nº 91 – revisado por el instituto de lengua y cultura quechua (ilcq)
TRANSCRIPT
-
7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)
1/7
Wawakuna awinankupaq
Pampaq
hurakunawan
jampikuna
Pueblos indgenas originarios
campesinospataqa
may jatun yachayninqa, kunan kuti runaqa
tukuy laya unquywan rikhurin, unquytawanqajampiq runakama phawan, chaypi traganasta,
tuqsinata, khuchuykunata ima muchun.
Unayqa kuraq tatakuna,
kuraq mamakunaqa pampa
qhurallawan jampikuq kanku.
Kunanri qhipa runaqa
qunqarpachkanchiksina.
Payqa mama Caetana, jampiri
Raqaypampa chiri jallpakunapi
karqa, payllapuni wawakunata
jampispa thaichiq, waupuna.Kay qhipamanqa pisi
jampirikuna ayllukunapi kanku.
Runaqa jampiq runa (doctor)
qhawarisqallasina kanchik.
Jisqun chunka jukniyuq
Suplemento Infanl del Almanaque 2016
N 91Qhapaq InRaymi - diciembre 2015
D.M.
-
7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)
2/7
Aaskituman apachimunku
Sutiy HilaSalazar
Zeballos, iqi 5A, UE: Betta
Raqaypampa,Yachachiq:
Aleyda ColqueTorrico.
Sutiy Sandra Caero Flores, iqi 5 A, UE: BettaRaqaypampa, Yachachiq: Aleyda Colque Torrico.
Paray pachapi, kay pisqukunataqhawarinapuni kanman, paranqachu, manachu
chayta paykunaqa willariwanchik. Ajinata
jatun tatay yachachiwarqa
Nuqaykuqa Aya marqay (Todos Santos) raymipi karichkayku,takipayanarikuq (coplas) jamurqayku, yachachiqniykuVidal Torrez acordolata aysarin, nuqaykutaq takiriyku.
Chillavi,Ayopaya: Aylluypiqaajinata pukllarikuyku. Kay chhiqapi
a (ladrillo) puchusta tarikuyku, chaywanu wasita pirqachkayku, payri patanman
patanman tawqachkan, sayanqapuni iwayku.
Wawap
ura riqsinarikuna
2
Tiataco, provinciaEsteban Arce:
D.M.
Silvar: Khuyuy.
(1)
2
-
7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)
3/7
WatatarpuykillachayamullantaqTrojaman saqsachinapaq
tarpuchkayku
Aaskitu: achu tarpuchkankichika?Maribel: Ari, kay wataqa tarpuytaqallarichkaykua, wakin pawqar wara killa(octubre) tukukuyta tarpurqankua.Aaskitu: Pitaq tarpunapaq jallpatawakichin?Maribel: Tatay , paypuni jallpata unayawakichirqa, llampuyachirqa, amurqa,qulacharqa.Aaskitu: Mujutari pitaq wakichin?Maribel: Ahh, chaytaqa mamay wakichirqa,
kachitusninta aqllan, khurusqata,quyusqata wikchun.Aaskitu: Wanuwanchu, abonoquimicowanchu tarpunkichik?Maribel: Oveja wanuwan tarpuyku, tataycamionpimaymantachus ra abonoquimicotaqa mana churaykuchu.Aaskitu: Qamri tarpuypi imata ruwanki?Maribel: uqaqa yachay wasiman rini,manaraq tukukuchkanchu, kuraqniymanaa yachaywasipichu pay tarpuypiqa
yanapan.Aaskitu: Payri imata ruwan?Maribel: Tataywan wanuta, mujuta,chukchukata burrupi chakra patamanastanku.Aaskitu: Imapi wawakuna tarpuypiyanapanku?Maribel: Tatay yuntawan jallpata llamkan,mamayri qhipanta mujuta takaspa rin,wawakuna wanuta jichayku.Aaskitu: Juqhariytawan wata amikhunapaqchu tarpuchkankichik?Maribel: Aripuni, trojaman saqsachinapaqtarpuchkayku, chaymanta jurqhurispawata mikhukuyku, papataqamanapuni r aqa yachaykuchu.
Ciclo Agrcola 2015-2016
Tarpuymanta parlarirqayku Maribelwan,payqa Tiraque llaqta qayllapi tiyakun, tata,
mamawan papata tarpurichkarqanku.
2. Abono Qumico: Kara wanuWanuwan papa tarpusqa
Tatay jallpata phurmurichichkan
Maribel Rioja
(2)
3
-
7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)
4/7
ILLATACO - AYA MARQAY KILLAPI
Mastakuqa almapaqkusisqa, saksasqa karikunanpaq
Iskay punchaw Aya marqay killapi Aaskitu panqa Illataku (Vinto)ayapampaman (cementerio) qhawaykachamunanpaq chusarirqa, imaynata Aya
marqay (Todos Santos) raymita ruwarinku. May waliqpuni kaq kasqa. Ayapampaqa(cementerio) junta, wawakuna, machu runakuna, takirichkankutaq, maachkankutaq
(rezar), waupuyniyuqkunataq aya pampasqa pataman may chhika urpukunata,miskikunata, mikhunata, tikakunata, pilluta, phasanqalla jankata mastaq kasqanku.
AlabadoDel Tronco naci la ramaDe la rama naci la florDe la flor naci MaraDe Mara el redentor
Todos canten alabado.# # #
Alabado santsimoSacramento del altar
Y la virgen concebidaSin pecado original
# # #
Campanitas de BelnTquense con alegra
Cuando pase JesucristoTodos canten alabado.
Urpukunata apakuq jamuyku
Cada ao venimosKevin (10 aos), Rodrigo (8 aos), Joel (8 aos), Jhonatan (11 aos)nos cuentan: Somos primos, estudiamos en la UE Heronas, estamosen 6 A, 4, 3 B, 3 A, vivimos en Cotapachi, Quillacollo, venimos cadaao a rezar para las almitas, estamos ganando urpus para llevar a la casa,tendremos comida para un mes, llevamos como dos yutes llenos. Losrezos hemos aprendido con nuestra profesora de religin, lascampanitas hemos aprendido de nuestro abuelito. Mandamos saludospara el Aaskitu y para todos los nios y nias que leen esta revista.
Mastakuta kaypiataq ruwarichkaykuMastakuta ayapampapiataq ruwarichkayku, nunatakacharpayaq jamuyku, kusisqa, saksasqa patamanwicharinapi (escalera) wicharipunanpaq, imatacha miskitamikhukuq chayta apampuyku, wawakunawan maachiyku(rezar). Nunapaq maayqa, takiykunaqa mikhuy jina, nunapsunqun tikarin, kusisqa ripun. Willariwanchik jukwauyniyuq.
(3)
3.Almapaq: Nuna: Alma.
Aaskitu parlarillantaq Faustino FloresCharawaytu, Ayopaya:Jamurichkaykalmitaspaq maariq (rezar), paykunataqurpitukunata jaywariwayku, chaykunatawawakunapaq aparikuq jamuyku, kaypiphichqa phanikama kasqayku, kaytaliquman juntachisqaykupunich.Mana sapa watachu jamuyku, kay watajamuriyku urpukunata ganarikuq(aparikup).
,u
TIYATHAQU, ESTEBAN ARCE:
Alma kusisqa ripunanpaq,takirispa wallunkariyku
Tiyathaquman sapa wata jamuriychik
Wallukamanta Carlos in: Sapa wata kay Tiyathaqu ayllupi mastakuwallunkata ruwariyku, kawsayninchikta kallpacharinapaq. Aya marqaraymiqa wauq nunakunamanta, kawsaq nunakunamanta ima, mastakuwauymanta, wallunkari kawsaymanta. Wallunkamanqa warmi sapas(solteras) wasarinku, qhari, warmi tarinakunankupaq, Santa Vera Cruzraymipitaq wawataa maakamuchkanku, isankapiqa (canasta)maakusqankuwan junta karichkan.
Tiatacopi alabados
kallarqataq:
Chay sinchi calvariopiripachaykita chuskirqasunki
Kaypi destinoyki ispaUyaykipi willarqasunki.
# # #Alabado santsimo
sacramento del altarY la virgen concebidasin pecado original.
# # #
Chay sinchi clavostaPimantaq rikuchirqankiKay mundo wawasrayku
Pacienciawan akarirqanki.
U.E. Tiatacomanta
wawakuna takirillankutaq.
Wallunka patapi ay palomitayChilin campanita por vos viditay
Jamuni jamuni ay palomitayakay chayamuni por vos viditay.
Ay palomitay, por vos viditay
Estudiantes somos de Tiataco.Chiwanku chiwanku ay palomitay
Machaykuchiwanku por vosviditay
Wallunkamantapis ay palomitayUrmaykuchiwanku por vos viditay
Ay palomitay, por vos viditayEstudiantes somos de Tiataco.
Triunfadores somos qhallallallitay.
Paykuna kanku:Ins Puma, Natalie Villca, Jhoselin Mamani, Luz Clara, Araceli Torres,Katherine, Jessica lvarez, Angelina Moya, don Willy, Tony Alan Jimnez, Joel Mathas
Ovando, Albert Maldonado, John Peredo, lvaro Fernndez.Yachachiq: Vidal Torres Encinas, educacin musical: Somos de la U.E. Tiataco,
cursos 4 y 5 de primaria, hemos preparado coplas de Todos Santos pararevalorizar la tradicin y las costumbres de nuestros abuelos, las coplas en quechua
han rescatado los alumnos y alumnas en sus casas, con sus padres de famlia.D.M.
4.Alma: Nuna.
(4)
4
-
7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)
5/7
Yachayninchiktajuqharikapun
a
YachayWasi Beta Raqaypampa
3 iqimanta wawakuna jampi qhurakunamantallamkarirqanku, paykuna tata, mama, kuraqawichukunawan parlariytawan, kay llamkaykunata Aaskitupanqapaq ruwarispa apachimunku. Pachi yachachiq Grover
Ampuero Llanos, ajinata wawakunawanllamkarisqaykimanta. Napaykullanchiktaq 3 iqimanta
wawakunata Recetario de Plantas medicinalesisqata ruwarisqankumanta.
MulliUMANANAYPAQ
Mulliqajukjatunsacha,watantintaqumirllapuni,manachakinchu,kaysachaptaqalaqhikunanumananaypaqjampiqa.Umaanchatataqnanan,chaypaqsumaqpuni.
Wakichikunana
-UmaPau.
-Jukmollelaqhiqapi.-Ninakaja(brasas)
AjinatajampikunaMullilaqhiqapita,ninakajapikankarpana,chaytarimuchunapaqjinakaptinfrentenchikmankaskachina,chaymantaumapauwanwataykukuna,
thainankamawinkuna, samarina.
Linaza
KAJAPAQ
Linazaga qui thaichiq inku,wawakuna kajawan unqurpanku,
mana maymanpis pusarquytaatinchikchu,postapisjuchuy
jampina wasipis wakinchhiqakunapiqa mana kanchu,
chayrayku uqanchik kikinjampikuna tiyan.
Wakichikuna- Manka
- Qiru (vaso)- Wislla (cuchara)
- Yaku- Linaza
Ajinata jampikunaNinapi yakuta timpuchina, linazata
mankapi tumpallata jankarpana,
chaytari yakuman jichaykuna,tumpallata timpuchina, ninamantaituqarpana, ilayachiytawan upyana.
Jampi qhurakunatapallariychik,
tapuykachariychikimapaq waliq
kanman, chaytataqAaskituman
Imapaq kukawaliq kanman
tapuriychik
uqaqa
samarisaqraq,chaymantaraq jampi
qhurakunata maskamusaq.Mua wiksa nanaypaq waliq
iwanku, chaywanjanpikusaq.
5. Frente: Mati.
D.M.
(5)
Brayan 3 A
Adalberto 3 A
apachimuychik.
6
-
7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)
6/7
CORO
CORO:Mo
nitoreocomunitariodelAgua
MONITOREO DEL AGUA
En el mes de octubre ynoviembre con el apoyo de
CENDA se realizaronprcticas de monitoreo
fsicoqumico del agua encinco sectores de la
comunidad de Jayuma y
Caquingora dondeparticiparon comunarias ycomunarios, para conocer lacalidad de las aguas en su
territorio.
Comunarios de Jayuma y Caquingora se capacitan
en el monitoreo comunitario del agua
La comunidad Jayuma y Caquingora, est ubicada en el Municipio de
Corocoro, departamento de La Paz, es una de las comunidades que tiene
poca agua dulce para beber porque en la zona existen pequeos salares.
Hemosvenido a
capacitarnos tantohombres, mujeres y un nio.
Este nio est muy interesadoen aprender, escucha muy atento
la explicacin que realiza eltcnico de cmo hacer el
monitoreo comunitariodel agua.
Analizaron en cincolugares: dos ros Cachaca yEscalera; tres pozos en las
comunidades. Las prcticas serealizaron por la maana y tarde.
Los comunarios midieron seisparmetros (pH, temperatura,
dureza, alcalinidad, oxgenodisuelto y turbidez) utilizando
el kit porttil de la marcaLa Motte.
Nio
de la comunidadde Jayuna: Yo tambin
quiero aprender a controlar
la calidad de las aguas de
nuestros ros, por eso he
venido con mis
paps
Qu grave!Los resultados
demostraron que lasaguas del ro y pozo
tienen una alcalinidadalta, lo cual es
peligroso para la vidaacutica.
Muy atentos aprenden eluso del kit porttil
Caquingora: He conocido la revistapara nios el Aaskitu, tan bonito es
Quiero aprender amanejar el kit
Comunariosanalizaronsusaguas
Estamos aprendiendo amonitorear nuestras aguas
Hemos venido a capacitarnoshombres y mujeres
7
-
7/25/2019 N 91 REVISADO por el Instituto de Lengua y Cultura Quechua (ILCQ)
7/7
Kay panqa lluqsinanpaq yanapariwanchik:
8
Qu ser, qu ser...
qu puede ser?
Blanco fue mi nacimiento,
colorada mi niez,
y ahora que voy para vieja,
soy ms negra que la
noche.
Pukllarikunaaaaa Kaylaqhipiqa
pukllarina, umata
tuqpirispa, timpurichina.Kay tawa kuchupi juk sacha
karichkan, chaypi RESPETO rimay
isqata tariy, chaytataq raqhanawan
llimpiy. Sachapi respeto rimayqa
pakasqajina, taqasqa karichkan.
Aswan urapi imasmarikuna
kallantaq, kutichiynin pakasqa kay
raphipi qillqasqa kachkan,
maskariychis, tarispataq
qillqariychis.
Kaypi chay rimay llimpisqaykita qillqay
-------------------------------------------------------------
Imas imas kanman...
imapuni kanman?
Sacha may chhika laqhiyuq kani
puquyniypis chhullchu
chhullchulla,
wakin miskita chunqanku,
wakin jakuta kutaspalawata sinqa challpayta
mikhunku.
Qalluwatana
Una rana se cay a un
pozo y lleno de gozo
llamo al oso perezoso
djole oye goloso ven a
nadar en el pozo rocoso
y no seas miedoso
porque has de tener un
gran gozo.
TRABALENGUAS
Qampis yachaspaqa Aaskituman
apachimuy.
Mora
Thaqu
Llimpirinapaq
Respeto: Yupaychay. Pintar: Llimpiy.
D
.M.
D.M.
I
masm
a
r
ikuna