o zbekiston respublikasi oliy va o rta maxsus ta‟lim...

O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O„RTA

MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“TASDIQLAYMAN”

O‟quv ishlari bo‟yicha prorektor

_________prof. A.A.Karimov

“___” ___________2014 yil

“Falsafa va O‟zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va

amaliyoti” kafedrasi

“ISTE`MOLCHILARNING HUQUQLARINI HIMOYA QILISH”

fanidan

O‟QUV-USLUBIY MAJMUA

Toshkent-2014

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fanidan tayorlangan o‟quv-uslubiy

majmua kafedra professor-o‟qituvchilarining yig‟ilishida muhokama qilingan va

nashrga tavsiya etilgangan (2014-yil “__” ________dagi “___” – sonli bayonnoma)

Kafedra mudiri v.b. dots. I. Masharipov

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fanidan tayorlangan o‟quv-

uslubiy majmua «Sug‟urta» fakulteti ilmiy-uslubiy kengashida muhokama qilingan va

nashrga tavsiya etilgangan (2014-yil “__” ________dagi “___” – sonli bayonnoma)

Fakultet dekani D.Rustamov

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fanidan tayorlangan o‟quv-

uslubiy majmua Toshkent moliya instituti ilmiy-uslubiy kengashida muhokama

qilingan va nashrga tavsiya etilgangan (2014-yil “__” ________dagi “___” – sonli

bayonnoma)

Kengash raisi A.Karimov

O„QUV-USLUBIYMAJMUATARKIBI

1. Fanning namunaviy o„quv dasturi

2. Fanning ishchi o„quv dasturi

3. Tal‟im tеxnologiyasi

4. Masalalar va mashqlar to‟plami (disk)

5. Testlar

6. Nazorat uchun savollar (JN,ON, YaN)

7. Umumiy savollar

8. Tarqatma matеriallar

9. Glossariy

10. Rеfеrat mavzulari

11. Adabiyotlar ro„yxati

12. Tayanch konspеkt

13. O„quv matеriallari (maruza matni )

14. Xorijiy manbalar

15. Annotatsiyalar

16. Mualliflar haqida ma‟lumot

17. Foydali maslahatlar

18. Normativ hujjatlar

19. Baholash mezonlari

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI


O‟quv-uslubiy boshqarma tomonidan

ro‟yxatga olindi

№ ________

2014 yil 20 iyun.

Rektorning _____ – sonli buyrug‟i bilan

TASDIQLANGAN

2014 yil 21 iyun.


fani bo‟yicha

ISHCHI O‟QUV DASTURI

Oliy ta‟limning

Bilim sohasi: 300000-“Ijtimoiy fanlar, iqtisod va huquq”.

Ta‟lim sohasi: 340000-“Iqtisod va biznes”.

Ta‟lim yo‟nalishi: Institutda tayyorlanayotgan barcha bakalavr

yo‟nalishlari uchun.

Toshkent – 2014

Fanning ishchi o‟quv dasturi o‟quv va ishchi o‟quv reja hamdа o‟quv

dasturiga muvofiq ishlab chiqildi.

Tuzuvchi:

Ergashev X. - Falsafa va O`DJQNA kafedrasi dotsenti, y.f.n.

Qodirova M. - Falsafa va O`DJQNA kafedrasi katta o‟qituvchisi, y.f.n.

Taqrizchilar:

Oqyulov O. - TDYU “Fuqarolik huquqi” kafedrasi mudiri, y.f.d., prof.

Mirazizov A. - O`zbekiston Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish

jamiyatlari Federatsiyasi raisi

Fanning ishchi o‟quv dasturi kafedraning 2014 yil 12 iyundagi _____- sonli

yig‟ilish muhokamasidan o‟tkazilgan va fakultet Kengashida ko‟rib chiqish

uchun tavsiya etilgan.

Kafedra mudiri v.b. I.Masharipov

Fanning ishchi o‟quv dasturi “Sug‟urta” fakulteti Кеngashida muhokamadan

o‟tkazilgan va tavsiya etilgan (2014 yil 14 iyundagi _____- sonli qarori).

Fakultet dekani D.Rustamov

Кеlishildi:

O‟quv ishlari bo‟yicha

рrorektor А.Каrimov

Kirish

1.1. Fanning (bundan keying matnda maxsus kurs) maqsad va vazifalari

Maxsus kursning maqsadi – fuqaro-iste‟molchilarga qonun bilan belgilangan

iste‟molchi sifatidagi huquqlarini o‟rgatish, bu orqali esa bozor iqtisodiyoti sharoitida

tovar ishlab chiqaruvchilarni, sotuvchilarni, ish va xizmat bajaruvchilarni

iste‟molchilar huquqlarini buzadigan harakatlarga chek qo‟yishda iste‟molchilarning

ishtirokini, ya‟ni jamoatchilik ishtirokini ta‟minlashdir. Uning shiori – “Iste‟molchi!

O‟z huquqingni bil va uni himoya qilishni o‟rgan”. Bu orqali, fuqarolarning

iste‟molchilik madaniyati va huquqiy bilimlarini oshirishdir. Maxsus kursning

maqsadi, shuningdek iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi

qonunchilik haqida aniq taassurotni shakllantirish hamda ushbu qonun hujjatlari bilan

belgilangan huquqlari buzilganda ularni himoya qilishni o‟rgatishga qaratilgandir.

Maxsus kursning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: talabani

iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilishni vujudga kelishi va rivojlanishi tarixini

hamda uning hozirgi kundagi maqomini o‟rganish orqali mantiqiy fikrlash tajribasini

egallashiga ko‟maklashish, o‟quv kursining asosiy nazariyalarini mustahkamlashga

ko‟maklashish; amaliyotdagi aniq holatlar bo‟yicha qonunni qo‟llashga o‟rgatish; o‟z

vaqtida qonun buzilish holatlarini aniqlash; davlatni huquqini muhofaza qilish

organlariga va boshqa vakolatli organlarga murojaat qilish tartibini o‟rgatishdir.

Har bir mavzu yakunida ta’lim texnologiyalari keltirilgan va ularni qo’llash

yuzasidan aniq tavsiyalar mazkur fandan ishlab chiqilgan o’quv-uslubiy majmua

(O’UM)da bayon etilgan. 1.2. Fanni o‟zlashtirgan talabaning malakaviy darajasi

Maxsus kurs tinglovchilarida iste‟molchilarning o‟z huquqlarini bilish va

joylarda ularni boshqalarga targ‟ib qilish shu orqali esa iste‟molchilar huquqlarini

himoya qilishga keng jamoatchilikni jalb etishga qaratilgan.

Maxsus kurs bo‟yicha, tinglovchilarning bilimiga, o‟quviga va ko‟nikmalariga

qo‟yilgan talablar quyidagilar:

- Konsyumerizm tarixi;

- Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish sohasi;

- Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish bo‟yicha xalqaro huquqiy hujjatlar

(BMT rezolyutsiyasi, EIX qonunchiligi, MDH hujjatlari) va ularning O‟zbekiston

Respublikasi qonunchiligiga implementatsiyasi;

- Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish borasidagi milliy qonunchilik;

- O‟zbekiston Respublikasi “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risida”gi qonunida qo‟lanilgan asosiy tushunchalar;

- Iste‟molchi tushunchasi va iste‟molchi maqomining asosiy belgilari;

- Iste‟molchilarning asosiy huquqlari;

- Iste‟molchi ishtirokidagi fuqarolik-huquqiy munosabatlarning shartnomaviy

huquqiy asoslari;

- Iste‟molchilarning jamoat birlashmalari va ularning asosiy vazifalari;

- Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish tartibi;

- Iste‟molchilar huquqlarini buzganligi uchun javobgarlik turlari;

- Iste‟molchilar huquqlarini buzganligi uchun javobgarlik asoslari;

- Iste‟molchilar huquqlarini buzganligi uchun javobgarlik shakllari;

- Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish usullari haqida tasavvurga ega

bo‟lishlari va ularni amalda qo‟llay olishlari kerak bo‟ladi.

1.3. Fanning o‟quv rejasidagi fanlar bilan bog‟liqligi

“Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish” fani umum kasbiy ta`lim mahsus fan

hisoblanib, 5-6 semestrda o‟qitiladi. “Huquqshunoslik”, “O`zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini o`rganish”, “Falsafa”, “O`zbekiston tarixi”, “Sotsiologiya”,

“Siyosatshunoslik”, “Pedagogika” kabi ijtimoiy – gumanitar fanlar bilan ham uzviy

bog`liq holda o`rganiladi.

1.4. Fanni o‟qitishda qo‟llaniladigan yangi pedagogik texnologiyalar va ularning mazmun-mohiyati

Fanni o`qitishda talabalarning mazkur fanni ozlashtirishlari uchun o`qitishning

reyting nazorati tizimini qo`llab aniqlashga asoslangan ilgor pedagogik infarmatsiyon

texnologiyalar qo`laniladi. Fanni o`rganish o`zlashtirishda O`zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini o`rganish fuqarolik huquqi, Ijtimoiy huquq, Ma`muriy huquq kabi

fanlar darsliklari o`quv va o`quv-uslubiy qo`llanmalar, ma`ruza matnlari, tarqatma

materiallar, elektron slayd materiallaridan foydalaniladi.

Fanni o‟qitishda qo‟llaniladigan yangi pedagogik texnologiyalar va ularning

mazmun-mohiyati

“Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish” fanining ma‟ruza mashg‟ulotlarida ma‟lumotlarni ko‟rgazmali taqdim etish usullari va vositalari:

Insert jadvali: - Mustaqil o‟qish, ma‟ruza tinglash jarayonida olinadigan ma‟lumotlarni yaxlit

bir tizimga keltirishga imkoniyat yaratadi. - Oldindan olingan ma‟lumotni yangisi bilan o‟zaro bog‟lash qobiliyatini

shakllantirishga imkon beradi. Klaster (Klaster - tutam, bog‟lash):

Ma‟lumot xaritasini tuzish vositasi – barcha fikr konstitutsiyasini aniqlash uchun asosiy omil atrofida g‟oyalarni yig‟ish.

Toifali jadval: Toifa – mavujud holat va munosabatlarni aks ettiradigan belgi (umumiy). - Ajratilgan belgilarga ko‟ra olingan ma‟lumotlarni birlashtirishni ta‟minlaydi; - Tizimli mushohada qilish, ma‟lumotlarni tarkiblashtirish va tizimlashtirish

ko‟nikmasini rivojlantiradi. Kontseptual jadval: O‟rganilayotgan hodisa tushuncha, qarash, mavzu va shu kabilarni ikki va undan

ortiq jihat bo‟yicha taqqoslash imkonini beradi. Tizimli mushohada qilish, ma‟lumotlarni tarkiblashtirish va tizimlashtirish ko‟nikmasini rivojlantiradi.

BBB jadvali: Bilaman, Bilishni xohlayman, Bildim

- matn (mavzu) bo‟yicha tadqiqot ishlari olib borish imkonini beradi; - tizimli mulohaza qilish, tarkibga ajratish ko‟nikmalarini beradi.

T – jadval: Bitta kontseptsiya (ma‟lumot)ning jihati o‟zaro solishtirish (ha/yo‟q, ha/qarshi). Tanqidiy mushohada rivojlantiradi. BLOT-tahlil jadvali: Tashkilot resurslari holatini tahlil qilish va baholash vositasi. Bu kabi tahlilni

tashkilot bo‟yicha umumiy tarzda yoki alohida muammo yoki loyiha bo‟yicha ham amalga oshirish mumkin. Tizimli mushohada qilish, taqqoslash, solishtirish, tahlil va sintezni amalga oshirish ko‟nikmalarini rivojlantiradi.

Loyihalash metodi: Kelajakda amalga oshiriladigan ishlarni rejalashtirish bo‟lib, loyiha, ma‟lum bir

hisob-kitob, chizma va boshqalarga asoslangan holda tavsiflash, ,ayon qilish shaklida mujassamlashgan g‟oya, fikr.

“Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish” fanining amaliyot mashg‟ulotlarida muammoni jamoali tarzda hal etishning usullari va vositalari:

Aqliy hujum: Bu uslubda qo‟yilgan savol, muammo, masalani butun guruh bilan birgalikda

muhokama qilinadi. U talabalarni o‟quv jarayonida mashg‟ulotlar faol qatnashchilarini toppish va bayon qilish chog‟ida boshqalarni ham fikrini jalb qilish, o‟z fikrlarini aytishga yo‟naltiruvchi metoddir.

Bahs: O‟z fikrini ifoda etishni xohlovchilar orasida biron bir munozarali masalani

muhokama qilish, haqiqatni aniqlash va to‟g‟ri qarorni qabul qilish. Muzokaralar: Eshitish aniq tashkil etilgan ikki tomon fikrlari almashinuvi. Pinbord texnikasi: Muammoni hal etish bo‟yicha g‟oyalarni tizimlashtirish va guruhlashtirish va

yagona nuqtai nazarni ishlab chiqish imkonini beradi. Delfi texnikasi: Muammoni hal etishning jamoali baholash va tanlash imkonini beradi. 6-6 texnikasi: Qo‟yilgan muammoni hal etishning jamoa tomonidan ifodalangan variantlardan

eng yaxshisi baholanadi va tanlanadi, keyin quyidagi harakatlar algoritmga muvofiq ma‟lum belgilar bo‟yicha guruhlanadi.

Keys stadi: Talabalarni qaror qabul qilishga o‟rgatishda muammoli vaziyat hosil qilib, uni

yechishni o‟rganish metodi. Shuningdek “Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish” fanining amaliyot

mashg‟ulotlarida kompyuter dasturlaridan (Micrasoft Excel, Micrasoft PowerPoint, Web Trust, SYS Trust), slaydlardan, multimediya ta‟lim vositalaridan, INTERNET sahifalari va tizimlaridan foydalanish tavsiya etiladi.

Talabalarga ushbu fanni o‟zlashtirishda mavujud o‟quv adabiyotlaridan, elektron darslik, testlar majmuasi va boshqa manbalardan foydalanish tavsiya etiladi.

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fanidan o‟tiladigan mavzular va ular bo‟yicha mashg‟ulot turlariga ajratilgan soatlar

hajmining taqsimoti

(Изоҳ: *

Sug‟urta fakultetining Soliq va soliqqa tortish ta‟lim yo‟nalishi uchun).

2. O‟QUV MATERIALLARI MAZMUNI

2.1. MA‟RUZA MASHG‟ULOTLARI

T/r

Fan mavzularining nomi

Jami

soat

lar

Shu jumladan

Ma‟

ruza

Ama

liy

mash

g‟ulot

Mus

taqil

ta‟lim

1.

Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish

fanining vujudga kelish tarixi, tushunchasi,

tamoyillari, maqsadi va vazifalari. 8 2 2 4

2. Iste`molchilar huquqlarini himoya qilishning

xalqaro va milliy qonunchilik asoslari. 6 2 2 2

3.

O`zbekiston Respublikasining “Istemolchilarning

huquqlarini himoya qilish to`g`risida”gi qonunida

qo`llanilgan huquqiy atamalar, tushunchalar

mazmuni va mohiyati.

8/6*

2 2 4/2*

4. Iste`molchi huquqiy maqomining asosiy belgilari va

huquqlari. 6 2 2 2

5. Iste`molchi ishtirokidagi fuqarolik-huquqiy

shartnomalar turlari. 6 2 2 2

6.

Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi), savdo va

xizmat ko`rsatuvchi sub`ektlarning huquq va

majburiyatlari. 6 2 2 2

7.

Iste`molchining savdo va boshqa xizmat ko`rsatish

munosabatlarida ishtiroki hamda sotib olinayotgan

tovar (ish, xizmat) sifatini tekshirish huquqi.

Nuqsonli tovarlarni almashtirib berish tartibi.

12 4 4 4

8.

Iste`molchilar huquqlarini buzganlik uchun

javobgarlik. Iste`molchilar huquqlarining sud va

boshqa vakolatli organlar tomonidan himoya

qilinishi.

8/10*

2/4* 2 4

1-oraliq nazorat

2-oraliq nazorat

Yakuniy nazorat

Jami: 60 18/

20* 18

24/

22*

2.1.1. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish fanining vujudga kelish

tarixi, tushunchasi, tamoyillari, maqsadi va vazifalari. Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish fanining vujudga kelishining tarixiy

huquqiy asoslari. Fanning tushunchasi va predmeti. Fanning maqsad va vazifasi.

Fanning tamoyillari. Fanning jamiyat va davlat hayotidagi o`rni va ahamiyati. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: insert jadvali, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А1, А2, А4, А5, А7, Q9, Q21, Q22]

2.1.2. Iste`molchilar huquqlarini himoya qilishning xalqaro va milliy qonunchilik

asoslari.

Iste`molchilarning huquqini himoya qilish bo`yicha xalqaro huquqiy hujjatlar

(BMT rezolyustsiyasi, EIX qonunchiligi, MDH hujjatlari). Iste`molchilarning

huquqlarini himoya qilish tog`risidagi O`zbekiston Respublikasining milliy

qonunchiligi tizimining vujudga kelishi va rivojlanishi. Konstitutsiyamizda

istemolchilar huquqlarining himoya qilinishi. Iste`molchilarning huquqlarini himoya

qilishga oid xalqaro hujjatlarning mamlakatimiz milliy qonunchiligi bilan qiyosiy

tasnifi. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А2, А5, А6, А7, Q7, Q9, Q12, Q22]

2.1.3. O`zbekiston Respublikasining “Istemolchilarning huquqlarini himoya

qilish to`g`risida”gi qonunida qo`llanilgan huquqiy atamalar, tushunchalar

mazmuni va mohiyati. Qonunda qo`llanilgan tayanch huquqiy atamalar tasnifi. Ishlab chiqaruvchi,

ijrochi, sotuvchi, shartnoma, tovar, normativ hujjatlar, tovar (ish, xizmat) ning

havfsizligi, muvofiqlik sertifikati. Tovar (ish, xizmat) ning nuqsonlari. Kafolat

muddati. Xizmat muddati. Yaroqlilik (saqlash) muddati. Kassa cheki. Tovar cheki.

Tovarni (ishni, xizmatni) iste`molchidan qaytarib olish. Tovarni (ishni, xizmatni)

muomiladan chiqarish. Tayanch huquqiy atamalarning mazmun va mohiyati. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А1, А2, А3, А4, Q9, Q10, Q17, Q12]

2.1.4. Iste`molchi huquqiy maqomining asosiy belgilari va huquqlari.

Iste`molchi tushunchasi. Iste`molchi maqomining asosiy belgilari.

Iste`molchining asosiy huquqlari. Tovarni (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab

chiqruvchi (ijrochi, sotuvchi) haqida to`gri va to`liq ma`lumot olishga bo`lgan huquqi.

Tovarni (ish, xizmat) ni erkin tanlash va uni tegishli darajada sifatli bo`lishiga bo`lgan

huquqi. Tovarni (ish, xizmat) ning havfsiz bo`lishiga talab qo`yish huquqi.

Iste`molchining hayoti, sog`ligi va mol-mulki uchun hafli nuqsonli bo`lgan tovar (ish,

xizmat), shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning g`ayriqonuniy harakati

(harakatsizligi) tufayli yetkazilgan moddiy ziyon, ma`naviy zararning to`liq hajmda

qoplanishga bo`lgan huquqi. Iste`molchining buzilgan huquqlari yoki qonun bilan

muhofaza etiladigan manfaatlari himoya qilinishini so`rab sudga, boshqa vakolatli

davlat o`rganlariga murojaat etishga bo`lgan huquqi. Iste`molchilarning jamoat

birlashmalarini tuzish huquqi. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А2, А6, A7, Q2, Q9, Q12, Q21]

2.1.5. Iste`molchi ishtirokidagi fuqarolik-huquqiy shartnomalar turlari.

Iste`molchi ishtirokidagi oldi-sotdi shartnomalari. Iste`molchi ishtirokidagi ish

bajarish shartnomalari. Iste`molchi ishtirokidagi xizmat ko`rsatish shartnomalari.

Shartnomalarning buzilish oqibatlari. Neustoyka (penya) undirish. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А4, А5, А6, А7, Q2, Q9, Q12, Q13, Q14, Q20]

2.1.6. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi), savdo va xizmat ko`rsatuvchi

sub`ektlarning huquq va majburiyatlari.

Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) savdo va xizmatlar tog`risida

iste`molchiga ma`lumot berish majburiyati. Tovar (ish xizmat)larning sifatiga, havfsiz

bo`lishiga, nuqsoniga, kafolat va yaroqlilik muddatiga kafolati. Nuqsonli tovarlarni

almashtirib berishi. Sotilgan tovarlarni hisob-kitobini qilish va tovarni iste`molchiga

topshirishi. Sotilgan tovar uchun kelishilgan bahoda pulini olishi. Savdo qilish (xizmat

ko`rsatish) madaniyati va etikasiga amal qilishi. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А1, А2, А3, Q2, Q9, Q12, Q22]

Iste`molchi xaridor sifatida erkin huquq sohibi. Iste`molchi sotib olayotgan (ish,

xizmat) sifatini tekshirish huquqi. Sotib olingan tovar (ish, xizmat) butligini, vazni,

narhini tekshirish, nazorat-o`lchov asboblarining sozligini narhiga oid hujjatlarni talab

qilish huquqi. Tovar sertifikatini talab qilish huquqi. E‟tiroz bildirish huquqi. Sifatsiz

sotuvga chiqarilgan tovarlar to`g`risida ijrochilarni xabardor qilish. Sifatsiz, yaroqsiz

tovarlarni sotuvdan olib tashlash to`g`risida taklif qilish va ekspertizaga yuborish

huquqi.

Nuqsonli tovarni almashtirib berish qonuniy tartibi. Nuqsonli tovarlarni almashtirib

berish muddatlari. Iste`molchilarning nuqsonli tovarning narhini nuqsonga mutanosib

asosda kamaytirish huquqi. Nuqsonli tovarni tiklah bilan bog`liq harajatlar. Ishlab

chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) va ish, xizmat ko`rsatuvchilardan iste`molchining

qonuniy talablarini bajarish huquqi. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А1, А3, А4, А5, А6, Q5, Q9, Q12, Q21]

2.1.8. Iste`molchilar huquqlarini buzganlik uchun javobgarlik. Iste`molchilar

huquqlarining sud va boshqa vakolatli organlar tomonidan himoya qilinishi.

Iste`molchiga yetkazilgan zarar va ziyon tushunchasi. Ziyon (zarar) etkazuvchi.

Qilmishining qonunga xilofliligi. Ziyon yetkazuvchi aybining mavujudligi, uning

javobgarlikka olib keluvchi oqibatlari. Ziyon bilan xilof harakat o`rtasida sababli

bog`lanishning mavujudligi. Iste`molchilarga yetkazilgan zararni qoplashning o`ziga

xos hususiyatlari. Iste`molchilarning hayoti va sog`lig`iga yyetkazilgan zarar va uni

undirish. Iste`molchilarga yetkazilgan ma`naviy zarar uchun javobgarlik.

Iste`molchilar huquqlarini sud orqai himoya qilish. Iste`molchilar huquqlarini mahsus

2.1.7. Iste`molchining savdo va boshqa xizmat ko`rsatish munosabatlarida

ishtiroki hamda sotib olinayotgan tovar (ish, xizmat) sifatini tekshirish huquqi.


vakolatli davlat o`rganlari orqali himoya qilish. Iste`molchilarning huquqlarini jamoat

birlashmalari orqali himoya qilish. Iste`molchilar huquqlarini advokat orqali yoki o`z

huquqlarini o`zi himoya qilishi. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, BBB jadvali.

[А4, А5, А6, А7, Q8, Q9, Q10, Q12, Q22]

2.2. AMALIY MASHG‟ULOTLARNI TASHKIL ETISH BO‟YICHA KO‟RSATMALAR

2.2.1. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish fanining vujudga kelish

tarixi, tushunchasi, tamoyillari, maqsadi va vazifalari.

1. Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish fanining vujudga kelish tarixi.

2. Fanning tushunchasi va tamoyillari.

3. Fanning maqsad va vazifalari. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: insert jadvali, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А1, А2, А4, А5, А7, Q9, Q21, Q22]

2.2.2. Iste`molchilar huquqlarini himoya qilishning xalqaro va milliy qonunchilik

asoslari.

1. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish bo‟yicha xalqaro huquqiy

hujjatlar (BMT Rezolyutsiyasi, YIH, MDH hujjatlari).

2. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi O‟zbekiston

Respublikasining milliy qonunchiligi tizimining vujudga kelishi va

rivojlanishi.

3. O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida iste‟molchilar huquqlarining

himoya qilinishi.


hujjatlarning milliy qonunchilik bilan qiyosiy tasnifi. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А2, А5, А6, А7, Q7, Q9, Q12, Q22]

2.2.3. O`zbekiston Respublikasining “Istemolchilarning huquqlarini himoya

qilish to`g`risida”gi qonunida qo`llanilgan

huquqiy atamalar, tushunchalar mazmuni va mohiyati.

1. Qonunda qo‟llanilgan tayanch atamalarning mazmun va mohiyati: iste‟molchi,

ishlab chiqaruvchi, ijrochi, sotuvchi, shartnoma, tovar, normativ hujjatlar,

tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi, muvofiqlik sertifikati tasnifi.

2. Tovar (ish, xizmat)ning nuqsonlari. Kafolat muddati. Xizmat muddati.

Yaroqlilik (saqlash) muddati.

3. Kassa cheki. Tovar cheki. Tovar (ish, xizmat)ni iste‟molchidan qaytarib olish.

4. Tovar (ish, xizmat)ni muomaladan chiqarish. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А1, А2, А3, А4, Q9, Q10, Q17, Q12]

2.2.4. Iste`molchi huquqiy maqomining asosiy belgilari va huquqlari.

1. Iste‟molchi tushunchasi va uning huquqiy maqomining asosiy belgilari.

2. Tovar (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)

haqida to‟liq ma‟lumot olishga bo‟lgan huquq.

3. Tovar (ish, xizmat)ni erkin tanlash va uni tegishli darajada sifati, xavfsizligi

bo‟yicha talab qo‟yish huquqi.

4. Iste‟molchining hayoti, sog‟lig‟i va mol-mulki uchun xavfli mahsulotga bo‟lgan

tovar (ish, xizmat) ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning g‟ayriqonuniy

harakati (harakatsizligi) tufayli yyetkazilgan moddiy ziyon, ma‟naviy zararning

to‟liq hajmda qoplanishiga bo‟lgan huquq.

5. Iste‟molchining buzilgan huquqlari yoki qonun bilan muhofaza etiladigan

manfaatlari himoya qilinishini so‟rab, sudga, boshqa vakolatli davlat

organlariga murojaat etishga bo‟lgan huquq.

6. Iste‟molchilarning jamoat tashkilotlarini tuzish huquqi. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А2, А6, A7, Q2, Q9, Q12, Q21]

2.2.5. Iste`molchi ishtirokidagi fuqarolik-huquqiy shartnomalar turlari.

1. Iste`molchi ishtirokidagi oldi-sotdi shartnomalari.

2. Ish bajarish shartnomalari.

3. Xizmat ko`rsatish shartnomalari.

4. Shartnoma shartlarining buzilishi oqibatlari.

5. Neustoyka (penya) undirish tartibi. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А4, А5, А6, А7, Q2, Q9, Q12, Q13, Q14, Q20]

2.2.6. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi), savdo va xizmat ko`rsatuvchi

sub`ektlarning huquq va majburiyatlari.

1. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) savdo va hizmatlar tog`risida

iste`molchiga ma`lumot berish majburiyati.

2. Tovar (ish hizmat)larning sifatiga, havfsiz bo`lishiga, nuqsoniga, kafolat va

yaroqlilik muddatiga kafolati.

3. Nuqsonli tovarlarni almashtirib berish. Sotilgan tovarlarni hisob-kitobini qilish

va tovarni iste`molchiga topshirish.

4. Sotilgan tovar uchun kelishilgan bahoda pulini olish.

5. Savdo qilish (hizmat ko`rsatish) madaniyati va etikasiga amal qilish. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А1, А2, А3, Q2, Q9, Q12, Q22]

1. Iste`molchi sotib olayotgan (ish, hizmat) sifatini tekshirish huquqi.

2.2.7. Iste`molchining savdo va boshqa xizmat ko`rsatish munosabatlarida



2. Sotib olingan tovar (ish, hizmat) butligini, vazni, narhini tekshirish, nazorat-

o`lchov asboblarining sozligini narhiga oid hujjatlarni talab qilish huquqi.

3. Tovar sertifikatini talab qilish huquqi. E‟tiroz bildirish huquqi.

4. Sifatsiz sotuvga chiqarilgan tovarlar to`g`risida ijrochilarni habardor qilish.

Sifatsiz, yaroqsiz tovarlarni sotuvdan olib tashlash to`g`risida taklif qilish va

ekspertizaga yuborish huquqi.

5. Nuqsonli tovarni almashtirib berish qonuniy tartibi. Nuqsonli tovarlarni

almashtirib berish muddatlari. Iste`molchilarning nuqsonli tovarning narhini

nuqsonga mutanosib asosda kamaytirish huquqi. Nuqsonli tovarni tiklash bilan

bog`liq xarajatlar.

6. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) va ish, xizmat ko`rsatuvchilardan

iste`molchining qonuniy talablarini bajarish huquqi. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А1, А3, А4, А5, А6, Q5, Q9, Q12, Q21]

2.2.8. Iste`molchilar huquqlarini buzganlik uchun javobgarlik. Iste`molchilar

huquqlarining sud va boshqa vakolatli organlar tomonidan himoya qilinishi.

1. Qilmishining qonunga xilofliligi va iste`molchiga yetkazilgan zarar

tushunchalari.

2. Iste`molchilarga yetkazilgan zararni qoplashning o`ziga hos hususiyatlari.

3. Iste`molchilar huquqlarini sud orqali himoya qilish.

4. Iste`molchilar huquqlarini vakolatli davlat o`rganlari orqali himoya qilish.

5. Iste`molchilar huquqlarini jamoat birlashmalari orqali himoya qilish. Qo‟llaniladigan ta‟lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, BBB jadvali.

[А4, А5, А6, А7, Q8, Q9, Q10, Q12, Q22]

3.1. MUSTAQIL TA‟LIMNI TASHKIL ETISHNING SHAKLI VA MAZMUNI

Mustaqil ta‟lim talabaning bajaradigan ilmiy izlanishi bo‟lib, huquqshunoslikni o‟rganishda

fanning biror bir mavzusini to‟laroq o‟zlashtiradi va mavzu belgilangan shaklda bajariladi. Mustaqil

ishni bajarishdan maqsad, talabaning o‟qishi davomida olgan bilimini mustahkamlash,

chuqurlashtirish va umumlashtirishdan iboratdir.

Mustaqil ta‟limni tashkil etishning mazmuni: talabalar mustaqil ishlari mavzulari kelgusida

bajariladigan kurs ishlari va bitiruv malakaviy ishlari mavzulari bilan uzviylikda bajariladi.

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fani bo‟yicha mustaqil

ta‟limining mazmuni

Fan bo‟yicha mazmuni

Mustaqil ta‟limga

oid bo‟lim va

mavzulari

Mustaqil

ta‟limga oid

topshiriq va

tavsiyalar

Bajarish

muddatlari


fanining vujudga kelish tarixi, tushunchasi,

tamoyillari, maqsadi va vazifalari.

Ilk iste‟molchilar

harakatlarining

boshlanishi

Loyiha ishi

tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Mavzu

yakunida

Iste`molchilar huquqlarini himoya qilishning

xalqaro va milliy qonunchilik asoslari. Iste‟molchilar

huquqlarining umum

e‟tirof etilishi

Loyiha ishi

tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Amaliy

mashg‟ulot

davomida

O`zbekiston Respublikasining

“Istemolchilarning huquqlarini himoya qilish

Iste‟molchilarning

huquqlarini himoya

Loyiha ishi

tayorlash,

Mavzu

yakunida

to`g`risida”gi qonunida qo`llanilgan

huquqiy atamalar, tushunchalar mazmuni va

mohiyati.

qilishga doir asosiy

tushunchalar

taqdimot va

slaydlar

Iste`molchi huquqiy maqomining asosiy

belgilari va huquqlari. Iste`molchilar asosiy

huquqlarining

umumiy tavsifi

Loyiha ishi

tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Oraliq

baxolashda

Iste`molchi ishtirokidagi fuqarolik-huquqiy

shartnomalar turlari.

Iste‟molchi

ishtirokidagi ish

bajarish, xizmat

ko‟rsatish

shartnomalari

Keys stadi

tayyorlash

Mavzu

yakunida

Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi), savdo

va xizmat ko`rsatuvchi sub`ektlarning huquq

va majburiyatlari.

Iste‟molchilarga

yetkazilgan zararni

qoplash tartibi

Loyiha ishi

tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Amaliy

mashg‟ulot

davomida

Iste`molchining savdo va boshqa xizmat

ko`rsatish munosabatlarida ishtiroki hamda

sotib olinayotgan tovar (ish, xizmat) sifatini

tekshirish huquqi. Nuqsonli tovarlarni

almashtirib berish tartibi.

Nuqsonli tovarlarni

almashtirib berish

tartibi

Loyiha ishi

tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Mavzu

jarayonida

Iste`molchilar huquqlarini buzganlik uchun

javobgarlik. Iste`molchilar huquqlarining

sud va boshqa vakolatli organlar tomonidan

himoya qilinishi.

Iste‟molchilar

huquqlarining

vakolatli davlat

organlari orqali

himoya qilinishi

Loyiha ishi

tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Amaliy

mashg‟ulot

davomida

4. REYTING BAHOLASH TIZIMI

4.1. Reyting nazorati jadvali

Reyting

nazorati

turlari

Semestr haftalari

Ba

lla

r

Sa

rala

sh b

all

ari

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Ta‟

til

19

Ta‟

til 20

Att

esta

tsiy

a

21

-23

JN 0-5 0-6 0-6 0-6 0-6 0-6 0-35

39 ON 0-17 0-18 0-35

(JN+ON) 0-70 0-70

YN 0-30

0-30 0

Jami 0-70 0-30 0-

100

56

Izoh: Semestr haftalari soni ta‟lim yo‟nalishi (mutaxassislik)ning o‟quv rejasi va o‟quv jarayoni

grafigiga muvofiq belgilanadi va farqlanishi mumkin (18-19 haftalar qishki ta‟til davri hisoblanadi).

JN bo‟yicha baholash mezonlari

JNda amaliy mashg‟ulotlar o‟zlashtirilishi bo‟yicha yuqoridagi jadvalda keltirilgan semester

haftalari kesimida har bir mashg‟ulotda talabaning o‟zlashtirishiga mos ravishda mezon asosida 0-5

(0-6) ballgacha jami 0-35 ballgacha jamlanishi belgilangan.

4.2. ON bo‟yicha baholash mezonlari

ON ma‟ruza mashg‟ulotlari materiallari asosida bir semester davomida 2 marta o‟tkaziladi.

ON bo‟yicha talaba jami 0-35 (har birida 0-17 /0-18) ballgacha jamlashi mumkin.

Fanning o‟qitilgan mavzulari bo‟yicha o‟zlashtirish nazorati turli shakllarda o‟tkazilishi

mumkin. Mazkur fandan ОN test sinovi shaklida o‟tkazilganda testlar soni va ularga mos ravishdagi

mezon 0-17 /0-18 ball kesimida kafedra tomonidan alohida belgilanadi.

4.3. (JN+ОN) bo‟yicha baholash mezonlari

(JN+ОN) 0-70 gacha bo‟lgan reyting ballari quyidagi mezonlarga muvofiq

umumlashtirilishi belgilangan:

Baholash mezonlari Reyting ballari ∑

(JN+ON) JN ON

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fani mashg‟ulotlari

mavzulari bo‟yicha har tomonlama chuqur va mukammal bilimga ega.

Nazariy va amaliy mashg‟ulotlarda “Iste`molchilarning huquqlarini

himoya qilish” faoliyati bilan bog‟liq masalalar bo‟yicha xulosa va qaror

qabul qila oladi, mustaqil mushohada yurita oladi, amalda qo‟llay oladi,

mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga ega.

30-35 30-35 60-70

Fan mashg‟ulotlari mavzulari bo‟yicha to‟la bilimga ega.

Mashg‟ulotlarda “Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” faoliyati

bilan bog‟liq masalalar bo‟yicha mustaqil mushohada yurita oladi,

amalda qo‟llay oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga

ega.

25-29 25-29 50-59

Fan mashg‟ulotlari mavzulari bo‟yicha qoniqarli bilimga ega. Amaliy

mashg‟ulotda “Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” faoliyati

bilan bog‟liq masalalar bo‟yicha mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi,

tasavvurga ega .

20(19)-24 20-24 39-49

Fan mashg‟ulotlari mavzulari bo‟yicha qoniqarsiz bilimga ega. Amaliy

mashg‟ulotda “Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” faoliyati

bilan bog‟liq masalalar bo‟yicha aniq tasavvurga ega emas, bilmaydi.

0-19 0-19 0-38

4.4. YN ni baholash mezonlari

YN “Yozma ish” yoki “Test sinovi” shaklida (0-30) ballgacha belgilangan mezon asosida yoki

majmuali shaklda Yozma ish + test sinovi shaklida (6/24) ballik tizim asosida o‟tkaziladi. YN

og‟zaki shaklda o‟tkazilganda 0-30 bo‟lgan reyting ballari quyidagi mezonlarga muvofiq

belgilangan:

YN bo‟yicha baholash mezonlari

YN

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fani mashg‟ulotlari jami mavzulari bo‟yicha

har tomonlama chuqur va mukammal bilimga ega. Nazariy va amaliy mashg‟ulotlarda

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” faoliyati bilan bog‟liq masalalar bo‟yicha

xulosa va qaror qabul qila oladi, mustaqil mushohada yurita oladi, amalda qo‟llay oladi,


26-30

Fan mashg‟ulotlari jami mavzulari bo‟yicha to‟la bilimga ega. Mashg‟ulotlarda


mustaqil mushohada yurita oladi, amalda qo‟llay oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib

beradi, tasavvurga ega.

21-25

Fan mashg‟ulotlari jami mavzulari bo‟yicha qoniqarli bilimga ega. Amaliy mashg‟ulotda



17-20

Fan mashg‟ulotlari jami mavzulari bo‟yicha qoniqarsiz bilimga ega. Amaliy mashg‟ulotda


aniq tasavvurga ega emas, bilmaydi.

0-16

4.5. DASTURNING INFORMATSION-KOMMUNIKATSION VA USLUBIY

TA‟MINOTI

Tavsiya etilayotgan mavzular bo‟yicha ta‟limning zamonaviy, xususan, interfaol metodlari,

pedagogik va informatsion-kommunikatsion (mediata‟lim, amaliy dastur paketlari, taqdimot,

elektron-didaktik) texnologiyalari majmuali tarzda qo‟llanilishi nazarda tutilgan. Jumladan,

kompyuter dasturlari yordamida “Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fani mashg‟ulotlar

o‟tkazish uchun talab etiladigan manbalar nazariy-amaliy jihatdan shakllantiriladi va ma‟lumotlar

olinadi. Shuningdek, EXCEL jadval protsessori kabilardan foydalaniladi.

5. Dasturning informatsion-uslubiy ta‟minoti

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fanini o‟qitishda multimedia

jihozlaridan foydalanib, mavzular bo‟yicha ishlab chiqilgan Power Point formatidagi

jadvallardan, kompyuterdan, audio va video jihozlardan, dioproektor va

kodoskoplardan foydalaniladi. Shuningdek, ma‟ruza va amaliy mashg‟ulotlar davomida

turli xil falsafiy tushunchalar va ularning xarakteristikalarini tavsiflovchi tarqatma

materiallar, tahliliy jadvallar, slaydlar hamda ko‟rgazmali qurollar qo‟llaniladi.

Bundan tashqari quyidagilar ham qo‟llaniladi:

didaktik materiallar tayyorlash;

delfa metodini qo‟llash orqali ko‟nikmalar shakllantirish;

verbal ifodalash;

“B/B/B” metodi;

insert metodi;

kontseptual metod;

“CASE STUDY (keys)” metodi va boshqalar.

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fanini o‟rganishda talabalar

dasturiy axborot tizimlari orqali falsafaning dolzarb yangiliklaridan xabardor

bo‟lishlari va o‟qish jarayonida ulardan foydalanishlari mumkin.

5.1.1. Rahbariy adabiyotlar

1. Karimov I. A. O‟zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.: O‟zbekiston,

1996. – 364 b.

2. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T. 2. – T.: O‟zbekiston, 1996. – 380 b.

3. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: O‟zbekiston, 1996. – 366 b.

4. Karimov I. A. Bunyodkorlik yo‟lidan. T. 4. – T.: O‟zbekiston, 1996. – 349 b.

5. Karimov I. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. T. 5. – T.: O‟zbekiston, 1997. – 384 b.

6. Karimov I. A. Havfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‟lida. T. 6. – T.: O‟zbekiston, 1998. – 429 b.

7. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‟z qo‟limiz bilan quramiz. T. 7. – T.: “O‟zbekiston”, 1999. –

410 b.

8. Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T. 8. – T.:

O‟zbekiston, 2000. – 528 b.

9. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas‟ulmiz. T. 9. – T.: “O‟zbekiston”, 2001. –

432 b.

10. Karimov I. A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T. 10. – T.: “O‟zbekiston”, 2002. –

432 b.

11. Karimov I.A. Biz tanlagan yo‟l – demokratik taraqqiyot va ma‟rifiy dunyo bilan hamkorlik yo‟li.

T. 11. – T.: “O‟zbekiston”, 2003. – 320 b.

12. Karimov I.A. Tinchlik va havfsizlik o‟z kuch-qudratimizga, hamjihatligimiz va qat‟iy irodamizga

bog‟liq. T.12. -T.: “O‟zbekiston”, 2004. – 400 b.

13. Karimov I.A. O‟zbek halqi hech qachon, hech kimga qaram bo‟lmaydi. T.13.-T.: “O‟zbekiston”,

2005. – 448 b.

14. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari - oliy qadriyat. T.14.-T.: “O‟zbekiston”, 2006. –

280 b.

15. Karimov. I.A. Jamiyatimizni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish, ma‟naviyatimizni

yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish – barcha ishlarimizning mezoni va

maqsadidir. T.15. –Toshkent.: O‟zbekiston, 2007. - 318 b.

16. Karimov. I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish

yo‟lida. T.16.-Toshkent.: O‟zbekiston, 2007. -366 b.

17. Karimov. I.A. Vatanimizning bosqichma - bosqich va barqaror rivojlanishini ta‟minlash - bizning

oliy maqsadimiz. -T.17.-T.: O‟zbekiston, 2009. -280 b.

18. Karimov I.A. Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish va

taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko‟tarish sari. – T.: «O‟zbekiston», 2010. – T.18. -264 b.

19. Karimov I.A. O‟zbekiston Konstitutsiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot yo‟lida va fuqarolik

jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir: O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining

17 yilligiga bag‟ishlangan tantanali marosimdagi ma‟ruza / 2009 yil 5 dek./ – Toshkent:


20. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada

yuksaltirishdir. – Toshkent: “O‟zbekiston”, 2010. – 80 b.

21. Karimov I.A. O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‟shma

majlisidagi “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish –

ustuvor maqsadimizdir” mavzusidagi ma‟ruzasi // “Xalq so‟zi” gazetasi, 2010 yil 28 yanvar, №19

(4934).

22. O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2010 yil 12 noyabrdagi O‟zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‟shma majlisidagi

“Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini

rivojlantirish konsepsiyasi” to‟g‟risidagi ma‟ruzasi // Xalq so‟zi 2010 yil 13 noyabr soni.

23. O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2010 yil 7 dekabrdagi O‟zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 18 yilligiga bag‟ishlangan tantanali

marosimdagi “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo‟lini izchil davom ettirish-

taraqqiyotimizning muhim omilidir” deb nomlangan ma‟ruzasi // “Xalq so‟zi” gazetasi. 2010 yil 8

dekabr, №236 (5151).

24. Karimov.I.A Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik

jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” –T. Ma‟naviyat 2010. – 25 b.

25. Karimov.I.A “O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” – T, 2011. – 439 b.

26. Karimov I.A 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013

yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturining eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan

Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma`ruzasi. Xalq so`zi 2013 y.

27. Karimov I.A. 2013 yil 7 dekabrdagi O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul

qilinganligining 21 yilligiga bag‟ishlangan tantanali marosimdagi “Amalga oshirayotgan

islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati qurish – yorug‟ kelajagimizning

asosiy omilidir” deb nomlangan ma‟ruzasi // O‟quv-uslubiy qo‟llanma. –T.: O‟qituvchi. 2014 yil.

103-b.

5.1.2. Konstitutsiya, qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar

28. O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: “O‟zbekiston”. 2012. – 40 b.

29. O‟zbekiston Respublikasi Kodekslari. (2009 yil 1 iyulgacha bo‟lgan o‟zgartish va

qo‟shimchalar bilan) To‟plam: 1-qism. Ikkinchi nashri. –Toshkent: Yurist media markazi,

2009. -832 b.

30. O‟zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi. 2013 yil 26 dekabr.

31. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi. O‟zbekiston Respublikasi Inson huquqlari Milliy

Markazi va BMT. -T., 2008 yil.

32. O‟zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning murojaatlari to‟g‟risida»gi qonuni (yangi taxriri)

2002.

33. O‟zbekiston Respublikasi «Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida»gi 1996

yil 26 aprel qonuni. -T.: «Xega –Print» bosmaxonasi. 2010.

34. O‟zbekiston Respublikasi “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida” gi Qonuniga

sharh // Mualliflar tarkibi: I.B.Zokirov, M.X.Rustamboev, O.Oqyulov va boshq. –T.:

O‟zbekiston nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2005.

35. O‟zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinliklarining kafolatlari to‟g‟risida”gi

2000 yil 25 may Qonuni.

36. O‟zbekiston Respublikasining «Sudlar to‟g‟risida»gi 2001 yil 13 fevral Qonuni.

37. O‟zbekiston Respublikasining «Prokuratura to‟g‟risida»gi 2001 yil 29 avgust Qonuni.

38. “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‟g‟risida”gi Xalqaro Pakt. Inson huquqlari to‟g‟risidagi

xalqaro shartnomalar. -T. 2004.

39. “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‟g‟risida”gi Xalqaro Pakt. Inson huquqlari

to‟g‟risidagi xalqaro shartnomalar. -T. 2004.

40. «Ayollar huquqi to‟g‟risida»gi Konventsiya. Inson huquqlari to‟g‟risidagi xalqaro

shartnomalar. -T. 2004.

41. «Bola huquqlari to‟g‟risida»gi Konventsiya. Inson huquqlari to‟g‟risidagi xalqaro

shartnomalar. -T. 2004.

42. O‟zbekiston Respublikasining “Arxiv ishi to‟g‟risida”gi 2010 yil 15 iyun qonuni.

43. O‟zbekiston Respublikasining “Raqobat to‟g‟risida”gi 2012 yil 6 yanvar qonuni.

44. O‟zbekiston Respublikasining “Oilaviy tadbirkorlik to‟g‟risida”gi 2012 yil 26 aprel qonuni.

45. O‟zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati sohasidagi ruxsat berish tartib-taomillari

to‟g‟risida”gi 2012 yil 20 dekabr qonuni.

46. O‟zbekiston Respublikasining “Xususiy bank va moliya institutlari hamda ular faoliyatining

kafolatlari to‟g‟risida”gi 2012 yil 17 dekabr qonuni.

47. O‟zbekiston Respublikasining “Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining

kafolatlari to‟g‟risida”gi 2012 yil 24 sentyabr qonuni.

48. O‟zbekiston Respublikasining “Ekologik nazorat to‟g‟risida”gi 2013 yil 27 dekabr qonuni.

49. O‟zbekiston Respublikasining “Muvofiqlikni baholash to‟g‟risida”gi 2013 yil 4 oktyabr

qonuni.

50. O‟zbekiston Respublikasining “Vasiylik va homiylik to‟g‟risida”gi 2014 yil 2 yanvar qonuni.

51. O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish va davlat

xizmatlarini ko‟rsatish bilan bog‟liq tartibotlarni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari

to‟g‟risida”gi 2014 yil 16 aprel qarori.

52. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 13 maydagi “O`zbekiston

Respublikasiga iste`mol tovarlari olib kirishni takomillashtirishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar

to`g`risida”gi qarori.

5.1.3. Darsliklar va o‟quv qo‟llanmalar

53. Xolmo`minov J.T. Huquqiy davlatning huquqiy asosi// Moliyachi, 2008 yil noyabr.

54. Jalilov Sh.I., Ganieva G.Yu. “Konstitutsiyaviy huquq” O`quv qo`llanma. Toshkent O`zMU,

2008 yil 156 bet.

55. Jamiyatda huquqiy madaniyatini yuksaltirish milliy dasturi// O`zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisining axborotnomasi. 1997 yil 9-son, 227-modda.

56. O`zbekiston Respublikasida advokatura institutini yanada isloh qilish chora-tadbirlanri

to`grisidagi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 02.05. 2008 yil.

57. “Yoshlar yili” dasturi Toshkent 2008 il.

58. O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga sharxlar. T.: “TDYul”. 2008 yil. 985-bet.

59. Li A., Bilolxodjayeva Sh. Bankovskoye prava. RU. Uchebnik. T.: “Tibkitob”, 2010 yil.

202-str.

60. Grajdanskoye prava. (obshaya chasti). Uchebnik/ pod. Red.Akad. X.Raxmankulova. T.:

“TDYul”. 2010 yil. 899-str.

61. Grajdanskoye prava. (osobennaya chasti). Uchebnik/ pod. Red. Akad. X. Raxmankulova. T.:


62. Oqulov O. Dustov U. Xozyaystvennoye (predprinimatelskoye) prava. Uchebnik. T.;


63. Rustamboyev M.X. O`zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. (5 jomlik). Darslik T.:

“Ilm ziyo” nashriyoti, 2011 yil.

64. Raxmonqulov. Oldi-sotdi shartnomasi.-T.: Adolat 2000.

65. Borisov A.K. zakonodatelniye akti zarubejnix stran. Prilojeniy Rezolyutsiy №39/248

Generalnoy Assamblei OON ot 9 aprelya 1985 goda, punkt 4, “Yurist”, 1998 g.

66. Bichko M.A. Razvitiy zakonodatelstva o zashite prav potrebiteley v Rossii istoriko-pravovoy

aspect, Avtoref.diss. Stavropol 2000.

67. Y.I. Mojarenko. Prava potrebiteley.- Leningrad, 1990.S.4.

68. Gladkova L.M. Pravoviy znaniya – pokupatelyam// Znaniy. Novoy v jizni, nauke I texnike/

Seriya “Torgovlya I bitovoy obslujivaniy”. №2,-M., 1981:

69. Said-Gaziyeva N.Sh. Aholiga xizmat ko`rsatish sohasida iste`molchilar huquqlarini himoya

qilish. Kand.dis. T.:2003.

70. Boboyev J.I. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish tog`risidagi qonun hujjatlarini

o`rganish yuzasidan mahsus kurs bo`yicha o`quv qo`llanma. T.TDYU.2005 y.

71. Boboyev J.I. Konsymerizm tarixi. Yosh olimlar ilmiy maqolalar to`plami. “TDYU”. №4-

2003 y.

72. Hodjaev B, Ibragimov B. Bozorda iste`mol madaniyatini shakillantirishning huquqiy asoslari.

Risola -Toshkent: Adolat, 2012 y-131 b.

73. Istemol tovarlari rivojlanishining hududiy husussiyatlari. Avtoreferat/ A.A.Abdurashidov. -T:

Toshkent Moliya Instituti, 2012y.

- www.lex.uz

- www.uzpak.uz

- www.juristlib.uz

- www.kodeks.uz

- www.uznature.uz

- www.gov.uz

http://www.lex.uz/

http://www.uzpak.uz/

http://www.juristlib.uz/

http://www.kodeks.uz/

http://www.uznature.uz/

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA

O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI


“ISTE`MOLCHILARNING HUQUQLARINI HIMOYA

QILISH”

Fanidan ta‟lim texnologiyasi

Toshkent – 2014

1-MAVZU. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish fanining vujudga

kelish tarixi, tushunchasi, tamoyillari, maqsadi va vazifalari

1.1.1 Kirish - mavzu bo‟yicha ma‟ruza,reja, topshiriq va o‟quv-uslubiy hujjatlari

Ma’ruza rejasi:

1. Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish fanining vujudga kelish

tarixi.


3. Fanning maqsad va vazifalari.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik

jamiyatini barpo etish hozirgi kunning muhim vazifalaridan biridir.

O’quv faoliyatining natijasi:

kursning maqsadi va vazifalarini aytib bera oladilar;

kursning tuzilmasi, o‟quv faoliyatining o‟ziga xos xususiyatlari va baholash

shakllarini aytib bera oladilar;

Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilishning boshqa fanlar tizimida

tutgan o‟rnini yoritib bera oladilar;

hozirgi davrda Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish fanini

o‟qitishning zarurligi, yutuqlarini ko‟rsata oladilar.

Mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar:

Topshiriq 1. Ma‟ruza matnlari bilan tanishish.

Eslatma:II.1. ga qarang.

Topshiriq 2. Ma‟ruza bo‟yicha slaydlar bilan tanishing.

Eslatma:I.1. ga qarang.

Topshiriq 3. Baholash mezonlari bilan tanishish.

Eslatma:II.2,3 ga qarang.

Topshiriq 4. Mustaqil ta‟lim vazifalari bilan tanishish.

Eslatma:: III.1 ga qarang.

Nazorat shakli: Kuzatish,

og‟zaki nazorat, yozma

nazorat, o‟quv topshiriq

Mavzu bo’yicha maksimal ball:

Talabaga qo’yilgan ball:

O‟qituvch

i imzosi:

O‟QUV – USLUBIY MATERIALLAR

I. O‟quv materiallari

I.1. Ma‟ruza bo‟yicha ko‟rgazmali slaydlar

1-slayd

1-MAVZU.Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish fanining

vujudga kelish tarixi, tushunchasi, tamoyillari, maqsadi va

vazifalari

Reja:

2-slayd

II.1.TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR

1. O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‟zbekiston, 2012.

2. Karimov I.A. O‟zbekiston milliy istiqlol iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. –T., 1996 y.

3. Karimov. I.A Yuksak ma‟naviyat – engilmas kuch. Toshkent 2008 yil.

4. Madaliyev O.M., Allamuratov A.T. Prokuror nazorati. - T.:TDYuI, 2004.- 59.

5. Pulatov B.X. Taraflar muzokarasida davlat ayblovchisining nutqi. -T.: TDYuI. 2004.- 34

b.

6. Rustambayev M.X., Axrarov, B.J., Inog‟omjonova Z.F., To‟laganova G.Z., Tuxtasheva

U.A. Sud huquq tizimini isloh etish. O‟quv-uslubiy majmua. –Toshkent: TDYuI. –

2011. - 72 B.

7. Said-Gaziyeva N.Sh. Aholiga xizmat ko`rsatish sohasida iste`molchilar huquqlarini

himoya qilish. Kand.dis. T.:2003.

8. Boboyev J.I. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish tog`risidagi qonun hujjatlarini

o`rganish yuzasidan mahsus kurs bo`yicha o`quv qo`llanma. T.TDYU.2005 y.

9. Boboyev J.I. Konsymerizm tarixi. Yosh olimlar ilmiy maqolalar to`plami. “TDYU”.

№4-2003 y.

Pinbord texnikasi

“Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish” fanini o‟qitishdan

maqsad va vazifalar: noyuridik ta‟lim yo‟nalishlari talabalarining muqaddam olgan bilimlarini chuqur

umumlashtirib, demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurish jarayonida

Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish mazmun mohiyatini tushuntirish, huquq

ijodkorligi, huquqni qo‟llash mexanizmi va amaliyoti, huquq tarmoqlarining tarixi va bugungi holatini

huquqiy qiyosiy tahlil qilish, huquqiy-me‟yoriy hujjatlar mazmuni bilan tanishtirish, huquqiy islohotlar

mohiyatini va konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlarning mazmuni, yuridik mohiyati va xususiyatlari,

jamiyat taraqqiyotida, huquqiy-demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishdagi o‟rni,

roli va ahamiyatini ochib berish orqali talabalarning huquqiy savodxonligini oshirish, huquqiy ongi va

madaniyatini yanada yuksaltirishdan iborat.

III. O‟Z – O‟ZINI NAZORAT QILISH UCHUN O‟QUV MATERIALLAR

III.1. Nazorat savollari

1. Konsyumerizm deganda nima tushuniladi?

2. Iste‟molchi bo‟lib kimlar hisoblanadi?

3. Iste‟molchilarhuquqlarinihimoyaqilishharakati?

4. Iste‟molchilar jamoat birlashmasi?

5. Potreb.uz nima?

1.2. Individualtopshiriqlarnibajarishgaasoslanganamaliymashg‟ulotbo‟yicharejatopshiriq

va o‟quv-uslubiy hujjatlari

Amaliy mashg‟ulot rejasi:

1. Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish fanining vujudga kelish

tarixi.


3. Fanning maqsad va vazifalari. O’quv mashg’ulotining maqsadi:Mavzu bo‟yicha bilimlarni chuqur o‟zlashtirishni

ta‟minlash


- “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish”fanining predmeti va tadqiqot

ob‟ektini o‟rganish;

- “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish”to‟g‟risidagi davlat va

huquqning vujudga kelishi haqidagi nazariy bilimlarni o‟rganish;

- Mazkur fanning vujudga kelishi, rivojlanishi, belgilari va funksiyalari to‟g‟risida

chuqur bilim berish.

Pinbоrdtехnikasi(inglizchаdаn: pin – mаhkаmlаsh, board – dоskа)muаmmоnihаlqilishgа

оidfikrlаrnitizimlаshtirishvа guruhlаshni аmаlgа оshirishgа, kоllеktivtаrzdа yagоnа yoki аksinchа

qаrаmа-qаrshi pоzitsiyanishаkllаntirishgа imkоn беrаdi

O„qituvchitаklifetilgаn мuаммо bo„yichа o„znuqtаinаzаrlаrinibаyonqilishniso„rаydi. To„g„ridаn-

to„g„riyoki оmmaviy аqliy хujumningbоshlаnishinitаshkilqilаdi (rаg„bаtlаntirаdi).

Fikrlarni taklifa qiladilar, muhokama qiladilar, baholaydilar va eng optimal (samarali) firni tanlaydilar.

Ularni tayanch xulosaviy fikr (2 ta so„zdan ko„p bo„lmagan) sifatida alohida qog„ozlarga yozadilar va

doskaga mahkamlaydilar.

Guruh namoyondalari doskaga chiqadilar va maslahatlashgan holda:

- yaqqol xato bo„lgan yoki takrorlanayotgan fikrlarni olib tashlaydilar;

- bahsli bo„lgan fikrlarni oydinlashtiradilar;

- fikrlarni tizimlashtirish mumkin bo„lgan belgilarini aniqlaydilar;

- shu belgilar asosida doskadagi barcha fikrlarni (qog„oz varaqalaridagi) guruhlarga ajratadilar;

- ularning o„zaro munosabatlarini chiziqlar yoki boshqa belgilar yordamida ko„rsatadilar:

- kollektivning yagona yoki qarama-qarshi pozitsiyalari ishkab chiqiladi.


Topshiriq 1. Savollarga javob berish.

Eslatma: I.1. – ga qarang.

Topshiriq 2. Baholash mezonlari bilan tanishish

Eslatma: II.1. - ga qarang.






O’qituvchi

imzosi:

2–MAVZU. Iste`molchilar huquqlarini himoya qilishning xalqaro va milliy

qonunchilik asoslari.

Ma’ruza rejasi:

5. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish bo‟yicha xalqaro huquqiy hujjatlar

(BMTRezolyutsiyasi, YIH, MDHhujjatlari).


Respublikasining milliy qonunchiligi tizimining vujudga kelishi va rivojlanishi.

7. O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida iste‟molchilar huquqlarining himoya

qilinishi.


hujjatlarningmilliy qonunchilik bilan qiyosiy tasnifi.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish bo‟yicha

xalqaro huquqiy hujjatlarhaqida talabalarga bilim berish


- Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish bo‟yicha xalqaro huquqiy hujjatlarhaqida

tushuntirib bera oladilar, misol keltira oladilar;

- Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilishga oidnormalar va ularning turlari,

huquqiy munosabatlar, huquq manbalari. Iste`molchilarning huquqlarini himoya

qilishning vujudga kelishi va jazo choralari to‟g‟risida talabalarni o‟qitish.


Topshiriq 1. Ma‟ruza matni bilan tanishish.

Eslatma:I.1.ga qarang.

Topshiriq 2. Ma‟ruzani nazariy usulda tahlil qilish

Eslatma:II.1.ga qarang.

Topshiriq 3. Mustaqil ta‟lim topshiriqlari bilan tanishish.

Eslatma:: III.1.ga qarang.




Mavzu bo’yicha maksimal ball:-


O‟qituvchi

imzosi:



1-slayd

II.MA‟LUMOT AXBOROT MATERIALLAR

II.1.

P A R A D O K S L A R U S U L I

O‟qituvchi sаvоllаr tizimini kеtmа-kеt bеrib tinglоvchilаrning fikrlаrini o‟rgаnаdi

Diаgnоstikа nаtijаlаrigа ko‟rа, mа‟ruzаni оlib bоrish jаrаyonidа tinglоvchilаrning qаrаmа-

qаrshilikkа (tushunchаlаrdаgi, bilimlаrdаgi) kеlishlаrini tа‟minlаydi. Bundаy vаziyat аsоsаn

tinglоvchining tushunchаlаridаgi аdаshishlаr vа хаtоliklаr bilаn bоg‟liq. Dеmаk, bumuаmmоviy

vаziyat tinglоvchilаrning оldingi фikr, tushunchаlаri vа хulоsаlаrigа qаrаmа-qаrshi, pаrаdоksаl

bo‟lgаn vаziyatdir.

Tinglоvchilаr muаmmоviy vаziyatni yuzаgа kеltirgаn аmаllаrdаgi хаtоlikni izlаydilаr

(lеkin аmаllаrdа хatоlik yo‟q)

Ijоdiy fikrlаy оlаdigаn tinglоvchi аmаllаrning bаjаrilishi jаrаyoni emаs, bаlki mаzkur

аmаlning o‟zi хаtо ekаnligini аniqlаy оlаdi (bundаy tinglоvchi tоpilmаsа,o‟qituvchining

o‟zi buni оshkоr qilishigаto‟g‟ri kеlаdi).

Reja:

1. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish bo‟yicha xalqaro huquqiy hujjatlar

(BMTRezolyutsiyasi, YIH, MDHhujjatlari). 2. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi O‟zbekiston Respublikasining milliy

qonunchiligi tizimining vujudga kelishi va rivojlanishi.

3. O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida iste‟molchilar huquqlarining himoya qilinishi.

4. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish bo‟yicha xalqaro huquqiy hujjatlarningmilliy

qonunchilik bilan qiyosiy tasnifi.

III. O‟Z – O‟ZINI NAZORAT QILISH UCHUN O‟QUV MATERIALLAR

III.1. Mustaqil ishlash uchun nazorat savollari


hujjatlar (BMTRezolyutsiyasi, YIH, MDHhujjatlari)?



rivojlanishi?

3. O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida iste‟molchilar

huquqlarininghimoya qilinishi?


hujjatlarningmilliy qonunchilik bilan qiyosiy tasnifi?

2.2.1. Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy mashg‟ulot bo‟yicha reja

topshiriq va o‟quv-uslubiy hujjatlari

Pаrаdоkslаr usulini qo‟llаsh qоidаlаri

Tinglоvchilаr bilimlаrini fаоllаshtirib оlish zаrur.

Tinglоvchilаr pаrаdоks оb‟еkti sifаtidа оlinаyotgаn jаrаyon hаqidа o‟z fikrlаrini (qаysiki хаtо

bo‟lgаn) to‟g‟ri dеgаn хulоsаgа kеlgаn bo‟lishlаri kеrаk.

Tinglоvchilаr muаmmоviy vаziyatgа o‟zlаri duch kеlishlаri kеrаk vа to‟g‟ri dеb bilgаn

nаrsаlаrining хаtо bo‟lib chiqqаnidаn tushunmоvchilikdа qоlishlаri (хаyrоn bo‟lishlаri) kеrаk. Bu

o‟tа muhim, chunki аynаn shu sаbаb ulаr аktiv fikrlаy bоshlаydilаr, хаtоlikni tоpishgа

hаrаkаtqilаdilаr.

Pаrаdоksni, qаrаmа-qаrshilikni qаndаydir bir qiyinchiliklаr bilаn аdаshtirmаslik lоzim.

Pаrаdоkslаr usuli – bu аvvаldаn bilgаnlаri bilаn yangi bilimlаr o‟rtаsidаgi ko‟prikdir. Shu tаrzdа

yangi bilimning аvvаldаn mа‟lum bilim bilаn o‟zаrо bоg‟lаnishi vа bu jаrаyonni хis qilishgа

tinglоvchini «mаjbur» qilinishi uni хоtirаdа mustаxkаmlаnib qоlishigа yordаm bеrаdi.



hujjatlar (BMTRezolyutsiyasi, YIH, MDHhujjatlari).



rivojlanishi.

3. O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida iste‟molchilar

huquqlarininghimoya qilinishi.


hujjatlarningmilliy qonunchilik bilan qiyosiy tasnifi. O’quv mashg’ulotining maqsadi:Mavzu bo‟yicha bilimlarni chuqur o‟zlashtirishni

ta‟minlash

O’quvfaoliyatiningnatijasi:

Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilishga doir huquqiy normalar haqida mustaqil

fikrlay oladilar, misol keltira oladilar;

O‟zbekiston Respublikasining Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish asoslariga

oid qonunlari va qonun osti hujjatlari haqida ijobiy bilimga ega bo‟lib, tegishli xulosalar

chiqara oladilar;

Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilishga oid huquqiy manbalar va olimlarning bu

boradagi fikrlariga o‟z mulohazalarini bildira oladilr.


Topshiriq 1. Mavzuga doir topshiriqlarni bajarish.


Topshiriq 2. Vaziyatlarni o‟rganish

Eslatma: I.1 - ga qarang.








O’qituvchi

imzosi:

I.O‟QUV TOPSHIRIQLAR

I.1. Topshiriq

Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilishni huquqiy tarzda asoslab bering

Iste`molchilarning huquqlarini himoya

qilish harakati faoliyati

Iste`molchilarning huquqlarini himoya

qilishasoslari

II.1. Amaliy mashg‟ulotni tahlil qilish varag‟i

Tahlil bosqichi

nomi

Tahlil bosqichi

mazmuni

Tahlil

natija

si

Baholash ko‟rsatkichlari va

mezoni

Ko‟rsatkichi Mezoni

1.Savollarga

javob berish.

Berilgan savollarga javob

berish.

Aniq va lo‟nda 25%

2.

Kazusniechish.

Imkoniyatdan foydalangan

holda amalga oshirish.

To‟g‟ri va aniq 25%

3.Natijalar

tahlili.

Olingan natijalarni huquqiy

tahlil qilish, shu asosda

xulosa va tavsiyalar berish.

Aniqlik, qarorni

asoslanganligi

25%

4. Mustaqil

bajara olish.

Topshiriqlarni

mustaqil bajarish.

Topshiriqni mustaqil

bajarish

25%

3– MAVZU. O`zbekiston Respublikasining “Istemolchilarning

huquqlarini himoya qilish to`g`risida”gi qonunida qo`llanilgan

huquqiy atamalar, tushunchalar mazmuni va mohiyati.

3.1.1. Informatsion – ko‟rgazmali ma‟ruza bo‟yicha reja topshiriq va o‟quv-uslubiy

hujjatlari

Ma’ruza rejasi:

5. Qonunda qo‟llanilgan tayanch atamalar: iste‟molchi, ishlab chiqaruvchi, ijrochi,

sotuvchi, shartnoma, tovar, normativ hujjatlar, tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi,

muvofiqlik sertifikati tasnifi.

6. Tovar (ish, xizmat)ningnuqsonlari. Kafolat muddati. Xizmat muddati. Yaroqlilik

(saqlash) muddati.


8. Tovar (ish, xizmat)ni muomaladan chiqarish.

9. Tayanch huquqiy atamalarning mazmun va mohiyati. 10. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Qonunda qo‟llanilgan tayanch

atamalartushunchasi, maqsadi, vazifalarini tartibga solishning huquqiy asoslari,

O‟zbekistonning moliyaviy siyosatida huquqiy asoslarning ta‟minlanishini

o‟rganishdan iborat.


- Iste‟molchi, ishlab chiqaruvchi, ijrochi, sotuvchi, shartnoma, tovar, normativ

hujjatlar, tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi, muvofiqlik sertifikati tasnifi.

- Tovar (ish, xizmat)ningnuqsonlari. Kafolat muddati. Xizmat muddati. Yaroqlilik

(saqlash) muddati.

- Kassa cheki. Tovar cheki. Tovar (ish, xizmat)ni iste‟molchidan qaytarib olish.

- Tovar (ish, xizmat)ni muomaladan chiqarishtushunchasi, predmeti haqida aytib

bera oladilar;

- yetarli tushunchaga ega bo‟ladilar;

- ular to‟g‟risida bilimga ega bo‟ladilar.




Topshiriq 2. Ma‟ruza bo‟yicha topshiriqlarni bajaring


Topshiriq 3. O‟zini-o‟zi nazorat qiluvchi savollarga javob berish.







O‟qituvchi

imzosi:



I.1.

1.2.1. Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishga asoslangan amaliy mashg‟ulot bo‟yicha

reja topshiriq va o‟quv-uslubiy hujjatlari (1-mashg‟ulot)


7. 1. Iste‟molchi tushunchasi va uning huquqiy maqomining asosiy belgilari.

8. Iste‟molchining asosiy huquqlari. 9. Tovar (ish, xizmat)haqida, shuningdekishlabchiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)

haqidato‟liqma‟lumotolishgabo‟lganhuquqi. 10. Tovar (ish, xizmat)ni erkintanlashvaunitegishlidarajadasifati,

xavfsizligibo‟yichatalabqo‟yishhuquqi.

11. Iste‟molchininghayoti, sog‟lig‟ivamol-mulkiuchunxavflimahsulotgabo‟lgantovar (ish,

xizmat)ishlabchiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ningg‟ayriqonuniyharakati (harakatsizligi)

tufayliyyetkazilganmoddiyziyon, ma‟naviyzararningto‟liqhajmdaqoplanishigabo‟lganhuquq.

12. Iste‟molchiningbuzilganhuquqlariyokiqonunbilanmuhofazaetiladiganmanfaatlarihimoyaqili

nishiniso‟rab, sudga, boshqavakolatlidavlatorganlarigamurojaatetishgabo‟lganhuquq. 13. Iste‟molchilarning jamoat tashkilotlarini tuzish huquqi.

O’quv mashg’ulotining maqsadi:Bilimlarni chuqurlashtirish va mustaxkamlash.


Iste‟molchi tushunchasi va uning huquqiy maqomi va iste‟molchilarning jamoat tashkilotlarini

tuzish huquqi, maqsadi, vazifalari, uni boshqaruv sub‟yekti va ob‟yekti, davlat boshqaruvini

tashkil etish va davlat boshqaruvi munosabatlarini tartibga soluvchi normalar to‟g‟risida

nazariy bilim ko‟nikmalarni egallaydilar.


Topshiriq O‟zbekistonning boshqaruv siyosati huquqiy asoslarning ta‟minlanishi.

Eslatma: I.1.3 – ga qarang.

4- MAVZU. Iste`molchi huquqiy maqomining asosiy belgilari va

huquqlari.

Reja: 1. Iste‟molchi tushunchasi va uning huquqiy maqomining asosiy belgilari.

2. Iste‟molchining asosiy huquqlari.

3. Tovar (ish, xizmat)haqida, shuningdekishlabchiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)

haqidato‟liqma‟lumotolishgabo‟lganhuquqi.

4. Tovar (ish, xizmat)ni erkintanlashvaunitegishlidarajadasifati,

xavfsizligibo‟yichatalabqo‟yishhuquqi.

5. Iste‟molchininghayoti, sog‟lig‟ivamol-mulkiuchunxavflimahsulotgabo‟lgantovar (ish,

xizmat)ishlabchiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ningg‟ayriqonuniyharakati (harakatsizligi)

tufayliyyetkazilganmoddiyziyon,

ma‟naviyzararningto‟liqhajmdaqoplanishigabo‟lganhuquq.

6. Iste‟molchiningbuzilganhuquqlariyokiqonunbilanmuhofazaetiladiganmanfaatlarihimoya

qilinishiniso‟rab, sudga, boshqavakolatlidavlatorganlarigamurojaatetishgabo‟lganhuquq.

7. Iste‟molchilarning jamoat tashkilotlarini tuzish huquqi.

Topshiriq 2. Guruhlarda topshiriqni bajarish.

Eslatma: I.2,3. - ga qarang.

Topshiriq 3. Baholash mezonlari va kichik guruhlarda ishlash qoidalari bilan tanishish.

Eslatma: II.1.2 - ga qarang.






O’qituvchi

imzosi:


I.1. “3x3 loyihasi” qoidasi

I.3. FSMU texnologiyasi

Ushbu texnologiya munozarali masalalarni xal etishda xamda o‟quv jarayonini baxs-

munozarali o‟tkazishda qo‟llaniladi, chunki bu texnologiya talabalarni o‟z fikrini ximoya

qilishga, erkin fikrlash va o‟z fikrini boshqalarga o‟tkazishga, ochiq xolda baxslashishga

hamda shu bilan birga baxslashish madaniyatini o‟ratadi.Tinglovchilarga tarqatilgan oddiy

qog‟ozga o‟z fikrlarini aniq va qisqa holatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor

etuvchi fikrlarni bayon etishga yordam beradi.

F – fikringizni bayon eting

S – fikringiz bayoniga sabab ko‟rsating

M – ko‟rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil keltiring

U – fikringizni umumlashtiring

O‟quv topshiriq:

Savol 1. Tovar (ish, xizmat)haqida,

shuningdekishlabchiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)

haqidato‟liqma‟lumotolishgabo‟lganhuquq.

(F)Fikringizni bayon eting

(S) Fikringizbayonigasababko‟rsating

(M)

Ko‟rsatgansababingizniisbotlovchidalilkeltiring

(U)Fikringizni umumlashtiring

- Uchta guruh

- Guruhlarga uch xil savol yozilgan vatman qog„ozlari tarqatiladi.

- Har bir guruh o„z vatmaniga uchtadan javob yozadi.

- Javoblar qoladi guruhlar joy almashadi (3 dan 1gа; 1dan 2gа;

2dan 3 gа)

- Har stol almashganda uchtadan javob yoziladi.

- Оxirida jami 9 javob to„planadi - Mustaqil ravishda har bir gyruh umumiy ta‟rifni keltiradi va javoblarni taqdim

qiladi.

5 - MAVZU. Iste`molchi ishtirokidagi fuqarolik-huquqiy shartnomalar turlari

4.1.1. Informatsion - tematik ma‟ruza bo‟yicha reja topshiriq va o‟quv-uslubiy hujjatlari

Ma‟ruza rejasi

1. Iste`molchi ishtirokidagi oldi-sotdi, ish bajarishva hizmat ko`rsatish

shartnomalari.

2. Shartnomalarning buzilish oqibatlari.

3. Neustoyka (penya) undirish.

6. O’quv mashg’ulotining maqsadi:Iste`molchi ishtirokidagi oldi-sotdi, ish

bajarish va hizmat ko`rsatish shartnomalari, ularning buzilish

oqibatlarini o‟rganadilar. O’quv faoliyatining natijasi:

Iste`molchi ishtirokidagi oldi-sotdi, ish bajarishva hizmat ko`rsatish

shartnomalari haqida bilimga ega bo‟ladilar;

Shartnomalarning buzilish oqibatlarini o‟rganadilar;

Neustoyka (penya) undirishni muhokama qiladilar. Mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar:



Topshiriq 3. Baholash mezoni bilan tanishish.

Eslatma:III.1. ga qarang.



Nazorat, o‟quv topshiriq



O‟qituvchi

imzosi:


I. O‟quv materiallari 1-slayd



shartnomalari.


3. Neustoyka (penya) undirish. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarneustoyka (penya) undirish. haqida

nazariy bilimlarga ega bo‟ladilar. O’quv faoliyatining natijasi:

Iste`molchiishtirokidagioldi-sotdi,

ishbajarishvahizmatko`rsatishshartnomalari haqida yetarli ko‟nikmalar

hosil qiladilar. Mustaqilo’rganishuchuntopshiriqlar:

Topshiriq 1. Shartnomatuzish, ishonchnomayozish.


Topshiriq 2. O‟zini-o‟zi nazorat qilish uchun nazorat savollariga javob berish.

Eslatma: I.2. - ga qarang.



Topshiriq 4. Mustaqil ta‟lim topshirig‟ini bajarish.

Eslatma:III.1.ga qarang.






O’qituvchi

imzosi:

I.2. Bilimlarni jonlantirish uchun savollar


shartnomalari?

2. Shartnomalarning buzilish oqibatlarini ayting?

3. Neustoyka (penya) undirish?

4. Penya nima?


II.1. Baholash mezoni va ko‟rsatkichlari

Guruhlar Savolning to‟liq va

aniq yoritili-shi 0-

1,5 ball

Misollar bilan

muammoga echim

topishi 0-1 ball

Guruh a‟zolarining

faolligini

0-1 ball

Jami ball

3,5

Baho: 2,4 – 3,5 ball – a‟lo baho

1,3 – 2,3 ball – yaxshi baho

0 – 1,2 ball – o‟rta baho

III.MUSTAQIL NAZORAT UCHUN O‟QUV TOPSHIRIQLAR

II.1. «Muammoli vaziyat»

Topshiriq:Iste`molchi ishtirokidagi oldi-sotdi, ish bajarishva hizmat ko`rsatish shartnomalari

Iste`molchi

ishtirokidagi oldi-sotdi

shartnoma

Iste`molchi

ishtirokidagi ish

bajarishshartnomasi

Iste`molchi

ishtirokidagi hizmat

ko`rsatish shartnomasi

5– MAVZU. Moliya, kredit, soliq faoliyatlarini boshqarish

5.1.1. Informatsion – ko‟rgazmali ma‟ruza bo‟yicha reja topshiriq va o‟quv-uslubiy

hujjatlari

Ma’ruza rejasi:


shartnomalari.


3. Neustoyka (penya) undirish. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Iste`molchi ishtirokidagi shartnomalarning

huquqiy jihatlarini o‟rganishdan iborat.

O’quv faoliyatining natijasi:Shartnomalarning buzilish oqibatlarini bilib olish




Topshiriq 2. Ma‟ruza bo‟yicha topshiriqlarni bajaring


Topshiriq 3. O‟zini-o‟zi nazorat qiluvchi savollarga javob berish.







O‟qituvchi

imzosi:

1-slayd



I.1.

III.1.Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar:

1. Iste`molchi ishtirokidagi oldi-sotdishartnomalari?

2. Iste`molchi ishtirokidagi ish bajarishshartnomalari?

3. Iste`molchi ishtirokidagi hizmat ko`rsatish shartnomalari?

4. Shartnomalarning buzilish oqibatlari?

5. Neustoyka (penya) undirish?

3.2.1. Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishga asoslangan amaliy mashg‟ulot bo‟yicha

reja topshiriq va o‟quv-uslubiy hujjatlari (1-mashg‟ulot)



5–MAVZU.Iste`molchi ishtirokidagi fuqarolik-huquqiy shartnomalar turlari.


shartnomalari.


3. Neustoyka (penya) undirish.

shartnomalari.


3. Neustoyka (penya) undirish. O’quv mashg’ulotining maqsadi:Bilimlarni chuqurlashtirish va mustaxkamlash.


Topshiriq sug‟urta tushunchasini o‟rganish.

Eslatma: I.1.3 – ga qarang.

Topshiriq 2. Guruhlarda topshiriqni bajarish.

Eslatma: I.2,3. - ga qarang.

Topshiriq 3. Baholash mezonlari va kichik guruhlarda ishlash qoidalari bilan tanishish.

Eslatma: II.1.2 - ga qarang.






O’qituvchi

imzosi:


I.1. “3x3 loyixasi” qoidasi

I.3. FSMU texnologiyasi

Ushbu texnologiya munozarali masalalarni xal etishda xamda o‟quv jarayonini baxs-

munozarali o‟tkazishda qo‟llaniladi, chunki bu texnologiya talabalarni o‟z fikrini ximoya

qilishga, erkin fikrlash va o‟z fikrini boshqalarga o‟tkazishga, ochiq xolda baxslashishga

xamda shu bilan birga baxslashish madaniyatini o‟ratadi.Tinglovchilarga tarqatilgan oddiy

qog‟ozga o‟z fikrlarini aniq va qisqa xolatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor

etuvchi fikrlarni bayon etishga yordam beradi.

F – fikringizni bayon eting

S – fikringiz bayoniga sabab ko‟rsating

M – ko‟rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil keltiring

U – fikringizni umumlashtiring

6 –MAVZU.Ishlabchiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi),

savdovaxizmatko`rsatuvchisub`ektlarninghuquqvamajburiyatlari.

- Uchta guruh



- Javoblar qoladi guruhlar joy almashadi (3 dan 1gа; 1dan 2gа; 2dan

3 gа)


- Оxirida jami 9 javob to„planadi - Mustaqil ravishda har bir gyruh umumiy ta‟rifni keltiradi va javoblarni taqdim qiladi

6.1.1. Informatsion - tematik ma‟ruza bo‟yicha reja topshiriq va o‟quv-uslubiy hujjatlari

Ma’ruza rejasi:



7. Tovar (ish hizmat)larning sifatiga, havfsiz bo`lishiga, nuqsoniga,

kafolat va yaroqlilik muddatiga kafolati.

8. Nuqsonli tovarlarni almashtirib berish. Sotilgan tovarlarni hisob-

kitobini qilish va tovarni iste`molchiga topshirish.


10. Savdo qilish (hizmat ko`rsatish) madaniyati va etikasiga amal qilish. O’quv mashg’ulotining maqsadi:Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) savdo va

hizmatlar tog`risida iste`molchiga ma`lumot berish majburiyati, tovar (ish hizmat)larning

sifatiga, havfsiz bo`lishiga, nuqsoniga, kafolat va yaroqlilik muddati kafolatiga doir

qonunchilik asoslarini o‟rganadilar. Mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar:



Topshiriq 3. Baholash mezoni bilan tanishish.

Eslatma:III.1. ga qarang.



Nazorat, o‟quv topshiriq



O‟qituvchi

imzosi:




II.1. Baholash mezoni va ko‟rsatkichlari

Guruhlar Savolning to‟liq va

aniq yoritilishi 0-

1,5 ball

Misollar bilan

muammoga echim

topishi 0-1 ball

Guruh a‟zolarining

faolligini

0-1 ball

Jami ball

3,5




III.MUSTAQIL NAZORAT UCHUN O‟QUV TOPSHIRIQLAR

II.1. «Muammoli vaziyat»

Topshiriq:Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi), savdo va xizmat ko`rsatuvchi

sub`ektlarning huquq va majburiyatlari

Nuqsonli tovarlarni

almashtirib berish.

Sotilgan tovarlarni hisob-

kitobini qilish va tovarni

Savdo qilish (hizmat

ko`rsatish) madaniyati va

iste`molchiga topshirish. etikasiga amal qilish

I.2. Blits - so‟rov O‟qituvchi «Blits-so‟rov» savollarini beradi, jadval

so‟rov vaqtida to‟ldiriladi

№ Savollar Javoblar

1. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) savdo va

hizmatlar tog`risida iste`molchiga ma`lumot berish

majburiyati.

2. Tovar (ish hizmat)larning sifatiga, havfsiz

bo`lishiga, nuqsoniga, kafolat va yaroqlilik

muddatiga kafolati.

3. Nuqsonli tovarlarni almashtirib berish. Sotilgan

tovarlarni hisob-kitobini qilish va tovarni

iste`molchiga topshirish.


III. O‟Z – O‟ZINI NAZORAT QILISH UCHUN MATERIALLAR

III.1. Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar


iste`molchiga ma`lumot berish majburiyati?


yaroqlilik muddatiga kafolati?


va tovarni iste`molchiga topshirish?

4. Sotilgan tovar uchun kelishilgan bahoda pulini olish?

5. Savdo qilish (hizmat ko`rsatish) madaniyati va etikasiga amal qilish?

II.2. Guruhlarning bilim va ko‟nikmalarini baholash mezonlari

Topshiriqlar, baholash ko’rsatkichlari va mezonlari I guruh II guruh

1-topshiriq: (1,5 ball)

- savol yoritib berildi (1 ball)

- reglamentga e‟tibor qaratildi (0,5 ball)

- guruh talabalari faol qatnashdi (0,5 ball)



- mantiqan to‟g‟ri xulosa chiqarildi (0,5 ball)

- misollar bilan umumlashtirildi (0,5 ball)

Jami: (3,5 ball)

7-MAVZU.Iste`molchining savdo va boshqa xizmat ko`rsatish munosabatlarida


Nuqsonli tovarlarni almashtirib berish tartibi

6.1.1. Muammoli ma‟ruza bo‟yicha reja topshiriq va o‟quv-uslubiy hujjatlari

Ma’ruza rejasi:

7. Iste`molchi xaridor sifatida erkin huquq sohibi.


9. Sotib olingan tovar (ish, hizmat) butligini, vazni, narhini tekshirish, nazorat-o`lchov

asboblarining sozligini narhiga oid hujjatlarni talab qilish huquqi.





12. Nuqsonli tovarni almashtirib berish qonuniy tartibi. Nuqsonli tovarlarni almashtirib

berish muddatlari. Iste`molchilarning nuqsonli tovarning narhini nuqsonga

mutanosib asosda kamaytirish huquqi. Nuqsonli tovarni tiklash bilan bog`liq

xarajatlar.


iste`molchining qonuniy talablarini bajarish huquqi. O’quv mashg’ulotining maqsadi:

Iste`molchilar huquqlarini himoya qilishni o‟rganuvchi fan.

O’quv faoliyatining natijasi: Nuqsonli tovarni almashtirib berish qonuniy tartibini bilib

oladilar.




Topshiriq 2. Ma‟ruza bo‟yicha topshiriqlarni bajarish.


Topshiriq 3. “T-sxema”ni to‟ldirish.







O‟qituvchi

imzosi:

I.1.T-sxema

Iste`molchi xaridor sifatida erkin

huquq sohibi.

Iste`molchi sotib olayotgan (ish,

hizmat) sifatini tekshirish huquqi.

6.2.1. Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy mashg‟ulot bo‟yicha reja



1. Iste`molchi xaridor sifatida erkin huquq sohibi.


3. Sotib olingan tovar (ish, hizmat) butligini, vazni, narhini tekshirish,

nazorat-o`lchov asboblarining sozligini narhiga oid hujjatlarni talab

qilish huquqi.


5. Sifatsiz sotuvga chiqarilgan tovarlar to`g`risida ijrochilarni habardor

qilish. Sifatsiz, yaroqsiz tovarlarni sotuvdan olib tashlash to`g`risida

taklif qilish va ekspertizaga yuborish huquqi.


almashtirib berish muddatlari. Iste`molchilarning nuqsonli tovarning

narhini nuqsonga mutanosib asosda kamaytirish huquqi. Nuqsonli

tovarni tiklash bilan bog`liq xarajatlar.


iste`molchining qonuniy talablarini bajarish huquqi.

O’quv mashg’ulotining maqsadi:Bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash.

O’quv faoliyatining natijasi: Iste`molchi tovar sertifikatini talab qilish huquqi, e‟tiroz

bildirish huquqi asoslari to‟g‟risidagi huquqiy bilimlardan ogoh bo‟ladilar.


Topshiriq 1. Mavzuni jonlantirish uchun savollarga javob bering.


Topshiriq 2. Muammoli masalani eching.

Eslatma: I.1 - ga qarang.


Eslatma: II.1. ga qarang.






O’qituvchi

imzosi:

I.2. Blits-so‟rov savollari

1. Iste`molchi sotib olayotgan (ish, hizmat) sifatini tekshirish huquqi bormi?


o`lchov asboblarining sozligini narhiga oid hujjatlarni talab qilish mumkinmi?

3. Tovar sertifikatini talab qilish va e‟tiroz bildirish mumkinmi?

4. Sifatsiz sotuvga chiqarilgan tovarlar to`g`risida ijrochilarni habardor qilish,

sifatsiz, yaroqsiz tovarlarni sotuvdan olib tashlash to`g`risida taklif qilish va

ekspertizaga yuborish huquqi?

5. Nuqsonli tovarni almashtirib berish qonuniy tartibi?

6. Nuqsonli tovarlarni almashtirib berish muddatlari?

7. Iste`molchilarning nuqsonli tovarning narhini nuqsonga mutanosib asosda

kamaytirish huquqi bormi?

8. Nuqsonli tovarni tiklash bilan bog`liq xarajatlar?


iste`molchining qonuniy talablarini bajarish huquqi?


II.1. Baholash ko‟rsatkichlari va mezonlari

Guruh Baho Baholash ko’rsatkichlari va mezonlari

O’tilgan

mavzuni

bilishadi

Guruh

faol

Muammoni

echish uchun

takliflar

berishdi

Jami

Ball 1 1 1,5 3,5

1

2

3

Guruh ishlarini umumlashtiruvchi baho

Guruh 1 2 3 Jami ball Baho

1

2

3 Baho: 2,4 – 3,5 ball – a‟lo baho



II.2. Kichik guruhlarda ishlash qoidasi

1. Talabalar dars jarayonida ushbu mavzu savollariga javob berishi uchun zarur

bilim va ko‟nikmalarga ega bo‟lmog‟i lozim.

2. Talabalar mavzu savollariga aniq va lo‟nda huquqiy manbalarga asoslangan holda

javob berishlari talab etiladi.

3. Savollar variantlar asosida berilgan savollarga asosan o‟z yechimini topmog‟I

zarur.

4. Talabalar mazkur mavzuga oid o‟z fikr va mulohazalarini mukammal ifoda

etishlari lozim.

5. Dars jarayonida ishtirok etayotgan barcha talabalar mavzu hususida erkin fikrlay

olishlari va asosli xulosa chiqarishlari shart.

8-MAVZU.Iste`molchilar huquqlarini buzganlik uchun javobgarlik.

Iste`molchilar huquqlarining sud va boshqa vakolatli organlar tomonidan

himoya qilinishi

1.1.1 Kirish-mavzu bo‟yicha ma‟ruza,reja, topshiriq va o‟quv-uslubiy hujjatlari

Ma’ruza rejasi:

6. Iste`molchiga yetkazilgan zarar va ziyon tushunchasi. Ziyon (zarar) etkazuvchi.

7. Qilmishining qonunga xilofliligi.


9. Iste`molchilar huquqlarini sud orqai himoya qilish.


11. Iste`molchilar huquqlarini jamoat birlashmalari orqali himoya qilish.

12. Iste`molchilar huquqlarini advokat orqali yoki o`z huquqlarini o`zi himoya qilish.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mamlakatimizda demokratik huquqiy davlat,

fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayoni davom etayotgan hozirgi davrda Iste`molchilar

huquqlarini himoya qilishnio‟rganish muhimdir.

O’quv faoliyatining natijasi:Iste`molchilar huquqlarini sud va boshqa vakolatli

organlar tomonidan himoya qilishga doir ko‟nikma hosil bo‟ladi.




Topshiriq 2. Ma‟ruza bo‟yicha slaydlar bilan tanishish.



Eslatma:II.2,3 ga qarang.

Topshiriq 4. Mustaqil ta‟lim vazifalari bilan tanishish.

Eslatma:: III.1 ga qarang.




Mavzu bo’yicha maksimal ball :-


O‟qituvchi

imzosi:



I.1. Ma‟ruza bo‟yicha ko‟rgazmali slaydlar

1-slayd

II.1.TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR

8-MAVZU.Iste`molchilar huquqlarini buzganlik uchun javobgarlik.

Iste`molchilar huquqlarining sud va boshqa vakolatli organlar tomonidan

himoya qilinishi.

Reja:

1. Iste`molchiga yetkazilgan zarar va ziyon tushunchasi. Ziyon (zarar)

etkazuvchi.






7. Iste`molchilar huquqlarini advokat orqali yoki o`z huquqlarini o`zi himoya

qilish.

Pinbord texnikasi

1.2. Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy mashg‟ulot bo‟yicha reja



1. Iste`molchiga yetkazilgan zarar va ziyon tushunchasi. Ziyon (zarar) etkazuvchi.






7. Iste`molchilar huquqlarini advokat orqali yoki o`z huquqlarini o`zi himoya qilish.

O’quv mashg’ulotining maqsadi:Mavzu bo‟yicha bilimlarni chuqur o‟zlashtirishni

ta‟minlash

O’quvfaoliyatiningnatijasi:

Iste`molchiga yetkazilgan zarar va ziyon haqidategishli bilimlarni o‟rganadi.


Topshiriq 1. Savollarga javob berish.


Topshiriq 2. Baholash mezonlari bilan tanishish


Pinbоrdtехniksсi

(inglizchаdаn: pin – mаhkаmlаsh, board – dоskа)muаmmоnihаlqilishgа оidfikrlаrnitizimlаshtirishvа

guruhlаshni аmаlgа оshirishgа, kоllеktivtаrzdа yagоnа yoki аksinchа qаrаmа-qаrshi

pоzitsiyanishаkllаntirishgа imkоn беrаdi

O„qituvchitаklifetilgаn мuаммо bo„yichа o„znuqtаinаzаrlаrinibаyonqilishniso„rаydi. To„g„ridаn-

to„g„riyoki оmmaviy аqliy хujumningbоshlаnishinitаshkilqilаdi (rаg„bаtlаntirаdi).

Fikrlarni taklifa qiladilar, muhokama qiladilar, baholaydilar va eng optimal (samarali) firni tanlaydilar.

Ularni tayanch xulosaviy fikr (2 ta so„zdan ko„p bo„lmagan) sifatida alohida qog„ozlarga yozadilar va

doskaga mahkamlaydilar.

Guruh namoyondalari doskaga chiqadilar va maslahatlashgan holda:

(1) yaqqol xato bo„lgan yoki takrorlanayotgan fikrlarni olib tashlaydilar;

(2) bahsli bo„lgan fikrlarni oydinlashtiradilar;

(3) fikrlarni tizimlashtirish mumkin bo„lgan belgilarini aniqlaydilar;

(4) shu belgilar asosida doskadagi barcha fikrlarni (qog„oz varaqalaridagi) guruhlarga ajratadilar;

(1) ularning o„zaro munosabatlarini chiziqlar yoki boshqa belgilar yordamida ko„rsatadilar:

kollektivning yagona yoki qarama-qarshi pozitsiyalari ishkab chiqiladi.






O’qituvchi

imzosi:


I.1. Mavzuni jonlantirish uchun savollar

1. Iste`molchiga yetkazilgan zarar va ziyon tushunchasi?

2. Ziyon (zarar) etkazuvchi?

3. Qilmishining qonunga xilofliligi?

4. Iste`molchilarga yetkazilgan zararni qoplashning o`ziga hos hususiyatlari?

5. Iste`molchilar huquqlarini sud orqai himoya qilish?

6. Iste`molchilar huquqlarini vakolatli davlat o`rganlari orqali himoya qilish?

7. Iste`molchilar huquqlarini jamoat birlashmalari orqali himoya qilish?

8. Iste`molchilar huquqlarini advokat orqali yoki o`z huquqlarini o`zi himoya qilish?

II.3. “3x3 loyixasi” qoidasi

II.2. Guruhlarning bilim va ko‟nikmalarini baholash mezonlari

Topshiriqlar, baholash ko’rsatkichlari va mezonlari I guruh II guruh



- reglamentga e‟tibor qaratildi (0,5 ball)

- guruh talabalari faol qatnashdi (0,5 ball)



- mantiqan to‟g‟ri xulosa chiqarildi (0,5 ball)

- misollar bilan umumlashtirildi (0,5 ball)

Jami: (3,5 ball)




- Uchta guruh uchta fikr.



- Javoblar qoladi guruhlar joy almashadi (3dan 1га; 1dan 2gа;

2dan 3 gа)


- Оxirida jami 9 ta javob to„planadi

- Мustaqil ravishda har bir guruh umumiy ta‟rifni kektiradi va

javoblarni taqdimot qiladi


Fanidan

MASALALAR

1. Savol: Iste‟molchi kim?

Javob: “Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi qonunning 1-

moddasida iste‟molchi tushunchasiga quyidagicha ta‟rif beriladi: iste‟molchi - foyda

chiqarish bilan bog‟liq bo‟lmagan holda shaxsiy iste‟mol va boshqa maqsadlarda tovar sotib

oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchi yoxud shu niyatda bo‟lgan fuqaro (jismoniy shaxs)

hisoblanadi. Bu erda «foyda» terminini oddiy foyda sifatida emas, balki O‟zbekiston

Respublikasi «Tadbirkorlik to‟g‟risida»gi qonunining 1-moddasida nazarda tutilgan

“daromad” sifatida tushunish lozim. Shu erda jismoniy shaxs deganda nima tushuniladi

degan savol tug‟ilishi mumkin. Fuqarolik kodeksining 16-moddasiga asosan jismoniy shaxs

deganda, O‟zbekiston Respublikasining fuqarolari, chet el fuqarolari, shuningdek fuqaroligi

bo‟lmagan shaxslar tushuniladi.

Ushbu ta‟rifdan kelib chiqib biz, faqat jismoniy shaxsni ya‟ni insonni iste‟molchi deb

ataymiz.

2. Savol. Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish sohasidagi huquqiy

munosabatlar qanday qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi?

Javob. Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonunining 2-

moddasida ushbu savolga javob berilgan. Ushbu moddaga binoan iste‟molchilarning

huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlari ushbu qonun va boshqa qonun

hujjatlaridan tashkil topadi. Ularning barchasi umumlashgan holda iste‟molchilarning

huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlari deb nomlanadi. Qonun hujjatlariga,

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, joriy qonunlar, O‟zbekiston Respublikasi

Prezidenti Farmon va qarorlari, O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari va

Vazirlar Mahkamasining qarorlari bilan tasdiqlangan Nizomlar, Qoidalar va boshqa qonun

osti normativ hujjatlarini kiritamiz.

Misol uchun, O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasida

ta‟kidlanishicha, davlat iste‟molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat,

tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining tengligini va huquqiy

jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi.

Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qiluvchi eng muhim qonun hujjatlaridan biri, bu

albatta O‟zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksidir. Iste‟molchi ishtirok etadigan deyarli

barcha munosabatlar fuqarolik-huquqiy munosabat bo‟lib hisoblanadi. Fuqarolik kodeksi esa

iste‟molchining mulkiy va shaxsiy-nomulkiy munosabatlarda ishtirokini ta‟minlaydi va

muxofaza qiladi.

Shuningdek, “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi qonuni bu

sohani tartibga solishga qaratilgan mahsus qonun bo‟lib hisoblanadi.

Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlarida

belgilangan iste‟molchilarning huquqlarini buzganlik uchun nafaqat fuqarolik balki

ma‟muriy va jinoiy javobgarliklar ham belgilanishi mumkin. Bundan hulosa qilib,

iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish qonun xujjatlari qatoriga ma‟muriy javobgarlik

to‟g‟risidagi kodeksni, Jinoyat kodeksi va boshqa kodekslarni kiritishimiz mumkin.

Jumladan, Ma‟muriy Javobgarlik to‟g‟risidagi Kodeksning 164-moddasi (savdo yoki xizmat

ko‟rsatish qoidalarini buzish), 165-moddasi (xaridor yoki buyurtmachini aldash), 166-

moddasi (xo‟jalik yurituvchi sub‟ektlarning spirtli ichimliklar, oziq-ovqat mahsulotlari va

sanoat mollarini, ularning sifatini va ishlab chiqarish markasini tasdiqlaydigan hujjatlarsiz

sotish yoki sotish maqsadida olish), 178-moddasi (monopoliyaga qarshi qaratilgan faoliyatni

amalga oshiruvchi vakolatli organga va iste‟molchilarning huquqlarini himoya qiluvchi

organlarga axborot taqdim etmaslik yoki atayin noto‟g‟ri ma‟lumotlar taqdim etish) va qator

boshqa moddalari bevosita iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan.

Jinoyat qonunchiligi bo‟yicha qonunga xilof ijtimoiy xavfli qilmish harakat yoki

harakatsizlik jinoiy javobgarlikkka tortish uchun asos bo‟ladi. Jinoyat kodeksining 186-

moddasi (sifatsiz mahsulot chiqarish yoki sotish), 1861-moddasi (etil spirti, alkogolli

mahsulot va tamaki mahsulotini qonunga xilof ravishda ishlab chiqarish yoki muomalaga

kiritish), 188-moddasi (savdo yoki vositachilik faoliyati bilan qonunga xilof ravishda

shug‟ullanish), 189-moddasi (savdo yoki xizmat ko‟rsatish qoidalarini buzish), 190-moddasi

(faoliyat bilan litsenziyasiz shug‟ullanish) bevosita iste‟molchilarning huquqlarini himoya

qilishga qaratilgan.

Amaldagi joriy qonunlar ham iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi

qonun hujjatlari jumlasiga kiradi. Masalan:

-“Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to‟g‟risida”gi 1993 yil 28 dekabrda

qabul qilingan qonun;

-“Dori vositalari va farmatsevtika faoliyati to‟g‟risida”gi 1997 yil 30 avgustda qabul

qilingan qonun;

-“Oziq-ovqat mahsulotining sifati va xavfsizligi to‟g‟risida”gi 1997 yil 30 avgustda

qabul qilingan qonun;

-“Tovar belgilari, xizmat ko‟rsatish belgilari va tovar chiqarilgan joy nomlari

to‟g‟risida”gi 2001 yil 30 avgustda qabul qilingan qonun;

-“Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to‟g‟risida”gi 2002 yil

5 aprelda qabul qilingan qonun;

-“Axborot olishni kafolatlari va erkinligi to‟g‟risida”gi 1997 yil 24 aprelda qabul

qilingan qonun;

-“Energiyadan oqilona foydalanish to‟g‟risida”gi 1997 yil 25 aprelda qabul qilingan

qonun;

-“Standartlashtirish to‟g‟risida”gi 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan qonun;

-“Fuqarolar sog‟lig‟ini saqlash to‟g‟risida” 1996 yil 29 avgustda qabul qilingan qonun;

-“Fuqarolarning huquq va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan

sudga shikoyat qilish to‟g‟risida”gi 1995 yil 30 avgustda qabul qilingan qonun;

-“Fuqarolarning murojaatlari to‟g‟risida”gi 2002 yil 13 dekabrda yangi tahrirda qabul

qilingan qonun;

-“Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash to‟g‟risida”gi 2000 yil 25 mayda qabul

qilingan qonun.

Ushbu qonunlardan tashqari tadbirkorlik bilan bog‟liq, uy-joy bilan bog‟liq, mehnatni

muxofaza qilish va ish bilan ta‟minlashga oid bir qator qonun hujjatlari Oliy Majlis

tomonidan qabul qilingan. Ular iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan.

Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qiluvchi qonun hujjatlariga qonun osti hujjatlari

ya‟ni O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O‟zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining Qarorlari va shu qarorlar bilan tasdiqlanadigan Nizomlar, Qoidalar

kiradi. Ular yuzaga kelgan ijtimoiy munosabatni tez tartibga solish va hal qilish lozim

bo‟lgan muammolar echimini topish uchun asos bo‟ladi. Ushbu normativ hujjatlar “qonun

osti hujjatlari” deb nomlanib, istemolchilar huquqlarini himoya qiluvchi qonunlar asosida,

ular belgilagan tamoyillardan chetga chiqmay qabul qilinadi. Agar qonun osti hujjatlari va

qonunlar orasida kolliziya – qarama-qarshilik yuzaga kelsa, qonunlar ustuvor xususiyatga

ega bo‟ladi.

Ushbu qonun osti hujjatlari jumlasiga quyidagilarni misol sifatida keltirish mumkin:

- O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 26 avgustdagi №370-

sonli “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish va reklama to‟g‟risidagi qonun

hujjatlarini buzilganligi uchun monopoliyaga qarshi faoliyatni amalga oshiruvchi davlat

organi tomonidan solinadigan jarimalarni xo‟jalik yurituvchi sub‟ektlarga qo‟llash tartibini

tasdiqlash haqida” gi Qarori;

- O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 28 noyabrdagi № 414-

sonli “Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishda jamoatchilik ishtirokini kengaytirish chora-

tadbirlari to‟g‟risida”gi Qarori;

- O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 31 yanvardagi № 330-

sonli “Nooziq-ovqat iste‟mol tovarlari bilan savdo qilishni takomillashtirish chora-tadbirlari

to‟g‟risida”gi Qarori;

- 2003 yil 13 fevraldagi № 75-sonli “O‟zbekiston Respublikasida chakana savdo

qoidalarini hamda O‟zbekiston Respublikasida umumiy ovqatlanish mahsulotlarini

(xizmatlarini) ishlab chiqarish va sotish qoidalarini tasdiqlash to‟g‟risida”gi Qarori (ushbu

qarorga 2003 yil 15 may kungi № 217- sonli O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining qarori bilan muayyan o‟zgartirishlar kiritilgan);

- O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5 dekabrdagi № 427-

sonli “O‟zbekiston Respublikasiga iste‟mol tovarlari olib kelishni takomillashtirish chora-

tadbirlari to‟g‟risida”gi Qarori;

- O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 20 avgustdagi № 295-

sonli “Litsenziyalashni bekor qilish hamda iste‟mol tovarlarini olib kelish va O‟zbekiston

Respublikasining ichki bozorida sotishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‟g‟risida”gi

Qarori;

- O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 5 avgustdagi № 307-sonli

“Ichki bozorni dori-darmon vositalari va tibbiyot buyumlari bilan ta‟minlashga doir

qo‟shimcha chora-tadbirlar to‟g‟risida”gi Qarori.

Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan qonun osti hujjatlarini yana

ko‟plab keltirish mumkin. Ularning bir yil mobaynida qabul qilinish miqdori o‟ndan ortadi.

Shu bilan birga, ushbu qonun osti hujjatlari bilan tasdiqlangan Nizomlar va Qoidalar,

masalan:

- Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari federatsiyasi huzuridagi

Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish ijtimoiy harakatini rivojlantirishni qo‟llab-

quvvatlash jamg‟armasi to‟g‟risidagi Nizom (28.11.2002 y. № 414-son qarorga 5-ilova);

- Uy-joy kommunal xizmatlar to‟lovi yuzasidan fuqarolarga kompensatsiyalar berish

uchun uy-joy umumiy maydoni normasi to‟g‟risidagi Nizom (30.07.1996 y. № 271-son

qarorga 3-ilova);

-Dori-darmon vositalari va tibbiyot buyumlarini sotishda savdo ustamalarini qo‟llash

to‟g‟risidagi Nizom (O‟zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 29.09.2000

N974-son bilan ro‟yxatga olingan);

- Elektr va issiqlik energiyasi iste‟molchilarining tarif guruxlari to‟g‟risida Nizom

(O‟zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 10.08.2000 N955-son bilan ro‟yxatga

olingan);

- O‟zbekiston Respublikasi chakana savdo Qoidalari (O‟zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining 13.02 2003 yil 75-son qaroriga ilova);

-O‟zbekiston Respublikasi aholisiga maishiy xizmat ko‟rsatish Qoidalari (O‟zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 12.10. 1995 yil 399-son qaroriga 5-ilova);

Qoraqalpog‟iston Respublikasida iste‟molchilarning huquqlarini qimoya qilish

Qoraqalpog‟iston Respublikasi qonun hujjatlari bilan ham tartibga solinadi.

Aynan ushbu norma Qoraqalpog‟iston Respublikasi Konstitutitsiyasi (1993 yil 9

aprelda qabul qilingan va o‟n kkinchi chaqiriq Qoraqalpog‟iston Respublikasi Oliy

Kengashining 1994 yil 26 fevraldagi o‟n beshinchi sessiyasida, birinchi chaqiriq

Qoraqalpog‟iston Respublikasi Jo‟qori Kengesining 1995 yil 31 oktyabrdagi o‟n uchinchi

sessiyasida o‟zgartirishlar va qo‟shimchalar kiritilgan)ning 15-moddasiga muvofiq,

Qoraqalpog‟iston Respublikasida O‟zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog‟iston

Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‟zsiz tan olinadi. Davlat, uning

organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga

muvofiq ish ko‟radi.

Qoraqalpog‟iston Respublikasi Konstitutsiyasining 16-moddasiga asosan mazkur

Konstitutsiyaning birorta qoidasi Qoraqalpog‟iston Respublikasi huquq va manfaatlariga

zarar etkazadigan tarzda talqin etilishi mumkin emas. Birorta ham qonun yoki boshqa

normativ-huquqiy hujjat Konstitutsiya normalari va qoidalariga zid kelishi mumkin emas.

Demak, Qoraqalpog‟iston Respublikasi Konstitutsiyasining yuqoridagi normalariga

muvofiq, iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlari nafaqat

Qoraqalpog‟iston Respublikasi Konstitutsiyasi normalariga, shu bilan birga, O‟zbekiston

Respublikasi qonun hujjatlariga ham zid kelmasligi lozim.

Qonun hujjatlari ushbu Qonunda belgilangan iste‟molchilarning huquqlarini cheklab

qo‟yish, ularni himoya qilishning kafolatlarini kamaytirishi mumkin emas.

Iste‟molchilarning huquqlarini turli tarzda cheklashga qaratilgan qonun hujjatlari qabul

qilinadigan bo‟lsa yoki iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishning huquqiy kafolatining

ma‟lum bir tarzda kamaytiradigan bo‟lsa, bunday normalar o‟z-o‟zidan xaqiqiy emas deb

topiladi.

3. Savol: Qanday hollarda iste‟molchilar huquqini himoya qilishda xalqaro

shartnoma va konventsiyalar qo‟llaniladi?

Javob: Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonuning 3-

moddasida aytilishicha, Agar O‟zbekiston Respublikasi ishtirok etgan halqaro shartnoma

yoki bitimda iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi O‟zbekiston

Respublikasi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‟lsa,

xalqaro shartnoma yoki bitim qoidalari qo‟llaniladi. Ushbu moddaga muvofiq, O‟zbekiston

Respublikasi tomonidan e‟tirof etilgan, ya‟ni O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

tomonidan ratifikatsiya qilingan xalqaro hujjat mamlakat ishtirok etgan halqaro shartnoma

yoki bitim deb topiladi. Hamda unda iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risidagi O‟zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha

qoidalar belgilangan bo‟lsa, xalqaro shartnoma yoki bitim qoidalari qo‟llaniladi.

Masalan, iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish bilan bog‟liq qator xalqaro

qonun hujjatlari, shartnoma va bitimlar mavjud. Ular jumlasiga, masalan, BMTning

Iste‟molchilar huquqlarining himoyasiga oid rezolyutsiyasi, 1973 yil Evropa Kengashi

tomonidan qabul qilingan Iste‟molchilar huquqlari Xartiyasi, 1975 yil 14 aprel va 1981 yil 19

maydagi Iste‟molchilar huquqlarining himoyasi va Informatsion (ma‟lumot) siyosatga oid

Dastlabki (birinchi) va Ikkinchi dasturlar, MDHga a‟zo davlatlar Parlamentlararo

Assambleyasining 1995 yil 13 maydagi Sankt-Peterburg shahrida imzolangan

“Parlamentlararo Assambleyasi qatnashchilari – davlatlarning iste‟molchilar huquqlarini

himoyasini tartibga solishning umumiy tamoyillari haqida”gi tavsiyaviy xarakterdagi Qarori

va 2000 yil 25 yanvardagi Mustaqil Davlatlar Hamdo‟stligiga a‟zo davlatlarning

“Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish sohasida hamkorligining asosiy yo‟nalishlari

to‟g‟risida”gi bitimi va boshqalar kiradi.

Lekin yuqorida ta‟kidlab o‟tganimizdek, faqatgina O‟zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisi tomonidan ratifikatsiya qilingan xalqaro shartnoma va bitimlargina mamlakat

doirasida amalda bo‟ladi va iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilishga tatbiq etiladi.

4. Savol: Kafolat muddati nima ?

Javob: Kafolat muddati deganda, tovar (xizmat)dan foydalanishning (oylar hisobidagi)

normativ muddati yoki tovar (xizmat)ning muayyan vazifani (necha soatda, nechta ish

jarayonida, qancha kilometr masofani bosib o‟tib va h.k) bajarish vaqti tarzida belgilangan

muddati tushunilib, bu muddat ichida ishlab chiqaruvchi (ijrochi), basharti tovarni ishlatish

(xizmatdan foydalanish) qoidalariga rioya etilgan bo‟lsa, tovarning (xizmatning) sifatiga

nisbatan normativ hujjatlarda nazarda tutilgan talablar bajarilishini kafolatlashi va

ta‟minlashi lozim bo‟ladi. Kafolat muddati o‟tishi, muddat o‟tishining boshlanishi, kafolat

muddati davri, kafolat muddati belgilash shart bo‟lgan holatda unga rioya qilmaslik o‟ziga

xos yuridik fakt hisoblanadi, tovar ishlab chiqaruvchi, xizmat ko‟rsatuvchining iste‟molchi

oldidagi mas‟uliyati darajasini belgilaydi.

5. Savol: Kafolat muddati qanday hisoblanadi?

Javob: Kafolat muddati tovar iste‟molchiga sotilgan yoki xizmat ko‟rsatilgan kundan

boshlab hisoblanadi. Agar tovar sotilgan kunni aniqlashning imkoni bo‟lmasa, bu muddat

tovar ishlab chiqarilgan kundan boshlab hisoblanadi.

6. Savol: Xizmat muddati nima?

Javob: Xizmat muddati deganda, tovardan foydalanishning belgilangan muddati

tushunilib, u tamom bo‟lgach, tovarning texnik holatidan qat‟i nazar, undan foydalanish

to‟xtatilishi lozim bo‟ladi. Undan foydalanishni ushbu muddat o‟tgandan so‟ng amalga

oshirmoqchi bo‟lsa, ma‟lum shartlar bajarilgan taqdirda (masalan, kapital ta‟mirlash) yana

qaytadan boshlanishi mumkin. Xizmat muddati faqat tovarga xos tushichadir.

7. Savol: Yaroqlilik ( saqlash) muddati deganda nima tushuniladi?

Javob: Yaroqlilik ( saqlash) muddati deganda, muayyan davr tushunilib, bu davrda

tovar foydalanishga yaroqli bo‟ladi va u tamom bo‟lgach undan foydalanish ham to‟xtatiladi.

Chunki ushbu tovar yaroqlilik muddatidan so‟ng odamlar hayoti hamda sog‟lig‟i uchun xavf

tug‟dirishi mumkin bo‟ladi. Masalan, dori-darmonlarning, oziq-ovqat mahsulotlarining

ba‟zilarida muayyan muddat o‟tgach, tarkibiy-kimyoviy o‟zgarishlar ro‟y beradi va u

iste‟mol uchun xavfli bo‟lib qoladi.

8. Savol: Tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi deganda nima tushuniladi?

Javob: Tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi deyilganda, tovarni iste‟mol qilish, undan

foydalanish, uni saqlash, tashish yoki utilizatsiya qilishning, shuningdek, ish, xizmat

natijalaridan foydalanishning odatdagi sharoitlarida (normal sharoitlarida) iste‟molchining

hayoti, sog‟lig‟i yoki mol-mulkiga va atrof muhitga zarar etkazilishi ehtimoli bilan bog‟liq

xavf-xatarning yo‟qligi, mavjud emasligi tushuniladi.

Tovar(ish,xizmat)lar ulardan mo‟ljallangan maqsadga muvofiq va boshqa maqsadda

foydalanishda xavfsiz bo‟lishi lozim. Standartlar va majburiy qoidalar orqali davlat bu

huquqni iste‟molchiga kafolatlaydi.

Iste‟molchining tovar (ish, xizmat) xavfsiz bo‟lishiga talab qo‟yish huquqining

asosini, iste‟molchiga sotilgan tovar, ko‟rsatilgan ish (xizmat) natijasi undan oddiy

sharoitlarda foydalanganda, saqlanganda, tashilganda hamda yo‟q qilinganda, uning xayoti,

sog‟lig‟i, hamda atrof muxitga xavsiz bo‟lishi va uning mol mulkiga zarar etkazmasligi

tashkil etadi. Tovar(ish,xizmat) xavfsizligi deganda zarar etkazilishi mumkin degan xavfga

yo’l qo’yilmaslik xolatiga aytiladi. Tovar (ish,xizmat)dan xavfsiz foydalanish, saqlash,

tashish, va yo‟q qilish qoidalari iste‟molchilar manfaatlaridan kelib chiqishi va maksimal

tarzda o‟rganilishni taqazo etadi. Xozirgi davrga kelib, ushbu masala bilan Iste‟molchilar

masalalari bo‟yicha Standartlashtirish xalqaro tashkilotining qo‟mitasi maxsus

shug‟illanmoqda. Ular nafaqat iste‟molchilarning o‟ziga etkaziladigan zararni oldini olish

choralari ustida, balki ularning mol-mulklari, hamda atrof muhitga ham etkaziladigan

zararlarni bartaraf etish borasida juda katta ishlar amalga oshirmoqdalar.

Iste‟molchining tovar (ish, xizmat) xavfsiz bo‟lishiga talab qo‟yish huquqi qonun

bilan mustaxkamlangan (12-modda). Tovar ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar), ish

bajaruvchilar va xizmat ko‟rsatuvchilar iste‟molchilarning boshqa huquqlari bilan birga bu

huquqini ham ta‟minlashga majburdirlar. Ushbu qonunda o‟rnatilgan norma imperativ

xarakterga ega bo‟lib, unga barcha tadbirkorlar(yuridik va jismoniy shaxslar) rioya etishlari

shart. Iste‟molchi o‟zi sotib olgan tovar (ish, xizmat) sanitariya-gigiena, shu jumladan

radiologiya, epidemiyaga qarshi talablarga va amaldagi boshqa normalar hamda qoidalarga

rioya etgan holda ishlab chiqarilgan yoki bajarilgan bo‟lishiga, uning xayoti, sog‟lig‟i, atrof

muxit uchun xavfsiz bo‟lishiga, shuningdek uning mol-mulkiga zarar etkazmasligiga kafolat

berilishini talab qilish huquqiga ega. Albatta iste‟molchi uchun sotib olingan (buyurtma

berilgan) tovar (ish, xizmat)ning xavsizligi uni belgilangan maqsadlarda foydalanishda

muhim shart bo‟lib xisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi) tovar (ish, xizmat)ning

havsizligini ta‟minlashi doimiy mazmunga ega bo‟lmasdan, balki tovar (ish, xizmat)ning

xususiyatidan kelib chiqib, uning o‟zi tomonidan yoki qonun bilan o‟rnatilgan ayrim

muddatlar davomida ta‟minlaydi. Bu muddatlar xizmat muddati yoki yaroqlilik muddati deb

nomlanadi. Agar bunday muddat belgilanmagan bo‟lsa, ishlab chiqaruvchi (ijrochi) tovar

iste‟molchiga sotilgan (ish bajarilgan) kundan e‟tiboran o‟n yil mobaynida uning xavfsiz

bo‟lishini ta‟minlashi shart bo‟ladi. Bunday muddatni o‟rtatilishi yoki o‟rnatilmasligi xar

doim ham ishlab chiqaruvchi(ijrochi)ning ihtiyorida bo‟lmaydi. Ayrim tovar(ish,

xizmat)larga ishlab chiqaruvchi (ijrochi) xizmat yoki yaroqlilik muddatini o‟rnatishga

majburdir.

Tovar (ish, xizmat)ning iste‟molchilar hayoti, sog‟lig‟i, mol-mulki va atrof muxit

uchun xavfsiz bo‟lishiga doir qonun xujjatlarida belgilangan talablarga ishlab chiqaruvchi

(ijrochi, sotuvchi)larni qay darajada rioya etilayotganining nazoratini maxsus vakolat

berilgan davlat organlari: O‟zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni

rivojlantirish davlat qo‟mitasi, O‟zstandart agentligi, O‟zbekiston Respublikasi Sog‟liqni

saqlash vazirligi, O‟zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‟mitasi,

O‟zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‟mitasi va boshqa vakolatli

organlar amalga oshiradilar.

Iste‟molchilarning xayoti, sog‟ligi, mol-mulki hamda atrof muhit uchun xavf

tug‟diruvchi tovar ishlab chiqargan (ish bajargan, xizmat ko‟rsatgan) ishlab chiqaruvchi

(ijrochi) bilan bir qatorda, normativ xujjatlarni tasdiqlagan organni, muvofiqlik sertifikati

bergan organ, sog‟likni saqlash, tabiatni muhofaza qilish, veterinariya xizmati organlari yoki

xavfli tovar (ish, xizmat)ni ishlab chiqarish yoxud realizatsiya qilishga ruhsat bergan boshqa

organlar qonun oldida javobgar bo‟ladilar. Tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo‟lishi

ta‟minlanmaganligi oqibatida iste‟molchining xayoti, sog‟lig‟i yoki mol-mulkiga etkazilgan

zarar to‟liq xajmda qoplanadi. Agar tovar (ish, xizmat)dan xavfsiz foydalanish yoki uni shu

tarzda tashish va saqlash uchun maxsus qoidalarga rioya etish zarur bo‟lsa, ishlab

chiqaruvchi (ijrochi) bunday Qoidalarni ishlab chiqishi, sotuvchi (ijrochi) esa, ularni

iste‟molchilar e‟tiboriga etkazishi shart. Bu qoidalar, barchaga ma‟lum, ommaviy qoidalar

emas, balki alohida, maxsus qoidalar bo‟lib xisoblanadi. Shuni alohida e‟tirof etib o‟tish

lozimki, bu erda juda ham muxim xolat, ya‟ni ishlab chiqaruvchi (ijrochi) ushbu qoidalarni

ishlab chiqishi, sotuvchi(ijrochi) esa uni iste‟molchiga etkazishi o‟z ifodasini topgan. Demak,

maxsus qoidalar ishlab chiqilmaganligi, tegishli tartibda tasdiqlanmaganligi, iste‟molchiga

etkazilmalanligi yoki etarli bo‟lmaganligi javobgar shaxsni aniqlashda hamda davlat organi,

ishlab chiqaruvchi (ijrochi) va sotuvchilar o‟rtasidagi majburiyatni taxsimlashda muxim

ahamiyat kasb etganligi uchun uni alohida e‟tirof etish lozim. Agar tovardan foydalanish,

uni saqlash, tashish yoki utilizatsiya qilish, ish (xizmat) natijalari iste‟molchining xayoti,

sog‟lig‟i, mol-mulkiga yoki atrof muhitga zarar etkazayotganligi yoxud zarar etkazishi

mumkinligi aniqlansa, ishlab chikaruvchi (ijrochi, sotuvchi) zarar keltiruvchi sabablar

bartaraf etilgunga qadar ularni ishlab chiqarishni (bajarishni, uni realizatsiya qilishni) darxol

to‟xtatishi, muomaladan chiqarish va iste‟molchilardan qaytarib olish choralarini ko‟rishi

shart. Zararning sabablarini bartaraf etish mumkin bo‟lmagan taqdirda, ham ishlab

chiqaruvchi (ijrochi) bunday tovarni ishlab chiqarishdan olib tashlashi, ishni bajarishni va

xizmat ko‟rsatishni tuxtatishga majbur. Shu bilan birga oziq-ovqat maxsuloti sotuvchi yoki

ishlab chiqaruvchi tomonidan albatta utilizatsiya qilinishi kerak. Bu majburiyatlar ishlab

chiqaruvchi (ijrochi) tomonidan bajarilmagan taqdirda tovarni ishlab chiqarishdan olib

tashlash, ishni bajarishni va xizmat ko‟rsatishni to‟xtatib qo‟yish, muomaladan chiqarish va

iste‟molchilardan qaytarib olish tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo‟lishi va sifati ustidan

nazorat qiluvchi davlat boshqaruvi organlarining ko‟rsatmasi bilan amalga oshiriladi.

Albatta xavfli tovar (ish, xizmat)ni realizatsiya fakti xujjatlashtirilishi lozimdir.

Bunday xujjatlashtirish ijro xokimiyatining tekshiruvni amalga oshiruvchi organlari,

maxalliy xokimiyat organlari, iste‟molchilarning jamoat birlashmalari tomonidan ularning

vakolatlari doirasida amalga oshiriladi.

9. Savol: Tashkilotning firma nomi nimani anglatadi?

Javob: Tashkilotning firma nomi FKning 1098-1101 moddalari bilan huquqiy tartibga

solinadi.

Firma nomi iste‟molchilarga bir ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ni boshqalardan

ajratish imkonini beradi.

Tashkilotlarning firma nomi to‟liq ( masalan, “Yulduz” tikuv ishlab chiqarish

korxonasi, “Istiqlol diyor” firmasi ) yoki qisqartirilgan (O‟zbekenergo, O‟zDEU,

Toshshaharnur, PGS), yoki original (noyob) (“Tufin”, “Malika”, “Zarafshon”) bo‟lishi

mumkin. Firma nomi tashkilotdan ajratib bo‟lmaganligi uchun boshqa shaxsga

o‟tkazilayotganda faqat tashkilot bilan birga o‟tkazishga yo‟l qo‟yiladi. Ishlab chiqarish

korxonasining nomi uning tashkiliy – huquqiy shaklini bildiradi. Misol uchun: “Nom danak”

xususiy savdo – ishlab chiqarish firmasi. Bu erda,

“Nom danak” – uning savdo belgisi (boshqa turdosh korxonalardan ajratib

turadigan)ni;

xususiy – xususiy mulkchilikka asoslangan korxona ekanligini;

savdo – ishlab chiqarish – faoliyat yo‟nalishini;

firma – yuridik shaxs huquqlariga ega bo‟lgan tijoratchi tashkilot ekanligini bildiradi.

FKning 46-moddasida yuridik shaxsning nomi va joylashgan eri ko‟rsatilgan, unga

binoan, yuridik shaxsning tashkiliy huquqiy shakli, tashkilotning nomida ko‟rsatilishi lozim,

ya‟ni tashkilotning shakliga asosan uning olgan majburiyatlarini lozim darajada

bajarmaganda, yoki umuman bajarmaganda yuzaga keladigan mulkiy javobgarligi miqdorini

aniqlash mumkin.

10. Savol: Tashkilotning joylashgan eri qanday aniqlanadi?

Javob: Tashkilotning joylashgan eri, agar qonunga muvofiq yuridik shaxsning ta‟sis

xujjatlarida boshqacha tartib belgilanmagan bo‟lsa, u davlat ro‟yhatidan o‟tkazilgan joy bilan

belgilanadi (FK 46-moddasi, 3-qismi). Tashkilotning aniq manzili uning ustavida yoki ta‟sis

shartnomasida ko‟rsatiladi. Odatda, yuridik shaxsning joylashgan joyi uning nomida aks

ettiriladi. Agar iste‟molchi yakka tartibdagi tadbirkor bilan oldi-sotdi munosabatlariga

kirishganda, ushbu tadbirkor iste‟molchiga o‟zining davlat ro‟yxatidan o‟tganligi va uni

ro‟yxatga olgan organ haqida ma‟lumot taqdim etishi lozim. Tashkilotning ro‟yxatdan o‟tgan

joyiga qarab, uning o‟z majburiyatlari bo‟yicha javob beradigan joyi vujudga kelgan

nizoning qaysi sudga ta‟luqli bo‟lishi va boshqa masalalarni hal qilish belgilanadi.

11. Savol: Savdo va xizmat ko‟rsatish qoidalari to‟g‟risidagi ma‟lumotda nimalar

aks ettiriladi?

Javob: Sotuvchi (ijrochi) iste‟molchiga tovarlar savdosi, maishiy va boshqa turdagi

xizmat ko‟rsatishning qoidalari to‟g‟risida to‟liq ma‟lumot berishi shart. Ushbu

ma‟lumotlarga sotuvchi (ijrochi)ning ish vaqti to‟g‟risidagi ma‟lumot ham kiradi. Sotuvchi,

ijrochi va yakka tartibdagi tadbirkorlar o‟zlarining tashkilotlarini (davlat, munitsipal

tashkilotlardan tashqari) ish vaqtini mustaqil ravishda belgilaydilar. Tashkilot o‟z ish vaqtiga

to‟liq rioya qilishi va u ish vaqti haqida iste‟molchiga ma‟lumot berishi lozim. Ushbu

ma‟lumotda ishni boshlanish va tamom bo‟lish vaqti (masalan, soat 9.00dan - 19.00 gacha;

Tunu-kun 24 soat va boshqa.), agarda mavjud bo‟lsa, tushlik vaqti (masalan, soat 13.00dan -

14.00gacha); qisqartirilgan va sanitariya kunlari, hamda dam olish kunlari o‟z aksini topishi

lozimdir. Tashkilotning ish vaqti e‟lon qilingan ish vaqti to‟g‟ri kelishi kerak.

Sotuvchi(ijrochi), hamda ish vaqti haqidagi ma‟lumot tashkilotning lavhasida aks ettirilishi

lozim. Lavha undagi ma‟lumotlar bilan tanishishga qulay va maqbul joyga joylashtiriladi.

Ushbu talablar ko‟chma savdo uchun ham, ya‟ni yarmarkalardagi lotoklarda, savdo

korxonasidan tashqarida vaqtinchalik binolarda savdo qilinganda ham qo‟llaniladi.

Iste‟molchilarga yuqorida izoh etilgan ma‟lumotlar bilan birga sotuvchi(ijrochi)

tomonidan qat‟iy o‟rnatilgan tovarlar savdosi, maishiy va boshqa turdagi xizmat

ko‟rsatishning qoidalari to‟g‟risida to‟liq ma‟lumotni taqdim etishi lozim. Ushbu

ma‟lumotlar ham boshqa ma‟lumotlar singari iste‟molchilar uchun tushunarli, etarli darajada

to‟liq va to‟g‟ri bo‟lishi shart.

Shu o‟rinda, misol tariqasida, O‟zbekiston Respublikasi Xukumati qarorlari bilan

tasdiqlangan ayrim turdagi sohalar faoliyatiga doir Qoidalarni keltirishimiz mumkin.

Jumladan, O‟zbekiston Respublikasi chakana savdo qoidalari(O‟z.R. VM 13.02.2003 y. 75-

son qaroriga 1-ilova)da savdo sotiq munosabatlarida sotuvchi tomonidan iste‟molchilarga

zarur ma‟lumotlarni berilishi o‟rnatilgan (mazkur Qoidalarga O‟zR VM 15.05.2003 y. 217-

son Qaroriga muvofiq o‟zgartirishlar kiritilgan). Unda belgilanishicha sotuchi tomonidan

mazkur Qoidalardan tegishli ko‟chirmalar sotuvchi tomonidan ko‟rgazmali va qulay shaklda

xaridorlar e‟tiboriga etkazilishi lozim. Shuningdek, sotuvchi xaridorning tanishishi uchun

qulay joylarda quyidagi ma‟lumotlar joylashtirilishi kerakligi o‟rnatildi. Ya‟ni:

sotuvchi - yuridik shaxs to‟g‟risidagi ma‟lumotlar - o‟z korxonasining nomi, uning

joylashgan joyi (pochta manzili va ish rejimi);

sotuvchi - yakka tartibdagi tadbirkor to‟g‟risidagi ma‟lumotlar - davlat ro‟yxatidan

o‟tkazilganlik va ro‟yxatdan o‟tkazgan organning nomi.

Agar sotuvchi amalga oshiradigan faoliyat litsenziyalanishi kerak bo‟lsa, u

litsenziyaning tartib raqami va amal qilish muddati to‟g‟risidagi, shuningdek uni bergan

organ haqidagi ma‟lumotlarni, hamda sotuvchi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tovarlar

to‟g‟risidagi quyidagi zarur va ishonchli ma‟lumotlarni xaridorning e‟tiboriga o‟z vaqtida

ko‟rgazmali va qulay shaklda etkazishi shartligi ham belgilab qo‟yildi. Jumladan:

tovarning nomi;

tovarning shtrixli kodi (mavjud bo‟lganda);

tovardan samarali va xavfsiz foydalanish qoidalari va shartlari;

agar u aniq bir tovar uchun belgilangan bo‟lsa - kafolatli muddati;

agar ular aniq bir tovar uchun belgilangan bo‟lsa - xizmat qilish muddati yoki yaroqlilik

muddati, shuningdek ko‟rsatilgan muddatlar tamom bo‟lgandan keyin xaridor amalga

oshirishi kerak bo‟lgan zarur xatti-harakatlar haqidagi hamda, agar tovarlar ko‟rsatilgan

muddatlar tamom bo‟lgandan keyin xaridorning hayoti, sog‟lig‟i va mol-mulki uchun xavf

tug‟dirsa yoki foydalanish uchun yaroqsiz bo‟lib qolsa, bunday harakatlar bajarilmagan

taqdirda kelib chiqishi mumkin bo‟lgan oqibatlar to‟g‟risidagi ma‟lumotlar;

tovarning narxi va uni sotib olish shartlari;

ularning majburiy talablariga tovar muvofiq bo‟lishi kerak bo‟lgan standartlarning

belgilanishi;

tovarning asosiy iste‟mol xossalari to‟g‟risidagi ma‟lumotlar (agar ular o‟ramda

ko‟rsatilmagan bo‟lsa);

muvofiqlik sertifikati.

Agar xaridor tomonidan sotib olinadigan tovar iste‟mol qilingan bo‟lsa yoki uning

kamchiligi (kamchiliklari) bartaraf etilgan bo‟lsa, xaridorga bu to‟g‟rida ma‟lumot berilishi

kerak.

Sotuvchi xaridorning talabiga ko‟ra:

tovarni tayyorlovchining nomi va joylashgan joyi (yuridik manzili), xaridorlardan

e‟tirozlarni qabul qilib olishga va tovarni tuzatuvchi va unga texnik xizmat ko‟rsatuvchi

tayyorlovchi (sotuvchi) tomonidan vakil qilingan tashkilot (tashkilotlar)ning joylashgan joyi

to‟g‟risidagi axborotni;

sertifikatning asl nusxasi egasi yoki sertifikatni bergan tovarlarni sertifikatlash bo‟yicha

organ tomonidan tasdiqlangan sertifikatning nusxasini;

tayyorlovchi yoki etkazib beruvchi (sotuvchi) tomonidan zarur tarzda

rasmiylashtirilgan tovarga ilova qilinadigan hujjatlarni taqdim etishi shartligi belgilandi.

O‟rnatilgan muxim qoidalardan biri bu sotuvchi, tovarlar va ularni tayyorlovchilar

to‟g‟risidagi ma‟lumotlar xaridorlar e‟tiboriga davlat tilida etkazishi, zarur bo‟lganda boshqa

tillarda takrorlanishi mumkinligi belgilandi. Shu bilan birga iste‟molchiga, ko‟rsatiladigan

xizmatlar, ularning narxlari va xizmatlar ko‟rsatish shartlari, shuningdek tovarlarni sotishda

xizmat ko‟rsatishning qo‟llaniladigan shakllari to‟g‟risida (oldindan buyurtma berish,

tovarlarni uyda sotish, kreditga sotish, gazlamalarni bichish, sovg‟a va komplektli

to‟plamlarni komplektlash bo‟yicha va boshqa shakllardagi) ko‟rgazmali va ishonchli

axborot taqdim etilishi kerakligi qat‟iy qilib belgilandi.

Maishiy xizmat ko‟rsatish korxonalari tomonidan iste‟molchilarga ko‟rsatiladigan

xizmatlar xaqidagi ma‟lumotlarni qay tartibda va shaklda etkazishlari lozimligi, O‟zbekiston

Respublikasi aholisiga maishiy xizmat ko‟rsatish qoidalari(O‟zR. VM 12.10.1995 y. 399-son

qaroriga 5-ilova)da o‟z aksini topgan(mazkur Qoidalarga O‟zR VM 28.06.2002 y. 236-son

Qaroriga muvofiq o‟zgartirishlar kiritilgan). Unda belgilanishicha, ho‟jalik yurituvchi

sub‟ektlar, ularning buyurtmalarni qabul qiladigan va beradigan bo‟linmalari:

O‟zbekiston Respublikasi aholisiga maishiy xizmat ko‟rsatishning mazkur qoidalarini;

xizmatlarning aniq turlari uchun "Buyurtma qabul qilish, rasmiylashtirish va berish

qoidalari" respublika standartlarini;

ko‟rsatiladigan xizmatlar turlarini;

ko‟rsatiladigan xizmatlarning barcha turlari uchun standartlash bo‟yicha normativ-

texnik hujjatlarni (respublika standartlari, texnik shartlar, korxona standartlari);

xizmatlarning har bir turi uchun amalda bo‟lgan asoslangan narx va tariflarni;

mulohazalar daftarini;

xizmat ko‟rsatish joyiga kirish va chiqishda ish tartibi, oddiy va shoshilinch

buyurtmalarni bajarish uchun belgilangan muddatlar, tuzatilgan va tayyorlangan buyumlarga

beriladigan kafolat muddatlari to‟g‟risidagi axborotni (axborot chiroyli qilib bezatilgan va

aniq, tushunarli bo‟lishi kerak);

korxona manzili va telefon raqamlarini, rahbarning fuqarolarni qabul qilish kunlari va

soatlarini;

navbatsiz xizmat ko‟rsatish huquqiga ega bo‟lgan fuqarolar toifalari ko‟rsatilgan

ro‟yxatni qulay va ko‟zga darrov tashlanadigan joyga joylashtirishga va shu orqali

iste‟molchilarning ma‟lumot olishga bo‟lgan huquqlarini taminlashga majbliklari o‟z aksini

topgan. Shuningdek, ho‟jalik yurituvchi sub‟ektlar o‟z ish xususiyatlari va imkoniyatlarini

hisobga olib, yuqorida qayd etilganlar bilan birga buyurtmachilar(iste‟molchilar) e‟tiboriga

jurnallar, kataloglarni, buyumlarning tasdiqlangan namunalarini yoki ular tasvirlangan

albomlarni, maishiy xizmatlarga bo‟lgan talabni hisobga olish jurnalini, materiallar, ehtiyot

qismlar, furnitura namunalarini ularning bahosini ko‟rsatgan holda ham havola etishlari

mumkinligi e‟tirof etilgan.

Shu bilan birga, xozirgi kunda, respublikamizda, umumiy ovqatlanish mahsulotlarini

(xizmatlarni) ishlab chiqarish va sotishga oid maxsus qoidalar(O‟zR. VM 13.02.2003 y. 75-

son qaroriga 2-ilova) ham o‟rnatilgan(mazkur Qoidalarga O‟zR VM 15.05.2003 y. 217-son

Qaroriga muvofiq o‟zgartirishlar kiritilgan). Ushbu Qoidalarda, umumiy ovqatlanish

sub‟ekti-iste‟molchiga o‟zining to‟liq nomi, ish rejimi, tavsiya etiladigan mahsulotlar,

tovarlar va ko‟rsatiladigan xizmatlar to‟g‟risidagi zarur va ishonchli ma‟lumotlarni

ko‟rgazmali va qulay shaklda etkazishi shartdir. Bunday ma‟lumotlarda iste‟molchining

to‟g‟ri tanlovni amalga oshirish imkoniyatini ta‟minlaydigan kamida quyidagi ma‟lumotlar

bo‟lishi kerak. Ya‟ni, mahsulotlar va tovarlar ro‟yxati; umumiy ovqatlanish mahsulotlarining

tayyor taomlari portsiyalarining umumiy vazni (hajmi), tavsiya etilayotgan ichimlik

butilkasining sig‟imi va uning portsiyalari hajmi to‟g‟risidagi ma‟lumotlar; xizmatlar ro‟yxati

va ularni ko‟rsatish shartlari; xizmatlar narxi va ularni to‟lash shartlari bo‟lishi kerakligi

o‟rnatildi. Shuningdek, umumiy ovqatlanish savdo ob‟ektlarining ish rejimi, mulkchilik

shaklidan qat‟i nazar, mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan kelishgan holda, sanoat

korxonalari, muassasalar, o‟quv yurtlari huzuridagi umumiy ovqatlanish korxonalarining ish

rejimi esa - shuningdek ma‟muriyat va kasaba uyushmasi qo‟mitasi bilan kelishgan holda

belgilanishi hamda unga rioya qilinishi va bu xaqida iste‟molchiga ma‟lumot berilishi

shartligi belgilandi. Yuqorida izohlangan Qoidalar o‟zining amal qilish doirasida majburiy

xarakterga ega, ularga amal qilmaslik tegishli javobgarliklarni keltirib chiqaradi.

12. Savol: Zarur va to‟g‟ri ma‟lumot nima?

Javob: Zarur ma‟lumot deganda sotuvchi tomonidan xaridorga beriladigan to‟liq

xajmdagi ma‟lumotlar tushuniladi. Zarur ma‟lumot iste‟molchida tovar (ish, xizmat) haqida

tasavvur hosil qilish, aynan ulardan qanday foydalanish kerakligi to‟g‟risida tushunchani

vujudga keltirishi lozim. Odatda, iste‟molchi sotib olishni mo‟ljal qilgan tovar(ish, xizmat)

haqida etarli ma‟lumot(bilim)ga ega bo‟lmaydi(ega bo‟lishi mumkin bo‟lsada, qonun

iste‟molchi huquqlarini ta‟minlash maqsadida iste‟molchi bunday ma‟lumotga ega bo‟lmaydi

deb tahmin qiladi). Shuning uchun ham ishlab chiqaruvchi(ijrochi, sotuvchi) iste‟molchiga

tovar(ish, xizmat) haqida etarli va to‟liq ma‟lumot berishi lozim. Iste‟molchi esa ushbu unga

taqdim etilgan ma‟lumotlardan oqilona foydalanib, o‟ziga ma‟qul, uni qiziqtirgan tovarni

xususiyatlari, sifati, uni ishlatish va saqlash tartibi haqida to‟liq ma‟lumotga ega bo‟lib,

ushbu tovar (ish, xizmat) natijalaridan mutaxassis ko‟magisiz mustaqil ravishda foydalana

olishi lozim bo‟ladi.

Yuqorida keltirilgan ta‟rifdan kelib chiqib, “Zarur ma‟lumot” deganda:

birinchidan, sotuvchi ( ijrochi, ishlab chiqaruvchi)ning yuridik manzili va u tasarruf

(realizatsiya) qilayotgan tovari (bajarayotgan ishi, ko‟rsatayotgan xizmati) haqida aniq

ma‟lumotlar (bu ma‟lumot orqali iste‟molchi unga nuqsonli tovar sotilganda yoki bajarilgan

ishda(ko‟rsatilgan xizmatda) kamchiliklar aniqlanganda javobgarni topish bilan bog‟liq

qiyinchiliklar yuzaga kelishi oldi olinadi); Ikkinchidan, o‟zida albatta uning

sifati, asosiy iste‟mol xususiyatlari, narhi, ishlab chiqaruvchining majburiyatlari va

Qonunning 5,6-moddalarida sanab o‟tilgan talablarni aks ettirgan ma‟lumot majmui

tushuniladi(Bu esa iste‟molchiga o‟ziga kerakli tovar(xizmat)ni tanlab olish imkonini

beradi).

Uchinchidan, sotuvchi (ijrochi) iste‟molchiga savdo va xizmat ko‟rsatish qoidalari

to‟g‟risida beradigan to‟liq ma‟lumot tushuniladi. Bunday qoidalarni mavjudligi uning

bajarilishi majburligini belgilaydi. Bu esa iste‟molchining kuchini va mablag‟ini

tejalishadigan ma‟lumot tushuniladi.

To‟g‟ri ma‟lumot deganda esa tovar (ish, xizmat)da aks ettirilgan, ma‟lumot uning asl

holdagi ko‟rinishiga, ya‟ni tarkibiga va xususiyatlariga mos keladigan ma‟lumot (masalan,

100% tabiiy maxsulotlardan tayyorlangan tovarlar(oziq-ovqatlar(sharbatlar, konserva

mahsulotlari va boshqalar), kiyim kechaklar (paxtadan tayyorlangan kuylak, kostyum shim

va boshqalar) va xokazolar) deganda turli o‟ramlar ichidagi maxsulot uning o‟ramidagi

ma‟lumotga to‟g‟ri kelishi) tushuniladi.

13. Savol: Iste‟molchiga ma‟lumot qaysi tilda taqdim etilishi shart?

Javob: Ist‟molchiga beriladigan ma‟lumot iste‟molchiga tushunarli tilda taqdim etiladi.

O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va Davlat tili to‟g‟risidagi qonuniga muvofiq,

O‟zbekiston Respublikasining davlat tili o‟zbek tili deb qabul qilingan. Shuning uchun ishlab

chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)lar tomonidan iste‟molchilarga taqdim etilayotgan barcha

ma‟lumotlar davlat tilida taqdim etilishi shartdir. Shuningdek iste‟molchilarga boshqa

tillarda(masalan: ingliz, frantsuz, rus va boshqalar) tovar(ish, xizmat) haqidagi ma‟lumotni

berilishi mumkin. Qaysi tilda ma‟lumot berish zaruratini ishlab chiqaruvchi (ijrochi,

sotuvchi)ning o‟zi belgilaydi. Korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulot davlat tilidagi va

boshqa tillardagi yorliqlar, yo‟riqnomalar, etiketkalar bilan ta‟minlanadi.(O‟zbekiston

Respublikasi Davlat tili haqidagi qonunining 21-moddasi).

Iste‟molchilarga ma‟lumotlarni davlat tilida berilishi shartligi 2002 yil 20 avgustda

qabul qilingan, O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Litsenziyalashni bekor

qilish hamda iste‟mol tovarlarini olib kelish va O‟zbekiston Respublikasining ichki bozorida

sotishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‟g‟risida»gi qarorida ham o‟z aksini va tasdiqini

topdi. Jumladan unda, iste‟molchilarning huquqlarini ta‟minlash maqsadida 2003 yil 1

yanvardan boshlab O‟zbekiston Respublikasi hududiga tovar yorliqlarida (etiketkalarida)

O‟zbekiston Respublikasining davlat tilida tovarning xususiyatlari to‟g‟risida ahborot va

ularni qo‟llash, ulardan foydalanish bo‟yicha yo‟riqnomalar mavjud bo‟lishi, ular bo‟lmagan

taqdirda erkin muomalaga chiqarishga mo‟ljallangan iste‟mol tovarlarining ayrim turlarini

respublika xududiga olib kelish ta‟qiqlanishi ko‟rsatildi.

14.Savol: Tovar (ish, xizmat) haqidagi ma‟lumotda nimalar aks ettiriladi?

Javob: Tovar (ish, xizmat) haqidagi ma‟lumotda quyidagilar ko‟rsatilishi shart:

tovar (ish, xizmat) majburiy talablariga muvofiq kelishi shart bo‟lgan normativ

xujjatning nomi;

tovar (ish, xizmat)ning asosiy iste‟mol xususiyatlari, shu jumladan o‟ziga xos

xususiyatlari ruyxati;

bahosi va sotib olish shartlari;

ayrim turdagi tovarlarning ishlab chiqarilgan sanasi;

ishlab chikaruvchi (ijrochi)ning kafillik majburiyatlari;

tovardan samarali va xavfsiz foydalanish qoidalari hamda shartlari;

tovarning xizmat (yaroqlilik) muddati va ushbu muddat tugaganidan keyin

iste‟molchi nima ishlar qilishi zarurligi, shuningdek bunday ishlarni bajarmaslik

natijasida kelib chiqishi mumkin bo‟lgan oqibatlar to‟g‟risidagi ma‟lumotlar;

ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning nomi va mulkchilik shakli, ro‟yxatga

olish va litsenziya guvohnomasining qayd raqami;

ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning hamda ular iste‟molchidan da‟vo

qabul qilishga vakolat bergan, shuningdek ta‟mirlash ishlarini bajaradigan va

texnikaviy xizmat ko‟rsatadigan korxonalarning manzillari;

tovarlarni saqlash, xavfsiz utilizatsiya qilish usullari hamda qoidalari;

teatr – kontsert tadbirlari o‟tkazilayotganda fonogrammadan foydalanilishi

to‟g‟risidagi axborot.

Sertifikatlanishi shart bo‟lgan tovar haqida iste‟molchiga uning sertifikatlanganligi

to‟g‟risida ma‟lumot taqdim etilishi lozim.

15.Savol: Oziq-ovqat mahsulotlarida qanday ma‟lumotlar aks ettirilishi lozim?

Javob: Iste‟molchiga sotilayotgan qadoqlangan va o‟ralgan oziq-ovqatlar, ovqatga

qo‟shiladigan biologik faol qo‟shimchalar, oziq-ovqat qo‟shimchalari yorliqlariga (suqma

varaqalariga) ega bo‟lishi, ularda quyidagilar ma‟lumotlar ko‟rsatilishi kerak. Ya‟ni:

oziq-ovqat nomi;

oziq-ovqatni nimaga mo‟ljallanganligi (bolalarga maxsus mo‟ljallangan

mahsulotlar va parhez taomlar uchun);

tayyorlovchining nomi;

tovar belgisi (belgiga ega tashkilotlar uchun);

oziq-ovqat tarkibiga kirgan narsalar, shu jumladan oziq-ovqat

qo‟shimchalarining nomi;

oziqlik qimmati, navi;

saqlash shart-sharoitlari (masalan, quyosh nuri tushmaydigan, salqin va

quruq joyda; +5dan+20gaga daraja issiqlikda );

tayyorlangan sanasi, yaroqlilik muddati;

tayyorlash usuli (masalliqlar hamda maxsus bolalarbop va parhez oziq-

ovqat mahsulotlari uchun);

og‟irligi;

foydalanish usuli (biologik faol qo‟shimchalar, oziq-ovqat

qo‟shimchalari, maxsus bolalarbop va parhez oziq-ovqat mahsulotlari uchun);

muvofiqlik belgisi (mahsulotni muvofiqlik belgisi bilan tamg‟alash

huquqini beradigan litsenziyasi bor korxonalar uchun);

normativ yoki texnikaviy hujjatlarning nomerlari va shunga o‟xshash

ma‟lumotlarni o‟zida aks ettirishi lozim.

16. Savol: Tovarni namuna bo‟yicha sotish deganda nima tushuniladi?

Javob: O‟zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 429-moddada tovarni namuna

bo‟yicha sotish tartibi belgilab qo‟yilgan. Unga binoan, Sotiladigan tovarlarni xaridorlarga

tanishtirish maqsadida ularning namunalari savdo zallarida, magazin(do‟kon)larda namoish

qilinishi, hamda, tegishli kataloglarda tovarlarni ta‟riflash va tavsiflash ham shunday

maqsadni amalga oshirishga qaratilishi mumkinligi nazarda tutilgan.

Namuna bo‟yicha tovarlar sotib oluvchiga savdo zallarida, magazinning o‟zida

topshirilishi yoki chakana savdo omborlaridan yoinki tovarlarni ishlab chiqaruvchi

korxonadan sotib oluvchining turar joyiga etkazib berilishi mumkin. Agar ular savdo zalida,

magazinda topshirilmasdan, etkazib beriladigan turlardan iborat bo‟lsa, ularning tanishish

uchun namunasi namoyish qilishga qo‟yilganligi aniq belgilangan bo‟lishi lozim.

Namuna bo‟yicha chakana savdo qilish asosan katta o‟lchovli tovarlarga, masalan,

mebellar, dala uychalari yoki maishiy texnika buyumlari (sovitgich, televizor, konditsioner

va boshqalar), shuningdek, qurilish mollari va maxsus tayyorgarliksiz iste‟molchi tomonidan

olib ketilishi murakkab bo‟lgan boshqa tovarlarga nisbatan qo‟llaniladi. Bunda texnika

buyumlarini sozlash va ishlatish, mebellarni yig‟ish kabi xizmatlar ham iste‟molchiga

ko‟rsatilishi lozim bo‟ladi. Xaridor iste‟molchiga qo‟shimcha ko‟rsatiladigan

xizmatlar(tovarni etkazib berish, uni yig‟ish, o‟rnatish va boshqalar) haqida ham to‟liq

malumot berilishi lozim bo‟ladi. Ushbu ma‟lumotning taqdim etilishi taraflarning

qo‟shimcha huquq va majburiyatlarni yuzaga keltiradi. Jumladan, qo‟shimcha xizmatlar

ma‟lum bir haq evaziga amalga oshiriladigan bo‟lsa iste‟molchi tovarni sotib olayotganda

yoki buyurtma rasmiylashtirilayotganda tovarning narhini, hamda uni etkazib berish (yig‟ish,

o‟rnatish va boshqa) xizmati uchun to‟lanadigan xaqni ham to‟lanishi xaqida, agarda ushbu

xizmatlar savdo tashkiloti xisobidan amalga oshiriladigan bo‟lsa, tekinga amalga oshirilishi

xaqida iste‟molsini xabardor qilishi, ya‟ni kerakli ma‟lumotni taqdim etishi lozim bo‟ladi.

17. Savol: Iste‟molchining asosiy huquqlari qanday?

Javob: Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonunining 4-

moddasiga asosan, iste‟molchilarning asosiy huquqlari quyidagilar:

- tovar (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) haqida

to‟g‟ri va to‟liq ma‟lumot olish;

- tovar (ish, xizmat) ni erkin tanlash va uning tegishli darajada sifatli bo‟lishi;

- tovar (ish, xizmat) ning xavfsiz bo‟lishi; hayoti, sog‟lig‟i va mol-mulki uchun xavfli

nuqsoni bo‟lgan tovar (ish, xizmat), shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning

g‟ayriqonuniy harakati (harakatsizligi) tufayli etkazilgan moddiy ziyon, ma‟naviy zararning

to‟liq hajmda qoplanishi;

- buzilgan huquqlari yoki qonun bilan muhofaza etiladigan manfaatlari himoya

qilinishini so‟rab sudga, boshqa vakolatli davlat organlariga murojaat etish;

- iste‟molchilarning jamoat birlashmalarini tuzish.

18. Savol: Iste‟molchilarni tovar (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi

(ijrochi, sotuvchi) haqida to‟g‟ri va to‟liq ma‟lumot olish huquqi deganda nima tushuniladi?

Javob: O‟zbekiston Respublikasi “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risida”gi qonunida ushbu huquqni ta‟minlashga qaratilgan huquqiy normalar mavjud

(qonuning 5,6-moddalari). Iste‟molchilarning ma‟lumot olishga bo‟lgan huquqining alohida

xususiyati qonunning 12-moddasi 6-qismida izohlangan. Bu huquq orqali iste‟molchi

munosib tanlovni amalga oshirib, o‟zi ko‟zlagan natijasiga erishish imkonini yaratadi va

o‟zining qonun bilan qo‟riqlanadigan boshqa huquq va manfaatlari buzilishini oldini olishga

sabab bo‟ladi. Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishda tovar (ish, xizmat) haqidagi

ma‟lumot muhim ahamiyat kasb etadi, chunki u tovar, ish va xizmatni erkin tanlash

tamoyilidan kelib chiqadi (bu haqda batafsil qonunning 5,6–moddalariga berilgan sharhlarga

qaralsin). Ammo ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar, iste‟molchilarga kerakli tovarni

ob‟ektiv tanlash imkoniyatini beruvchi to‟liq, haqqoniy ma‟lumotni odatda, bermaydilar.

Zero, bunday ma‟lumotning iste‟molchiga berilishi ularning “manfaatlari (odatda,

noqonuniy manfaatlari)ga” putur etishiga olib kelishi mumkin. Iste‟molchilarning

asosiy huquqlaridan biri bo‟lmish yuqorida izoh etilgan iste‟molchilarning tovar (ish, xizmat)

haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) haqida to‟g‟ri va to‟liq ma‟lumot

olish huquqi o‟z mohiyatiga ko‟ra, iste‟molchilarni yangi boshqa huquqini yuzaga keltiradi.

Bu huquq iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish sohasi haqida bilim olishga bo‟lgan

huquqidir. Iste‟molchilarning ushbu huquqini amalga oshirish albatta juda ham muhimdir.

Iste‟molchilarning bilim olishga bo‟lgan huquqlari davlat ta‟lim standartlariga, umum ta‟lim

va kasbiy ta‟lim dasturlariga maxsus qoidalarni kiritish hamda iste‟molchilarni huquqlari,

ularni amalga oshirish uchun qilinishi lozim bo‟lgan harakatlar haqida ma‟lumotlar bilan

ta‟minlash tizimini shakllantirish orqali amalga oshiriladi.

19. Savol: Iste‟molchining tovar (ish, xizmat)ni erkin tanlash huquqi deganda nima

tushuniladi?

Javob: Iste‟molchi, o‟ziga kerakli bo‟lgan tovarni sotib olishi, hamda ish, xizmatga

buyurtma berishi mumkin. U o‟z xohish-irodasidan kelib chiqqan holda, hech kimning

majburlovi, undovisiz o‟zining ehtiyojlari uchun maqbul va kerakli bo‟lgan tovar

(ish,xizmat)ni, o‟zi xohlagan savdo yoki xizmat ko‟rsatish korxonasidan erkin tanlagan

holda, sotib olish, buyurtma berish yoki uning natijasidan foydalanish huquqiga egadir.

Qonunning 8-moddasida iste‟molchi shartnoma tuzish yo‟li bilan tovarni(ish, xizmatni) erkin

sotib olish huquqiga ega ekanligi aytib o‟tilgan. Iste‟molchining ushbu huquqidan

foydalanishi uning boshqa huquqlari, shu jumladan, tovar (ish, xizmat) haqida ma‟lumot

olish, uning sifatini tekshirish (qonunning 8-moddasi, FKning 407-moddasi), uning

xavfsizligini tekshirishga bo‟lgan huquqlari va boshqalar bilan chambarchas bog‟liqdir.

20. Savol: Tovar(ish,xizmat) sifatiga oid talablar qanday aniqlanadi?

Javob: Tovar (ish,xizmat)ni tegishli darajada sifatli bo‟lishiga nisbatan talablar birinchi

galda ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ga qaratilgandir. «Sifat – muhim belgi, xususiyat

bo‟lib, bir predmetni ikkinchi predmetdan ajratish imkonini yaratadi»; “sifatlilik – sifati

yaxshi, ehtiyojlarni qondiruvchi” deb sharhlash mumkin. Tovar (ish, xizmat) sifati –

tadbirkorlik faoliyatini foydaliligini belgilovchi muhim ko‟rsatgichi hisoblanadi. Sifat bu –

birinchi galda farq, ikkinchi galda ishonch, uchinchi galda baho, to‟rtinchi galda obro‟ni

belgilaydi.

Sifat jihatidan talabga javob bermaydigan tovar (ish,xizmat)larni qabul qilish yoki

qilmaslik borasida iste‟molchiga keng huquqlar beriladi. Bunday qoidaning nazarda tutilishi,

avvalambor, iste‟molchi sifatida tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchilarning

manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan.

FKning 402-moddasida, Sotuvchining sotib oluvchiga shartnomaga mos keladigan,

agar sifati shartnomada ko‟rsatilmagan bo‟lsa, sotib oluvchiga belgilangan maqsadlar uchun,

ya‟ni ashyolari o‟zining vazifasi bo‟yicha foydalanishga yaroqli bo‟lgan tovarni topshirish,

agar tovar namunasi (yoki) tarifi bo‟yicha sotiladigan bo‟lsa, ularga amal qilishgan xolda

sotishi, sotiladigan tovarlar sifatiga nisbatan majburiy talablar nazarda tutilgan bo‟lsa, ushbu

talablarga javob beradigan tovarni topshirish majburiyati belgilangan. Bundan ko‟rinib

turibdiki, tovar sifati bo‟yicha sotuvchining zimmasiga yuklatilgan talablar majburiy

xususiyatga ega bo‟lib, FKdagi ushbu talablar ifodalangan qoidalar imperativ (qat‟iy)

xarakterga ega. Sifat mahsulot shakli, tashqi ko‟rinishi va qo‟llash shartlari kabi xarakterli

xususiyatlarni o‟z ichiga oladi. Bu xususiyatlar barcha tovarlarni ishlab chiqarishdan

ko‟zlangan asosiy maqsad, mezonlarga javob berish uchun o‟zlarida jo etishlari lozim.

Jumladan, tovarning sifatliligini quyidagi jihatlarda belgilash mumkin:

1. Sifatning oliy darajasi;

2. Uzoq muddatliligi (chidamliligi);

3. Tashqi ko‟rinishi, shakli;

4. O‟zaro almashuvchanliligi;

5. Foydalanishga qulayliligi, texnik xizmat ko‟rsatishning va remont

(tuzatish) qilishning engilligi;

6. Montaj qilishni (yig‟ishni) engilligi va ekspluatatsiya (ishlatish)da

qulayligi;

7. Xavfsizlik ko‟rsatkichi;

8. Yuzaga keladigan (peregruzok) nuqsonlarni aniqlash darajasi;

9. Xizmat ko‟rsatishning kafolatlanganligi; boshqa parametr (jihat)lari.

Bundan kelib chiqib, sifatli tovar topshirish majburiyatini olgan ishlab chiqaruvchi

(ijrochi, sotuvchi) iste‟molchiga yuqorida izohlangan talablarni o‟zida jo etgan tovarni

topshirishi kerak bo‟ladi.

Sifatni mahsulotning unga qo‟yiladigan talablarga javob berish darajasiga mos

kelishiga qarab ham tushunish mumkin. Ya‟ni:

birinchidan, sifat har bir mahsulotning ko‟pgina xususiyatlariga bog‟liq;

ikkinchidan, agarda iste‟molchi mahsulotni xususiyatlarini ularning ahamiyatiga qarab

guruxlash imkoniyatiga ega bo‟lsa, sifat raqamlar bilan ifodalanishi mumkin;

uchinchidan, sifat bu – o‟lchanadigan qiymat, demak, maxsulotni unga qo‟yiladigan

talablarga javob bermasligini, unda izxor etadigan ma‟lum bir qiymatga qarab, ko‟p hollarda

uning narxiga qarab aniqlash mumkin bo‟ladi.

Mahsulotning sifatliligini, ya‟ni sifati lozim darajadaligini belgilovchi yana bir jixat

bu uni ishonchliligidir. “Ishonchlilik” – mahsulotni belgilangan vaqt davomida, alohida

sharoitlarda qo‟yilgan talablarga mos keluvchi funktsiyani (faoliyatni) bajara olishdir”.

Ishonchlilikni sifatning ma‟lum darajada ta‟minlash usuli desak bo‟ladi. Ishonchlilik tovar

sifati bilan o‟rnatiladi. Shuning uchun ham sifatni huquqiy jihatdan ifodalash talab etilarkan,

ishonchlilikni ham huquqiy tartibga solinishi mumkin va kerak. Ishonchlilik tushunchasi

tarkibiga – tuzatish (remont)ga loyiqlilik, uzoq muddatlilik va saqlanuvchan-likni kiritish

mumkin.

21. Savol: Tovar (ish, xizmat) haqida noto‟g‟ri ma‟lumot berilgan taqdirda iste‟molchi

qanday huquqlarga ega bo‟ladi?

Javob: Agar tovar (ish, xizmat) haqida noto‟g‟ri yoki etarli darajada to‟liq bo‟lmagan

ma‟lumot berilganligi:

zarur iste‟mol xossalariga ega bo‟lmagan tovar (ish, xizmat) sotib olinishiga sabab

bo‟lsa, iste‟molchi shartnomani bekor qilishga va o‟ziga etkazilgan zararning qoplanishini

talab qilishga haqlidir;

sotib olingan tovar (ish, xizmat)dan ko‟zlangan maqsadda foydalana olmaslikka sabab

bo‟lsa, iste‟molchi tegishli ma‟lumot oqilona qisqa (ko‟pi bilan uch kunlik) muddatda

berilishini talab qilishga haqlidir. Agar ma‟lumot aytilgan muddatda berilmasa, iste‟molchi

shartnomani bekor qilib, zararning qoplanishini talab qilishga haqlidir;

iste‟molchining hayotiga, sog‟lig‟iga yoxud mol-mulkiga zarar etkazilishiga sabab

bo‟lsa, u ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) oldiga qonun hujjatlarida nazarda tutilgan

talablarni qo‟yishga haqlidir.

Iste‟molchining tovar (ish, xizmat) haqidagi noto‟g‟ri yoki etarli darajada to‟liq

bo‟lmagan ma‟lumot tufayli etkazilgan zararni qoplash to‟g‟risidagi talablari sotib olingan

tovar (ish, xizmat)ning xossalari va jihatlari haqida iste‟molchi maxsus bilimga ega emas

degan taxminga asoslanib qarab chiqiladi.

Noto‟g‟ri reklama oqibatida sotib olingan tovar (ish, xizmat) tufayli iste‟molchiga

etkazilgan zarar ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) tomonidan to‟liq hajmda qoplanishi

lozim.

22. Savol: Kassa cheki deganda nima tushuniladi?

Javob: Kassa cheki deganda, tovarning sotib olinganligini yoki ish (xizmat)ning haqi

to‟langanligini tasdiqlaydigan, tovar (ish, xizmat)ning bahosi, haq to‟langan sana va kassa

apparatining nomeri ko‟rsatilgan hujjat tushuniladi. Kassa cheki savdo tashkiloti tomonidan

davlat ro‟yxatidan o‟tgan, kassa apparati orqali xisob kitob qilinib, iste‟molchi va

sotuvchi(ijrochi) o‟rtasidagi shartnomaviy munosabatni tasdiqlaydi. Ushbu hujjatni bo‟lishi,

savdo(ish bajarish, xizmat ko‟rsatish) tashkiloti bilan iste‟molchi o‟rtasidagi yuzaga kelgan

e‟tiroz va muammolarni echilishida dalil, isbot sifatida xizmat qiladi. Ya‟ni, iste‟molchi bilan

unga xizmat ko‟rsatuvchi sub‟ektlar o‟rtasidagi shartnomaviy munosabatlarni

rasmiylashtiruvchi muhim yuridik hujjatlar bo‟lib hisoblanadi.

23. Savol: Tovar cheki deganda nima tushuniladi?

Javob: tovar cheki deganda, tovarning sotib olinganligini yoki ish (xizmat)ning haqi

to‟langanligini tasdiqlovchi, tovar (ish, xizmat)ning bahosi, haq to‟langan sana hamda

sotuvchining nomi va joylashgan manzili haqidagi ma‟lumot ko‟rsatilgan hujjat tushuniladi.

Tovar cheki, kassa cheki singari iste‟molchining sotuvchi (ijrochi) bilan shartnoma

tuzganligi, haq to‟lash bo‟yicha o‟z majburiyatlarini bajarganligi, haq miqdori, to‟langan

sana, pul qabul qilib oluvchi haqida o‟zida ma‟lumotlarni mujassamlashtiruvchi yozma hujjat

bo‟lib, u iste‟molchi huquqlarini kelgusida himoya qilishda muhim dalil-isbot vositasi bo‟lib

hisoblanadi.

Tovar cheki tovarlar muomalasi, naqd pullar tushumini hisobga olib borish, nazorat

qilish vositasi ham bo‟lib hisoblanadi. Eng asosiysi, tovar cheki iste‟molchilar huquqlarini

himoya qilishda muhim rol o‟ynovchi yuridik vositadir. Shu sababli ham turg‟un savdo

shaxobchalarida ularni qo‟llamaslik taqiqlanadi.

24. Savol: Iste‟molchi bilan sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) o‟rtasidagi tovar (ish,

xizmat)lar uchun haq to‟lashning qanday shakllari va tartibi mavjud?

Javob: Tovar (ish, xizmat)lar uchun haq to‟lash shakli hamda tartibi iste‟molchi bilan

sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) o‟rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Ya‟ni, haq

to‟lash naqd pul shaklida yoki hisobga o‟tkazish yo‟li bilan amalga oshirilishi mumkin.

Shuningdek, to‟lovlar so‟mda, chet el valyutasida amalga oshirilish mumkin. To‟lovni

amalga oshirishda pullar, qimmatbaho qog‟ozlar (cheklar), plastik kartochkalar(kredit

kartochkalar)dan foydalanish mumkin.

Haq to‟lash tartibini esa, quyidagi turlarga bo‟lish mumkin:

1. Oldindan haq to‟lash;

2. Muqobil ravishda haq to‟lash;

3. Qismlarga bo‟lib haq to‟lash;

4. Kechiktirilgan holda haq to‟lash;

5. Hisobga o‟tkazish yo‟li bilan haq to‟lash.

Oldi-sotdi amalga oshirilganda iste‟molchiga kassa yoki tovar cheki beriladi. Tovarni

kassa yoki tovar chekini bermasdan sotish taqiqlanadi.

25. Savol: Ishlab chiqaruvchi (ijrochi)ning kafillik majburiyatlariga nimalar kiradi?

Javob: Uzoq muddat foydalaniladigan barcha turdagi tovarlar va xizmatlarga ishlab

chiqaruvchi (ijrochi) kafolat muddati belgilashi lozim. Kafolat muddati tovar iste‟molchiga

sotilgan yoki xizmat ko‟rsatilgan kundan boshlab hisoblanadi. Agar tovar sotilgan kunni

aniqlashning imkoni bo‟lmasa, bu muddat tovar ishlab chiqarilgan kundan boshlab

hisoblanadi.

Ishlab chiqaruvchi (ijrochi) kafolat muddati mobaynida tovar (xizmat)ning, shu

jumladan butlovchi buyumlarning normal ishlashini (qo‟llanilishini, ulardan foydalanilishini)

ta‟minlashi shart.

Butlovchi buyumlarning kafolat muddati, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida

belgilanmagan bo‟lsa, asosiy buyumning kafolat muddatidan kam bo‟lmasligi lozim.

Kafolat muddati tovar (xizmat)ning pasportida yoki tovarni sotish yoxud xizmat

ko‟rsatish paytida tovar bilan birgalikda iste‟molchiga beriladigan boshqa hujjatda

ko‟rsatiladi.

Ishlab chiqaruvchi tovardan kafolat muddati va xizmat muddati mobaynida foydalanish

imkoniyatini ta‟minlashi, tovarning ta‟mirlanishini va unga texnik xizmat ko‟rsatilishini

tashkil etishi, tovarni ishlab chiqarish muddati mobaynida hamda u ishlab chiqarishdan olib

tashlanganidan keyin tovarning xizmat muddati mobaynida, bunday muddat bo‟lmagan

taqdirda esa, tovar ishlab chiqarishdan olib tashlangan paytdan e‟tiboran o‟n yil mobaynida

etarli hajmda va turda ehtiyot qismlari ishlab chiqarishi hamda savdo va ta‟mirlash

tashkilotlariga etkazib berishi shart.

Dori-darmon, oziq-ovqat va maishiy kimyo tovarlarida ular ishlab chiqarilgan sana va

yaroqlilik muddati hamda saqlash shartlari ko‟rsatilgan bo‟lishi lozim. Sotuvchilarning

yaroqlilik muddati ko‟rsatilmagan yoki bu muddati o‟tib ketgan tovarlarni qabul qilishi va

realizatsiya qilishi man etiladi.

.

26. Savol: Iste‟molchiga nuqsoni bor ko‟chmas mulk sotilganda qanday huquqlarga

ega?

Javob: Ko‟chmas mulk iste‟molchiga o‟tkazilgan kundan e‟tiboran ikki yil mobaynida,

agar shartnomada bundan uzoqroq muddat nazarda tutilmagan bo‟lsa, iste‟molchi unga

sotilgan(o‟tkazilgan) ko‟chmas mulkni, agar shunday sifatli ko‟chmas mulk bilan

almashtirishni imkoni bo‟lsa, xarid narxida farq bo‟lsa, uni tegishincha qayta hisob-kitob

qilib, almashtirilishini, buni iloji bo‟lmasa, ko‟chmas mulkni nuqsonlarini bepul bartaraf

etish yoki iste‟molchining yoxud uchinchi shaxsning nuqsonlarni bartaraf etishga qilgan

xarajatlarini qoplashi yoki uning xarid narxini nuqsonga mutanosib ravishda kamaytirishi

yoinki shartnomani bekor qilib, ko‟rilgan zararni qoplanishini talab qilishga xaqli.

27. Savol: Iste‟molchiga nuqsoni bor tovar sotilganda, uni sotgan shaxs qancha muddat

ichida sifatlisiga almashtirib berishi shart?

Javob: Iste‟molchi tovarning ishlab chiqarilishiga, tuzilishiga, tarkibiga doir

kamchiliklarni yoki boshqa nuqsonlarni aniqlagan taqdirda sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) uni

ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovarga etti kunlik muddatda, tovar sifatini

qo‟shimcha ravishda tekshirish zarur bo‟lganida esa, iste‟molchi talab qo‟ygan paytdan

e‟tiboran yigirma kun ichida almashtirib berishi shart.

Ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovar bo‟lmagan taqdirda, iste‟molchining

almashtirib berish xususidagi talabi da‟vo qilingan paytdan e‟tiboran bir oy ichida

qondirilishi kerak. Cho‟l va olis joylarda, tovarlar vaqti-vaqti bilan olib boriladigan joylarda

iste‟molchining bunday talabi ushbu joylarga navbatdagi tovar etkazib berish uchun

ketadigan muddat ichida, lekin ikki oydan kechiktirmay qondirilishi lozim.

Ana shu muddatlarning o‟tkazib yuborilgan har bir kuni uchun sotuvchi (ishlab

chiqaruvchi) iste‟molchiga almashtirilgan tovarni berish bilan bir vaqtda tovar bahosining bir

foizi miqdorida neustoyka (penya) to‟laydi.

Iste‟molchining roziligi bilan sotuvchi nuqsonli tovarni boshqa markali (modelli,

artikulli) shunday tovarga almashtirib berib, xarid narxini tegishincha qayta hisob-kitob

qilishi shart. (Qonunning 14-moddasi)

28. Savol: Iste‟molchiga nuqsoni bor tovar sotilganda, uni nuqsonlarini bepul bartaraf

ettirishi mumkinmi?

Javob: Tovarda iste‟molchi tomonidan uning kafolat muddati davomida nuqsonlar

borligi aniqlansa, sotuvchi iste‟molchi tegishli talab qo‟ygan paytdan e‟tiboran yigirma kun

ichida, ishlab chiqaruvchi esa, o‟n kun ichida bepul ushbu nuqsonlarni bepul bartaraf etishga

majbur. Agar kafolat muddati o‟tib ketgan bo‟lsa-yu, undan keyin iste‟molchi tovarda

nuqsonlar borligini aniqlasa, nuqsonlarini bepul bartaraf etish to‟g‟risida ishlab

chiqaruvchiga talab qo‟yishga haqli bo‟ladi. Bunday talab, basharti tovarda ishlab

chiqaruvchining aybi bilan yo‟l qo‟yilgan jiddiy nuqsonlar aniqlangan bo‟lsa, belgilangan

xizmat muddati mobaynida, agar xizmat muddati belgilanmagan bo‟lsa, o‟n yil mobaynida

qo‟yilishi mumkin.

Uzoq muddat davomida foydalaniladigan tovarni ta‟mirlashga ketadigan vaqtda

foydalanib turish uchun iste‟molchining talabiga binoan nuqsonli tovar qaytarib berilganidan

keyin uch kun ichida unga ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovar berib turiladi

(sotuvchining hisobidan uning o‟zi yoki vakili eltib beradi). Buning uchun ishlab chiqaruvchi

sotuvchi bilan birgalikda shartnoma asosida tovarlarning almashuv fondini nazarda tutishlari

shart. Mazkur talablar tatbiq etilmaydigan uzoq muddat davomida foydalaniladigan tovarlar

ro‟yxatini O‟zbekiston Respublikasi Hukumati belgilaydi.

Tovardagi nuqsonlarni bartaraf etish xususida talab qo‟yilgan taqdirda, undan

foydalanishning kafolat muddati iste‟molchining tovardan foydalana olmagan davrga teng

muddatga uzaytiriladi. Mazkur muddat iste‟molchi nuqsonlarni bartaraf etish talabi bilan

murojaat etgan kundan e‟tiboran hisoblana boshlaydi.

Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) iste‟molchining ta‟mirlashga ketadigan vaqtda

foydalanish uchun shunday tovarni berib turish haqidagi talabini bajarish kechiktirilgan har

bir kun uchun, shuningdek nuqsonlarni bartaraf etishning shartnomadan kelib chiqadigan

muddatlaridan ortiq kechiktirilgan har bir kun uchun tovar narxining bir foizi miqdorida

iste‟molchiga neustoyka (penya) to‟laydi. (Qonunning 15-moddasi)

29. Savol: Iste‟molchiga sotilgan nuqsonli tovar qaytarib berilganda, hisob kitoblar

qanday amalga oshiriladi?

Javob: Nuqsonli tovar ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovarga almashtirib

berilgan vaqtda tovarning narxi o‟zgargan bo‟lsa, qayta hisob-kitob qilinmaydi.

Nuqsonli tovar boshqa markali (modelli, artikulli) tovarga almashtirib berilayotganda,

agar almashtirilishi kerak bo‟lgan tovar narxi uning o‟rniga berilayotgan tovar narxidan past

bo‟lsa, iste‟molchi narxlardagi farqni qo‟shimcha ravishda to‟lashi lozim, almashtirilishi

kerak bo‟lgan tovar narxi uning o‟rniga berilayotgan tovar narxidan yuqori bo‟lsa,

iste‟molchiga narxlardagi farq qaytariladi. Bunday hisob-kitob chog‟ida almashtirilishi kerak

bo‟lgan tovar narxi oshgan taqdirda, uning talab qo‟yilgan paytdagi narxi, narxi pasaygan

taqdirda esa, xarid qilingan paytdagi narxi qo‟llaniladi.

Shartnoma bekor qilinayotganda tovar narxi oshgan bo‟lsa, iste‟molchi bilan hisob-

kitob tovarning tegishli talab qo‟yilgan paytdagi qiymatiga qarab, narxi pasaygan taqdirda

esa, xarid qilingan paytdagi qiymatiga qarab amalga oshiriladi.

Tovar iste‟molchilarga kreditga sotilgan bo‟lsa, shartnoma bekor qilingan taqdirda, pul

summasi tovar qaytarilayotgan paytga qadar uzilgan kredit miqdorida qaytarib beriladi,

shuningdek kredit berganlik haqi to‟lanadi.

Hajmi katta yoki vazni besh kilogrammdan ziyod tovarni ta‟mirlash, narxini tushirish,

almashtirish uchun eltish va iste‟molchiga qaytarib keltirib berish sotuvchining (ishlab

chiqaruvchining) kuchi bilan va uning hisobidan amalga oshiriladi. Ushbu majburiyat

bajarilmagan taqdirda tovarni eltish va qaytarib olib kelish iste‟molchi tomonidan amalga

oshirilishi mumkin. Bunda iste‟molchining tovarni eltish va qaytarib olib ketish bilan bog‟liq

xarajatlarini sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) qoplashi shart. (Qonunning 17-moddasi)

30. Savol: Iste‟molchi sotib olgan sifatli tovarini almashtirishi yoki pulini qaytarib

olishi mumkinmi?

Javob: Iste‟molchi maqbul sifatli nooziq-ovqat tovarini xarid qilgan kunidan e‟tiboran

o‟n kun ichida ushbu tovar sotib olingan joydagi sotuvchidan uni ayni shunday tovarga

almashtirib olishga, bunday tovar sotuvda bo‟lmasa, pulini qaytarib olishga haqli.

Tovarlarini almashtirib berish tartibi va almashtirib berilmaydigan tovarlar ro‟yxati

O‟zbekiston Respublikasi Hukumati tasdiqlaydigan qoidalar bilan belgilanadi. Jumladan

O‟zbekiston Respublikasida chakana savdo Qoidalarida (O‟z.R. VMning 13.02.2003y. 75-

son qaroriga 1-ilova) almashtirib berilmaydigan tovarlar ro‟yxati o‟z aksini topgan. Unga

binoan, Zarur sifatdagi, qaytarib olinmaydigan yoki shunga o‟xshash tovarga

almashtirilmaydigan nooziq-ovqat tovarlar ro‟yxatiga quyidagilar kiritilgan:

1. Uy sharoitlarida kasalliklarni profilaktika qilish va davolash uchun tovarlar

(metall, rezina, to‟qimachilik va boshqa materiallardan tayyorlangan sanitariya va gigiena

buyumlari, tibbiy jihozlar, priborlar va apparatlar, og‟iz bo‟shlig‟i gigienasi vositalari,

ko‟zoynak linzalari, bolalarni parvarish qilish buyumlari, dori-darmonlar.

2. Shaxsiy gigiena buyumlari (tish cho‟tkalari, taroqlar, soch to‟g‟nog‟ichlar, soch

bigudilari, ulama sochlar, shinonlar va boshqa shu kabi tovarlar.

3. Attorlik-pardoz tovarlari.

4. To‟qimachilik tovarlari (ip-gazlama, zig‟ir tolali, ipak, jun va sintetik

gazlamalar, gazlama tusidagi noto‟qima materiallardan tayyorlangan tovarlar – lentalar,

jiyaklar, to‟rlar va boshqalar), kabel mahsulotlari (simlar, shnurlar, kabellar); qurilish va

pardozlash materiallari (linoleum, plyonka, gilam qoplamalar va boshqalar) hamda

metrlab sotiladigan boshqa tovarlar.

5. Tikuvchilik va trikotaj buyumlari (tikuvchilik buyumlari va trikotaj ichki

kiyimlar, paypoq va qo‟lqop buyumlari).

6. Polimer materiallardan tayyorlangan, oziq-ovqat materiallari bilan bog‟liq

bo‟lgan, shu jumladan bir marta foydalaniladigan buyum va materiallar (oshxona idish-

tovoqlari va anjomlari, oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash va tashish uchun idishlar va

o‟rov materiallari).

7. Maishiy kimyo tovarlari, pestitsidlar va agroximikatlar.

8. Mabel (mebel garniturlari va to‟plamlari).

9. Qimmatbaho toshlardan foydalangan holda qimmatbaho metallardan

tayyorlangan, yarim qimmatbaho va sintetik toshlardan foydalangan holda qimmatbaho

metallardan tayyorlangan buyumlar, silliqlangan qimmatbaho toshlar.

10. Avtomobellar va motovelotovarlar, ularga tirkamalar va nomerli agregatlar;

qishloq xo‟jaligi ishlari uchun kichik mexanizatsiya ko‟chma vositalari; sayr qilish

qiyiqlari va boshqa maishiy suzish vositalari.

11. Kafolat muddatlari belgilangan texnik jihatdan murakkab maishiy tovarlar

(metall qirquvchi va yog‟ochga ishlov beruvchi maishiy dastgohlar; maishiy elektr

mashinalari va priborlari; maishiy radioelektron apparat; maishiy hisoblash va

ko‟paytirish texnikasi; foto va kinoapparatlar; telefon apparatlari va faksimil apparati;

elektr musiqa asboblari; elektron o‟yinchoqlar).

12. Hayvonlar va o‟simliklar.

Ushbu O‟zbekiston Respublikasi Chakana savdo qoidalarida (2-ilovasida)

Xaridorning ta‟mirlash davrida unga tekin berib turish yoki xuddi shunday marka (model,

artikul)dagi tovarni almashtirish to‟g‟risidagi talabi tatbiq etilmaydigan uzoq muddat

foydalaniladigan tovarlarning ro‟yxati ham o‟z aksini topgan. Ushbu tovarlarga quyidagilar

kiritilgan:

1. Avtomobellar, mototsikllar va mototexnikaning boshva turlari, ularga

tirkamalar va nomerli agregatlar (nogironlar foydalanishi uchun mo‟ljallangan tovarlar,

sayr qilish qayiqlari va suzish vositalaridan tashqari).

2. Mebel.

3. Pardoz buyumlari sifatida va tibbiy maqsadlarda foydalaniladigan maishiy

elektr priborlari (elektr-britvalar, elektrofenlar, sochni jingalak qilish uchun

elektrqisqichlar, tibbiy elektroreflektorlar, elektr-grelkalar, elektrbintlar, elektrpledlar,

elektrodeyallar).

4. Mahsulotlarni termik qayta qishlash va ovqat tayyorlash uchun

foydalaniladigan maishiy elektr priborlari (maishiy SVCh pechlari, elektrpechlar,

tosterlar, elektr suv qaynatgichlar, elektrchoynaklar, elektrisitgichlar va boshqa tovarlar).

31. Savol: Iste‟molchi buyurtmasiga binoan bajarilgan ish (ko‟rsatilgan xizmat)da

nuqsonlar aniqlansa qancha muddatda bartaraf etilishi lozim?

Javob: Agar ijrochi shartnoma shartlarini ish (xizmat)ni yomonlashtirgan darajada

jiddiy buzgan bo‟lsa, yoxud ishda (xizmatda) boshqa jiddiy nuqsonlarga yo‟l qo‟ygan bo‟lsa,

iste‟molchi o‟z xohishiga ko‟ra nuqsonlar bepul bartaraf etilishini, bajarilgan ish

(ko‟rsatilgan xizmat) bahosi nuqsonlarga mutanosib ravishda kamaytirilishini, xuddi shunday

sifatli shu xildagi materialdan boshqa buyum bepul tayyorlab berilishini yoxud ishning

takroran bajarilishini yoinki shartnoma bekor qilinib, ko‟rilgan zarar to‟liq qoplanishini talab

qilishga haqli bo‟ladi. Shartnomada, ish bajarish (xizmat ko‟rsatish) jarayonida aniqlangan

nuqsonlarni bartaraf etishning bir muncha qisqaroq muddat belgilanmagan bo‟lsa,

iste‟molchi talab qilgan kundan e‟tiboran yigirma kun ichida ijrochi tomonidan bartaraf

etilishi kerak. Nuqsonlar belgilangan muddatda bartaraf etilmagan, shuningdek ish bajarishni

(xizmat ko‟rsatishni) boshlash va tugallash kechiktirilgan taqdirda, ijrochi iste‟molchiga har

bir kechiktirilgan kun, soat (agar muddat soatlarda belgilangan bo‟lsa) uchun ish (xizmat)

qiymatining yoki buyurtma qiymatining (agar uning qiymati alohida belgilanmagan bo‟lsa)

bir foizi miqdorida neustoyka (penya) to‟laydi.

32. Savol: Shartnomada iste‟molchining huquqlarini cheklaydigan shartlar aniqlansa

nima qilish lozim?

Javob: Shartnomaning iste‟molchi huquqlarini cheklab qo‟yadigan va qonun

hujjatlariga zid bo‟lgan talablari haqiqiy emas deb hisoblanadi. Agar ularni qo‟llanish

natijasida iste‟molchiga zarar etkazilgan bo‟lsa, bu zarar ishlab chiqaruvchi (sotuvchi,

ijrochi) tomonidan qoplanishi lozim. Shartnomani haqiqiy emas deb topish uchun ikki

mezon mavjud:

1. Shartnoma shartlarining qonun talablariga zidligi;

2. Shartnoma shartlarining iste‟molchi huquqlarini cheklab qo‟yishi.

Shartnoma sharti haqiqiy emas deb topilganda, ushbu shartlar o‟z kuchini yo‟qotadi.

Xech kimga majburiyat yuklamaydi. Demak, ushbu majburiyatni olgan shaxsni ozod qiladi.

Agar shartnoma shartlari yuzasidan biron bir yuridik xarakatlar qilingan bo‟lsa, ushbu

xarakatlarning sarf xarajatlari qoplanishi shart bo‟ladi. Shartnoma shartlarini faqat sud

xaqiqiy emas deb topishi mumkin.

Sotuvchi (ijrochi) iste‟molchini haq evaziga qo‟shimcha tovarlar sotib olishga yoki

qo‟shimcha xizmatlardan foydalanishga qistashga haqli emas.

33. Savol: Ma‟naviy zarar deganda nima tushuniladi?

Javob: Ma‟naviy zarar deganda, iste‟molchi huquqlari buzilganda unga etkazilgan

jismoniy og‟riqlar, ruhiy iztiroblar, qiynoqlar tushuniladi (Qonunning 22- moddasi, FKning

1022-moddasi).

Ma‟naviy zararni undirish uchun asoslar bo‟lib quyidagilar hisoblanadi:

a) iste‟molchining huquqlari buzilishi. Ushbu huquqlar iste‟molchi bilan shartnomaviy

munosabatlarga kirishgan tadbirkorlik sub‟ekti (tovar sotuvchi, ish bajaruvchi, xizmat

ko‟rsatuvchi) tomonidan buzilgan bo‟lishi mumkin. Ayni vaqtda shuni ham unutmaslik

lozim, garchi iste‟molchi bilan shartnomaviy munosabatlarga kirishmagan bo‟lsa ham,

tovarlar, ishlar xizmatlardan foydalanish jarayonida fuqaroga ma‟naviy zarar etsa, u holda

ushbu tovarlarni sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ish bajaruvchi, xizmat ko‟rsatuvchi sub‟ekt)

ma‟naviy zararni pul ko‟rinishida qoplashi shart.

b) iste‟molchiga ma‟naviy zarar etkazuvchining aybi mavjud bo‟lishi. Bunda ayb har

qanday shakllarda namoyon bo‟lishi mumkin. Ma‟naviy zarar etkazuvchi bunda o‟zining

aybi yo‟qligini isbot qilib bersa, u javobgarlikdan ozod bo‟ladi. Agar zarar etkazuvchi

iste‟molchining huquqlarini buzilishi natijasida unga ma‟naviy zarar etkazilganligi engib

bo‟lmaydigan kuch (ya‟ni, favqulodda va muayyan sharoitlarda oldini olib bo‟lmaydigan

vaziyatlar) tufayli yuz berganini isbotlab bersa ham javobgarlikdan ozod bo‟ladi.

v) ma‟naviy ziyonning mavjudligi. Yuqorida aytilganidek, ma‟naviy zarar iste‟molchi

huquqlari buzilganligi sababli unga etkazilgan jismoniy azob-uqubatlar va ruhiy-psixologik

qiynalishlar, iztiroblar ko‟rinishida namoyon bo‟ladi. Ma‟naviy zarar etkazilganligi faktini

aniqlashda jabrlanuvchi-iste‟molchining tibbiy kartasidagi qaydlar, tibbiy ekspertiza, ruhiy

ekspertiza yakuniy xulosalari muhim rol o‟ynaydi.

Ma‟naviy zarar iste‟molchi va tovar ishlab chiqaruvchi, (sotuvchi, ijrochi) o‟rtasida

ixtiyoriy kelishuv asosida ham, sud qarori asosida ham qoplatilishi mumkin.

34. Savol: Davlat iste‟molchilar huquqlari himoyasini qanday ta‟minlaydi?

Javob: Davlat iste‟molchilarning tovar(ish, xizmat) sotib olish va undan foydalanish

chog‟idagi huquqlari hamda qonun bilan qo‟riqlanadigan manfaatlari himoya qilinishini

kafolatlaydi.

Iste‟molchilarning huquqlari davlat tomonidan himoya qilinishini davlat hokimiyati va

boshqaruvi organlari, shuningdek sudlar ta‟minlaydilar.

Quyidagilar iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish uchun maxsus vakolat

berilgan davlat organlaridir: O‟zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobat va

tadbirkorlikni qo‟llab-quvvatlash davlat qo‟mitasi; O‟zbekiston standartlashtirish,

metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi ("O‟zstandart" agentligi); O‟zbekiston

Respublikasi Sog‟liqni saqlash vazirligi; O‟zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va

qurilish qo‟mitasi; O‟zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‟mitasi;

iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini

o‟z vakolatlari doirasida nazorat qiluvchi boshqa davlat boshqaruvi organlari. (Qonunning

23-moddasi)

35. Savol: Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishda, mahalliy hokimiyat organlari

qanday vakolatlarga ega?

Javob: Iste‟molchilar huquqlari himoya qilinishi uchun mahalliy hokimiyat organlari:

iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish sohasidagi qonun hujjatlari bajarilishini

tashkil etadilar;

iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish vakolati berilgan davlat organlari va

iste‟molchilarning jamoat birlashmalari bilan hamkorlik qiladilar;

iste‟molchilarning shikoyatlari, arizalari va takliflarini ko‟rib chiqadilar;

iste‟molchilarning (iste‟molchilar nomuayyan doirasining) huquqlarini himoya qilib

sudlarga murojaat etadilar;

o‟z huquqlari doirasida boshqa vakolatlarni ham amalga oshiradilar.

36. Savol: Moliyaviy xizmatlar sohasida iste‟molchilarning huquqlarini qanday himoya

qilinadi?

Javob: Moliyaviy xizmatlar ko‟rsatadigan ijrochi o‟zining tugatilishi yoki bankrot

bo‟lishi ehtimolini nazarda tutgan holda iste‟molchilarning talablarini qondirish maqsadida

o‟z javobgarligini sug‟urta qildirishi shart.

Moliyaviy xizmatlar ijrochisi iste‟molchiga etkazilgan zarar uchun o‟zining

javobgarligi to‟g‟risida sug‟urta shartnomasi borligi haqida iste‟molchiga axborot berishi

shart.

37. Savol: Iste‟molchilar bilan ishlab chiqaruvchi(ijrochi, sotuvchi)lar o‟rtasidagi

nizolar qaysi sudlarda ko‟riladi?

Javob: Iste‟molchining huquqlari buzilgan taqdirda, u sudga murojaat qilishga haqlidir.

Iste‟molchi ishtirokidagi nizolar umumiy sudlarda ko‟riladi. Asosan fuqarolik ishlari

bo‟yicha sudlarda. Da‟volar, agar qonunlarda boshqacha qoida belgilanmagan bo‟lsa,

javobgar, iste‟molchi joylashgan erdagi yoki zarar etkazilgan joydagi sudga taqdim etiladi.

Iste‟molchilar o‟z huquqlarining buzilishi bilan bog‟liq da‟volar bo‟yicha, shuningdek

tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‟lishi va ularning sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi

davlat organlari, iste‟molchilarning jamoat birlashmalari iste‟molchining (iste‟molchilar

nomuayyan doirasining) manfaatlarini ko‟zlab qo‟zg‟atiladigan da‟volar bo‟yicha davlat boji

to‟lashdan ozod qilinadilar.

38. Savol: Iste‟molchilarning jamoat birlashmalari deganda nima tushuniladi?

Javob: O‟zbekiston Respublikasi Nodavlat va notijorat tashkilotlari to‟g‟risidagi

qonunining 11-moddasiga binoan jamoat birlashmasi deb, ma‟naviy yoki boshqa nomoddiy

ehtiyojlarni qondirish uchun o‟z manfaatlarining mushtarakligi asosida qonunda belgilangan

tartibda birlashgan fuqarolarning ixtiyoriy birlashmasi xisoblanadi.

Iste‟molchilar o‟z huquqlari va manfaatlarini himoya qilish maqsadida ixtiyoriy

ravishda iste‟molchilar birlashmalarini tuzishlari mumkin. Iste‟molchilarning jamoat

birlashmalari quyidagi majburiyatlarga egadirlar:

qonun hujjatlariga rioya etishi;

o‟z mol-mulki va pul mablag‟laridan foydalanish to‟g‟risidagi axborot bilan

tanishish erkinligini ta‟minlashi;

o‟zi o‟tkazayotgan tadbirlarga barcha hohlovchilarga erkin kirish imkonini

berishi;

soliq va statistika organlariga o‟z faoliyati to‟g‟risida hisobotlar taqdim etishi;

o‟z a‟zolari va ta‟sischilari oldida muntazam ravishda hisobot berishi;

tashkilotning barcha tizimlaridagi rahbarlarini demokratik asosda saylanishini

ta‟minlashi.

39. Savol: Konsyumerizm deganda nima tushuniladi?

Javob: "Konsyumerizm" termini "iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

harakati" ma‟nosini bildiradi. Konsyumerizm xalqaro doirada bir necha tashkilotlar

tomonidan taqdim etiladi. Ular ichida eng nufuzlisi bo‟lib, Consumer Іnternational (SІ)

nodavlat notijorat tashkiloti xisoblanadi. SI 1960 yili tashkil etilgan vaqtida, o‟z atrofida 21

ta iste‟molchilarning milliy itfoqlarini birlashtirgan bo‟lsa, xozirgi kunga kelib, u o‟z atrofida

dunyoning 110ta davlatining 270 ta milliy, maxalliy, davlat va boshqa konsyumeristik

tashkilot va guruhlarini birlashtirdi. SIning asosiy markzi London shahrida joylashgan bo‟lib,

bundan tashqari quyidagi uchta mintaqaviy markazlari mavjud: ular, Sant-Yago (Chili),

Kuala-Lumpur (Malayziya), Xarare (Zimbabve), shuningdek Senegalda, Yangi Zelandiyada,

Indiyada va Gvatemalada joylashgan to‟rtta submintaqaviy markazi bor. SI xar yili

dunyoning turli mintaqalarida xalqaro seminarlar, har uch yilda bir marotaba esa jahon

kongressini o‟tkazib kelmoqda.

“Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish”

fanidan

Testlar

1. Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish harakatlari ilk bor qaysi davlatlarda

boshlandi?

a) AQSh, Yaponiya, Rossiya, Xitoy, Germaniya.

b) AQSh, Angliya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy.

v) Angliya, Germaniya, AQSh, Italiya, Frantsiya.

g) to‟g‟ri javob yo‟q.

2. 1962 yil 15 martda iste‟molchilar huquqlarini tan olinishiga qaysi tarixiy shaxs sabab

bo‟ldi?

a) J.Kennedi

b) A.Maslou

v) R.Neyder

g) N.Xrushchyov

3. O‟zbekiston Respublikasi qaysi qonun hujjatida iste‟molchi huquqlarini ustunligi

tamoyili ilk bor o‟rnatildi?

a) Fuqarolik kodeksi

b) Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonuni

v) Konstitutsiya

g) Jinoyat kodeksi

4. BMT Bosh Assambleyasining "Iste‟molchilar manfaatlarini himoyasi uchun rahbariy

tamoyillar" deb nomlangan rezolyutsiyasi qachon qabul qilindi?

a) 1979 yilda 19 yanvarda

b) 1981 yilda 7 mayda

v) 1983 yilda 15 martda

g) 1985 yil 9 aprelda

5. Qaysi qatorda Evropa Iqtisodiy Xamjamiyati qonunchiligida iste‟molchilarning nechta

asosiy huquqlari e‟lon qilingan ?

a) 4 ta

b) 8 ta

v) 5 ta

g) 7 ta

6. Iste‟molchi qaerda to‟liq izohlangan

a) biologik mavjudot-inson-jismoniy shaxs-xaridor

b) sotib oluvchi-buyurtmachi-fuqaro-jismoniy shaxs

v) inson-fuqaro-tadbirkor-jismoniy shaxs

g) inson-fuqaro-jismoniy shaxs-xaridor

7. Iste‟molchining huquqlarini nechtasi asosiylari sifatida e‟tirof etilgan (qonunda).

a) oltitasi

b) ettitasi

v) sakkiztasi

g) beshtasi

8. Qonuning qaysi moddalari iste‟molchilarning ma‟lumot olishga bo‟lgan huquqiga

bag‟ishlangan

a) beshinchi, oltinchi va o‟n ikkinchi

b) to‟rtinchi, beshinchi va oltinchi

v) beshinchi va oltinchi

g) oltinchi, sakkizinchi va un uchinchi

9. Ishlab chiqaruvchi qanday ma‟lumotni iste‟molchiga taqdim etishi lozim?

a) korxona nomi, joylashgan (yuridik) manzili, savdo va xizmat ko‟rsatish qoidalari, ro‟yxatga olish

va litsenziya guvohnomasi nomeri

b) korxona nomi, faoliyat turi, joylashgan (yuridik) manzili, ish tartibi

v) korxona nomi, ishlab chiqarish markasi, joylashgan (yuridik) manzili, litsenziya guvohnomasi

nomeri

g) korxona nomi, joylashgan (yuridik) manzili, ish tartibi, ro‟yxatga olish nomeri

10. Tovar (ish, xizmat) haqidagi ma‟lumotda nimalar ko‟rsatilishi shart?

a) bahosi va sotib olish shartlari; ishlab chiqarilgan sana; kafillik majburiyatlar; tovardan xavfsiz

foydalanish qoidalari; xizmat (yaroqlilik) muddat; ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) haqida

ma‟lumot; sertifikat nomeri.

b) asosiy iste‟mol va o‟ziga xos xususiyatlar ro‟yhat; bahosi va sotib olish shartlari; ishlab

chiqarilgan sana; kafillik majburiyatlar; tovardan xavfsiz foydalanish qoidalari; xizmat (yaroqlilik)

muddat; ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) haqida ma‟lumot; sertifikat nomeri.

v) asosiy iste‟mol va o‟ziga xos xususiyatlar ro‟yhat; bahosi va sotib olish shartlari; ishlab

chiqarilgan sana; kafillik majburiyatlar; xizmat (yaroqlilik) muddat; ishlab chiqaruvchi (ijrochi,

sotuvchi) haqida ma‟lumot; sertifikat nomeri.

g) o‟ziga xos xususiyatlar ro‟yhat; bahosi va sotib olish shartlari; ishlab chiqarilgan sana; kafillik

majburiyatlar; tovardan xavfsiz foydalanish qoidalari; xizmat (yaroqlilik) muddat; tovarni yo‟q qilish

qoidalari; ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) haqida ma‟lumot.

11. Tovar sifatiga qaysi qatorda to‟g‟ri javob berilgan?

a) sifat shunday mavjud turga xos alomatki, u bir mavjudlikni, uning turiga xosligini boshqa

mavjudlikdan, xuddi shu turga kiruvchidan ajratadi

b) sifat – muhim belgi, xususiyat bo‟lib, bir predmetni ikkinchi predmetdan ajratish imkonini

yaratadi

v) sifat bu – birinchi galda farq, ikkinchi galda ishonch, uchinchi galda baho, to‟rtinchi galda

obro‟ni, beshinchi galda xavfsizlikni belgilaydi

g) sifat- narsalarni taqqoslab baholashga oid, xususiyatdir.

12. Tovar (ish, xizmat) xavfsizligi deganda nima tushuniladi?

a) iste‟molchiga sotilgan tovar, ko‟rsatilgan ish (xizmat) natijasi undan oddiy sharoitlarda

foydalanganda, saqlaganda, tashilganda hamda yo‟q qilinganda, uning hayoti, sog‟lig‟i, hamda atrof

muhitga xavfsiz bo‟lishi va uning mol–mulkiga zarar etkazmasligi tushuniladi

b) tovar (ish, xizmat)dan foydalanish natijasida iste‟molchiga hech qanday zarar(moddiy ziyon,

ma‟naviy zarar) etmasligi tushuniladi

v) Tovar (ish, xizmat) xavfsizligi deganda, zarar etkazilishi mumkin degan xavfga yo‟l qo‟yilmaslik

holatiga aytiladi.

g) Tovar (ish, xizmat)lar ulardan mo‟ljallangan maqsadga muvofiq va boshqa maqsadda

foydalanishda xavfsiz bo‟lishiga aytiladi.

13. Iste‟molchi qay ko‟rinishdagi zararlarni undirishi mumkin?

a) hayoti, sog‟lig‟iga etkazilgan zararni, mol-mulkiga etkazilgan moddiy ziyonni, olinmay qolgan

foydani

b) xayoti, sog‟lig‟iga etkazilgan zararni, moddiy ziyonni va ma‟naviy zararni

v) xayoti va sog‟lig‟iga etkazilgan zararni, olinmay qolgan foydani, ma‟naviy zararni

g) moddiy ziyonni, olinmay qolgan foydani va ma‟naviy zararni

14. Iste‟molchi ishtirok etadigan shartnomalar qaysi qatorda to‟g‟ri berilgan?

a) chakana oldi-sotdi shartnomasida; prokat shartnomasida; maishiy pudrat shartnomasida; maxsulot

etkazib berish shartnomasida.

b) yo‟lovchi, bagaj va yuk tashish shartnomasida; vositachilik shartnomasida; omonat saqlash

shartnomasida; kontraktatsiya shartnomasida.

v) energiya ta‟minoti shartnomasida; bank omonati shartnomasida; haq evaziga xizmat ko‟rsatish

shartnomasida; chakana oldi-sotdi shartnomasida.

g) uy joy ijarasi shartnomasida; qurilish ishlari pudrati; ulgurji oldi-sotdi shartnomasida; ayrboshlash

shartnomasida.

15. Iste‟molchi huquqlarini himoya qilishga maxsus vakolatli davlat organlarini ko‟rsating

a) Huquqni muxofaza qiluvchi organlar; Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni =illab

kuvvatlash Davlat qo‟mitasi; “O‟zstandart” agentligi; Sog‟liqni saqlash vazirligi; Moliya vazirligi.

b) Monopoliyadan chiqarish raqobat va tadbirkorlikni =illab kuvvatlash Davlat qo‟mitasi;

“O‟zstandart” agentligi; Sog‟liqni saqlash vazirligi; Davlat arxitektura va qurilish qo‟mitasi;

Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‟mitasi.

v) Mahalliy davlat xokimiyati organlari; Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni =illab

kuvvatlash Davlat qo‟mitasi; “O‟zstandart” agentligi; Sog‟liqni saqlash vazirligi; Huquqni

muxofaza qiluvchi organlar.

g) Moliya vazirligi; Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni =illab kuvvatlash Davlat

qo‟mitasi; “O‟zstandart” agentligi; Sog‟liqni saqlash vazirligi; Davlat arxitektura va qurilish

qo‟mitasi.

16. Iste‟molchi sotib olgan tovardagi kamchiliklar yuzasidan sotuvchiga talab qo‟yishi uchun

nima asos bo‟ladi?

a) kassa cheki; tovar cheki; shartnoma.

b) tovar cheki; muvofiqlik sertifikati; tovar nuqsonini tasdiqlovchi hujjat.

v) tovar cheki; tovarning muvofiqlik sertifikati; kafolat taloni.

g) tovar cheki; ekspertiza xulosasi; kassa cheki.

17. Iste‟molchilarning o‟z huquqlari buzilganda qaysi sudga murojat qilishi mumkin?

a) o‟zi joylashgan joy tuman (shahar) sudiga; zarar etkazilgan joydagi sudga.

b) huquqlarini buzgan javobgar joylashgan (yashab turgan) joydagi tuman (shahar) sudiga; o‟zi

joylashgan joy tuman (shahar) sudiga.

v) zarar etkazilgan joydagi sudga; huquqlarini buzgan javobgar joylashgan (yashab turgan) joydagi

tuman (shahar) sudiga.

g) o‟zi joylashgan joy tuman (shahar) sudiga; huquqlarini buzgan javobgar joylashgan (yashab

turgan) joydagi tuman (shahar) sudiga; zarar etkazilgan joydagi sudga.

18. U shunday muddatki, tovardan foydalanishning belgilangan muddati bo‟lib, u tamom

bo‟lgach, tovarning texnik holatidan qat‟i nazar, undan foydalanish to‟xtatilishi lozim bo‟ladi.

Ushbu ta‟rifda tovarga nisbatan qanday muddat nazarda tutilgan?

a) saqlash muddati

b) kafolat muddati

v) yaroqlilik muddati

g) xizmat muddati.

19. Razmeri to‟g‟ri kelmagan oyoq kiyimni almashtirish muddati qancha?

a) sotib olingan kun

b) etti kun ichida

v) o‟n kun ichida

g) bir oy ichida.

20. Iste‟molchiga sifati lozim darajada bo‟lmagan tovar sotilganda uning huquqlari

a) kamchiliklarni bepul bartaraf ettirish

b) shartnomani bekor qilish va pulini qaytarib olish

v) ushbu tovarni xuddi shundayiga yoki boshqa turiga almashtirish

g) sotuvchining roziligi bilan uning narxini tushirish.

d) barcha javoblar tugri

21. Iste‟molchiga etkazilgan ma‟naviy zarar miqdori kim tamonidan belgilanadi?

a) iste‟molchining o‟zi

b) advokat

v) iste‟molchilarning jamoat birlashmalari

g) sud

“Tasdiqlayman”

_________________________

“Falsafa va O‟DJQNA” kafedrasi

mudiri v.b. I.Masharipov

____– sonli bayonnoma

«_____» __________ 2014 y.


fanidan

Nazorat uchun savollar

(JN, ON)

1-variant

6. Konsyumerizm tushunchasi.

7. Iste‟molchi tushunchasi.

2-variant

1. Xizmat muddati tushunchasi.

2. Yaroqlilik (saqlash) muddati.

3-variant

1. Kafolat muddati tushunchasi.

2. Tovar (ish, xizmat) xavfsizligi.

4-variant

1. Tayyorlovchi tovar xavfsizligini ta‟minlashi shart bo‟lgan muddat.

2. Sertifikatsiyalanishi lozim bo‟lgan tovarlar.

5-variant

1. Zarur ma‟lumot tushunchasi.

2. To‟g‟ri ma‟lumot tushunchasi.

6-variant

1. Tushunarli ma‟lumot tushunchasi.

2. Nooziq-ovqat tovarlarida ma‟lumotlarni joylashtirish qoidalari.

7-variant

1. Chakana savdo korxonasi lavhalarida ko‟rsatilishi lozim bo‟lgan ma‟lumotlar.

2. Yakka tartibda faoliyat ko‟rsatayotgan tadbirkorning iste‟molchiga

ma‟lumotlarni taqdim etishi.

8-variant

1. Oziq-ovqat maxsulotlari to‟g‟risidagi ma‟lumotlarga qo‟yiladigan talablar.

2. Sotuvchi (ijrochi)ning ish vaqtini belgilash tartibi.

9-variant

1. Tovar (ish, xizmat) haqida noto‟g‟ri ma‟lumotlar berilganda uni keltirib chiqishi

mumkin bo‟lgan oqibatlari.

2. Iste‟molchiga noto‟g‟ri (etarli bo‟lmagan, tushunarsiz) ma‟lumot taqdim

etilganda uning huquqlari.

10-variant

1. Iste‟molchilar huquqlarini buzganlik uchun ishlab chiqaruvchi (ijrochi,

sotuvchi)ning javobgarligi.

2. Iste‟molchining qonuniy talablarini sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi)

tamonidan o‟z xohishiga ko‟ra bajarmaganda iste‟molchining huquqlari.

11-variant

Iste‟molchining hayoti, sog‟lig‟i va mulkiga etkazilgan zararni qoplash tartibi.

1. Tovar (ish, xizmat) nuqsonlari natijasida etkazilgan zarar qoplanishi.

12-variant

1. Texnik jihatdan murakkab bo‟lgan tovarlarga nisbatan iste‟molchi talablari

qondirilishining o‟ziga xos xususiyatlari.

2. Iste‟molchi sotuvchiga talab qo‟yishi uchun asoclar.

13-variant

1. Tovarning kafolat muddati va xizmat ko‟rsatish muddatini hisoblash tartibi.

2. Kamchiliklari bilan sotib olingan tovarlar bo‟yicha iste‟molchining talablari

qo‟yilishi va ularni qondirilishi tartibi.

14-variant

1. Muddatlarni mavsumiy tovarlar uchun hisoblanish xususiyatlari.

2. Almashtirilishi yoki qaytarib olinishi lozim bo‟lgan tovarlarning etkazib

berishning tartibi.

15-variant

1. Sotib olingan tovarda aniqlangan kamchiliklar yuzasidan iste‟molchining talab

qo‟yish muddatlari.

2. Sotib olingan tovarlarda aniqlangan kamchiliklarni tuzatish muddatlari.

16-variant

1. Kamchiliklari bilan sotib olingan tovarni almashtirish muddati.

2. Sifati lozim darajada bo‟lgan tovarni sotib olganda iste‟molchining huquqlari.

17-variant

1. Sifatli tovar sotib olinganda sotib oluvchi bilan amalga oshiriladigan xisob-

kitob tartibi.

2. Iste‟molchi – sotib oluvchining qo‟ygan talablari bajarilmaganda o‟rnatiladigan

neustoyka miqdori.

18-variant

1. Agar tovar kreditga sotilganda, ushbu oldi-sotdi shartnomasi bekor qilingan

taqdirda sotib oluvchi bilan amalga oshiriladigan hisob kitoblarning

xususiyatlari.

2. Oldi-sotdi shartnomasining alohida turlariga nisbatan o‟rnatiladigan qoidalar.

19-variant

1. Bajaruvchi ishlarni bajarishga o‟z vaqtida kirishmaganda iste‟molchining

huquqlari.

2. Ish bajaruvchilar yoki xizmat ko‟rsatuvchilar tomonidan, ish yoki xizmatga

nisbatan o‟rnatilgan muddatlar buzilganda iste‟molchi huquqlari.

20-variant

1. Agar bajarilgan ish yoki ko‟rsatilgan xizmatning sifati lozim darajada bo‟lmasa

iste‟molchi huquqlari.

2. Iste‟molchidan olingan ashyo (lar)ni to‟liq yoki qisman yo‟qotgan taqdirda

bajaruvchining javobgarligi.

21-variant

1. Ko‟rsatilgan xizmat, bajarilgan ish yuzasidan iste‟molchi bilan amalga

oshiriladigan hisob-kitoblar tartibi.

2. Iste‟molchilarning jamoat birlashmalari.

22-variant

1. Moliyaviy xizmatlar sohasida iste‟molchilarning huquqlari.

2. Iste‟molchilar huquqini himoya qilishda xalqaro shartnoma va konventsiyalar.

23-variant

1. Kafolat muddatini hisoblash.

2. Tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi.

24-variant

1. Tashkilotning firma nomi.

2. Tashkilotning joylashgan erini aniqlash.

25-variant

1. Savdo va xizmat ko‟rsatish qoidalari to‟g‟risidagi ma‟lumot.

2. Zarur va to‟g‟ri ma‟lumot.

26-variant


2. Iste‟molchilarni tovar (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi

(ijrochi, sotuvchi) haqida to‟g‟ri va to‟liq ma‟lumot olish huquqi.

27-variant

1. Iste‟molchining tovar (ish, xizmat)ni erkin tanlash huquqi.

2. Tovar(ish,xizmat) sifatiga oid talablar.

28-variant

1. Tovar (ish, xizmat) haqida noto‟g‟ri ma‟lumot berilgan taqdirda iste‟molchi

huquqlari.

2. Kassa cheki tushunchasi.

29-variant

1. Tovar cheki tushunchasi.

2. Iste‟molchi bilan sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) o‟rtasidagi tovar (ish,

xizmat)lar uchun haq to‟lashning shakllari va tartibi.

30-variant

1. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi)ning kafillik majburiyatlari.

2. Iste‟molchiga nuqsoni bor tovar sotilganda, uni nuqsonlarini bartaraf etish.

Nazorat uchun savollar

(YaN)

1-variant

1. Konsyumerizm tushunchasi.

2. Iste‟molchi tushunchasi.

3. Iste‟molchiga sotilgan nuqsonli tovar qaytarib berilganda, hisob kitoblarni

amalga oshirish.

2-variant

1. Xizmat muddati tushunchasi.


3. Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishda, mahalliy hokimiyat organlari

vakolatlari.

3-variant

1. Kafolat muddati tushunchasi.


3. Iste‟molchi buyurtmasiga binoan bajarilgan ish (ko‟rsatilgan xizmat)da

aniqlangan nuqsonlarni bartaraf etish muddati.

4-variant

1. Tayyorlovchi tovar xavfsizligini ta‟minlashi shart bo‟lgan muddat.




5-variant

1. Zarur ma‟lumot tushunchasi.

2. To‟g‟ri ma‟lumot tushunchasi.


6-variant

1. Tushunarli ma‟lumot tushunchasi.



7-variant





8-variant




kitob tartibi.

9-variant


mumkin bo‟lgan oqibatlari.




neustoyka miqdori.

10-variant







xususiyatlari.

11-variant

1. Iste‟molchining hayoti, sog‟lig‟i va mulkiga etkazilgan zararni qoplash tartibi.



12-variant





huquqlari.

13-variant






14-variant



berishning tartibi.



15-variant






16-variant





17-variant


kitob tartibi.


neustoyka miqdori.


18-variant



xususiyatlari.



19-variant


huquqlari.




20-variant






21-variant





22-variant




23-variant




24-variant




25-variant




26-variant



(ijrochi, sotuvchi) haqida to‟g‟ri va to‟liq ma‟lumot olish huquqi.


27-variant




28-variant


huquqlari.




29-variant





30-variant





fanidan

UMUMIY SAVOLLAR

1. Konsyumerizm deganda nima tushuniladi?

2. Iste‟molchi bo‟lib kimlar hisoblanadi?

3. Sifatsiz tovarni sotib olgan bo‟lsangiz, iste‟molchi sifatidagi huquqlaringizni

qanday qilib amalga oshirishingiz mumkin?

4. Iste‟molchi huquqlari buzilganda, ularning himoyasiga doir qanday harakatlarni

amalga oshirish lozim?

5. Sifatsiz tovar sotib olinishi yoki yomon xizmat ko‟rsatilishiga yo‟l qo‟ymaslik

uchun nima qilish kerak?

6. Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish sohasidagi normativ huquqiy

aktlarni sanab o‟ting?

7. Qanday holatlarda iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish sohasidagi

munosabatlar xalqaro normalar bilan tartibga solinadi?

8. Tovar sifatiga qo‟yiladigan talablar qanday aniqlanadi?

9. Xizmat muddati nima?

10. Yaroqlilik (saqlash) muddati nima?

11. Kafolat muddati nima?

12. Ishlab chiqaruvchi qanday qilib, tovardan uning xizmat muddati davomida

foydalana olishini ta‟minlaydi?

13. Tovar (ish, xizmat) xavfsizligi deganda nima tushuniladi?

14. Tayyorlovchi tovar xavfsizligini ta‟minlashi shart bo‟lgan muddatni ko‟rsating.

15. Qanday tovarlar majburiy sertifikatsiyalanishi lozim?

16. Zarur ma‟lumot nima?

17. To‟g‟ri ma‟lumot nima?

18. Tushunarli ma‟lumot nima?

19. Nooziq-ovqat tovarlarida ma‟lumotlarni joylashtirish qoidalari nima?

20. Chakana savdo korxonasi lavhalarida qanday ma‟lumotlar ko‟rsatilishi lozim?

21. Yakka tartibda faoliyat ko‟rsatayotgan tadbirkorning iste‟molchiga qanday

ma‟lumotlarni taqdim etishi lozim?

22. Oziq-ovqat maxsulotlari to‟g‟risidagi ma‟lumotlarga qo‟yiladigan talablarni

ayting.

23. Sotuvchi (ijrochi)ning ish vaqtini belgilash tartibini aytib bering.


mumkin bo‟lgan oqibatlarini aytib bering.





27. Qaysi hollarda ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) majburiyatlarini

bajarmaganligi uchun javobgarlikdan ozod qilinadi?




30. Tovar (ish, xizmat) nuqsonlari natijasida etkazilgan zarar qoplanishini

iste‟molchidan boshqa kimlar talab qilishi mumkin?

31. Qaysi xollarda tovar (ish, xizmat) nuqsonlari natijasida etkazilgan zarar uchun

javobgarlikdan ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) ozod qilinadi?

32. Iste‟molchiga kamchiliklari mavjud tovar sotilganda qanday huquqlarga ega

bo‟ladi?


qondirilishining o‟ziga xos xususiyatlarini ayting.

34. Iste‟molchi sotuvchiga talab qo‟yishi uchun nima asos bo‟ladi?

35. Tovarning kafolat muddati va xizmat ko‟rsatish muddatini hisoblash tartibi

qanday?


qo‟yilishi va ularni qondirilishi tartibini ko‟rsating?

37. Ushbu muddatlarni mavsumiy tovarlar uchun hisoblanish xususiyatlarini

ko‟rsating.


berishning qanday tartibi o‟rnatilgan?


qo‟yish muddatlari qanday?

40. Sotib olingan tovarlarda aniqlangan kamchiliklarni tuzatish uchun qanday

muddatlar o‟rnatilgan?

41. Kamchiliklari bilan sotib olingan tovarni almashtirish muddati qanday?


neustoyka miqdori qanday?

43. Sifati lozim darajada bo‟lmagan tovarni sotib olganda, iste‟molchi bilan hisob

kitoblar qanday amalga oshiriladi?

44. Sifati lozim darajada bo‟lgan tovarni sotib olganda iste‟molchining huquqlarini

tasniflang.

45. Sifatli tovar sotib olinganda sotib oluvchi bilan amalga oshiriladigan xisob kitob

tartibi qanday?



xususiyatlari.

47. Oldi-sotdi shartnomasining alohida turlariga nisbatan o‟rnatiladigan qoidalar

kim tomonidan o‟rnatiladi?

48. Amalga oshirilgan ishning sifati qanday talablarga javob berishi kerak?


huquqlari.


nisbatan o‟rnatilgan muddatlar buzilganda iste‟molchi qanday huquqlarga ega

bo‟ladi?


iste‟molchi qanday huquqlarga ega bo‟ladi?



53. Qanday hollarda bajaruvchi iste‟molchidan qabul qilib olgan ashyolarni qisman

yoki to‟liq yo‟qotganda javobgarlikdan ozod qilinadi?


oshiriladigan hisob kitoblar tartibi qanday?

55. Iste‟molchilarning jamoat birlashmalari deganda nima tushuniladi?

56. Iste‟molchilar bilan ishlab chiqaruvchi(ijrochi, sotuvchi)lar o‟rtasidagi nizolar

qaysi sudlarda ko‟riladi?

57. Moliyaviy xizmatlar sohasida iste‟molchilarning huquqlarini qanday himoya

qilinadi?

58. Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish sohasidagi huquqiy munosabatlar

qanday qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi?

59. Qanday hollarda iste‟molchilar huquqini himoya qilishda xalqaro shartnoma va

konventsiyalar qo‟llaniladi?

60. Kafolat muddati nima ?

61. Kafolat muddati qanday hisoblanadi?

62. Xizmat muddati nima?

63. Yaroqlilik ( saqlash) muddati deganda nima tushuniladi?

64. Tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi deganda nima tushuniladi?

65. Tashkilotning firma nomi nimani anglatadi?

66. Tashkilotning joylashgan eri qanday aniqlanadi?

67. Savdo va xizmat ko‟rsatish qoidalari to‟g‟risidagi ma‟lumotda nimalar aks

ettiriladi?

68. Zarur va to‟g‟ri ma‟lumot nima?

69. Iste‟molchiga ma‟lumot qaysi tilda taqdim etilishi shart?

70. Tovar (ish, xizmat) haqidagi ma‟lumotda nimalar aks ettiriladi?

71. Oziq-ovqat mahsulotlarida qanday ma‟lumotlar aks ettirilishi lozim?

72. Tovarni namuna bo‟yicha sotish deganda nima tushuniladi?

73. Iste‟molchining asosiy huquqlari qanday?


(ijrochi, sotuvchi) haqida to‟g‟ri va to‟liq ma‟lumot olish huquqi deganda nima

tushuniladi?

75. Iste‟molchining tovar (ish, xizmat)ni erkin tanlash huquqi deganda nima

tushuniladi?

76. Tovar(ish,xizmat) sifatiga oid talablar qanday aniqlanadi?


qanday huquqlarga ega bo‟ladi?

78. Kassa cheki deganda nima tushuniladi?

79. Tovar cheki deganda nima tushuniladi?


xizmat)lar uchun haq to‟lashning qanday shakllari va tartibi mavjud?

81. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi)ning kafillik majburiyatlariga nimalar kiradi?

82. Iste‟molchiga nuqsoni bor ko‟chmas mulk sotilganda qanday huquqlarga ega?

83. Iste‟molchiga nuqsoni bor tovar sotilganda, uni sotgan shaxs qancha muddat

ichida sifatlisiga almashtirib berishi shart?

84. Iste‟molchiga nuqsoni bor tovar sotilganda, uni nuqsonlarini bepul bartaraf

ettirishi mumkinmi?

85. Iste‟molchiga sotilgan nuqsonli tovar qaytarib berilganda, hisob kitoblar qanday

amalga oshiriladi?

86. Iste‟molchi sotib olgan sifatli tovarini almashtirishi yoki pulini qaytarib olishi

mumkinmi?


nuqsonlar aniqlansa qancha muddatda bartaraf etilishi lozim?

88. Shartnomada iste‟molchining huquqlarini cheklaydigan shartlar aniqlansa nima

qilish lozim?

89. Ma‟naviy zarar deganda nima tushuniladi?

90. Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishda, mahalliy hokimiyat organlari

qanday vakolatlarga ega?

Chizma -4.Iste‟molchilarhuquqlarinihimoyaqilishusullari.

iste‟molchigaetkazi

lganzararlarniqopl

atibberolmaydi,

ammoqandaydirxa

rakatlarniamalgao

shirishga (masalan,

tovarnialmashtiris

h) undayoladi.

Shuningdekiste‟mo

lchilarmanfaatlari

niko‟zlabsudgamu

rojaatetadi.

Maslaxat olish

mumkin, sudga

da‟vo arizasini

yozishga ko‟makla-

shadi va manfaat-

ni himoya qilib

sudga murojaat

qiladi

Iste‟molchi o‟z huquqini

qanday ximoya qilishi

mumkin

O‟zhuquqlarinio

‟zihimoyaqilish

Jamoat

birlashmalari

Maxalliyhokimiyatorga

nlari

Sud

O‟z xoxishiga ko‟ra

- o‟zining yashashjoyidagi,

- javobgar joylashgan

joydagi,

- zararetkazilganerdagi

sudgamurojaatqilishingiz

mumkin.

O‟zbekistonResp

ublikasiMonopoli

yadanchiqarishva

raqobatnirivojlan

tirishdavlatqo‟mi

tasi

Advokat (yurist)

O‟ziningqonuniye‟tir

ozvatalablariniog‟za

kitushuntirishyokiyo

zmaravishdataqdime

tish.

Sud etkazilgan moddiy

ziyon va ma‟naviy

zararni to‟liq

qoplanishiga erisha

oladi

Huquqlarnitushuntiradi,

maslaxatberadi,

xujjatlarnituzishdayordamberadi,

suddaximoyaqiladi

Yuristningmaslaxatini,

suddaximoyani,

mustaqilekspertizaniolishm

umkin

Davlatlarningshtrixlikodlari

Davlatlar EAN kod (bayroq) Davlatlar EAN kodi

(bayroq)

AQSh

Frantsiya

Bolgariya

Sloveniya

Xorvatiya

Germaniya

Rossiya

Latviya

Tayvan

Estoniya

Filippin

Gonkong

Yaponiya

Angliya

Gretsiya

Kipr

Malta

Irlandiya

Belgiyava

Lyuksemburg

Portugaliya

Islandiya

Daniya

Polsha

Vengriya

JAR

Marokko

Finlyandiya

Xitoy

Norvegiya

00-09

30-37

380

383

385

400-440

460-469

4605

471

474

480

489

45,49

50

520

529

535

539

54

560

569

57

590

599

600-601

611

64

690

70

Isroil

Shvetsiya

Gvatemala,

Gonduras, Nikoragua,

Kosta-Rika, Panama

Meksika

Venesuela

Shveytsariya

Kolumbiya

Urugvay

Peru

Argentina

Chili

Ekvador

Braziliya

Italiya

Ispaniya

Kuba

ChexiyavaSlovakiy

a

Yugoslaviya

Turkiya

Niderlandiya

Janubiy Koreya

Tailand

Singapur

Indoneziya

Avstriya

Avstraliya

YangiZelandiya

Malayziya

729

73

740-745

750

759

76

770

773

775

779

780

786

789

80-83

84

850

859

860

869

87

880

885

888

899

90-91

93

94

955

Muvofiqlikbelgilari

Muvofiqlikbelgilari –

tovarlarsifativatovarlarhavfsizligigaoidmaxalliyvaxalqaromeyorlar(standartlar)gamoskelishinianglatadi.

Muvofiqlikbelgilaridan “Yashilnuqta” belgisi(ushbumahsulotishlabchiqarilishiekologiktozaligi,

uningo‟ramiikkilamchiqaytaishlanishimumkinliginianglatadi), “resayling” belgisi

(ushbutovarqaytaishlanishimumkinligiyokiqaytaishlashnatijasidaolinganinianglatadi) dunyodakengtarqalgandir.

BizningdavlatimizdaesaO‟zSTbelgisikengtarqalganya‟niO‟zbekistonstandartigamoskelishibelgisikengtarqalgan.

Rossiyastandartigamoskelishbelgisi

"resaylin"belgisi

"Yashilnuqta"

Narsalarniparvarishlashbelgilari

Ko‟pginanarsalarda, ya‟nikiyimlarda,

boshkiyimlardavaboshqalarningyorliqlarida, ularnito‟g‟riyuvish, tozalash, quritish,

dazmollashvashungao‟xshashiste‟molchilargama‟lumotberuvchi,

ogohlantiruvchimaxsusbelgilarmavjud.

Narsalarniparvarishlashbelgilari

Qo‟ldayuvish

40 Sdan ortiq bo‟lmagan haroratda yuvish



yuvish vaqtida aloxida extiyotkorlik talab etilmaydi, qaynatish mumkin.

yuvishmumkinemas

Mashinadayuvish

Mashinadayuvishtaqiqlanadi

xlorlanganoqartirishvositalariniishlatishmumkinemas

xlorishlatilganoqartirishvositalaridanfoydalanishmumkin

Kimyoviytozalash

Kimyoviytozalashgayo‟lqo‟yilmaydi

Kimyoviytozalashtetraxloretilenyokiog‟irbenzinniishlatibamalgaoshirilishilozim.

Kimyoviytozalashdaextiyotkorliktalabetiladi.

Maxsulotnibarchadoimiyishlatiladiganerituvchilarniishlatibtozalashmumkin.

Kimyoviytozalashvaqtidaalohidaixtiyotkorliktalabetiladi!

Faqatog‟ribinzin (uayt-spirt) ishlatilsin.

osqichda (veshalkada) quritilsin

dazmollashmumkinemas

120 Sdanortiqbo‟lmaganxaroratdadazmollansin

160 Sdanortiqbo‟lmaganxaroratdadazmollansin

160 Sortiqxaroratdadazmollansin

Ogohlantiruvchibelgilar

Barchaxavflimoddalarvaashyolarmaxsusogohlantiruvchibelgilarbilanmarkirovkaq

ilinishitalabetiladi. Ushbuogohlantiruvchibelgilartovarlarniportillovchanlik,

yonuvchanlik, zaxarlilikvaboshqaxavflixossalargaegaekanliginianglatadi.

Ogohlantiruvchibelgilar

portlashxavfi

Chiritish(okslash) hususiyatiga

ega

Yong‟ingaxavfli

Zaxarli

Yemirishxususiyatigaega

Qo‟zg‟atish, noxushlantish

xususiyatli

Infektsiyaxavfi

Oziq-ovqatqo‟shimchalari

Oziq-ovqatqo‟shimchalari - oziq-ovqatlargabelgilanganxossalarnibaxshetishva (yoki)

ularnisaqlabqolishmaqsadidaataylabqo‟shiladigantabiiyholdagiyokisintezqilinganmoddalar, birikmalar.

Oziq-ovqatqo‟shimchalariodatdamaxsulotnisaqlanishxossalarinioshirish,

uningko‟rinishiniyaxshilashmaqsadidaishlatiladi.

Oziq-ovqatqo‟shimchalarixavfsizliginiquyidagitashkilotlarko‟ribchiqadi. Ular:

-Birlashganmillatlartashkilotiqoshidagi (FAS/ZOV) ekspertlarqo‟mitasi;

-Evropaxamjamiyatidoirasidaoziq-ovqatmaxsulotlariuchunstandartlarishlabchiqish (darvoqeoziq-

ovqatqo‟shimchalarikodidagi “E” xarfishuyerdankelibchiqqan) bilanshug‟illanuvchi "Kodeksalimentarius"

debnomlanganmaxsuskomissiyalardir.

"Kodeksalimentarius" tizimidaoziq-ovqatqo‟shimchalariquyidagichatasniflanadi:

E100 - E183 – bo‟yoqlar;

E200 - .... – konservantlar;

E300 - .... -antiokislitellar (yoki, antioksidantlar), ular oziq-ovqatlarni achishini sekinlashtiradi va bu orqali ularni

tez buzilishidan saqlaydi;

E400 - ... – muvozanatlashtiruvchilar (stabilizatorlar) va quyuqlashtiruvchilar, ular maxsulotga berilgan

konsistentsiyani ya‟ni shakl-shamoilni saqlaydi;

E500 - ... - emulgatorlar, ular maxsulotning alohida tarkibiy tuzilishini muvozanatda saqlaydi;

E600 - ... – ta‟mni va xushbo‟ylikni kuchaytiruvchilar;

E700 - E800 - ... – zaxiradagi indekslar;

E900 - ... – ko‟pikka qarshi vositalar;

E1000 - ... glazirlovchi agentlar, sharbat va qandolatchilik mahsulotlarini shirinlashtiruvchilar, unni, kraxmalni va

boshqalarni qayta ishlashda shakarni, tuzni ajralib qolishiga to‟sqinlik qiluvchi qo‟shimchalar.

Yuqoridagi ma‟lumotlarni barcha iste‟molchilar bilib qo‟yishi foydadan xoli bo‟lmaydi ayniqsa alergiya

kasalligi borlar. Chunki biz ko‟p xollarda oziq-ovqat maxsulotlarini xarid qilib, uning tarkibida qanday moddalar

ishlatilganini bilmaymiz. Bexosdan sog‟ligimizga salbiy ta‟sir ko‟rsatuvchi yoki turli bizda mavjud kasalliklarni

qo‟zg‟atuvchi moddalari tarkibida mavjud maxsulotlarni sotib olinishiga olib keladi. Buning natijasida esa biz

xayotimizni va sog‟lig‟imiz xatarga qo‟yamiz. Natijada moddiy zarar ham ko‟ramiz.

Kiyimkechakvapoyafzallarrazmerningnisbati

Ayollarkiyimlari Kuylaklar, paltolar, yubkalar, shimlar, kostyumlar

O‟zbekiston 40 42 44 46 48 50 52 54/56

Evropa 34 36 38 40 42 44 46 48

Angliya 8 10 12 14 16 18 20 22

AQSh 8 10 12 14 16 18 20 22

Italiya 38 40 42 44 46 48 50 52

Bluzkalar, sviterlar

O‟zbekiston 44 46 48 50 52 54 56 58

Evropa 38 40 42 44 46 48 50 52

Angliya 32 34 36 38 40 42 44 46

AQSh 10 12 14 16 18 20 22 24

Poyafzallar

O‟zbekiston 23.5 24 24.5 25 26 26.5 27 27.5

Evropa 36.5 37 37.5 38 39 39.5 40 40.5

Angliya 4 4.5 5 5.5 6 6.5 - 7

AQSh 5.5 6 6.5 7 7.5 8 - 8.5

Erkaklarkiyimlari Kostyumlar, shimlar, paltolar, sviterlar

O‟zbekiston - - 46 - 48 - 50 - 5

2

Evropa 44 46 48 49.5 51 52.5 54 56.5 5

7

Angliya 34 35 36 37 38 39 40 41 4

2

AQSh 34 35 36 37 38 39 40 41 4

2

Kuylaklar

O‟zbekiston 36 37 38 39 41 42 43 44 4

5

Evropa 36 37 38 39 41 42 43 44 4

5

Angliya 14 14.5 15 15.5 16 16.5 17 17.5 1

8

AQSh 14 14.5 15 15.5 16 16.5 17 17.5 1

8

Poyafzal

O‟zbekiston 25.5 26 26.5 27 27.5 28 28.5

Evropa 39 40 41 42 43 44 45

Angliya 5.5 6 7 8 9 10 11

AQSh 6 7 8 9 10 11 12

Bolalarkiyimlari Kuylaklar, paltolar, shimlar, kostyumlar

O‟zbekiston 30/32 32/34 36/38 38/40 40/42 42

Evropa 4 6 8 10 12 14

Angliya 4(43) 6(48) 8(55) 10(58) 12(60) 14(62)

AQSh 2(125) 5(135) 7(150) 9(155) 11(160) 13(165)

Poyafzal

O‟zb

ekiston 17 17.5 18 18.5 19 19.5 20.5 21

2

1.5

Evro

pa 8 9 10 11 12 13 1 2 3

Angl

iya 7 8 9 10 11 12 13 1 2

AQS

h 24 25 27 28 29 30 32 33

3

4

Erkaklarvaayollarkiyimlari

O‟zbekiston 46

gacha

46/4

8 50 52

Gonkong, Tayvan S V L XL

Iste‟molchilarhuquqlarinihimoyaqilishjamiyatlarining

TAShKILIYTUZILMASI

Respublikakonferentsiyasi

Nazorat-taftishkomissiyasi

Iste‟molchilarhuquqlarinihimoyaqilishjamiyatl

arifederatsiyasikengashi

Taftishkomissiyasi

Hududiy* birlashmakonferentsiyasi

Hududiybirlashmakengashi

Tumanvashahar** jamiyatlari

Joylardagitayanchguruhlar

Qoraqalpog‟istonRespublikasi, viloyatlarva Toshkent shahrida

Mintaqalar Jamiyatlar:

tuman shahar

Qoraqalpog‟istonRespublikasi

viloyatlar:

Andijon

Buxoro

Jizzax

Qashqadaryo

Namangan

Navoiy

Samarqand

Sirdaryo

Surxondaryo

Toshkent

Farg‟ona

Xorazm

Toshkent shahri

15

14

13

12

14

12

9

17

9

14

15

16

10

11

2

3

2

1

1

1

2

2

3

1

6

4

1

Jami: 181 29

Iste‟molchilarhuquqlarinihimoyaqilishjamiyatlari

federatsiyasiijroetuvchiapparatining TUZILMASI*

Iste‟molchilarhuquqlarini

himoyaqilishjamiyatlarife

deratsiyasiraisi

Shikoyatlarvamurojaatlarbo‟

yichaekspertkengashi

Ijroetuvchidirektor

Savdovamaishiyxizmatko‟rsa

tishsohasida**

Huquqiyhimoyavaaxbor

otbo‟limi

3

Uy-joy-

kommunalxizmatlarsohasida**

Monitoringsektori

2

Xizmatko‟rsatishningboshqas

ohalarida**

Mustaqilekspertizasektor

i

2

Chizma -2. Ishlabchiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi), tovar (ish, xizmat),

ishtartibito‟g‟risidama‟lumot

Bu nima

Ма'lumot

- o’zvaqtida

- zarur

- to’g’ri

- o’zbektilida

- tushunarli Ishlabchiqaruvchi

(sotuvchi, ijrochi)

to’g’risida

Ishlabchiqaruvchi

(sotuvchi, ijrochi):

- tashkilotinomini

- joylashganyuridikmanzilini

-

savdovaxizmatko’rsatishqoid

alarinitanishtirishishart.

Tovar (ish, xizmat)

to’g’risida

Ishtartibi

Tovar (ish, xizmat) to’g’risida:

товар (иш, хизмат)

мажбурийталабларигамувофиқкелишишартбў

лган норматив хужжатнингноми;

товар (иш,

хизмат)нингасосийистеъмолхусусиятлари, шу

жумладанўзигахосхусусиятларирўйҳати;

баҳосивасотиболишшартлари;

айримтурдагитоварларнингишлабчиқ

арилгансанаси;

ишлабчикарувчи

(ижрочи)нингкафилликмажбуриятлари;

товардансамараливахавфсизфойдала

нишқоидалариҳамдашартлари;

товарнингхизмат (яроклилик)

муддативаушбумуддаттугаганиданкейинистеъ

молчинимаишларқилишизарурлиги,

шунингдекбундайишларнибажармасликнатиж

асидакелибчиқишимумкинбўлганоқибатлартўғ

рисидагимаълумотлар;

ишлабчиқарувчи (ижрочи,

сотувчи)нингномивамулкчиликшакли,

рўйхатгаолишва лицензия

гувоҳномасинингномери;

ишлабчиқарувчи (ижрочи,

сотувчи)нингҳамда улар

истеъмолчидандаъвоқабулқилишгаваколатберг

ан, шу-

нингдектаъмирлашишларинибажарадиганвате

хникавийхизматкўрсатадиганкорхоналарнингм

анзиллари;

товарларнисаклаш, хавфсиз

утилизация қилишусулларихамдақоидалари;

театр - концерт

тадбирлариўтказилаётгандафонограммаданфо

йдаланилишитўғрисидагиахборот.

Сертификатланишишартбўлгантова

рҳақидаистеъмолчигаунингсертификатланганл

игитўғрисидамаълумоттақдимэтилишилозим.

Савдовахизматкўрсатишқоид

аларитўғрисидаўзидатўлиқма

ълумотниаксэттиришилозим.

Ушбу маълумотларсавдо (хизматкўрсатиш)нингдоими

йжойлашганманзилиданташқаридаамалгаҳоллардаҳаметка

зилишикерак.

Иштартибиўзидақуйидагиларниаксэттиришил

озим:

- дам олишкунларини - қисқартирилганва

санитария кунларини

- ишнибошланишватамо

мбўлишвақтини

- тушликвақтини.

Маълумотташкилотл

овҳасидааксэттирилишилозим

Озиқовқатмахсулотларитўғрисидагимаълумотқуйидагиларўзидааксэттиришилозим:

озиқ-овқатноми; озиқ-овқатнинимагамўлжалланганлиги

(болаларгамахсусмўлжалланганмаҳсулотларвапарҳезтаомларучун); тайёрловчинингноми; товар

белгиси (белгигаэгаташкилотларучун); озиқ-овқаттаркибигакирганнарсалар, шу жумладанозиқ-

овқатқўшимчаларинингноми; озиқликқиммати, нави; сақлашшарт-шароитлари (масалан,

қуёшнуритушмайдиган, салқинвақуруқжойда; +5дан+20гага даражаиссиқликда );

тайёрлангансанаси, яроқлиликмуддати; тайёрлашусули

(масаллиқларҳамдамахсусболаларбопвапарҳезозиқ-овқатмаҳсулотлариучун); оғирлиги;

фойдаланишусули (биологикфаолқўшимчалар, озиқ-овқатқўшимчалари,

махсусболаларбопвапарҳезозиқ-овқатмаҳсулотлариучун); мувофиқликбелгиси

(маҳсулотнимувофиқликбелгисибилантамғалашҳуқуқиниберадиганлицензияси бор корхоналаручун);

норматив ёкитехникавийҳужжатларнингномерларивашунгаўхшашмаълумотлар.

Chizma -1.Iste‟molchilarningasosiyhuquqlari.

Истеъмолчиларни

нгасосийҳуқуқлари

товар (иш, хизмат) ҳақида, шунингдекишлабчиқарувчи

(ижрочи,

сотувчи)ҳақидатўғриватўлиқмаълумотолишҳуқуқи

товар(иш, хизмат)ни эркинтанлашҳуқуқи

товар(иш, хизмат)нингтегишлидаражад

асифатлибўлишигабўлганҳуқ

уқи

товар (иш,

хизмат)нингхавфсизбўлишиг

аталабқўйишҳуқуқи

товар (иш, хизмат)нингхавфлинуқсонитуфайли,

хамдаишлабчиқарувчи (ижрочи,

сотувчи)нингғайриқонунийҳаракати (харакатсизлиги)

туфайлиетказилганзарарнитўлиқҳажимдақопланишиниталаб

қилишҳуқуқи

Истеъмолчиларнингжамоа

тбирлашмаларинитузишҳу

қуқи.

Судгавабошқаваколатлидавлаторганларигамурожатқилиш

ҳуқуқи


fanidan

GLOSSARIY

1. Adliya – (arab–adolat) sud muassasalarining butun majmuini, ularning odil

sudlovni amalga oshirish faoliyatini, shuningdek, sud idorasini bildiruvchi termin.

2. Aksept krediti – banklar tomonidan banklardagi eksport qiluvchilar ko‟chirib

oladigan o‟tkaziluvchi veksellar aksepti shaklida beriladigan kredit, tashqi

savdoni bank tomonidan kreditlash shakllaridan biridir.

3. Ashyoviy dalillar – jinoyat yoki jinoyatchi shaxslardan qoladigan moddiy izlar.

Jinoyat sodir etilishida ishlatiladigan qurollar yoki tajovuz natijasida vujudga

kelgan moddiy o‟zgarishlar va ularning sodir etilganini bildiruvchi izlar ham

ashyoviy dalil hisoblanadi.

4. Aholining ijtimoiy faolligi – ijtimoiy ongning kishilik jamiyati siyosiy hayotiga

tegishli bo‟lgan tabiiy ehtiyojini belgilovchi holati.

5. Bitim – fuqarolik huquqida jismoniy va yuridik shaxslarning fuqarolik huquqi va

majburiyatlarini o‟rnatish, o‟zgartirish va tugatishga qaratilgan harakati.

6. Vakolat – fuqaroviy-huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi shaxsga

beriladigan faoliyat doirasi.

7. Vakolat beruvchi normalar – ruxsat mazmunidagi normalar bo‟lib, nimalarni

qilish mumkinligini belgilaydi.

8. Vindikatsion da‟vo – mulkdorning o‟zganing noqonuniy egalik qilishidan

ashyoni talab qilib olish huquqi yoki boshqacha qilib aytganda mulkka egalik

qilmayotgan mulkdorning egalik qilayotgan mulkdor bo‟lmagandan mol-mulkni

qaytarish huquqi da`vosi.

9. Vositachilik haqi – mijozning vositachiga uning topshirig‟i bo‟yicha amalga

oshirgan operatsiyasi va ko‟rsatgan xizmati uchun to‟lanadigan haq.

10. Gipoteza – huquq normasini qo‟llash sharti, biron-bir huquqqa ega bo‟lish.

11. Garov – fuqarolik huquqida majburiyatlar bajarilishini ta`minlashning asosiy

usullaridan biri.

12. Guvoh – biror-bir jinoyat yoki fuqarolik ishi bo‟yicha biror-bir holatni o‟z ko‟zi

bilan ko‟rgan shaxs.

13. Davlat boshqaruv organlari – ijro etish va farmoyish berish faoliyatini amalga

oshiradi.

14. Dekuver – mulk bahosi va sug‟urta summasi o‟rtasida sug‟urta qilinuvchi shaxs

tavakkaliga qoldiriladigan farq.

15. Dekort – tovar bahosini muddatidan oldin to‟laganlik uchun beriladigan imtiyoz.

16. Dispozitsiya – huquq normasining shunday tarkibiy qismiki, unda xulq-atvor

qoidalarining o‟zi ifodalanadi, huquq sub‟ektlarining huquq va majburiyatlari

belgilab beriladi.

17. Jahon bozori – milliy bozorning jahon darajasiga chiqishi bo‟lib, asosan

davlatlarning iqtisodiy hamkorligi munosabatlarida namoyon bo‟ladi. Unda jahon

bahosi o‟rnatilgan bo‟lib, davlatning bojxona siyosati va holati bilan bog‟liq

bo‟ladi.

18. Jinoiy javobgarlik – yuridik javobgarlik turlaridan biri. Jinoyat sodir etishning

huquqiy oqibati bo‟lib, aybdorga nisbatan jazolash shaklidagi davlat majburlov

chorasini qo‟llashdan iborat.

19. Jinoyat – jazo qo‟llash tahdidi bilan jinoyat qonunida taqiqlangan ijtimoiy xavfli

qilmish (harakat yoki harakatsizlik)ni aybli sodir etishdan iborat bo‟lgan hodisa.

20. Jinoyatchilik – muayyan vaqt mobaynida sodir etilgan barcha turdagi

jinoyatlarning yig‟indisidan iboratdir.

21. Jinoyatning sub‟ekti – O‟zbekiston yoki chet el fuqarolari, fuqaroligi bo‟lmagan

shaxslar agar ular qonunda nazarda tutilgan yoshga yetgan bo‟lsalar O‟zbekiston

Respublikasi Jinoyat kodeksiga muvofiq jinoyatning sub‟ekti bo‟la oladilar

(bundan eksterritorial huquqdan foydalanadigan shaxslar mustasno).

22. Jinoyatning predmeti – jinoyat sodir qilinadigan ob‟ektiv hayotda mavjud

bo‟lgan moddiy ma‟nodagi narsalardir.

23. Jinoyat tarkibi – ijtimoiy xavfli qilmishni jinoyat deb hisoblashning qonunda

belgilangan zaruriy belgilari yig‟indisidir.

24. Zarar – fuqarolik huquqida bir shaxsning qonunga xilof harakati yoki

harakatsizligi tufayli ikkinchi shaxsga etkazgan pul shaklidagi ziyon.

25. Zaharlar – sud toksikologiyasida tirik organizmlarga zararli ta`sir ko‟rsatuvchi

kimyoviy moddalar.

26. Ijrochi – maishiy xizmat, uy-joy kommunal ta`mirlash, qurilish, transport

xizmati va xizmat ko‟rsatishning boshqa sohalari bo‟yicha iste`molchi uchun

ishlar bajaradigan va xizmatlar ko‟rsatadigan korxona, tashkilot, birlashma yoki

yakka tartibda faoliyat ko‟rasatuvchi tadbirkor.

27. Iste`molchi – foyda chiqarib olish bilan bog‟liq bo‟lmagan holda shaxsiy

iste`mol yoki boshqa maqsadlarda tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma

beruvchi yoxud shu niyatda bo‟lgan fuqaro (jismoniy shaxs).

28. Ishlab chiqaruvchi – iste`molchiga realizatsiya qilish uchun tovar ishlab

chiqaradigan korxona, tashkilot, muassasa yoki xususiy tadbirkor.

29. Indent-agent – chegara ortida vositachilik asosida xorijiy mol yetkazib

beruvchidan kelib tushadigan tovarlarni sotish bo‟yicha operatsiyalarni amalga

oshiruvchi agent.

30. Indeksatsiya – inqirozdan himoya qilish vositasi sifatida kontraktlar va

majburiyatlar bo‟yicha narxlar indeksi bilan to‟lovlar muvofiqligi.

31. Ish vaqti – mehnat huquqida kalendar vaqtning bir qismi, bu vaqt mobaynida

ishchi yoki xizmatchi o‟ziga ko‟rsatilgan joyda topshirilgan ishini yoki boshqa

ish majburiyatlarini bajarishi kerak.

32. Ishonch xati – fuqarolik huquqida bir shaxs boshqa shaxsga uchinchi shaxslar

oldida uning nomidan ish yuritishi uchun beriladigan yozma vakolat.

33. Imperativ (buyruq beruvchi) normalar – qoida qat‟iy talab shaklida aks

ettirilib, undan biron-bir tarzda chetga chiqish mumkin emas (masalan, soliq

qonunchiligi normalari).

34. Iqtisodiy josuslik – qonunga xilof ravishda iqtisodiyot, tijorat, ishlab chiqarish

sohasidagi ma`lumotlarni o‟z manfaatlari uchun olish va foydalanish.

35. Iqtisodiy huquqlar – iqtisodiy sohadagi inson faoliyatining yuridik jihatdan

belgilovchi huquqlarning majmui.

36. Kafil – u yoki bu narsaga kafolat beruvchi davlat, muassasa yoki shaxs.

37. Kafolat muddati – fuqarolik huquqida tovar oldi-sotdi shartnomasi bo‟yicha

sifat talablariga javob berishi, ish va xizmatlar esa o‟zining is`temol xossalarini

saqlab qolishi kerak bo‟lgan davr.

38. Kontraktatsiya – mahsulot yetishtiruvchi bilan davlat yoki bosh xaridor

o‟rtasida tuziladigan qishloq xo‟jalik mahsulotlarini yetkazib berish to‟g‟risidagi

shartnoma.

39. Legalizatsiya – biron tashkilotning faoliyatini qonuniylashtirish, biron-bir

hujjatga, harakatga yuridik kuch berish, legal holatga o‟tish, xorijiy davlatlarga

beriladigan xujjatning haqiqiyligini tasdiqlash va unga yuridik kuch berish,

noqonuniy yo‟l bilan topilgan pul mablag‟larini yoki boshqa mol-mulkni

oshkoralashtirish.

40. Litsenziya – maxsus vakolatli davlat organi amaldagi qonun hujjatlariga ko‟ra

litsenziyalanishi lozim bo‟lgan faoliyat turi bilan muayyan muddat davomida

shug‟ullanish uchun beriladigan ruxsat.

41. LYuMPSUM – tashilayotgan yukning haqiqiy miqdoridan qa`ti nazar, butun

kema uchun akkord ravishda olinadigan kira haqi.

42. Ma`muriy huquqbuzarlik – ma`muriy qoidalarning buzilishidir.

43. Ma`muriy javobgarlik – ma`muriy huquq normalari bilan tartibga solingan,

ma`muriy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsga nisbatan vakolatli davlat organlari

va mansabdor shaxslar tomonidan ma`muriy protsessual tartibda ma`muriy jazoni

qo‟llashdir.

44. Makler – vositachi degan ma`noni anglatadi.

45. Mulkiy zarar – jismoniy va yuridik shaxs mulkiga ziyon yetkazish yoki u bilan

birga tuzilgan shartnomani bajarmaslik oqibatida yetkazilgan zarar.

46. Moliya huquqi – bu davlat va o‟zini o‟zi boshqarish organlarining o‟z oldiga

qo‟yilgan vazifalarni amalga oshirishlari uchun zarur bo‟lgan pul fondlarining

(moliya resurslarining) yuzaga kelishi, taqsimlanishi va foydalanilishi jarayonida

sodir bo‟ladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalar majmuidan

iboratdir.

47. Majburiyat yuklovchi normalar – nimalarni qilish zarurligini belgilovchi

normalar.

48. Negator da`vo – mulkdorning mulkiy huquqini uning ashyoga egalik qilishdan

mahrum qilish bilan bog‟liq bo‟lmagan buzishliklardan himoya qilishga

yo‟naltirilgan. Bu da`vo mulkdorga uning mol-mulkidan foydalanishga xalaqit

beruvchi to‟siqlarni bartaraf qiladi.

49. Oversold – ma`lum turdagi mahsulot yoki qimmatli qog‟ozlarning bozorda

ko‟payib ketishi sababli, narxlar keskin tushib ketishi natijasida yuzaga keladigan

holat.

50. Ramburs krediti – savdo operatsiyalarini bank tomonidan qisqa muddatli

kreditlash.

51. Regress da`vo – qarzdorning aybi bilan uchinchi shaxsga to‟langan pulni

qaytarish to‟g‟risidagi qarshi talabnoma.

52. Sabotaj – ma`lum majburiyatlarni olgan holda bajarmaslik yoki lozim darajada

bajarmaslik.

53. Sotuvchi – oldi-sotdi shartnomasi bo‟yicha iste`molchiga tovar realizatsiya

qiladigan korxona, tashkilot, muassasa yoki yakka tadbirkor.

54. Savdo – tovar ishlab chiqaruvchi va uni iste`mol qiluvchi o‟rtasida yuzaga

keladigan iqtisodiy vositachilik bo‟lib, iste`molchilarga qayta sotish maqsadida

ishlab chiqaruvchilardan tovarlarni xarid qilish yo‟li bilan yoxud tovarlarni

iste`molchilarga sotish va keyinchalik ularning pulini ishlab chiqaruvchilarga

to‟lash yo‟li bilan amalga oshiriladi.

55. Sanatsiya – qarzdor tashkilotlarga davlat yoki boshqa tashkilotlar tomonidan

moliyaviy yordam berilishi.

56. Sanktsiya – huquq normasini bajarmaganlik uchun davlat organlari qo‟llaydigan

majburlov chorasi. Sanktsiyaning turlari hayfsan, jarima, ozodlikdan mahrum

etish va boshqalar bo‟lishi mumkin.

57. Taqiqlovchi normalar – nima qilish mumkin emasligini belgilovchi normalar.

58. Tovar – bu ishlab chiqaruvchi faoliyatining iste`molchiga shartnoma bo‟yicha

sotish uchun mo‟ljallangan mahsulotidir.

59. Tabiatning huquqiy muhofazasi – tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan yuridik

normalarda qayd etilgan, inson hayot sharoitini yaxshilashga yo‟naltirilgan davlat

chora-tadbirlari majmui.

60. Taksa – tovarga belgilangan aniq narx yoki ish va xizmatlarga to‟lanadigan

haqning belgilangan hajmi.

61. Tarif stavkasi – xodim yoki yollanib ishlovchiga bir soat yoki bir kunlik

mehnati uchun to‟lanadigan ish haqining hajmi.

62. Uzufruktariy – shaxsiy servitut egasining, ya`ni birovning mulkidan foydalanish

huquqiga ega bo‟lgan shaxs.

63. Ustav – davlat, mulk egasi yoxud jamoat tashkiloti o‟rnatgan va tartibga

soladigan qoidalar majmui.

64. Fuqarolik muomalasi – iqtisodiy muomalaning fuqarolik huquqiy ifodasi.

65. FXDYO – fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish.

66. Faktoring – savdo-komission operatsiyaning mijoz aylanma kapitalini kreditlash

bilan uyg‟unlashgan turi.

67. Xususiy mulk huquqi – shaxsning qonun hujjatlariga muvofiq tarzda qo‟lga

kiritgan mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etishi.

68. Xususiy huquq –umumiy manfaatlarni tartibga soluvchi va muhofaza qiluvchi

ommaviy huquqdan farqli o‟laroq xususiy manfaatlarni, munosabatlarni

ifodalovchi hamda yakka mulkdorlar va birlashmalarni ularning faoliyatidagi va

shaxsiy munosabatlaridagi mustaqilligi va tashabbusiga asoslangan

munosabatlarni tartibga soluvchi huquq tarmoqlaridan biridir.

69. Xalqaro kafolat – halqaro huquqda halqaro majburiyatlarning o‟z vaqtida

bajarilishini ta`minlash bilan bog‟liq huquqiy normalar yigindisidir.

70. Chikaner – insofsiz sotuvchi.

71. Shartnoma intizomi – shartnomalarda belgilangan majburiyatlarni o‟z vaqtida

va lozim darajada bajarish.

72. Ekotsid – hayvonot va o‟simliklar dunyosini yoppasiga qirib tashlash, atmosfera

va suv resurslarini zaharlash, shuningdek, ekologik inqirozlar keltirib

chiqaradigan boshqa harakatlarni amalga oshirish.

73. Yuridik kafolat – fuqarolar va tashkilotlarning sub`ektiv huquqlarini muhofaza

qilishning qonunda belgilangan vositalari.

74. Yuridik faktlar – qonunda nazarda tutilgan va muayyan huquqiy munosabatlar

yuzaga kelishi uchun asos bo‟lgan holatlar.

75. Yuridizatsiya – biron-bir faktlarga, munosabatlarga huquqiy tus berish.

76. Yaroqlilik muddati – muayyan davr bo‟lib, bu davrda tovar foydalanishga

yaroqli bo‟ladi va u tamom bo‟lgach, tovar odamlar hayoti va sog‟lig‟i uchun

havf tug‟dirishi mumkin.

77. Yarashuv – o‟zaro harbiy holatda bo‟lgan davlatlarning halqaro huquqiy

normalar asosida yarashuvi.

78. O‟zlashtirish – fuqarolik huquqida mol-mulkning boshqa shaxs egaligiga o‟tishi.


fanidan

REFERAT MAVZULARI

1. Konsyumerizm.

2. Iste‟molchining huquqlari.


4. Xizmat muddati.


6. Kafolat muddati.




















22. Almashtirilishi yoki qaytarib olinishi lozim bo‟lgan tovarlarni etkazib berish.





26. Neustoyka miqdori.


28. Ish bajaruvchilar yoki xizmat ko‟rsatuvchilar tomonidan ish yoki xizmatga

nisbatan o‟rnatilgan muddatlar buzilishi.

29. Bajaruvchining javobgarligi.


oshiriladigan hisob-kitoblar.







37. Zarur va to‟g‟ri ma‟lumotlar.

38. Oziq-ovqat mahsulotlari ma‟lumotlari.

39. Tovarni namuna bo‟yicha sotish.


41. Iste‟molchilarning tovar (ish, xizmat) haqida to‟g‟ri va to‟liq ma‟lumot olish

huquqi.


43. Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishda mahalliy hokimiyat organlari

vakolatlari.


aniqlangan nuqsonlarni bartaraf etish.




47. Nuqsoni bor tovar sotilganda, uni nuqsonlarini bartaraf etish.




“Tasdiqlayman”

_________________________




«_____» __________ 2014 y.


fanidan

ADABIYOTLAR RO‟YXATI

1. Rahbariy adabiyotlar

28. Karimov I. A. O‟zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. –

T.: O‟zbekiston, 1996. – 364 b.

29. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T. 2. – T.: O‟zbekiston,

1996. – 380 b.

30. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: O‟zbekiston,

1996. – 366 b.

31. Karimov I. A. Bunyodkorlik yo‟lidan. T. 4. – T.: O‟zbekiston, 1996. – 349 b.

32. Karimov I. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. T. 5. – T.:


33. Karimov I. A. Havfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‟lida. T. 6. – T.:


34. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‟z qo‟limiz bilan quramiz. T. 7. – T.:

“O‟zbekiston”, 1999. – 410 b.

35. Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot – pirovard

maqsadimiz. T. 8. – T.: O‟zbekiston, 2000. – 528 b.

36. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas‟ulmiz. T. 9. – T.:

“O‟zbekiston”, 2001. – 432 b.

37. Karimov I. A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T. 10. – T.:

“O‟zbekiston”, 2002. – 432 b.

38. Karimov I.A. Biz tanlagan yo‟l – demokratik taraqqiyot va ma‟rifiy dunyo

bilan hamkorlik yo‟li. T. 11. – T.: “O‟zbekiston”, 2003. – 320 b.

39. Karimov I.A. Tinchlik va havfsizlik o‟z kuch-qudratimizga, hamjihatligimiz

va qat‟iy irodamizga bog‟liq. T.12. -T.: “O‟zbekiston”, 2004. – 400 b.

40. Karimov I.A. O‟zbek halqi hech qachon, hech kimga qaram bo‟lmaydi.

T.13.-T.: “O‟zbekiston”, 2005. – 448 b.

41. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari - oliy qadriyat. T.14.-T.:

“O‟zbekiston”, 2006. – 280 b.

42. Karimov. I.A. Jamiyatimizni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish,

ma‟naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish –

barcha ishlarimizning mezoni va maqsadidir. T.15. –Toshkent.: O‟zbekiston,

2007. - 318 b.

43. Karimov. I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni

barqaror rivojlantirish yo‟lida. T.16.-Toshkent.: O‟zbekiston, 2007. -366 b.

44. Karimov. I.A. Vatanimizning bosqichma - bosqich va barqaror rivojlanishini

ta‟minlash - bizning oliy maqsadimiz. -T.17.-T.: O‟zbekiston, 2009. -280 b.

45. Karimov I.A. Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakatimizni

modernizatsiya qilish va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko‟tarish sari. –

T.: «O‟zbekiston», 2010. – T.18. -264 b.

46. Karimov I.A. O‟zbekiston Konstitutsiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot

yo‟lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir:

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17 yilligiga bag‟ishlangan

tantanali marosimdagi ma‟ruza / 2009 yil 5 dek./ – Toshkent: O‟zbekiston,

2009. – 32 b.

47. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz

farovonligini yanada yuksaltirishdir. – Toshkent: “O‟zbekiston”, 2010. –80 b.

48. Karimov I.A. O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va

Senatining qo‟shma majlisidagi “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va

kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir” mavzusidagi

ma‟ruzasi // “Xalq so‟zi” gazetasi, 2010 yil 28 yanvar, №19 (4934).

49. O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2010 yil 12

noyabrdagi O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va

Senatining qo‟shma majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni

yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”

to‟g‟risidagi ma‟ruzasi // Xalq so‟zi 2010 yil 13 noyabr soni.

50. O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2010 yil 7 dekabrdagi

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 18 yilligiga

bag‟ishlangan tantanali marosimdagi “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish

yo‟lini izchil davom ettirish-taraqqiyotimizning muhim omilidir” deb

nomlangan ma‟ruzasi // “Xalq so‟zi” gazetasi. 2010 yil 8 dekabr, №236

(5151).

51. Karimov.I.A Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” –T.

Ma‟naviyat 2010. – 25 b.

52. Karimov.I.A “O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” – T,

2011. – 439 b.

53. Karimov I.A 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy

rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturining

eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining

majlisidagi ma`ruzasi. Xalq so`zi 2013 y.

54. Karimov I.A. 2013 yil 7 dekabrdagi O‟zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 21 yilligiga bag‟ishlangan tantanali

marosimdagi “Amalga oshirayotgan islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish

va fuqarolik jamiyati qurish – yorug‟ kelajagimizning asosiy omilidir” deb

nomlangan ma‟ruzasi // O‟quv-uslubiy qo‟llanma. –T.: O‟qituvchi. 2014 yil.

103-b.

2. Konstitutsiya, qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar


29. O‟zbekiston Respublikasi Kodekslari. (2009 yil 1 iyulgacha bo‟lgan o‟zgartish va

qo‟shimchalar bilan) To‟plam: 1-qism. Ikkinchi nashri. –Toshkent: Yurist media

markazi, 2009. -832 b.

30. O‟zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi. 2013 yil 26 dekabr.

31. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi. O‟zbekiston Respublikasi Inson

huquqlari Milliy Markazi va BMT. -T., 2008 yil.

32. O‟zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning murojaatlari to‟g‟risida»gi qonuni

(yangi taxriri) 2002.

33. O‟zbekiston Respublikasi «Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risida»gi 1996 yil 26 aprel qonuni. -T.: «Xega –Print» bosmaxonasi. 2010.

34. O‟zbekiston Respublikasi “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risida” gi Qonuniga sharh // Mualliflar tarkibi: I.B.Zokirov,

M.X.Rustamboev, O.Oqyulov va boshq. –T.: O‟zbekiston nashriyot-matbaa

ijodiy uyi, 2005.

35. O‟zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinliklarining kafolatlari

to‟g‟risida”gi 2000 yil 25 may Qonuni.

36. O‟zbekiston Respublikasining «Sudlar to‟g‟risida»gi 2001 yil 13 fevral Qonuni.

37. O‟zbekiston Respublikasining «Prokuratura to‟g‟risida»gi 2001 yil 29 avgust

Qonuni.

38. “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‟g‟risida”gi Xalqaro Pakt. Inson huquqlari


39. “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‟g‟risida”gi Xalqaro Pakt. Inson

huquqlari to‟g‟risidagi xalqaro shartnomalar. -T. 2004.

40. «Ayollar huquqi to‟g‟risida»gi Konventsiya. Inson huquqlari to‟g‟risidagi


41. «Bola huquqlari to‟g‟risida»gi Konventsiya. Inson huquqlari to‟g‟risidagi


42. O‟zbekiston Respublikasining “Arxiv ishi to‟g‟risida”gi 2010 yil 15 iyun qonuni.

43. O‟zbekiston Respublikasining “Raqobat to‟g‟risida”gi 2012 yil 6 yanvar qonuni.

44. O‟zbekiston Respublikasining “Oilaviy tadbirkorlik to‟g‟risida”gi 2012 yil 26

aprel qonuni.

45. O‟zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati sohasidagi ruxsat berish

tartib-taomillari to‟g‟risida”gi 2012 yil 20 dekabr qonuni.

46. O‟zbekiston Respublikasining “Xususiy bank va moliya institutlari hamda ular

faoliyatining kafolatlari to‟g‟risida”gi 2012 yil 17 dekabr qonuni.

47. O‟zbekiston Respublikasining “Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar

huquqlarining kafolatlari to‟g‟risida”gi 2012 yil 24 sentyabr qonuni.

48. O‟zbekiston Respublikasining “Ekologik nazorat to‟g‟risida”gi 2013 yil 27

dekabr qonuni.

49. O‟zbekiston Respublikasining “Muvofiqlikni baholash to‟g‟risida”gi 2013 yil 4

oktyabr qonuni.

50. O‟zbekiston Respublikasining “Vasiylik va homiylik to‟g‟risida”gi 2014 yil 2

yanvar qonuni.

51. O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik faoliyatini amalga

oshirish va davlat xizmatlarini ko‟rsatish bilan bog‟liq tartibotlarni yanada

takomillashtirish chora-tadbirlari to‟g‟risida”gi 2014 yil 16 aprel qarori.

52. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 13 maydagi

“O`zbekiston Respublikasiga iste`mol tovarlari olib kirishni takomillashtirishga

doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi qarori.

5.1.3. Darsliklar va o‟quv qo‟llanmalar

53. Xolmo`minov J.T. Huquqiy davlatning huquqiy asosi// Moliyachi, 2008 yil

noyabr.

54. Jalilov Sh.I., Ganieva G.Yu. “Konstitutsiyaviy huquq” O`quv qo`llanma.

Toshkent O`zMU, 2008 yil 156 bet.

55. Jamiyatda huquqiy madaniyatini yuksaltirish milliy dasturi// O`zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. 1997 yil 9-son, 227-modda.

56. O`zbekiston Respublikasida advokatura institutini yanada isloh qilish chora-

tadbirlanri to`grisidagi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni.

02.05. 2008 yil.

57. “Yoshlar yili” dasturi Toshkent 2008 il.

58. O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga sharxlar. T.: “TDYul”. 2008

yil. 985-bet.

59. Li A., Bilolxodjayeva Sh. Bankovskoye prava. RU. Uchebnik. T.: “Tibkitob”,

2010 yil. 202-str.

60. Grajdanskoye prava. (obshaya chasti). Uchebnik/ pod. Red.Akad.

X.Raxmankulova. T.: “TDYul”. 2010 yil. 899-str.

61. Grajdanskoye prava. (osobennaya chasti). Uchebnik/ pod. Red. Akad. X.

Raxmankulova. T.: “TDYul”. 2010 yil. 864-str.

62. Oqulov O. Dustov U. Xozyaystvennoye (predprinimatelskoye) prava. Uchebnik.

T.; “TDYul”. 2010 yil. 410-str.

63. Rustamboyev M.X. O`zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. (5 jomlik).

Darslik T.: “Ilm ziyo” nashriyoti, 2011 yil.

64. Raxmonqulov. Oldi-sotdi shartnomasi.-T.: Adolat 2000.

65. Borisov A.K. zakonodatelniye akti zarubejnix stran. Prilojeniy Rezolyutsiy

№39/248 Generalnoy Assamblei OON ot 9 aprelya 1985 goda, punkt 4,

“Yurist”, 1998 g.

66. Bichko M.A. Razvitiy zakonodatelstva o zashite prav potrebiteley v Rossii

istoriko-pravovoy aspect, Avtoref.diss. Stavropol 2000.

67. Y.I. Mojarenko. Prava potrebiteley.- Leningrad, 1990.S.4.

68. Gladkova L.M. Pravoviy znaniya – pokupatelyam// Znaniy. Novoy v jizni,

nauke I texnike/ Seriya “Torgovlya I bitovoy obslujivaniy”. №2,-M., 1981:

69. Said-Gaziyeva N.Sh. Aholiga xizmat ko`rsatish sohasida iste`molchilar

huquqlarini himoya qilish. Kand.dis. T.:2003.

70. Boboyev J.I. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish tog`risidagi qonun

hujjatlarini o`rganish yuzasidan mahsus kurs bo`yicha o`quv qo`llanma.

T.TDYU.2005 y.

71. Boboyev J.I. Konsymerizm tarixi. Yosh olimlar ilmiy maqolalar to`plami.

“TDYU”. №4-2003 y.

72. Hodjaev B, Ibragimov B. Bozorda iste`mol madaniyatini shakillantirishning

huquqiy asoslari. Risola -Toshkent: Adolat, 2012 y-131 b.

73. Istemol tovarlari rivojlanishining hududiy husussiyatlari. Avtoreferat/

A.A.Abdurashidov. -T: Toshkent Moliya Instituti, 2012y.

- www.lex.uz

- www.uzpak.uz

- www.juristlib.uz

- www.kodeks.uz

- www.uznature.uz

- www.gov.uz

http://www.lex.uz/

http://www.uzpak.uz/

http://www.juristlib.uz/

http://www.kodeks.uz/

http://www.uznature.uz/

“Tasdiqlayman”

_________________________




«_____» __________ 2014 y.


fanidan

TAYANCH KONSPEKT

1-Mavzu. Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish fanining vujudga





Mazkur fan o‟zining vujudga kelish tarixi va nazariy asoslariga ega bo‟lib,

“Konsyumerizm” tarixi bilan uzviy bog‟liq holda shakllanish va rivojlanish bosqichida

vujudga keldi. “Konsyumerizm” atamasi inglizcha “Konsyumer” – iste‟molchi degan

so‟zdan olingan bo‟lib, iste‟molchi huquqlarini himoya qilish demakdir. Ramziy shiori

sifatida ushbu fan sohasida ilk bor huquqiy mavzuda, ijtimoiy, ijtimoiy-nazariy

ishlarni amalga oshirishda huquqshunos olimlar ta‟kidlaganidek, “Iste‟molchi!

Huquqingni bil va uni himoya qil” harakati ma‟nosini bildiradi. Iste‟molchilarning

huquqlarini himoya qilish harakatining vatani Amerika Qo‟shma Shtatlaridir. XX asr

60-yillariga kelib, ushbu harakat AQShdan Evropaning ko‟pgina davlatlariga tarqaldi.

1968 yilga kelib, iste‟molchilarning ko‟plab tarqoq umummilliy va maxalliy

birlashmalar AQSh iste‟molchilar Federatsiyasiga birlashdi. Uning asosiy maqsadi -

iste‟molchilarni himoya qilish bo‟yicha dasturlarni nazorat qilish, ya‟ni tovarlarning

past sifatida bo‟lishini, oziq-ovqat mahsulotlariga, tibbiy xizmatlarga, elektroenergiya

va yoqilg‟iga qo‟yiladigan narxlarni yuqori bo‟lishini oldini olishdan iborat bo‟ldi.

O‟sha davrda bu konsyumeristik harakat davlatning siyosiy hayotiga yanada

kuchli ta‟sir o‟tkaza boshladi.

1962 yil 15 martda AQSh Prezidenti J. Kennedi AQSh Kongressiga

"Iste‟molchilar manfaatlarini himoya qilish to‟g‟risida maxsus murojaat" yo‟llab, unda

iste‟molchilarning tanlash huquqi; xavfsizlikka bo‟lgan huquq, axborot olishga

bo‟lgan huquqlari e‟tirof etilgan edi. Murojaatnomada iqtisodiyotda iste‟molchilar

salmoqli o‟rin egallashi haqida to‟xtab o‟tilib, fuqarolarning iste‟mol qilish, sotib olish

imkoniyati bo‟lmasa, iqtisodiy rivojlanish bo‟lmaydi, iqtisodiy o‟sishning tartibga

solishni ham imkoniyati bo‟lmaydi, degan fikrlar bayon qilingan edi. Shu boisdan ham

ushbu 15 mart kunida tarixiy solnoma sifatida BMT Butun jahon iste‟molchilar kuni

deb e‟lon qildi.

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” o`quv fanini o`zlashtirishga doir

talablar quyidagilar:

- Konsyumerizm tarixi

- Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish sohasi;

- Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish bo`yicha xalqaro huquqiy hujjatlar

(BMT rezolyustsiyasi, EIX qonunchiligi, MDX hujjatlari) va ularning

O`zbekiston Respublikasi qonunchiligiga implementasiyasi;

- Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish borasidagi milliy qonunchilik;

- O`zbekiston Respublikasi “Istemolchilar huquqlarini himoya qilish to`g`risida”gi

qonunida qo`llanilgan asosiy tushunchalar;

- Iste`molchi tushunchasi va istemolchi maqomining asosiy belgilari;

- Iste`molchilarning asosiy huquqlari;

- Iste`molchi ishtirokidagi fuqarolik – huquqiy munosabatlarning shartnomaviy

huquqiy asoslari;

- Iste`molchilarning jamoat birlashmalari va ularning asosiy vazifalari;

- Iste`molchilar huquqlarini himoya qilishtartibi;

- Iste`molchilar huquqlarini buzganligi uchun javobgarlik turlari;

- Iste`molchilar huquqlarini buzganligi uchun javobgarlik asoslari;

- Iste`molchilar huquqlarini buzganligi uchun javobgarlik shakillari;

- Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish usulari haqida tasavvurga ega

bo`lishlari va ularni amalda qo`llay olishlari kerak bo`ladi.

2- Mavzu. Iste`molchilar huquqlarini himoya qilishning xalqaro va milliy

qonunchilik asoslari





rivojlanishi.


himoya qilinishi.


hujjatlarning milliy qonunchilik bilan qiyosiy tasnifi.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi tomonidan 1985 yil 9

aprelda qabul qilingan "Iste‟molchilar manfaatlarini himoyasi uchun rahbariy

tamoyillar" deb nomlangan 39/248- sonli Rezolyutsiyasining Birinchi bo‟limida –

so‟z boshida keltirilgan maqsadi, iste‟molchilar to‟qnash keladigan iqtisodiy

imkoniyatlarni, bilim darajasini va bozordagi mavqeyni teng emasligi sanab o‟tilgan.

Asosiy e‟tiborni rivojlanayotgan davlatlarning iste‟molchilari manfaatlari va

ehtiyojlariga, ularni teng huquqli va mustaxkam rivojlanishiga qaratilib, quyidagilar

tavsiya etiladi:

a) BMTga a‟zo davlatlarning aholisini iste‟molchi sifatida himoyasini o‟rnatish

va uni ta‟minlashga yaqindan yordamlashish.

b) Iste‟molchilarning ehtiyojlarini va talablarini qondirishga qodir ishlab

chiqarish va taqsimlash tizimini yaratishga ko‟maklashish.

v) Iste‟molchilar uchun tovar (ish, xizmat) ishlab chiqarish va uni taqsimlash bilan

bog‟liq o‟zida yuqori darajadagi ahloq normalarini jo etgan shaxslarni rag‟batlantirish.

g) Iste‟molchilarga salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradigan va o‟zining zarar

keltiradigan ishbilarmonlik tajribasiga ega milliy va halqaro toifadagi barcha

korxonalar bilan kurashishda BMTga a‟zo bo‟lgan davlatlarga yordamlashish.

d) Iste‟molchilarning mustaqil guruhlarini tuzishga ko‟maklashish.

e) Iste‟molchilar manfaatlarini himoya qilish sohasidagi halqaro hamkorlikni

kengaytirish.

j) Iste‟molchilarga bozorda ko‟p turdagi tovarlarni taqdim etayotgan va ularni

arzon narxlarda sotishga sharoit yaratayotganlarni har tomonlama rag‟batlantirish.

Ushbu tamoyillar boshqa bo‟limlarda kengroq yoritilgan.

Ikkinchi bo‟lim iste‟molchilarning huquqlari himoyasiga qaratilgan umumiy

tamoyillarga bag‟ishlangan. Unda aytilishicha BMTga a‟zo davlatlar o‟zida

iste‟molchilarning manfaatlarini himoya qilinishini ta‟minlab, uni takomillashtirib, bu

yo‟ldagi siyosatni, avvalo davlatning iqtisodiy va ijtimoiy sharoitini hamda

iste‟molchilarning huquqlari ustuvorligini hisobga olingan holda yaratishi lozimligini

ta‟kidlaydi.

Uchinchi bo‟limda esa rahbariy tamoyillarning mazmun mohiyati,

iste‟molchilar manfaatlarini himoyasini qamrab oluvchi asosiy doirasi etti

bo‟linmada quyidagicha belgilandi:

1. Jismoniy xavfsizlik. Ushbu asosiy tamoyillarda tovar (ish, xizmat)lardan

nafaqat ular mo‟ljallangan maqsadlarda foydalanganda, balki boshqa maqsadlarda

foydalanganda ham xavfsiz bo‟lishini, ishlab chiqaruvchi va sotuvchi(tarqatuvchi)

ta‟minlanishi, shuningdek, ushbu tovar bozorga chiqarilgandan so‟ng aniqlangan

tovarning salbiy hususiyatlari to‟g‟risidagi ma‟lumot taqdim etishi orqali

iste‟molchilarni ogohlantirish shartligi belgilanadi va buning nazorati iste‟molchilar

bilan bir qatorda hukumatlarning vazifasi ekanligi ham e‟tirof etiladi.

Rezolyutsiyaning ushbu bo‟limida, bunday tovarlarni muomaladan chiqarishning eng

maqbul tizimini yaratishga da‟vat ham o‟z aksini topgan.

2. Iste‟molchilarning iqtisodiy manfaatlariga ko‟maklashish va ularning

manfaatlarini himoya qilish. Bunga, cheklangan ishbilarmonlik tajribasi bilan

belgilangan natijaviy (foydali) raqobatni; sotilgandan so‟ng xizmat ko‟rsatish

mavjudligi, shuningdek ehtiyot qismlar mavjudligi; sotuvchi va sotib oluvchi o‟rtasida

tuzilgan shartnomalarni teng huquqliligi va adolatliligi; insofli savdo va reklama;

og‟irlik va o‟lchov birliklariga taalluqli qonunchilik va shunga o‟xshashlar kiradi.

3. Iste‟mol tovarlari va xizmatlarining sifati va xavfsizlik me‟yorlari.

Raxbariy ta‟moyillar, tovarlarga nisbatan o‟rnatilgan me‟yorlarni yangisini ishlab

chiqish, borini qaytadan ko‟rib chiqish va milliy qonunchilik me‟yorlarini halqaro

me‟yorlarga moslashtirish borasidagi qilingan har bir sayi harakatni rag‟batlantiradi.

Ularda alohida e‟tibor asosiy iste‟molchilik tovarlari va xizmatlarini tekshirish hamda

tegishli guvohnomalarni berish imkoniyati mavjud bo‟lishiga qaratilgan.

4. Asosiy iste‟mol tovar va xizmatlarning taqsimlanish tizimi. Hukumatlarga

alohida tartibda, asosiy iste‟mol tovarlari va xizmatlarini taqsimlashga qaratilgan

siyosatni qayta ko‟rib chiqib, ushbu tovar va xizmatlar taqsimoti qiyin joylarda ularni

ta‟minlash masalasi ko‟rib chiqilishi tavsiya qilingan. Misol tariqasida, joylardagi

iste‟molchilarning bir birlariga ko‟rsatadigan beg‟araz ko‟maklari keltirilgan.

Shuningdek asosiy e‟tiborni joylardagi ombor va savdo tarmoqlari faoliyatiga qaratish

lozimligi e‟tirof etilgan.

5. Istemolchilarga kompentsatsiya olish huquqini beruvchi choralar. Bu erda,

iste‟molchilarni kompensatsiya olishlarini ta‟minlovchi operativ, adolatli, qimmat

bo‟lmagan va qurbi etadigan huquqiy yoki ma‟muriy chora-tadbirlar zarurligi

ta‟kidlangan. Hukumat tomonidan iste‟molchilarning arzlariga nisbatan ijobiy

munosabatda bo‟lgan hamda ularga ixtiyoriy ravishda beg‟araz maslahat va yordam

ko‟rsatayotgan ishbilarmonlar doirasini rag‟batlantirish tavsiya etilgan.

6. Axboratlash, hamda bilim berish (maorif) dasturlari. Ushbu dasturlarning

maqsadi, daromad manbai past va bu sohada kamsavodli iste‟molchilarni

ma‟lumotlash va bilimlarini oshirishga qaratilgan maxsus dasturlarini ishlab chiqish,

bu orqali esa ularni iste‟molchilik sohasida savodli bo‟lishlariga erishish.

Iste‟molchilarning savodini oshirish ta‟lim dasturining alohida bo‟lagi sifatida

qaraladi.

7. Iste‟molchilar huquqlari himoyasining aniq sohalariga oid chora-

tadbirlari. Hukumatlar tomonidan, imkoni boricha, birinchi navbatda

iste‟molchilarning sog‟lig‟i uchun ahamiyatli jabhalarni himoya qilinishini

ta‟minlashi, ya‟ni iste‟molchilarni oziq-ovqat, dori-darmon, ichimlik suvi bilan

ta‟minlanishini nazorat qilmog‟i lozim (ayniqsa rivojlanayotgan davlatlarda).

To‟rtinchi bo‟limda esa halqaro hamkorlik to‟g‟risida so‟z yuritilib, turli xildagi

halqaro hamkorlik iste‟molchilar manfaatlarini himoyasiga oid milliy siyosatni

mustahkamlash haqida misollar keltirilgan. Ya‟ni, iste‟molchilarning asosiy tovarlarni

sotib olish sharoitlarini yaxshilash masalalari yuzasidan hamkorlik; Ta‟qiqlangan,

muomaladan chiqarilgan yoki muomalada bo‟lishi cheklangan tovarlar to‟g‟risida

ma‟lumot almashinuv tizimini rivojlantirish; Hukumat tomonidan tovar sifati va u

haqidagi ma‟lumot barcha davlatlar uchun bir xil bo‟lishi ta‟kidlanadi, chunki sezilarli

o‟zgarish ham jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.

3-Mavzu. O`zbekiston Respublikasining “Istemolchilarning huquqlarini himoya

qilish to`g`risida”gi qonunida qo`llanilgan huquqiy atamalar, tushunchalar

mazmuni va mohiyati.








“Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi Qonun normalarini va

ularda belgilab berilgan atamalarning, ya‟ni tushunchalarning mazmun-mohiyatini

atroflicha tahlil qilish va to‟la tushunchaga ega bo‟lish talab etiladi.

O‟zbekiston Respublikasi “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risida”gi 1996 yil 26 aprel qonunining 1-moddasida quyidagi asosiy atama –

tushunchalar qo‟llanilib, ularning mazmun va mohiyati qat‟iy belgilab beriladi:

Iste‟molchi – foyda chiqarib olish bilan bog‟liq bo‟lmagan holda shaxsiy

iste‟mol yoki boshqa maqsadlarda tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma

beruvchi yoxud shu niyatda bo‟lgan fuqaro (jismoniy shaxs);

ishlab chiqaruvchi – iste‟molchiga realizatsiya qilish uchun tovar ishlab

chiqaradigan korxona, tashkilot, muassasa yoki yakka tartibda faoliyat ko‟rsatuvchi

tadbirkor;

ijrochi – maishiy xizmat, uy-joy-kommunal, ta‟mirlash-qurilish, transport

xizmati va xizmat ko‟rsatishning boshqa sohalarida shartnoma bo‟yicha iste‟molchi

uchun ishlar bajaradigan yoki xizmatlar ko‟rsatadigan korxona, tashkilot, muassasa

yoki yakka tartibda faoliyat ko‟rsatuvchi tadbirkor;

sotuvchi – oldi-sotdi shartnomasi bo‟yicha iste‟molchiga tovar realizatsiya

qiladigan korxona, tashkilot, muassasa yoki yakka tartibda faoliyat ko‟rsatuvchi

tadbirkor;

shartnoma – tovarni olish-sotishni amalga oshirishda, ishlar bajarish va

xizmatlar ko‟rsatishda sifat, miqdor, muddat, narx va boshqa shartlar to‟g‟risida

iste‟molchi bilan sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) o‟rtasidagi og‟zaki yoki yozma

kelishuv;

tovar – ishlab chiqaruvchi faoliyatining iste‟molchiga shartnoma bo‟yicha sotish

uchun mo‟ljallangan mahsuli, shu jumladan import mahsuloti;

normativ hujjatlar – standartlar, ularga tenglashtirilgan boshqa hujjatlar

(qurilish normalari va qoidalari, dori-darmonlar xususidagi davlat farmokopeyasi

hamda muvaqqat farmokopeya qoidalari va boshqalar), texnik shartlar, texnik

tavsiflar, retseptura va tovar (ish, xizmat) sifatiga va xavfsizligiga nisbatan

belgilangan talablarni o‟z ichiga oluvchi boshqa hujjatlar;

tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi – tovarni iste‟mol qilish, undan foydalanish,

uni saqlash, tashish yoki utilizatsiya qilishning, shuningdek ish yoki xizmat

natijalaridan foydalanishning odatdagi sharoitlarida iste‟molchining hayoti, sog‟lig‟i

yoki mol-mulkiga va atrof muhitga zarar etkazilishi ehtimoli bilan bog‟liq xavf-

xatarning yo‟qligi;

muvofiqlik sertifikati – sertifikatlangan mahsulotning belgilangan talablarga

muvofiqligini tasdiqlovchi hujjat;

tovar (ish, xizmat)ning nuqsoni – tovar (ish, xizmat)ning normativ hujjatlarning

majburiy talablariga, shartnoma shartlariga yoxud tovar (ish, xizmat)ning sifatiga

odatda qo‟yiladigan talablarga nomuvofiqligi;

tovar (ish, xizmat)ning jiddiy nuqsoni – tovar (ish, xizmat)dan belgilangan

maqsadda foydalanib bo‟lmaydigan qilib qo‟yadigan yoxud bartaraf etish uchun ko‟p

mehnat va vaqt sarflash talab qiladigan kamchilik;

kafolat muddati – tovardan (xizmatdan) foydalanishning (oylar hisobidagi)


jarayonida, qancha kilometr masofani bosib o‟tib va h.k) bajarish vaqti tarzida

belgilangan muddati bo‟lib, bu muddat ichida ishlab chiqaruvchi (ijrochi), basharti

tovarni ishlatish (xizmatdan foydalanish) qoidalariga rioya etilgan bo‟lsa, tovarning

(xizmatning) sifatiga nisbatan normativ hujjatlarda nazarda tutilgan talablar

bajarilishini kafolatlaydi va ta‟minlaydi;

xizmat muddati – tovardan foydalanishning belgilangan muddati bo‟lib, u

tamom bo‟lgach, tovarning texnik holatidan qat‟i nazar, undan foydalanish to‟xtatilishi

lozim;

yaroqlilik (saqlash) muddati – muayyan davr bo‟lib, bu davrda tovar

foydalanishga yaroqli bo‟ladi va u tamom bo‟lgach, tovar odamlar hayoti hamda

sog‟lig‟i uchun xavf tug‟dirishi mumkin;

kassa cheki – tovarning sotib olinganligini yoki ish (xizmat)ning haqi

to‟langanligini tasdiqlaydigan, tovar (ish, xizmat)ning bahosi, haq to‟langan sana va

kassa apparatining nomeri ko‟rsatilgan hujjat;

tovar cheki – tovarning sotib olinganligini yoki ish (xizmat)ning haqi


sotuvchining nomi va joylashgan manzili haqidagi ma‟lumot ko‟rsatilgan hujjat;

tovar (ish, xizmat)ni iste‟molchidan qaytarib olish – agar tovar (ish, xizmat)

iste‟molchi mulkiga aylangan yoki unga taklif etilgan bo‟lsa, ishlab chiqaruvchi

(ijrochi, sotuvchi) tomonidan amalga oshiriladigan, tovarning (ishning, xizmatning)

xavfsizligi talablariga mos bo‟lmagan tovarni (ishni, xizmatni) qaytarib olishga

qaratilgan har qanday chora;

tovar (ish, xizmat)ni muomaladan chiqarish – ishlab chiqaruvchi (ijrochi,

sotuvchi) tomonidan amalga oshiriladigan, tovarning (ishning, xizmatning) xavfsizligi

talablariga mos bo‟lmagan tovarga (ishga, xizmatga) ofertani tugatish va bunga yo‟l

qo‟ymaslikka qaratilgan har qanday chora.

4-Mavzu. Iste`molchi huquqiy maqomining asosiy belgilari va huquqlari














Iste‟molchi deb – foyda chiqarib olish bilan bog‟liq bo‟lmagan holda shaxsiy


beruvchi yoxud shu niyatda bo‟lgan fuqaro (jismoniy shaxs) hisoblanadi.

Tovarlar, ishlar, xizmatlarni bevosita o‟z ehtiyojlari uchun qo‟llaydigan

shaxs alohida huquqiy maqomga ega bo‟lishi lozim va bunday maqom

iste‟molchi huquqiy maqomi hisoblanadi. Qonunda istemolchi huquqiy maqomi

shaxsiy iste‟mol va boshqa maqsadlarga foydalanish uchun tovar sotib oluvchi, ish,

xizmatga buyurtma beruvchi yohud shu niyatda bo‟lgan fuqaroga berilishi belgilab

qo‟yilgan.

Iste‟molchilar borasidagi zamonaviy siyosatning poydevori BMTning Bosh

Assambleyasi tomonidan chiqarilgan “iste‟molchilar manfaatlarini himoya qilishning

rahbariy tamoyillari” deb nomlangan rezolyutsiyasi (N 39/248 9 aprel 1985 yilgi)

orqali yaratildi. Ushbu rezolyutsiyada ifodalangan iste‟molchilarning asosiy

huquqlariga quyidagilar kiradi:

1. Tovarni xavfsiz bo‟lishi huquqi;

2. Ma‟lumot olish huquqi;

3. Tovarni tanlash huquqi;

4. O‟z manfaatlarini ifoda etish huquqi;

5. Asosiy ehtiyojlarini qondirish huquqi;

6. Etkazilgan zararni qoplatish huquqi;

7. Iste‟molchilik haqida bilim olish huquqi;

8. Sog‟lom atrof-muhitga bo‟lgan huquqi.

Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishga oid Evropa iqtisodiy hamjamiyatining

qonunchilik dasturida beshta asosiy huquqlar e‟lon qilingan:

1. Tovar(ish, xizmat)larni sifati va xavsizligiga bo‟lgan huquq;

2. Iqtisodiy manfaatlarini himoyasiga bo‟lgan huquq;

3. Etkazilgan zararni o‟rnini qoplatish huquqi;

4. Ma‟lumot va bilim olish huquqi;

5. Eshitilingan bo‟lish huquqi.

5-Mavzu. Iste`molchi ishtirokidagi fuqarolik-huquqiy shartnomalar.

Iste`molchilar huquqlarining himoya qilinishi





11. Neustoyka (penya) undirish tartibi.

Iste‟molchi bilan ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) o‟rtasida tuziladigan

shartnomalar huquqiy munosabatlar jumlasiga kiradi. Shartnoma huquqiy

munosabatlarni vujudga keltirish, o‟zgartirish yoki bekor qilish uchun asos bo‟lib

xizmat qiladi.

Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlari bilan

tartibga solinadigan munosabatlar, tovarni sotib olish, ishni bajarish, xizmatni

ko‟rsatish bilan bog‟liq ayrim fuqarolik huquqiy shartnomalardan, jumladan, oldi-

sotdi shartnomalardan, ya‟ni, chakana oldi-sotdi, ko‟chmas mulkni sotish, energiya

ta‟minoti shartnomalaridan; uy joy ijarasi shartnomasidan, shu jumladan, ijaraga

topshirilgan uy-joy joylashgan binodan ijarachini tegishli ravishda foydalanishini

amalga oshirish uchun ishni bajarish, xizmat ko‟rsatish, zarur kommunal xizmat

ko‟rsatish yoki xizmatlar ko‟rsatilishini ta‟minlash, ko‟p kvartirali uy-joy binosidagi

umumiy mol-mulkni va uy-joydagi kommunal xizmat ko‟rsatish qurilmalarini

ta‟mirlashdan; pudrat shartnomasidan (maishiy pudrat, qurilish ishlari pudrati,

loyhalash va qidiruv ishlari pudrati); prokat shartnomasidan; yo‟lovchi, bagaj va yuk

tashish shartnomasidan; vositachilik shartnomasidan; omonat saqlash shartnomasidan;

iste‟molchi-fuqarolarning shaxsiy extiyojlarini qondirishga qaratilgan, moliyaviy

xizmatlar ko‟rsatishga oid shartnomalardan, jumladan fuqarolarga shaxsiy extiyojlari

uchun kreditlar berish, bank omonati shartnomasidan, mijoz-fuqarolarning hisob

raqamini ochish va yuritish, mijozning tegishli ko‟rsatmasiga asosan hisob kitoblarni

amalga oshirish, fuqarolarning qimmatli qog‟ozlari va boshqa boyliklarini qabul qilish

va ularni saqlash bilan bog‟liq xizmatlar ko‟rsatish, ularga turli maslahat xizmatlarini

ko‟rsatishdan; haq evaziga xizmat ko‟rsatish (aloqa xizmati, tibbiyot, veterinariya,

maslahat, axborot xizmatlari, ta‟lim berish, sayyohlik xizmati va boshqalar)

shartnomalaridan va shunga o‟xshash foyda chiqarib olish bilan bog‟liq bo‟lmagan,

fuqarolarning shaxsiy ehtiyojni qondirishga qaratilgan boshqa shartnomalardan kelib

chiqishi mumkinligini aytib o‟tish joiz.

FKning 914-moddasiga ko‟ra shaxsiy sug‟urta shartnomasi ommaviy shartnoma

hisoblandi. Bunda jismoniy shaxs-sug‟urtalanuvchi, o‟zining hayoti va sog‟ligini

sug‟urtalash huquqiga ega bo‟ladi. Ushbu sug‟urta turidan faqat jismoniy shaxs-inson

foydalana oladi. Chunki faqat biologik shaxs bo‟lmish insongina hayot kechiradi va

sog‟lig‟iga qayg‟uradi. Zero shaxsiy sug‟urta shartnomasida sug‟urtalanuvchi ushbu

xizmatdan foydalanuvchi iste‟molchi maqomiga ega bo‟ladi. Hozirgi kunda

fuqarolar o‟rtasida sug‟urta munosabatlari yaxshi yo‟lga qo‟yilmaganligi va

sug‟urtaga soliqning bir turi sifatida qarash oqibatida sug‟urta shartnomalari va

sug‟urta xizmatiga kam murojaat etish holati kuzatilmoqda. Sug‟urta xizmati

iste‟molchilar manfaatlarini qondirishga qaratilgan xizmatning bir turi sifatida

amaliyotga keng joriy etilish va buning uchun huquqiy targ‟ibotni ko‟chaytirishi

lozim.

6-Mavzu. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi), savdo va xizmat

ko`rsatuvchi sub`ektlarning huquq va majburiyatlari








15. Savdo qilish (hizmat ko`rsatish) madaniyati va etikasiga amal qilish.

Qonun ijrochining shartnoma shartlarini buzushi va ish bajarilganda

nuqsonlarga yo‟l qo‟yishi xolatlari uchun, iste‟molchiga bir necha huquqlarini talab

qilish imkoniyatini beradi. Ya‟ni ijrochi quyidagi xolatlar uchun iste‟molchi oldida

javobgardir:

1. shartnoma shartlarini ish(xizmat)ni yomonlashtirgan darajada jiddiy buzgan

bo‟lsa;

2. ish (xizmat)da boshqa jiddiy nuqsonlarga yo‟l qo‟ygan bo‟lsa.

Ijrochining javobgarligini ifodalovchi bu ikki xolatdagi “jiddiy buzish” va

“jiddiy nuqsonlar” iboralari o‟ziga xos yuridik mazmunga ega. FKning 382 moddasi

2-qismiga muvofiq taraflardan birining shartnomani buzishi ikkinchi tarafga u

shartnoma tuzishda umid qilishga haqli bo‟lgan narsadan ko‟p darajada maxrum

bo‟ladigan qilib zarar etkazishi shartnomani jiddiy buzish xisoblanadi. “Jiddiy

nuqsonlar” iborasi ham xuddi “jiddiy buzilish” iborasidek mazmunga ega bo‟lib,

jiddiy nuqson deganda taraflardan birining ishni bajarishdagi yo‟l ko‟ygan nuqsoni

ikkinchi tarafga shartnoma tuzishda umid qilishga haqli bo‟lgan narsalardan ko‟p

darajada maxrum bo‟ladigan qilib zarar etkazilishi tushiniladi. Jiddiy buzish va

nuqsonlar iste‟molchilarning ijrochi bilan shartnoma tuzishdan umid qilishga haqli

bo‟lgan narsadan maxrum etishi bilan birga iste‟molchida quyidagi huquqlarni

vujudga keltiradi:

a) nuqsonlar bepul bartaraf etilishini;

b) bajarilgan ish(ko‟rsatilgan xizmat) bahosi nuqsonga mutonosib ravishda

kamaytirilishini;

v) xuddi shunday sifatli, shu xildagi materialdan boshqa buyum bepul tayyorlab

berilishini;

g) ishning takroran bajarilishini yoinki, shartnoma bekor qilinib, ko‟rilgan zarar

to‟liq qoplanishini talab qilishga haqli.

Qonun iste‟molchining yuqoridagi huquqlari quyidagi xollarda amalga oshirilishi

mumkinligini nazarda tutadi:

1) ishni (xizmatni) qabul qilib olish vaqtida yoki uning bajarish jarayonida

nuqonlar aniqlangan taqdirda;

2) kafolat muddati davomida, kafolat muddati bo‟lmagan taqdirda ish (xizmat)

qabul qilib olingan kundan e‟tiboran olti oy davomida;

3) imorat yoki boshqa ko‟chmas mulkda nuqonlar aniqlangan kundan e‟tiboran

ikki yil davomida;

Qonunda iste‟molchining materialidan ishni bajarish(xizmat kursatish)da yuzaga

kelishi mumkin bo‟lgan xolatlar ifodalangan. Qonun bunday salbiy oqibatlarning

quyidagilarini sanab ko‟rsatadi:

1) Iste‟molchidan qabul qilib olingan ashyoning yo‟qolishi;

2) Xudddi shunday ashyo(iste‟molchidan qabul qilib olingan)ga putur

etkazilishi(ijrochi yoki uchunchi shaxslar tomonidan);

3) Iste‟molchining materialidan foydalanib bajarilgan ishda jiddiy

nuqsonlarning bo‟lishi;

4) Xuddi shunday materialdan foydalanib bajarilgan ish va uning natijasi

buzilishi.

Ushbu salbiy oqibatlar uchun Qonun ijrochiga nisbatan quyidagi majburiyatlarni

yuklaydi:

1) Iste‟molchiga aynan o‟xshash sifatli ashyoni qaytarish;

2) O‟zining aynan o‟xshash sifatli materialidan belgilangan ishni bajarish yoki

xizmatni ko‟rsatish;

3) Yuqoridagi ikki xolatni bajarishning imkoni bo‟lmaganda,

ashyo(material)ning talab qo‟yilgan paytdagi qiymatini ikki baravar qilib to‟lash

7- Mavzu. Iste`molchining savdo va boshqa hizmat ko`rsatish turlari sohasida

shartnoma tuzish hamda sotib olinayotgan tovar (ish, hizmat) sifatini tekshirish

huquqi. Nuqsonli tovarlarni almashtirib berish tartibi











bog`liq xarajatlar.



Iste‟molchilar huquqlari himoya qilinishi uchun mahalliy hokimiyat organlari:

iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish sohasidagi qonun hujjatlari

bajarilishini tashkil etadilar;




iste‟molchilarning (iste‟molchilar nomuayyan doirasining) huquqlarini himoya

qilib sudlarga murojaat etadilar;


O‟zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish

davlat qo‟mitasi hamda uning hududiy organlari iste‟molchilarning huquqlarini

himoya qilish maqsadida: iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi

qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradilar;

iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlarini

qo‟llanish masalalari yuzasidan rasmiy tushuntirishlar beradilar;

iste‟molchilarning huquqlarini buzayotgan kamchiliklarni bartaraf etish

to‟g‟risida ishlab chiqaruvchilarga (ijrochilarga, sotuvchilarga) ko‟rsatmalar

yo‟llaydilar;


qilib, sudga murojaat etishga haqlidir;

qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshiradilar.

Tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‟lishini va ularning sifatini ta‟minlash maqsadida

"O‟zstandart" agentligi, O‟zbekiston Respublikasi Sog‟liqni saqlash vazirligi,

O‟zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‟mitasi, O‟zbekiston

Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‟mitasi hamda tovar (ish, xizmat)lar

xavfsiz bo‟lishi va sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi boshqa davlat boshqaruv

organlari o‟z vakolatlari doirasida: tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‟lishiga va ularning

sifatiga doir majburiy talablarni belgilaydilar hamda bu talablarga rioya etilishi ustidan

nazoratni amalga oshiradilar;

tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‟lishiga va ularning sifatiga doir talablar

buzilishini bartaraf etish, past sifatli tovarlarni ishlab chiqarishdan olib tashlash,

chiqarish va realizatsiya qilishni to‟xtatish (ishlar bajarilishini, xizmatlar

ko‟rsatilishini to‟xtatish), ularni iste‟molchilardan qaytarib olish to‟g‟risida ishlab

chiqaruvchilarga (ijrochilarga, sotuvchilarga) ko‟rsatmalar yo‟llaydilar, shuningdek bu

haqda iste‟molchilarni xabardor qiladilar;

ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)lar tovarlar (ishlar, xizmatlar) xavfsiz

bo‟lishi va ularning sifatiga doir talablarni buzganlari taqdirda ularning ustidan

sudlarda da‟vo qo‟zg‟atadilar.

Tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‟lishi va ularning sifati ustidan nazoratni amalga

oshiruvchi davlat boshqaruvi organlari faoliyatini O‟zbekiston Respublikasi Hukumati

muvofiqlashtirib boradi.

Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) iste‟molchilarning huquqlarini himoya

qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgar bo‟ladi.


davlat qo‟mitasi hamda uning hududiy organlari, agar ishlab chiqaruvchi (ijrochi,

sotuvchi) iste‟molchilar huquqlarining buzilishini bartaraf etish to‟g‟risidagi

ko‟rsatmalarni bajarishdan bo‟yin tovlasa yoki o‟z vaqtida bajarmasa, unga jarima

solishga haqli.

"O‟zstandart" agentligi va ushbu Qonun 26-moddasining birinchi qismida

ko‟rsatilgan davlat boshqaruvining boshqa organlari: tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni)

majburiy sertifikatlash qoidalari ishlab chiqaruvchi (ijrochi) tomonidan buzilsa;

o‟zlarining ko‟rsatmalarini ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) bajarishdan

bo‟yin tovlasa, o‟z vaqtida yoki lozim darajada bajarmasa;

normativ hujjat talablariga javob bermaydigan tovar (ish, xizmat) tufayli

iste‟molchilarga zarar etkazilsa, jarimalar solishga haqlidir.

Jarima miqdori va uni undirish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Jarima

so‟zsiz undirib olinadi.

Jarima solish ishlab chiqaruvchini (ijrochini, sotuvchini) yo‟l qo‟yilgan

qonunbuzarliklarni bartaraf qilish majburiyatidan ozod etmaydi.

Moliyaviy xizmatlar ko‟rsatadigan ijrochi o‟zining tugatilishi yoki bankrot

bo‟lishi ehtimolini nazarda tutgan holda iste‟molchilarning talablarini qondirish

maqsadida o‟z javobgarligini sug‟urta qildirishi shart.

Moliyaviy xizmatlar ijrochisi iste‟molchiga etkazilgan zarar uchun o‟zining

javobgarligi to‟g‟risida sug‟urta shartnomasi borligi haqida iste‟molchiga axborot

berishi shart.

Iste‟molchining huquqlari buzilgan taqdirda, u sudga murojaat qilishga haqlidir.

Da‟volar, agar qonunlarda boshqacha qoida belgilanmagan bo‟lsa, javobgar,

iste‟molchi joylashgan erdagi yoki zarar etkazilgan joydagi sudga taqdim etiladi.

Iste‟molchilar o‟z huquqlarining buzilishi bilan bog‟liq da‟volar bo‟yicha,

shuningdek tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‟lishi va ularning sifati ustidan nazoratni

amalga oshiruvchi davlat organlari, iste‟molchilarning jamoat birlashmalari

iste‟molchining (iste‟molchilar nomuayyan doirasining) manfaatlarini ko‟zlab

qo‟zg‟atiladigan da‟volar bo‟yicha davlat boji to‟lashdan ozod qilinadilar.

8-Mavzu. Iste`molchilar huquqlarini buzganlik uchun javobgarlik.

Iste`molchilar huquqlarini vakolatli organlar tomonidan himoya qilinishi


tushunchalari.





O‟zbekiston Respublikasining “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risida”gi qonuni iste‟molchiga tovar (ish,xizmat)ning nuqsonlari tufayli

etkazilgan mulkiy javobgarlikni vujudga keltiruvchi holatlar va buning natijasida

qoplanishi zarur bo‟lgan oqibatlarni nazarda tutadi. Ya‟ni, tovarning quyidagi

jihatlaridagi nuqsonlar uchun javobgarlikni belgilaydi:

1) tovarning tuzilishiga;

2) tovarning ishlab chiqarilishiga;

3) tovarning tarkibiga;

4) tovarning boshqa jihatlaridagi nuqsonlar.

Umumiy qoidaga ko‟ra iste‟molchiga etkazilgan zarar uchun, etkazilgan

zararni qoplash bilan birga quyidagi javobgarlik choralari ham qo‟llanilishi mumkin:

Shartnomada yoki qonunda

belgilangan neustoykani to‟lash;

1) Burchni natura xolda bajarish va qo‟shimcha ravishda jarima to‟lash;

2) Majburiyatni qarzdorni(biz ko‟rib chiqayotgan masalada esa sotuvchi(ishlab

chiqaruvchi, ijrochi)) xisobidan bajarish;

3) Tovar(ish yoki xizmat)dagi nuqsonlarni tekinga bartaraf etish bilan birga

etkazilgan zarani qoplashni ham talab qilish.

Qonun iste‟molchining xayoti, sog‟lig‟i yoki mol-mulkiga etkazilgan zararning

qoplanishi lozim bo‟lgan muddatlarini belgilaydi:

1) Normativ hujjatlarda nazarda tutilgan tovarning xizmat(yaroqlilik)

muddati mobaynida;

2) Bunday muddatlar belgilanmagan taqdirda esa, tovar ishlab

chiqarilgan(ish, xizmat qabul qilingan) paytdan e‟tiboran o‟n yil mobaynida.

Ma‟naviy zarar deganda, iste‟molchi huquqlari buzilganda unga etkazilgan

jismoniy og‟riqlar, ruhiy iztiroblar, qiynoqlar tushuniladi. Fuqarolik kodeksining

1022-moddasida ma‟naviy zarar xuddi shu ma‟noda talqin etiladi.

Ushbu norma orqali ma‟naviy zararni undirish uchun asoslar bo‟lib quyidagilar

hisoblanadi:

a) iste‟molchining huquqlari buzilishi. Iste‟molchining asosiy huquqlari mazmuni

ushbu qonunning 4-moddasida berilgan sharhlarda ochib berilgan. Ushbu huquqlar

iste‟molchi bilan shartnomaviy munosabatlarga kirishgan tadbirkorlik sub‟ekti (tovar

sotuvchi, ish bajaruvchi, xizmat ko‟rsatuvchi) tomonidan buzilgan bo‟lishi mumkin.

Ayni vaqtda shuni ham unutmaslik lozim, garchi iste‟molchi bilan shartnomaviy

munosabatlarga kirishmagan bo‟lsa ham, tovarlar, ishlar xizmatlardan foydalanish

jarayonida fuqaroga ma‟naviy zarar etsa, u holda ushbu tovarlarni sotuvchi (ishlab

chiqaruvchi, ish bajaruvchi, xizmat ko‟rsatuvchi sub‟ekt) ma‟naviy zararni pul

ko‟rinishida qoplashi shart.

b) iste‟molchiga ma‟naviy zarar etkazuvchining aybi mavjud bo‟lishi. Bunda

ayb har qanday shakllarda namoyon bo‟lishi mumkin. Ma‟naviy zarar etkazuvchi

bunda o‟zining aybi yo‟qligini isbot qilib bersa, u javobgarlikdan ozod bo‟ladi. Agar

zarar etkazuvchi iste‟molchining huquqlarini buzilishi natijasida unga ma‟naviy zarar

etkazilganligi engib bo‟lmaydigan kuch (ya‟ni, favqulodda va muayyan sharoitlarda

oldini olib bo‟lmaydigan vaziyatlar) tufayli yuz berganini isbotlab bersa ham

javobgarlikdan ozod bo‟ladi. v) ma‟naviy

ziyonning mavjudligi. Yuqorida aytilganidek, ma‟naviy zarar iste‟molchi huquqlari

buzilganligi sababli unga etkazilgan jismoniy azob-uqubatlar va ruhiy-psixologik

qiynalishlar, iztiroblar ko‟rinishida namoyon bo‟ladi. Ma‟naviy zarar etkazilganligi

faktini aniqlashda jabrlanuvchi-iste‟molchining tibbiy kartasidagi qaydlar, tibbiy

ekspertiza, ruhiy ekspertiza yakuniy xulosalari muhim rol o‟ynaydi.

Ish(xizmat)ning yoki materialning shartnomani bekor qilish paytidagi narxi

oshgan bo‟lsa, bu xolat e‟tiborga olinib, iste‟molchi bilan xisob-kitob qilinishi zarur.

Bunda xisob-kitob qilinayotgan paytdagi o‟xshash vaziyatlardagi odatda shunday

tovarlar, ishlar yoki xizmatlar uchun olinadigan baho bo‟yicha haq to‟lanishi kerak.

“Tasdiqlayman”

_________________________




«_____» __________ 2014 y.


fanidan

MA‟RUZA MATNLARI

1-Mavzu. Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish fanining vujudga





Mazkur fan o‟zining vujudga kelish tarixi va nazariy asoslariga ega bo‟lib,

“Konsyumerizm” tarixi bilan uzviy bog‟liq holda shakllanish va rivojlanish bosqichida

vujudga keldi. “Konsyumerizm” atamasi inglizcha “Konsyumer” – iste‟molchi degan

so‟zdan olingan bo‟lib, iste‟molchi huquqlarini himoya qilish demakdir. Ramziy shiori

sifatida ushbu fan sohasida ilk bor huquqiy mavzuda, ijtimoiy, ijtimoiy-nazariy

ishlarni amalga oshirishda huquqshunos olimlar ta‟kidlaganidek, “Iste‟molchi!

Huquqingni bil va uni himoya qil” harakati ma‟nosini bildiradi. Iste‟molchilarning

huquqlarini himoya qilish harakatining vatani Amerika Qo‟shma Shtatlaridir. XX asr

60-yillariga kelib, ushbu harakat AQShdan Evropaning ko‟pgina davlatlariga tarqaldi.

1968 yilga kelib, iste‟molchilarning ko‟plab tarqoq umummilliy va maxalliy

birlashmalar AQSh iste‟molchilar Federatsiyasiga birlashdi. Uning asosiy maqsadi -

iste‟molchilarni himoya qilish bo‟yicha dasturlarni nazorat qilish, ya‟ni tovarlarning

past sifatida bo‟lishini, oziq-ovqat mahsulotlariga, tibbiy xizmatlarga, elektroenergiya

va yoqilg‟iga qo‟yiladigan narxlarni yuqori bo‟lishini oldini olishdan iborat bo‟ldi.

O‟sha davrda bu konsyumeristik harakat davlatning siyosiy hayotiga yanada

kuchli ta‟sir o‟tkaza boshladi.

1962 yil 15 martda AQSh Prezidenti J. Kennedi AQSh Kongressiga

"Iste‟molchilar manfaatlarini himoya qilish to‟g‟risida maxsus murojaat" yo‟llab, unda

iste‟molchilarning tanlash huquqi; xavfsizlikka bo‟lgan huquq, axborot olishga

bo‟lgan huquqlari e‟tirof etilgan edi. Murojaatnomada iqtisodiyotda iste’molchilar

salmoqli o’rin egallashi haqida to’xtab o’tilib, fuqarolarning iste’mol qilish, sotib

olish imkoniyati bo’lmasa, iqtisodiy rivojlanish bo’lmaydi, iqtisodiy o’sishning

tartibga solishni ham imkoniyati bo’lmaydi, degan fikrlar bayon qilingan edi. Shu

boisdan ham ushbu 15 mart kunida tarixiy solnoma sifatida BMT Butun jahon

iste‟molchilar kuni deb e‟lon qildi.

Hozirgi kunga kelib konsyumerizm o‟zining deyarli bir asrlik tarixiga ega bo‟lib,

dunyoning ko‟plab rivojlangan davlatlarida juda yuqori darajada rivojini topdi.

O‟zbekistonda iste‟molchilar harakatlari 1996 yil 26 aprelda «Iste‟molchilar

huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida»gi qonunning qabul qilinishidan so‟ng

boshlandi. 1996 yilning kuz faslida, “Nodavlat tashkilotlarning tashabbuslarini

qo‟llab-quvvatlovchi” xalqaro jamg‟arma ko‟magida, Toshkent shahar Shayhontohur

tuman iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyati sifatida tashkil etildi. 2000

yilga kelib ushbu nodavlat tashkiloti 7 viloyatda faoliyat ko‟rsatayotgan bir vaqtda

Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari federatsiyasiga birlashdi.

Davlat tomonidan alohida e‟tibor berilib, qo‟llab quvvatlash maqsadida, 2002

yil 28 noyabrda Vazirlar Mahkamasi № 414-sonli “Iste‟molchilar huquqlarini himoya

qilishda keng jamoatchilik ishtirokini kengaytirish chora-tatbirlari to‟g‟risida”gi

qarorini qabul qildi. Bu qaror "Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida"gi

O‟zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq hamda iste‟molchilar huquqlari va

manfaatlari himoya qilinishini ta‟minlash uchun jamoatchilikni keng jalb etish, ichki

iste‟mol bozorida sifati past, odamlar hayoti va sog‟lig‟iga xavf tug‟diruvchi tovarlar

sotilishiga yo‟l qo‟ymaslik ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, aholining

huquqiy va iste‟mol madaniyatini oshirishga doir ishlarni faollashtirishni o‟z oldiga

maqsad qilib qo‟ydi.

“Iste‟molchi” huquqi tushunchasining lug‟aviy ma‟nosi va mazmuni O‟zbekiston

Respublikasi “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi qonunning

1-moddasiga ko‟ra, iste‟molchi tushunchasiga quyidagicha ta‟rif beriladi. Iste‟molchi

– foyda chiqarib olish bilan bog‟liq bo‟lmagan holda shaxsiy iste‟mol yoki boshqa

maqsadlarda tovar sotib oluvchi, ish xizmatga buyurtma beruvchi yoxud ish niyatida

bo‟lgan fuqaro (jismoniy shaxs).

Mustaqillik yurtimizda demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyatini

barpo etishning oziga hos va mos yo`lini ham nazariy, ham amaliy, ham tashkiliy-

huquqiy jixatdan ta`minladi va barqaror tarzda amalga oshirish jarayonlarining muhim

omili bo`ldi.

Istiqlol yo`llari jamiyatni jadal harakatlanuvchi, bozor munosabatlarini huquqiy

izchil tartibga soluvchi qator qonunlar ishlab chiqildi va amalga oshirilmoqda.

Mamlakatimizda zamonaviy soliq va sug`urta, kredit-bank tizimi shakillandi, Moliya

byudjeti sohasi takomillashtirildi, amaldagi qonunlarga oid ba`zi halqaro andozalarga

mos qonunlar qabul qilindi.Demokratik huquqiy-ijtimoiy himoyalangan davlatdan har

tomonlama kafolatlangan fuqarolik jamiyatini qurilishi yo`lida ulug`vor ishlar amalga

oshirilmoqda. “Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” maxsus fan

iqtisodiyotimizning taraqqiyot asoslari va umum farovonlikni ta`minlashga oid davlat

dasturini ta`minlashda dasturi amal bo`ladi.

Yani, yoshlar ongida demokratik huquqiy taraqqiyotimizning o`ziga hos

hususiyatlari va istiqbolini aniqlashda qonuning mohiyati va mazmunini chuqur talqin

qilib, kelajakda jamiyat uchun har tomonlama shakillangan etuk mutaxassislar bolib

etishlarida alohida o`rin tutadi.

Zero, konstitutsiyamizda bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan

O`zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakillardagi mulk tashkil etadi.

Davlat istemolchilarining huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat,

tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakillarining teng huquqligini

va huquqiy jihatdan bap-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Darhaqiqat, hozirgi

globallashuv davrida bozor munosabatlari jarayoni yuqori malakaliy huquqiy bilimli

mutaxassis kadrlarga katta extiyojini sezmoqda, yani qonunlarimizning hayotiligi,

amaliyot bilan uzviy bog`liq tarzda rivojlanishi, ijrosining aniq ta`minlanishi, ularning

o`zaro muvofiqlashuvi Konstitutsiyaga doirligini ta`minlash va milliy huquqiy

tizimning taraqqiyotida izchil huquqiy bilimga ega bolgan, keng ko`lamli ixtisoslik

asoslarini chuqur egallagan mutaxassislar qodirdirlar.

Prezidentimiz I.A.Karimov takidlaganidek Komil insonni tarbiyalashda, unda

mustaqil fikrlashni shakilantirish, faqat bahs, munozara, tahlil mevasi bo`lgan

hulosalarga ega bo`lgan bilimli, ma`rifatli, o`z fikr-o`yi, hulosasini mantiqiy asosda

ko`rgan kishi etuk odam bo`ladi. Hullas izlanish, bahs, munozara bor joyida esa

haqiqat yuzaga chiqadi, taraqqiyot bo`ladi.

Mazkur fan kundallik xayotimiz tarzida talabalarga iste`molchiligi sifatida

qonunda belgilangan huquqlarni va bozor iqtisodiyoti jarayoniga ishlab chiqaruvchi

(ijrochi sotuvchi) savdo va xizmat ko`rsatuvchilarni istemolchilar huquqlarini

buzadigan harakatlarga barham berishda istemolchilarning ishtirokini jamoatchilik

asosida taminlashga qaratilib, iste`molchilarning o`z huquqlarini bilishga va uni

himoya qilishni o`rganishga shu bilan birlikda ularning iste`molchilik madaniyati va

huquqiy bilimlarni shakillantirishga qaratildi. Shuningdek, talabani iste`molchilarning

huquqlarining himoya qilishni vujudga kelishi va rivojlanishi tarixini hamda uning

hozirgi kundagi maqomini o`rganish orqali mantiqiy fikirlash tajribasini egallashga

ko`maklashishi , amaliyotdagi vujudga kelayotgan holatlar, bo`yicha qonuni qo`lashga

o`rgatish, o`z vaqtida qonun buzilish holatlarini aniqlash va huquqbuzarliklar

to`g`risida vakolatli, o`rganlarga murojat qilish tartibini o`rganishdir. Fan bo`yicha

talabalarning bilimi ko`nikma va malakasiga qo`yiladigan talablar.

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” o`quv fanini o`zlashtirishga doir

talablar quyidagilar:

- Konsyumerizm tarixi

- Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish sohasi;

- Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish bo`yicha xalqaro huquqiy hujjatlar

(BMT rezolyustsiyasi, EIX qonunchiligi, MDX hujjatlari) va ularning

O`zbekiston Respublikasi qonunchiligiga implementasiyasi;

- Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish borasidagi milliy qonunchilik;

- O`zbekiston Respublikasi “Istemolchilar huquqlarini himoya qilish

to`g`risida”gi qonunida qo`llanilgan asosiy tushunchalar;

- Iste`molchi tushunchasi va istemolchi maqomining asosiy belgilari;

- Iste`molchilarning asosiy huquqlari;

- Iste`molchi ishtirokidagi fuqarolik – huquqiy munosabatlarning shartnomaviy

huquqiy asoslari;

- Iste`molchilarning jamoat birlashmalari va ularning asosiy vazifalari;

- Iste`molchilar huquqlarini himoya qilishtartibi;

- Iste`molchilar huquqlarini buzganligi uchun javobgarlik turlari;

- Iste`molchilar huquqlarini buzganligi uchun javobgarlik asoslari;

- Iste`molchilar huquqlarini buzganligi uchun javobgarlik shakillari;

- Iste`molchilar huquqlarini himoya qilish usulari haqida tasavvurga ega

bo`lishlari va ularni amalda qo`llay olishlari kerak bo`ladi.

2-Mavzu. Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishning xalqaro va milliy

qonunchilik asoslari





rivojlanishi.


himoya qilinishi.


hujjatlarning milliy qonunchilik bilan qiyosiy tasnifi.

BMT Bosh Assambleyasining “Iste‟molchilar manfaatini himoya qilish bo‟yicha

rahbariy tamoyillar” deb nomlangan Rezolyutsiyasiga qisqacha izoh berib o‟tish

joizdir. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi tomonidan 1985 yil 9

aprelda qabul qilingan “Iste‟molchilar manfaatini himoya qilish bo‟yicha rahbariy

tamoyillar” deb nomlangan 39/248- sonli Rezolyutsiyasi shular jumlasidandir. Ushbu

Rezolyutsiyani ishlab chiqish va uni qabul qilish tarixiga nazar tashlaydigan bo‟lsak,

bu jarayonlar 70-yillarga kelib boshlanganini ko‟ramiz. 1977 yili BMTning “Iqtisodiy

va ijtimoiy kengash”i bosh kotibiga iste‟molchilar huquqlari himoyasi bo‟yicha milliy

qonunchilikni ko‟rib chiqishni taklif qildi.

1979 yilda Kengash BMTga ishtirokchi davlatlarga iste‟molchilar huquqlari

bo‟yicha ma‟lumotlar to‟plangan keng qamrovli ma‟ruza taqdim etishni lozim topdi.

1981 yilda esa Kengash bosh kotibiga iste‟molchilar huquqlari himoyasi bo‟yicha

tamoyillarni ishlab chiqish uchun maslahat berishni davom ettirishni taklif qildi.

Ushbu qaror bo‟yicha Bosh kotib hukumat va jamoat tashkilotlari bilan 1983 yilda

maslahatlar o‟tkazdi, hamda “Iqtisodiy va ijtimoiy Kengash”ga "Iste‟molchilarning

manfaatini himoya qilish bo‟yicha rahbariy tamoyillar"ni ko‟rib chiqishni tavsiya

qildi. Ikki yil maboynida ushbu masala muzokara va bahslar markazida bo‟ldi.

Nihoyat 1985 yilda ushbu tamoyillar BMTning sessiyasida deyarli barcha BMTga

a‟zo davlatlar, shu jumladan sobiq SSSR tomonidan tasdiqlandi.

"Iste‟molchilarning manfaatini himoya qilish bo‟yicha rahbariy tamoyillar"ning

Birinchi bo‟limi – so‟z boshida keltirilgan maqsadi, iste‟molchilar to‟qnash keladigan

iqtisodiy imkoniyatlarni, bilim darajasini va bozordagi mavqeyini teng emasligi sanab

o‟tilgan. Asosiy e‟tiborni rivojlanayotgan davlatlarning iste‟molchilari manfaatlari va

ehtiyojlariga, ularni teng huquqli va mustaxkam rivojlanishiga qaratilib, quyidagilar

tavsiya etiladi:

a) BMTga a‟zo davlatlarning aholisini iste‟molchi sifatida himoyasini o‟rnatish

va uni ta‟minlashga yaqindan yordamlashish.

b) Iste‟molchilarning ehtiyojlarini va talablarini qondirishga qodir ishlab

chiqarish va taqsimlash tizimini yaratishga ko‟maklashish.

v) Iste‟molchilar uchun tovar (ish, xizmat) ishlab chiqarish va uni taqsimlash

bilan bog‟liq o‟zida yuqori darajadagi axloq normalarini jo etgan shaxslarni

rag‟batlantirish.

g) Iste‟molchilarga salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradigan va o‟zining zarar

keltiradigan ishbilarmonlik tajribasiga ega milliy va halqaro toifadagi barcha

korxonalar bilan kurashishda BMTga a‟zo bo‟lgan davlatlarga yordamlashish.

d) Iste‟molchilarning mustaqil guruhlarini tuzishga ko‟maklashish.

e) Iste‟molchilar manfaatlarini himoya qilish sohasidagi halqaro hamkorlikni

kengaytirish.

j) Iste‟molchilarga bozorda ko‟p turdagi tovarlarni taqdim etayotgan va ularni

arzon narxlarda sotishga sharoit yaratayotganlarni har tomonlama rag‟batlantirish.

Ushbu tamoyillar boshqa bo‟limlarda kengroq yoritilgan.

Ikkinchi bo‟lim iste‟molchilarning huquqlari himoyasiga qaratilgan umumiy

tamoyillarga bag‟ishlangan. Unda aytilishicha BMTga a‟zo davlatlar o‟zida

iste‟molchilarning manfaatlarini himoya qilinishini ta‟minlab, uni takomillashtirib, bu

yo‟ldagi siyosatni, avvalo davlatning iqtisodiy va ijtimoiy sharoitini hamda

iste‟molchilarning huquqlari ustuvorligini hisobga olingan holda yaratishi lozimligini

ta‟kidlaydi.

Hukumatlar esa, aholi ehtiyojlarni qondiruvchi tegishli infratuzilmani yaratishga

yoki borini saqlab qolishga chaqirildi.

Shuningdek, universitet va tadqiqotchilik tashkilotlari iste‟molchilar

manfaatlarini himoya qilish siyosatini ishlab chiqarishda muhim ahamiyat kasb etishi

ta‟kidlab o‟tildi.

Ushbu bo‟limda iste‟mochilarning oltita qonuniy ehtiyojlari sanab o‟tilgan, ularni

qondirishga rahbariy tamoyillari qaratilgan:

a. Iste‟molchilarning sog‟ligi va xavfsizligiga zarar etkazishdan himoya qilish;

b. Iste‟molchilarning iqtisodiy manfaatlariga ko‟maklashish va ularning

manfaatlarini himoya qilish;

v. O‟z xohish irodasiga binoan o‟ziga kerakli tovarni tanlab olish uchun kerakli

bo‟lgan ma‟lumotni olishga bo‟lgan huquqi;

g. Iste‟molchilarga bilim (ta‟lim) berish;

d. Istemolchilar shikoyatlarini ko‟rib chiqishning maqbul usullari mavujudligi;

e. Iste‟molchilik guruhlari yoki tashkilotlarni tuzish erkinligi va bunday

tashkilotlarga ular manfaatlari bilan bog‟liq qarorlarni qabul qilinayotganida o‟z

nuqtai nazarini izhor etishga imkoniyat berish.

Uchinchi bo‟limda esa rahbariy tamoyillarning mazmun mohiyati, iste‟molchilar

manfaatlarini himoyasini qamrab oluvchi asosiy doirasi yetti bo‟linmada

quyidagicha belgilandi:

1. Jismoniy xavfsizlik. Ushbu asosiy tamoyillarda tovar (ish, xizmat)lardan

nafaqat ular mo‟ljallangan maqsadlarda foydalanganda, balki boshqa maqsadlarda

foydalanganda ham xavfsiz bo‟lishini, ishlab chiqaruvchi va sotuvchi(tarqatuvchi)

ta‟minlanishi, shuningdek, ushbu tovar bozorga chiqarilgandan so‟ng aniqlangan

tovarning salbiy hususiyatlari to‟g‟risidagi ma‟lumot taqdim etishi orqali

iste‟molchilarni ogohlantirish shartligi belgilanadi va buning nazorati iste‟molchilar

bilan bir qatorda hukumatlarning vazifasi ekanligi ham e‟tirof etiladi.

Rezolyutsiyaning ushbu bo‟limida, bunday tovarlarni muomaladan chiqarishning eng

maqbul tizimini yaratishga da‟vat ham o‟z aksini topgan.

2. Iste‟molchilarning iqtisodiy manfaatlariga ko‟maklashish va ularning

manfaatlarini himoya qilish. Bunga, cheklangan ishbilarmonlik tajribasi bilan

belgilangan natijaviy (foydali) raqobatni; sotilgandan so‟ng xizmat ko‟rsatish

mavujudligi, shuningdek ehtiyot qismlar mavujudligi; sotuvchi va sotib oluvchi

o‟rtasida tuzilgan shartnomalarni teng huquqliligi va adolatliligi; insofli savdo va

reklama; og‟irlik va o‟lchov birliklariga taalluqli qonunchilik va shunga o‟xshashlar

kiradi.

3. Iste‟mol tovarlari va xizmatlarining sifati va xavfsizlik me‟yorlari.

Raxbariy ta‟moyillar, tovarlarga nisbatan o‟rnatilgan me‟yorlarni yangisini ishlab

chiqish, borini qaytadan ko‟rib chiqish va milliy qonunchilik me‟yorlarini halqaro

me‟yorlarga moslashtirish borasidagi qilingan har bir sayi harakatni rag‟batlantiradi.

Ularda alohida e‟tibor asosiy iste‟molchilik tovarlari va xizmatlarini tekshirish hamda

tegishli guvohnomalarni berish imkoniyati mavujud bo‟lishiga qaratilgan.

4. Asosiy iste‟mol tovar va xizmatlarning taqsimlanish tizimi. Hukumatlarga

alohida tartibda, asosiy iste‟mol tovarlari va xizmatlarini taqsimlashga qaratilgan

siyosatni qayta ko‟rib chiqib, ushbu tovar va xizmatlar taqsimoti qiyin joylarda ularni

ta‟minlash masalasi ko‟rib chiqilishi tavsiya qilingan. Misol tariqasida, joylardagi

iste‟molchilarning bir birlariga ko‟rsatadigan beg‟araz ko‟maklari keltirilgan.

Shuningdek asosiy e‟tiborni joylardagi ombor va savdo tarmoqlari faoliyatiga qaratish

lozimligi e‟tirof etilgan.

5. Istemolchilarga kompentsatsiya olish huquqini beruvchi choralar. Bu

yerda, iste‟molchilarni kompensatsiya olishlarini ta‟minlovchi operativ, adolatli,

qimmat bo‟lmagan va qurbi yetadigan huquqiy yoki ma‟muriy chora-tadbirlar

zarurligi ta‟kidlangan. Hukumat tomonidan iste‟molchilarning arzlariga nisbatan

ijobiy munosabatda bo‟lgan hamda ularga ixtiyoriy ravishda beg‟araz maslahat va

yordam ko‟rsatayotgan ishbilarmonlar doirasini rag‟batlantirish tavsiya etilgan.

6. Axborotlash hamda bilim berish (maorif) dasturlari. Ushbu dasturlarning

maqsadi, daromad manbai past va bu sohada kamsavodli iste‟molchilarni

ma‟lumotlash va bilimlarini oshirishga qaratilgan maxsus dasturlarini ishlab chiqish,

bu orqali esa ularni iste‟molchilik sohasida savodli bo‟lishlariga erishish.

Iste‟molchilarning savodini oshirish ta‟lim dasturining alohida bo‟lagi sifatida

qaraladi.

7. Iste‟molchilar huquqlari himoyasining aniq sohalariga oid chora-

tadbirlari. Hukumatlar tomonidan, imkoni boricha, birinchi navbatda

iste‟molchilarning sog‟lig‟i uchun ahamiyatli jabhalarni himoya qilinishini

ta‟minlashi, ya‟ni iste‟molchilarni oziq-ovqat, dori-darmon, ichimlik suvi bilan

ta‟minlanishini nazorat qilmog‟i lozim (ayniqsa rivojlanayotgan davlatlarda).

To‟rtinchi bo‟limda esa halqaro hamkorlik to‟g‟risida so‟z yuritilib, turli xildagi

halqaro hamkorlik iste‟molchilar manfaatlarini himoyasiga oid milliy siyosatni

mustahkamlash haqida misollar keltirilgan. Ya‟ni, iste‟molchilarning asosiy tovarlarni

sotib olish sharoitlarini yaxshilash masalalari yuzasidan hamkorlik; Ta‟qiqlangan,

muomaladan chiqarilgan yoki muomalada bo‟lishi cheklangan tovarlar to‟g‟risida

ma‟lumot almashinuv tizimini rivojlantirish; Hukumat tomonidan tovar sifati va u

haqidagi ma‟lumot barcha davlatlar uchun bir xil bo‟lishi ta‟kidlanadi, chunki sezilarli

o‟zgarish ham jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Mustaqil davlatlar hamdo’stligiga a’zo davlatlarning iste’molchilar

huquqlarini himoya qilish sohasidagi xamkorligi.

Bozor iqtisodiyoti yo‟lini tanlagan, MDHga a‟zo davlatlar iste‟molchilar

huquqlarini himoya qilish sohasida o‟zaro hamkorlikni amalga oshirmoqdalar buning

natijasi o‟laroq MDHga a‟zo davlatlarning Parlamentlararo Assambleyasini 1995 yil

13 maydagi Sankt-Peterburg shahrida imzolangan “Parlamentlararo Assambleyasiga

qatnashchi – davlatlarning iste‟molchilar huquqlarini himoyasini tartibga solishning

umumiy tamoyillari to‟g‟risida”gi tavsiyaviy xarakterdagi qarorini ham alohida e‟tirof

etish lozim. “Parlamentlararo Assambleyasi qatnashchilari – davlatlarning

iste‟molchilar huquqlari himoyasini tartibga solishning umumiy tamoyillari haqida”gi

tavsiyaviy xarakterdagi qarori iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilishning

umumhuquqiy va tashkiliy asoslarini yaratish va hamdo‟stlik mamlakatlarida jahon

amaliyoti miqyosida iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishning mexanizmini

yaratish maqsadida qabul qilingan. Ushbu qarorning 2-moddasida:

-iste‟molchilarning huquqlari sifatida erkin tovar (ish, xizmat)lar tanlash,

-tovar (ish, xizmat)lar va ularning sifati haqida ma‟lumotlar olish,

-tovar (ish, xizmat) tayyorlovchi, ishlab chiqaruvchi, bajaruvchi va sotuvchi

to‟g‟risida xususida ma‟lumotlarga ega bo‟lish,

-tovar (ish, xizmat)larning ular sog‟ligiga zarar etkazmasligini kafolatlanishi va

boshqa bir qator huquqlarga ega ekanligi alohida belgilab qo‟yilgan.

Shuningdek, qarorda iste‟molchilar huquqlarining kafolatlari, bir davlat

doirasidagi iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonunchilikni

boshqa davlat hududida yoki qator MDH davlatlarida amalda bo‟lish masalasi, davlat

darajasida va ijtimoiy sohada iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish, ularning

huquqlarini sud orqali himoya qilish, iste‟molchilar huquqlarini buzganlik uchun yoki

ishlab chiqaruvchining javobgarligi, noto‟g‟ri ma‟lumot uchun javobgarlik, zarar

etkazganlik uchun mulkiy javobgarlik, nuqsonli tovar (ish, xizmat) etkazganlik uchun

javobgarlik asoslari, ma‟naviy zararni to‟lash, shartnoma haqiqiy emas deb topilganda

iste‟molchining huquqlari masalasi, tovar oldi-sotdisida iste‟molchining huquqlari,

ishlar bajarish va xizmat ko‟rsatish borasida iste‟molchilarning huquqlari va boshqa

qator masalalar o‟z ifodasini topgan.

Shuningdek, 2000 yil 25 yanvarda Moskva shahrida imzolangan “MDHga a‟zo

davlatlarning iste‟molchi huquqlarini himoya qilish sohasida amalga oshiradigan

hamkorlikning asosiy yo‟nalishlari to‟g‟risida”gi kelishuviga ham to‟xtalib o‟tish joiz.

MDHga a‟zo davlatlar hukumatlari, o‟zaro savdo-sotiq munosabatlarini

rivojlantirishni inobatga olib, iqtisodiy integratsiyalashuvni amalga oshirish, 1994 yil

15 apreldagi “Erkin savdo xududini yaratish to‟g‟risida”gi kelishuvini (1999 yil 2

apreldagi o‟zgartirishlari bilan) hayotga tadbiq etish yo‟lidan borib, o‟z aholisi

yashash darajasini oshirishib borishga intilib, turli sifatsiz tovar, ish, xizmatlardan

iste‟molchilarni himoya qilishda Hamdo‟stlikka a‟zo davlatlarning o‟zaro hamkorligi

juda muhimligini anglab, iste‟molchilarning huquqlari himoyasini ta‟minlashda

jamoat birlashmalarining katta ahamiyat kasb etishini e‟tirof etib, hamda bu sohadagi

halqaro huquq normalarini tan olgan holda, shuningdek BMTning Bosh Assambleyasi

tomonidan 1985 yil 9 aprelda qabul qilingan "Iste‟molchilar manfaatlarini himoyasi

uchun rahbariy tamoyillar" deb nomlangan N 39/248 sonli Rezolyutsiyasi normalarini

tan olib, iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish sohasida o‟zaro kelishuv

asosida siyosat yuritish maqsadini ilgari surdilar va uni imzoladilar.

Barcha MDHga a‟zo davlatlarning Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

sohasidagi siyosatini yuritishga dastavval sobiq ittifoqni yuqoridagi BMT

rezolyutsiyasini imzolashi bo‟lsa, ikkinchidan 1991 yil 22 mayda “Iste‟molchilarning

huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi SSSR qonuni qabul qilinishi bo‟ldi. Ammo,

ushbu qonun ittifoq tarqashi sababli kuchga kiritilmadi. Lekin qonun barcha sobiq

ittifoqqa a‟zo davlatlar uchun o‟zlarining “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya

qilish to‟g‟risida”gi qonunlarini qabul qilishlari uchun asos bo‟ldi. Masalan,

Ukraina SSRning 1991 yil 12 mayda qabul qilingan va 1991 yil 01oktyabrida

kuchga kirgan, “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi qonuni;

Qozog‟iston SSRning 1991 yil 5 iyunida qabul qilingan va 1992 yil 01 yanvarida

kuchga kirgan “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi qonuni;

Rossiya Federatsiyasining 1992 yil 07 fevralda qabul qilingan

“Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi qonuni;

Qirg‟iziston SSRning 1992 yil 28 fevralida qabul qilingan “Iste‟molchilarning

huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi qonuni;

Belarus Respublikasining 1993 yil 19 mayda qabul qilingan va 1994 yil 01

yanvarida kuchga kirgan “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi

qonuni;

O‟zbekiston Respublikasining 1996 yil 26 aprelda qabul qilingan

“Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi qonuni va boshqalarni

ko‟rsatish mumkin.

Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risidagi rivojlangan

davlatlar qonunchiligining tavsifi.

Ko‟pgina mutahassislarning fikricha AQSh, Yaponiya, G‟arbiy Evropa davlatlari

hozirgi kunda ishlab chiqarilayotgan tovarning sifati yuzasidan «ishlab

chiqaruvchining absolyut (mutloq) javobgarligi” kontseptsiyasini amalga oshirish

yo‟nalishida katta ishlar qilinib, uni jadal davom ettirishmoqda. Jumladan,

Yaponiyada iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish sohasida parlament tomonidan

tasdiqlangan 50ta qonun, 10dan ziyod farmon va farmoishlar maxalliy o‟zini o‟zi

boshqarish organlari tomonidan qabul qilinganlari amal qilmoqda. Kanadaning deyarli

xar bir hududida iste‟molchilar himoyasiga oid 5-6 tadan maxalliy qonunlar, ya‟ni

umumiy xisobda taxminan yuzga yaqin, hamda yana shuncha federal qonunlar amal

qiladi. Avstriyada esa, 200 ga yaqin qonunlar, AQShda 150ta, Germaniyada

tahminan 80 ta qonunlar, shuningdek 300ga yaqin xukumat qarorlari (shu bilan birga

nonga, vinoga, sutga, baliqga, go‟shtga va boshqa shunga o‟hshashlarga “to‟g‟ridan-

to‟g‟ri ta‟luqli” qonunlar). Ushbu qonunlar bir birini to‟ldirgan holda insonning

iste‟molchi sifatidagi xayotiy jarayonini xar bir jabxasini qamrab oladi. Ularning

qonunni yaratishdagi tezkorligi barchani hayratga soladi. Masalan, Frantsuzlarga

“Tovar ma‟lumotnomasi xorijiy tilda bo‟lgan tovarlarni sotilishini taqiqlash

to‟g‟risida”gi qonunni tayyorlash va tasdiqlash uchun atigi uch oy kerak bo‟lgan.

Rivojlangan davlatlarning iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risidagi qonunchiligini quydagilar tashkil etadi:

a) xo‟jalik aylanmasini taritibga soluvchi, o‟zida maxsus me‟yorlari mavujud,

iste‟molchilar huquqlarini himoyalashda qo‟llaniladigan fuqarolik qonunchiligi

me‟yorlari;

b) tadbirkorlik faoliyatining alohida tomonlarini belgilovchi (narxlarni belgilash,

mahsulot sifati ustidan nazorat, reklama biznesi ustidan nazorat va boshqalar)

ma‟muriy qonunchilik me‟yorlari;

v) raqobatning yo‟l qo‟yilgan usul va vositalarini belgilovchi fuqarolik va

ma‟muriy qonunchilikning me‟yorlari.

Umuman iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilishga oid qonunchilik

tizimidagi qonunlarni to‟qqizta asosiy guruhga ajratish mumkin.

Birinchi guruh – ancha ko‟p sonlisi – iste‟molchilarga jismoniy va moddiy zarar

etkazilishini oldini olish bilan bog‟liq masalalarga qaratilgan. Misol uchun, ushbu

qonunlar guruhiga AQShning – iste‟mol tovarlarini havsizligi to‟g‟risidagi (1972

yilgi) qonunini, mahsulotlar, kosmetika vositalari va tibbiyot preparatlari sifati

to‟g‟risidagi(1906, 1938, 1976 yilgi) qonunini, Federal savdo komissiyasi faoliyatini

yaxshilash va iste‟mol tovarlariga kafolatlar to‟g‟risidagi(1975-1976 yilgi) qonunini,

jarimalarni takomilashtirish to‟g‟risidagi(1984, 1987 yillardagi) qonunini va

boshqalarni; Yaponiyaning – iste‟mol tovarlarining xavfsizligi to‟g‟risidagi(1973

yilgi) qonunini; Germaniyaning – texnik vositalarni havfsizligi ta‟minlanishi

to‟g‟risidagi(1968 yilgi) qonunini, ommaviy iste‟mol tovarlari va oziq-ovqat

mahsulotlari to‟g‟risidagi(1974 yilgi) qonunini; Frantsiyaning – tovar va xizmatlar

sohasida aldov va ko‟zbo‟yamachilik to‟g‟risidagi(1905 yilgi) qonunini va

iste‟molchilarning havfsizligi to‟g‟risidagi(1983 yilgi) qonunini; Angliyaning – ozuqa

mahsulotlari to‟g‟risidagi(1984 yilgi) qonunini va iste‟mol tovarlarining havfsizligi

to‟g‟risidagi(1978, 1988 yillardagi) qonunini; Avstriyaning – maxsulot sifati uchun

javobgarlik to‟g‟risidagi(1988 yilgi) qonunini va boshqa qator qonunlarni kiritish

mumkin. Ikkinchi guruhiga miqdor va

og‟irliklar to‟g‟risidagi qonunlar kiradi. Misol uchun, 1978 yili Angliyada qabul

qilingan, “Miqdor va og‟irliklar to‟g‟risida”gi qonunini, 1985 yili Germaniyada qabul

qilingan, “O‟lchovlar to‟g‟risida”gi va “O‟lchovlar birliklari to‟g‟risida”gi

qonunlarini, 1985 yili Yaponiyada qabul qilingan, “Miqdor va og‟irliklar

to‟g‟risida”gi qonunini, 1986 yilda AQShda qabul qilingan, “Metrologik tizim

to‟g‟risida”gi qonunini va boshqa bir qator qonunlarni keltirish mumkin.

Uchinchi guruhni esa, standartlash,

sertifikatlash va markirovkaga oid qonunlar tashkil etib, ishlab chiqaruvchilardan,

iste‟mol qilinadigan tovarlarni va oziq-ovqat maxsulotlarini milliy va xalqaro

standartlarga to‟g‟ri kelishini ta‟minlashini, tovar haqida kerakli ma‟lumotlarni o‟zida

aks ettirgan yorliq va boshqa narsalar bo‟lishini, shuningdek sifatsiz reklamaga

taalluqli jarima choralari mavujud bo‟lishini talab qiladi. Jumladan, AQShda

“Kataloglashtirish va standartlashtirish to‟g‟risida”gi 1954 yilda qabul qilingan

qonuni, “Reklama usullari va ma‟lumot yorliqlarining ishonchliligi to‟g‟risida”gi 1966

yilda qabul qilingan qonuni, “Bolalar himoyasini va o‟yinchoqlar xavfsizligini

ta‟minlash to‟g‟risida”gi 1969 yilda qabul qilingan qonuni, hamda tovarlar

markirovkasi va o‟ramlarini insofliligi, mahsulotlarning yorliq (etiketka)larda ularning

oziqaviy hususiyatlari haqida ma‟lumotlar ko‟rsatilishi majburiyligi to‟g‟risidagi 1990

yilda qabul qilingan qonunlari mavujud. Yaponiyada esa, 1949, 1980 yillarda qabul

qilingan “Sanoat standartizatsiyasi to‟g‟risida”gi qonun qabul qilingan. Frantsiyada,

savdo munosabatlarini va sifatsiz reklamani ta‟qiqlovchi qonun qabul qilingan.

Angliyada, “Mahsulot hususiyati to‟g‟risida”gi 1968 yilda qabul qilingan va “Tovarni

noto‟g‟ri izohlash to‟g‟risida”gi 1967 yilda qabul qilingan qonunlar va yana bir

qancha shunga o‟hshash boshqa qonunlar amal qilmoqda.

To’rtinchi guruh – raqabotni cheklanishiga yo‟l qo‟ymaslikka qaratilagan

qonunlar. Bunga misol qilib, Frantsiyaning “Erkin raqobat to‟g‟risida”gi 1986 yilda

qabul qilingan qonunini, Avstriyaning “Raqobatda qo‟llanishiga yo‟l qo‟yilmaydigan

usullar to‟g‟risida”gi qonunini va boshqalarni keltirish mumkin.

Beshinchi guruh – iste‟molchilarning ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar va

ijrochilar) bilan bo‟ladigan munosabatlarda o‟z mavqeini mustaxkamlashga qaratilgan

chora tadbirlar majmuini nazarda tutuvchi qonunlar. Bu borada, Angliyaning 1974

yilgi “Narhlar to‟g‟risida”gi, 1971 yilgi “Buyurtmasiz tovarlar va xizmatlar

to‟g‟risida”gi, 1977 yilgi “Adolatsiz shartnomaviy shartlar to‟g‟risida”gi, 1893-1979

yillar “Tovar oldi-sotdisi to‟g‟risida”gi qonunlarini; Frantsiyaning 1978 yilgi “Sifati

lozim darajada bo‟lmagan tovarni etkazib berganligi uchun sotuvchini javobgarligi

to‟g‟risida”gi qonunini, Germaniyaning 1976 yilgi “Shartnomalarning umumiy

shartlarini huquqiy tartibga solish to‟g‟risida”gi qonunini va boshqalarni keltirish

o‟rinlidir.

Oltinchi guruh – iste‟molchilarning ma‟lumotlanishi darajasini oshirishga

qaratilgan chora-tadbirlar to‟g‟risidagi me‟yorlarni o‟zida mujassamlagan qonunlar.

Iste‟molchilarning ma‟lumot olishga bo‟lgan huquqlarini himoya qiluvchi mahsus

qonunlar Frantsiya, Yaponiya va boshqa bir qator rivojlangan davlatlarda mavujud.

Ettinchi guruh – iste‟molchilarning ariza berish jarayoni tartibini belgilovchi,

shuningdek vazirliklar va ixtisoslashgan konsyumeristik muassasalar qoshida

maslaxatxonalar tizimini yaratishni nazarda tutuvchi, kasaba uyushmalari va

konsyumeristik tashkilotlarning iste‟molchilar manfaatlarini ko‟zlab sudda da‟vogar

bo‟lish huquqini tan olinishi jarayonini belgilovchi qonunlar. Bunday qonunchilik

xozirgi kunda Germaniyada (9 dekabr 1976 yilgi qonuni), Frantsiyada (27 dekabr

1973 yilgi qonuni), Shvetsiyada (1974 yilgi qonun) va boshqa ko‟plab rivojlangan

davlatlarda amal qilmoqda.

Sakkizinchi guruh –Xozirgi kunda iste‟molchi va ekologiya o‟rtasidagi aloqani

belgilovchi, zamonaviy siyosatda dolzarb xisoblangan, atrof muhitni himoyasini

huquqiy tartibga solishga qaratilgan qonunlar. Jumladan, AQShda 1969 yilgi atrof

muhitni himoya qilish davlat siyosati to‟g‟risidagi qonuni va barcha loyxalarni

ekologik jixatdan asoslantirish lozimligini taqazo etuvchi 1972 yilgi shovqunni

me‟yorlari ustidan nazorat to‟g‟risidagi qonuni hamda 1990-1994 yilgi o‟zgartirishlar

yanada talabchanlikni oshirgan xavoni tozaligi va ichimlik suvining sifati to‟g‟risidagi

qonunlari amalda. Germaniyada, 1972 yilda axlatni yig‟ish, tashish, joylashtirish va

ular bilan ishlashning umumiy qoidalarini xamda tovarlar o‟ramlarini ikkilamchi

ishlatishning va boshqalarni tartibga soluvchi qonun, 1974 yilda esa atrof muxitni

muxofaza qilish to‟g‟risidagi qonuni qabul qilindi. Yaponiyada esa, 1967 yilda qabul

qilingan, davlat organlarining tabiatni muxofaza qilish borasidagi umumiy tamoil va

maqsadlarini belgilovchi asosiy qonun, ya‟ni atrof muxitni ifloslanishi bilan kurashish

to‟g‟risidagi qonuni amal qilmoqda.

To’qqizinchi guruh – Iste‟molchilarni jismoniy shaxs sifatida xar tomonlama

himoya qiluvchi unversal qonunlar. Bunday qonunlar ko‟pgina davlatlarda mavujud.

Jumladan, Angliyada (1961,1971, 1987 yillardagi), Shimoliy Irlandiyada (1965 yilgi),

Filipinda (1992 yilgi), Yaponiyada (1965 yilgi) va boshqalar.


to‟g‟risida”gi qonun 1996 yil 26 aprelda qabul qilinib, 30 ta moddadan iboratdir.

Shuningdek, iste‟molchi huquqlarini himoya qilishga qaratilgan O‟zbekiston

Respublikasining boshqa qonunlarini ham keltirish lozim. Ular:

1. O‟zbekiston Respublikasining “Oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligi

to‟g‟risida”gi Qonuni (30.08.1997 y.).

2. O‟zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to‟g‟risida”gi Qonuni

(28.12.1993 y.).

3. O‟zbekiston Respublikasining “Reklama to‟g‟risida”gi Qonuni (25.12.1998

y.).

4. O‟zbekiston Respublikasining “Axborot olish erkinligi va kafolatlari


5. O‟zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‟g‟risida”gi Qonuni

(05.12.2003).

6. O‟zbekiston Respublikasining “Ma‟muriy-hududiy tuzilish, toponomik

ob‟ektlarga nom berish va ularning nomlarini o‟zgartirish tartibi to‟g‟risida”gi Qonuni

(30.08.1996 y.).

7. O‟zbekiston Respublikasining “Davlat tili to‟g‟risida”gi Qonuni (21.10.1989

y.).

8. O‟zbekiston Respublikasining “Shahar transportida yo‟lovchi tashish


9. O‟zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog‟ozlar bozori to‟g‟risida”gi

Qonuni.

10. O‟zbekiston Respublikasining “Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining

kafolatlari to‟g‟risida”gi Qonuni (03.01.2007 y.).

11. O‟zbekiston Respublikasining “Jamoat tashkilotlari to‟g‟risida”gi Qonuni

(26.12.1997 y.).

12. O‟zbekiston Respublikasining “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni

cheklash va raqobat to‟g‟risida”gi Qonuni (27.12.1996 y.).

13. O‟zbekiston Respublikasining “Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish


14. O‟zbekiston Respublikasining “Tovar belgilari, xizmat ko‟rsatish belgilari va

tovar kelib chiqqan joy nomlari to‟g‟risida”gi Qonuni (30.08.2001 y.).

15. O‟zbekiston Respublikasining “Tabiiy monopoliyalar to‟g‟risida”gi Qonuni

(24.04.1997 y.).

16. O‟zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari


17. O‟zbekiston Respublikasining “Ommaviy axborot vositalari to‟g‟risida”gi

Qonuni (26.12.1997 y.).

18. O‟zbekiston Respublikasining “Jamoat birlashmalari to‟g‟risida”gi Qonuni

(15.02.1991 y.).

19. O‟zbekiston Respublikasining “Jamoat fondlari to‟g‟risida”gi Qonuni

(29.08.2003 y.).

20. O‟zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning murojaatlari to‟g‟risida”gi

Qonuni (06.05.1994 y.).

Mavzuga doir O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari,

O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari ham qabul qilingan

(ushbu manbalarni talabalar ishchi dasturda keltirilgan rahbariy, asosiy adabiyotlar

ro‟yxatiga qarashlari mumkin).

3-Mavzu. O‟zbekiston Respublikasining “Iste‟molchilarning huquqlarini

himoya qilish to‟g‟risida”gi qonunida qo‟llanilgan huquqiy atamalar mazmuni

va mohiyati








Inson ijtimoiy mavujudot, u shaxs sifatida jamiyatda, fuqaro sifatida davlatda

harakat qilish va yashash uchun muayyan ijtimoiy xizmatlarga, tovarlarga, bilim olish,

axborotlar olish, transport, kommunikatsiya vositalaridan foydalanish va shu kabilarga

ehtiyoj sezadi.

Uning bu ehtiyojlari faqat adolatli fuqarolik jamiyatida qondirilishi mumkin.

Jismoniy shaxsning biologik va ijtimoiy mavujudot sifatidagi ehtiyojlari bu

ehtiyojlarni qanoatlantirish zaruratini keltirib chiqardi. Ushbu ehtiyojlarni

qanoatlantirmay turib, barkamol insonni, shaxsni, fuqaroni shakllantirib bo‟lmaydi.

Shu sababli ham insonning moddiy, maishiy va boshqa ehtiyojlarini qondirish - bu

ijtimoiy ahamiyatga ega bo‟lgan vazifadir. Aslini olganda, jamiyatdagi barcha ijtimoiy

institutlar, iqtisodiy tuzilmalar inson mavujudligi uchun mavujud va unga xizmat

qiladi. Insonning moddiy, maishiy, ma‟naviy ehtiyojlarini qanoatlantirishdan inson

ham, jamiyat ham teng darajada manfaatdordir. Ayni paytda bu ehtiyojlarni

qanoatlantirish shunchaki oddiy jarayon emas. Agar taraqqiyotning tarixiy

bosqichlarida rivojlanmagan natural xo‟jalik ustuvorlik qilgan davrlarda inson asosan

o‟z ehtiyojlarini o‟zi qanoatlantirsa, bugungi kunda u bunga qodir emas. Chunki,

birinchidan, inson ehtiyojlari doirasi kengaydi va ikkinchidan, har qanday tovar, ish,

xizmat uni tayyorlovchi yoki amalga oshiruvchidan maxsus malaka va bilim talab

etadi. Eng asosiysi shundan iboratki, inson o‟z ehtiyojlarini qanoatlantirish uchun har

kuni o‟nlab tovar ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar va ish bajaruvchilar, xizmat

ko‟rsatuvchilar bilan huquqiy munosabatlarga kirishadi. Bu huquqiy munosabatlarning

pirovard maqsadi insonning moddiy, ma‟naviy va maishiy ehtiyojlarini to‟la va

samarali qanoatlantirish hisoblanadi.

Shuning uchun ham inson iste‟molchi sifatida o‟z ehtiyojlarini qondirish

jarayonida albatta, amaldagi “Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi

Qonun normalarini va ularda belgilab berilgan atamalarning, ya‟ni tushunchalarning

mazmun-mohiyatini atroflicha tahlil qila olishi va to‟la tushunchaga ega bo‟lishlari

talab etiladi.

Tovar sotib olishdan, ish (xizmat)ga buyurtma berishdan maqsad faqat shaxsiy

(uy-ro‟zg‟or) ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan bo‟lishi lozim. Tovar (ish, xizmat)lar

faqat shaxsiy (misol uchun meditsina xizmatlari) yoki uy-ro‟zg‟or (misol uchun uy-

ro‟zg‟or elektr uskunalari) yoki ham shaxsiy ham uy-ro‟zg‟or (misol uchun uy va

o‟qishda foydalanish uchun mikrokalkulyator sotib olish) ehtiyoji uchun sotib olinishi

(buyurtma berilishi) zarur. Aks holda ushbu munosabatlarda ishtirok etgan fuqaro

iste‟molchi sifatida e‟tirof etilmaydi.

Tovarni shaxsiy iste‟mol maqsadida emas, balki xususiy xo‟jalikda foydalanish

maqsadida sotib olgan (masalan, shaxsni o‟z tomorqa xo‟jaligida foydalanishi uchun

mini traktor sotib olishi) sotib oluvchiga iste‟molchi maqomi beriladi. Shu sababli

ham yakka tadbirkor sifatida ro‟yxatdan o‟tgan jismoniy shaxs iste‟molchi bo‟la

olmaydi, degan nuqtai nazar mutlaqo noto‟g‟ridir. Yakka tadbirkor shaxsan iste‟mol

qilish uchun tovarlar sotib olgan ish va xizmatlaridan foydalangan holda u iste‟molchi

hisoblanadi.

Tovarlarning tashkilotlarga, tashkilot mablag‟lari hisobiga, ushbu tovarlarni

ishlab chiqarishda ishlatish maqsadida sotib oluvchi, hamda tashkilotlarga, tashkilot

mablag‟lari hisobiga, ishlab chiqarishda ishlatish maqsadida ish, xizmatga buyurtma

beruvchi (misol uchun nashriyot yoki redaktsiyada ishlash uchun fotokamera sotib

olish, gilam va pardalarni kimyoviy tozalashga berish va boshqalarda) fuqaro

iste‟molchi bo‟lib hisoblanmaydi.

Garchi shaxsiy xarakterga ega bo‟lgan xizmatdan foydalanayotgan, ammo ishlab

chiqarish ehtiyoji yuzasidan buyurtma qilgan fuqaro iste‟molchi bo‟lib hisoblanadi.

Misol uchun: xizmat safarida bo‟lgan, yuridik shaxsning topshirig‟i bo‟yicha mahsulot

etkazib berish shartnomasini tuzish uchun boshqa shaharga borgan fuqaro, garchi

yuridik shaxs hisobidan mehmonxona xizmatidan foydalansada u iste‟molchi bo‟lib

qolaveradi.

Shu bilan birga, iste‟molchi sifatida faqat biror-bir tovar sotib olgan, ya‟ni ish

(xizmat)ga buyurtma bergan fuqarogina emas, balki tovar (ish, xizmat natijasidan)

fuqaroning roziligi bilan foydalanayotgan fuqaro ham tan olinadi. Shu jumladan, oila

a‟zolari ham. Misol uchun: televizor sotib olgan fuqaro bilan bir qatorda ushbu

televizordan foydalanayotgan shaxslar (ko‟p hollarda uning oila a‟zolari) iste‟molchi

bo‟lib hisoblanadi.

Agar fuqaro do‟kondan magnitafon sotib olib, ma‟lum muddat undan

foydalangach magnitafonni boshqa shaxsga sotib yuborsa, magnitafonni sotib olgan

fuqaro ham iste‟molchi bo‟lib qolaveradi. Chunki, tovardan foydalanish bilan bog‟liq

holatlar endi aynan ikkinchi sotib oluvchiga o‟tadi.

Fuqarolik Kodeksining 425-moddasiga binoan sotib oluvchi – iste‟molchi tovarni

shaxsiy maksadlarda, oilada, ro‟zg‟orda yoki tadbirkorlik faoliyati bilan bog‟lik

bo‟lmagan boshqa maqsadlarda foydalanilishini belgilaydi.


to‟g‟risida”gi 1996 yil 26 aprel qonunining 1-moddasida quyidagi asosiy atama –

tushunchalar qo‟llanilib, ularning mazmun va mohiyati qat‟iy belgilab beriladi:

Iste‟molchi – foyda chiqarib olish bilan bog‟liq bo‟lmagan holda shaxsiy


beruvchi yoxud shu niyatda bo‟lgan fuqaro (jismoniy shaxs);

ishlab chiqaruvchi – iste‟molchiga realizatsiya qilish uchun tovar ishlab

chiqaradigan korxona, tashkilot, muassasa yoki yakka tartibda faoliyat ko‟rsatuvchi

tadbirkor;

ijrochi – maishiy xizmat, uy-joy-kommunal, ta‟mirlash-qurilish, transport

xizmati va xizmat ko‟rsatishning boshqa sohalarida shartnoma bo‟yicha iste‟molchi

uchun ishlar bajaradigan yoki xizmatlar ko‟rsatadigan korxona, tashkilot, muassasa

yoki yakka tartibda faoliyat ko‟rsatuvchi tadbirkor;

sotuvchi – oldi-sotdi shartnomasi bo‟yicha iste‟molchiga tovar realizatsiya

qiladigan korxona, tashkilot, muassasa yoki yakka tartibda faoliyat ko‟rsatuvchi

tadbirkor;

shartnoma – tovarni olish-sotishni amalga oshirishda, ishlar bajarish va

xizmatlar ko‟rsatishda sifat, miqdor, muddat, narx va boshqa shartlar to‟g‟risida

iste‟molchi bilan sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) o‟rtasidagi og‟zaki yoki yozma

kelishuv;

tovar – ishlab chiqaruvchi faoliyatining iste‟molchiga shartnoma bo‟yicha sotish

uchun mo‟ljallangan mahsuli, shu jumladan import mahsuloti;

normativ hujjatlar – standartlar, ularga tenglashtirilgan boshqa hujjatlar

(qurilish normalari va qoidalari, dori-darmonlar xususidagi davlat farmokopeyasi

hamda muvaqqat farmokopeya qoidalari va boshqalar), texnik shartlar, texnik

tavsiflar, retseptura va tovar (ish, xizmat) sifatiga va xavfsizligiga nisbatan

belgilangan talablarni o‟z ichiga oluvchi boshqa hujjatlar;

tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi – tovarni iste‟mol qilish, undan foydalanish,

uni saqlash, tashish yoki utilizatsiya qilishning, shuningdek ish yoki xizmat

natijalaridan foydalanishning odatdagi sharoitlarida iste‟molchining hayoti, sog‟lig‟i

yoki mol-mulkiga va atrof muhitga zarar etkazilishi ehtimoli bilan bog‟liq xavf-

xatarning yo‟qligi;

muvofiqlik sertifikati – sertifikatlangan mahsulotning belgilangan talablarga

muvofiqligini tasdiqlovchi hujjat;

tovar (ish, xizmat)ning nuqsoni – tovar (ish, xizmat)ning normativ hujjatlarning

majburiy talablariga, shartnoma shartlariga yoxud tovar (ish, xizmat)ning sifatiga

odatda qo‟yiladigan talablarga nomuvofiqligi;

tovar (ish, xizmat)ning jiddiy nuqsoni – tovar (ish, xizmat)dan belgilangan

maqsadda foydalanib bo‟lmaydigan qilib qo‟yadigan yoxud bartaraf etish uchun ko‟p

mehnat va vaqt sarflash talab qiladigan kamchilik;

kafolat muddati – tovardan (xizmatdan) foydalanishning (oylar hisobidagi)


jarayonida, qancha kilometr masofani bosib o‟tib va h.k) bajarish vaqti tarzida

belgilangan muddati bo‟lib, bu muddat ichida ishlab chiqaruvchi (ijrochi), basharti

tovarni ishlatish (xizmatdan foydalanish) qoidalariga rioya etilgan bo‟lsa, tovarning

(xizmatning) sifatiga nisbatan normativ hujjatlarda nazarda tutilgan talablar

bajarilishini kafolatlaydi va ta‟minlaydi;

xizmat muddati – tovardan foydalanishning belgilangan muddati bo‟lib, u

tamom bo‟lgach, tovarning texnik holatidan qat‟i nazar, undan foydalanish to‟xtatilishi

lozim;

yaroqlilik (saqlash) muddati – muayyan davr bo‟lib, bu davrda tovar

foydalanishga yaroqli bo‟ladi va u tamom bo‟lgach, tovar odamlar hayoti hamda

sog‟lig‟i uchun xavf tug‟dirishi mumkin;

kassa cheki – tovarning sotib olinganligini yoki ish (xizmat)ning haqi

to‟langanligini tasdiqlaydigan, tovar (ish, xizmat)ning bahosi, haq to‟langan sana va

kassa apparatining nomeri ko‟rsatilgan hujjat;

tovar cheki – tovarning sotib olinganligini yoki ish (xizmat)ning haqi


sotuvchining nomi va joylashgan manzili haqidagi ma‟lumot ko‟rsatilgan hujjat;

tovar (ish, xizmat)ni iste‟molchidan qaytarib olish – agar tovar (ish, xizmat)

iste‟molchi mulkiga aylangan yoki unga taklif etilgan bo‟lsa, ishlab chiqaruvchi

(ijrochi, sotuvchi) tomonidan amalga oshiriladigan, tovarning (ishning, xizmatning)

xavfsizligi talablariga mos bo‟lmagan tovarni (ishni, xizmatni) qaytarib olishga

qaratilgan har qanday chora;

tovar (ish, xizmat)ni muomaladan chiqarish – ishlab chiqaruvchi (ijrochi,

sotuvchi) tomonidan amalga oshiriladigan, tovarning (ishning, xizmatning) xavfsizligi

talablariga mos bo‟lmagan tovarga (ishga, xizmatga) ofertani tugatish va bunga yo‟l

qo‟ymaslikka qaratilgan har qanday chora.

Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlari ushbu

qonundan va boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir (2-modda).

Qoraqalpog‟iston Respublikasida iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

Qoraqalpog‟iston Respublikasi qonun hujjatlari bilan ham tartibga solinadi.

Qonun hujjatlari ushbu qonunda belgilangan iste‟molchilarning huquqlarini

cheklab qo‟yish, ularni himoya qilishning kafolatlarini kamaytirishi mumkin emas.

4-Mavzu. Iste‟molchi huquqiy maqomining asosiy belgilari va huquqlari














Yuqoridagi mavzuda ta‟kidlanganidek, O‟zbekiston Respublikasi

“Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi 1996 yil 26 aprel

qonunining 1-moddasida berilgan ta‟rifga binoan, iste‟molchi deb – foyda chiqarib

olish bilan bog‟liq bo‟lmagan holda shaxsiy iste‟mol yoki boshqa maqsadlarda tovar

sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchi yoxud shu niyatda bo‟lgan fuqaro

(jismoniy shaxs) hisoblanadi. Ta‟rifdan ko‟rinib turibdiki, faqat jismoniy shaxs

iste‟molchi bo‟la oladi. Fuqarolik kodeksining 16-moddasiga asosan jismoniy shaxs

deganda, O‟zbekiston Respublikasining fuqarolari, chet el fuqarolari, shuningdek

fuqaroligi bo‟lmagan shaxslar tushuniladi. Jismoniy shaxs huquq sub‟ekti sifatida

qanday belgilarga ega bo‟lishi kerak, degan savol tug‟ilishi mumkin. Ma‟lumki,

fuqaro muayyan majburiyat munosabatlarida qatnashishi uchun, yirik summalarda

bitimlar tuzishi uchun muomala layoqatiga ega bo‟lishi kerak. Biroq, iste‟molchi

maqomini olish uchun hech qanday muomala layoqati talab etilmaydi. Fuqaroning

huquq layoqatiga ega bo‟lishi kifoya. Fuqarolik kodeksining 17-moddasiga asosan,

fuqaroning huquq layoqati u tug‟ilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Bu o‟rinda

shuni ham e‟tirof etish lozimki, jismoniy shaxsgina iste‟molchi sifatida tan olinishi

zamirida chuqur ma‟no yotadi. Har qanday jismoniy shaxs eng avvalo, biologik

mavujudot, u yashashi, hayot kechirishi uchun, oziq-ovqat, kiyim-bosh, turar-joy va

shu kabilarni iste‟mol qilishi va foydalanishi shart. Uning bu ehtiyojlari faqat adolatli

fuqarolik jamiyatida qondirilishi mumkin.

Ayni vaqtda inson ijtimoiy mavujudot ham, u shaxs sifatida jamiyatda, fuqaro

sifatida davlatda harakat qilish uchun muayyan ijtimoiy xizmatlarga, tovarlarga, bilim

olish, axborotlar olish, transport, kommunikatsiya vositalaridan foydalanish va shu

kabilarga ehtiyoj sezadi.

Jismoniy shaxsning biologik va ijtimoiy mavujudot sifatidagi ehtiyojlari bu

ehtiyojlarni qanoatlantirish zaruratini keltirib chiqaradi. Ushbu ehtiyojlarni

qanoatlantirmay turib, barkamol insonni, shaxsni, fuqaroni shakllantirib bo‟lmaydi.

Shu sababli ham insonning moddiy, maishiy va boshqa ehtiyojlarini qondirish - bu

ijtimoiy ahamiyatga ega bo‟lgan vazifadir. Aslini olganda, jamiyatdagi barcha ijtimoiy

institutlar, iqtisodiy tuzilmalar inson mavujudligi uchun mavujud va unga xizmat

qiladi. Insonning moddiy, maishiy, ma‟naviy ehtiyojlarini qanoatlantirishdan inson

ham, jamiyat ham teng darajada manfaatdordir. Ayni paytda bu ehtiyojlarni

qanoatlantirish shunchaki oddiy, jo‟n jarayon emas. Agar taraqqiyotning tarixiy

bosqichlarida rivojlanmagan natural xo‟jalik ustuvorlik qilgan davrlarda inson asosan

o‟z ehtiyojlarini o‟zi qanoatlantirsa, bugungi kunda u bunga qodir emas. Chunki,

birinchidan, inson ehtiyojlari doirasi kengaydi va ikkinchidan, har qanday tovar, ish,

xizmat uni tayyorlovchi yoki amalga oshiruvchidan maxsus malaka va bilim talab

etadi. Eng asosiysi shundan iboratki, inson o‟z ehtiyojlarini qanoatlantirish uchun har

kuni o‟nlab tovar ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar va ish bajaruvchilar, xizmat

ko‟rsatuvchilar bilan huquqiy munosabatlarga kirishadi. Bu huquqiy munosabatlarning

pirovard maqsadi insonning moddiy, ma‟naviy va maishiy ehtiyojlarini to‟la va

samarali qanoatlantirish hisoblanadi.

Demak, bunday holatda, tovarlar, ishlar, xizmatlarni bevosita o‟z ehtiyojlari

uchun qo‟llaydigan shaxs alohida huquqiy maqomga ega bo‟lishi lozim va

bunday maqom iste‟molchi huquqiy maqomi hisoblanadi. Qonunda istemolchi

huquqiy maqomi shaxsiy iste‟mol va boshqa maqsadlarga foydalanish uchun tovar

sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchi yohud shu niyatda bo‟lgan fuqaroga

berilishi belgilab qo‟yilgan. Agar fuqaro tadbirkorlik maqsadida tovar sotib olsa(qayta

sotish maqsadida) u holda iste‟molchi hisoblanmaydi. Tovar shaxsiy iste‟mol

maqsadida emas, balki foyda olish bilan bog‟liq bo‟lmagan boshqa maqsadlarda sotib

olingan hollarda ham (masalan, shaxsiy tomorqasida foydalanish uchun) unga

iste‟molchi maqomi beriladi. Shu sababli ham yakka tadbirkor sifatida ro‟yxatdan

o‟tgan fuqaro iste‟molchi bo‟lmaydi, deyish noto‟g‟ri hisoblanadi. Yakka tadbirkor

shaxsan iste‟mol qilish uchun tovarlar sotib olgan, ish va xizmatlardan foydalangan

holda u iste‟molchi hisoblanadi. Ayni vaqtda shunday huquqiy munosabatlar borki,

bunday munosabatlarda ishtirok etgan jismoniy shaxs (yakka tadbirkor) iste‟molchi

maqomiga ega bo‟lmaydi. Masalan, mahsulot etkazib berish shartnomasi,

kontraktatsiya shartnomasi, korxonani ijaraga olish shartnomasi, franshizing

shartnomasi va shu kabilar. Ushbu shartnomalar o‟z mohiyatiga ko‟ra tadbirkorlik

faoliyatini amalga oshirishda tuziladigan shartnomalardir.

Agar, fuqaro tovar (ish, xizmat) sotib olib, undan muntazam foyda olish

maqsadida o‟z ixtiyoriga ko‟ra, tavakkalchilik asosida foydalanayotgan bo‟lsa, u

foydalanishni boshlagan paytdan iste‟molchi bo‟lib hisoblanmaydi.

Tovar sotib olishdan, ish (xizmat)ga buyurtma berishdan maqsad faqat shaxsiy

(uy-ro‟zg‟or) ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan bo‟lishi lozim. Tovar (ish, xizmat)lar

faqat shaxsiy (misol uchun meditsina xizmatlari) yoki uy-ro‟zg‟or (misol uchun uy-

ro‟zg‟or elektr uskunalari) yoki ham shaxsiy ham uy-ro‟zg‟or (misol uchun uy va

o‟qishda foydalanish uchun mikrokalkulyator sotib olish) ehtiyoji uchun sotib olinishi

(buyurtma berilishi) zarur. Aks holda ushbu munosabatlarda ishtirok etgan fuqaro

iste‟molchi sifatida e‟tirof etilmaydi.

Tovarni shaxsiy iste‟mol maqsadida emas, balki xususiy xo‟jalikda foydalanish

maqsadida sotib olgan (masalan, shaxsni o‟z tomorqa xo‟jaligida foydalanishi uchun

mini traktor sotib olishi) sotib oluvchiga iste‟molchi maqomi beriladi. Shu sababli

ham yakka tadbirkor sifatida ro‟yxatdan o‟tgan jismoniy shaxs iste‟molchi bo‟la

olmaydi, degan nuqtai nazar mutlaqo noto‟g‟ridir. Yakka tadbirkor shaxsan iste‟mol

qilish uchun tovarlar sotib olgan ish va xizmatlaridan foydalangan holda u iste‟molchi

hisoblanadi.

Tovarlarning tashkilotlarga, tashkilot mablag‟lari hisobiga, ushbu tovarlarni

ishlab chiqarishda ishlatish maqsadida sotib oluvchi, hamda tashkilotlarga, tashkilot

mablag‟lari hisobiga, ishlab chiqarishda ishlatish maqsadida ish, xizmatga buyurtma

beruvchi (misol uchun nashriyot yoki redaktsiyada ishlash uchun fotokamera sotib

olish, gilam va pardalarni kimyoviy tozalashga berish va boshqalarda) fuqaro

iste‟molchi bo‟lib hisoblanmaydi.

Garchi shaxsiy xarakterga ega bo‟lgan xizmatdan foydalanayotgan, ammo ishlab

chiqarish ehtiyoji yuzasidan buyurtma qilgan fuqaro iste‟molchi bo‟lib hisoblanadi.

Misol uchun: xizmat safarida bo‟lgan, yuridik shaxsning topshirig‟i bo‟yicha mahsulot

etkazib berish shartnomasini tuzish uchun boshqa shaharga borgan fuqaro, garchi

yuridik shaxs hisobidan mehmonxona xizmatidan foydalansada u iste‟molchi bo‟lib

qolaveradi.

Shu bilan birga, iste‟molchi sifatida faqat biror-bir tovar sotib olgan, ya‟ni ish

(xizmat)ga buyurtma bergan fuqarogina emas, balki tovar (ish, xizmat natijasidan)

fuqaroning roziligi bilan foydalanayotgan fuqaro ham tan olinadi. Shu jumladan, oila

a‟zolari ham. Misol uchun: televizor sotib olgan fuqaro bilan bir qatorda ushbu

televizordan foydalanayotgan shaxslar (ko‟p hollarda uning oila a‟zolari) iste‟molchi

bo‟lib hisoblanadi.

Agar fuqaro do‟kondan magnitafon sotib olib, ma‟lum muddat undan

foydalangach magnitafonni boshqa shaxsga sotib yuborsa, magnitafonni sotib olgan

fuqaro ham iste‟molchi bo‟lib qolaveradi. Chunki, tovardan foydalanish bilan bog‟liq

holatlar endi aynan ikkinchi sotib oluvchiga o‟tadi.

Fuqarolik Kodeksining 425-moddasiga binoan sotib oluvchi – iste‟molchi tovarni

shaxsiy maksadlarda, oilada, ro‟zg‟orda yoki tadbirkorlik faoliyati bilan bog‟lik

bo‟lmagan boshqa maqsadlarda foydalanilishini belgilaydi.

Qonunchilik bilan ayrim hollarda tovardan, ish, xizmat natijasidan foydalanish

huquqi faqat sotuvchi, ijrochi bilan shartnoma tuzgan fuqarogina foydalanishi

mumkinligi ko‟zda tutiladi. Misol uchun: temir yo‟l transporti, uzoq masofaga

qatnovchi poezdlardan va havo transporti xizmatlaridan shartnoma asosida, faqat

biletda ko‟rsatilgan fuqarogina foydalanishi mumkinligi nazarda tutiladi. Xuddi shu

fuqarogina tashish shartnomasi tarafi bo‟lib hisoblanadi, shuning uchun ushbu holatda

faqat u iste‟molchi bo‟lib hisoblanadi. Uning oila a‟zolari yoki boshqa shaxslar bu

holatda iste‟molchi bo‟la olmaydilar.

Ayrim turdagi tovarlarni sotib olishda, shu jumladan ov va sport qurolini,

qonunchilik bilan belgilab qo‟yilgan tartibda va cheklashlarga asosan ayrim turdagi

qurollar sotuvida, maxsus litsenziyaga ega bo‟lgan shaxs (fuqaro) larga sotiladi, shu

bilan bir qatorda uni rasmiylashtirishning maxsus qoidalari nazarda tutilgan. Ushbu

holatda ham iste‟molchi bo‟lib, oldi-sotdi shartnomasini tuzgan fuqarogina

hisoblanishi mumkin.

Iste‟molchilar borasidagi zamonaviy siyosatning poydevori BMTning Bosh

Assambleyasi tomonidan chiqarilgan “iste‟molchilar manfaatlarini himoya qilishning

rahbariy tamoyillari” deb nomlangan rezolyutsiyasi (N 39/248 9 aprel 1985 yilgi)

orqali yaratildi. Ushbu rezolyutsiyada ifodalangan iste‟molchilarning asosiy

huquqlariga quyidagilar kiradi:

9. Tovarni xavfsiz bo‟lishi huquqi;

10. Ma‟lumot olish huquqi;

11. Tovarni tanlash huquqi;

12. O‟z manfaatlarini ifoda etish huquqi;

13. Asosiy ehtiyojlarini qondirish huquqi;

14. Etkazilgan zararni qoplatish huquqi;

15. Iste‟molchilik haqida bilim olish huquqi;


Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishga oid Evropa iqtisodiy hamjamiyatining

qonunchilik dasturida beshta asosiy huquqlar e‟lon qilingan:

6. Tovar(ish, xizmat)larni sifati va xavsizligiga bo‟lgan huquq;


8. Etkazilgan zararni o‟rnini qoplatish huquqi;

9. Ma‟lumot va bilim olish huquqi;

10. Eshitilingan bo‟lish huquqi.

Yuqorida izoh etilgan xalqaro hujjatlardagi iste‟molchilar huquqlarining

aksariyati O‟zbekiston Respublikasining “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya

qilish to‟g‟risida”gi qonunida o‟z aksini topgan. Ya‟ni:

Yuqorida keltirilgan iste‟molchilar huquqlarini halqaro qonun hujjatlari va ayrim

MDH davlatlari qonunchiligi bilan bizning qonunimizdagi asosiy deb e‟tirof etilgan

huquqlar taqqoslansa quyidagi holat yuzaga keladi:

1. Iste‟molchilarning ma‟lumot olishga bo‟lgan huquqi EIH qonunchiligida bilim

olish huquqi bilan birgalikda mustaxkamlangan va bu huquqlar BMTning

rezolyutsiyasida ham o‟rnatilgan, bizning qonunchiligimizda esa ma‟lumot olish

huquqi belgilangan bo‟lsada, iste‟molchining bilim olishga bo‟lgan huquqi haqidagi

norma mavujud emas. Rossiya Federatsiyasining 1992 yil 7 fevraldagi

«Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida»gi qonunida alohida modda

mavujud. Ya‟ni ushbu qonunning 3-moddasi “Iste‟molchilarning iste‟molchilar

huquqlarini himoya qilish sohasi haqida bilim olish huquqi” deb nomlanadi.

Garchi, O‟zbekiston Respublikasi «Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risida»gi qonunida bilim olish huquqi belgilanmagan bo‟lsada, iste‟molchilarning

bilim olishga bo‟lgan huquqini ta‟minlash yuzasidan O‟zbekiston Respublikasi

Hukumati turli shartnomalarni imzolagan, jumladan, 2000 yil 25-yanvardagi Mustaqil

Davlatlar Hamdo‟sligiga a‟zo davlatlarning iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish

sohasidagi hamkorligining asosiy yo‟nalishlari to‟g‟risidagi bitimining 4-moddasida

«davlatning ta‟lim tizimida fuqarolarni iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

sohasida bilim olishlarini ajralmas qismi sifatidagi dasturlarni amalga oshirish”

alohida e‟tirof etilgan. Ushbu qonun hujjatini davlatimiz ratifikatsiya qilmagan

bo‟lsada, 2002 yil 28-noyabrda «Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishda

jamoatchilik ishtirokini kengaytirish chora tadbirlari to‟g‟risida»gi O‟zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori qabul qilinib, uning 7-bandida

«...2003/2004 o‟quv yilidan boshlab belgilangan tartibda respublikaning barcha ta‟lim

muassasalari dasturlariga iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun

hujjatlarini o‟rganish bo‟yicha maxsus kurslarni kiritsinlar” deb belgilangan.

Shuningdek, O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 13 maydagi

“O‟zbekiston Respublikasiga iste‟mol tovarlari olib kirishni takomillashtirishga doir

qo‟shimcha chora-tadbirlar to‟g‟risida”gi Qarori qabul qilindi. Bundan ko‟rinib

turibdiki shu sohani tartibga soluvchi qonunchilikga ham tegishli o‟zgartirishlar

kiritilishi maqsadga muvofiq.

2. Iste‟molchilarning tovar (ish, xizmat)ni erkin tanlash va uni tegishli darajada

sifatli bo‟lishiga bo‟lgan huquqi EIH qonunchiligida iste‟molchilarning asosiy

huquqlari qatoriga kiritilmagan ammo ushbu huquqlarni xavfsizlikka bo‟lgan huquqi

bilan uyg‟unlashtirgan. BMTning rezalyutsiyasida, tovar (ish, xizmat)ni erkin tanlash

huquqi asosiy huquqlar qatoriga kiritilgan. Ushbu huquq fuqarolik huquqining asosiy

tamoyillaridan biri bo‟lmish “shartnomalar erkinligi”(FKning 1-moddasi) tamoyili

asosida amalga oshiriladi. Ya‟ni, Fuqarolar (jismoniy shaxslar) o‟z fuqarolik

huquqlariga, o‟z erklariga muvofiq ega bo‟ladilar va bu huquqlarni o‟z manfaatlarini

ko‟zlab amalga oshiradilar. Ular shartnoma asosida o‟z huquqlari va burchlarini

belgilashda va qonun hujjatlariga zid bo‟lmagan har qanday shartnoma shartlarini

belgilashda erkindirlar. Ammo BMT rezolyutsiyasida tovar(ish, xizmat)ni tegishli

darajada sifatli bo‟lishiga bo‟lgan huquqi alohida asosiy huquq sifatida belgilanmagan

balki u EIH qonun hujjatlarida berilgani singari xavfsizlikka bo‟lgan huquq tarkibiga

kirib ketadi. Bizning qonunda esa, iste‟molchining tovar (ish, xizmat)ni erkin tanlash

huquq uni asosiy huquqlaridan biri sifatida e‟tirof etilgan bo‟lsada, unga alohida izoh

berilib, normalashtirilmagan. Sifatga bo‟lgan norma ma‟lum darajada izohlangan

holos.

3. Iste‟molchining tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo‟lishiga talab qo‟yish huquqi

EIH qonun hujjatlarida ham, BMTning rezolyutsiyasida ham birinchi o‟rinda berilgan.

Yuqorida aytib o‟tilgandek, u iste‟molchilarning boshqa huquqlarini ham o‟z ichiga

qamrab olgan. Bu esa iste‟molchilarning eng asosiy huquqi desak mubolag‟a

bo‟lmaydi chunki insonning sog‟lig‟i eng oliy ne‟mat bo‟lib hisoblanadi.

4. Iste‟molchining hayoti, sog‟lig‟i va mol-mulki uchun xavfli bo‟lgan nuqsoni

bo‟lgan tovar (ish, xizmat), shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) ning

g‟ayriqonuniy harakati (harakatsizligi) tufayli etkazilgan moddiy ziyon, ma‟naviy

zararning to‟liq hajmda qoplanishiga bo‟lgan huquqi. Ushbu huquq EIH qonun

hujjatlarida ham, BMTning rezalyutsiyasida ham asosiy huquq sifatida e‟tirof etilgan.


manfaatlarini himoya qilinishini so‟rab sudga, boshqa vakolatli davlat organlariga

murojaat etishga bo‟lgan huquqi. Iste‟molchilarning ushbu huquqi EIH qonunchilik

dasturida asosiy huquq sifatida aniq e‟tirof etilmagan bo‟lsada, u iste‟molchining

axborot olish huquqi bilan uyg‟unlashtirib yuborilgan. Ammo, BMT rezalyutsiyasida

ushbu huquqni iste‟molchilarning asosiy huquqlari qatoriga kiritmagan. Fikrimizcha

sud va boshqa davlat vakolatli organlariga murojaat qilish ko‟pgina rivojlangan

davlatlarda har bir fuqaroning konstitutsion huquqi bo‟lib hisoblanadi. Shuning uchun

ham, iste‟molchilarning ushbu huquqlari rezolyutsiyada alohida asosiy huquq sifatida

o‟rnatilmagan.

6. Iste‟molchilarning asosiy huquqlaridan biri bo‟lmish jamoat tashkilotlarini

tuzishga bo‟lgan huquqi barcha rivojlangan davlatlar tomonidan tan olingan. Ushbu

huquq EIH qonunchilik dasturida asosiy huquq sifatida e‟tirof etilmagan bo‟lsada,

uning mazmun mohiyatidan kelib chiqib iste‟molchilarni jamoat birlashmalarini

tuzishga bo‟lgan huquqini qo‟llab quvvatlaganini ko‟rishimiz mumkin. BMT

rezalyutsiyasida ham ushbu huquq iste‟molchilarning asosiy huquqi sifatida e‟tirof

etilmagan bo‟lsada, uning ikkinchi bo‟limida ushbu faoliyat katta ahamiyatiga ega

ekanligi va uning ta‟minlanishi uchun barcha davlatlarda qonuniy zamin yaratilishi

lozimligi e‟tirof etilgan. Bizning qonunchiligimizda iste‟molchilarning jamoat

birlashmalarini tuzishga bo‟lgan huquqi iste‟molchilarning asosiy huquqlari tarkibiga

kiritilib, qonuning 30- moddasida iste‟molchilar o‟z huquq va manfaatlarini himoya

qilish maqsadida ihtiyoriy ravishda iste‟molchilar birlashmalarini tuzishlari

mumkinligi belgilangan. Iste‟molchilarning jamoat birlashmalari o‟z faoliyatlarini

O‟zbekiston Respublikasining “Nodavlat notijorat tashkilotlari to‟g‟risida”gi va

“Jamoat birlashmalari to‟g‟risida”gi qonunlari hamda boshqa qonun hujjatlariga

asosan amalga oshiradilar.

Bizning qonunimizda BMT rezolyutsiyasida va EIH qonunchilik dasturlarida

iste‟molchilarning asosiy huquqlari qatoriga kirgan bir qancha huquqlari o‟z aksini

topmagan. Bularga misol qilib, iste‟molchilarning o’z manfaatini ifoda etish

huquqini, asosiy ehtiyojlarini qondirish huquqini, iste’molchilik haqida bilim olish

huquqini, o’z qiziqishlarini bildirishga bo’lgan huquqini, sog’lom atrof-muhitga

bo’lgan huquqini va iqtisodiy manfaatlarini himoyasiga bo’lgan huquqini keltirishimiz mumkin. BMT

rezolyutsiyasida va EIH qonunchilik dasturlarida va O‟zbekiston Respublikasining

«Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida»gi qonunida o‟z ifodasini

topgan iste‟molchining asosiy huquqlari sifatida quyidagilar ifodalash mumkin:

1. Tovar (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi,

sotuvchi) haqida to‟g‟ri va to‟liq ma‟lumot olishga bo‟lgan huquqi;

2. Iste‟molchilik haqida bilim olishga bo‟lgan huquq;

3. Tovar(ish, xizmat)ni erkin tanlashga bo‟lgan huquqi

4. Tovar(ish, xizmat)ga nisbatan qiziqish(manfaat)larini ifoda etishga

bo‟lgan huquqi

5. Tovar(ish, xizmat)ni tegishli darajada sifatli bo‟lishiga bo‟lgan huquqi;

6. Tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo‟lishiga talab qo‟yishga bo‟lgan

huquqi;

7. Hayoti, sog‟lig‟i va mol-mulki uchun xavfli nuqsoni bo‟lgan tovar (ish,

xizmat), shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning g‟ayriqonuniy harakati

(harakatsizligi) tufayli etkazilgan moddiy ziyon, ma‟naviy zararning to‟liq hajmda

qoplanishiga bo‟lgan huquqi;

8. Buzilgan huquqlari yoki qonun bilan muhofaza etiladigan manfaatlari

himoya qilinishini so‟rab sudga, boshqa vakolatli davlat organlariga murojaat etishga

bo‟lgan huquqi;

9. Iste‟molchilarning jamoat birlashmalarini tuzishga bo‟lgan huquqi

10. Asosiy ehtiyojlarini qondirishga bo‟lgan huquq;



Iste‟molchilarning qonuniy manfaatlarini ifodalagan ushbu huquqlarini milliy

qonunchiligimizda ifodasini topganlarini ko‟rib chiqamiz.

Qonunda keltirilgan iste’molchilarning asosiy va muhim huquqlaridan biri -

bu ishlab chiqaruvchi(ijrochi,sotuvchi) hamda tovar (ish, xizmat)lar haqida o’z

vaqtida zarur, to’g’ri va tushunarli ma’lumot olish huquqidir. Yuqorida biz ushbu huquqni Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh

Assambleyasi tomonidan qabul qilingan “Iste‟molchilar manfaatlarini himoya

qilishning rahbariy tamoyillari” deb nomlangan (N 39/248 – sonli 9 aprel 1985 y)

rezolyutsiyasida ham, iste‟molchilar huquqlarini ximoya qilishga oid Evropa iqtisodiy

hamjamiyatining qonunchilik dasturida(1975 yildagi EIHning birinchi dasturida) ham,

Mustaqil Davlatlar Hamdo‟stligiga a‟zo davlatlarning “Iste‟molchilar huquqlarini

himoya qilish soxasidagi hamkorligining asosiy yo‟nalishlari to‟g‟risida”gi bitimida

(2000 yil 25-yanvardagi) ham va boshqa ko‟pgina halqaro hujjatlarda iste‟molchining

asosiy huquqlaridan biri sifatida e‟tirof etilganligini ko‟rdik.

Bu huquq orqali iste‟molchi munosib tanlovni amalga oshirib, o‟zining

ko‟zlagan natijasiga erishish imkonini yaratadi. Bu uning qonun bilan qo‟riqlanadigan

boshqa huquq va manfaatlarini buzilishini oldini olishga kafolat bo‟ladi. Iste‟molchilar

huquqlarini himoya qilishda tovar (ish, xizmat) haqidagi ma‟lumot muhim ahamiyat

kasb etadi, chunki uni tovar, ish va xizmatni erkin tanlash tamoyili o‟z ichiga qamrab

oladi. Ammo, ishlab chiqaruvchilar hamda sotuvchilar, iste‟molchilarga kerakli

tovarni ob‟ektiv tanlash imkoniyatini beruvchi to‟liq va haqqoniy ma‟lumotni odatda

bermaydilar.

Bu borada O‟zbekiston Respublikasining Axborot olishni erkinligi va kafolatlari

to‟g‟risidagi(24.04.1997 yil №400-1) hamda, Ahborotlashtirish to‟g‟risidagi

(05.12.2003 yilgi) qonunlarini ham keltirish mumkin. Eng avvalo iste‟molchiga

taqdim etilayotgan ma‟lumot to‟g‟ri bo‟lmog‟i lozim.

Iste‟molchilarning ma‟lumotga bo‟lgan huquqi ishlab chiqaruvchilar (ijrochilar,

sotuvchilar)ning ularni zarur, to‟g‟ri va tushunarli shaklda etkazish majburiyatini

vujudga keltiradi. Shunday qilib, Qonunning 5,6-moddalarida sanab o‟tilgan

ma‟lumotlar iste‟molchi bilan tuziladigan barcha shartnomalarda taraflar uchun, shu

jumladan texnik, tijorat va boshqa sohalarda maxsus malaka, bilimga ega bo‟lmagan

iste‟molchilar uchun zarur, qabul qilish uchun qulay, to‟g‟ri va tushunarli shaklda

etkazilishi lozim. Yuqoridagilarni inobatga olib, “Rivojlangan davlatlar

qonunchiligida iste‟molchi deganda sotib olinayotgan tovarning xususiyatlari haqida

maxsus bilimlarga ega bo‟lmagan shaxs tushuniladi” degan fikr mavujud. Albatta

iste‟molchi xar bir sotib olinayotgan(buyurtma berilayotgan) tovar (ish, xizmat)

haqida maxsus bilimga ega bo‟lmaydi. Lekin ko‟pgina rivojlangan davlatlarda

iste‟molchilarni ushbu sohada turli bilim va ko‟nikmalarga ega bo‟lishlari uchun

maxsus sharoitlar yaratiladi. Iste‟molchilarga mo‟ljallangan ma‟lumot nafaqat tovar

sotib olish sohasini, balki xizmatlar ko‟rsatish sohasini ham qamrab olmog‟i kerak.

Albatta iste‟molchi mutahassis emas. Iste‟molchilarga beriladigan ma‟lumotlarni ikki

turkumga bo‟lishimiz mumkin. Birinchisi – ishlab chiqaruvchi (ijrosi, sotuvchi)

haqidagi ma‟lumot; ikkinchisi – tovar (ish, xizmat) haqidagi ma‟lumotdir.

Iste‟molchiga ishlab chiqaruvchi o‟zining tashkiliy huquqiy tuzilishi haqida, yuridik

manzili haqida etarli ma‟lumot taqdim etishi lozim. FKning 1098-moddasida ishlab

chiqarish korxonasining nomi uning o‟zini, ishlab chiqargan tovarlarini, bajargan

ishlarini, ko‟rsatgan xizmatlarini farqlovchi, xabardor qiluvchi vosita, belgi sifatida

e‟tirof etilishi, hamda undan foydalanish huquqi faqat ushbu korxonaga tegishliligi, bu

huquq mutloq huquq ekanligi belgilangan. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlarga

nom berish tartibi, Fuqarolik kodeksi hamda, O‟zbekiston Respublikasida ma‟muriy –

xududiy tuzilish, toponomik ob‟ektlarga nom berish va ularning nomlarini o‟zgartirish

tartibi to‟g‟risidagi 1996 yil 30 avgustda qabul qilingan qonun bilan tartibga solinadi.

FKning 1099 – moddasida belgilangan qoidaga asosan yuridik shaxsning nomidan u

ishlab chiqargan tovar, bajargan ish, ko‟rsatgan xizmat belgisida foydalanishi

mumkin.

Qonun yuridik shaxslar – ishlab chiqaruvchi, ijrochi, sotuvchilar to‟g‟risidagi

ma‟lumotning tarkibiga umumiy talabni o‟rnatgan. Ushbu ma‟lumot xizmat ko‟rsatish

va savdo qilish joyidan, hamda savdo(xizmat) shaklidan qa‟tiy nazar etkazilishi kerak.

Yuridik shaxsning nomi o‟zida uning tashkiliy – huquqiy shaklini aks ettirishi lozim.

Ishlab chiqaruvchini shaxsiylashtirish (individuallashtirish) maqsadida, shuningdek

tovar (ish, xizmat) sifati va xavfsizligi bo‟yicha unga shikoyat keltirish uchun,

iste‟molchiga ushbu tashkilotning firma nomi yoki yuridik shaxs tuzmasdan

tadbirkorlik faoliyati bilan shug‟illanayotgan bo‟lsa, uning familliyasi, ismi, sharifi

ma‟lum qilinishi shart. Firma nomi ushbu ishlab chiqaruvchini boshqa korxonalar

(tashkilot, muassasa)dan ajratib turadi. U o‟zida korxonani tashkiliy – huquqiy

shaklini va uning faoliyatini, hamda qaysi davlat organi yoki boshqa xo‟jalik

sub‟ektining egaligida yoki tasarrufida ekanligini aks ettirishi lozimdir. Ishlab

chiqaruvchi o‟zi to‟g‟risidagi ma‟lumotni tovardagi ishlab chiqarish markasi orqali

ham taqdim etishi mumkin. Amaldagi qoidalarga binoan O‟zbekistonda ishlab

chiqarilgan maxsulotlar va tovarlar texnik shartlar yoki standartlar talablariga asosan

markirovka qilinishlari shart.

Yakka tartibdagi tadbirkor o‟z faoliyatining xususiyatidan kelib chiqib, uni

joylashgan erini aniqlash imkonini beruvchi davlat ro‟yxatidan o‟tganligini

tasdiqlovchi ma‟lumotni taqdim etishi lozim. Tovarlarning o‟zida yoki ularning

o‟ramlarida aks etiladigan ishlab chiqarish markasida ishlab chiqaruvchining to‟liq

yoki qisqartirilgan nomini, uning joylashgan erini, tovarning navi, standarti xaqidagi

ma‟lumotni mujassamlashi lozim.

Ishlab chiqarish markasi registratsiya qilinmaydi va tovar belgisi bilan bir

qatorda qo‟llaniladi. Tovarda markirovkani bo‟lmasligi iste‟molchining ishlab

chiqaruvchi to‟g‟risida ma‟lumot olishga bo‟lgan huquqini buzilishiga olib keladi,

hamda O‟zbekiston Respublikasi Monapoliyaga qarshi kurashish va raqobatni

rivojlantirish davlat qo‟mitasining hamda uning xududiy bo‟linmalarining

ko‟rsatmasiga binoan ishlab chiqarish korxonasi jarimaga tortilib, kerak bo‟lsa xatto

tugatilishi mumkin.

Savdo korxonalari, maishiy va boshqa turdagi xizmat ko‟rsatish korxonalari

iste‟molchiga kerakli bo‟lgan ma‟lumotlarni o‟zida aks ettirgan lavhalarga ega bo‟lishi

lozim. Lavhada albatta tashkilotning firma nomi, uning joylashgan (yuridik) manzili

va ish tartibi o‟z o‟rnini topishi lozim. Shu bilan birga Ishlab chiqaruvchi (ijrochi)

lavhalarini, e‟lonlarini, narxnomalarini va boshqa ko‟rgazmali hamda og‟zaki axborot

matnlarini davlat tilida rasmiylashtirishi, e‟lon qilishi shuningdek boshqa tillarda

tarjimasi berilishi mumkin (“O‟zbekiston Respublikasi Davlat tili haqida”gi

qonunining 20 – moddasi).


to‟g‟risida” qonuni yuridik shaxslar – ishlab chiqaruvchi, ijrochi, sotuvchilar

to‟g‟risidagi ma‟lumotning tarkibiga umumiy talabni o‟rnatgan. Ushbu ma‟lumot

xizmat ko‟rsatish va savdo qilish joyidan, hamda savdo(xizmat) shaklidan qa‟tiy nazar

etkazilishi kerak. Yuridik shaxsning nomi o‟zida uning tashkiliy – huquqiy shaklini

aks ettirishi lozim. Ishlab chiqaruvchini individuallashtirish maqsadida, shuningdek

tovar (ish, xizmat) sifati va xavfsizligi bo‟yicha unga shikoyat keltirish uchun,

iste‟molchiga ushbu tashkilotning firma nomi yoki yuridik shaxs tuzmasdan

tadbirkorlik faoliyati bilan shug‟illanayotgan bo‟lsa uning ismi ma‟lum qilishi lozim.

Yakka tartibdagi tadbirkor o‟z faoliyatining xususiyatidan kelib chiqib, uni

joylashgan erini aniqlash imkonini beruvchi davlat ro‟yxatidan o‟tganligini

tasdiqlovchi ma‟lumotni taqdim etishi lozim.


to‟g‟risida”gi qonuni iste‟molchi olishi lozim bo‟lgan zarur, to‟g‟ri va tushunarli

ma‟lumotlarning asosiylarini ko‟rsatib o‟tgan. Iste‟molchi ishlab chiqaruvchi (ijrochi,

sotuvchi), savdo va xizmat ko‟rsatish qoidalari to‟g‟risida zarur, to‟g‟ri hamda

tushunarli ma‟lumot olish huquqiga ega. Bu holat ayniqsa oldi-sotdi munosabatlarida

yaqqol namoyon bo‟ladi. Chakana oldi-sotdi shartnomasining muhim xususiyatlaridan

biri – taraflarning shartnoma oldidan o‟zaro aloqalari, muloqotlari, munosabatlarining

huquqiy ifodasi hisoblanadi. Bu muloqotdan asosiy maqsad iste‟molchini qiziqtiruvchi

barcha ma‟lumotlarni unga bildirish, iste‟molchining ma‟lumotlar olishga bo‟lgan

huquqlarni ta‟minlashdir. Iste‟molchi nafaqat tovar xaqida balki ushbu tovarni

tayyorlovchi, sotuvchi xaqida ham to‟g‟ri va to‟liq ma‟lumotga ega bo‟lishi lozim.

Qonuning talablariga binoan ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) to‟g‟risidagi

ma‟lumot o‟zida quyidagilarni aks ettirishi lozim:

Tashkilotning firma nomi. FKning 1098-1101 moddalari Firma nomini

huquqiy tartibga soladi.

Firma nomi iste‟molchilarga bir ishlab chiqaruvchi(ijrochi, sotuvchi)ni

boshqalardan ajratish imkonini beradi.

Tashkilotlarning firma nomi to‟liq ( masalan, “Yulduz” tikuv ishlab chiqarish

korxonasi, “Istiqlol diyor” firmasi ) yoki qisqartirilgan (O‟zbekenergo, O‟zDEU,

Toshshaharnur, PGS), yoki original (noyob) (“Tufin”, “Malika”, “Zarafshon”) bo‟lishi

mumkin. Firma nomi tashkilotdan ajratib bo‟lmaganligi uchun boshqa shaxsga

o‟tkazilayotganda faqat tashkilot bilan birga o‟tkazishga yo‟l qo‟yiladi. Ishlab

chiqarish korxonasining nomi uning tashkiliy – huquqiy shaklini bildiradi. Misol

uchun: “Nom danak” xususiy savdo – ishlab chiqarish firmasi. Bu erda,

“Nom danak” – uning savdo belgisi (boshqa turdosh korxonalardan ajratib

turadigan)ni;

xususiy – xususiy mulkchilikka asoslangan korxona ekanligini;

savdo – ishlab chiqarish – faoliyat yo‟nalishini;

firma – yuridik shaxs huquqlariga ega bo‟lgan tijoratchi tashkilot ekanligini

bildiradi.

FKning 46-moddasida Yuridik shaxsning nomi va joylashgan eri ko‟rsatilgan,

unga binoan, yuridik shaxsning tashkiliy huquqiy shakli, tashkilotning nomida

ko‟rsatilishi lozim, ya‟ni tashkilotning shakliga asosan uning olgan majburiyatlarini

lozim darajada bajarmaganda, yoki umuman bajarmaganda yuzaga keladigan mulkiy

javobgarligi miqdorini aniqlash mumkin.

FKning 1101-moddasida Firma nomiga bo‟lgan huquqni boshqa shaxsga berish

tartibi berilgan.

Tashkilotning joylashgan eri. Tashkilotning joylashgan eri, agar qonunga

muvofiq yuridik shaxsning ta‟sis xujjatlarida boshqacha tartib belgilanmagan bo‟lsa, u

davlat ro‟yxatidan o‟tkazilgan joy bilan belgilanadi (FK 46-moddasi, 3-qismi).

Tashkilotning aniq manzili uning ustavida yoki ta‟sis shartnomasida ko‟rsatiladi.

Odatda, yuridik shaxsning joylashgan joyi uning nomida aks ettiriladi. Agar

iste‟molchi yakka tartibdagi tadbirkor bilan oldi-sotdi munosabatlariga kirishganda,

ushbu tadbirkor iste‟molchiga o‟zining davlat ro‟yxatidan o‟tganligi va uni ro‟yxatga

olgan organ haqida ma‟lumot taqdim etishi lozim. Tashkilotning ro‟yxatdan o‟tgan

joyiga qarab, uning o‟z majburiyatlari bo‟yicha javob beradigan joyi vujudga kelgan

nizoning qaysi sudga ta‟luqli bo‟lishi va boshqa masalalarni hal qilish belgilanadi.

Savdo va xizmat ko‟rsatish qoidalari to‟g‟risidagi ma‟lumot. Qonunda

sotuvchi (ijrochi) iste‟molchiga tovarlar savdosi, maishiy va boshqa turdagi xizmat

ko‟rsatishning qoidalari to‟g‟risida to‟liq ma‟lumot berishi shartligi belgilangan.

Ammo ushbu ma‟lumotning shakli iste‟molchiga taqdim etilish tartibi, vaqti hamda

joyi va boshqa xolatlar qonunda aniq belgilanmagan bu esa sotuvchi, ijrochini o‟zi

xoxlagan ma‟lumotni taqdim etishi, iste‟molchilarni savdo va xizmat ko‟rsatish

qoidalari to‟g‟risida ma‟lumot olishga bo‟lgan huquqini buzilishiga olib kelishi

mumkin. Chunki iste‟molchi mutaxassis emas. Shuning uchun ayrim ma‟lumotlarni

taqdim etilishini majburiy qilib belgilanishi maqsadga muvofiq bo‟lar edi. Jumladan,

Sotuvchi (ijrochi)ning ish vaqti to‟g‟risidagi ma‟lumot. Sotuvchi, ijrochi va yakka

tartibdagi tadbirkorlar o‟zlarining tashkilotlarini (davlat, munitsipal tashkilotlardan

tashqari) ish vaqtini mustaqil ravishda belgilaydilar. Tashkilot o‟z ish vaqtiga to‟liq

rioya qilishi va u ish vaqti haqida iste‟molchiga ma‟lumot berishi lozim. Ushbu

ma‟lumotda ishni boshlanish va tamom bo‟lish vaqti (masalan, soat 9.00dan - 19.00

gacha; Tunu-kun 24 soat va boshqa.), agarda mavujud bo‟lsa, tushlik vaqti (masalan,

soat 13.00dan - 14.00gacha); qisqartirilgan va sanitariya kunlari, hamda dam olish

kunlari o‟z aksini topishi lozimdir. Tashkilotning ish vaqti e‟lon qilingan ish vaqti

to‟g‟ri kelishi kerak. Sotuvchi(ijrochi), hamda ish vaqti haqidagi ma‟lumot

tashkilotning lavhasida aks ettirilishi lozim. Lavha undagi ma‟lumotlar bilan

tanishishga qulay va maqbul joyga joylashtiriladi.

Yuqoridagi talablar ko‟chma savdo uchun ham, ya‟ni yarmarkalardagi

lotoklarda, savdo korxonasidan tashqarida vaqtinchalik binolarda savdo qilinganda

ham qo‟llaniladi.

Iste‟molchilar yuqorida izoh etilgan ma‟lumotlar bilan birga sotuvchi(ijrochi)

tomonidan qat‟iy o‟rnatilgan tovarlar savdosi, maishiy va boshqa turdagi xizmat

ko‟rsatishning qoidalari to‟g‟risida to‟liq ma‟lumotni taqdim etishi lozim. Ushbu

ma‟lumotlar ham boshqa ma‟lumotlar singari iste‟molchilar uchun tushunarli, etarli

darajada to‟liq va to‟g‟ri bo‟lishi shart.

Shu o‟rinda, misol tariqasida, O‟zbekiston Respublikasi Xukumati qarorlari

bilan tasdiqlangan ayrim turdagi sohalar faoliyatiga doir Qoidalarni keltirishimiz

mumkin. Jumladan, O‟zbekiston Respublikasi chakana savdo qoidalari (O‟z.R. VM

13.02.2003 y. 75-son qaroriga 1-ilova)da savdo sotiq munosabatlarida sotuvchi

tomonidan iste‟molchilarga zarur ma‟lumotlarni berilishi o‟rnatilgan (mazkur

Qoidalarga O‟zR VM 15.05.2003 y. 217-son Qaroriga muvofiq o‟zgartirishlar

kiritilgan). Unda belgilanishicha sotuchi tomonidan mazkur Qoidalardan tegishli

ko‟chirmalar sotuvchi tomonidan ko‟rgazmali va qulay shaklda xaridorlar e‟tiboriga

etkazilishi lozim. Shuningdek, sotuvchi xaridorning tanishishi uchun qulay joylarda

quyidagi ma‟lumotlar joylashtirilishi kerakligi o‟rnatildi. Ya‟ni:

sotuvchi - yuridik shaxs to‟g‟risidagi ma‟lumotlar – o‟z korxonasining nomi,

uning joylashgan joyi (pochta manzili va ish rejimi);

sotuvchi - yakka tartibdagi tadbirkor to‟g‟risidagi ma‟lumotlar - davlat

ro‟yxatidan o‟tkazilganlik va ro‟yxatdan o‟tkazgan organning nomi.

Agar sotuvchi amalga oshiradigan faoliyat litsenziyalanishi kerak bo‟lsa, u

litsenziyaning tartib raqami va amal qilish muddati to‟g‟risidagi, shuningdek uni

bergan organ haqidagi ma‟lumotlarni, hamda sotuvchi qonun hujjatlarida nazarda

tutilgan tovarlar to‟g‟risidagi quyidagi zarur va ishonchli ma‟lumotlarni xaridorning

e‟tiboriga o‟z vaqtida ko‟rgazmali va qulay shaklda etkazishi shartligi ham belgilab

qo‟yildi. Jumladan:

tovarning nomi;

tovarning shtrixli kodi (mavujud bo‟lganda);

tovardan samarali va xavfsiz foydalanish qoidalari va shartlari;

agar u aniq bir tovar uchun belgilangan bo‟lsa - kafolatli muddati;

agar ular aniq bir tovar uchun belgilangan bo‟lsa - xizmat qilish muddati yoki

yaroqlilik muddati, shuningdek ko‟rsatilgan muddatlar tamom bo‟lgandan keyin

xaridor amalga oshirishi kerak bo‟lgan zarur xatti-harakatlar haqidagi hamda, agar

tovarlar ko‟rsatilgan muddatlar tamom bo‟lgandan keyin xaridorning hayoti, sog‟lig‟i

va mol-mulki uchun xavf tug‟dirsa yoki foydalanish uchun yaroqsiz bo‟lib qolsa,

bunday harakatlar bajarilmagan taqdirda kelib chiqishi mumkin bo‟lgan oqibatlar

to‟g‟risidagi ma‟lumotlar;

tovarning narxi va uni sotib olish shartlari;

ularning majburiy talablariga tovar muvofiq bo‟lishi kerak bo‟lgan

standartlarning belgilanishi;

tovarning asosiy iste‟mol xossalari to‟g‟risidagi ma‟lumotlar (agar ular o‟ramda

ko‟rsatilmagan bo‟lsa);

muvofiqlik sertifikati.

Agar xaridor tomonidan sotib olinadigan tovar iste‟mol qilingan bo‟lsa yoki

uning kamchiligi (kamchiliklari) bartaraf etilgan bo‟lsa, xaridorga bu to‟g‟rida

ma‟lumot berilishi kerak.

Sotuvchi xaridorning talabiga ko‟ra:

tovarni tayyorlovchining nomi va joylashgan joyi (yuridik manzili), xaridorlardan

e‟tirozlarni qabul qilib olishga va tovarni tuzatuvchi va unga texnik xizmat

ko‟rsatuvchi tayyorlovchi (sotuvchi) tomonidan vakil qilingan tashkilot

(tashkilotlar)ning joylashgan joyi to‟g‟risidagi axborotni;

sertifikatning asl nusxasi egasi yoki sertifikatni bergan tovarlarni sertifikatlash

bo‟yicha organ tomonidan tasdiqlangan sertifikatning nusxasini;

tayyorlovchi yoki etkazib beruvchi (sotuvchi) tomonidan zarur tarzda

rasmiylashtirilgan tovarga ilova qilinadigan hujjatlarni taqdim etishi shartligi

belgilandi. O‟rnatilgan muxim qoidalardan biri bu sotuvchi, tovarlar va ularni

tayyorlovchilar to‟g‟risidagi ma‟lumotlar xaridorlar e‟tiboriga davlat tilida etkazishi,

zarur bo‟lganda boshqa tillarda takrorlanishi mumkinligi belgilandi. Shu bilan birga

iste‟molchiga, ko‟rsatiladigan xizmatlar, ularning narxlari va xizmatlar ko‟rsatish

shartlari, shuningdek tovarlarni sotishda xizmat ko‟rsatishning qo‟llaniladigan

shakllari to‟g‟risida (oldindan buyurtma berish, tovarlarni uyda sotish, kreditga sotish,

gazlamalarni bichish, sovg‟a va komplektli to‟plamlarni komplektlash bo‟yicha va

boshqa shakllardagi) ko‟rgazmali va ishonchli axborot taqdim etilishi kerakligi qat‟iy

qilib belgilandi.

Maishiy xizmat ko‟rsatish korxonalari ta‟monidan iste‟molchilarga

ko‟rsatiladigan xizmatlar xaqidagi ma‟lumotlarni qay tartibda va shaklda etkazishlari

lozimligi, O‟zbekiston Respublikasi aholisiga maishiy xizmat ko‟rsatish

qoidalari(O‟zR. VM 12.10.1995 y. 399-son qaroriga 5-ilova)da o‟z aksini topgan

(mazkur Qoidalarga O‟zR VM 28.06.2002 y. 236-son Qaroriga muvofiq

o‟zgartirishlar kiritilgan). Unda belgilanishicha, ho‟jalik yurituvchi sub‟ektlar,

ularning buyurtmalarni qabul qiladigan va beradigan bo‟linmalari:

O‟zbekiston Respublikasi aholisiga maishiy xizmat ko‟rsatishning mazkur

qoidalarini;

xizmatlarning aniq turlari uchun "Buyurtma qabul qilish, rasmiylashtirish va

berish qoidalari" respublika standartlarini;

ko‟rsatiladigan xizmatlar turlarini;

ko‟rsatiladigan xizmatlarning barcha turlari uchun standartlash bo‟yicha

normativ-texnik hujjatlarni (respublika standartlari, texnik shartlar, korxona

standartlari);

xizmatlarning har bir turi uchun amalda bo‟lgan asoslangan narx va tariflarni;

mulohazalar daftarini;

xizmat ko‟rsatish joyiga kirish va chiqishda ish tartibi, oddiy va shoshilinch

buyurtmalarni bajarish uchun belgilangan muddatlar, tuzatilgan va tayyorlangan

buyumlarga beriladigan kafolat muddatlari to‟g‟risidagi axborotni (axborot chiroyli

qilib bezatilgan va aniq, tushunarli bo‟lishi kerak);

korxona manzili va telefon raqamlarini, rahbarning fuqarolarni qabul qilish

kunlari va soatlarini;

navbatsiz xizmat ko‟rsatish huquqiga ega bo‟lgan fuqarolar toifalari ko‟rsatilgan

ro‟yxatni qulay va ko‟zga darrov tashlanadigan joyga joylashtirishga va shu orqali

iste‟molchilarning ma‟lumot olishga bo‟lgan huquqlarini taminlashga majbliklari o‟z

aksini topgan. Shuningdek, xo‟jalik yurituvchi sub‟ektlar o‟z ish xususiyatlari va

imkoniyatlarini hisobga olib, yuqorida qayd etilganlar bilan birga buyurtmachilar

(iste‟molchilar) e‟tiboriga jurnallar, kataloglarni, buyumlarning tasdiqlangan

namunalarini yoki ular tasvirlangan albomlarni, maishiy xizmatlarga bo‟lgan talabni

hisobga olish jurnalini, materiallar, ehtiyot qismlar, furnitura namunalarini ularning

bahosini ko‟rsatgan holda ham havola etishlari mumkinligi e‟tirof etilgan.

Shu bilan birga, hozirgi kunda, respublikamizda, umumiy ovqatlanish

mahsulotlarini (xizmatlarni) ishlab chiqarish va sotishga oid maxsus qoidalar (O‟zR.

VM 13.02.2003 y. 75-son qaroriga 2-ilova) ham o‟rnatilgan (mazkur Qoidalarga O‟zR

VM 15.05.2003 y. 217-son Qaroriga muvofiq o‟zgartirishlar kiritilgan). Ushbu

Qoidalarda, umumiy ovqatlanish sub‟ekti-iste‟molchiga o‟zining to‟liq nomi, ish

rejimi, tavsiya etiladigan mahsulotlar, tovarlar va ko‟rsatiladigan xizmatlar

to‟g‟risidagi zarur va ishonchli ma‟lumotlarni ko‟rgazmali va qulay shaklda etkazishi

shartdir. Bunday ma‟lumotlarda iste‟molchining to‟g‟ri tanlovni amalga oshirish

imkoniyatini ta‟minlaydigan kamida quyidagi ma‟lumotlar bo‟lishi kerak. Ya‟ni,

mahsulotlar va tovarlar ro‟yxati; umumiy ovqatlanish mahsulotlarining tayyor

taomlari portsiyalarining umumiy vazni (hajmi), tavsiya etilayotgan ichimlik

butilkasining sig‟imi va uning portsiyalari hajmi to‟g‟risidagi ma‟lumotlar; xizmatlar

ro‟yxati va ularni ko‟rsatish shartlari; xizmatlar narxi va ularni to‟lash shartlari

bo‟lishi kerakligi o‟rnatildi. Shuningdek, umumiy ovqatlanish savdo ob‟ektlarining ish

rejimi, mulkchilik shaklidan qat‟i nazar, mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan

kelishgan holda, sanoat korxonalari, muassasalar, o‟quv yurtlari huzuridagi umumiy

ovqatlanish korxonalarining ish rejimi esa - shuningdek ma‟muriyat va kasaba

uyushmasi qo‟mitasi bilan kelishgan holda belgilanishi hamda unga rioya qilinishi va

bu xaqida iste‟molchiga ma‟lumot berilishi shartligi belgilandi. Yuqorida izohlangan

Qoidalar o‟zining amal qilish doirasida majburiy xarakterga ega, ularga amal qilmaslik

tegishli javobgarliklarni keltirib chiqaradi.

Qonunda keltirilgan zarur, to‟g‟ri va tushunarli ma‟lumot tushunchalariga

amaldagi Fuqarolik Kodeksi ham, Qonun ham to‟liq ta‟rif bermagan. Shu o‟rinda

savol tug‟iladi: Zarur va to‟g‟ri ma‟lumot deganda nima tushuniladi? Bizningcha zarur

ma‟lumot deganda sotuvchi tomonidan xaridorga beriladigan to‟liq xajmdagi

ma‟lumotlar tushuniladi. Zarur ma‟lumot iste‟molchida tovar (ish, xizmat) haqida

tasavvur hosil qilish, aynan ulardan qanday foydalanish kerakligi to‟g‟risida

tushunchani vujudga keltirishi lozim. Odatda, iste‟molchi sotib olishni mo‟ljal qilgan

tovar(ish, xizmat) haqida etarli ma‟lumot(bilim)ga ega bo‟lmaydi(ega bo‟lishi mumkin

bo‟lsada, qonun iste‟molchi huquqlarini ta‟minlash maqsadida iste‟molchi bunday

ma‟lumotga ega bo‟lmaydi deb tahmin qiladi). Shuning uchun ham ishlab

chiqaruvchi(ijrochi, sotuvchi) iste‟molchiga tovar(ish, xizmat) haqida etarli va to‟liq

ma‟lumot berishi lozim. Iste‟molchi esa ushbu unga taqdim etilgan ma‟lumotlardan

oqilona foydalanib, o‟ziga ma‟qul, uni qiziqtirgan tovarni xususiyatlari, sifati, uni

ishlatish va saqlash tartibi haqida to‟liq ma‟lumotga ega bo‟lib, ushbu tovar (ish,

xizmat) natijalaridan mutaxassis ko‟magisiz mustaqil ravishda foydalana olishi lozim

bo‟ladi.

Yuqorida keltirilgan ta‟rifdan kelib chiqib, “Zarur ma‟lumot” deganda:

birinchidan, sotuvchi ( ijrochi, ishlab chiqaruvchi)ning yuridik manzili va u

tasarruf (realizatsiya) qilayotgan tovari (bajarayotgan ishi, ko‟rsatayotgan xizmati)

haqida aniq ma‟lumotlar (bu ma‟lumot orqali iste‟molchi unga nuqsonli tovar

sotilganda yoki bajarilgan ishda(ko‟rsatilgan xizmatda) kamchiliklar aniqlanganda

javobgarni topish bilan bog‟liq qiyinchiliklar yuzaga kelishi oldi olinadi);

Ikkinchidan, o‟zida albatta uning sifati, asosiy iste‟mol xususiyatlari, narhi,

ishlab chiqaruvchining majburiyatlari va Qonunning 5,6-moddalarida sanab o‟tilgan

talablarni aks ettirgan ma‟lumot majmui tushuniladi(Bu esa iste‟molchiga o‟ziga

kerakli tovar(xizmat)ni tanlab olish imkonini beradi).

Uchinchidan, sotuvchi (ijrochi) iste‟molchiga savdo va xizmat ko‟rsatish

qoidalari to‟g‟risida beradigan to‟liq ma‟lumot tushuniladi. Bunday qoidalarni

mavujudligi uning bajarilishi majburligini belgilaydi. Bu esa iste‟molchining kuchini

va mablag‟ini tejalishadigan ma‟lumot tushuniladi.

To‟g‟ri ma‟lumot deganda esa tovar (ish, xizmat)da aks ettirilgan, ma‟lumot

uning asl holdagi ko‟rinishiga, ya‟ni tarkibiga va xususiyatlariga mos keladigan

ma‟lumot tushuniladi.

Tovar(ish, xizmat) haqidagi reklama ma‟lumotlari to‟g‟riligi uchun esa, uni

ommaviy ahborot vositalarida joylashtirgan yoki boshqa usullar orqali

iste‟molchilarga etkazishga buyurtma bergan shaxslar javobgar bo‟ladilar.

Ma‟lumotlar iste‟molchiga ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) tomonidan tushunarli

va foydalanish uchun qulay shaklda savdo-sotiq, ishlarni bajarish, xizmatlar ko‟rsatish

vaqtida taqdim etilishi lozim.

Ist‟molchiga beriladigan ma‟lumot davlat tilida taqdim etilishi lozim. Albatta

boshqa tillarda(masalan: ingliz, frantsuz, rus va boshqalar) tovar(ish, xizmat) haqidagi

ma‟lumotni berilishining zaruratini ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning o‟zi

belgilaydi. Korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulot davlat tilidagi va boshqa

tillardagi yorliqlar, yo‟riqnomalar, etiketkalar bilan ta‟minlanadi (O‟zbekiston

Respublikasi Davlat tili haqidagi qonunining 21-moddasi).

Iste‟molchilarga ma‟lumotlarni davlat tilida ya‟ni o‟zbek tilida berilishi zarurati

2002 yil 20 avgustda qabul qilingan, O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining «Litsenziyalashni bekor qilish hamda iste‟mol tovarlarini olib kelish

va O‟zbekiston Respublikasining ichki bozorida sotishni takomillashtirish chora-

tadbirlari to‟g‟risida»gi qarorida ham o‟z aksini va tasdiqini topgan. Jumladan unda,

“iste‟molchilarning huquqlarini ta‟minlash maqsadida 2003 yil 1 yanvardan boshlab

O‟zbekiston Respublikasi hududiga tovar yorliqlarida (etiketkalarida) O‟zbekiston

Respublikasining davlat tilida tovarning xususiyatlari to‟g‟risida ahborot va ularni

qo‟llash, ulardan foydalanish bo‟yicha yo‟riqnomalar mavujud bo‟lishi, ular

bo‟lmagan taqdirda erkin muomalaga chiqarishga mo‟ljallangan iste‟mol tovarlarining

ayrim turlarini respublika xududiga olib kelish ta‟qiqlanishi” ko‟rsatilgan. Ushbu

qarorning uzviy davomi sifatida O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

2013 yil 13 maydagi “O‟zbekiston Respublikasiga iste‟mol tovarlari olib kirishni

takomillashtirishga doir qo‟shimcha chora-tadbirlar to‟g‟risida”gi Qarori qabul qilindi.

Iste‟molchilarga tovar (ish va xizmat)lar haqida ma‟lumotlarni taqdim etishning

alohida usuli, ommaviy ahborot vositalaridagi, ya‟ni matbuotdagi, radio va

televideniyadagi hamda Internetdagi Reklamadir. Reklama – O‟zbekiston

Respublikasining “Reklama to‟g‟risida”gi qonunining 4-moddasida, bevosita yoki

bilvosita foyda (daromad) olish maqsadida yuridik yoki jismoniy shaxslar tomonidan,

mahsulot, shu jumladan tovar belgisi, xizmat ko‟rsatish belgisi(tovar belgisi va xizmat

ko‟rsatish belgisi bu bir yuridik va jismoniy shaxslar tovarlari va xizmatlarini boshqa

yuridik va jismoniy shaxslarning shu turdagi tovarlaridan farqlash uchun xizmat

qiladigan, belgilangan tartibda ro‟yxatdan o‟tkazilgan belgilardir) va texnologiyalar

to‟g‟risida har qanday shaklda va har qanday vositalar yordamida qonun hujjatlariga

muvofiq tarqatiladigan maxsus axborotdir.

Reklama iste‟molchini faqat aniq tovarni sotib olishga yoki aniq xizmatdan

foydalanishga safarbar etadi(undaydi). Ko‟p yoki kam ahamiyatli bitimlarning deyarli

bittasi ham reklama bilan tanishilmasdan tuzilmaydi. Reklamani ishlab chiqarish,

joylashtirish va tarqatish bilan bog‟liq munosabatlar O‟zbekiston Respublikasi

“Reklama to‟g‟risida”gi qonuni bilan tartibga solinadi.

Reklamaning mazmuniga reklama beruvchi javob beradi. Reklama siyosati

haqidagi xalqaro kodeksda ma‟lumotning bir turi sifatida reklamaga qo‟yiladigan

talablar yoritilgan bo‟lib, uni milliy qonunchilik va halqaro qoidalar doirasida

ishlatishga mo‟ljallanib, sud amaliyotida esa, ma‟lumot olish materiali (spravochniy

material) sifatida foydalanish ko‟zda tutilgan.

Reklamadagi ma‟lumot xaqqoniy va ishlab chiqarishning

joylashgan manzilini, tabiatini, tarkibini, ishlab chiqarilgan muddatni, yaroqlilik

muddatini, ishlatilish sohasini, iste‟mol xususiyati, tovarni etkazib berish,

almashtirish, qaytarish shartlari, hamda xizmat ko‟rsatish, ta‟mirlash va hatto xayriya

maqsadini ko‟zlab qilingan ishdan tushgan daromad haqida ma‟lumotni o‟zida aks

ettirishi lozim. Iste‟molchilarni ma‟lumot olishga

bo‟lgan huquqi mazmuni keng doiradagi masalalarni qamrab oladi, xatto bevosita

tovar sifati bilan bog‟liq bo‟lmaganlarini ham ushbu ma‟lumotda o‟z aksini topishi

mumkin. Iste‟molchilarning turli xildagi ma‟lumotlarga bo‟lgan huquqlarini

buzganlik uchun yuridik ahamiyat va javobgarlik bir xil emasdir.

Iste‟molchilarning ma‟lumot olishga bo‟lgan huquqi birinchi marotaba qonun

hujjati darajasida e‟lon qilib, qonun uning tarkibini, sifatini, iste‟molchiga etkazish

paytini, hamda tegishli ma‟lumotni etkazishi kerak bo‟lgan shaxslarni ko‟zda tutgan.

“Zarur ma‟lumot” tushunchasini qonun ochib bermagan va agar nizo yuzaga

kelsa, odatda qo‟yiladigan talablardan kelib chiqib, avval iste‟molchining

manfaatlarini ko‟zda tutish lozim bo‟ladi. Ammo ushbu tushunchaga, so‟zsiz, qonunga

binoan ko‟rsatilishi majburiy bo‟lgan ma‟lumot kiritilishi lozim.

Iste‟molchilarning ko‟rsatilgan ma‟lumotlarni etkazilishini talab qilishga bo‟lgan

huquqini mavujudligi o‟z navbatida tegishli tashkilotlarni uni etkazishga bo‟lgan

majburiyatini anglatadi.

Qonun hujjatlarini umumiy yoki mahsus normalariga binoan ushbu

majburiyatlarni bajarmaganlik uchun aybdorlar javobgarlikka tortilishi mumkin.

Xorijiy davlatlar amaliyotida iste‟molchilarga xizmat ko‟rsatish kasbi bo‟lmish

shaxslarning faoliyatini alohida qoidalari(kasbiy faoliyat kodekslari) mavujud. Bunday

ish,

birinchidan, ushbu sohada o‟rnatilgan standartlarga mos keladigan xolda amalga

oshirilishi lozim;

ikkinchidan, ishlatilgan materiallar iste‟molga yaroqli(sifatli) bo‟lmog‟i lozim;

uchinchidan, iste‟molchilar berilgan materiallar ustidan tegishli nazorat va

saqlash ta‟minlanishi lozim. Iste‟molchi unga

belgilangan muddatda, yuqori sifatda va belgilangan narxda tegishli xizmat

ko‟rsatilishini talab qilishga xaqli.

Qonun iste‟molchilarga ma‟lumotlarni etkazish usulini xizmat ko‟rsatishning

xususiyatlaridan kelib chiqib belgilaydi. U tushunarli va yaqqol ko‟zga tashlanadigan

shaklda etkazilishi lozim. Odatda alohida turdagi tovarlar bilan savdo qilish

qoidalarida (oldi-sotdi shartnomalarining turlarida) va turli xildagi xizmatlar ko‟rsatish

qoidalarida ma‟lumotlarni taqdim etish spetsifikasi (xususiyati) belgilab qo‟yiladi.

Barcha tovarlar, bajarilayotgan ishlar, ko‟rsatilayotgan xizmatlar to‟g‟risidagi

ma‟lumotga qo‟yilgan umumiy talab Qonunning ushbu moddasida o‟z aksini topgan.

Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) iste‟molchiga o‟zi realizatsiya qilayotgan

tovar (ish, xizmat)lar haqida o‟z vaqtida zarur, to‟g‟ri va tushunarli ma‟lumot berishi

shartligi belgilangan.

Tovar (ish, xizmat) haqidagi ma‟lumotda quyidagilar ko‟rsatilishi shart:

tovar (ish, xizmat) majburiy talablariga muvofiq kelishi shart bo‟lgan normativ

xujjatning nomi;

tovar (ish, xizmat)ning asosiy iste‟mol xususiyatlari, shu jumladan o‟ziga xos

xususiyatlari ruyxati;

bahosi va sotib olish shartlari;

ayrim turdagi tovarlarning ishlab chiqarilgan sanasi;

ishlab chikaruvchi (ijrochi)ning kafillik majburiyatlari;

tovardan samarali va xavfsiz foydalanish qoidalari hamda shartlari;

tovarning xizmat (yaroqlilik) muddati va ushbu muddat tugaganidan keyin

iste‟molchi nima ishlar qilishi zarurligi, shuningdek bunday ishlarni bajarmaslik

natijasida kelib chiqishi mumkin bo‟lgan oqibatlar to‟g‟risidagi ma‟lumotlar;

ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning nomi va mulkchilik shakli, ro‟yxatga

olish va litsenziya guvohnomasining qayd raqami;

ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning hamda ular iste‟molchidan da‟vo

qabul qilishga vakolat bergan, shuningdek ta‟mirlash ishlarini bajaradigan va

texnikaviy xizmat ko‟rsatadigan korxonalarning manzillari;

tovarlarni saqlash, xavfsiz utilizatsiya qilish usullari hamda qoidalari;

teatr – kontsert tadbirlari o‟tkazilayotganda fonogrammadan foydalanilishi

to‟g‟risidagi axborot.

Sertifikatlanishi shart bo‟lgan tovar haqida iste‟molchiga uning

sertifikatlanganligi to‟g‟risida ma‟lumot taqdim etilishi lozim.

Tovar (ish, xizmat) haqidagi zarur ahborotning yo‟qligi bunday tovar (ish,

xizmat)ni realizatsiya qilish ma‟lumot berilgunga qadar tegishli davlat boshqaruvi

organining ko‟rsatmasi bo‟yicha to‟htatib turilishiga sabab bo‟ladi.

1997 yil 30 avgustdagi O‟zbekiston Respublikasi “Oziq-ovqat mahsulotlari

xavfsizligi to‟g‟risida”gi qonunning 12-moddasiga asosan, iste‟molchiga sotilayotgan

qadoqlangan va o‟ralgan oziq-ovqatlar, ovqatga qo‟shiladigan biologik faol

qo‟shimchalar, oziq-ovqat qo‟shimchalari yorliqlariga (suqma varaqalariga) ega

bo‟lishi, ularda quyidagilar ma‟lumotlar ko‟rsatilishi kerakligi belgilangan. Ya‟ni:

oziq-ovqat nomi;

oziq-ovqatni nimaga mo‟ljallanganligi (bolalarga maxsus

mo‟ljallangan mahsulotlar va parhez taomlar uchun);

tayyorlovchining nomi;

tovar belgisi (belgiga ega tashkilotlar uchun);

oziq-ovqat tarkibiga kirgan narsalar, shu jumladan oziq-ovqat

qo‟shimchalarining nomi;

oziqlik qimmati, navi;

saqlash shart-sharoitlari (masalan, quyosh nuri tushmaydigan,

salqin va quruq joyda; +5dan+20gaga daraja issiqlikda);

tayyorlangan sanasi, yaroqlilik muddati;

tayyorlash usuli (masalliqlar hamda maxsus bolalarbop va parhez

oziq-ovqat mahsulotlari uchun);

og‟irligi;

foydalanish usuli (biologik faol qo‟shimchalar, oziq-ovqat

qo‟shimchalari, maxsus bolalarbop va parhez oziq-ovqat mahsulotlari uchun);

muvofiqlik belgisi (mahsulotni muvofiqlik belgisi bilan

tamg‟alash huquqini beradigan litsenziyasi bor korxonalar uchun);

normativ yoki texnikaviy hujjatlarning nomerlari va shunga

o‟xshash ma‟lumotlarni o‟zida aks ettirishi lozimligi belgilangan.

Yuqoridagilardan kelib chiqib tovarni to‟g‟ri tanlash uchun uning

markirovkasida etarli (og‟irligi, xajmi va tarkibi xaqida) ma‟lumotlar bo‟lishini

taqazo etadi. Ammo ko‟plab tovarlar ulgurji ya‟ni katta xajmlarda etkazib berilganda

ko‟p xollarda ularda ma‟lumotlarni aks ettirishni imkoniyati bo‟lmasligiga olib keladi.

Shuning uchun ham ko‟pgina rivojlangan davlatlar qonunchiligida ishlab

chiqaruvchilarni tovarlarning miqdorini va xar bir donasini narhini ham alohida

ko‟rsatilishi shartligi belgilangan.

Iste‟molchilarga to‟g‟ri ma‟lumot berish usullaridan biri bu to‟g‟ri, maqbul va

chiroyli tarzda jixozlangan peshtaxtalardan foydalanishdir. Bu usulda, do‟kon yoki

atele peshtaxtalariga sotuvda mavujud bo‟lgan yoki tashkilotda tayyorlanadigan

mahsulotlar namunalarigina qo‟yiladi. Xar bir namuna aniq jixozlangan yorliq va

narxnoma bilan ta‟minlanadi. Tovar yoki xizmatlar narhlari qaydnomasi

hammaga ko‟rinarli joyga osib qo‟yilmog‟i lozim. Peshtaxtalar belgilangan talablar

darajasida jixozlangan bo‟lishi, ularning oynalari terlashini hamda muzlashini oldi

olinishi, kechqurinlari esa ular yaxshi yoritilgan bo‟lishi kerak. Bu o‟z navbatida

iste‟molchini peshtaxtadagi mahsulotlarni xususiyatlariga baho berib, o‟ziga

maqbulini tanlanishi imkonini beradi. Sotib oluvchining talabiga binoan peshtaxtadagi

tovar namunasi unga sotib yuborilishi mumkin.

O‟zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 429-moddada tovarni namuna

bo‟yicha sotish tartibi belgilab qo‟yilgan. Unga binoan, Sotiladigan tovarlarni

xaridorlarga tanishtirish maqsadida ularning namunalari savdo zallarida,

magazin(do‟kon)larda namoish qilinishi, hamda, tegishli katalog(ta‟rif va boshqa)larda

tovarlarni ta‟riflash va tavsiflash ham shunday maqsadni amalga oshirishga qaratilishi

mumkinligi nazarda tutilgan.

Namuna bo‟yicha tovarlar sotib oluvchiga savdo zallarida, magazinning o‟zida

topshirilishi yoki chakana savdo omborlaridan yoinki tovarlarni ishlab chiqaruvchi

korxonadan sotib oluvchining turar joyiga etkazib berilishi mumkin. Agar ular savdo

zalida, magazinda topshirilmasdan, etkazib beriladigan turlardan iborat bo‟lsa,

ularning tanishish uchun namunasi namoyish qilishga qo‟yilganligi aniq belgilangan

bo‟lishi lozim.

Namuna bo‟yicha chakana savdo qilish asosan katta o‟lchovli tovarlarga,

masalan, mebellar, dala uychalari yoki maishiy texnika buyumlari (sovitgich,

televizor, konditsioner va boshqalar), shuningdek, qurilish mollari va maxsus

tayyorgarliksiz iste‟molchi tomonidan olib ketilishi murakkab bo‟lgan boshqa

tovarlarga nisbatan qo‟llaniladi. Bunda texnika buyumlarini sozlash va ishlatish,

mebellarni yig‟ish kabi xizmatlar ham iste‟molchiga ko‟rsatilishi lozim bo‟ladi.

Xaridor iste‟molchiga qo‟shimcha ko‟rsatiladigan xizmatlar(tovarni etkazib berish, uni

yig‟ish, o‟rnatish va boshqalar) haqida ham to‟liq malumot berilishi lozim bo‟ladi.

Ushbu ma‟lumotning taqdim etilishi taraflarning qo‟shimcha huquq va majburiyatlarni

yuzaga keltiradi. Jumladan, qo‟shimcha xizmatlar ma‟lum bir haq evaziga amalga

oshiriladigan bo‟lsa iste‟molchi tovarni sotib olayotganda yoki buyurtma

rasmiylashtirilayotganda tovarning narhini, hamda uni etkazib berish (yig‟ish,

o‟rnatish va boshqa) xizmati uchun to‟lanadigan xaqni ham to‟lanishi xaqida, agarda

ushbu xizmatlar savdo tashkiloti xisobidan amalga oshiriladigan bo‟lsa, tekinga

amalga oshirilishi xaqida iste‟molsini xabardor qilishi, ya‟ni kerakli ma‟lumotni

taqdim etishi lozim bo‟ladi.

Tovarni sotib oluvchiga etkazib berish, yig‟ish, o‟rnatish, ishlatib berish sharti

bilan tuzilgan namuna bo‟yicha chakana oldi-sotdi shartnomasi FKning 354-

moddasiga muvofiq aralash shartnoma hisoblanadi, chunki unda oldi-sotdi va tovarni

etkazib berish bo‟yicha xizmat ko‟rsatish shartnomalari – turli unsurlari mavujudir.

Tovar (ish, xizmat) haqidagi ma‟lumotni taqdim etilishini asosiy vazifasi uni

keraklisini tanlanishini ta‟minlanishidir. Iste‟molchilarga taqdim etiladigan

ma‟lumotlarning kerakli xajmini ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning o‟zi

belgilaydi. Ammo uni to‟liq bo‟lmaganligi uchun Qonunda belgilangan javobgarlik

mavujudligini esidan chiqarmasligi lozim. Ayrim turdagi tovar(ish, xizmat)lar

haqidagi ma‟lumotlar ro‟yhati va ularni iste‟molchilarga etkazish usullari O‟zekiston

Respublikasi Xukumati qarorlar orqali belgilanishi mumkin. Ular O‟zbekiston

Respublikasining barcha xududida umummajburiy kuchga ega bo‟ladi. Qoidaga ko‟ra,

bu ma‟lumotlar savdo va xizmat ko‟rsatish qoidalarida o‟rnatiladi.

Shu jumladan ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)lar tomonidan o‟rnatilgan

qo‟shimcha ma‟lumotlar tovarning xususiyati va spetsifikasi haqida yanada to‟liqroq

ma‟lumotga ega bo‟lishga olib kelishi mumkin.

Ammo ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar, iste‟molchilarga kerakli tovarni

ob‟ektiv tanlash imkoniyatini beruvchi to‟liq, haqqoniy ma‟lumotni odatda,

bermaydilar. Zero, bunday ma‟lumotning iste‟molchiga berilishi ularning

“manfaatlari (odatda, noqonuniy manfaatlari)ga” putur etishiga olib kelishi mumkin.

Iste‟molchilarning asosiy huquqlaridan biri bo‟lmish yuqorida izoh etilgan

iste‟molchilarning tovar (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi,

sotuvchi) haqida to‟g‟ri va to‟liq ma‟lumot olish huquqi o‟z mohiyatiga ko‟ra,

iste‟molchilarni yangi boshqa huquqini yuzaga keltiradi. Bu huquq iste‟molchilar

huquqlarini himoya qilish sohasi haqida bilim olishga bo‟lgan huquqidir.

Iste‟molchilarning ushbu huquqini amalga oshirish albatta juda ham muhimdir.

Iste‟molchilarning bilim olishga bo‟lgan huquqlari davlat ta‟lim standartlariga, umum

ta‟lim va kasbiy ta‟lim dasturlariga maxsus qoidalarni kiritish hamda iste‟molchilarni

huquqlari, ularni amalga oshirish uchun qilinishi lozim bo‟lgan harakatlar haqida

ma‟lumotlar bilan ta‟minlash tizimini shakllantirish orqali amalga oshiriladi.

Iste‟molchilarning ushbu huquqi BMT Bosh Assambleyasi tomonidan chiqarilgan

“Iste‟molchilar manfaatlarini himoya qilishning rahbariy tamoyillari” deb nomlangan

rezolyutsiyasi (N 39/248 9 aprel 1985 yilgi)da iste‟molchilarning asosiy huquqi

sifatida yoritilgan. Shu bilan birga, ushbu huquq Iste‟molchilar huquqlarini himoya

qilishga oid EIHning qonunchilik dasturida ham iste‟molchining asosiy huquqi

sifatida ma‟lumot olishga bo‟lgan huquq bilan birga yoritilgan. O‟zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 41-moddasida har kim bilim olish huquqiga ega

ekanligi e‟tirof etilgan. Bilim olish huquqi shaxsning asosiy huquqlaridan biridir.

O‟zbekiston Respublikasining 1997 yil 29 avgust qabul qilingan «Ta‟lim

to‟g‟risida»gi qonunning 4-moddasiga muvofiq, “shaxsning kelib chiqishi, jinsi, tili,

yoshi, irqi, qaysi millatga mansubligi, e‟tiqodi, dinga munosabati, ijtimoiy ahvoli,

mashg‟ulot turi, yashash joyi, Respublika hududida qanchadan beri yashayotganidan

qat‟i nazar, har kim uchun bilim olishda teng huquqlar kafolatlangan”.

Iste‟molchilarga o‟z huquqlari to‟g‟risida ma‟lumot berish tizimi hali milliy

qonunchiligimizda etarli darajada belgilab qo‟yilmagan. Bundan xulosa qilib,

“Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi O‟zbekiston Respublikasi

qonunining 4-moddasida sanab o‟tilgan iste‟molchilarning asosiy huquqlari qatoriga

“Iste‟molchilarning bilim olishga bo‟lgan huquqi”ni ham kiritish lozim. Hamda

qonunda alohida “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish soxasida

iste‟molchilarni bilim olishga bo‟lgan huquqi” deb nomlangan moddani kiritish

maqsadga muvofiq bo‟lar edi. Qonunga ushbu moddani kiritish lozimligining asosiy

sababi iste‟molchilar o‟zining huquqlari haqida etarli bilimga ega emasliklaridir.

Bozor iqtisodiyoti iste‟mol bozorida barcha iste‟molchilarni ushbu bilimlarga ega

bo‟lishini taqazo etadi. Iste‟molchilarning ma‟lumot, bilimlarni olish va bozorga

moslashishiga ular tuzgan nodavlat notijorat tashkilotlari (jamiyatlari, federatsiyalari,

assotsiatsiyalari) sezilarli darajada ko‟maklashadilar. Ular matbuot organlari, radio va

televideniya kanallari orqali iste‟molchini “o‟z pullarini maqsadli va unumli

ishlatishga” o‟rgatadilar. O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil

28 noyabrdagi “Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishda jamoatchilik ishtirokini

kengaytirish chora-tadbirlari to‟g‟risida”gi qarorining 7-bandi iste‟molchilarga bilim

olishlari uchun sharoitlar yaratishga bag‟ishlangan. Ya‟ni unda «... respublikaning

barcha ta‟lim muassalari dasturlariga iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risidagi qonun xujjatlarini o‟rgatish bo‟yicha maxsus kurslarni kiritish» qaror

qilingan. Bu bilan iste‟molchilarning yana bir asosiy huquqini ta‟minlanishiga zamin

yaratildi.

Iste’molchilarning asosiy huquqlaridan yana biri bu tovar (ish, xizmat)ni

erkin tanlashga bo’lgan huquqidir. Iste‟molchi, o‟ziga kerakli bo‟lgan tovarni sotib

olishi, hamda ish, xizmatga buyurtma berishi mumkin. U o‟z xohish-irodasidan kelib

chiqqan holda, hech kimning majburlovi, undovisiz o‟zining ehtiyojlari uchun maqbul

va kerakli bo‟lgan tovar (ish,xizmat)ni, o‟zi xohlagan savdo yoki xizmat ko‟rsatish

korxonasidan erkin tanlagan holda, sotib olish, buyurtma berish yoki uning natijasidan

foydalanish huquqiga egadir. Qonunning 8-moddasida iste‟molchi shartnoma tuzish

yo‟li bilan tovarni(ish, xizmatni) erkin sotib olish huquqiga ega ekanligi aytib o‟tilgan.

Ushbu moddada iste‟molchilarning «erkin sotib olish huquqi» ifodalanganligini

ko‟rishimiz mumkin. Ammo «erkin sotib olish» jumlasi, «erkin tanlash orqali sotib

olish» jumlasi bilan almashtirilishi maqsadga muvofiq bo‟lar edi. Ya‟ni, bu orqali

iste‟molchilarning asosiy huquqlaridan biri bo‟lmish tovar (ish, xizmat)ni erkin

tanlash huquqi yanada aniqroq ifodalangan bo‟lar edi. Iste‟molchining ushbu

huquqidan foydalanishi uning boshqa huquqlari, shu jumladan, tovar (ish, xizmat)

haqida ma‟lumot olish, uning sifatini tekshirish (qonunning 8-moddasi, FKning 407-

moddasi), uning xavfsizligini tekshirishga bo‟lgan huquqlari va boshqalar bilan

chambarchas bog‟liqdir.

Qonunda normalangan iste’molchining asosiy va muhim huquqlaridan biri,

bu ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)lar tomonidan iste’molchilarga taqdim

etilayotgan tovar (ish va xizmat)lar natijalarini tegishli darajada sifatli bo’lishiga

bo’lgan huquqidir. Qonunda iste‟molchining tovar (ish, xizmat) sifatini tekshirish

huquqi o‟z aksini topgan (qonunning 8-moddasi, 5-qismi). Tovar (ish,xizmat)ni

tegishli darajada sifatli bo‟lishiga nisbatan talablar birinchi galda ishlab chiqaruvchi

(ijrochi, sotuvchi)ga qaratilgandir. «Sifat – muhim belgi, xususiyat bo‟lib bir

predmetni ikkinchi predmetdan ajratish imkonini yaratadi»; “sifatlilik – sifati yaxshi,

ehtiyojlarni qondiruvchi” deb sharhlash mumkin. Tovar (ish, xizmat) sifati –

tadbirkorlik faoliyatini foydaliligini belgilovchi muhim ko‟rsatgichi hisoblanadi. Sifat

bu – birinchi galda farq, ikkinchi galda ishonch, uchinchi galda baho, to‟rtinchi galda

obro‟ni belgilaydi.

Sifat jihatidan talabga javob bermaydigan tovar (ish,xizmat)larni qabul qilish

yoki qilmaslik borasida iste‟molchiga keng huquqlar beriladi. Bunday qoidaning

nazarda tutilishi, avvalambor, iste‟molchi sifatida tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga

buyurtma beruvchilarning manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan.

Qonunning 8-moddasi mazmuni O‟zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi

«Tovarning sifatini tekshirish» deb nomlangan 407-moddasi mazmuniga yaqin.

Ammo ular o‟rtasida bevosita nomutanosiblik mavujud. FKning ushbu moddasida

tovar sifatini tekshirish shartnomada yoki qonun hujjatlarda nazarda tutilgan tartibda

amalga oshirilishi nazarda tutilgan. Qonunda ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)

iste‟molchiga tovar (ish, xizmat) sifati tekshirilganligining isbotini taqdim qilish

lozimligi xaqidagi normani o‟rnatilishi maqsadga muvofiq. FKning 402-moddasida sotuvchining burchlari quyidagi tartibda o‟rnatilgan:

sotib oluvchiga shartnomaga mos keladigan tovarlarni topshirish; agar sifati

shartnomada ko‟rsatilmagan bo‟lsa, sotib oluvchiga belgilangan maqsadlar uchun,

ya‟ni ashyolari o‟zining vazifasi bo‟yicha foydalanishga yaroqli bo‟lgan tovarni

topshirish; agar tovar namunasi (yoki) tarifi bo‟yicha sotiladigan bo‟lsa, ularga amal

qilish; sotiladigan tovarlar sifatiga nisbatan majburiy talablar nazarda tutilgan bo‟lsa,

ushbu talablarga javob beradigan tovarni topshirish.

Ko‟rinib turibdiki, tovar sifati bo‟yicha sotuvchining zimmasiga yuklatilgan

talablar majburiy xususiyatga ega bo‟lib, Kodeksdagi ushbu talablar ifodalangan

qoidalar imperativ (qat‟iy) xarakterga ega. Sifat mahsulot shakli, tashqi ko‟rinishi va

qo‟llash shartlari kabi xarakterli xususiyatlarni o‟z ichiga oladi. Bu xususiyatlar barcha

tovarlarni ishlab chiqarishdan ko‟zlangan asosiy maqsad, mezonlarga javob berish

uchun o‟zlarida jo etishlari lozim. Jumladan, tovarning sifatliligini quyidagi jihatlarda

belgilash mumkin:

10. Sifatning oliy darajasi;

11. Uzoq muddatliligi (chidamliligi);

12. Tashqi ko‟rinishi, shakli;

13. O‟zaro almashuvchanliligi;

14. Foydalanishga qulayliligi, texnik xizmat ko‟rsatishning va ta‟mirlash

(tuzatish) qilishning engilligi;

15. Montaj qilishni (yig‟ishni) engilligi va ekspluatatsiya (ishlatish)da

qulayligi;

16. Xavfsizlik ko‟rsatkichi;

17. Yuzaga keladigan (peregruzok) nuqsonlarni aniqlash darajasi;

18. Xizmat ko‟rsatishning kafolatlanganligi; boshqa parametr (jihat)lari.

Bundan kelib chiqib, sifatli tovar topshirish majburiyatini olgan ishlab

chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) iste‟molchiga yuqorida izohlangan talablarni o‟zida jo

etgan tovarni topshirishi kerak bo‟ladi.

Sifatni mahsulotning unga qo‟yiladigan talablarga javob berish darajasiga mos

kelishiga qarab tushunish mumkin. Ya‟ni:

birinchidan, sifat har bir mahsulotning ko‟pgina xususiyatlariga bog‟liq;

ikkinchidan, agarda iste‟molchi mahsulotni xususiyatlarini ularning ahamiyatiga

qarab guruxlash imkoniyatiga ega bo‟lsa, sifat raqamlar bilan ifodalanishi mumkin;

uchinchidan, sifat bu – o‟lchanadigan qiymat, demak, maxsulotni unga

qo‟yiladigan talablarga javob bermasligini, unda izxor etadigan ma‟lum bir qiymatga

qarab, ko‟p hollarda uning narxiga qarab aniqlash mumkin bo‟ladi.

Mahsulotning sifatliligini, ya‟ni sifati lozim darajadaligini belgilovchi yana bir

jixat bu uni ishonchliligidir. “Ishonchlilik” – mahsulotni belgilangan vaqt davomida,

alohida sharoitlarda qo‟yilgan talablarga mos keluvchi funktsiyani (faoliyatni) bajara

olishdir”. Ishonchlilikni sifatning ma‟lum darajada ta‟minlash usuli desak bo‟ladi.

Ishonchlilik tovar sifati bilan o‟rnatiladi. Shuning uchun ham sifatni huquqiy jihatdan

ifodalash talab etilarkan, ishonchlilikni ham huquqiy tartibga solinishi mumkin va

kerak. Ishonchlilik tushunchasi tarkibiga – tuzatish (ta‟mirlash)ga loyiqlilik, uzoq

muddatlilik va saqlanuvchan-likni kiritish mumkin.

Qonunda berilgan iste‟molchilarning tovar (ish, xizmat)larning sifatiga bo‟lgan

talab fikrimizcha to‟liq ifodalanmagan. Qonunga alohida tovar (ish, xizmat)lar sifati

degan moddani kiritilishi maqsadga muvofiqdir. Ushbu modda mazmunini

quyidagicha izohlanishi taklif qilinadi:

1. Sotuvchi (ijrochi) iste‟molchiga sifati shartnomada ko‟rsatilgan talablarga

mos keladigan tovarni topshirishi (ishni bajarishi, xizmatni ko‟rsatishi) shart;

2. Sotuvchi (ijrochi) agar shartnomada tovar (ish, xizmat) sifati haqida hech

qanday shartlar shartlashilmagan bo‟lsa, iste‟molchiga muayyan miqdordagi va

maqbul sifatli tovarni mulk qilib topshirishi (ish bajarishi, xizmat ko‟rsatishi) shart;

3. Agar iste‟molchi tomonidan sotuvchi (ijrochi) shartnoma tuzilayotgan vaqtda

tovarni sotib olinishidan (ishni bajarilishidan, xizmatni ko‟rsatilishidan) ko‟zlangan

aniq maqsadi haqida xabardor qilgan bo‟lsa, sotuvchi (ijrochi) iste‟molchiga ushbu

maqsadlarda foydalanish uchun yaroqli tovarni topshirishi (ishni bajarishi, xizmatni

ko‟rsatishi) shart;

4. Agar qonun bilan yoki boshqa tartibda o‟rnatilgan, shu jumladan standartlar

bilan tovar (ish, xizmat) sifatiga oid majburiy talablar ko‟zda tutilgan bo‟lsa, sotuvchi

(ijrochi) iste‟molchiga ushbu talablarga javob beradigan tovarni topshirishi (ish

bajarishi, xizmat ko‟rsatishi) shart.

Agar qonunga bunday modda kiritiladigan bo‟lsa,

birinchidan, Tovarlar, ishlar, xizmatlar sifatiga nisbatan umumiy talablar

o‟rnatilgan bo‟lardi. Chunki FKda faqat tovar sifatiga doir modda mavujud bo‟lib

(402-m), ish va xizmatlar sifati asosan shartnoma shartlari va odatda belgilanadigan

talablar bilan, juda kam xollarda standart talablari bilan ifodalanadi.

ikkinchidan, qonun barcha tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni, ular qaerlarda sotilishi

(bajarilishi)dan qat‟iy nazar, ya‟ni savdo (xizmat ko‟rsatish) tashkilotidami yoki yakka

tadbirkorlik faoliyati bilan shug‟ullanayotgan tadbirkor-fuqaro tomonidanmi, tegishli

sifat (standart)ga mos kelishi kerakligi to‟g‟risidagi talabni o‟rnatgan bo‟lar edi.

FKning 402-moddasi 2-qismida tovar sifatini aniqlashning mezonlaridan biri

sifatida, agar tovar sifati shartnomada ko‟rsatilmagan bo‟lsa, sotib oluvchiga

belgilangan maqsadlar uchun, ya‟ni ashyolar o‟zining vazifasi bo‟yicha foydalanishga

yaroqli bo‟lgan tovarni topshirishi shartligi belgilangan. Bu mezon faqat shartnomada

tovar sifati haqidagi shart mavujud bo‟lmagan taqdirda qo‟llaniladi.

Fikrimizcha, shartnomada sifat haqidagi shart bo‟lishi yoki bo‟lmasligidan

qa‟tiy nazar, mustaqil ravishda qo‟llanilishi lozim. Hech qaysi shartnomalarda, hech

qaysi standartlarda barcha tovar (ish, xizmat)lar sifatiga oid shartlar, jumladan, eng

oddiy, shundoq ko‟rinib turganlari ham to‟liq izohlanmaydi. Taraflar o‟rtasida tovar

(ish,xizmat)lar sifati yuzasidan nizo yuzaga kelganda ular inobatga olinishi shart, shu

sababli yuqoridagi qoidani qo‟llash maqsadga muvofiqdir.

O‟zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to‟g‟risida”gi qonuniga

muvofiq, O‟zbekiston Respublikasida standartlashtirishga doir quyidagi toifalardagi

normativ hujjatlar qo‟llaniladi: halqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar;

O‟zbekiston Respublikasining standartlari; tarmoq standartlari; texnik shartlar;

korxona standartlari; xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari.

Standartlashtirishga doir normativ xujjatlar jumlasiga, shuningdek,

standartlashtirish qoidalari (normalari, texnik-iqtisodiy axborot) klassifikatsiyalari

ham kiradi. Mazkur hujjatlarni ishlab chiqish va qo‟llash tartibi «O‟zstandart»

agentligi tomonidan belgilanadi. Ishlab chiqarishda barcha mahsulotning

ko‟rsatkichlariga tegishli ko‟rsatma va asosiy tavsiflar ularning standartlarida hamda

texnik shartlarida nazarda tutiladi. Bu o‟z navbatida, iste‟molchi bilan ishlab

chiqaruvchi o‟rtasidagi munosabatlarda yuzaga keladigan savollarni hal qilishga

imkoniyat yaratiladi. O‟zbekiston Respublikasi ishtirok etgan shartnomada

ko‟rsatilganiga nisbatan kam yoki ko‟p miqdorda tovar topshirilgan hollarda xalqaro

(davlatlararo, mintaqaviy) standartlar hamda xorijiy mamlakatlarning milliy stan-

dartlari, shuningdek xalqaro qoidalar va normalar shartnoma yoki bitimlarga muvofiq

qo‟llaniladi. Ushbu standartlar, qoidalar va normalarni respublika xududida qo‟llash

tartibini «O‟zstandart» agentligi va davlat boshqaruvining boshqa organlari o‟z

vakolatlari doirasida belgilaydilar.

Demak, sotiladigan tovarning, bajariladigan ishning, ko‟rsatiladigan xizmatning

sifati bo‟yicha shartnomada ko‟rsatilgan shartlar bajarilib, tovar topshirilgan, ish

bajarilgan, xizmat ko‟rsatilgan bo‟lsa, sotuvchi, ijrochi o‟z burchini lozim darajada

bajargan xisoblanadi. Shartnomada tovar (ish, xizmat)ning sifati standartlashtirishga

doir normativ xujjatni ko‟rsatish yo‟li bilan belgilanadi. Agar tovar (ish, xizmat)ning

sifati to‟g‟risida shartnomada hech qanday ko‟rsatma bo‟lmasa, bunday holda tovar

sifati odatda ko‟yiladigan talablarga muvofiq bo‟lishi, ya‟ni undan maqsadga muvofiq

foydalanish mumkin bo‟lishi kerak. Masalan, sotib olingan kompyuterda yoki

kiyimlik matoda undan foydalanishga monelik qiladigan hech qanday nuqsonlar

bo‟lmasligi lozim.

Shartnomada boshqacha qoida o‟rnatilgan bo‟lmasa, tovar(ish, xizmat)ning

sifati uni iste‟molchiga taqdim etish, topshirish paytida aniqlanadi. Tovar(ish,

xizmat)ning sifati qaysi vaqtda va paytda aniqlanishidan qat‟i nazar, u oqilona muddat

davomida belgilangan maqsadlar uchun foydalanishga yaroqi bo‟lishi shart.

Masalan, televizorga qo‟yiladigan asosiy foydalanish maqsad-teleko‟rsatuvlarni

qabul qilish. Bu barcha tardagi televizorlarga ta‟luqlidir. Ya‟ni tovar(ish,

xizmat)larning turga xos alomatlari bilan farqlashga xizmat qiladi. Turiga xos

alomatlarga nisbatan qo‟yiladigan talablar maxsulotlarning umumiy texnik shartlari

standartlarida o‟rnatiladi. Lekin iste‟molchiga aniq bir turdagi telivizor – mashinaga

o‟rnatiladigan yoki uyda ko‟rish uchun mo‟ljallangan, DVD ulanadigan yoki

ulanmaydigan, pultli yoki pultsiz va boshqalar maxsulotlarning ayrim markasi

modeliga umumiy talablar, ularning texnik shartlari hamda standartlarida

aniqlashtiriladi.

Bir maqsadda foydalanish uchun mo‟ljallangan oziq-ovqat yoki parfyumeriya

va kosmetika tovarlari bir turining o‟zida umumiy maqsadni ko‟zlovchi ya‟ni bir

maqsadda ishlatiluvchi o‟nlab xil, ko‟rinish mavujudligini ko‟rishimiz mumkin.

Bunday tovarlarning “Maqsadiga nisbatan” yoki “turiga nisbatan” yondashib, uning

sifatini aniqlash mumkin emasligini aytib o‟tish lozim.

Xuddi shuning uchun ham tekshirish uchun tanlab olingan ayrim tovarlarning

namunalarini, tovarning qaysi turiga mansubligini yoki mos kelishini aniqlash,

solishtirish uchun sertifikatlashni o‟tkazish qoidalariga, mahsus jarayon kiritildi. Misol

uchun salqin ichimliklarning aniq turini (miniral suv, tarxun, fanta, buratina, rayxon

va shunga o‟xshashlarni) va tarkibini ko‟rsatmasdan turib unga muvofiqlik sertifikatini

berib bo‟lmaydi. Tovar(ish, hizmat)ning sifatni “turiga” xos alomatlariga qarab

aniqlashning nimaga olib kelishi mumkinligini parfyumeriya va kosmetika

maxsulotlarini bir turga xos alomatga egalarining guruxlanishida aniq ko‟rishimiz

mumkin. Ya‟ni bir turiga - yuz va badan terisini parvarish etish maxsulotlari: kremlar,

emultsiyalar, sutlar, gellar, jelelar, losonlar, profilaktik - davolash va gigienik moylar

va shunga o‟xshashlar (yana 20dan ortiq turlari) kiritilgan. Bularning xar birini yana

bir necha turi mavujud bo‟lishi mumkin.

Qonunning 8-moddasida sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) iste‟molchiga

muayyan miqdordagi va maqbul sifatli tovarni mulk qilib topshirish(ish bajarish,

xizmat ko‟rsatish)ga majburligi ko‟rsatilgan. Aksincha bo‟lganda, muayyan

miqtordagi va maqbul sifatli tovar xaqidagi qoidani o‟rniga alohida turga mansub

ashyoni topshirish xaqidagi qoidani o‟rnatilganda, iste‟molchini juda noqulay va

manfaatsiz sharoitga solib qo‟ygan bo‟lar edi. Chunki iste‟molchi o‟ziga kerakli

bo‟lgandan boshqacharoq tovarni sotib olganda sotuvchi unga ushbu tovarni

almashtirib berishdan bosh tortishi uchun qulaylik o‟rnatilgan bo‟lar edi.

FKning 402-moddasi 3-qismida o‟rnatilgan qoidadan kelib chiqib, iste‟molchi

tomonidan sotuvchi (ijrochi)dan sotib olinayotgan(buyurtma berilayotgan) tovar(ish,

xizmat) qanday maqsadda sotib olayotgani (buyurtma berayotgani) haqida, unga

kerakli tovar(ish, xizmat)ning aniq xususiyatlari haqida xabardor qilishi yoki bu

xususiyatlarni sotuvchi (ijrochi) mutaxassis bo‟lganligi uchun uning o‟zi belgilashi

mumkin.

Ammo iste‟molchi tovar sotib olayotganda uni qaysi maqsadlarda sotib

olayotganini ma‟lum qilgan bo‟lsa, sotilgan tovar ushbu talablarga mos kelmasligi

oqibatida nizo yuzaga kelgan taqdirda, ko‟pincha bu xolatni isbotlashning imkoni

bo‟lmaydi. Ya‟ni chakana oldi sotdi shartnomasini tuzishda tovarni qaysi maqsadlarda

sotib olinayotgani haqida va o‟z hoxish irodasini ma‟lum qilganligi haqidagi faktni aks

ettirish imkoni bo‟lmaydi. Chunki ishlar bajarish va xizmatlar ko‟rsatish sohasida

iste‟molchi uchun qulay sharoitlar mavujuddir. Bu sohada deyarli barcha iste‟molchi-

fuqaro ishtirokidagi shartnomalar yozma shaklda to‟ziladi. Albatta yozma shaklda

tuziladigan shartnomada ish, xizmatni sifati va qanday maqsadda buyurtma

berayotgani o‟z aksini topishi mumkin.

Tovar, ish va xizmatning sifatini aniqlashning yana bir asosiy me‟zoni bu ushbu

tovar, ish, xizmat tegishli standartlarga mos kelishidir. Tovar, ish va xizmatning

standartlashtirish tegishli tartibda davlatning vakolatli tashkilotlari tomonidan amalga

oshiriladi. Tovar, ish va xizmatlarning standartlari to‟g‟risidagi qoidalar O‟z.R.

Vazirlar Maxkamasi tomonidan o‟rnatiladi.

Tovar (ish, xizmat)ning sifatini aniqlashda albatta u xaqidagi iste‟molchiga

to‟liq ma‟lumotni taqdim etilishi ahamiyatlidir. Qonunning 5-6 moddalarida

belgilangan tartibda ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) iste‟molchiga tegishli

ma‟lumotlarni taqdim etishi lozim. Ushbu ma‟lumotlarda albatta tovar sifati xaqidagi

ma‟lumot, ya‟ni tovarning iste‟mol xususiyatlari, tarkibi va boshqalar ham o‟z aksini

topishi kerak.

Qonunda tovar (ish, xizmat) haqida noto‟g‟ri ma‟lumot berilgan taqdirda

iste‟molchilarning huquqlari nazarda tutilgan bo‟lib, ushbu noto‟g‟ri ma‟lumotni

taqdim etilishi iste‟molchiga sifati lozim darajada bo‟lmagan tovar(ish, xizmat)larni

sotilishi(bajarilishi)ga olib kelishi mumkinligi ko‟rsatilgan. Misol uchun, biron bir

tovar sifatli deb ko‟rsatilishi, lekin u sifatli emasligi oqibatlari, hamda kiyimlarni eng

sifatli, toza va tez muddatda kimyoviy tozalash xizmati to‟g‟risidagi ma‟lumot

berilishi lekin ko‟rsatilgan xizmat sifatsiz bo‟lishi xollari. Iste‟molchilarning

ko‟pchiligi tovar sifatini uni narxiga qarab aniqlashga harakat qilishadi. Bu xar doim

ham kutilgan natijani bermaydi. Albatta barcha tovar (ish, xizmatlar) o‟zining

iste‟molchilik qiymatiga va narxiga ega. Xattoki sifati eng past darajada bo‟lgan

tovarlar ham o‟z qiymatiga ega. Xozirgi kunda tovar (ish, xizmat) sifatini oshib

borishi uning narxini ham oshib borishiga sabab bo‟ladi, u esa iste‟molchilarni ushbu

tovar(ish, xizmat)ni sotib olish qobiliyati bilan bog‟liq.

Tovar sifatini ortishi uning narxi bilan uzviy bog‟liq bo‟lib, jamiyatning ayrim

extiyojlarini ob‟ektiv tarzda qondirish qobiliyati darajasi va me‟yorida o‟z aksini

topadi.

Iste’molchilarning yana bir muxim huquqlaridan biri bu tovar (ish, xizmat)

xavfsiz bo’lishiga talab qo’yish huquqidir. Tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi

deganda, avvalo ushbu tovar(ish,xizmat)dan foydalanish natijasida iste‟molchiga xech

qanday zarar(moddiy ziyon, ma‟naviy zarar) etmasligi kerakligi tushuniladi. Bu huquq

bir qancha halqaro xujjatlarda, jumladan BMTning iste‟molchilar huquqlarini

himoyasiga oid Rezalyutsiyasida, 1973 yil Evropa kengashi(soveti) tomonidan qabul

qilingan Iste‟molchilar huquqlari Xartiyasida, 1975 yil 14 aprel va 1981 yil 19

maydagi Iste‟molchilar huquqlarini himoyasi va Informatsion(ma‟lumot) siyosatga oid

Dastlabki(birinchi) va Ikkinchi dasturlarida ham o‟z aksini topgan.

Tovar(ish,xizmat)lar ulardan mo‟ljallangan maqsadga muvofiq va boshqa maqsadda

foydalanishda xavfsiz bo‟lishi lozim. Standartlar va majburiy qoidalar orqali davlat bu

huquqni iste‟molchiga kafolatlaydi.

Iste‟molchining tovar (ish, xizmat) xavfsiz bo‟lishiga talab qo‟yish huquqining

asosini, iste‟molchiga sotilgan tovar, ko‟rsatilgan ish (xizmat) natijasi undan oddiy

sharoitlarda foydalanganda, saqlanganda, tashilganda hamda yo‟q qilinganda, uning

xayoti, sog‟lig‟i, hamda atrof muxitga xavsiz bo‟lishi va uning mol mulkiga zarar

etkazmasligi tashkil etadi. Tovar(ish,xizmat) xavfsizligi deganda zarar etkazilishi

mumkin degan xavfga yo’l qo’yilmaslik xolatiga aytiladi. Tovar (ish,xizmat)dan

xavfsiz foydalanish, saqlash, tashish, va yo‟q qilish qoidalari iste‟molchilar

manfaatlaridan kelib chiqishi va maksimal tarzda o‟rganilishni taqazo etadi. Xozirgi

davrga kelib, ushbu masala bilan Iste‟molchilar masalalari bo‟yicha Standartlashtirish

xalqaro tashkilotining qo‟mitasi maxsus shug‟illanmoqda. Ular nafaqat

iste‟molchilarning o‟ziga etkaziladigan zararni oldini olish choralari ustida, balki

ularning mol-mulklari, hamda atrof muhitga ham etkaziladigan zararlarni bartaraf

etish borasida juda katta ishlar amalga oshirmoqdalar.

Iste‟molchining tovar (ish, xizmat) xavfsiz bo‟lishiga talab qo‟yish huquqi

qonun bilan mustaxkamlangan (12-modda). Tovar ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar),

ish bajaruvchilar va xizmat ko‟rsatuvchilar iste‟molchilarning boshqa huquqlari bilan

birga bu huquqini ham ta‟minlashga majburdirlar. Ushbu qonunda o‟rnatilgan norma

imperativ xarakterga ega bo‟lib, unga barcha tadbirkorlar(yuridik va jismoniy

shaxslar) rioya etishlari shart. Iste‟molchi o‟zi sotib olgan tovar (ish, xizmat) sanita-

riya-gigiena, shu jumladan radiologiya, epidemiyaga qarshi talablarga va amaldagi

boshqa normalar hamda qoidalarga rioya etgan holda ishlab chiqarilgan yoki

bajarilgan bo‟lishiga, uning xayoti, sog‟lig‟i, atrof muxit uchun xavfsiz bo‟lishiga,

shuningdek uning mol-mulkiga zarar etkazmasligiga kafolat berilishini talab qilish

huquqiga ega. Albatta iste‟molchi uchun sotib olingan (buyurtma berilgan) tovar (ish,

xizmat)ning xavsizligi uni belgilangan maqsadlarda foydalanishda muhim shart bo‟lib

xisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi) tovar (ish, xizmat)ning havsizligini

ta‟minlashi doimiy mazmunga ega bo‟lmasdan, balki tovar (ish, xizmat)ning

xususiyatidan kelib chiqib, uning o‟zi tomonidan yoki qonun bilan o‟rnatilgan ayrim

muddatlar davomida ta‟minlaydi. Bu muddatlar xizmat muddati yoki yaroqlilik

muddati deb nomlanadi(Qonunning 1-moddasi sharxiga qarang). Qonunning 12-

moddasi 3- qismida belgilanishicha, agar bunday muddat belgilanmagan bo‟lsa, ishlab

chiqaruvchi (ijrochi) tovar iste‟molchiga sotilgan (ish bajarilgan) kundan e‟tiboran o‟n

yil mobaynida uning xavfsiz bo‟lishini ta‟minlashi shart bo‟ladi. Bunday muddatni

o‟rtatilishi yoki o‟rnatilmasligi xar doim ham ishlab chiqaruvchi(ijrochi)ning

ihtiyorida bo‟lmaydi. Ayrim tovar(ish, xizmat)larga ishlab chiqaruvchi (ijrochi)

xizmat yoki yaroqlilik muddatini o‟rnatishga majburdir. Qonunning 12-moddasida

ushbu muddatlar o‟rnatilishi majburiy bo‟lgan, lekin o‟rnatilmagan taqdirda, tovar(ish,

xizmat)ni xavsizligini ta‟minlash muddati qanday bo‟lishi xaqidagi savolga to‟g‟ridan

to‟g‟ri javob berilmagan.

Tovar (ish, xizmat)ning iste‟molchilar hayoti, sog‟lig‟i, mol-mulki va atrof

muxit uchun xavfsiz bo‟lishiga doir qonun xujjatlarida belgilangan talablarga ishlab

chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)larni qay darajada rioya etilayotganining nazoratini

maxsus vakolat berilgan davlat organlari: O‟zbekiston Respublikasi Monopoliyadan

chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‟mitasi, O‟zstandart agentligi,

O‟zbekiston Respublikasi Sog‟liqni saqlash vazirligi, O‟zbekiston Respublikasi Davlat

arxitektura va qurilish qo‟mitasi, O‟zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish

davlat qo‟mitasi va boshqa vakolatli organlar amalga oshiradilar(23-modda).

Qonun iste‟molchilarning xayoti, sog‟ligi, mol-mulki hamda atrof muhit uchun

xavf tug‟diruvchi tovar ishlab chiqargan (ish bajargan, xizmat ko‟rsatgan) ishlab

chiqaruvchi (ijrochi) bilan bir qatorda, normativ xujjatlarni tasdiqlagan organni,

muvofiqlik sertifikati bergan organ, sog‟likni saqlash, tabiatni muhofaza qilish,

veterinariya xizmati organlari yoki xavfli tovar (ish, xizmat)ni ishlab chiqarish yoxud

realizatsiya qilishga ruhsat bergan boshqa organlar javobgar bo‟lishlarini belgilagan.

Tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo‟lishi ta‟minlanmaganligi oqibatida iste‟molchining

xayoti, sog‟lig‟i yoki mol-mulkiga etkazilgan zarar to‟liq xajmda qoplanadi

(Qonunning 20-moddasi). Qonunning 12-moddasi 6-qismiga ko‟ra, agar tovar (ish,

xizmat)dan xavfsiz foydalanish yoki uni shu tarzda tashish va saqlash uchun maxsus

qoidalarga rioya etish zarur bo‟lsa, ishlab chiqaruvchi (ijrochi) bunday Qoidalarni

ishlab chiqishi, sotuvchi (ijrochi) esa, ularni iste‟molchilar e‟tiboriga etkazishi

shartligi belgilangan. Bu qoidalar, barchaga ma‟lum, ommaviy qoidalar emas, balki

alohida, maxsus qoidalar bo‟lib xisoblanadi. Shuni aloxida e‟tirof etib o‟tish lozimki,

bu erda juda ham muxim xolat, ya‟ni ishlab chiqaruvchi (ijrochi) ushbu qoidalarni

ishlab chiqishi, sotuvchi(ijrochi) esa uni iste‟molchiga etkazishi o‟z ifodasini topgan.

Demak, maxsus qoidalar ishlab chiqilmaganligi, tegishli tartibda tasdiqlanmaganligi,

iste‟molchiga etkazilmalanligi yoki etarli bo‟lmaganligi javobgar shaxsni aniqlashda

hamda davlat organi, ishlab chiqaruvchi (ijrochi) va sotuvchilar o‟rtasidagi

majburiyatni taxsimlashda muxim ahamiyat kasb etganligi uchun uni alohida e‟tirof

etish lozim. Agar tovardan foydalanish, uni saqlash, tashish yoki utilizatsiya qilish,

ish (xizmat) natijalari iste‟molchining xayoti, sog‟lig‟i, mol-mulkiga yoki atrof

muhitga zarar etkazayotganligi yoxud zarar etkazishi mumkinligi aniqlansa, ishlab

chikaruvchi (ijrochi, sotuvchi) zarar keltiruvchi sabablar bartaraf etilgunga qadar

ularni ishlab chiqarishni (bajarishni, uni realizatsiya qilishni) darxol to‟xtatishi,

muomaladan chiqarish va iste‟molchilardan qaytarib olish choralarini ko‟rishi shart.

Zararning sabablarini bartaraf etish mumkin bo‟lmagan taqdirda, ham ishlab

chiqaruvchi (ijrochi) bunday tovarni ishlab chiqarishdan olib tashlashi, ishni bajarishni

va xizmat ko‟rsatishni tuxtatishga majbur. Shu bilan birga oziq-ovqat maxsuloti

sotuvchi yoki ishlab chiqaruvchi tomonidan albatta utilizatsiya qilinishi kerak. Bu

majburiyatlar ishlab chiqaruvchi (ijrochi) tomonidan bajarilmagan taqdirda tovarni

ishlab chiqarishdan olib tashlash, ishni bajarishni va xizmat ko‟rsatishni to‟xtatib

qo‟yish, muomaladan chiqarish va iste‟molchilardan qaytarib olish tovar (ish,

xizmat)ning xavfsiz bo‟lishi va sifati ustidan nazorat qiluvchi davlat boshqaruvi

organlarining ko‟rsatmasi bilan amalga oshiriladi.

Albatta xavfli tovar (ish, xizmat)ni realizatsiya fakti xujjatlashtirilishi lozimdir.

Bunday xujjatlashtirish ijro xokimiyatining tekshiruvni amalga oshiruvchi organlari,

maxalliy xokimiyat organlari, iste‟molchilarning jamoat birlashmalari tomonidan

ularning vakolatlari doirasida amalga oshiriladi.

Shu o‟rinda fikrimizcha, Qonunning 12-moddasiga, ishlab chiqaruvchi (ijrochi,

sotuvchi)dan iste‟molchilar xayoti, sog‟lig‟i va mulkiga, hamda atrof muhitga xavf

tug‟duruvchi tovar(ish, xizmatni) olib qo‟yish to‟g‟risidagi qo‟shimcha normani

kiritilishi lozim. Yana shuni aloxida e‟tirof etish lozimki, Iste‟molchiga xavf

tug‟diruvchi tovar(ish, xizmat) setifikatsiyadan o‟tganligi yoki o‟tmaganligidan qatiy

nazar olib qo‟yilishi shart. Bunday sifati lozim darajada bo‟lmagan tovar

(ish,xizmat)larni sotilishi ta‟qiqlanadi demak, ular muomaladan chiqarilgan tovar(ish,

xizmat)lar deb xisoblanishi lozim. Agar sotuvchi (ijrochi) tovar (ish, xizmat)ning

xavfliligini bilgan yoki bilishi lozim bo‟lgan(misol uchun, muvofiqlik sertifikati

bo‟lmagan tovarni sotganda)da, ya‟ni ongli ravishda shartnomaviy munosabatga

kirishgan bo‟lsa, bunda shartnoma tuzilgan paytidan haqiqiy hisoblanmaydi. Buning

natijasida xavfli hossalarga ega bo‟lgan tovar(ish, hizmat)ni davlat foydasiga

musodara qilinishi va iste‟molchiga etkazilgan moddiy, hamda ma‟naviy zararlar

qoplanishi lozim bo‟ladi. Zararni qoplanishi manfaatdor tarafni sudga murojat qilish

orqali amalga oshiriladi. Manfaatdor taraf sifatida iste‟molchi, prokuror, davlat

boshqaruvi, mahalliy xokimiyat organlari, iste‟molchilarning jamoat birlashmalari

namoyon bo‟lishi mumkin. Tovarni qaytarib olish, ishni bajarishni va xizmat

ko‟rsatishni ta‟qiqlab qo‟yish munosabati bilan iste‟molchiga etkazilgan zarar ishlab

chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) tomonidan to‟liq xajmda qoplanishi lozim. Qonun

xavfsizlik talablarini buzib maxsulot chiqarganda ishlab chiqaruvchi(ijrochi)ni va

sotuvchini majburiyatlarini aniq ajratib bermaydi. Bundan kelib chiqib, ushbu

majburiyatlarni quydagicha taqsimlash lozim:

Ishlab chiqaruvchi(ijrochi) tomonidan ishlab chiqarish to‟xtatiladi yoki tovar

ishlab chiqarishdan olib tashlanadi;

Ishlab chiqaruvchi(ijrochi) va sotuvchi tomonidan – realizatsiya qilish

to‟xtatiladi;

Ishlab chiqaruvchi(ijrochi) va sotuvchi tomonidan – tovarni muomaladan

chiqarish va iste‟molchilardan qaytarib olish harakati amalga oshiriladi.

Ushbu majburiyatlar taraflarning har birlari tomonidan, agar iste‟molchilarga

xavf tug‟diruvchi vaziyat yoki holatdan birinchi habar topgan paytdan darxol

bajarilishi lozimdir. Agar ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) xavfli xossalarga ega bo‟lgan

tovarni qaytarib olish yuzasidan barcha zarur choralarni ko‟rgan bo‟lsa, u iste‟molchi

mazkur tovardan foydalanishni davom ettiraverishi tufayli etkazilgan zarar uchun

javobgarlikdan ozod qilinadi.

Iste’molchilarning hayoti, sog’lig’i va mol-mulki uchun xavfli, nuqsoni

bo’lgan tovar (ish, xizmat), shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning

g’ayriqonuniy harakati (harakatsizligi) tufayli etkazilgan moddiy ziyon, ma’naviy

zararning to’liq hajmda qoplanishiga bo’lgan huquqi ham ularning eng muxim

huquqlaridan biridir.

Iste‟molchi o‟z ehtiyojlari yuzasidan tovar ishlab chiqaruvchilar, ushbu

tovarlarni sotuvchilar hamda ish, xizmatni ijrochilari bilan turli munosabatlarga

kirishganida unga qasddan yoki extiyotsizlik natijasida turli ko‟rinishdagi zararlar

etkazilishi xollari uchrab turadi. Ushbu g‟ayriqonuniy harakat yoki harakatsizlik

natijasida iste‟molchiga etkazilgan zarar moddiy yoki ma‟naviy ko‟rinishda bo‟lishi

mumkin. Iste‟molchilarning asosiy huquqlaridan biri bu iste‟molchilarning hayoti,

sog‟lig‟i va mol-mulki uchun xavfli nuqsoni bo‟lgan tovar (ish, xizmat), shuningdek

ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning g‟ayriqonuniy harakati (harakatsizligi)

tufayli etkazilgan moddiy ziyon, ma‟naviy zararning to‟liq hajmda qoplanishini talab

qilish huquqidir.

5-Mavzu. Iste`molchi ishtirokidagi fuqarolik-huquqiy shartnomalar.

Iste`molchilar huquqlarining himoya qilinishi





16. Neustoyka (penya) undirish tartibi.

Iste‟molchi bilan ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) o‟rtasida tuziladigan

shartnomalar huquqiy munosabatlar jumlasiga kiradi. Shartnoma huquqiy

munosabatlarni vujudga keltirish, o‟zgartirish yoki bekor qilish uchun asos bo‟lib

xizmat qiladi. Ammo shartnomaning harakati bu bilan cheklanmaydi. Agar boshqa

yuridik faktlar umumiy qoida bo‟yicha huquqiy munosabatni vujudga keltirish,

o‟zgartirish yoki bekor qilish bilan tugallansa, shartnoma mazkur yuridik faktlardan

farq qilib, huquqiy munosabatni belgilash, o‟zgartirish yoki bekor qilishdan tashqari

yana huquq me‟yorlari bilan belgilangan doiralarda huquqiy munosabatda

qatnashuvchilarning hatti-harakatlarini tartibga soladi, huquqiy munosabat

ishtirokchilarining huquq va burchlarini belgilaydi.

Shartnoma tushunchasida asosiy belgi, asosiy shart-taraflarning muayyan natijaga

erishishga qaratilgan o‟zaro kelishuvlari xisoblanadi. Taraflarning har qaysisi

tomonidan shartnoma bo‟yicha olinadigan huquq va burchlar har xil bo‟lsa ham, ular

oqibatda yagona huquqiy natija beradi. Masalan, biron-bir narsaga nisbatan egalik

huquqi o‟tkaziladi yoki biron-bir ashyodan foydalanish huquqi olinadi. Bunday

munosabatlar qonun bilan tartibga solinadigan munosabatlar bo‟lib hisoblanadi.

Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlari bilan tartibga

solinadigan munosabatlar, tovarni sotib olish, ishni bajarish, xizmatni ko‟rsatish bilan

bog‟liq ayrim fuqarolik huquqiy shartnomalardan, jumladan, oldi-sotdi

shartnomalardan, ya‟ni, chakana oldi-sotdi, ko‟chmas mulkni sotish, energiya

ta‟minoti shartnomalaridan; uy joy ijarasi shartnomasidan, shu jumladan, ijaraga

topshirilgan uy-joy joylashgan binodan ijarachini tegishli ravishda foydalanishini

amalga oshirish uchun ishni bajarish, xizmat ko‟rsatish, zarur kommunal xizmat

ko‟rsatish yoki xizmatlar ko‟rsatilishini ta‟minlash, ko‟p kvartirali uy-joy binosidagi

umumiy mol-mulkni va uy-joydagi kommunal xizmat ko‟rsatish qurilmalarini

ta‟mirlashdan; pudrat shartnomasidan (maishiy pudrat, qurilish ishlari pudrati,

loyhalash va qidiruv ishlari pudrati); prokat shartnomasidan; yo‟lovchi, bagaj va yuk

tashish shartnomasidan; vositachilik shartnomasidan; omonat saqlash shartnomasidan;

iste‟molchi-fuqarolarning shaxsiy extiyojlarini qondirishga qaratilgan, moliyaviy

xizmatlar ko‟rsatishga oid shartnomalardan, jumladan fuqarolarga shaxsiy extiyojlari

uchun kreditlar berish, bank omonati shartnomasidan, mijoz-fuqarolarning hisob

raqamini ochish va yuritish, mijozning tegishli ko‟rsatmasiga asosan hisob kitoblarni

amalga oshirish, fuqarolarning qimmatli qog‟ozlari va boshqa boyliklarini qabul qilish

va ularni saqlash bilan bog‟liq xizmatlar ko‟rsatish, ularga turli maslahat xizmatlarini

ko‟rsatishdan; xaq evaziga xizmat ko‟rsatish (aloqa xizmati, tibbiyot, veterinariya,

maslahat, axborot xizmatlari, ta‟lim berish, sayyohlik xizmati va boshqalar)

shartnomalaridan va shunga o‟xshash foyda chiqarib olish bilan bog‟liq bo‟lmagan,

fuqarolarning shaxsiy ehtiyojni qondirishga qaratilgan boshqa shartnomalardan kelib

chiqishi mumkinligini aytib o‟tish joiz.

Fuqaro oldi-sotdi shartnomalarida sotib oluvchi sifatida ishtirok etadi. Oldi–sotdi

shartnomalari ikki turga: ya‟ni chakana va ulgurji oldi–sotdi shartnomalariga

bo‟linadi. Fuqaro–iste‟molchi sifatida chakana oldi–sotdi shartnomalarida ishtirok

etadi. Chunki, FKning 425-moddasida belgilanishicha chakana oldi–sotdi

shartnomasiga muvofiq tadbirkorlik faoliyati bilan shug‟ullanayotgan sotuvchi sotib

oluvchiga shaxsiy maqsadlarda, ro‟zg‟orda yoki tadbirkorlik faoliyati bilan bog‟liq

bo‟lmagan boshqa maqsadlarda foydalaniladigan tovarni topshirish majburiyatini

olishi e‟tirof etilgan. Ushbu tovarni sotib oluvchi-jismoniy shaxs iste‟molchidir.

Chunki u tovarni shaxsiy maqsadlarda, ro‟zg‟orda yoki boshqa maqsadlarda sotib

olayotgan shaxsdir. Iste‟molchi chakana savdo bilan shug‟illanayotgan korxonadan

faqat o‟zi uchun emas balki oila a‟zolari uchun ham tovar sotib olishi mumkin.

Shuning uchun ham har bir fuqaro – iste‟molchiga uning iste‟mol me‟yoriga qarab

tovarlar sotilishi noto‟g‟ri bo‟ladi. Chakana oldi – sotdi shartnomasi ommaviy

shartnoma bo‟lib hisoblanadi. Shuning uchun ham sotuvchi tomonidan do‟kon

peshtaxtasiga sotuvga tovarni qo‟yilishining o‟zi barcha iste‟molchilar bilan alohida

shartlar asosida shartnoma tuzishni taklif qilishi (ommaviy oferta) sifatida qabul

qilinadi. Unga asosan sotuvchi murojat etgan iste‟molchiga tovarni sotish, iste‟molchi

esa uni talab qilishga xaqli bo‟ladi. Ushbu turdagi shartnomani tahlil etib, shartnoma

sub‟ekti sifatida ham sotuvchini ham iste‟molchini o‟ziga xos jihatlarini ko‟rib o‟tish

kerak. Bu erda sotuvchi sifatida faqat tovarlarni chakana sotish bilan shug‟illanuvchi

tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi tijorat tashkiloti (savdo korxonasi)gina

namoyon bo‟ladi. Chakana oldi-sotdi shartnomasi bo‟yicha iste‟molchi bo‟lib esa

tovarni chakana savdo tashkilotidan yoki yakka tartibda tadbirkorlik bilan

shug‟ulanayotgan tadbirkordan shaxsiy, uy-ro‟zgor va boshqa tadbirkorlik faoliyati

bilan bog‟liq bo‟lmagan maqsadlarda sotib oluvchi jismoniy hamda yuridik shaxs

bo‟lishi mumkin. Misol uchun biror bir tashkilot(nodavlat notijorat tashkilot)

tomonidan uning ofisini jihozlash uchun mebel sotib olganda chakana oldi-sotdi

shartnomasi bilan rasmilashtiriladi. Demak bundan xulosa qilish mumkinki, Fuqarolik

kodeksining chakana oldi-sotdi to‟g‟risidagi normasi “Iste‟molchilar huquqlarini

himoya qilish to‟g‟risida”gi qonunda aks ettirilgan normalari ta‟sir doirasidan keng.

Ishlarni bajarish va xizmatlar ko‟rsatish sohasida ham iste‟molchi o‟ziga xos

o‟ringa ega. Albatta barcha ish va xizmat bilan bog‟liq munosabatlarda ishtirok

etayotgan jismoniy shaxsni, ya‟ni fuqaroni biz iste‟molchi deb atay olmaymiz.

Iste‟molchi deb bunday munosabatlarda, ish va xizmatdan shaxsiy, oilaviy, uy

ro‟zg‟or va boshqa tadbirkorlik bilan bog‟liq bo‟lmagan, ya‟ni foyda olishni maqsad

qilib qo‟ymagan holda foydalanayotgan jismoniy shaxs-fuqaro tushuniladi. Hozirgi

kunda aholiga ishlar va xizmatlar ko‟rsatish sohasi rivojlanib bormoqda. Ishlar

bajarish va xizmatlar ko‟rsatish bilan bog‟liq munosabatlarda iste‟molchi asosiy

o‟rinni egallaydi, chunki barcha ish va xizmat uning iste‟molchisiga ya‟ni

buyurtmachisiga qaratiladi. Bu munosabatlar bozorida juda shiddatli “kurash” ketadi.

Ishlar va xizmatlarni quyidagicha farqlash mumkin: “Ishda natija moddiy ko‟rinishda

topshiriladi (misol uchun qurilish pudrati shartnomasi). Xizmat ko‟rsatishda esa, natija

moddiy-ashyoviy ko‟rinishda bo‟lmaydi(misol uchun, repititorlik, sayyohlik xizmati).

Pudrat shartnomasi (maishiy pudrat, qurilish ishlari pudrati,

loyihalash va qidiruv ishlari pudrati) taraflari pudratchi va buyurtmachilardir. Pudrat

shartnomasida agar fuqaro ish natijasidan foyda olish bilan bog‟liq bo‟lmagan holda,

shaxsiy va boshqa maqsadlarda foydalanish uchun buyurtma bersa uni biz iste‟molchi

deb atay olamiz. Shu jumladan, prokat shartnomasida; yo‟lovchi, bagaj va yuk tashish

shartnomasida; vositachilik shartnomasida; omonat saqlash shartnomasida, xaq

evaziga xizmatlar ko‟rsatish shartnomalarida shaxsiy, tadbirkorlik bilan bog‟liq

bo‟lmagan holda ish va xizmatga buyurtma beruvchi va uning natijasidan

foydalanuvchi jismoniy shaxs-fuqaroni iste‟molchi deymiz. “Iste‟molchilarning

huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida”gi qonunida iste‟molchi bilan tadbirkor

o‟rtasidagi fuqarolik huquqiy munosabatlar mustahkamlandi.

Iste‟molchining haq evaziga xizmat ko‟rsatishi shartnomalarida ishtirokining

o‟ziga xos hususiyatlari, uning o‟z zimmasiga olgan huquq va majburiyatlarida

namoyon bo‟ladi. Masalan, meditsina xizmati ko‟rsatish sohasida iste‟molchi – mijoz

zamonaviy tibbiy davolash usullari asosida davolanishiga, tezkor zaruriy yordam

ko‟rsatishlarini talab qilishga va boshqa huquqlarga ega bo‟ladi. Haq evaziga xizmat

ko‟rsatish shartnomasining tarafi sifatida iste‟molchi, har doim qonun hujjatlarida

ko‟zda tutilgan shartlar asosida o‟zining davolanish va tibbiy muolaja, hamda

sog‟ligini tiklashga bo‟lgan ehtiyojini amalga oshiradi.

Hozirgi kunda amaliyotda haq evaziga xizmat ko‟rsatishning ba‟zi turlarida

ushbu sohani tartibga soluvchi qonunchilikning etarli emasligi tufayli,

iste‟molchilarning huquqlari etarli darajada kafolatlanmayotganligini ko‟rishimiz

mumkin. Bunday holatlar, repititorlik, maslahat xizmatida va boshqalarda

kuzatilmoqda. Shu munosabat bilan ushbu xizmat turlarini tartibga soluvchi

qonunchilik bazasini yaratish va unda iste‟molchi huquqlari ustunligini ta‟minlash

lozim.

Yo‟lovchi bagaj va yuk tashish shartnomalarida, hususan shahar transportida

yo‟lovchi tashish shartnomasida fuqarolar iste‟molchi hisoblanadi. O‟zbekiston

Respublikasining 1997 yil 25 apreldagi «Shahar transportida yo‟lovchi tashish

to‟g‟risida»gi qonunning 7-moddasiga muvofiq, yo‟lovchi tashish shartnomasi

ommaviy shartnoma hisoblanadi va bunda yo‟lovchi iste‟molchi hisoblanadi.

Yo‟lovchi tashuvchining xizmatidan foydalanuvchi shaxs sifatida iste‟molchi

maqomiga ega bo‟lib, transport xizmatidan umumiy foydalanishdagi transportda

foydalanganda hamma vaqt ham shaxsiy maqsadlarda foydalanmasada, u iste‟molchi

sifatida harakat qiladi.

Bank omonati shartnomasida fuqarolar omonatchi bo‟lgan hollarda u iste‟molchi

hisoblanib, mablag‟larini bankka fuqarolar tomonidan qo‟yilishi, bankning mijozi

hisoblangan fuqaroga moliyaviy xizmat ko‟rsatishi bilan bog‟liq bo‟ladi. Fuqarolarga

moliyaviy xizmat ko‟rsatish shartnomalarida fuqaro – mijoz –iste‟molchi sifatida

e‟tirof etiladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida hayotimizga fuqarolik-huquqiy munosabatlarining

yangi turlari kirib keldi. Bu iste‟molchilar ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan

yangidan-yangi xizmat turlarini vujudga kelishiga olib keldi. Ana shunday xizmat

turlaridan biri, iste‟molchilarga tovarlar xarid qilish uchun beriladigan iste‟mol krediti

xizmati hisoblanadi. Iste‟mol krediti odatda maishiy elektr asbob-uskunalarni, mebel

va boshqa turli uy ro‟zg‟or buyumlarni xarid qilishda keng qo‟llaniladi.

O‟zbekiston respublikasi «Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risida»gi Qonunning 10-moddasiga muvofiq, tovar (ish, xizmat)lar uchun haq

to‟lash shakli hamda tartibi iste‟molchi bilan sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi)

o‟rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Tovarlarni kreditga sotish O‟zbekiston

Respublikasi Hukumati tomonidan tasdiqlangan tovarlarni kreditga sotish qoidalari

bilan belgilangan tartibda amalga oshiriladi.

Hozirgi kunda aholiga savdo xizmati ko‟rsatuvchi bir qator do‟konlarda

xaridorlarga iste‟mol kreditlari taklif etiladi. Iste‟mol krediti muayyan bank orqali

iste‟molchiga tovarlarni sotib olishda foiz asosida berilib, muayyan muddatda tegishli

foizlar asosida qaytarib beriladi.

Iste‟mol krediti doimiy ish joyi va daromadiga ega bo‟lgan iste‟molchilarga

beriladi. Bunda tovarning qiymatidan kelib chiqib, kredit muddati va foizlari

aniqlanadi.

Omonat saqlash shartnomasida omonat saqlovchi, doimiy tadbirkorlik

faoliyatini amalga oshirayotgan bo‟lsa, bu munosabatlar yuk topshiruvchi foyda olish

maqsadini ko‟zlamagan bo‟lsa, bu holatda yuk topshiruvchi iste‟molchi hisoblanadi.

Masalan, lombardda omonat saqlash shartnomasida yuk topshiruvchi iste‟molchi

huquqlariga ega bo‟ladi.

FKning 914-moddasiga ko‟ra shaxsiy sug‟urta shartnomasi ommaviy shartnoma

hisoblandi. Bunda jismoniy shaxs-sug‟urtalanuvchi, o‟zining hayoti va sog‟ligini

sug‟urtalash huquqiga ega bo‟ladi. Ushbu sug‟urta turidan faqat jismoniy shaxs-inson

foydalana oladi. Chunki faqat biologik shaxs bo‟lmish insongina hayot kechiradi va

sog‟lig‟iga qayg‟uradi. Zero shaxsiy sug‟urta shartnomasida sug‟urtalanuvchi ushbu

xizmatdan foydalanuvchi iste‟molchi maqomiga ega bo‟ladi. Hozirgi kunda

fuqarolar o‟rtasida sug‟urta munosabatlari yaxshi yo‟lga qo‟yilmaganligi va

sug‟urtaga soliqning bir turi sifatida qarash oqibatida sug‟urta shartnomalari va

sug‟urta xizmatiga kam murojaat etish holati kuzatilmoqda. Sug‟urta xizmati

iste‟molchilar manfaatlarini qondirishga qaratilgan xizmatning bir turi sifatida

amaliyotga keng joriy etilish va buning uchun huquqiy targ‟ibotni ko‟chaytirishi

lozim.

Qimmatli qog‟ozlar bozorida iste‟molchilarning ishtiroki bevosita «Qimmatli

qog‟ozlar bozori to‟g‟risida»gi O‟zbekiston Respublikasi qonuni bilan tartibga

solinadi.

Iste‟molchi huquqlari ustunligining qonun hujjatlaridan to‟liq ta‟minlanishi,

huquqiy munosabatlarning zaif tomoni hisoblangan iste‟molchilarning o‟z huquqlarini

amalga oshirishlarida va ularni himoya qilishlarida muhim omil sanaladi. Shu

munosabat bilan iste‟molchilar huquqlari ustunligini ta‟minlashning bosh mezoni

sifatida qonun normalarida belgilangan iste‟molchi huquqlari mexanizmining

izchilligini oshirish va ularni himoya qilishning qat‟iy tartibini belgilash lozim bo‟ladi.

Fuqaroning iste‟molchi sifatidagi fuqarolik-huquqiy shartnomalarda ishtiroki

energiya ta‟minoti shartnomasida ham kuzatiladi. FKning 469-moddasiga muvofiq,

energiya ta‟minoti shartnomasiga muvofiq energiyadan turmushda foydalanadigan

fuqaro abonent hisoblanadi. Energiya ta‟minoti shartnomasi fuqarolar bilan turmushda

foydalanishi uchun tuzilganda ommaviy shartnoma bo‟lib, fuqarolar iste‟molchi

hisoblanadi. Energiyani tutashtirilgan tarmoq orqali etkazib berishni ta‟minlash

energiya ta‟minoti shartnomasining eng muhim belgilaridan bo‟lib hisoblanadi va u

aynan shu belgisi bilan boshqa turdagi shartnomalardan farq qiladi.

Fuqarolar bilan tuziladigan energiya ta‟minoti shartnomasi qo‟shishlish

shartnomalaridan biri bo‟lib, abonent faqatgina mavujud namunaviy shartnoma va

undagi shartlarga qo‟shiladi holos. Iste‟molchi – fuqaro – abonent energiya ta‟minoti

shartnomasining zaif tarafi bo‟lib, shartnoma shartlarini belgilashda hech qanday

huquq va erkinlikka ega emas. Barcha ommaviy shartnomalar kabi, energiya ta‟minoti

shartnomasi ham qo‟shilish shartnomasi bo‟lib, bu borada iste‟molchi abonentlarga

hech qanday huquqlar berilmagan. Bu holat Namunaviy shartnomalarda fuqaro –

abonent talabi bilan kritilishi mumkin bo‟lgan holatlarni kiritishga imkon bermaydi.

Iste‟molchilarga energiya etkazib berishning o‟ziga xos hususiyatlari va

birmuncha qiyinchiliklari mavujud, chunki energiya etkazib berishda maxsus

moslamalarning bo‟lishligi, jumladan, elektr tarmoqlari, gaz quvurlari, transformator

va nasos stantsiyalarisiz bu ishni amalga oshirib bo‟lmaydi. Shuningdek, energiyani

iste‟mol qilishda maxsus moslamalar qo‟llanilishini taqozo qiladi. Bular: injenerlik

kommunikatsiyalari, o‟lchov va nazorat qiluvchi asboblar va energiyadan

foydalanishda qo‟llaniladigan xavfsizlikni ta‟minlovchi asbob-uskunalar. Energiya

bilan ta‟minlovchi hamda iste‟molchi (abonent) o‟rtasidagi texnik qurilmalar-

energiyani qabul qilish va undan xavf–xatarsiz foydalanishini ta‟minlovchi vositalar

tutashtirilgan tarmoq bo‟lib hisoblanadi.

Darhaqiqat, iste‟molchi ishtirokidagi energiya ta‟minoti shartnomasini tuzishda

iste‟molchining manfaatlari ustunligini ta‟minlash zaruriyati va namunaviy shartnoma

shartlarini belgilashda iste‟molchilar huquqlarni himoya qilish jamiyatlari

federatsiyasi bilan maslahatlashish zarur bo‟ladi.

Mulk ijarasi shartnomasida, to‟g‟rirog‟i prokat shartnomasida fuqarolar

iste‟molchi sifatida qatnashadi. FKning 558-moddasiga muvofiq, prokat shartnomasi

bo‟yicha topshirilgan mol-mulkdan, agar shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan

bo‟lsa yoki u majburiyat mohiyatidan kelib chiqmasa, iste‟mol maqsadlarida

foydalanadi.

Prokat shartnomasi ommaviy shartnomalar jumlasidan bo‟lib, agar prokat

shartnomasida boshqacha qoida nazarda tutilgan bo‟lmasa, prokat narsasini olishni

xohlagan hamma shaxslarga prokat beruvchi imkoniyati darajasida talablariga javob

beradigan va foydalanish mumkin bo‟lgan ashyolarni barcha uchun bir xil sharoitda

prokatga berishga majbur. Prokat shartnomasining ikkinchi tomoni ijaraga oluvchi

fuqaro bo‟lganda va u shartnoma ob‟ektidan iste‟mol maqsadlarida foydalanganda

iste‟molchi bo‟lib hisoblanadi. Zero, ommaviylik kasb etuvchi mazkur

munosabatlarda ijaraga oluvchi - fuqaroning huquqiy maqomi, «Iste‟molchilarning

huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida»gi qonunning 1-moddasida berilgan

iste‟molchining fuqarolik huquqiy maqomini gavdalantiradi. Ya‟ni, prokat

shartnomasidagi ijaraga oluvchi fuqaro, mulkni iste‟mol maqsadlarida foydalanish

uchun oladi (agar shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo‟lsa yoki u

majburiyat mohiyatidan kelib chiqmasa), ijaraga beruvchi shartnoma tuzish istagida

bo‟lgan har qanday fuqaro bilan shartnoma tuzishga majbur. Prokat shartnomasida

iste‟molchi huquqlarining ustunligi va uning shartnoma tuzishdagi hususiyatlari

energiya ta‟minotida iste‟molchining holatidan farq qilib, prokat shartnomasida

iste‟molchi energiya ta‟minoti shartnomasidagi iste‟molchiga qaraganda kengroq

huquq va imtiyozlarga ega bo‟ladi. Hususan, ijaraga beruvchi bilan shartnoma

shartlarini o‟zaro kelishuv asosida mustaqil belgilash, shartnoma tuzish vaqtida o‟z

talablarini qo‟yish va h.zo. Bir so‟z bilan aytganda prokat shartnomasidagi

iste‟molchini shartnomaning zaif tarafi deb nomlash mumkin emas.

6-Mavzu. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi), savdo va xizmat ko`rsatuvchi

sub`ektlarning huquq va majburiyatlari








20. Savdo qilish (hizmat ko`rsatish) madaniyati va etikasiga amal qilish.

Ijrochi va iste‟molchi o‟rtasidagi ishlarni bajarish (xizmatlar ko‟rsatish)

munosabatlari o‟ziga hos hususiyatga egadir. Ijrochi iste‟molchi buyurtma qilgan ishni

shu turdagi ishlarni bajarish (xizmatlar ko‟rsatish) qoidalari va iste‟molchi bilan

tuziladigan shartnomada belgilangan muddatda, xajimda va sifatda bajarishi kerak

bo‟ladi. Bu o‟rinda qonun asosiy e‟tiborini ayrim turdagi ishlarni bajarish (xizmatlarni

ko‟rsatish) qoidalariga qaratadi(bu xolni normada “Qoidalar” shartnomaga qaraganda

oldin ifodalanganligidan ham bilish qiyin emas). Shunday ekan ijrochi va

iste‟molchining ish bajarish (xizmat ko‟rsatish) muddatlari, xajmi va sifatini davlat

tomonidan tartibga solinishi, bu xolatlarni taraflarning o‟zlari tomonidan tartibga

solinishiga qaraganda kengroq qo‟llanilishini bildiradi. Zero iste‟molchi ijrochi bilan

bo‟lgan munosabatlarda unga nisbatan kamroq huquqlarga ega xisoblanadi va bunday

xolatda davlatning aralashuvi ana shunday notenglikka barham beradi.

Ayrim turdagi ishlarni bajarish qoidalari bevosita Xukumat(O‟zbekiston

Respublikasi Vazirlar Maxkamasi) yoki tegishli vakolatga ega organ tomonidan

chiqariladi. Masalan, Vazirlar Maxkamasining 1995 yil 12 oktyabrdagi 399-sonli

qaroriga 5-ilovadagi “O‟zbekiston Respublikasi aholisiga maishiy xizmat ko‟rsatish

Qoidalari” xuddi shunday me‟yoriy xujjatdir.

Ishni bajarish (xizmat ko‟rsatish) muddatlarini belgilash va ularga nisbatan

Qoidalar Qonun va FKda aynanlik kasb etadi. FK va Qonun bunday muddatlarni

belgilash va ularni xisoblashaga oid bir qator xolatlarni ifodalaydi.

Birinchidan, muddatning ish bajarish lozim bo‟lgan sanaga (davrga) asosan

belgilanishi. Bunda, ijrochi ishni belgilangan muddatda yakunlashi lozim. Ya‟ni

taraflar o‟rtasidagi shartnoma qachon tuzilganida va kelishuvga qaysi paytdan

erishilganidan qat‟iy nazar ish aynan shartnomada beligilanagan muddatda bajarilishi

zarur. Masalan, ijrochi bilan iste‟molchi ish bajarish to‟g‟risidagi shartnomani 2003

yil 6 oktyabrda tuzishdi va ish 2004 yil 6 fevralda yakunlanishi lozimligi kelishildi.

Bunda, ijrochining ishni bajarishga qachon kirishishi ahamiyatga ega emas. Muximi

ijrochi ishni belgilangan sanada yakunlashi zarur bo‟ladi.

Ikkinchi, xolatda esa muddat ishni bajarishga(xizmat ko‟rsatishga) kirishishi

lozim bo‟lgan sana(davr)ga qarab belgilanadi. Ya‟ni, ishni bajarish, xizmat ko‟rsatish

muddati ijrochi ishni bajarishga kirishgan(xizmat ko‟rsatishga) kirishgan paytdan

boshlab xisoblanadi. Masalan, ijrochi uyni ta‟mirlashga 10 aprelda kirishishi va uni

uch oy muddat ichida yakunlashi lozim edi. Bu xolatda muddat 10-iyunda tugaydi.

Ish bajarish, xizmat ko‟rsatishning turli tumanligini xisobga olib, Qonun ish

bajarish(xizmat ko‟rsatish) muddatlarini belgilashada xar bir ish bajarish(xizmat

ko‟rsatish)ning o‟ziga xos xususiyatlarini xisobga oladi. Qonunga muvofik, agar ish

bajarish, xizmat ko‟rsatish shartnomaning amal kilish muddati davomida qismlarga

bo‟lib-bo‟lib ado etiladigan bo‟lsa( vaktli matbuotni etkazib berish, texnik xizmat

ko‟rsatish va boshqalar), ishlar bajarish(xizmat ko‟rsatish)ning bosqichma-bosqich

muddatlari (davrlari) nazarda tutilish kerak.

Ma‟lumki, vaqtli matbuotda pochta xizmati tomonidan etkazib beriladi. Lekin

vaqtli matbuotni etkazib beruvchi xususiy firmalar yoki tadbirkor fuqarolar ham

xizmat ko‟rsatishi mumkin.

Vaqtli matbuot doimiy ravishda nashr etilishini xisobga olib, ish bajaruvchi

bilan iste‟molchi o‟rtasidagi shartnomada vaqtli matbuotni etkazib berish xafta kunlari

bilan belgilanadi. Masalan, “Xalq so‟zi” gazetasi xaftaning seshanba, chorshanba,

payshanba, juma, shanba kunlari chiqishi munosabati bilan ijrochi aynan shu kunlari

gazetani iste‟molchiga etkazib berishi lozim bo‟ladi. Bunda asosiy e‟tibor vaqtli

matbuotni etkazib berish kuni va etkazib berish soatlari xisoblanadi. Zero, ahborot asri

xisoblangan 21 asrda ahborotning “Yangi” va “Eski” soatlar bilan emas daqiqalar

bilan o‟lchanadi.

Ish bajarishning bosqichma – bosqich muddatlari nafaqat vaqtli matbuotni

etkazib berish, texnik xizmat ko‟rsatish soxalari balki ijtimoiy xayotning boshqa

soxalarida ham keng ko‟llanildadi. Masalan, pudrat shartnomasida ish bajarishning

ayrim boskichlarini tugallash muddatlari(oralik muddatlar) ko‟zda tutilishi

mumkin(FKning 635-moddasi).

Qismlarga bo‟lib bajariladigan ishlar, ko‟rsatiladigan xizmatlar bosqichma-

bosqich muddatlar asosida amalga oshirilganda, bajariladigan ish va ko‟rsatiladigan

xizmatning xar bir qismidagi ketma-ketlik aniqlanishi zarur. Ya‟ni, qaysi qismdan

keyin ishning qaysi bosqichi bajarilishi zarurligi belgilanishi kerak. Aks xolda

mantiqiy bog‟lanish mavujud(vaqtli matbuotni etkazib berishda) bo‟lmagan ishlar va

xizmatlarda taraflar o‟rtasida turli kelishmovchiliklar vujudga kelishi mumkin.

Ijrochi shartnomani ijro etishga o‟z vaqtida kirishmasa, ya‟ni turli vajlar bilan

ishni bajarishga kirishishni orqaga sursa, yoxud ish bajarishni juda sekinlik bilan olib

borishidan, uning ishni belgilangan muddatda bajara olmasligi ayon bo‟lib qolsa,

iste‟molchi shartnomadan bir tomonlama voz kechishga va o‟ziga etkazilgan zararni

qoplshani talab qilishga xaqli. Iste‟molchining shartnomadan bir tomonlama voz

kechish huquqi FKning 382-moddasiga muvofiq, 2-taraf (ya‟ni ijrochi) shartnomani

jiddiy buzsa, amalga oshiriladi. Bu xolatda esa ijrochi ishni bajarishga o‟z vaqtida

kirishmasligi yoki uni o‟ta sekinlik bilan bajarish natijasida shartnomaning

belgilangan muddatda bajarilmasligi oqibatida shartnomani jiddiy buzish xisoblanadi.

Bundan tashqari, ijrochining shartnoma shartlarini bajarishga kirishmasligi

iste‟molchining ushbu ish yoki xizmatga nisbatan qiziqishini yo‟qolishiga olib kelishi

mumkin.

Shartnomani ijro etishga o‟z vaqtida kirishmagan va shartnomaning belgilangan

muddatda bajarilmasligi ayon bo‟lib qolgan xollarda ijrochi iste‟molchiga etkazilgan

zararni qoplaydi. Bunda zarar miqdori va xajmi iste‟molchi tomonidan isbotlanishi

zarur. Bu xolatda faqatgina iste‟molchiga etkazilgan xaqiqiy zarar undiriladi. Boy

berilgan foyda ish bajarish, xizmat ko‟rsatish shaxsiy manfaatlar, uy-ro‟zgor va

tadbirkorlik bilan bog‟liq bo‟lmagan boshqa maqsadlarini ko‟zlaganligi uchun xisobga

olinmaydi. Iste‟molchiga etkazilgan zarar tarkibiga uning ishni bajarish uchun qilgan

xarajatlari, sotib olgan materiallari(ishni bajarish uchun) ishni bajarilishini kutib

o‟tkazgan vaqtida, ijrochini chaqirib kelishga bo‟lgan harakatlari kiradi. Agar qonun

xujjatlarida yoki shartnomada o‟zgacha tartib nazarda tutilgan bo‟lmasa, zararni

aniqlashda majburiyat bajarilishi kerak bo‟lgan joyda, qarzdor kreditorlarning

talablarini ihtiyoriy qanoatlantirgan kunda, bordi-yu talab ihtiyoriy qanoatlantirilgan

bo‟lmasa, da‟vo qo‟zgatilgan kunda mavujud bo‟lgan narhlar e‟tiborga olinadi. Sud

vaziyatga qarab, zararni to‟lash xaqidagi talabni qaror chiqarilgan kunda mavujud

bo‟lgan narhlarni e‟tiborga olgan xolda qanoatlantirishi mumkin( FKning 324-

moddasi 2-qismi).

Qonun ijrochining shartnoma shartlarini buzushi va ish bajarilganda

nuqsonlarga yo‟l qo‟yishi xolatlari uchun, iste‟molchiga bir necha huquqlarini talab

qilish imkoniyatini beradi. Ya‟ni ijrochi quyidagi xolatlar uchun iste‟molchi oldida

javobgardir:

3. shartnoma shartlarini ish(xizmat)ni yomonlashtirgan darajada jiddiy buzgan

bo‟lsa;

4. ish (xizmat)da boshqa jiddiy nuqsonlarga yo‟l qo‟ygan bo‟lsa.

Ijrochining javobgarligini ifodalovchi bu ikki xolatdagi “jiddiy buzish” va

“jiddiy nuqsonlar” iboralari o‟ziga xos yuridik mazmunga ega. FKning 382 moddasi

2-qismiga muvofiq taraflardan birining shartnomani buzishi ikkinchi tarafga u

shartnoma tuzishda umid qilishga xaqli bo‟lgan narsadan ko‟p darajada maxrum

bo‟ladigan qilib zarar etkazishi shartnomani jiddiy buzish xisoblanadi. “Jiddiy

nuqsonlar” iborasi ham xuddi “jiddiy buzilish” iborasidek mazmunga ega bo‟lib,

jiddiy nuqson deganda taraflardan birining ishni bajarishdagi yo‟l ko‟ygan nuqsoni

ikkinchi tarafga shartnoma tuzishda umid qilishga xaqli bo‟lgan narsalardan ko‟p

darajada maxrum bo‟ladigan qilib zarar etkazilishi tushiniladi. Jiddiy buzish va

nuqsonlar iste‟molchilarning ijrochi bilan shartnoma tuzishdan umid qilishga xaqli

bo‟lgan narsadan maxrum etishi bilan birga iste‟molchida quyidagi huquqlarni

vujudga keltiradi:

a) nuqsonlar bepul bartaraf etilishini;

b) bajarilgan ish(ko‟rsatilgan xizmat) bahosi nuqsonga mutonosib ravishda

kamaytirilishini;

v) xuddi shunday sifatli, shu xildagi materialdan boshqa buyum bepul tayyorlab

berilishini;

g) ishning takroran bajarilishini yoinki, shartnoma bekor qilinib, ko‟rilgan zarar

to‟liq qoplanishini talab qilishga xaqli.

Iste‟molchi ushbu talablardan birini o‟z xoxishiga ko‟ra ijrochi oldiga ko‟yadi.

Nuqsonlarni bepul bartaraf etish talabi ham iste‟molchi tomonidan belgilangan

muddatda bajarilishi kerak. Agar ish iste‟molchi materiallari bilan bajarilayotgan

bo‟lsa, unda ishdagi nuqsonlarni bartaraf etishning imkoni bo‟lmasa, ijrochi

materiallar bahosining xaqini to‟laydi.

Iste‟molchi ishda nuqsonlar bo‟lgani uchun bajarilgan ish(ko‟rsatilgan

xizmat)ning bahosini nuqsonlarga mutanosib ravishda kamaytirilishini talab qilishga

xaqli. Bunday mutanosiblik taraflarning o‟zaro kelishuvi bilan belgilanadi. Agar

taraflar kelishuvga erisha olmasalar, sud ishdagi vaziyatga qarab bahoning mutanosib

kamaytirilishi darajasini belgilab beradi. Bahodagi mutanosiblik nuqsonning

bajarilgan ish uchun ahamiyati, uning bartaraf etish uchun ketadigan xarajatlar va

boshqa xolatlarni xisobga olgan xolda o‟lchanadi.

Ijrochi shartnoma shartlarini ish(xizmat)ni yomonlashtiradigan darajada buzishi

yoki ishda boshqa jiddiy nuqsonlarga yo‟l qo‟yishi natijasida iste‟molchi xuddi

shunday sifatli shu xildagi materialdan boshqa buyum bepul tayyorlab berilishini talab

qilishga xaqlidir. Masalan iste‟molchi olib kelagan “drap” materialidan kostyum-shim

tikish vaqtida ijrochi shimning o‟lchamini noto‟g‟ri bichadi. Shunda iste‟molchi aynan

shu sifatdagi, shu xil(rang)dagi “drap”dan endi kostyum-shim emas, balki kurtka(yoki

palto) tikib berishni talab qilishga xaqli bo‟ladi. Albatta bunda kurtka uchun ketadigan

materialning miqdori(o‟lchami) o‟zgarsa, iste‟molchini uni qoplashi zarurdir. Zero

bunda ishni bajarish uchun zarur bo‟lgan materialning o‟lchami o‟zgarmoqda. Agar

materialning miqdori o‟zgarmasa ijrochi iste‟molchi aytgan buyumni Qonun talabiga

muvofiq bepul tayyorlab berishi kerak.

Iste‟molchi ishdagi jiddiy buzilish va nuqsonlar tufayli ishni umuman yangidan

boshlash va takroran sifatli va lozim darajada bajarilishini talab eta oladi. Qonunda

belgilanganidek, ijrochi (albatta, ishni dastlab bajarganda nuqonlari bilan bajargan

shaxs) ishni takroran bepul bajarishi zarur. Bu ijrochining majburiyatidir.

Iste‟molchining shartnomani bekor qilinib, ko‟rilgan zararni to‟liq qoplanishini

talab qilishga bo‟lgan huquqi qonunda va FKning 382-moddasida belgilangan.

Bundan tashqari ijrochi iste‟molchining nuqonlarni bepul bartaraf etish, bajarilgan ish

(ko‟rsatilgan xizmat) bahosi nuqonlarga mutanosib ravishda kamaytirish, xuddi

shunday sifatli, shu xildagi materialdan boshqa buyumni bepul tayyorlab berish,

ishning takroran bajarish talabini rad etish ham shartnomani bekor qilinishi va

iste‟molchiga etkazilgan zararni to‟liq qoplanishiga olib keladi.

Qonun iste‟molchining yuqoridagi huquqlari quyidagi xollarda amalga oshirilishi

mumkinligini nazarda tutadi:

1) ishni (xizmatni) qabul qilib olish vaqtida yoki uning bajarish jarayonida

nuqonlar aniqlangan taqdirda;

2) kafolat muddati davomida, kafolat muddati bo‟lmagan taqdirda ish (xizmat)


3) imorat yoki boshqa ko‟chmas mulkda nuqonlar aniqlangan kundan e‟tiboran

ikki yil davomida;

Ishni qabul qilish jarayonida iste‟molchi ijrochining ishtirokida ish natijalarini

ko‟rib chiqishi, ko‟zdan kechirishi mumkin. FKning 646-moddasiga muvofik, ishni

qabul qilish vaqtida uning kamchiliklarini aniqlagan buyurtmachi (iste‟molchi) bu

kamchiliklar yoxud ularni tuzatish to‟g‟risida keyinchalik talab ko‟yish mumkinligi

dalolatnoma yoki qabul qilishni tasdiqlovchi boshqa xujjatda ko‟rsatilgan xollardagina

ularni vaj qilib keltirishga xaqli.

Buyurtmachi ishni tekshirmasdan qabul qilgan bo‟lsa, uni qabul qilishning oddiy

usulida aniqlanishi mumkin bo‟lgan kamchiliklar (ochik ko‟rinib turgan

kamchiliklar)ni dalil qilib keltirish huquqidan maxrum bo‟ladi.

Buyurtmachi ish qabul qilib olinganidan so‟ng unda pudrat shartnomasidan

chekinishlar yoki ishni qabul qilishning oddiy usulida aniqlanishi mumkin bo‟lmagan

boshqa xil kamchiliklar (yashirin kamchiliklar)ni, shu jumladan pudratchi qasddan

yashirgan kamchiliklarni aniqlasa, ular aniqlanganidan so‟ng, o‟n kunlik muddat

ichida bu to‟g‟rida pudratchiga xabar qilishi shart.

Buyurtmachi bilan pudratchi o‟rtasida bajarilgan ishning kamchiliklari yoki

ularning sabablari yuzasidan nizo kelib chiqqan taqdirda, istagan tarafning talabi

bo‟yicha ekspertiza tayinlanishi kerak. Ekspertiza o‟tkazish xarajatlari pudratchi

zimmasida bo‟ladi, ekspertiza pudrat shartnomasi buzilmaganligini yoki pudratchining

harakatlari bilan aniqlangan kamchiliklar o‟rtasida sababiy bog‟lanish yo‟qligini

aniqlagan xollar bundan mustasno. Bunday xollarda ekspertiza xarajatlarini ekspertiza

o‟tkazishni talab qilgan taraf, agar ekspertiza taraflarning o‟zaro kelishuvi bilan

tayinlangan bo‟lsa, ikkala taraf teng miqdorda to‟laydi.

Iste‟molchi ijrochining ishni bajarish (xizmatni ko‟rsatish) jarayonini kuzatib

turishi, zarur paytda ijrochidan ishning sifatida va ish natijalarining chidami, ulardan

foydalanish tartibi xaqida hamda bajarilayotgan ishga talluqli o‟zi bilishi kerak

bo‟lgan boshqa xolatlar xaqida ijrochidan ma‟lum olishga xaqli. Iste‟molchi ishning

bajarilish jarayonida nuqsonlarni aniqlasa, ushbu moddaning 4-qismidagi huquqlarni

amalga oshirishi mumkin. Ma‟lumki, kafolat muddati ishlab chiqaruvchi, ijrochi yoki

sotuvchining o‟z tovari, bajargan ishi, ko‟rsatgan xizmati uchun, ularning belgilangan

maqsadlarda benuqson ishlashiga nisbatan va tegishli nuqsonlar vujudga kelganda

ularni bepul bartaraf etishni o‟z zimmasiga oladigan muddatdir (batafsil qonunning 1-

moddasiga qarang). Umumiy qoidaga ko‟ra kafolat muddati ish natijasini tashkil

etuvchi hamma narsaga tegishli bo‟ladi. Odatda, kafolat muddati iste‟molchi

bajarilgan ish natijasini qabul qilgan yoki qabul qilishi lozim bo‟lgan paytdan o‟ta

boshlaydi.

Agar iste‟molchi ijrochiga bog‟liq bo‟lgan xolatlar tufayli ish bajarish

shartnomasida kafolat muddati belgilangan ish natijasidan foydalanish imkoniyatidan

maxrum bo‟lsa, ijrochi tegishli xolatlarni bartaraf etmaguncha kafolat muddatining

o‟tishi boshlanmaydi.

Agar ish bajarish(xizmat ko‟rsatish) shartnomasida boshqacha tartib nazarda

tutilgan bo‟lmasa, ushbu FKning tegishli moddasida belgilangan tartibda ijrochiga

ishning kamchiliklari xaqida xabar qilish sharti bilan kafolat muddati ishda aniqlangan

kamchiliklar tufayli undan foydalanib bo‟lmagan vaqtga uzaytiriladi.

Agar ish bajarish(xizmat ko‟rsatish) shartnomasida boshqacha tartib nazarda

tutilgan bo‟lmasa, butlovchi buyumning kafolat muddati asosiy buyumning kafolat

muddatiga teng xisoblanadi va asosiy buyumning kafolat muddati bilan bir vaqtda o‟ta

boshlaydi.

Ish takroran bajarilganda kafolat muddati yangidan o‟ta boshlaydi.

Odatda, bajariladigan ishlar (ko‟rsatiladigan xizmatlar)ning barchasiga ham

kafolat muddati belgilanmasligi mumkin. Bunday xollarda iste‟molchi ish (xizmat)

natijalari qabul qilib olingan kundan e‟tiboran olti oy davomida ishdagi nuqsonlar

yuzasidan o‟z talabini bildirishi mumkin. Agar olti oy davomida bajarilgan ish

(ko‟rsatilgan xizmat)da nuqsonlar aniqlanmasa iste‟molchi ushbu muddat o‟tgach,

vujudga kelgan kamchiliklarni bartaraf etishni talab eta olmaydi. Olti oylik muddat

o‟tgach vujudga kelgan nuqson bevosita iste‟molchining aybi bilan yoki ijrochiga

bog‟liq bo‟lmagan boshqa xolatlarda yuzaga kelgan deb xisoblanadi.

Imorat yoki boshqa ko‟chmas mulk ko‟rilganda yoki ularni ta‟mirlash ishlari

amalga oshirilganda ham kafolat muddati belgilanishi mumkin. Masalan, FKning 682-

moddasi qurilish pudrati shartnomasiga nisbatan kafolat muddatlarini belgilaydi. Bu

muddat buyurtmachi iste‟molchi bo‟lmagan xollarda ham tatbiq etiladi (zero, kurilish

pudratida buyurtmachining iste‟molchi xisoblanish masalasi baxsli xolatdir). Qonunda

belgilangan imorat yoki boshqa ko‟chmas mulkdagi nuqsonlarni bartaraf etishga ikki

yillik muddat, kafolat muddati belgilanmaganda qo‟llaniladi.

Imorat (uy-joy yoki boshka bino) va ko‟chmas mulkning inson xayoti uchun

naqadar ahamiyatli ekanligini xisobga olib qonun undagi kamchiliklar ikki yil

muddatgacha aniqlansa, ijrochi tomonidan tekinga bartaraf etilishi lozim deb

xisoblaydi. Buyurtmachi kafolat muddati mobaynida aniqlangan ish natijasidagi

kamchiliklar bilan bog‟liq talablarni qo‟yishga xaqli.

Ijrochi va iste‟molchi o‟rtasida tuzilgan shartnomada ish bajarish (xizmat

ko‟rsatish) jarayonida aniqlangan nuqsonlarni bartaraf etish muddatlari belgilab

ko‟yilishi mumkin. Bunday muddatlar taraflarning o‟zaro kelishuviga asosan va

ishdagi kamchiliklar (nuqson) aniqlanishidan oldin boshlanadi. Aks xolda nuqsonlarni

bartaraf etish muddati taraflarning kelishuvi bilan emas, iste‟molchining xoxishi

asosida aniqlanadi. Ya‟ni, iste‟molchi, nuqsonlarni bartaraf etish muddatini o‟rnatish

huquqiga ega bo‟ladi. Qonunga muvofik, ijrochi shu muddatlarga amal kilishi lozim.

Aks xolda iste‟molchi ushbu moddaning to‟rtinchi kismidagi talablarni ko‟yishga

xakli bo‟ladi.

Agar shartnomada ishdagi nuqsonlarni bartaraf etishning qisqaroq muddati

belgilangan bo‟lmasa, ijrochi bu nuqsonlarni iste‟molchi talab qilgan kundan e‟tiboran

20 kun ichida bartaraf etishi kerak bo‟ladi. Qonun bunday muddatni iste‟molchining

manfaatlaridan kelib chiqib belgilaydi. Zero, ishlarni bajarishda kamchiliklarga yo‟l

qo‟ygan ijrochi javobgar shaxs sifatida ishni sifatli va kamchiliklarsiz bajarishni

tezroq amalga oshirishi lozim. Qonunda nuqsonlarni bartaraf etishning bunday qisqa

muddati belgilanishi ijrochining o‟z zimmasidagi majburiyatlarni bajarishni

cho‟zmasdan, tezroq majburiyatni ado etishini ta‟minlaydi.

Qonun ijrochi ishni bajarishda nuqsonlarga yo‟l ko‟yganda iste‟molchiga nafaqat

muayyan talablardan birini tanlash huquqini balki, aniq miqdordagi pul summasi

undirish huquqini ham beradi. Ijrochi iste‟molchining talabi bilan yoki qonun va

shartnomada belgilangan muddat davomida nuqsonlarni bartaraf etmasa, shuningdek

ish bajarishni boshlash va tugallashni kechiktirsa, kechiktirilgan xar bir kuni, soati

uchun (agar muddat soatlarda belgilangan bo‟lsa) ish kiymatining yoki buyurtma

bahosining (agar uning kiymati aloxida belgilanmagan bo‟lsa) 1% miqdorida

iste‟molchiga neustoyka (penya) to‟laydi. Bunda qonun neustoykani undirishni talab

qilishning quyidagi muddatlarini belgilaydi:

1) nuqsonlarni boshlangan muddatda bartaraf etmaslik, bu xolatda neustoyka

nuqsonlarni bartaraf etish muddati o‟tgandan so‟ng xisoblana boshlaydi. Masalan,

nuqsonlar 5 martgacha (5 mart oxirgi kun) bartaraf etish lozim bo‟lsa, neustoyka 6

martdan boshlab xisoblanadi;

2) ishni bajarishni boshlash kechiktirilganda, ya‟ni ijrochi ishni bajarishga o‟z

vaqtida kirishmaganida, bunda neustoyka ijrochining ishni bajarishni boshlagan

paytigacha bo‟lgan muddat davomida xisoblanadi. Ijrochining ishning bajarishni

boshlashi neustoyka xisoblanishini to‟xtatilishiga olib keladi. Bu xolatda ham

neustoyka ijrochi ishni bajarishni boshlashi lozim bo‟lgan kunning ertasidan boshlab

xisoblanadi;

3) ishni tugallash kechiktirilgan taqdirda. Bunda ishni tugallash lozim bo‟lgan

muddat bilan uni amalda tugallangan payti oralig‟idagi vaqt xisoblanadi. Qonun

neustoykaning miqdorini ishning qiymati yoki buyurtmaning qiymati bilan belgilaydi.

Agar buyurtmaning qiymati alohida belgilangan bo‟lsa (masalan, ijrochining

materiallari asosida ish bajarilgan xollarda) neustoykaning miqdori buyurtmaning

umumiy qiymatidan oshmasligi kerak. Bu xolatda ish(xizmat)ning kiymati yoki

buyurtmaning bahosi ijrochi iste‟molchining talabini qondirayotgan kundagi baho

asosida yoki sudning qarori chiqarilgan kunda o‟sha joyda(ya‟ni iste‟molchining talabi

qondirilayotgan joy) mavujud bo‟lgan narx asosida aniqlanadi. Bunday joy sifatida

iste‟molchining yashash joyi yoxud shartnoma predmetining joylashgan joyi tan

olinishi mumkin. Ish va xizmatlarni bajarish muddatlari kun va soatlar bilan

xisoblanishini nazarda tutib, qonun neustoyka tegishli ravishda kechiktirishning xar

bir kuni yoki soati uchun to‟lanishi lozimligini nazarda tutadi. Neustoyka miqdorini

1% qilib belgilanishi iste‟molchi manfaatlari uchun xizmat qiladi. Qonun neustoyka

miqdorining oxirgi chegarasini belgilab beradi. Unga muvofiq, neustoyka (penya)ning

summasi ish bajarish (xizmat ko‟rsatish)ning alohida turi bahosidan yoki

buyurtmaning umumiy bahosidan ortiq bo‟lishi mumkin emas. Zero, neustoyka bilan

faqat xaqiqiy talab ta‟minlanadi (FKning 260-moddasi 2-qismi).

Ishdagi nuqsonlarni bartaraf etish kechiktirilganligi uchun iste‟molchiga

neustoyka to‟lashdan tashqari ijrochi unga etkazilgan zararni ham qoplashi zarur.

Bunda ijrochi to‟lagan neustoyka (penya) qoplanishi zarur bo‟lgan zarar xisobiga

kirmaydi. Ya‟ni, neustoyka va zarar aloxida-aloxida xolda xisoblanishi va to‟lanishi

lozim.

Umumiy qoidaga ko‟ra, neustoykaning to‟lanishi va zararning qoplanishi

qarzdorni asosiy majburiyatni bajarishdan ozod etmaydi.

Xar qanday xolda ham ijrochi o‟z zimmasidagi ishni bajarishi(xizmat ko‟rsatishi)

zarur. Agar ijrochi o‟z majburiyatini bajarmasa yoki uning bajarish imkoniyati (

kasaligi, xizmat safaridaligi va x.z.) mavujud bo‟lmagan xolatlarda FKning 328-

moddasiga muvofiq, majburiyat qarzdor xisobidan bajariladi. Ya‟ni qazrdor ashyoni

tayyorlash va kreditorga mulk qilib, xo‟jalik yuritishga yoki operativ boshqarishga

topshirish ashyoni foydalanish uchun kreditorga berish yoxud uning uchun muayyan

ishni bajarish yoki unga xizmat ko‟rsatish majburiyatini bajarmagan taqdirda kreditor,

agar qonun xujjatlaridan, shartnoma yoki majburiyat mohiyatidan boshqa tartib

anglashilmasa, uchinchi shaxslarga majburiyatni oqilona muddatda oqilona baholarda

ijro etishni topshirishga yoinki uni o‟z kuchlari bilan bajarishga hamda karzdordan

qilingan zarur xarajatlarni va boshqa zararni talab qilishga xaqli.

Shu bilan birga FK, qarzdorning majburiyatni asl xolida bajarishdan ozod etish

xolatini ham belgilaydi. FKning 330-moddasi 2-qismida, basharti qonunda yoki

shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‟lmasa, majburiyat bajarilmagan

taqdirda zararni qoplash(majburiyatni asl xolda bajarish o‟rniga) va uning

bajarilmaganligi uchun neustoyka to‟lash qarzdorni majburiyatni asl xolida

bajarishdan ozod etadi deyilgan. Lekin iste‟molchi va ijrochi o‟rtasidagi

munosabatlarda bu qoida tatbiq etilmaydi. Qonunning sharhlanayotgan moddasida

aniq qilib «ijrochining majburiyatni umuman yoki lozim darajada bajarmaganlik

uchun neustoyka(penya) tulash va zararni qoplashi uni majburiyatni asl xolida

bajarishdan ozod etmaydi – deb yozib qo‟yilgan. Zero, FKning 330-moddasining 2 -

qismi talabida «qonun yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‟lmasa»

jumlasiga binoan, mazkur qonunda o‟zga xolat (majburiyatining asl xolida bajarlishi

kat‟iy belgilangan), nazarda tutilganligi uchun ijrochi o‟z majburiyatini asl xolda

bajarishi zarur bo‟ladi.

Qonunda iste‟molchining materialidan ishni bajarish(xizmat kursatish)da yuzaga

kelishi mumkin bo‟lgan xolatlar ifodalangan. Qonun bunday salbiy oqibatlarning

quyidagilarini sanab ko‟rsatadi:

5) Iste‟molchidan qabul qilib olingan ashyoning yo‟qolishi;

6) Xudddi shunday ashyo(iste‟molchidan qabul qilib olingan)ga putur

etkazilishi(ijrochi yoki uchunchi shaxslar tomonidan);

7) Iste‟molchining materialidan foydalanib bajarilgan ishda jiddiy

nuqsonlarning bo‟lishi;

8) Xuddi shunday materialdan foydalanib bajarilgan ish va uning natijasi

buzilishi.

Iste‟molchidan qabul qilib olingan ashyoning yo‟qolishi qanday xolatlarda sodir

bo‟lganidan qat‟iy nazar javobgarlik ijrochining zimmasida bo‟ladi. Bu xolatda

iste‟molchining ashyosi ijrochiga topshirilganligi tasdiqlanishi zarur. Bunday tasdiq

ijrochi tomonidan iste‟molchiga ashyo undan qabul qilinayotgan paytda tegishli

xujjatlarni berish orqali amalga oshiriladi. Masalan maishiy pudrat shartnomasi

bo‟yicha, ish buyurtmachi materialidan foydalanilib bajarilsa, shartnoma

tuzilayotganda buyurtmachiga pudratchi tomonidan beriladigan pattada yoki boshqa

xujjatda materialning anik nomi, ta‟rifi va taraflarning kelishuvi bo‟yicha

belgilanadigan baxosi ko‟rsatilishi kerak(FKning 661-moddasi).

Iste‟molchidan qabul qilib olingan ashyoga putur etishi deganda, ashyoning sifati

muayyan xolati, ish uchun yaroqlilik jixati buzilganligi tushiniladi. Masalan,

tun(chopon) tiqib berish uchun ijrochiga topshirilgan paxtaning yomg‟ir tagida qolishi,

uning ishdan chiqishini ifodalaydi. «Ishdan chiqish» iborasi ashyoning tegishli ish

uchun umuman yaroqsizligini bildirsa, «putur etish» iborasi ashyoning sifat, son va

miqdor jixatdan kiymati pasayishini bildiradi1.

Ushbu salbiy oqibatlar uchun Qonun ijrochiga nisbatan quyidagi majburiyatlarni

yuklaydi:

4) Iste‟molchiga aynan o‟xshash sifatli ashyoni qaytarish;

5) O‟zining aynan o‟xshash sifatli materialidan belgilangan ishni bajarish yoki

xizmatni ko‟rsatish;

6) Yuqoridagi ikki xolatni bajarishning imkoni bo‟lmaganda,

ashyo(material)ning talab qo‟yilgan paytdagi qiymatini ikki baravar qilib to‟lash

Birinchi xolatda, ijrochi aynan o‟xshash sifatli ashyoni qaytarishi bilan birga,

iste‟molchiga etkazilgan zararni ham qoplaydi. Ijrochining aynan o‟xshash sifatli

ashyoni qaytarish majburiyati, iste‟molchi ishni aynan ishni ijrochi bajarishini

xoxlamagan xolllarda amalga oshiriladi.

Agar iste‟molchi ishni aynan shu iste‟molchining o‟zi bajarishi lozim,- deb

xisoblasa, ijrochiga nisbatan yuqoridagi xolatlarning ikkinchisi tadbiq etiladi. Ya‟ni

ijrochi iste‟molchidan qabul qilib olingan material yo‟qolgan, ishdan chiqqan, unga

putur etgan taqdirda, iste‟molchining talabi bilan o‟zining aynan o‟xshash sifatli

materialidan ishni bajarishi va xizmatni ko‟rsatishi zarur. Bunda ijrochining materiali

sifati, aynanligi(miqdori, rangi, navi, turi va h.k.) va boshqa mezonlariga ko‟ra

iste‟molchining materiali(yo‟qolgan, ishdan chiqqan, putur etgan) bilan mos kelishi

lozim. Ijrochining o‟z materiali bilan ish bajarishi va xizmat ko‟rsatishi bu vaziyatda

tekinga amalga oshiriladi. Zero, ijrochining majburiyatni o‟z vaqtida

1 Бажарилган ишдаги «жиддий нуқсонлар» ва «ишнинг бузиб бажарилиши ҳолати» юқорида баён этилди.

bajarmasligi(iste‟molchining materiali yo‟qolishi, ishdan chiqishi va h.k.) unga

nisbatan fuqarolik-huquqiy javobgarlik yuklaydi.

Qonun iste‟molchining materiali yo‟qolgan, kam chiqqan, shikastlangani uchun

yuqorida ifodalangan ikki xolatni amalga oshirishning imkoni bo‟lmaganda ijrochiga

nisbatan yana bir majburiyatni yuklaydi. Bu xolatda ijrochi ashyoning(materialning)

talab qo‟yilgan paytdagi qiymatini ikki baravar qilib to‟lashi shart. Shu o‟rinda

moddadagi «talab qo‟yilgan paytdagi qiymati» iborasini to‟g‟ri tushinish lozim. Ya‟ni

bunda iste‟molchiga yo‟qolgan ashyo uchun to‟lanadigan qiymat iste‟molchi

ashyoni(materialni) ijrochiga topshirgan paytdagi baho bilan emas, iste‟molchi

ashyoning qiymati o‟ziga tulanishini talab qilgan paytda(kun)dagi baho bilan

belgilanadi(FKning 324-moddasi, 2-qismiga muvofiq). Yo‟qolgan ashyo(material)

qiymatining ikki baravar qilib to‟lanishi FKning 312-moddasidagi zakalat bilan

bog‟liq xolatlardan kelib chiqadi. Zero, iste‟molchining ashyo(material)ni ijrochiga

topshirganligi ham shartnoma tuzilganligining isboti va uning ijrosini ta‟minlash

vositasidir. Fkning 312-moddasi 2-qismida ham, shartnoma bajarilmasligi uchun

zakalat olgan taraf javobgar bo‟lsa, u ikkinchi tarafga zakalatni ikki baravar qilib

qaytarishi shart. Deyarli barcha xolatlarda oldindan berilgan ashyo(material) yoki pul

majburiyat bajarilmaganda ikki baravar qilib qaytariladi. Masalan, FKning 706-

moddasiga binoan, ijrochi haq evaziga xizmat ko‟rsatish shartnomasini umuman yoki

tegishli darajada bajarmagan xollarda u keltirilgan zararni buyurtmachiga batamom

to‟lashi shart, lekin bu to‟lov shartnomada nazarda tutilgan xizmatlar bahosining ikki

baravaridan ortiq bo‟lishi mumkin emas.

Iste‟molchining ishni bajarish(xizmat kursatish) uchun ijrochiga topshirayotgan

ashyo(material)ning qiymati ularning o‟zaro kelishuvi asosida shartnoma tuzish

paytida aniqlanadi. Aks xolda ashyo yo‟qolganda, shikastlanganda, unga putur

etganda ashyoning qiymati to‟g‟risida nizo vujudga kelishi mumkin. O‟zbekiston

Respublikasi aholisiga maishiy xizmat ko‟rsatish Qoidalarining 2-bo‟lim 7-bandiga

muvofiq, buyurtmachi tomonidan ishni bajarish uchun berilgan material(xom

ashyo)ning narhini buyurtmachi buyurtma qabul qilinayotgan paytda xujalik

yurituvchi sub‟ekt bilan kelishib kursatadi. Shu bilan birga xizmatni bajarish uchun

zarur bo‟ladigan material miqdori korxonada tasdiqlangan tegishli xizmat turlariga

sarflanadigan norma(ish uchun ketadigan materialning o‟lchami) asosida aniqlanadi va

buyurtmachi bilan kelishib olinadi.

7- Mavzu. Iste`molchining savdo va boshqa hizmat ko`rsatish turlari sohasida

shartnoma tuzish hamda sotib olinayotgan tovar (ish, hizmat) sifatini tekshirish

huquqi. Nuqsonli tovarlarni almashtirib berish tartibi











bog`liq xarajatlar.



Iste‟molchi shartnoma tuzish yo‟li bilan tovarni (ish, xizmatni) erkin sotib olish

huquqiga ega bo‟lib, bu shartnomaga ko‟ra sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi)

iste‟molchiga muayyan miqdordagi va maqbul sifatli tovarni mulk qilib topshirish (ish

bajarish, xizmat ko‟rsatish) majburiyatini, iste‟molchi esa, shartlashilgan pulni to‟lash

majburiyatini o‟z zimmalariga oladilar.

Narxnoma bilan qo‟yilgan tovarlar hamda tovar (ish, xizmat)lar haqida

keluvchilar e‟tiboriga havola etiladigan ma‟lumot tegishli shartnomani tuzish uchun

taklif deb hisoblanadi.

Tomonlar o‟rtasida shartnoma narsasi, miqdor, narx va boshqa muhim shartlar

to‟g‟risida kelishuvga erishilsa, iste‟molchi bilan ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)

o‟rtasida shartnoma tuzilgan deb hisoblanadi.

Tuzilgan zahoti bajariladigan shartnoma, qoida tariqasida, og‟zaki shaklda

tuziladi, qonun hujjatlarida belgilab qo‟yilgan hollar bundan mustasno. Tuzilgan

vaqtdan boshqa paytda (oldindan beriladigan buyurtmalar bo‟yicha, jo‟natma savdoda

va boshqa hollarda) bajariladigan shartnoma yozma shaklda tuziladi.

Iste‟molchi sotib olingan tovar (ish, xizmat) sifatini, butligini, vazni va narxini

tekshirish huquqiga ega, sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) esa, nazorat-o‟lchov

asboblarini, narxga doir hujjatlarni taqdim etishi, tovarni ishlatib ko‟rsatishi, undan

xavfsiz va to‟g‟ri foydalanishni o‟rgatishi, zarurat bo‟lsa, tovarni ekspertizaga

yuborishi shart.

Oldi-sotdi shartnomalarining ayrim turlari to‟g‟risidagi qoidalar, shuningdek

ayrim turdagi tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish qoidalari O‟zbekiston

Respublikasi Hukumati tomonidan tasdiqlanadi.

Tovar (ish, xizmat)lar uchun haq to‟lash shakli hamda tartibi iste‟molchi bilan

sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) o‟rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi.

Tovarlarni kreditga sotish O‟zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan

tasdiqlanadigan tovarlarni kreditga sotish qoidalari bilan belgilanadigan tartibda

amalga oshiriladi.

Oldi-sotdi amalga oshirilganda iste‟molchiga kassa yoki tovar cheki beriladi.

Tovarni kassa yoki tovar chekini bermasdan sotish taqiqlanadi.

Uzoq muddat foydalaniladigan barcha turdagi tovarlar va xizmatlarga ishlab

chiqaruvchi (ijrochi) kafolat muddati belgilashi lozim. Kafolat muddati tovar

iste‟molchiga sotilgan yoki xizmat ko‟rsatilgan kundan boshlab hisoblanadi. Agar

tovar sotilgan kunni aniqlashning imkoni bo‟lmasa, bu muddat tovar ishlab chiqarilgan

kundan boshlab hisoblanadi.

Ishlab chiqaruvchi (ijrochi) kafolat muddati mobaynida tovar (xizmat)ning, shu

jumladan butlovchi buyumlarning normal ishlashini (qo‟llanilishini, ulardan

foydalanilishini) ta‟minlashi shart.

Butlovchi buyumlarning kafolat muddati, agar qonun hujjatlarida boshqacha

qoida belgilanmagan bo‟lsa, asosiy buyumning kafolat muddatidan kam bo‟lmasligi

lozim.

Kafolat muddati tovar (xizmat)ning pasportida yoki tovarni sotish yoxud xizmat

ko‟rsatish paytida tovar bilan birgalikda iste‟molchiga beriladigan boshqa hujjatda

ko‟rsatiladi.

Ishlab chiqaruvchi tovardan kafolat muddati va xizmat muddati mobaynida

foydalanish imkoniyatini ta‟minlashi, tovarning ta‟mirlanishini va unga texnik xizmat

ko‟rsatilishini tashkil etishi, tovarni ishlab chiqarish muddati mobaynida hamda u

ishlab chiqarishdan olib tashlanganidan keyin tovarning xizmat muddati mobaynida,

bunday muddat bo‟lmagan taqdirda esa, tovar ishlab chiqarishdan olib tashlangan

paytdan e‟tiboran o‟n yil mobaynida etarli hajmda va turda ehtiyot qismlari ishlab

chiqarishi hamda savdo va ta‟mirlash tashkilotlariga etkazib berishi shart.

Dori-darmon, oziq-ovqat va maishiy kimyo tovarlarida ular ishlab chiqarilgan

sana va yaroqlilik muddati hamda saqlash shartlari ko‟rsatilgan bo‟lishi lozim.

Sotuvchilarning yaroqlilik muddati ko‟rsatilmagan yoki bu muddati o‟tib ketgan

tovarlarni qabul qilishi va realizatsiya qilishi man etiladi.

Iste‟molchi o‟zi sotib olgan tovar (ish, xizmat) sanitariya-gigiena, shu jumladan

radiologiya, epidemiyaga qarshi talablarga va amaldagi boshqa normalar hamda

qoidalarga rioya etgan holda ishlab chiqarilgan yoki bajarilgan bo‟lishiga va uning

hayoti, sog‟lig‟i, atrof muhit uchun xavfsiz bo‟lishiga, shuningdek uning mol-mulkiga

zarar etkazmasligiga kafolat berilishini talab qilish huquqiga ega.

Tovar (ish, xizmat)ning iste‟molchilar hayoti, sog‟lig‟i, mol-mulki va atrof muhit

uchun xavfsiz bo‟lishiga doir talablar qonun hujjatlari bilan belgilanadi.

Ishlab chiqaruvchi (ijrochi) tovar (ish, xizmat)ning xizmat muddati yoki

yaroqlilik muddati mobaynida, agar bunday muddat belgilanmagan bo‟lsa, tovar

iste‟molchiga sotilgan (ish bajarilgan) kundan e‟tiboran o‟n yil mobaynida uning

xavfsiz bo‟lishini ta‟minlashi shart.

Iste‟molchilarning hayoti, sog‟lig‟i, mol-mulki hamda atrof muhit uchun xavf

tug‟diruvchi tovar ishlab chiqarganlik (ish bajarganlik, xizmat ko‟rsatganlik) uchun

qonun hujjatlariga muvofiq:

ishlab chiqaruvchi (ijrochi);

normativ hujjatlarni tasdiqlagan organ;

muvofiqlik sertifikati bergan organ;

sog‟liqni saqlash, tabiatni muhofaza qilish, veterinariya xizmati organlari yoki

xavfli tovar (ish, xizmat)ni ishlab chiqarish yoxud realizatsiya qilishga ruxsat bergan

boshqa organlar javobgar bo‟ladi.

Tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo‟lishi ta‟minlanmaganligi oqibatida

iste‟molchining hayoti, sog‟lig‟i yoki mol-mulkiga etkazilgan zarar ushbu Qonunning

20-moddasiga muvofiq qoplanishi lozim.

Agar tovar (ish, xizmat)dan xavfsiz foydalanish yoki uni shu tarzda tashish va

saqlash uchun maxsus qoidalarga rioya etish zarur bo‟lsa, ishlab chiqaruvchi (ijrochi)

bunday qoidalarni ishlab chiqishi, sotuvchi (ijrochi) esa, ularni iste‟molchilar

e‟tiboriga etkazishi shart.

Agar tovardan foydalanish, uni saqlash, tashish yoki utilizatsiya qilish, ish

(xizmat) natijalari iste‟molchining hayoti, sog‟lig‟i, mol-mulkiga yoki atrof muhitga

zarar etkazayotganligi yoxud zarar etkazishi mumkinligi aniqlansa, ishlab chiqaruvchi

(ijrochi, sotuvchi) zarar keltiruvchi sabablar bartaraf etilgunga qadar ularni ishlab

chiqarishni (bajarishni, uni realizatsiya qilishni) darhol to‟xtatishi, muomaladan

chiqarish va iste‟molchilardan qaytarib olish choralarini ko‟rishi shart.

Zararning sabablarini bartaraf etish mumkin bo‟lmagan taqdirda, ishlab

chiqaruvchi (ijrochi) bunday tovarni ishlab chiqarishdan olib tashlashi, ishni bajarishni

va xizmat ko‟rsatishni to‟xtatishi shart, shu bilan birga oziq-ovqat mahsuloti sotuvchi

yoki ishlab chiqaruvchi tomonidan albatta utilizatsiya qilinishi kerak. Bu majburiyatlar

ishlab chiqaruvchi (ijrochi) tomonidan bajarilmagan taqdirda tovarni ishlab

chiqarishdan olib tashlash, ishni bajarishni va xizmat ko‟rsatishni to‟xtatib qo‟yish,

muomaladan chiqarish va iste‟molchilardan qaytarib olish tovar (ish, xizmat)ning

xavfsiz bo‟lishi va sifati ustidan nazorat qiluvchi davlat boshqaruvi organlarining

ko‟rsatmasi bilan amalga oshiriladi.

Iste‟molchining hayoti, sog‟lig‟i va mol-mulkiga hamda atrof muhit uchun xavfli

bo‟lgan tovarlarning partiyalarini muomaladan chiqarish, ishlarni bajarishni va

xizmatlar ko‟rsatishni taqiqlab qo‟yish tartibi O‟zbekiston Respublikasi Hukumati

tomonidan belgilanadi.

Tovarni qaytarib olish, ishni bajarishni va xizmat ko‟rsatishni taqiqlab qo‟yish

munosabati bilan iste‟molchiga etkazilgan zarar ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)

tomonidan to‟liq hajmda qoplanishi lozim.

Agar ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) xavfli xossalarga ega bo‟lgan tovarni qaytarib

olish yuzasidan barcha zarur choralarni ko‟rgan bo‟lsa, u iste‟molchi mazkur tovardan

foydalanishni davom ettiraverishi tufayli etkazilgan zarar uchun javobgarlikdan ozod

qilinadi.

Nuqsonli tovar sotilgan iste‟molchi, agar bu hol shartnoma tuzish paytida aytib

o‟tilmagan bo‟lsa, o‟z xohishiga qarab quyidagilardan birini talab qilishga haqli:

tovarni ayni shunday markali (modelli, artikulli) maqbul sifatli tovarga

almashtirib berish;

tovarni boshqa markali (modelli, artikulli) shunday tovarga almashtirib, uning

xarid narxini tegishincha qayta hisob-kitob qilish;

tovarning nuqsonlarini bepul bartaraf etish yoki iste‟molchining yoxud uchinchi

shaxsning nuqsonlarni bartaraf etishga qilgan xarajatlarini qoplash;

xarid narxini nuqsonga mutanosib ravishda kamaytirish;

shartnomani bekor qilib, ko‟rilgan zararni qoplash.

Agar nuqsonlar:

tovarning kafolat muddati yoxud yaroqlilik muddati mobaynida;

kafolat muddati va yaroqlilik muddati belgilanmagan tovarlar bo‟yicha olti oy

mobaynida;

ko‟chmas mulk iste‟molchiga o‟tkazilgan kundan e‟tiboran ikki yil mobaynida,

agar shartnomada bundan uzoqroq muddat nazarda tutilmagan bo‟lsa;

mavsumiy tovarlar uchun O‟zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan

belgilangan muddat mobaynida aniqlangan bo‟lsa, iste‟molchi mazkur huquqlarini

ro‟yobga chiqarishi mumkin.

Iste‟molchi o‟ziga sotilgan, to‟plamlar, garniturlar, komplektlar va

komplekslarning mustaqil tarkibiy qismi bo‟lgan va mustaqil narxga ega bo‟lgan

buyumlarda nuqsonlar borligini aniqlagan taqdirda, butun to‟plam, garnitur, komplekt

va kompleksga nisbatan ham, ularning nuqsonlari bor mustaqil tarkibiy qismlariga

nisbatan ham ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan talablarni qo‟yishga

haqlidir.

Ushbu moddaning birinchi qismida bayon etilgan talablarni iste‟molchi

sotuvchiga qo‟yadi.

Iste‟molchining talablari u kassa yoki tovar chekini, kafolat muddati belgilangan

tovarlar bo‟yicha esa, tegishlicha rasmiylashtirilgan texnik pasport yoki uning o‟rnini

bosuvchi boshqa hujjatni taqdim etgan taqdirda ko‟rib chiqiladi.

Iste‟molchi texnik pasportni yo‟qotib qo‟ygan taqdirda, uni qayta tiklash qonun

hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.

Tovarda aniqlangan nuqsonlar ishlab chiqaruvchi tomonidan bartaraf etiladi.

Ishlab chiqaruvchi bilan sotuvchining o‟zaro munosabatlari shartnoma bilan tartibga

solinadi.

Iste‟molchi tovarning ishlab chiqarilishiga, tuzilishiga, tarkibiga doir

kamchiliklarni yoki boshqa nuqsonlarni aniqlagan taqdirda sotuvchi (ishlab

chiqaruvchi) uni ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovarga etti kunlik

muddatda, tovar sifatini qo‟shimcha ravishda tekshirish zarur bo‟lganida esa,

iste‟molchi talab qo‟ygan paytdan e‟tiboran yigirma kun ichida almashtirib berishi

shart.

Ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovar bo‟lmagan taqdirda,

iste‟molchining almashtirib berish xususidagi talabi da‟vo qilingan paytdan e‟tiboran

bir oy ichida qondirilishi kerak. Cho‟l va olis joylarda, tovarlar vaqti-vaqti bilan olib

boriladigan joylarda iste‟molchining bunday talabi ushbu joylarga navbatdagi tovar

etkazib berish uchun ketadigan muddat ichida, lekin ikki oydan kechiktirmay

qondirilishi lozim.

Ana shu muddatlarning o‟tkazib yuborilgan har bir kuni uchun sotuvchi (ishlab

chiqaruvchi) iste‟molchiga almashtirilgan tovarni berish bilan bir vaqtda tovar

bahosining bir foizi miqdorida neustoyka (penya) to‟laydi.

Iste‟molchining roziligi bilan sotuvchi nuqsonli tovarni boshqa markali (modelli,

artikulli) shunday tovarga almashtirib berib, xarid narxini tegishincha qayta hisob-

kitob qilishi shart.

Tovarda kafolat muddatida topilgan nuqsonlarni sotuvchi iste‟molchi tegishli

talab qo‟ygan paytdan e‟tiboran yigirma kun ichida, ishlab chiqaruvchi esa, o‟n kun

ichida bepul bartaraf etishi lozim.

Iste‟molchi kafolat muddati tugaganidan keyin tovarning nuqsonlarini bepul

bartaraf etish to‟g‟risida ishlab chiqaruvchiga talab qo‟yishga haqli. Bunday talab,

basharti tovarda ishlab chiqaruvchining aybi bilan yo‟l qo‟yilgan jiddiy nuqsonlar

aniqlangan bo‟lsa, belgilangan xizmat muddati mobaynida, agar xizmat muddati

belgilanmagan bo‟lsa, o‟n yil mobaynida qo‟yilishi mumkin.

Uzoq muddat davomida foydalaniladigan tovarni ta‟mirlashga ketadigan vaqtda

foydalanib turish uchun iste‟molchining talabiga binoan nuqsonli tovar qaytarib

berilganidan keyin uch kun ichida unga ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovar

berib turiladi (sotuvchining hisobidan uning o‟zi yoki vakili eltib beradi). Buning

uchun ishlab chiqaruvchi sotuvchi bilan birgalikda shartnoma asosida tovarlarning

almashuv fondini nazarda tutishlari shart. Mazkur talablar tatbiq etilmaydigan uzoq

muddat davomida foydalaniladigan tovarlar ro‟yxatini O‟zbekiston Respublikasi

Hukumati belgilaydi.

Tovardagi nuqsonlarni bartaraf etish xususida talab qo‟yilgan taqdirda, undan

foydalanishning kafolat muddati iste‟molchining tovardan foydalana olmagan davrga

teng muddatga uzaytiriladi. Mazkur muddat iste‟molchi nuqsonlarni bartaraf etish

talabi bilan murojaat etgan kundan e‟tiboran hisoblana boshlaydi.

Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) iste‟molchining ta‟mirlashga ketadigan vaqtda

foydalanish uchun shunday tovarni berib turish haqidagi talabini bajarish

kechiktirilgan har bir kun uchun, shuningdek nuqsonlarni bartaraf etishning

shartnomadan kelib chiqadigan muddatlaridan ortiq kechiktirilgan har bir kun uchun

tovar narxining bir foizi miqdorida iste‟molchiga neustoyka (penya) to‟laydi.

Agar sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) iste‟molchining tovarni almashtirib berish

yoki undagi nuqsonlarni bartaraf etish haqidagi talablarini bajarmagan bo‟lsa,

iste‟molchi tovarning xarid narxini nuqsonga mutanosib ravishda kamaytirishni yoki

shartnomani bekor qilib, etkazilgan ziyon va ma‟naviy zararni ushbu Qonunning 20 va

22-moddalariga muvofiq qoplashni talab qilishga haqli.

Nuqsonli tovar ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovarga almashtirib

berilgan vaqtda tovarning narxi o‟zgargan bo‟lsa, qayta hisob-kitob qilinmaydi.

Nuqsonli tovar boshqa markali (modelli, artikulli) tovarga almashtirib

berilayotganda, agar almashtirilishi kerak bo‟lgan tovar narxi uning o‟rniga

berilayotgan tovar narxidan past bo‟lsa, iste‟molchi narxlardagi farqni qo‟shimcha

ravishda to‟lashi lozim, almashtirilishi kerak bo‟lgan tovar narxi uning o‟rniga

berilayotgan tovar narxidan yuqori bo‟lsa, iste‟molchiga narxlardagi farq qaytariladi.

Bunday hisob-kitob chog‟ida almashtirilishi kerak bo‟lgan tovar narxi oshgan

taqdirda, uning talab qo‟yilgan paytdagi narxi, narxi pasaygan taqdirda esa, xarid

qilingan paytdagi narxi qo‟llaniladi.

Shartnoma bekor qilinayotganda tovar narxi oshgan bo‟lsa, iste‟molchi bilan

hisob-kitob tovarning tegishli talab qo‟yilgan paytdagi qiymatiga qarab, narxi

pasaygan taqdirda esa, xarid qilingan paytdagi qiymatiga qarab amalga oshiriladi.

Tovar iste‟molchilarga kreditga sotilgan bo‟lsa, shartnoma bekor qilingan

taqdirda, pul summasi tovar qaytarilayotgan paytga qadar uzilgan kredit miqdorida

qaytarib beriladi, shuningdek kredit berganlik haqi to‟lanadi.

Hajmi katta yoki vazni besh kilogrammdan ziyod tovarni ta‟mirlash, narxini

tushirish, almashtirish uchun eltish va iste‟molchiga qaytarib keltirib berish

sotuvchining (ishlab chiqaruvchining) kuchi bilan va uning hisobidan amalga

oshiriladi. Ushbu majburiyat bajarilmagan taqdirda tovarni eltish va qaytarib olib

kelish iste‟molchi tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Bunda iste‟molchining

tovarni eltish va qaytarib olib ketish bilan bog‟liq xarajatlarini sotuvchi (ishlab

chiqaruvchi) qoplashi shart.

Iste‟molchi maqbul sifatli nooziq-ovqat tovarini xarid qilgan kunidan e‟tiboran

o‟n kun ichida ushbu tovar sotib olingan joydagi sotuvchidan uni ayni shunday

tovarga almashtirib olishga, bunday tovar sotuvda bo‟lmasa, pulini qaytarib olishga

haqli.

Almashtirib olish tartibi va almashtirib berilmaydigan tovarlar ro‟yxati

O‟zbekiston Respublikasi Hukumati tasdiqlaydigan qoidalar bilan belgilanadi.

Ijrochi ayrim turdagi ishlarni bajarish (xizmatlar ko‟rsatish) qoidalarida yoki

shartnomada belgilangan muddatda, hajmda va sifatda ishni bajarishi (xizmat

ko‟rsatishi) shart.

Ishni bajarish (xizmat ko‟rsatish) muddati ish bajarilishi (xizmat ko‟rsatilishi)

lozim bo‟lgan sanaga (davrga), shuningdek ijrochi ishni bajarishga (xizmat

ko‟rsatishga) kirishishi lozim bo‟lgan sanaga (davrga) qarab belgilanishi mumkin.

Agar ish bajarish, xizmat ko‟rsatish shartnomaning amal qilish muddati davomida

qismlarga bo‟lib-bo‟lib ado etiladigan bo‟lsa (vaqtli matbuotni etkazib berish, texnik

xizmat ko‟rsatish va boshqalar), ishlar bajarish (xizmatlar ko‟rsatish)ning bosqichma-

bosqich muddatlari (davrlari) nazarda tutilishi kerak.

Agar ijrochi shartnomani ijro etishga o‟z vaqtida kirishmasa yoki shartnomaning

belgilangan muddatda bajarilmasligi ayon bo‟lib qolsa, iste‟molchi ishni bajarish,

xizmat ko‟rsatish to‟g‟risidagi shartnomadan voz kechishga va etkazilgan zararning

qoplanishini talab qilishga haqli.

Agar ijrochi shartnoma shartlarini ish (xizmat)ni yomonlashtirgan darajada jiddiy

buzgan bo‟lsa, yoxud ishda (xizmatda) boshqa jiddiy nuqsonlarga yo‟l qo‟ygan bo‟lsa,

iste‟molchi o‟z xohishiga ko‟ra nuqsonlar bepul bartaraf etilishini, bajarilgan ish

(ko‟rsatilgan xizmat) bahosi nuqsonlarga mutanosib ravishda kamaytirilishini, xuddi

shunday sifatli shu xildagi materialdan boshqa buyum bepul tayyorlab berilishini

yoxud ishning takroran bajarilishini yoinki shartnoma bekor qilinib, ko‟rilgan zarar

to‟liq qoplanishini talab qilishga haqli.

Iste‟molchi ushbu moddaning to‟rtinchi qismida ko‟rsatilgan huquqlarni:

ishni (xizmatni) qabul qilib olish vaqtida yoki uning bajarilishi jarayonida

nuqsonlar aniqlangan taqdirda;

kafolat muddati davomida, kafolat muddati bo‟lmagan taqdirda esa, ish (xizmat)


imorat yoki boshqa ko‟chmas mulkda nuqsonlar aniqlangan kundan e‟tiboran ikki

yil davomida ro‟yobga chiqarishi mumkin.

Ish bajarish (xizmat ko‟rsatish) jarayonida aniqlangan nuqsonlarni bartaraf etish

muddatlari shartnomada belgilab qo‟yiladi. Bajarilgan ish (ko‟rsatilgan xizmat)dagi

nuqsonlar, agar shartnomada bir muncha qisqaroq muddat belgilanmagan bo‟lsa,

iste‟molchi talab qilgan kundan e‟tiboran yigirma kun ichida ijrochi tomonidan

bartaraf etilishi kerak. Nuqsonlar belgilangan muddatda bartaraf etilmagan,

shuningdek ish bajarishni (xizmat ko‟rsatishni) boshlash va tugallash kechiktirilgan

taqdirda, ijrochi iste‟molchiga har bir kechiktirilgan kun, soat (agar muddat soatlarda

belgilangan bo‟lsa) uchun ish (xizmat) qiymatining yoki buyurtma qiymatining (agar

uning qiymati alohida belgilanmagan bo‟lsa) bir foizi miqdorida neustoyka (penya)

to‟laydi.

Iste‟molchi undirib olgan neustoyka (penya) summasi ish bajarish (xizmat

ko‟rsatish)ning alohida turi bahosidan yoki buyurtmaning umumiy bahosidan ortiq

bo‟lishi mumkin emas.

Bajarilgan ishdagi nuqsonlarni bartaraf etish kechiktirilganligi uchun ijrochi

to‟lagan neustoyka (penya) qoplanishi lozim bo‟lgan zarar hisobiga kirmaydi.

Ijrochining majburiyatni umuman yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun

neustoyka (penya) to‟lashi va zararni qoplashi uni majburiyatni asl holida bajarishdan

ozod etmaydi.

Iste‟molchidan qabul qilib olingan ashyo (material) yo‟qolgan, ishdan chiqqan,

unga putur etgan taqdirda yoki iste‟molchining materialidan foydalanib bajarilgan

ishda jiddiy nuqsonlar bo‟lsa yoki u buzib bajarilgan taqdirda ijrochi iste‟molchiga

aynan o‟xshash sifatli ashyoni qaytarishi (o‟zining aynan o‟xshash sifatli materialidan

ish bajarishi yoki xizmat ko‟rsatishi), buning imkoniyati bo‟lmagan taqdirda esa,

ashyoning (materialning) talab qo‟yilgan paytdagi qiymatini ikki baravar qilib to‟lashi

shart.

Ijrochi tomonidan ishlar bajarish va xizmatlar ko‟rsatish uchun qabul qilib

olinayotgan ashyo (material) qiymati shartnoma tuzish paytida tomonlarning

kelishuviga muvofiq belgilanadi.

Ishda (xizmatda) jiddiy nuqsonlar mavujud bo‟lganida yoki shartnoma talablari

jiddiy buzilganida, shuningdek ashyo (material) yo‟qolgan, ishdan chiqqan, unga putur

etgan taqdirda iste‟molchi bilan hisob-kitob ishning (xizmatning) yoki materialning

shartnomani bekor qilish paytidagi oshgan narxini hisobga olgan holda amalga

oshiriladi.

Sifatsiz bajarilgan ish (ko‟rsatilgan xizmat) tufayli iste‟molchiga etkazilgan zarar

uchun ijrochi ushbu Qonunning 20, 22, 27, 29-moddalariga muvofiq javobgar bo‟ladi.

Ishlar bajarish va xizmatlar ko‟rsatish to‟g‟risida tuzilgan shartnomalar bo‟yicha

iste‟molchilar bilan ijrochi o‟rtasidagi munosabatlarning o‟z mohiyatiga ko‟ra ushbu

moddaga mos kelmaydigan hususiyatlari, shuningdek shartnomalarning umuman yoki

lozim darajada ijro etilmaganligi tufayli kelib chiqadigan oqibatlar bunday

shartnomalarning alohida turlari to‟g‟risida qonun hujjatlarida belgilab qo‟yiladigan

qoidalar bilan aniqlanadi.

Tovar (ish,xizmat)ning tuzilishiga, ishlab chiqarilishiga, tarkibiga bog‟liq bo‟lgan

va boshqa nuqsonlari, shuningdek iste‟molchining hayoti, sog‟lig‟i yoki mol-

mulkining xavfsizligini ta‟min eta olmaydigan materiallar, uskunalar, asbob-anjomlar,

moslamalar yoki boshqa vositalar qo‟llanilishi oqibatida iste‟molchining hayotiga,

sog‟lig‟i yoki mol-mulkiga etkazilgan zarar sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi)

tomonidan qoplanishi lozim.

Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) bilan shartnoma munosabatlariga kirishgan-

kirishmaganidan qat‟i nazar,har qanday iste‟molchi tovar (ish, xizmat)ning nuqsoni

tufayli etkazilgan zarar qoplanishini talab qilish huquqiga ega.

Iste‟molchining hayoti, sog‟lig‟i yoki mol-mulkiga etkazilgan zarar, agar u

normativ hujjatlarda nazarda tutilgan tovarning xizmat (yaroqlilik) muddati

mobaynida, bunday muddat belgilanmagan taqdirda esa, tovar ishlab chiqarilgan (ish,

xizmat qabul qilingan) paytdan e‟tiboran o‟n yil mobaynida yuzaga kelgan bo‟lsa,

qoplanishi lozim.

Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) zarar bartaraf qilib bo‟lmaydigan kuch yoki

foydalanish, saqlash yoxud tashishning belgilangan qoidalari iste‟molchi tomonidan

buzilishi tufayli etkazilganligini isbotlasa, u javobgarlikdan ozod qilinadi.

Shartnomaning iste‟molchi huquqlarini cheklab qo‟yadigan va qonun hujjatlariga

zid bo‟lgan talablari haqiqiy emas deb hisoblanadi. Agar ularni qo‟llanish natijasida

iste‟molchiga zarar etkazilgan bo‟lsa, bu zarar ishlab chiqaruvchi (sotuvchi, ijrochi)


Sotuvchi (ijrochi) iste‟molchini haq evaziga qo‟shimcha tovarlar sotib olishga

yoki qo‟shimcha xizmatlardan foydalanishga qistashga haqli emas.

Iste‟molchining huquqlari buzilishi tufayli unga etkazilgan ma‟naviy zarar uchun

uni etkazgan shaxs, basharti u aybdor bo‟lsa, haq to‟lashi lozim. Ma‟naviy zarar uchun

to‟lanadigan haq miqdorini sud belgilaydi.

Ma‟naviy zarar uchun haq to‟lash mulkiy ziyon va iste‟molchi ko‟rgan zararning

o‟rni qoplanishidan qat‟i nazar, amalga oshiriladi.

Davlat iste‟molchilarning tovar(ish, xizmat) sotib olish va undan foydalanish

chog‟idagi huquqlari hamda qonun bilan qo‟riqlanadigan manfaatlari himoya

qilinishini kafolatlaydi.

Iste‟molchilarning huquqlari davlat tomonidan himoya qilinishini davlat

hokimiyati va boshqaruvi organlari, shuningdek sudlar ta‟minlaydilar.

Quyidagilar iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish uchun maxsus vakolat

berilgan davlat organlaridir: O‟zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va

raqobatni rivojlantirish davlat qo‟mitasi; O‟zbekiston standartlashtirish, metrologiya

va sertifikatlashtirish agentligi (bundan buyon matnda "O‟zstandart" agentligi deb

yuritiladi); O‟zbekiston Respublikasi Sog‟liqni saqlash vazirligi; O‟zbekiston

Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‟mitasi; O‟zbekiston Respublikasi

Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‟mitasi; iste‟molchilarning huquqlarini himoya

qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini o‟z vakolatlari doirasida nazorat

qiluvchi boshqa davlat boshqaruvi organlari.

Iste‟molchilar huquqlari himoya qilinishi uchun mahalliy hokimiyat organlari:

iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish sohasidagi qonun hujjatlari

bajarilishini tashkil etadilar;








davlat qo‟mitasi hamda uning hududiy organlari iste‟molchilarning huquqlarini

himoya qilish maqsadida: iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi

qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradilar;

iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlarini

qo‟llanish masalalari yuzasidan rasmiy tushuntirishlar beradilar;

iste‟molchilarning huquqlarini buzayotgan kamchiliklarni bartaraf etish

to‟g‟risida ishlab chiqaruvchilarga (ijrochilarga, sotuvchilarga) ko‟rsatmalar

yo‟llaydilar;


qilib, sudga murojaat etishga haqlidir;

qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshiradilar.

Tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‟lishini va ularning sifatini ta‟minlash maqsadida

"O‟zstandart" agentligi, O‟zbekiston Respublikasi Sog‟liqni saqlash vazirligi,

O‟zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‟mitasi, O‟zbekiston

Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‟mitasi hamda tovar (ish, xizmat)lar

xavfsiz bo‟lishi va sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi boshqa davlat boshqaruv

organlari o‟z vakolatlari doirasida: tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‟lishiga va ularning

sifatiga doir majburiy talablarni belgilaydilar hamda bu talablarga rioya etilishi ustidan

nazoratni amalga oshiradilar;

tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‟lishiga va ularning sifatiga doir talablar

buzilishini bartaraf etish, past sifatli tovarlarni ishlab chiqarishdan olib tashlash,

chiqarish va realizatsiya qilishni to‟xtatish (ishlar bajarilishini, xizmatlar

ko‟rsatilishini to‟xtatish), ularni iste‟molchilardan qaytarib olish to‟g‟risida ishlab

chiqaruvchilarga (ijrochilarga, sotuvchilarga) ko‟rsatmalar

yo‟llaydilar, shuningdek bu haqda iste‟molchilarni xabardor qiladilar;

ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)lar tovarlar (ishlar, xizmatlar) xavfsiz

bo‟lishi va ularning sifatiga doir talablarni buzganlari taqdirda ularning ustidan

sudlarda da‟vo qo‟zg‟atadilar.

Tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‟lishi va ularning sifati ustidan nazoratni amalga

oshiruvchi davlat boshqaruvi organlari faoliyatini O‟zbekiston Respublikasi Hukumati

muvofiqlashtirib boradi.

Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) iste‟molchilarning huquqlarini himoya

qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgar bo‟ladi.


davlat qo‟mitasi hamda uning hududiy organlari, agar ishlab chiqaruvchi (ijrochi,

sotuvchi) iste‟molchilar huquqlarining buzilishini bartaraf etish to‟g‟risidagi

ko‟rsatmalarni bajarishdan bo‟yin tovlasa yoki o‟z vaqtida bajarmasa, unga jarima

solishga haqli.

"O‟zstandart" agentligi va ushbu Qonun 26-moddasining birinchi qismida

ko‟rsatilgan davlat boshqaruvining boshqa organlari: tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni)

majburiy sertifikatlash qoidalari ishlab chiqaruvchi (ijrochi) tomonidan buzilsa;

o‟zlarining ko‟rsatmalarini ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) bajarishdan

bo‟yin tovlasa, o‟z vaqtida yoki lozim darajada bajarmasa;

normativ hujjat talablariga javob bermaydigan tovar (ish, xizmat) tufayli

iste‟molchilarga zarar etkazilsa, jarimalar solishga haqlidir.

Jarima miqdori va uni undirish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Jarima

so‟zsiz undirib olinadi. Jarima solish ishlab chiqaruvchini (ijrochini, sotuvchini) yo‟l

qo‟yilgan qonunbuzarliklarni bartaraf qilish majburiyatidan ozod etmaydi. Ishlab

chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) davlat boshqaruvi organining ko‟rsatmasini to‟liq yoki

qisman haqiqiy emas deb topish yoxud jarima solish haqidagi qarorni bekor qilish

yoki o‟zgartirish to‟g‟risidagi ariza bilan sudga murojaat etishga haqlidir.

Ariza berish, agar sud ko‟rsatmalarning yoki jarima solish haqidagi qarorning ijro

etilishini to‟xtatib turish to‟g‟risida ajrim chiqarmagan bo‟lsa, uni sudda ko‟rib chiqish

davrida bu hujjatlarning bajarilishini to‟xtatib qo‟ymaydi. Tovar (ish, xizmat)lar

xavfsiz bo‟lishi haqidagi talablarga javob bermaydigan tovar (ish, xizmat)lar tufayli

iste‟molchilarga zarar etkazilsa, tovarlar (ishlar, xizmatlar) xavfsiz bo‟lishi va ularning

sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi davlat boshqaruvi organlarining mansabdor

shaxslari qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo‟ladilar.

Moliyaviy xizmatlar ko‟rsatadigan ijrochi o‟zining tugatilishi yoki bankrot

bo‟lishi ehtimolini nazarda tutgan holda iste‟molchilarning talablarini qondirish

maqsadida o‟z javobgarligini sug‟urta qildirishi shart. Moliyaviy xizmatlar ijrochisi

iste‟molchiga etkazilgan zarar uchun o‟zining javobgarligi to‟g‟risida sug‟urta

shartnomasi borligi haqida iste‟molchiga axborot berishi shart. Iste‟molchining

huquqlari buzilgan taqdirda, u sudga murojaat qilishga haqlidir. Da‟volar, agar

qonunlarda boshqacha qoida belgilanmagan bo‟lsa, javobgar, iste‟molchi joylashgan

erdagi yoki zarar etkazilgan joydagi sudga taqdim etiladi.


shuningdek tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‟lishi va ularning sifati ustidan nazoratni


iste‟molchining (iste‟molchilar nomuayyan doirasining) manfaatlarini ko‟zlab

qo‟zg‟atiladigan da‟volar bo‟yicha davlat boji to‟lashdan ozod qilinadilar.

Iste‟molchilar o‟z huquqlari va manfaatlarini himoya qilish maqsadida ixtiyoriy

ravishda iste‟molchilar birlashmalarini tuzishlari mumkin.

Iste‟molchilarning birlashmalari o‟z faoliyatini qonun hujjatlariga muvofiq

amalga oshiruvchi jamoat birlashmalaridir. Ushbu mavzuni talabalar tomonidan

kengroq ko‟lamda bilim va ko‟nikma olishlari uchun O‟zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 28 noyabrdagi “Iste‟molchilar huquqlarini himoya

qilishda jamoatchilik ishtirokini kengaytirish chora-tadbirlari to‟g‟risida”gi 414-sonli

Qarori ilova qilinadi.

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI 26.04.1996 y.

ISTE‟MOLChILARNING HUQUQLARINI HIMOYa QILISh

TO‟G‟RISIDA

Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o‟zgartirishlar kiritilgan

O‟zR 05.04.2002 y. 364-II-son Qonuni,

O‟zR 25.04.2003 y. 482-II-son Qonuni

1 - modda. Ushbu Qonunda qo‟llaniladigan asosiy tushunchalar

2 - modda. Iste‟molchilarning xuquqlarini ximoya qilish to‟g‟risidagi qonun

xujjatlari

3 - modda. Xalqaro shartnomalar va bitimlar

4 - modda. Iste‟molchilarning asosiy xuquqlari

5 - modda. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi), savdo va xizmat ko‟rsatish

qoidalari to‟g‟risidagi ma‟lumot

6 - modda. Tovar (ish, xizmat)lar to‟g‟risidagi ma‟lumot

7 - modda. Tovar (ish, xizmat) xaqida noto‟gri ma‟lumot berilgan taqdirda

iste‟molchining xuquqlari

8 - modda. Iste‟molchining savdo va boshqa xizmat ko‟rsatish turlari soxasida

shartnoma tuzish xamda sotib olinayotgan tovar (ish, xizmat) sifatini tekshirish xuquqi

9 - modda. Oldi sotdi shartnomalarining ayrim turlari to‟g‟risidagi qoidalar

10 - modda. Tovar (ish, xizmat)lar uchun xaq to‟lash shakli xamda tartibi

11 - modda. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi)ning kafillik majburiyatlari

12 - modda. Iste‟molchining tovar (ish, xizmat) xavfsiz bo‟lishiga talab qo‟yish

xuquqi

13 - modda. Iste‟molchiga nuqsonli tovar sotilganda uning xuquqlari

14 - modda. Nuqsonli tovarni almashtirib berish tartibi

15 - modda. Tovar nuqsonlarini bepul bartaraf etish tartibi

16 - modda. Iste‟molchining nuqsonli tovarning xarid narxini nuqsonga

mutanosib ravishda kamaytirishni yoki shartnomani bekor qilishni talab qilish xuquqi

17 - modda. Iste‟molchiga nuqsonli tovar sotilgan taqdirda u bilan xisob-kitob

qilish

18 - modda. Iste‟molchining maqbul sifatli tovarni almashtirib olish xuquqi

19 - modda. Ishni bajarish, xizmat ko‟rsatish to‟g‟risidagi shartnoma shartlari

buzilgan taqdirda iste‟molchining xuquqlari

20 - modda. Tovar (ish, xizmat)ning nuqsonlari tufayli etkazilgan zarar uchun

mulkiy javobgarlik

21 - modda. Shartnomaning iste‟molchi xuquqlarini cheklab qo‟yadigan shartlari

xaqiqiy emasligi

22 - modda. Ma‟naviy zarar uchun xaq to‟lash

23 - modda. Iste‟molchilar xuquqlarining davlat tomonidan ximoya qilinishini

ta‟minlash

24 - modda. Maxalliy xokimiyat organlari tomonidan iste‟molchilar

xuquqlarining ximoya qilinishi

25 - modda. O‟zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni

rivojlantirish davlat qo‟mitasi hamda uning hududiy organlari vakolatlari

26 - modda. Tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‟lishini va ularning sifatini nazorat

qiluvchi davlat boshqaruvi organlarining vakolatlari

27 - modda. Iste‟molchilarning xuquqlarini ximoya qilish to‟g‟risidagi qonun

xujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik

28 - modda. Moliyaviy xizmatlar soxasida iste‟molchilarning xuquqlarini ximoya

qilish

29 - modda. Iste‟molchilarning xuquqlarini sud orqali ximoya qilish

30 - modda. Iste‟molchilarning jamoat birlashmalari

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI

VAZIRLAR MAHKAMASINING

QARORI

28.11.2002 y.

N 414

ISTE‟MOLChILAR HUQUQLARINI HIMOYa QILIShDA

JAMOATChILIK IShTIROKINI KENGAYTIRISh

ChORA-TADBIRLARI TO‟G‟RISIDA

Mazkur Qarorga O‟zR VM 11.02.2005 y. 59-son Qaroriga muvofiq

o‟zgartirishlar kiritilgan

"Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risida"gi O‟zbekiston Respublikasi

Qonuniga muvofiq hamda iste‟molchilar huquqlari va manfaatlari himoya qilinishini

ta‟minlash uchun jamoatchilikni keng jalb etish, ichki iste‟mol bozorida sifati past,

odamlar hayoti va sog‟lig‟iga xavf tug‟diruvchi tovarlar sotilishiga yo‟l qo‟ymaslik

ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, aholining huquqiy va iste‟mol

madaniyatini oshirishga doir ishlarni faollashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi

QAROR QILADI:

1. Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari hududiy birlashmalari

tomonidan Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari federatsiyasi tashkil

etilganligi ma‟lumot uchun qabul qilinsin, quyidagilar uning asosiy vazifalari

hisoblanadi:

aholi o‟rtasida iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi amaldagi

qonun hujjatlarini keng targ‟ib qilish;

iste‟molchilar huquqlari va manfaatlarini himoya qilish chora-tadbirlarini amalga

oshirish;

ichki bozorda sotilayotgan iste‟mol tovarlarining zarur sifatini va xavfsizligini,

iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlarining boshqa

talablarini ta‟minlash monitoringlarini o‟tkazish;

aholining iste‟mol madaniyatini oshirishga doir ma‟rifiy ishlarni olib borish;

iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishning ta‟sirchan mexanizmlarini

yaratishda davlat boshqaruvi, fuqarolarning o‟zini o‟zi boshqarish organlari, nazorat

qiluvchi organlar bilan birgalikda ish olib borish va o‟zaro hamkorlik qilish.

2. Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari federatsiyasining:

iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlarining tashkiliy tuzilmasi va

Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari federatsiyasi ijro etuvchi

apparatining 1 va 2-ilovalarga muvofiq tuzilmasi to‟g‟risidagi;

bir oy muddatda tuman va shahar iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish

jamiyatlari konferentsiyalarini hamda ikki oy muddatda - hududiy va respublika

konferentsiyalarini o‟tkazish to‟g‟risidagi takliflariga rozilik berilsin.

Qoraqalpog‟iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar

hokimliklari iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari konferentsiyalarini

o‟tkazishga doir tashkiliy masalalarni hal etishda zarur yordam ko‟rsatsinlar.

Belgilansinki, Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari federatsiyasi

ijro etuvchi apparati, tuman, shahar jamiyatlari, shuningdek ularning hududiy

birlashmalari ijro etuvchi apparatlarining ta‟minoti har oylik a‟zolik badallari hisobiga

amalga oshiriladi.

4. O‟zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi hamda Monopoliyadan chiqarish va

raqobatni rivojlantirish davlat qo‟mitasining Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish

jamiyatlari federatsiyasi huzurida Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish ijtimoiy

harakatini rivojlantirishni qo‟llab-quvvatlash jamg‟armasini tashkil etish to‟g‟risidagi

taklifiga rozilik berilsin.

Belgilansinki, iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun

hujjatlarini buzganlik uchun O‟zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va

raqobatni rivojlantirish davlat qo‟mitasi tomonidan solinadigan hamda O‟zbekiston

Respublikasi Moliya vazirligining Narxlarni boshqarish jamg‟armasiga o‟tkaziladigan

jarimalarning 50 foizi, shuningdek xalqaro tashkilotlarning, O‟zbekiston

Respublikasining ham rezidentlari, ham norezidentlari bo‟lgan yuridik va jismoniy

shaxslarning homiylik mablag‟lari, qonun hujjatlariga zid bo‟lmagan boshqa

tushumlar Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish ijtimoiy harakatini rivojlantirishni

qo‟llab-quvvatlash jamg‟armasini shakllantirishning asosiy manbalari hisoblanadi.

Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari federatsiyasi huzurida

Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish ijtimoiy harakatini rivojlantirishni qo‟llab-

quvvatlash jamg‟armasi to‟g‟risidagi Nizom 5-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.

5. O‟zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish

davlat qo‟mitasiga xo‟jalik yurituvchi sub‟ektlarga iste‟molchilar huquqlarini himoya

qilish to‟g‟risidagi qonun hujjatlarining quyidagi qo‟pol ravishda buzilishlari uchun

oldindan yozma ko‟rsatma bermasdan jarima solishiga ruxsat berilsin:

iste‟molchiga tovar (ishlar, xizmatlar) qiymati ko‟rsatilgan, tovarning xarid

qilinganligini yoki ishlarga haq to‟langanligini tasdiqlovchi kassa, tovar cheklari va

boshqa hujjatlarni bermasdan tovarlar sotish yoki xizmatlar ko‟rsatish;

yaroqlilik muddati ko‟rsatilmagan yoki yaroqlilik muddati o‟tib ketgan tovarlarni

qabul qilish va sotish.

6. O‟zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish

davlat qo‟mitasi, Sog‟liqni saqlash vazirligi, "O‟zstandart" agentligi:

iste‟molchilarning jamoat tashkilotlariga tovarlar (ishlar, xizmatlar) sifatini

sertifikatlash va ekspertizadan o‟tkazish natijalari to‟g‟risida axborot olishda zarur

yordam ko‟rsatish chora-tadbirlarini ko‟rsinlar;

O‟zbekiston Respublikasining iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risidagi qonun hujjatlari, sanitariya sohasidagi qonun hujjatlari, davlat standartlari

va sertifikatlash qoidalari talablariga rioya etilishini tekshirish ishlariga

iste‟molchilarning jamoat tashkilotlari vakillarini jalb qilsinlar;

iste‟molchilarning jamoat tashkilotlari taqdimnomalariga ko‟ra tovarlar (ishlar,

xizmatlar)ning xavfsizlik talablariga muvofiqligini o‟zlariga qarashli laboratoriyalarda

ularning imkoniyatlarini hisobga olgan holda sinovdan o‟tkazsinlar.

7. O‟zbekiston Respublikasi Xalq ta‟limi vazirligi, Oliy va o‟rta maxsus ta‟lim

vazirligi Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish bo‟yicha Idoralararo kengash bilan

birgalikda 2003/2004 o‟quv yilidan boshlab belgilangan tartibda respublikaning

barcha ta‟lim muassasalari dasturlariga iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risidagi qonun hujjatlarini o‟rganish bo‟yicha maxsus kurslarni kiritsinlar.

8. O‟zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi:

advokatlik idoralarining Iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari

federatsiyasining Qoraqalpog‟iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi

bo‟linmalari bilan o‟zaro hamkorligini ta‟minlasin;

manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda qonun hujjatlariga mazkur

qarordan kelib chiquvchi o‟zgartirish va qo‟shimchalar to‟g‟risida bir oy muddatda

Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin

9. O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Tashqi iqtisodiy aloqalar

va xorijiy investitsiyalar departamenti iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish

jamiyatlari faoliyatining asosiy yo‟nalishlarini amalga oshirish uchun xalqaro moliya

tashkilotlarining grantlarini jalb etishda ko‟maklashsin.

10. Qoraqalpog‟iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent

shahar hokimliklari iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlariga ularning

ustavdagi vazifalarini hal etishda ko‟maklashsinlar hamda Federatsiya markaziy

apparatini, hududiy birlashmalarni, tuman va shahar iste‟molchilar huquqlarini himoya

qilish jamiyatlarini bir oy muddatda:

ijara shartlarida, ijara haqi undirmasdan va kommunal xizmatlarga imtiyozli

tariflar bo‟yicha haq to‟lagan holda xonalar bilan;

o‟z mablag‟lari hisobiga mebel va zarur texnika vositalari bilan ta‟minlasinlar.

11. O‟zbekiston matbuot va axborot agentligi, "O‟zteleradio" kompaniyasi,

manfaatdor vazirliklar va idoralar iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlari

bilan birgalikda:

iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyatlarining tuman, viloyat va

respublika konferentsiyalari keng yoritilishini ta‟minlasinlar;

televidenie va radiokanallarda, davriy matbuot nashrlarida "Iste‟molchi" rukni

tashkil etilishini ta‟minlasinlar, unda iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish

jamiyatlari faoliyatini, bu sohadagi muammolar va kamchiliklar hamda ularni hal etish

yuzasidan ko‟rilayotgan chora-tadbirlarni, iste‟mol madaniyatini va iste‟molchilar

huquqlarini himoya qilish bo‟yicha an‟analarni keng va muntazam yoritib borishni

nazarda tutsinlar.

12. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‟zbekiston Respublikasi

Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‟mitasining raisi

A.U.Bahromov zimmasiga yuklansin.

Vazirlar Mahkamasining Raisi I. Karimov

"O‟zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‟plami" 2002 y. 22-son

8-Mavzu. Iste`molchilar huquqlarini buzganlik uchun javobgarlik.

Iste`molchilar huquqlarini vakolatli organlar tomonidan himoya qilinishi


tushunchalari.






to‟g‟risida”gi qonuni iste‟molchiga tovar (ish,xizmat)ning nuqsonlari tufayli

etkazilgan mulkiy javobgarlikni vujudga keltiruvchi holatlar va buning natijasida

qoplanishi zarur bo‟lgan oqibatlarni nazarda tutadi. Ya‟ni, tovarning quyidagi

jihatlaridagi nuqsonlar uchun javobgarlikni belgilaydi:

5) tovarning tuzilishiga;

6) tovarning ishlab chiqarilishiga;

7) tovarning tarkibiga;

8) tovarning boshqa jihatlaridagi nuqsonlar.

Tovarning tuzilishi deganda, uning beligilangan shakli-shamoyili, mavujud

standartlarga mosligi, muayyan tasavvur doirasidaligi, tegishli maqsad uchun

foydalaniladigan tovar turkumidagi boshqa tovarlarga o‟xshashligi tushiniladi.

Masalan, oddiy piyola yoki ruchkaning tuzilishini tasavvur qiladigan bo‟lsak, piyola

konussimon shakldagi atrofi yassi qilib ishlangan suyuqlik iste‟mol qilishga

mullajalangan predmet xisoblansa, ruchka o‟z shakli shamoiliga ko‟ra qo‟lda yozish

uchun qulay bo‟lgan ashyo xisoblanadi.

Iste‟molchiga topshirilgan tovarda nuqsonning mavujudligi, iste‟molchi

tomonidan etkazilgan zararni qoplashni talab qilinishiga asos bo‟ladi.

Tovarning ishlab chiqarilishidagi nuqson bu tovar(ayniqsa mahsus idish va

o‟ramda sotiladigan tovarlar)dagi uni ishlab chiqarish jarayonida vujudga kelgan,

lekin oddiy ko‟zdan kechirish jarayonida aniqlashning imkoni bo‟lmagan kamchiliklar

xisoblanib, tovardagi bunday nuqsonlar u ishlab chiqarilib tegishli sotuvchilarga

topshirilishidan oldin vujudga kelgan bo‟lishi kerak. Ishlab chiqarilishi davomida

tovarda vujudga kelgan kamchilik(nuqson)ni ishlab chiqaruvchi bilgan yoki

bilmaganligidan qat‟i nazar iste‟molchi oldida javobgardir. Zero, bunday nuqson tovar

ishlab chiqarilish jarayonidagi kamchilik va tovar ishlab chiqaruvchining ishga

bo‟lgan noto‟g‟ri munosabatidan kelib chiqqan xisoblanadi. Umumiy qoidaga

ko‟ra ishlab chiqaruvchi iste‟molchilar huquqlari va qonuniy manfaatlari ustunligi

tamoyilidan kelib chiqqan xolda tovar ishlab chiqarishi lozim. Shu munosabat bilan

qonun chiqaruvchi tovarning ishlab chiqarilishidagi nuqsonlar uchun javobgarlik

holatini belgilaydi. Inchinun, bunday me‟yorning mavujudligi iste‟molchi huquq va

manfatlarining buzilmasligi uchun unga qarshi turgan barcha shaxslarning mas‟ulligini

kafolatlaydi. Tovarning tarkibi atamasi o‟zida tovarning butligi, uning komplekti

iboralarini ifodalaydi. Odatda «tarkib» so‟zi murakkab ashyolar(agar turli xil ashyolar

birikmaning mohiyati bilan belgilanadigan vazifasi bo‟yicha foydalanish imkonini

beradigan yahlit bir butunni tashkil etsa, ular bitta ashyo(murakkab ashyo) xisoblanadi

FKning 91-moddasi)ga nisbatan ishlatiladi. Lekin, tovarning tarkibiga nafakat

muayyan kismlar, balki umumiylikka ega bulgan bir necha alohida(mustaqil) ashyolar

ham kiradi. FKning 1017-moddasiga muvofiq, tovarning(ishning, xizmatning)

konstruktiv, retsepturaviy nuqsonlari tufayli etkazilgan zarar qoplanishi lozim. Shu

o‟rinda tovarning konstruktiv jihati deganda, uning tashqi tuzilishi, muayyan qoidaga

mos keluvchi qurilishi tushinilishini eslatib o‟tish zarur.

Retsepturaviy nuqsonlar esa tovarning ichki tuzilishi, tarkibi va tovardan

foydalanish qoidalaridagi kamchiliklar bo‟lib, bunday nuqsonlar odatda,

iste‟molchining e‟tiroz asosida mutaxassislar tomonidan aniqlanadi. Xar qanday tovar

sotilayotganda, uning tarkibi to‟g‟risidagi ma‟lumotlar tovarning o‟zida yoki tovarga

qo‟shib xaridor(iste‟molchi)ga topshiriladigan boshqa hujjatda ko‟rsatilishi kerak.

Umumiy qoidaga ko‟ra bunday hujjatlar munsub ashyo va hujjatlar xisoblanadi,

hamda bunday hujjatlarning iste‟molchiga qo‟shib topshirilmasligi uchun sotib

oluvchi javobgar bo‟ladi. Mansub ashyo va hujjatdar jumlasiga tovarning sifat

sertefikati, tovardan foydalanish yo‟riqnomasi, texnik pasport, xavfsizlikni

ta‟minlovchi moslama, qulf uchun kalit, televizor uchun pult va h.k. lar kiradi. Bunday

ashyo va hujjatlarni topshirmagan sotuvchi sotib oluvchiga etkazilgan zararni qoplash

majburiyatini oladi. Sotuvchi(ishlab chiqaruvchi, ijrochi) zararni qoplashi lozim

bo‟lgan holat sifatida Qonun iste‟molchining xayoti, sog‟lig‟i yoki mol-mulkining

xavfsizligini ta‟min eta olmaydigan materiallar, uskunalar asbob-anjomlar yoki boshqa

vositalar qo‟llanilishi oqibatida iste‟molchining hayotiga, sog‟lig‟iga yoki mol-

mulkiga etkazilgan zararni keltirib o‟tadi. Iste‟molchiga taqdim etilayotgan xar qanday

tovar, ish, xizmat yoki boshqa narsalar uning xayotiga, sog‟lig‟iga va mol-mulkiga

zarar etishi xavfini tug‟dirmasligi lozim. Shu jumladan, ish bajarish yoki xizmat

ko‟rsatishda ijrochi tomonidan qo‟llanilayotgan materiallar, uskunalar, asbob-anjomlar

va boshqa vositalar(masalan, ish bajarishda ijrochi tomonidan foydalanilayotgan

transport vositasi yoki boshqa oshiqcha xavf manbai) ham iste‟molchining yuqorida

sanab o‟tilgan sub‟ektiv huquqlariga zarar etkazmasligi zarur.

FKning 1018-moddasiga muvofik, tovarning nuqsonalari oqibatida etkazilgan

zarar jablanuvchining tanloviga ko‟ra tovarning sotuvchisi yoki tayyorlovchisi


Ishning(xizmatning) nuqsonlari oqibatida etkazilgan zarar ishni bajargan yoki

xizmatni ko‟rsatgan shaxs(ijrochi) tomonidan qoplanishi lozim. Zero, zarar

iste‟molchiga zarar aynan shu shaxslar tomonidan etkaziladi. Bundan tashqari

istemolchi bilan munosabatga kirishgan tomonlar ham sotuvchi(ishlab chiqaruvchi) va

ijrochi(pudratchi, masalan, maishiy pudrat shartnomasida iste‟molchi bilan aynan

pudratchi shartnomaviy munosabatga kirishadi.) deb ataladi.

Umumiy qoidaga ko‟ra iste‟molchi deganda tovar sotib olgan, ish yoki xizmatga

buyurtma bergan shaxs(fuqaro)lar tushiniladi. Lekin Qonunda iste‟molchi deganda

tovar sotib olmagan, ish yoki xizmatga buyurtma bermagan, biroq tovardan yoki ish

va xizmatning natijasidan foydalangan shaxslar ham iste‟molchi xisoblanishi

ta‟kidlangan. Bunda, tovardan yoki ish va xizmatning natijasidan foydalangan

shaxslarning tovarni sotib olgan yoki ish va xizmatga buyurtma bergan shaxs bilan

qanday darajada bog‟liqligi ahamiyatga ega emas. Shunday ekan, bunday shaxslar

ham iste‟molchi xisoblanadi va tovar, ish yoki xizmat natijasida o‟ziga etkazilgan xar

qanday zararni qoplanishi talab qilishga xaqlidir. Ularning sotuvchi(ishlab

chiqaruvchi, ijrochi) bilan shartnomaviy munosabatlarga kirishgan-kirilmaganligi

ahamiyatga ega emas. Muximi tovar(ish, xizmat) kimdan sotib olinganligi(ish yoki

xizmat kim tomonidan bajarilganligi) aniqlash, bu tovarni kim ishlab chiqqanligini

bilish hisoblanadi. Iste‟molchining(ya‟ni zarar etkazilgan iste‟molchining)

sotuvchi(ishlab chiqaruvchi, ijrochi) bilan shartnoma tuzgan yoki tuzmaganligidan

qat‟i nazar, xar qanday iste‟molchining tovar(ish, xizmat)ning nuqsoni tufayli

etkazilgan zararni qoplanishini talab qilish huquqiga egaligi, bu iste‟molchining

mutloq huquqi xisoblanmasada, uning sub‟ektiv huquqi sifatida muhim ahamiyatga

ega xisoblanadi. Iste‟molchiga etkazilgan zarar tarkibiga unga tegishli mol-

mulkining kam chiqishi, nobud bo‟lishi yoki uning ana shu mol-mulkni yaxshilashi

uchun qiladigan xarajatlari kiradi. Umumiy qoidaga ko‟ra

iste‟molchiga etkazilgan zarar uchun, etkazilgan zararni qoplash bilan birga quyidagi

javobgarlik choralari ham qo‟llanilishi mumkin:

Shartnomada yoki qonunda belgilangan neustoykani to‟lash;

4) Burchni natura xolda bajarish va qo‟shimcha ravishda jarima to‟lash;

5) Majburiyatni qarzdorni(biz ko‟rib chiqayotgan masalada esa sotuvchi(ishlab

chiqaruvchi, ijrochi)) xisobidan bajarish;

6) Tovar(ish yoki xizmat)dagi nuqsonlarni tekinga bartaraf etish bilan birga

etkazilgan zarani qoplashni ham talab qilish.

Ushbu javobgarlik choralarining barchasi iste‟molchining xoxish-irodasi yoki

qonun va shartnomaga muvofiq hamda majburiyat mohiyatidan kelib chiqib

belgilanadi. Masalan, majburiyatni qarzdor xisobidan bajarish ishdagi yoki xizmatdagi

nuqsonlarni qarzdorning mablag‟lari xisobidan boshqa shaxsga bajartirish xisoblanadi

va bunda qonun adolat va qonuniylik mezonlaridan kelib chiqib, majburiyat qarzdor

xisobidan, uchinchi shaxslar tomonidan bajarilganda oqilona muddatlarda va oqilona

baholarda bajarilishi lozimligini belgilaydi.

Iste‟molchiga zarar etkazilganda qo‟llaniladigan javobgarlik choralari jumlasiga

boy berilgan foydani undirish kirmaydi. Zero, iste‟molchi sotuvchi(ishlab chiqaruvchi,

ijrochi) bilan shartnomaviy munosabatga kirishayotganda unga topshirilayotgan

tovar(ish, xizmat) shaxsiy iste‟mol yoki xususiy xo‟jalik, ro‟zgorda yoki tadbirkorlik

faoliyati bilan bog‟liq bo‟lmagan boshqa maqsadlarda(masalan, xadya, xayr-ehson va

shu kabilar) foydalanishga mo‟ljallangan va shu maqsadlarni ko‟zda tutib topshirilgan

bo‟lishi kerak, aks xolda tovar sotib olgan(ish yoki xizmatga buyurtma bergan) shaxs

iste‟molchi xisoblanmasligi mumkin (FKning 425-moddasi va «Iste‟molchilarning

huquqlarini ximoya qilish to‟g‟risida»gi qonunning 1-moddasi). Zero FKning 1017-

moddasi, 2-qismida ham iste‟molchining hayoti, sog‟lig‟i va mol-mulkiga etkazilgan

zarar uchun javobgarlik tovarni(ishning bajarilishi, xizmatning ko‟rsatilishi)

tadbirkorlik faoliyatida foydalanish uchun emas, balki maqsadlari uchun sotib olingan

xollardagina qo‟llaniladi, - deyilgan.

Qonun iste‟molchining xayoti, sog‟lig‟i yoki mol-mulkiga etkazilgan zararning

qoplanishi lozim bo‟lgan muddatlarini belgilaydi:

3) Normativ hujjatlarda nazarda tutilgan tovarning xizmat(yaroqlilik)

muddati mobaynida;

4) Bunday muddatlar belgilanmagan taqdirda esa, tovar ishlab

chiqarilgan(ish, xizmat qabul qilingan) paytdan e‟tiboran o‟n yil mobaynida.

Ma‟lumki, yaroqliq muddati va xizmat muddati davomida tovar(ish yoki

xizmat)ning benuqson ishlashi va xizmat qilishi yuzasidan javobgarlikni

sotuvchi(ishlab chiqaruvchi, ijrochi) o‟z zimmasiga oladi. Zero bunday holatlar

normativ hujjatlarda qat‟iy o‟rnatilib qo‟yiladi. Ana shu muddat davomida

iste‟molchiga etkazilgan zarar uchun Qonun javobgarlikni belgilaydi. Bunday muddat

o‟tgandan vujudga kelgan zarar uchun javobgarlik yuzaga kelmaydi.

Xar qanday tovarlarga nisbatan ham normativ hujjatlarda xizma(yaroqlilik)

muddatlari belgilanmasligi sababli Qonun, uzoq muddat foydalanishga muljallangan

tovarlarni nazarda tutib, bunday tovarlarning nuqsonlari tufayli etkazilga zararni

qoplash uchun o‟n yillik(ancha uzoq) muddatni belgilaydi. Ana shu o‟n yil mobaynida

tovar(ish, xizmat)dagi nuqsonlar tufayli iste‟molchiga etkazilgan zarar qoplansa, o‟n

yildan so‟ng etkazilgan zarar koplanmaydi.

Birok, FKning 1019- moddasi talablariga muvofiq, bunday muddatlardan tashqari

zarar. Quyidagi xollarda qoplanishi lozim:

1) qonun talablari buzilib yaroqlilik muddati belgilanmagan bo‟lsa;

2) tovarni sotib olgan, ishni bajartirgan yoki xizmatdan foydalangan shaxs

yaroqlilik muddati tugaganidan keyin zarur bo‟lgan harakatlarni bajarilmagan taqdirda

kelib chiqishi mumkin bo‟lgan oqibatlar to‟g‟risida ogohlantirilmagan bo‟lsa.

Qonun sotuvchi(ishlab chiqaruvchi, ijrochi)ning javobgarlikdan ozod qilinishining

quyidagi holatlarini keltirib o‟tadi:

1) Zarar bartaraf etib bo‟lmaydigan kuch natijasida etkazilgan bo‟lsa;

2) Iste‟molchi tovar(ish, xizmat)dan foydalanish, saqlash yoxud tashishning

belgilangan qoidalarini buzsa.

Darhaqiqat, bartaraf etib bo‟lmaydigan kuch(tabiiy ofatlar: suv toshqini, zilzila,

shamol, do‟l va h.k.) natijasida tovar nuqson vujudga kelib iste‟molchiga zarar

etkazilgan bo‟lsa, buning uchun sotuvchi(ishlab chiqaruvchi, ijrochi) javobgar

bo‟lmaydi.

Iste‟molchining tovardan belgilangan qoidalarga amal qilmay foydalanishi yoki

saqlashi, tashishi sotuvchi(ishlab chiqaruvchi, ijrochi) javobgarlikdan ozod etadi.

Biroq bu holatda sotuvchi(ishlab chiqaruvchi, ijrochi) istemolchining beligilangan

qoidalarga amal qilmaganligini isbotlab berishi kerak.

Ma‟naviy zarar deganda, iste‟molchi huquqlari buzilganda unga etkazilgan

jismoniy og‟riqlar, ruhiy iztiroblar, qiynoqlar tushuniladi. Fuqarolik kodeksining

1022-moddasida ma‟naviy zarar xuddi shu ma‟noda talqin etiladi.

Ushbu norma orqali ma‟naviy zararni undirish uchun asoslar bo‟lib quyidagilar

hisoblanadi:

a) iste‟molchining huquqlari buzilishi. Iste‟molchining asosiy huquqlari mazmuni

ushbu qonunning 4-moddasida berilgan sharhlarda ochib berilgan. Ushbu huquqlar

iste‟molchi bilan shartnomaviy munosabatlarga kirishgan tadbirkorlik sub‟ekti (tovar

sotuvchi, ish bajaruvchi, xizmat ko‟rsatuvchi) tomonidan buzilgan bo‟lishi mumkin.

Ayni vaqtda shuni ham unutmaslik lozim, garchi iste‟molchi bilan shartnomaviy

munosabatlarga kirishmagan bo‟lsa ham, tovarlar, ishlar xizmatlardan foydalanish

jarayonida fuqaroga ma‟naviy zarar etsa, u holda ushbu tovarlarni sotuvchi (ishlab

chiqaruvchi, ish bajaruvchi, xizmat ko‟rsatuvchi sub‟ekt) ma‟naviy zararni pul

ko‟rinishida qoplashi shart (masalan, D. ismli shaxs qo‟shnisinikiga mehmonga borib,

televizor ko‟rib o‟tirganda televizor portlab, xonada yong‟in chiqadi va natijada og‟ir

jarohat oladi. Kasalxonada ikki hafta davomida og‟ir jismoniy og‟riqlarga duchor

bo‟ladi. Garchi D. televizorni sotuvchi, ishlab chiqaruvchi bilan hech qanday

shartnomaviy munosabatlarda bo‟lmasa ham, o‟ziga etkazilgan ma‟naviy zararni

televizor sotuvchi(ishlab chiqaruvchi)dan qoplanishini talab qilishga haqli).

b) iste‟molchiga ma‟naviy zarar etkazuvchining aybi mavujud bo‟lishi. Bunda

ayb har qanday shakllarda namoyon bo‟lishi mumkin. Ma‟naviy zarar etkazuvchi

bunda o‟zining aybi yo‟qligini isbot qilib bersa, u javobgarlikdan ozod bo‟ladi. Agar

zarar etkazuvchi iste‟molchining huquqlarini buzilishi natijasida unga ma‟naviy zarar

etkazilganligi engib bo‟lmaydigan kuch (ya‟ni, favqulodda va muayyan sharoitlarda

oldini olib bo‟lmaydigan vaziyatlar) tufayli yuz berganini isbotlab bersa ham

javobgarlikdan ozod bo‟ladi. v) ma‟naviy

ziyonning mavujudligi. Yuqorida aytilganidek, ma‟naviy zarar iste‟molchi huquqlari

buzilganligi sababli unga etkazilgan jismoniy azob-uqubatlar va ruhiy-psixologik

qiynalishlar, iztiroblar ko‟rinishida namoyon bo‟ladi. Ma‟naviy zarar etkazilganligi

faktini aniqlashda jabrlanuvchi-iste‟molchining tibbiy kartasidagi qaydlar, tibbiy

ekspertiza, ruhiy ekspertiza yakuniy xulosalari muhim rol o‟ynaydi.

Ma‟naviy zarar iste‟molchi va tovar ishlab chiqaruvchi, (sotuvchi, ijrochi)

o‟rtasida ixtiyoriy kelishuv asosida ham, sud qarori asosida ham qoplanishi mumkin.

Ma‟naviy zarar jinoyat natijasida, ma‟muriy huquqbuzarlik yoxud fuqarolik

huquqbuzarligi orqasida etkazilganidan qat‟i nazar FKning 1021-1022-moddalarida

belgilangan qoidalar asosida qoplanadi. Ma‟naviy zararni pul ko‟rinishida qoplash

miqdorini sud belgilaydi. Sud bunda o‟z holicha ish tutmasdan, balki FKning

yuqoridagi normalari va O‟zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2000 yil 28

aprelida qabul qilingan "Ma‟naviy zararni qoplash haqidagi qonunlarni qo‟llashning

ayrim masalalari to‟g‟risida” qarori asosida ish ko‟radi.

FKda ma‟naviy zararni qoplash miqdorini aniqlash mezonlari aniq-ravshan

ko‟rsatilgan.

Binobarin, sud bunda birinchi galda e‟tiborga olishi lozim bo‟lgan holat - bu

huquqbuzarning aybi bor-yo‟qligidir. Odatda, ma‟naviy zarar huquqbuzarning aybi

bo‟lgan holatdagina qoplanadi.

Ma‟naviy zararni qoplash miqdorini aniqlash mezonlari bo‟lib quyidagilar

hisoblanadi:

1. Jabrlanuvchi iste‟molchiga etkazilgan jismoniy va ma‟naviy azoblarning

xususiyatlari:

a) zarar etkazilgan haqiqiy holatlar (ya‟ni, zarar etkazish usuli, oqibatlari,

huquqbuzarlikni sodir sodir bo‟lishi shart - sharoitlari va shu kabilar);

b) jabrlanuvchining shaxsiy xususiyatlari (O‟ziga og‟ir olgani, azob uqubatlarni

bo‟rttirib ko‟rsatishi, jinsi, oilaviy holati, xizmati, sog‟lig‟i, yoshi, jamiyatdagi mavqei

va shu kabilar).

2. Zarar etkazuvchining aybi darajasi (qasddan, g‟araz maqsadlarda sodir etgani,

ko‟zlagan maqsadi va ko‟rgan manfaati, o‟z qilmishi oqibatlarini bartaraf etishga

urinishi va shu kabi holatlar) hisobga olinadi;

3. Oqilonalik talablari (ya‟ni, huquqbuzar shaxsiy va mulkiy holati, uni ma‟naviy

zararni qoplash bo‟yicha sa‟y-harakatlari va imkoniyatlari, jabrlanuvchining mulkiy

holati, oladigan tovon pulini uning azob- uqubatlarini bartaraf etishga ta‟siri va shu

kabilar);

4. Adolat talablari (to‟lanadigan pul miqdori va ma‟naviy zarar xarakteri o‟rtasida

mutanosiblik, ma‟naviy zararni qoplash orqali boyish, tekin daromad olishga urinish

maqsadlariga erishishni oldini olish, to‟lanadigan tovon huquqbuzarni xushyor

torttirishga, tarbiyalanishga, qayta tuzalishiga xizmat qilishi) ham e‟tiborga olinishi

lozim.

Bu qonun talablaridir. Hozircha sud amaliyotida ushbu mezonlarni qo‟llash va

ma‟naviy zararni qoplash miqdorini aniqlash bo‟yicha uslubiyot mavujud emas.

Bundagi asosiy qiyinchilik ma‟naviy zarar etkaziladigan har bir huquqbuzarlik

turidagi o‟ziga xosliklar, har bir jabrlanuvchining shaxsiy xususiyatlari turli ekanligi

va ularning umumiy jihatlari bo‟yicha turkumlashdagi murakkabliklar hisoblanadi.

Hozircha ba‟zi MDH mamlakatlarida sudlar uchun ushbu masalada uslubiy qo‟llanma-

jadvallar mavujud. Bunda huquqbuzarliklar turlari bo‟yicha turkumlanadi. Shuni

unutmaslik lozimki, bular tavsiya xarakteriga ega va sudlar uchun o‟ziga xos mo‟ljal

bo‟lib xizmat qiladi.

Yana bir jihatni unutmaslik lozim. Anglo-sakson (umumiy) huquq tizimida

ma‟naviy zararni undirishda asosiy mezon-zarar etkazuvchining mulkiy holati

hisoblanadi. Agar u o‟ta boy bo‟lsa, u to‟laydigan tovon puli ham shu qadar katta

hajmda belgilanadi. Masalan, restoran xizmatchisi tomonidan mijozning ko‟ylagiga

ehtiyotsizlikdan kofe to‟kib yuborganlik uchun sud restoran mijozga etkazilgan

ma‟naviy zarar uchun million dollar to‟lasin, deb qaror chiqarishi hech gap emas.

Biroq O‟zbekiston Respublikasi qit‟a huquq tizimiga mansub. Shu sababli ham

ma‟naviy zararni qoplash miqdorini belgilashda oqilonalik (mavujud moddiy turmush

sharoitlari, yashash darajasi) va adolat (huquqbuzarlikka qo‟llaniladigan javobgarlik

chorasining mutanosibligi), insof mezonlarini sudlar unutmasliklari lozim. Shu sababli

ham sudlar shov-shuv, sensatsiyaga asos bo‟luvchi qarorlar qabul qilmasliklari

maqsadga muvofiq.

Iste‟molchi ma‟naviy zararni qoplash to‟g‟risidagi talabni alohida ravishda ham,

boshqa mulkiy da‟volar bilan birgalikda ham qo‟yishi mumkin. Shuni ham qayd etish

lozimki, ma‟naviy zarar etkazilganligi bilan bog‟liq ravishda regress talab qo‟yilishi

mumkin emas, ya‟ni tovar ishlab chiqaruvchi(sotuvchi) faqat o‟z aybi bo‟lgandagina

javobgar bo‟ladi, uchinchi shaxslar harakatlari uchun javob bermaydi.

FKning 1021-moddasi 2-qismida ko‟rsatilishicha, ma‟naviy zarar uni

etkazuvchining aybidan qat‟i nazar, qoplanadi, agar zarar fuqaroning hayoti va

sog‟lig‟iga oshiqcha xavf manbai tomonidan etkazilgan bo‟lsa. Oshiqcha xavf manbai

deyilganda, faoliyati tevarak-atrofdagilarga oshiqcha xavf tug‟diradigan yuridik

shaxslar (transport tashkilotlari, sanoat korxonalari, qurilishlar, transport vositalari) va

fuqarolar (aniqrog‟i, fuqarolarga tegishli transport vositalari) tushuniladi. FKning 999-

moddasida fuqarolar yo‟lovchi sifatida transport xizmatidan foydalanganda ularga

etkazilgan ma‟naviy zarar(masalan, avtomobil halokati natijasida yo‟lovchi-

iste‟molchi sog‟lig‟iga shikast etdi va shu sababli u og‟ir jismoniy va ruhiy azoblarni

boshidan kechirdi) zarar etkazuvchining aybidan qat‟i nazar, qoplanishi lozim. Agar

oshirilgan xavf manbai egasi zarar engib bo‟lmaydigan kuch yoki iste‟molchining

qasddan qilgan harakati natijasida yuzaga kelganini isbotlab bera olsa, javobgarlikdan

ozod qilinadi.

Ma‟naviy zararni undirish to‟g‟risidagi talablarga nisbatan da‟vo muddati

qo‟llanilmaydi, chunki u iste‟molchining shaxsiy nomulkiy huquqlari buzilishi bilan

bog‟liq(masalan, yashash huquqi, sog‟lom turmush kechirish huquqi va hokazolar).

Iste‟molchilarni ularga etkazilgan barcha ko‟rinishdagi zararlar xox u

moddiy(iste‟molchining xayoti, sog‟lig‟i yoki mol mulkiga etkazilgan) xox ma‟naviy

(sha‟ni, qadr qimmatini kamsitilishi, turli iztiroblari natijasida etkazilgan) zarar bo‟lsin

to‟liq qoplanishiga bo‟lgan huquqini, iste‟molchilarni buzilgan huquqlari yoki qonun

bilan muhofaza etiladigan manfaatlari himoya qilinishini so‟rab sudga, boshqa

vakolatli davlat organlariga murojaat etishga bo‟lgan huquqi to‟ldiradi.

Aholining iste‟molga bo‟lgan ehtiyojlarini sotuvchilar, ishlab chiqaruvchilar, ish

va xizmatlarni bajaruvchilar ta‟minlaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ular o‟zlariga

qulay shartlarda iste‟molchining tovar va xizmatlarni sotib olishlariga undaydilar.

Bozar iqtisodiyotiga o‟tish sharoitida aksariyat xollarda tovarlarning salmoqli qismi

sifat jihatidan pastligi, eng xavotirga soladigani ularning insonning xayoti va

sog‟lig‟iga xavf tug‟dirishi bilan xarakterlanadi.

Xuddi shuning uchun ham xar bir iste‟molchi, uning huquqlari himoyasi va

kafolati uchun davlat ximoyasi zarurdir. Ma‟lumki, davlatning asosiy belgilaridan biri

bu uning yuridik kuchga ega bo‟lgan, huquq normalarini o‟zida aks ettirgan qonunlar

va ularga asoslanib chiqarilgan meyoriy hujjatlarni qabul qilish hisoblanadi. Davlat

o‟zi qabul qilayotgan qonunlar orqali ishlab chiqaruvchilarni sifatli mahsulot

chiqarishga, ish va xizmatlar ko‟rsatuvchilarni, chetdan tovarlarni import qiluvchilarni

o‟z faoliyatlarini iste‟molchilar manfaatlaridan kelib chiqib belgilashga, ularning

huquqlarni inobatga olgan xolda faoliyat ko‟rsatishga undaydi. Ana shunday xolatlarni

o‟zida ifodalagan qonunchilik iste‟molchi ishtirokidagi munosabatlarni tartibga

solishini davlat ta‟minlashi zarur.

Ma‟lumki, davlat vazifalari va funktsiyalarini davlat xokimiyati hamda

boshqaruvi organlar amalga oshiradilar. Shu ma‟noda iste‟molchilar huquqlarini

himoya qilish yuzasidan davlatning funktsiyalari davlat xokimiyati boshqaruvi

organlari, sudlar tomonidan amalga oshiriladi va iste‟molchilar huquqlari himoyasi

aynan shu organlar orqali ta‟minlanadi.

Konstitutsiyaning 11-moddasida O‟zbekiston Respublikasi davlat

hokimiyatining tizimi - hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud

hokimiyatiga bo‟linishi printsipiga asoslanadi deyilgan. Bundan kelib chiqib,

iste‟molchilar huquqlarini ximoya qilishga qaratilgan qonunlarni qonun chiqaruvchi

organ – Oliy Majlis chiqaradi, uning ijrosini, ushbu qonunlarga amal qilishni va ularda

mustahkamlangan iste‟molchilar huquqlarini buzilmasligini ijro etuvchi organ ya‟ni,

davlat xokimiyati va boshqaruvi organlari taminlash choralarini ko‟radi. Sud

xokimiyati esa, iste‟molchilarni buzulgan huquqlarini tiklashni, ya‟ni iste‟molchining

xayoti, sog‟lig‟i va mol-mulkiga etkazilgan moddiy ziyonni va ma‟naviy zararni

undirish, javobgarlarni aniqlashni va tegishli tartibda javobgarlikka tortishni amalga

oshiradi.

Umumiy qoidaga ko‟ra, davlat o‟z vazifalarini va funktsiyalarini bajarish uchun

zarur bo‟lgan davlat organlaridan iborat murakkab mexanizm(maxkama) hisoblanadi.

Davlat iste‟molchilar huquqlarini ximoya qilish sohasida faoliyat ko‟rsatadigan

o‟zining ayrim organlariga maxsus vakolatlarni beradi. Umumiy tarzda iste‟molchilar

huquqlarining ximoyasini huquqni muxofaza qiluvchi organlar(adliya, prokuratura,

tergov organlari, surishtiruv organlari, natariat, advokatura) amalga oshiradi. Maxsus

vakolat berilgan organlarni umumiy maqsad, ya‟ni tovar(ish, xizmat)ni xavfsizligini

ta‟minlash maqsadi birlashtirib turadi. Ammo ushbu organlar o‟zlariga yuklatilgan

vazifalarni, jumladan iste‟molchilar huquqlari himoyasi bilan bog‟liq holatlarni

tekshirish uchun berilgan vakolatlarni amalga oshirishda o‟ziga xos usullardan

foydalanadilar. Ushbu vakolatlar qonunlar va O‟zbekiston Respublikasi Hukumati

tomonidan tasdiqlanadigan har bir organ to‟g‟risidagi nizomlarda belgilab qo‟yiladi.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq, har bir shaxs o‟z huquq va

erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlarining, mansabdor shaxslarning,

jamoat birlashmalarining g‟ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish

huquqi kafolatlanadi. Murojaat etuvchi shaxslarning shu jumladan, iste‟molchilarning

ham sudga buzilgan o‟z huquqlarini tiklash maqsadida murojaat etishlari qonun bilan

kafolatlanadi. Sud ushbu murojaat, shikoyat, arizalarni ko‟rishda O‟zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasida belgilangani-dek, boshqa davlat

organlaridan ustun va alohida holda ish ko‟radi. Odil sudlovni aynan sudlar tomonidan

amalga oshirilishi O‟zbekiston Respublikasining Sudlar to‟g‟risidagi qonunida ham

o‟z ifodasini topgan. Iste‟molchilarning huquqlarini sud orqali himoya qilish haqidagi

qonun hujjatlari jumlasiga bundan tashqari Fuqarolik protseesual kodeksi, 2002 yil 13

dekabrda yangi tahrirda qabul qilingan va 2003 yil 2 fevraldan amalga kirgan

Fuqarolarning murojaatlari to‟g‟risidagi qonun ham kiradi.

Fuqarolarning murojaatlarini ko‟rib chiqishda qonunga asosan, ariza, shikoyat

yoki taklif bilan murojaat etayotgan iste‟molchi – fuqaroning ixtiyoriylik(10-modda),

kamsitishga yo‟l qo‟ymaslik(11-modda), murojaatlarni qabul qilish va ko‟rib

chiqishning majburiyligi(12-modda) va boshqa bir qator tamoyillariga asoslanadi.

Fuqarolik Protsessual Kodeksining 1-moddasiga asosan manfaatdor shaxs o‟z

buzilgan yoki nizolashayotgan huquqi yoxud qonun bilan qo‟riqlana-digan manfaatini

himoya qilish uchun qonunda belgilangan tartibda sudga murojjat qilishga haqli.

FKning 153-moddasiga muvofiq, buzilgan huquqni himoya qilish talabi da‟vo

muddatining o‟tganligidan qat‟i nazar, sudda ko‟rib chiqish uchun qabul qilinadi. O‟z

huquqini himoya qilib sudga murojaat etayotgan iste‟molchi da‟vo arizasini qaysi

sudga berishligi xususida FPKning 141-147-moddalari echim beradi. FPKning 141-

moddasida sudlarga taalluqli fuqarolik ishlari(iste‟molchilar o‟z buzil-gan huquqlarini

tiklash maqsadida sudga murojaat etish huquqi fuqarolik ishlari tarkibiga kiradi)

tuman(shahar) sudlarida ko‟rilishi belgilangan bo‟lsa, FPKning 145-moddasiga

asosan, arizalar javobgar doimiy yashab turgan yoki doimiy mashg‟ul bo‟lib turgan

joydagi sudga beriladi. Tashkilotlarga nisbatan ariza ularning organlari joylashgan

hududdagi sudga beriladi.

Yuqoridagi FPK talablariga ko‟ra, iste‟molchi o‟z huquqini buzili-shiga sababchi

bo‟lgan tovar sotuvchi(ishlar bajaruvchi yoki xizmat ko‟rsatuvchi) shaxs, agar u yakka

tadbirkor sifatida ro‟yxatdan o‟tgan bo‟lsa, u yashab turgan joyda, agar yuridik shaxs

bo‟lsa, uning organlari joylashgan joydagi sudga murojaat etadi. Iste‟molchining

da‟vo arizasini ko‟rib chiqishni boshqa sudga o‟tkazish holatlari FPKning 146-

moddasida o‟z ifodasini topgan.

Iste‟molchi sudga murojaat etishda o‟ziga qulay ya‟ni o‟zi joylashgan joy –

tuman(shahar) sudiga yoki uning huquqlarini buzgan javobgarning yashab turgan yoki

agar u tashkilot bo‟lsa, u joylashgan joy tuman(shahar) fuqarolik sudiga murojaat

etishga haqli. Lekin agar iste‟molchining huquqlarini buzilganligini va uni tiklash

uchun asos bo‟ladigan dalillarning ko‟pchilik qismi qaerda joylashgan bo‟lsa,

shuningdek unga zarar etkazilgan joyda zarar etkazilganligini tasdiqlovchi dalillar

mavujud bo‟lsa, iste‟molchi shu zarar etkazilgan joydagi tuman(shahar) yoki

tumanlararo fuqarolik ishlari bo‟yicha sudiga da‟vo arizasi bilan murojaat etishi

mumkin.

Iste‟molchining o‟z buzilgan huquqlarini tiklash muddati qonun bilan muayyan

chegaraga solib qo‟yilishi mumkin. Ya‟ni, qonun sudga da‟vo orqali o‟z buzilgan

huquqlarini tiklash muddatini belgilashi mumkin. FKning 149-moddasi talablariga

muvofiq, shaxs o‟z buzilgan huquqlarini da‟vo qo‟zg‟atish yo‟li bilan himoya qilishi

mumkin bo‟lgan muddat da‟vo muddati bo‟lib, FKning 150-moddasiga muvofiq,

umumiy da‟vo muddati uch yil qilib belgilangan. Aynan buzilgan huquqni tiklash

muddati iste‟molchi shaxs o‟z huquqini buzilganligini bilgan yoki bilishi lozim

bo‟lgan vaqtdan boshlanadi. Demakki, iste‟molchi tovar sotib olganda, ishlar

bajarilishi va xizmat ko‟rsatilishidan manfaatdor bo‟lganda uning buzilgan huquqlarini

bilgan yoki bilishi lozim bo‟lgan paytdan uch yil davomida sudga murojaat etib, o‟z

buzilgan huquqlarini tiklashi mumkin.

Agar moliyaviy xizmatlar sohasida iste‟molchi omonatchi sifatida qatnashsa,

huquqlari buzilganligini bilsa uning huquqlarini himoya qilish muddati belgilanmaydi,

ya‟ni unga da‟vo muddati joriy qilinmaydi.

Bundan tashqari agar iste‟molchining hayotiga yoki sog‟ligiga etkazilgan zarar

bilan bog‟liq da‟volar bo‟lsa, iste‟molchiga muayyan jinoyatlar tufayli zarar

etkazilgan bo‟lsa va qonunda belgilangan boshqa hollarda buzilgan huquqlarni himoya

qilish bilan bog‟liq da‟volarga ham da‟vo muddati joriy qilinmaydi.

Fuqarolarning murojaatlari to‟g‟risidagi qonun hujjatlariga muvofiq, iste‟molchi

bergan murojaat ijrosi ustidan nazoratni davlat hokimiyati va boshqaruv organlari o‟z

vakolatlari doirasida ta‟minlaydilar.

Fuqaro - iste‟molchilarning murojaatlarini qabul qilishni va ko‟rib chiqishni

asossiz ravishda rad etish, ularni ko‟rib chiqish muddatlarini uzrli sabablarsiz buzish,

qonunga zid qaror qabul qilish, fuqaroning buzilgan huquqlari tiklanishini hamda

shikoyat munosabati bilan qabul qilingan qaror bajarilishini ta‟minlamaganlik,

fuqaroga uning huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlariga daxldor bo‟lgan

hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib chiqish imkoniyatini berishni

asossiz ravishda rad etish yoki fuqarolarning shaxsiy hayotiga doir ma‟lumotlarni

ularning roziligisiz oshkor etish, fuqaroni murojaat qilganligi uchun ta‟qib qilish,

shuningdek fuqarolarning murojaatlari to‟g‟risidagi qonun hujjatlarini boshqacha

tarzda buzish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‟ladi.

Fuqaro – iste‟molchining arizasi yoki shikoyati qanoatlantirilgan taqdirda ana shu

murojaat bo‟yicha qonunga xilof qaror qabul qilgan davlat organi ariza yoki shikoyat

berish va uni ko‟rib chiqish munosabati bilan fuqaroga etkazilgan zararning o‟rnini,

tegishli davlat organining talabi bilan ariza yoki shikoyatni ko‟rib chiqish uchun

joylarga borish munosabati bilan sarf qilingan xarajatlarni qoplaydi hamda ana shu

vaqt ichida yo‟qotilgan ish haqini to‟laydi. Fuqaroga etkazilgan ma‟naviy ziyon ham

sud tartibida kompensatsiya qilinishi mumkin.

Fuqaroning arizasi yoki shikoyatini ko‟rib chiqishda qonun talablari buzilganligi

munosabati bilan unga etkazilgan zararning o‟rnini qoplash maqsadida davlat organi

tomonidan to‟langan mablag‟lar aybdor mansabdor shaxsdan regress tartibida undirib

olinishi mumkin.

Agar fuqaro muayyan tovar(ish, xizmat) natijasidan zarar ko‟rganligi to‟g‟risida

tuhmat va haqoratdan iborat ariza, taklif yoki shikoyat berganligi aniqlansa, u holda

qonunda belgilangan javobgarlikka tortilish uchun sabab bo‟ladi. Iste‟molchining bila

turib soxta ma‟lumotlar bayon etilgan murojaatlarini tekshirish munosabati bilan

ushbu holatlar aniqlansa, ushbu soxta ma‟lumotni ko‟rib chiqish natijasida davlat

organi tomonidan muayyan sarf-xarajatlar qilingan bo‟lsa, u holda soxta ma‟lumot

bergan iste‟molchidan sudning qaroriga binoan sarf qilingan xarajatlar undirib

olinishi mumkin.

Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar ustidan sudga

shikoyat qilish to‟g‟risidagi 1995 yil 30 avgustdagi qonunning 2-moddasiga muvofiq,

davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari,

fuqarolarning o‟zini o‟zi boshqarish organlari va mansabdor shaxslarning sudga

shikoyat qilishga loyiq kollegial yoki yakka tartibdagi xatti-harakatlari (qarorlari)

jumlasiga:

- fuqaroning huquqlari va erkinliklarini buzgan;

- fuqaroning o‟z huquqlari va erkinliklarini ro‟yobga chiqarishiga monelik

tug‟dirgan;

- fuqaro zimmasiga qonunga xilof ravishda qandaydir majburiyat yuklatilishiga

sabab bo‟lgan xatti-harakatlar (qarorlar) kiradi.

Sud shikoyatni ko‟rib chiqishga qabul qilgach, tegishli organlar va mansabdor

shaxslardan zarur materiallarni talab qilib oladi yoki fuqaroning iltimosiga ko‟ra yoki

o‟z tashabbusi bilan shikoyat qilinishiga sabab bo‟lgan xatti-harakat (qaror)ning

ijrosini to‟xtatib turish masalasini hal qiladi. Shikoyatni ko‟rib chiqish natijalari

bo‟yicha sud qaror chiqaradi. Sud shikoyatning asosliligini aniqlagach, ustidan

shikoyat berilgan xatti-harakatni (qarorni) qonunsiz deb topadi, fuqaroning talablarini

qanoatlantirish majburiyatini yuklaydi yoki uning buzilgan huquqlari va erkinliklarini

o‟zgacha yo‟l bilan tiklaydi.

Agar ustidan shikoyat berilgan xatti-harakatni (qarorni) sud fuqaroning huquqlari

va erkinliklarini buzmaydigan qonuniy xatti-harakat (qaror) deb topsa, u shikoyatni

qanoatlantirishni rad etadi.

Sudning qarori ustidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda yuqori sudga

shikoyat berilishi mumkin.

Sudning qonuniy kuchga kirgan qarori barcha davlat organlari, korxonalar,

muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning o‟zini o‟zi boshqarish

organlari, mansabdor shaxslar, fuqarolar uchun majburiy va uni bajarish shart.

Sudning qarori xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan shikoyat berilgan organ yoki

mansabdor shaxsga, shuningdek fuqaroga qaror qonuniy kuchga kirgach, kechi bilan

o‟n kun ichida yuboriladi.

Qaror bajarilganligi haqida sudga va fuqaroga sud qarori olingan kundan boshlab

kechi bilan bir oy ichida xabar qilinishi shart. Qaror bajarilmagan taqdirda sud qonun

hujjatlarida belgilab qo‟yilgan chora-tadbirlarni ko‟radi.

Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq, shikoyatni ko‟rib chiqish bilan bog‟liq

bo‟lgan sud xarajatlari, sud shikoyatni qanoatlantirishni rad etish haqida qaror

chiqargan taqdirda qoidaga binoan fuqaro zimmasiga yoki sud organi yoxud

mansabdor shaxsning xatti-harakatlari (qarorlari)ni qonuniy emas deb topgan taqdirda

ular zimmasiga yuklatilishi mumkin.


shuningdek tovar(ish, xizmat)lar xavfsiz bo‟lishi va ularning sifati ustidan nazoratni


iste‟molchilarning (iste‟molchilar nomuayyan doirasining) manfaatlarini ko‟zlab

ko‟zg‟atiladigan da‟volari bo‟yicha davlat boji to‟lashdan ozod qilinadi.

Davlat boji sud tomonidan qilinadigan muayyan xarajatlarni qoplovchi vosita

hisoblanadi. Davlat bojining miqdori qonun bilan belgilangan. Davlat bojining

miqdori va uning to‟lanish tartibi hususida Davlat boji to‟g‟risidagi 1992 yil 9 dekabr

qonuni va shu asosda Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 3 noyabrdagi 533-sonli

“Davlat boji stavkalari to‟g‟risida”gi qarori va unga kiritilgan o‟zgartirishlar, Vazirlar

Mahkamasining 1996 yil 11 oktyabrdagi 358-sonli qarori va boshqa qonun hujjatlari

mavujud. Bu holat FPKning 110-111-moddalarida, Davlat boji to‟g‟risidagi

qonunning 4-moddasida ham o‟z ifodasini topgan.

Iste‟molchi o‟zining buzilgan huquqlarini himoya qilinishini so‟rab,

iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish sohasida maxsus vakolatga ega davlat

organlariga murojaat qilishga haqlidirlar.

Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish sohasida maxsus vakolatli davlat

organlarga quyidagilar kiradi va ular quyidagi o‟ziga xos vakolatlarga egadirlar:


davlat qo‟mitasi o‟z faoliyatini Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 2 avgustdagi 300 –

son qarorining 1-ilovasida keltirilgan O‟zbekiston Respublikasi Monopoliyadan

chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‟mitasi to‟g‟risidagi NIZOMiga asosan

amalga oshiradi. Unga asosan O‟zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va

raqobatni rivojlantirish davlat qo‟mitasi o‟ziga yuklangan maxsus vakolatlar doirasida

quyidagi huquqlarga egadir:

- joylardagi davlat hokimiyati organlariga va davlat boshqaruvi organlariga,

xo‟jalik yurituvchi sub‟ektlarga, shu jumladan xorijiy investitsiyalar jalb qilingan

xo‟jalik yurituvchi sub‟ektlarga monopoliyaga qarshi qonun buzilishi to‟xtatilishi,

tabiiy monopoliyalar, iste‟molchilar huquqlarini muhofaza qilish va reklama

to‟g‟risidagi qonunchilik buzilishi to‟xtatilishi, buzilishlar to‟xtatilishi yoki ularning

oqibatlari bartaraf etilishi to‟g‟risida bajarilishi majburiy bo‟lgan yozma ko‟rsatmalar

berish;

- joylardagi davlat hokimiyati organlariga va davlat boshqaruvi organlariga ular

tomonidan qabul qilingan monopoliyaga qarshi qonunchilikka, tabiiy monopoliyalar,

iste‟molchilar huquqlarini muhofaza qilish va reklama to‟g‟risidagi qonunchilikka zid

bo‟lgan hujjatlar bekor qilinishi yoki o‟zgartirilishi to‟g‟risida qarorlar taqdim etish;

- o‟z vakolatiga muvofiq xo‟jalik yurituvchi sub‟ektlarni va ularning rahbarlarini,

shuningdek, mansabdor shaxslarni monopoliyaga qarshi qonunchilik, tabiiy

monopoliyalar, iste‟molchilar huquqlarini muhofaza qilish va reklama to‟g‟risidagi

qonunchilik buzilganligi, shuningdek, monopoliyaga qarshi organning yozma

ko‟rsatmalari bajarilmaganligi uchun javobgarlikka tortish to‟g‟risida qaror qabul

qilish;

- berilgan vakolatlar doirasida ma‟muriy huquqbuzarlik to‟g‟risidagi ishlarni

belgilangan tartibda ko‟rib chiqish;

- O‟zbekiston Respublikasi qonunlarida nazarda tutilgan hollarda va tartibda

joylardagi davlat hokimiyati organlari va davlat boshqaruvi organlarining mansabdor

shaxslariga, xo‟jalik yurituvchi sub‟ektlarga va ularning mansabdor shaxslariga jarima

solish to‟g‟risida qarorlar qabul qilish;

- monopoliyaga qarshi qonunchilik, tabiiy monopoliyalar, iste‟molchilar

huquqlarini muhofaza qilish va reklama to‟g‟risidagi qonunchilik buzilishi bo‟yicha

sudga murojaat qilish va ularni ko‟rib chiqishda qatnashish;


huquqlarini muhofaza qilish va reklama to‟g‟risidagi qonunchilik buzilishi bilan

bog‟liq jinoyat belgilari bo‟yicha jinoiy ish qo‟zg‟ash to‟g‟risidagi masalani hal etish

uchun materiallarni prokuratura organlariga yuborish;


huquqlarini muhofaza qilish va reklama to‟g‟risidagi qonunchilik buzilishi natijasida

olingan mablag‟lar (daromad, foyda)ni olib qo‟yish to‟g‟risida, va ushbu qonunni

buzishlar natijasida olingan mablag‟ miqdorida jarimalar qo‟llash to‟g‟risida qaror

qabul qilish;

- shartnomaviy (erkin) narxlar (tariflar) iqtisodiy jihatdan asossiz shakllantirilishi

va ularning oshirilishi, davlat mablag‟lari yoki hukumat kafolatlari ostidagi kreditlar

hisobiga mablag‟ bilan ta‟minlanayotgan qurilish sohasidagi bajarilgan ishlar

hajmlariga qo‟shib yozilishi natijasida olingan mablag‟lar (daromad, foyda)ni olib

qo‟yish to‟g‟risida qaror qabul qilish;


huquqlarini muhofaza qilish va reklama to‟g‟risidagi qonunchilik masalalari bo‟yicha

normativ hujjatlar va metodik hujjatlarni o‟z vakolatlari doirasida belgilangan tartibda

tasdiqlash;

- monopoliyaga qarshi siyosat o‟tkazish, tabiiy monopoliyalar, iste‟molchilar

huquqlarini muhofaza qilish va reklama sohasida xalqaro loyihalar va dasturlarni

ishlab chiqishda va ularni amalga oshirishda ishtirok etish;


huquqlarini muhofaza qilish va reklama to‟g‟risidagi qonunchilik qo‟llanilishi

masalalari bo‟yicha tushuntirishlar berishni amalga oshiradilar.

O‟zbekistan standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi o‟z

faoliyatini Vazirlar Maxkamasining 2002 yil 3 oktyabrdagi 342 – son qarori bilan

tasdiqlangan O‟zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish

agentligi ("O‟zstandart" agentligi) to‟g‟risidagi NIZOMiga asosan amalga oshiriladi.

Unga asosan, "O‟zstandart" agentligi quyidagi huquqlarga ega:

o‟z vakolati doirasida davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, xo‟jalik

birlashmalari, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan bajarilishi va rioya etilishi

majburiy bo‟lgan O‟zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq qarorlar qabul

qilish va normativ hujjatlar chiqarish;

standartlashtirish, metrologiya, maxsulotlarni sinash va sertifikatlashtirish

masalalarini hal etish uchun davlat boshqaruv organlarini, yuridik shaxslar

birlashmalarini, korxonalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalarini jalb etish;

qonunlar hamda boshqa qonunchilik va normativ hujjatlar loyihalarini ishlab

chiqish hamda belgilangan tartibda Hukumatga kiritish, standartlashtirish,

metrologiya, maxsulotlar va xizmatlar sifatini sertifikatlashtirish va nazorat qilish

masalalari bo‟yicha qonunlar va boshqa normativ-xuquqiy xujjatlar loyihalari

yuzasidan xulosalar berish;

davlat boshqaruv organlari, xo‟jalik birlashmalari, korxonalar, tashkilotlar va

respublika jamoat birlashmalaridan "O‟zstandart" agentligiga yuklangan vazifalarni

bajarish uchun zarur bo‟lgan ma‟lumotlar va materiallarni olish;

xo‟jalik birlashmalaridan standartlashtirish bo‟yicha bazaviy tashkilotlar va

texnik qo‟mitalar tashkil etishni talab qilish;

standartlashtirish, metrologiya, respublika xalq xo‟jaligi uchun alohida

ahamiyatga ega bo‟lgan maxsulotlarni sinash va sertifikatlashtirish muammolarini

ko‟rib chiqish bo‟yicha vaqtinchalik ilmiy-texnika komissiyalari tuzish;

idoraviy mansubligi va mulkchilik shakllaridan qat‟i nazar, xo‟jalik yurituvchi

sub‟ektlar tomonidan standartlar va texnik shartlarga rioya qilinishi, o‟lchovlarning,

sertifikatlashning yagonaligi ta‟minlanishi, iste‟molchilar va davlat manfaatlarini, shu

jumladan odamlarning hayoti va salomatligi uchun xavfsizlik, atrof muxitning

muxofaza qilinishi, mahsulotlarning muvofiqligi va o‟zaro bir-birining o‟rnini

bosuvchanligi, resurslarni tejash, ularni nazorat qilish metodlarining yagonaligi va

markirovka qilinishining yagonaligi bilan bog‟liq standartlar va texnik shartlar

talablari hamda O‟zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida belgilangan boshqa

talablarni ximoya qilish maqsadida, shuningdek eksportga etkazib berilayotgan va

import bo‟yicha olinayotgan maxsulotlar sifati ustidan davlat nazoratini amalga

oshirish;

davlat metrologiya nazoratini o‟tkazish;

nazorat qilinayotgan mahsulotlar ko‟rsatkichlarining belgilangan talablarga

muvofiqligini tekshirish maqsadida sotish va saqlash korxonalarida nazorat xaridini

o‟tkazish yo‟li bilan mahsulotlar sifatining davlat nazoratini o‟tkazish;

standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish qoidalari buzilganligi uchun

amaldagi qonun xujjatlariga muvofiq ta‟sir ko‟rsatishning xuquqiy va iqtisodiy chora-

tadbirlarni qo‟llanish;

maxsulotning texnik darajasi va sifatini oshirishni ta‟minlamaydigan hamda

iste‟molchilar talablariga va amaddagi qonun xujjatlariga zid bo‟lgan normativ

xujjatlarni bekor qilish, ularning amal qilish muddatini cheklash yoki qayta ko‟rib

chiqish to‟g‟risida bajarilishi majburiy bo‟lgan qarorlar qabul qilish;

muvofiqlik sertifikatlari va belgilarining, akkreditatsiya qilish va attestatsiyadan

o‟tkazish to‟g‟risidagi attestat (guvohnomalar)ni bekor qilish va ularning amal

qilishini to‟xtatib qo‟yish;

mahsulotlar, xizmatlar, sifatni boshqarish tizimlarini sertifikatlashtirish va

muvofiqlik sertifikatlari berish;

standartlarda va texnik shartlarda mahsulotlar, jarayonlar va xizmatlar sifatiga

nisbatan axoli turmushi va salomatligi, atrof muhitni muhofaza qilish, muvofiqlik,

o‟zaro bir-birining o‟rnini bosishni va resurslarni tejashni ta‟minlashga yo‟naltirilgan

talablarni belgilash;

standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasida xalqaro loyihalar va

dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda qatnashish kabi vakolatlarni amalga

oshiradilar.

O‟zbekiston Respublikasi Sog‟liqni saqlash vazirligi o‟z faoliyatini Vazirlar

Maxkamasining 1999 yil 14 yanvardagi 18 – son qarori bilan tasdiqlangan

O‟zbekiston Respublikasi Sog‟liqni saqlash vazirligi to‟g‟risidagi NI3OM

(mazkur Nizomga O‟zR VM 31.01.2003 y. 53-son Qaroriga muvofiq o‟zgartirishlar

kiritilgan)iga asosan amalga oshiriladi. Unga muvofiq Vazirlikka quyidagi vazifalar va

huquqlar berilgan:

aholiga tibbiy xizmat ko‟rsatishni tashkil etish sohasida

manfaatdor vazirliklar, davlat qo‟mitalari va idoralari bilan birgalikda respublika

sog‟liqni saqlash tizimini rivojlantirish prognozlarini va maqsadli dasturlarini ishlab

chiqadi;

sog‟liqni saqlash tizimi davolash muassasalari, shuningdek xususiy tibbiy

amaliyot bilan shug‟ullanuvchi shaxslar tomonidan aholiga o‟z vaqtida malakali va

sifatli tibbiy yordam ko‟rsatilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi;

sog‟liqni saqlash muassasalari uchun tibbiy xizmatlar sifati standartlarini va

qiymati normativlarini belgilaydi, tibbiy va farmatsevtik faoliyatni litsenziyalashni

hamda sertifikatsiyalashni amalga oshiradi;

dori-darmon va dezinfektsiya, sanitariya-gigiena va parfyumeriya-kosmetika

vositalarini, immunobiologik preparatlarni hamda tibbiyot va farmatsevtika

buyumlarini, kuchli ta‟sir qiluvchi va zaharli moddalarni, narkotik, psixotrop

vositalarni standartlashtirish va sertifikatsiyalashni, ularni ishlab chiqarishni va

ulardan foydalanish tartibini nazorat qilishni amalga oshiradi;

iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish, sanitariyaga oid qonun hujjatlari,

davlat standartlari va sertifikatlash qoidalari talablarini tekshirish ishlariga

iste‟molchilar jamoat tashkilotlari vakillarini jalb etadi;

iste‟molchilarning jamoat tashkilotlari taqdimnomalariga ko‟ra o‟ziga qarashli

laboratoriyalarda tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) xavfsizlik talablariga

muvofiqligini shartnoma asosida sinovdan o‟tkazadi.

O‟zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‟mitasi o‟z faoliyatini

Vazirlar Maxkamasining 1999 yil 8 noyabrdagi 492 – son qarori bilan tasdiqlangan

O‟zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‟mitasi

to‟g‟risidagi NIZOM (Mazkur Nizomga O‟zR VM 05.08.2000 y. 305-son Qaroriga

muvofiq o‟zgartirishlar kiritilgan)iga asosan amalga oshiriladi.

O‟zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‟mitasi O‟zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining 1996 yil 26 apreldagi qarori bilan tasdiqlangan

O‟zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‟mitasi to‟g‟risidagi

Nizomi(O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1996 yil, № 5-6,

70-modda; 2000 yil, № 5-6, 153-modda, № 7-8, 217-modda)ga asosan amalga

oshiradi. Ushbu nizomga Oliy Majlisning 07.12.2001 yilgi № 322-II sonli qarori bilan

o‟zgartirishlar kiritilgan.

Iste‟molchilarning huquqlarini ximoya qilish to‟g‟risidagi qonun xujjatlariga

rioya etilishini o‟z vakolatlari doirasida nazorat qiluvchi boshqa davlat boshqaruvi

organlari qatoriga mahalliy hokimiyat organlarini kiritishimiz mumkin. Iste‟molchilar

huquqlari himoya qilinishi uchun maxalliy hokimiyat organlari:

iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish sohasidagi qonun xujjatlari

bajarilishini tashkil etadilar:

iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish vakolati berilgan davlat organlari

va iste‟molchilarning jamoat birlashmalari bilan hamkorlik qiladilar:





Iste‟molchilarning yana bir asosiy huquqlaridan biri bu iste‟molchilarning

jamoat birlashmalarini tuzishga bo‟lgan huquqidir. “Kuch adolatda va birlikda”

degan tamoyildan kelib chiqib, iste‟molchilar o‟z manfaatlarini ko‟zlab, bozor

iqtisodiyoti sharoitida turli tovarlar (ishlar, xizmatlar) bozorida huquqlarini buzilishini

oldini olish, himoya qilish maqsadida ixtiyoriy ravishda jamoat birlashmalarini

tuzishlari mumkinligi ularning asosiy huquqlari qatoriga kiritildi. Bu esa adolatga va

o‟z huquqlarning ta‟minlanishida manfaatdor bo‟lgan barcha iste‟molchi – fuqarolarni

birlashgan xolda, aniq belgilangan rejalar asosida, o‟zlarining qonuniy huquq va

ma‟nfaatlarini himoyalashga keng imkoniyatlar berdi. Iste‟molchilarning jamoat

birlashmalarini tuzish huquqi turli qonunlar bilan ta‟minlanadi. O‟zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 34-moddasida O‟zbekiston Respublikasi fuqarolari

kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga va boshqa jamoat birlashmalariga

uyushish, ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqiga ega ekanliklari e‟tirof etilgan.

Ushbu modda mazmunidan kelib chiqib, iste‟molchi-fuqarolar o‟zlarining huquq va

manfaatlariga ko‟ra, iste‟molchilar jamoat birlashmalarini tuzishga xaqlidirlar.

Konstitutsiyaning 13-bobi jamoat birlashmalariga bag‟ishlangan bo‟lib, fuqarolarining

ixtiyoriy ravishda birlashib o‟zlarining qonuniy huquq va manfaatlarini ximoya

qilishlari mumkinligi o‟z aksini topgan. Konstitutsiyamizda belgilab qo‟yilgan bunday

normalar iste‟molchilar huquqlarini himoyasi bilan bog‟liq soxani tartibga solishga

xizmat qiluvchi barcha qonun xujjatlariga asos bo‟lib xisoblanib, barcha bu soxadagi

qonun xujjatlari ularga mos kelishi lozimligini belgilaydi. Jumladan, O‟zbekiston

Respublikasi “Nodavlat notijorat tashkilotilar to‟g‟risida”gi 14 aprel 1999 yilgi,

xamda “O‟bekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to‟g‟risida” gi 15 fevral

1991 yilgi (03.07.1992 yilgi, 25.04.1997yilgi va 26.12.1997 yilgi qonunlar bilan

o‟gartirishlar kiritilgan) qonunlari fuqarolarning jamoat birlashmalarining huquqiy

xolatini belgilab bergan. O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 62 –

moddasiga binoan, jamoat birlashmalarini tarqatib yuborish, ular faoliyatini taqiqlab

yoki cheklab qo‟yish faqat sud qarori asosidagina amalga oshirilishi mumkinligi

belgilab qo‟yilgan.

O‟zbekiston Respublikasi “Nodavlat notijorat tashkilotilar to‟g‟risida”gi

qonuning 2-modda berilgan ta‟rifda, nodavlat notijorat tashkiloti - jismoniy va (yoki)

yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriylik asosida tashkil etilgan, daromad (foyda) olib

va bu daromadni o‟z qatnashchilari (a‟zolari) o‟rtasida taqsimlashni maqsad qilib

olmagan, aksincha o‟z faoliyatidan olingan daromadlarni (foydani) tashkilotni

rivojlanishiga sarflaydigan o‟zini o‟zi boshqaradigan tashkilotidir deyilgan.

O‟zbekiston Respublikasi Nodavlat va notijorat tashkilotlari to‟g‟risidagi qonunining

11-moddasiga binoan jamoat birlashmasi deb, ma‟naviy yoki boshqa nomoddiy

ehtiyojlarni qondirish uchun o‟z manfaatlarining mushtarakligi asosida qonunda

belgilangan tartibda birlashgan fuqarolarning ixtiyoriy birlashmasi xisoblanadi.

Jamoat birlashmasi qatnashchilari mazkur birlashmaga mulk qilib bergan mol-

mulklariga, shu jumladan a‟zolik badallariga bo‟lgan huquqlarini saqlab qolmaydilar.

Ular a‟zo sifatida qatnashayotgan jamoat birlashmasining majburiyatlari bo‟yicha

javob bermaydilar, mazkur birlashma esa o‟z a‟zolarining majburiyatlari bo‟yicha

javob bermaydi.

Shu jumladan Iste‟molchilar jamoat birlashmalari xam davlatga qarashli

bo‟lmagan, o‟zini – o‟zi boshqaradigan, o‟z ustav asosida faoliyat ko‟rsatadigan

mustaqil tashkilotlardir. Ushbu tashkilotlarning asosiy maqsadi quyidagilardan iborat:

aholi o‟rtasida iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi

qonun hujjatlarini keng targ‟ib qilish;

iste‟molchilar huquqlari va manfaatlarini himoya qilish chora-tadbirlarini

amalga oshirish;

ichki bozorda sotilayotgan iste‟mol tovar(ish xizmat)larining, sifatini va

xavfsizligini, iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish to‟g‟risidagi qonun

hujjatlarining boshqa talablarini ta‟minlash bo‟yicha monitoringlarini o‟tkazish;

aholining iste‟mol madaniyatini oshirishga doir ma‟rifiy ishlarni olib

borish;

iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishning ta‟sirchan mexanizmlarini

yaratishda davlat boshqaruvi, fuqarolarning o‟zini o‟zi boshqarish organlari,

nazorat qiluvchi organlar bilan birgalikda ish olib borish va o‟zaro hamkorlik

qilish;

barcha iqtisodiy tarmoqlarda iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish

borasida jamoat nazoratini jamoat nazoratini o‟rnatish.

Davlat iste‟molchilarning jamoat birlashmalari (nodavlat notijorat

tashkilotlari)ning huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini ta‟minlaydi,

ularga ijtimoiy hayotda ishtirok etish uchun teng huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi.

Iste‟molchilarning jamoat birlashmalarini alohida ijtimoiy ahamiyatga ega bo‟lgan

dasturlarini amalga oshirishda davlat ko‟mak ko‟rsatishi ham mumkin.

Nodavlat notijorat tashkiloti sifatida iste‟molchilarning jamoat birlashmalari

quyidagi huquqlarga ega:

O‟z a‟zolari va qatnashchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini

ifodalash hamda himoya qilish;

iste‟molchilarning huquqlariga oid turli va boshqa masalalariga doir

tashabbuslar bilan chiqish, davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga takliflar

kiritish;

davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining iste‟molchilar huquqlariga

oid qarorlarini ishlab chiqishda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda ishtirok

etish;

o‟z faoliyati to‟g‟risida axborot tarqatish;

ommaviy axborot vositalarini ta‟sis etish hamda belgilangan tartibda

noshirlik faoliyatini amalga oshirish;

ustavda belgilangan vazifalarni bajarish uchun tadbirkorlik tuzilmalarini

tashkil etish;

o‟z ramziy belgilarini ta‟sis etish;

o‟z faoliyatiga taalluqli masalalar yuzasidan yig‟ilishlar, konferentsiyalar

o‟tkazish;

Iste‟molchilar jamoat birlashmalariga oid qonun hujjatlarida nazarda tutilgan

boshqa huquqlarga ham ega bo‟ladilar.

Iste‟molchilarning jamoat birlashmalari quyidagi majburiyatlarga egadirlar:

qonun hujjatlariga rioya etishi;

o‟z mol-mulki va pul mablag‟laridan foydalanish to‟g‟risidagi axborot

bilan tanishish erkinligini ta‟minlashi;

o‟zi o‟tkazayotgan tadbirlarga barcha hohlovchilarga erkin kirish

imkonini berishi;

soliq va statistika organlariga o‟z faoliyati to‟g‟risida hisobotlar taqdim

etishi;

o‟z a‟zolari va ta‟sischilari oldida muntazam ravishda hisobot berishi;

tashkilotning barcha tizimlaridagi rahbarlarini demokratik asosda

saylanishini ta‟minlashi.

Yuqoridagi ta‟rifdan kelib chiqib, iste‟molchilarning jamoat birlashmalarining

ahamiyati va tovar(ish, xizmat)lar bozorida istemolchilarning huquqlarini ximoya

qilishdagi o‟rni xaqida to‟xtalib o‟tsak. Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilishga

maxsus vakolat berilgan organlar, jumladan bojxona, soliq, sog‟likni saqlash,

standartlashtirish, huquqni muhofaza etuvchi idoralar, boshqarma va bo‟limlar

mutaxassislari nazoratiga qaramasdan, ichki bozorimizga sifatsiz, muvofiqlik

sertifikatiga ega bo‟lmagan tovar, mahsulotlarni kirib kelishi hamon kuzatilmoqda.

Qayd etilgan vazirlik, qo‟mita, boshqarmalar tomonidan ushbu salbiy holatlarni

respublika bozorlari va savdo shahobchalarida uzluksiz nazorat qilish nihoyatda

mushkuldir. Sababi ularning keng qamrovli o‟z nizomlarida ko‟rsatilgan funktsional

vazifalari ham mavujud, shu bilan birga xizmatchilar shtati xam chegaralangan. Shu

sabab iste‟molchilar huquqlarini himoya qilishga keng jamoatchilikni jalb etish va

ularning tashkilotlarini jamiyatda tutgan o‟rnini oshirish alohida ahamiyatga egadir.

Biz barchamiz iste‟molchi ekanmiz o‟zimiz birinchi navbatta ushbu kamchiliklarni

ko‟rganimizda loqayd bo‟lmasdan uni bartaraf etishga harakat qilishimiz lozim.

Iste‟molchilarning ijtimoiy himoyaga muhtojlar toifasiga kiritilgan ayrim

guruhlari uchun qonun hujjatlari bilan savdo, maishiy xizmat va xizmat ko‟rsatishning

boshqa turlari bo‟yicha imtiyozlar va afzalliklar berilishi mumkinligi belgilangan.

Misol tariqasida, yoqilg‟i quyish shaxobchalarida urush qatnashchilariga, 1-gurux

nogironlariga avtomashinaga xizmat ko‟rsatish bepul amalga oshirilishi, umumiy

transportlarda yosh bolalilarga, nogironlarga maxsus o‟rindiqlar ajratilishi, savdo

korxonalarida qariyalarga, nogironlarga tovarlar navbatsiz va ayrim xollarda imtiyozli

narxlarda sotilishini keltirish mumkin.

Yuqorida ko‟rib o‟tilgan iste‟molchilarning asosiy huquqlari amalga oshirish

avvalo xar bir iste‟molchining o‟ziga bog‟liqdir. Qonuning barcha talablariga

amaliyotda, ya‟ni savdo – sotiq, ishlar, xizmatlar soxalarida iste‟molchilarning ushbu

qonunda mustaxkamlangan huquqlarini ta‟minlanishi iste‟molchilarni huquqiy

madaniyati, o‟z huquqlarini bilishi hamda ularni talab qilishida namoyon bo‟ladi.

Iste‟molchilar o‟z huquqlarini himoya qilishda albatta, iste‟mol tovarlarining

umume‟tirof etilgan shtrixli kodi, belgilari to‟g‟risida ham aniq tushunchaga ega

bo‟lishlari uchun quyidagi ma‟lumotlar aks etgan rasmiy hujjatlar ilova etiladi:

Ilova:

Iste‟mol tovarlarining shtrixli kodi

Shtrixli kod – vertikal yo‟llarining turli xil kombinatsiyalaridan iborat bo‟lib: u

qora shtrix, oq chiziqlar xamda ayrim raqamlarni o‟zida aks ettiradi. Shtrixli kod

o‟zida muayyan ma‟lumotlar zaxirasini mujassamlashtiradi. Lazerli hisoblash

qurilmasi EHM xotirasiga kiritilgan shtrix va yo‟llarning grafik tizimini raqamli

simvollarga transformatsiyalaydi.

Zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlangan do‟konlarda kassa apparati – bu

mazkur do‟konlarda mavujud bo‟lgan barcha tovarlar shtrix kodlari va ularga muvofiq

keladigan narxlar xotirasiga kiritilgan kompyuterdir. Garchi tovarning shtrix kodi bir

xil bo‟lsada, ammo ularning narxlari har bir do‟konning o‟zi tomonidan alohida

belgilanadi va bu narxlar turli magazinlarda turlicha bo‟lishi mumkin. Vertikal

liniyalar ostiga joylashtirilgan raqamlangan qator, skanerlar tomonidan o‟qilmaydi,

balki u kodlarni inson tomonidan o‟qilishini osonlashtirish uchun xizmat qiladi.

Shtrixli kodlarni qo‟llash ulgurji va chakana savdoda muhim iqtisodiy samara

keltiradi, ya‟ni alohida tovarlarning miqdor va qiymat hisobini yuritish imkonini

beradi; qaysi tovar qanday narxda ko‟proq talab etilayotganini bilish imkoniyatini

beradi; tovar zahiralarini holati va strukturasi haqida ma‟lumot berib, ushbu

zahiralarni to‟ldirish uchun qaerga murojaat etishni ko‟rsatadi; bozor xolati haqida

ma‟lumotlarni bilishga imkon yaratadi; mahsulotlarni omborlashtirish, hisob va

nazorat yuritish, inventarizatsiya yuritishni osonlashtiradi.

Iste‟mol tovarlari shtrixli kodi muayyan sistemani ifodalaydi. Uning asosida

amerika standarti UPC (universal tovar kodi) olingan va bu sanoat va savdoda

foydalaniladi. Shtrixli kod yordamida evropa kodlashtirish tizimi EAN ishlab

chiqilgan. Bu tizimlarning asosiy farqi – raqamli qatorning uzunligidadir. 13 belgili

shtrixli koddan Evropada, 12 belgili shtrixli koddan Amerika va Kanadada

foydalaniladi. Evropa tizimida kodlashtirishning shtrixli kodi quyidagi ma‟lumotlarni

o‟zida ifodalaydi:

O‟zbekiston bozorida EAN kodlari bilan kodlashtirilgan tovarlar ko‟plab

uchraydi. EAN xalqaro assotsiatsiyasi a‟zosi YuNIKSAN bo‟lib, u O‟zbekiston va

MDH davlatlari korxona, tashkilotlari manfaatlarini ifodalaydi. YuNIKSAN

O‟zbekistonda sotiladigan barcha O‟zbekiston va import tovarlariga agar ishlab

chiqaruvchi uni O‟zbekiston respublikasida registratsiya qilishdan manfaatdor bo‟lsa

shtrix kodlar beradi. Ularga 460 dan boshlanadigan identifikatsion nomer beriladi.

Tayyorlovchi davlat kodi uch raqamdan iborat tartibda joylanadi (Rossiya-460,

Estoniya-474, Vengriya-599 va xkz.), korxona kodi esa 4 raqamdan tashkil topadi.

Agar tovar Amerika yoki Kanadada ishlab chiqarilgan yohud registratsiya qilingan

bo‟lsa, u har qanday raqam bilan boshlanuvchi 12 razryadli UPC kodiga ega bo‟ladi.

Uncha katta xajmga ega bo‟lmagan tovarlar qisqartirilgan kod, ya‟ni 8 raqamli

kod-EAN-8ga ega bo‟ladi.

Muvofiqlik belgilari

Muvofiqlik belgilari – tovarlar sifati va tovarlar havfsizligiga oid maxalliy va

xalqaro meyorlar(standartlar)ga mos kelishini anglatadi. Muvofiqlik belgilaridan

“Yashil nuqta” belgisi(ushbu mahsulot ishlab chiqarilishi ekologik tozaligi, uning

o‟rami ikkilamchi qayta ishlanishi mumkinligini anglatadi), “resayling” belgisi (ushbu

tovar qayta ishlanishi mumkinligi yoki qayta ishlash natijasida olinganini anglatadi)

dunyoda keng tarqalgandir. Bizning davlatimizda esa O‟zST belgisi keng tarqalgan

ya‟ni O‟zbekiston standartiga mos kelishi belgisi keng tarqalgan.

Rossiya standartiga mos kelish belgisi

"resaylin" belgisi

"Yashil nuqta"

Narsalarni parvarishlash belgilari

Ko‟pgina narsalarda, ya‟ni kiyimlarda, bosh kiyimlarda va boshqalarning

yorliqlarida, ularni to‟g‟ri yuvish, tozalash, quritish, dazmollash va shunga o‟xshash

iste‟molchilarga ma‟lumot beruvchi, ogohlantiruvchi maxsus belgilar mavujud.

Oziq-ovqat qo‟shimchalari

Oziq-ovqat qo‟shimchalari - oziq-ovqatlarga belgilangan xossalarni baxsh etish

va (yoki) ularni saqlab qolish maqsadida ataylab qo‟shiladigan tabiiy holdagi yoki

sintez qilingan moddalar, birikmalar. Oziq-ovqat qo‟shimchalari

odatda maxsulotni saqlanish xossalarini oshirish, uning ko‟rinishini yaxshilash

maqsadida ishlatiladi.

Oziq-ovqat qo‟shimchalari xavfsizligini quyidagi tashkilotlar ko‟rib chiqadi.

Ular, Birlashgan millatlar tashkiloti qoshidagi (FAS/ZOV) ekspertlar qo‟mitasi va

Evropa xamjamiyati doirasida oziq-ovqat maxsulotlari uchun standartlar ishlab chiqish

(darvoqe oziq-ovqat qo‟shimchalari kodidagi “E” xarfi shu erdan kelib chiqqan) bilan

shug‟illanuvchi "Kodeks alimentarius" deb nomlangan maxsus komissiyalardir.

"Kodeks alimentarius" tizimida oziq-ovqat qo‟shimchalari quyidagicha

tasniflanadi:

E100 - E183 – bo‟yoqlar;

E200 - .... – konservantlar;

E300 - .... -antiokislitellar (yoki, antioksidantlar), ular oziq-ovqatlarni achishini

sekinlashtiradi va bu orqali ularni tez buzilishidan saqlaydi;

E400 - ... – muvozanatlashtiruvchilar (stabilizatorlar) va quyuqlashtiruvchilar,

ular maxsulotga berilgan konsistentsiyani ya‟ni shakl-shamoilni saqlaydi;

E500 - ... - emulgatorlar, ular maxsulotning alohida tarkibiy tuzilishini

muvozanatda saqlaydi;

E600 - ... – ta‟mni va xushbo‟ylikni kuchaytiruvchilar;

E700 - E800 - ... – zaxiradagi indekslar;

E900 - ... – ko‟pikka qarshi vositalar;

E1000 - ... glazirlovchi agentlar, sharbat va qandolatchilik mahsulotlarini

shirinlashtiruvchilar, unni, kraxmalni va boshqalarni qayta ishlashda shakarni, tuzni

ajralib qolishiga to‟sqinlik qiluvchi qo‟shimchalar.

Yuqoridagi ma‟lumotlarni barcha iste‟molchilar bilib qo‟yishi foydadan xoli

bo‟lmaydi ayniqsa alergiya kasalligi borlar. Chunki biz ko‟p xollarda oziq-ovqat

maxsulotlarini xarid qilib, uning tarkibida qanday moddalar ishlatilganini bilmaymiz.

Bexosdan sog‟ligimizga salbiy ta‟sir ko‟rsatuvchi yoki turli bizda mavujud

kasalliklarni qo‟zg‟atuvchi moddalari tarkibida mavujud maxsulotlarni sotib olinishiga

olib keladi. Buning natijasida esa biz xayotimizni va sog‟lig‟imiz xatarga qo‟yamiz.

Natijada moddiy zarar ham ko‟ramiz.

Xorijiy manbalar

Ingliz tilidagi adabiyotlar

1. Smith A.D. National Identity. Reno, Las Vegas. 1991.

2. Smith, Antothony D. Nationalism : Theory, Ideology, History. Cambridge. 2001.

3. Smith, Anthony. National Identity. Reno, Las Vegas. University of Nevada Press.

1991.

4. Snyder L. The Encyclopedia of Nationalism. London. 1993.

5. B.Rassell. Lectures on Logical Antonism, in his Logic and Knowledge. London. 1988.

6. J.Hick. Philosopy of Religion. London. 1990.

7. D.M.Armstrong. Belief, Truth and Knowledge. Cambridge. 1973.

8. T.W.Adorno. Problems of Modernity. London. 1989.

9. Muhammad Said al-Ashmawy. Islam and the Political Order Washington. 1994.

10. The knowledge of values : a methodological introduction. Boston 1989.

11. Democracy and Good Government. Lima. 2001.

12. Popper K.R. The Lesson of the Century. London and New York. 1997.

Rus tilidagi adabiyotlar

1. Dugin A. Osnovi geopolitiki. Geopoliticheskoe budushchee Rossii. M. 1997

1. Aristotel. Politika. // Sochineniya. V 4 t. –M.:Misl, 1983. T.4.

2. Bell D. Gryadushee postindustrialnoe obshestvo: opit sotsialnogo prognozirovaniya. –

M.:Akademiya, 1999.

3. Bzejinskiy Z. Velikaya shaxmatnaya doska. Gospodstvo Ameriki i ego

geostrategicheskie imperativi. –M.:Mejdunarodnie otnosheniya, 2000.

4. Byukenen T. Smert Zapada. –M.:Gardariki, 2004.

5. Genon Rene. Krizis sovremennogo mira. –M.:Arktogeya, 1991.

6. Makiavelli N. Gosudar. –M.:“Planeta”, 1990.

7. Parsons T. Sistema sovremennix obshestv. –M.:Aspekt Press, 1998.

8. Platon. Gosudarstvo // Sochineniya. V 3 t. –M.:Misl, 1971. T.3. 4.1.

9. Popper K. Otkritoe obshestvo i ego vragi. –M.:Kulturnaya initsiativa, 1992. T. 1-2.

10. Russo J.J. Ob obshestvennom dogovore. –M.:Yurist, 1998.

11. Toynbi A. Tsivilizatsiya pered sudom istorii. –M.:AYRIS PRESS, 2006.

12. Toffler E. Tretya volna. –M.:AST, 1999.

13. Toffler E. Shok budushego. –M.:AST, 2003.

14. Fukuyama F. Nashe postchelovecheskoe budushee. –M.: 1992.

15. Xantington S. Stolknovenie tsivilizatsiy. –M.:“AST”, 2003.

16. Shpengler O. Zakat Evropi. Genshtalt i deystvitelnost. Ocherki morfologii mirovoy

istorii. –M.:Eskimo, 2006.

17. Gegel G.V. Filosofiya prava. Moskva., «Misl», 1997 g.

18. Toynbi A. Postijenie istorii. Moskva, «Nauki», 1992 g.

19. Shopengauer A. Svoboda voli i nravstvennost. Moskva., 1991 g.

20. Yaspers K. Smisli naznachenie istorii Moskva, 1991 g.

21. Freyd Z. Vvedenie v psixoanaliz. Moskva., 1991 g.

22. Tulmin S. Chelovecheskie ponimanie. Moskva, 1996 g.

23. Popper K. Logika nauchnogo issledovaniya. – Moskva., 1996 g.

24. Veber M. Protestantskaya etika i dux kapitalizma. Izbrannie trudi. M.: 1990.

25. Veber M. Politika kak professiya. Izbrannie trudi. M.: 1990.

26. Dyurkgeym E. O razdelenii obshchestvennogo truda. M.: 1991.

27. Rassel B. Chelovecheskoe poznanie. M.: 1957.

28. From Erix. Anatomiya chelovecheskoy destruktivnosti. M.: 1994.

29. From Erix. Begstvo ot svobodi. M.: 1990.

30. Obshchenatsionalnaya ideya Kazaxstana: opit filosofsko-politologicheskogo analiza.

Almati. 2006.

31. Reale Dj., Antiseri D. Zapadnaya filosofiya ot istokov do nashix dney.

Antichnost.SPb.: Petropolis.1994. T.1.

32. Reale Dj., Antiseri D. Zapadnaya filosofiya ot istokov do nashix dney.

Srednevekove.SPb.: Petropolis.1994. T.2.

33. Reale Dj., Antiseri D. Zapadnaya filosofiya ot istokov do nashix dney. Novoe

vremya.SPb.: Petropolis.1996. T.3.

34. Fuko M. Arxeologiya znaniya. Kiev: Nika-Tsentr. 1996.

35. Yaspers K. Smisl i naznachenie istorii.M.: Politizdat. 1991.

36. Nisanbaev A. Chelovek i otkritoe obshchestvo. Almati. 1998.

37. Nisanbaev A. Globalizatsiya i ustoychivoe razvitie Kazaxstana. Almati. 2002.

38. Arifdjanova N.R. Natsionalnaya ideya tadjikskogo naroda kak predmet sotsialno-

filosofskogo analiza. Dushanbe.2004.

39. Gumilev L.N. Ritmi Evrazii. Epoxi i tsivilizatsii. M. 1993.

40. Vityuk V.V. Stanovlenie idei grajdanskogo obshchestva i e istoricheskaya

evolyutsiya. M. 1995.

41. Denken J.-M. Politicheskaya nauka. M. 1993.

42. Dyurkgeym E. Samoubiystvo. Sotsiologicheskiy etyud. M.1994.

43. Panarin A.S. Politologiya. M. 1997.

44. Xabermas Yu. Demokratiya. Razum. Nravstvennost. Moskovskie lektsii i intervyu. M.

1995.

45. Musulmanskie lideri: sotsialnaya rol i avtoritet. Dushanbe. 2003.

46. Gumilev L.N.Konets i vnov nachalo: Populyarnie lektsii po narodovedeniyu. M. 2002.

–384s.

47. F.Fukuyama. Silnoe gosudarstvo: Upravlenie i mirovoy poryadok v XXI veke.

M.2010.

48. Obshchenatsionalnaya ideya Kazaxstana: opit filosofsko-politologicheskogo analiza.

Almati. 2006.

49. Pugachev V.P., Solovev A.I. Vvedenie v politologiyu. M. 1999.

50. Ilin V.V. Politologiya. M. 1999.

Elektron saytlar

1. www.easttime.ru

2. http://tgsn.rudn.ru

3. http://www.itc.ru

4. http://www.mirkin.ru

5. http:/www.libertarium.ru

6. http:/www.cepa.newschooledu/het

7. http://www.humanities.edu.ru

8. http://www.amphilsoc.org

http://www.easttime.ru/

http://tgsn.rudn.ru/

http://www.itc.ru/

http://www.mirkin.ru/

http://www.humanities.edu.ru/

Annotatsiya

Bakalavrlar tayyorlash bo‟yicha qabul qilingan yangi Davlat ta‟lim standartining

o‟quv rejasiga muvofiq mazkur fanni o‟qitish ko‟zda tutilgan. Shu nuqtai nazardan

kelib chiqqan holda, ushbu o‟quv-uslubiy majmua tuzildi.

Iqtisodiy oliy o‟quv yurtlari bakalavriatda keng ixtisosdagi iqtisodchi-

bakalavrlarni tayyorlash uchun zarur bo‟lgan fanlar orasida “Iste`molchilarning

huquqlarini himoya qilish” fani muhim o‟rin egallaydi. Iqtisodchi-bakalavr

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fanini mukammal egallagandagina o‟z

faoliyatida amaliy va nazariy malakasini uyg‟unlashtira oladi.

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fanida mustaqil taraqqiyot

yillarida to‟plangan tajriba asosida qabul qilingan “Iste`molchilarning huquqlarini

himoya qilish to‟g‟risida”gi qonun va bir qator normativ huquqiy hujjatlarning

mazmun-mohiyati yanada chuqurroq ochib berilgan. Mazkur fan, huquqiy demokratik

davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirish borasida amalga oshirilayotgan huquqiy

islohotlarning ijtimoiy hayotdagi o‟rnini kengroq anglash imkonini beradi.

Ushbu fanni o‟qitishning asosiy maqsadi iqtisodchi-bakalavrlarning huquqiy ong

va huquqiy madaniyatini yuksaltirish hamda o‟sib kelayotgan yosh avlodning

iste‟molchilar huquqlarini himoya qilish borasidagi ko‟nikmalarini shakllantirishdan

iboratdir. Shuningdek, ularni jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy jarayonlarni tahlil

qilishga va bu sohadagi muammolarni ilmiy hal etishga tayyorlashdan iboratdir.

Iste`molchilar huquqlarining asosiy tushuncha va tamoyillarining mazmun-

mohiyatiga aloqador bo‟lgan nazariyalar, yo‟nalishlarni bilishi va undan foydalana

olish ko‟nikmalariga ega bo‟lmog‟i zarur. Iqtisodchi-bakalavrlarning materiallarni

o‟zlashtirish darajasini baholash uchun nazorat ishi, test sinovlarini o‟tkazish, joriy

baholash va oraliq nazoratni o‟tkazish ko‟zda tutilgan. Fanni o‟zlashtirish yakuniy

nazorat bilan tugallanadi.

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fani bo‟yicha ma‟ruza va amaliy

mashg‟ulotlarni o‟tkazishda iste`molchilarga oid tushunchalar, iste`molchilarning

huquqlarini himoya qilish, iste`molchilarning asosiy huquqlari va erkinliklari kabilar

katalogini ishlab chiqish hamda o‟quv maqsadlariga erishishning yangi uslublaridan

foydalanish, bakalavrlar faolligi orqali ularni o‟zlashtirishga o‟rgatish, bilim va

ko‟nikmalarni to‟liq egallashga, o‟quv maqsadlarini me‟yorlashtirilgan baholashga

erishish muhim ahamiyat kasb etadi.

Mamlakatimizda zamonaviy soliq va sug`urta, bank-kredit tizimining

shakllanganligi, moliya byudjeti sohasi takomillashib, amaldagi qonunlarga oid ba`zi

xalqaro andozalarga mos qonunlar qabul qilinishi pirovardida o‟quv jarayoniga

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” maxsus fanining kiritilishi

iqtisodiyotimizning taraqqiyot asoslari va umum farovonlikni ta`minlashda dasturul

amal bo`ladi. Xususan, yoshlar ongida demokratik huquqiy taraqqiyotimizning o`ziga

xos xususiyatlari va istiqbolini aniqlashda qonunning mohiyati va mazmunini chuqur

talqin qilib, kelajakda jamiyat uchun har tomonlama shakllangan yetuk mutaxassislar

bo‟lib yetishlarida alohida o`rin tutadi.

Zero, Konstitutsiyamizda bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan

O`zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat

iste‟molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va

mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakillarining teng huquqliligini va huquqiy

jihatdan teng muhofaza etilishini kafolatlaydi.

O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA

O‟RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI


“ISTE`MOLCHILARNING HUQUQLARINI HIMOYA

QILISH”

Fanidan foydali maslahatlar

Toshkent – 2014

“Tasdiqlayman”

_________________________




«_____» __________ 2014 y.


fanini o‟qitishda

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fanining ma‟ruza

mashg‟ulotlarida ma‟lumotlarni ko‟rgazmali taqdim etish usullari va vositalari:

insertjadvali:

- Mustaqil o‟qish, ma‟ruza tinglash jarayonida olinadigan ma‟lumotlarni yaxlit

bir tizimga keltirishga imkoniyat yaratadi.

- Oldindanolinganma‟lumotniyangisibilano‟zarobog‟lashqobiliyatinishakllanti

rishgaimkonberadi.

Кlaster (Кlaster - tutam, bog‟lash):

Ma‟lumot xaritasini tuzish vositasi – barcha fikr konstitutsiyasini aniqlash uchun

asosiy omil atrofida g‟oyalarni yig‟ish.

Toifalijadval:

Тoifa – mavjud holatvamunosabatlarniaksettiradiganbelgi (umumiy).

- Ajratilganbelgilargako‟raolinganma‟lumotlarnibirlashtirishnita‟minlaydi;

- Tizimli mushohada qilish, ma‟lumotlarni tarkiblashtirish va tizimlashtirish

ko‟nikmasini rivojlantiradi.

Кontseptual jadval:

O‟rganilayotgan hodisa tushuncha, qarash, mavzu va shu kabilarni ikki va undan

ortiq jihat bo‟yicha taqqoslash imkonini beradi. Тizimli mushohada qilish,

ma‟lumotlarni tarkiblashtirish va tizimlashtirish ko‟nikmasini rivojlantiradi.

BBB jadvali:

Bilaman, Bilishnixohlayman, Bildim

- matn (mavzu) bo‟yicha tadqiqot ishlari olib borish imkonini beradi;

- tizimlimulohazaqilish, tarkibgaajratishko‟nikmalariniberadi.

Т – jadval:

Bitta kontseptsiya (ma‟lumot)ning jihati o‟zaro solishtirish (ha/yo‟q, ha/qarshi).

Tanqidiy mushohada rivojlantiradi.

BLOT-tahlil jadvali:

Tashkilot resurslari holatinitahlilqilishvabaholashvositasi. Bu kabi tahlilni

tashkilot bo‟yicha umumiy tarzda yoki alohida muammo yoki loyiha bo‟yicha ham

amalga oshirish mumkin. Tizimli mushohada qilish, taqqoslash, solishtirish,

tahlilvasintezniamalgaoshirishko‟nikmalarinirivojlantiradi.

Loyihalash metodi:

Kelajakda amalga oshiriladigan ishlarni rejalashtirish bo‟lib, loyiha, ma‟lum bir

hisob-kitob, chizma va boshqalarga asoslangan holda tavsiflash, ayon qilish shaklida

mujassamlashgan g‟oya, fikr.

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fanining amaliyot

mashg‟ulotlarida muammoni jamoali tarzda hal etishning usullari va vositalari:

Aqliy hujum:

Bu uslubda qo‟yilgan savol, muammo, masalani butun guruh bilan birgalikda

muhokama qilinadi. U talabalarni o‟quv jarayonida mashg‟ulotlar faol qatnashchilarini

toppish va bayon qilish chog‟ida boshqalarni ham fikrini jalb qilish, o‟z fikrlarini

aytishga yo‟naltiruvchi metoddir.

Bahs:

O‟z fikrini ifoda etishni xohlovchilar orasida biron bir munozarali masalani

muhokama qilish, haqiqatni aniqlash va to‟g‟ri qarorni qabul qilish.

Muzokaralar:

Eshitishaniqtashkiletilganikkitomonfikrlarialmashinuvi.

Pinbord texnikasi:

Muammoni hal etish bo‟yicha g‟oyalarni tizimlashtirish va guruhlashtirish va

yagona nuqtai nazarni ishlab chiqish imkonini beradi.

Delfitexnikasi:

Muammonihaletishningjamoalibaholashvatanlashimkoniniberadi.

6-6 texnikasi:

Qo‟yilgan muammoni hal etishning jamoa tomonidan ifodalangan variantlardan

eng yaxshisi baholanadi va tanlanadi, keyin quyidagi harakatlar algoritmga muvofiq

ma‟lum belgilar bo‟yicha guruhlanadi.

Keys stadi:

Talabalarni qaror qabul qilishga o‟rgatishda muammoli vaziyat hosil qilib, uni

yechishni o‟rganish metodi.

Shuningdek “Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fanining amaliyot

mashg‟ulotlarida kompyuter dasturlaridan (Micrasoft Excel, Micrasoft PowerPoint,

Wеb Trust, SYS Trust), slaydlardan, multimediya ta‟lim vositalaridan, INTERNET

sahifalari va tizimlaridan foydalanish tavsiya etiladi.

Talabalarga ushbu fanni o‟zlashtirishda mavjud o‟quv adabiyotlaridan, electron

darslik, testlar majmuasi va boshqa manbalardan foydalanish tavsiya etiladi.

Мualliflar haqida ma‟lumot

Ergashev Xoldor 1951-yil 12-sentyabrda Samarqand

viloyatida tavallud topgan. 2010 yildan buyon Toshkent Moliya

instituti “Falsafa va O‟DJQNA” kafedrasi dotsenti, yuridik

fanlar nomzodi. 1996 yildan buyon pedagogik faoliyat

yuritmoqda. E.Abdullayev 60 ga yaqin ilmiy maqolalar

(Respublika ilmiy jurnallari va ilmiy anjuman materiallarida

chop etilgan) muallifi.

Kadirova Moxigul Xamitovna 1983-yil 10-mayda Buxoro

viloyati Buxoro shahrida tavallud topgan. 2013 yildan buyon

Toshkent Moliya instituti “Falsafa va O‟DJQNA” kafedrasi

katta o‟qituvchisi, yuridik fanlar nomzodi. 2007 yildan buyon

pedagogik faoliyat yuritmoqda. M.Kadirova 40 ga yaqin ilmiy

maqolalar (shundan 6 tasi O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasi huzuridagi Oliy Attestatsiya Komissiyasi

ro‟yxatidagi ilmiy jurnallarda va Qozog‟iston Respublikasida

e‟lon qilingan) muallifi.

“Tasdiqlayman”

_________________________




«_____» __________ 2014 y.


fanidan

Normativ hujjatlar


30. O‟zbekiston Respublikasining “Davlat mustaqilligi to‟g‟risida”gi 1991 yil 31

avgust Qonuni.

31. O‟zbekiston Respublikasining “Vazirlar Mahkamasi to‟g‟risida”gi 2003 yil 29

avgust Qonuni.

32. O‟zbekiston Respublikasining “Mahalliy davlat hokimiyati to‟g‟risida”gi 1993

yil 2 sentyabr Qonuni.

33. O‟zbekiston Respublikasining “Sudlar to‟g‟risida”gi 2000 yil 14 dekabr

Qonuni.

34. O‟zbekiston Respublikasi Kodekslari. (2009 yil 1 iyulgacha bo‟lgan o‟zgartish

va qo‟shimchalar bilan) To‟plam: 1-qism. Ikkinchi nashri. –Toshkent: Yurist

media markazi, 2009. -832 b.

35. O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997 yil 29 avgust qarori bilan

tasdiqlangan “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi” //

O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. – 1997. -№9. –

227-modda.

36. O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 4 yanvardagi “O‟zbekiston

Respublikasining Konstitutsiyasini o‟rganishni tashkil etish to‟g‟risida”gi

Farmoyishi // Xalq so‟zi. 2001 yil 5 yanvar.

37. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi. O‟zbekiston Respublikasi Inson

huquqlari Milliy Markazi va BMT. -T., 2008 yil.

38. O‟zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning murojaatlari to‟g‟risida»gi

qonuni (yangi taxriri) 2002.

39. O‟zbekiston Respublikasi «Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risida»gi qonuni 26 aprel 1996. -T.: «Xega –Print» bosmaxonasi. 2010.

40. O‟zbekiston Respublikasi “Iste‟molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‟g‟risida”gi Qonuniga sharh // Mualliflar tarkibi: I.B.Zokirov,

M.X.Rustamboev, O.Oqyulov va boshq. –T.: O‟zbekiston nashriyot-matbaa

ijodiy uyi, 2005.

41. O‟zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinliklarining

kafolatlari to‟g‟risida”gi qonuni. 2000 yil 25 may.

42. O‟zbekiston Respublikasining «Sudlar to‟g‟risida»gi qonuni. 2001 yil 13 fevral.

43. O‟zbekiston Respublikasining «Prokuratura to‟g‟risida»gi qonuni. (Yangi

taxriri). 2002.

44. O‟zbekiston Respublikasining “Ta`lim to‟g‟risida”gi qonuni. 1997.

45. “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‟g‟risida”gi Xalqaro Pakt. Inson huquqlari


46. “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‟g‟risida”gi Xalqaro Pakt. Inson

huquqlari to‟g‟risidagi xalqaro shartnomalar. -T. 2004.

47. «Ayollar huquqi to‟g‟risida»gi Konventsiya. Inson huquqlari to‟g‟risidagi


48. «Bola huquqlari to‟g‟risida»gi Konventsiya. Inson huquqlari to‟g‟risidagi


49. O‟zbekiston Respublikasining “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish

to‟g‟risida”gi qonuni. // O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining

Axborotnomasi. – 2004. -№5.

50. O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining “2002 yil 27 yanvardagi

O‟zbekiston Respublikasi referendumi yakunlari bo‟yicha qonunchilik

faoliyatini asosiy yo‟nalishlari to‟g‟risida”gi qarori. // O‟zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisining Axborotnomasi. – 2002. -№4-5.

51. O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‟lim jazosini bekor qilish

to‟g‟risida”gi Farmoni. Xalq so‟zi. 2005 yil 2 avgust.

52. O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qamoqqa olishga sanktsiya berish

huquqini sudlarga o‟tkazish to‟g‟risida”gi Farmoni. Xalq so‟zi. 2005 yil 9

avgust.

53. O‟zbekiston Respublikasining “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada

demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy

partiyalarning rolini kuchaytirish to‟g‟risida”gi 2007 yil 11 aprel

Konstitutsiyaviy qonuni. Xalq so‟zi 2007 yil, 12 aprel.

54. “O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‟zgartish va

qo‟shimchalar kiritish to‟g‟risida (78, 80, 93, 96 va 98-moddalariga)”gi

O‟zbekiston Respublikasi Qonuni. 2011 yil 4 mart.

55. O‟zbekiston Respublikasining “Oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligi


56. O‟zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to‟g‟risida”gi Qonuni

(28.12.1993 y.).

57. O‟zbekiston Respublikasining “Reklama to‟g‟risida”gi Qonuni (25.12.1998 y.).

58. O‟zbekiston Respublikasining “Axborot olish erkinligi va kafolatlari


59. O‟zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‟g‟risida”gi Qonuni

(05.12.2003).

60. O‟zbekiston Respublikasining “Ma‟muriy-hududiy tuzilish, toponomik

ob‟ektlarga nom berish va ularning nomlarini o‟zgartirish tartibi to‟g‟risida”gi

Qonuni (30.08.1996 y.).

61. O‟zbekiston Respublikasining “Davlat tili to‟g‟risida”gi Qonuni (21.10.1989

y.).

62. O‟zbekiston Respublikasining “Shahar transportida yo‟lovchi tashish


63. O‟zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog‟ozlar bozori to‟g‟risida”gi

Qonuni.

64. O‟zbekiston Respublikasining “Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining

kafolatlari to‟g‟risida”gi Qonuni (03.01.2007 y.).

65. O‟zbekiston Respublikasining “Jamoat tashkilotlari to‟g‟risida”gi Qonuni

(26.12.1997 y.).

66. O‟zbekiston Respublikasining “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni

cheklash va raqobat to‟g‟risida”gi Qonuni (27.12.1996 y.).

67. O‟zbekiston Respublikasining “Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish


68. O‟zbekiston Respublikasining “Tovar belgilari, xizmat ko‟rsatish belgilari va

tovar kelib chiqqan joy nomlari to‟g‟risida”gi Qonuni (30.08.2001 y.).

69. O‟zbekiston Respublikasining “Tabiiy monopoliyalar to‟g‟risida”gi Qonuni

(24.04.1997 y.).

70. O‟zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari


71. O‟zbekiston Respublikasining “Ommaviy axborot vositalari to‟g‟risida”gi

Qonuni (26.12.1997 y.).

72. O‟zbekiston Respublikasining “Jamoat birlashmalari to‟g‟risida”gi Qonuni

(15.02.1991 y.).

73. O‟zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning murojaatlari to‟g‟risida”gi

Qonuni (06.05.1994 y.).

74. O‟zbekiston Respublikasining “Jamoat fondlari to‟g‟risida”gi Qonuni

(29.08.2003 y.).

75. O‟zbekiston Respublikasining “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada

demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy

partiyalarning rolini kuchaytirish to‟g‟risida”gi 2007 yil 11 aprel

Konstitutsiyaviy qonuni. Xalq so‟zi 2007 yil, 12 aprel.

76. “O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‟zgartish va

qo‟shimchalar kiritish to‟g‟risida (78, 80, 93, 96 va 98-moddalariga)”gi

O‟zbekiston Respublikasi Qonuni. 2011 yil.

77. O‟zbekiston Respublikasining “Raqobat to‟g‟risida”gi 2012 yil 6 yanvar

qonuni.

78. O‟zbekiston Respublikasining “Oilaviy tadbirkorlik to‟g‟risida”gi 2012 yil 26

aprel qonuni.

79. O‟zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati sohasidagi ruxsat berish

tartib-taomillari to‟g‟risida”gi 2012 yil 20 dekabr qonuni.

80. O‟zbekiston Respublikasining “Xususiy bank va moliya institutlari hamda ular

faoliyatining kafolatlari to‟g‟risida”gi 2012 yil 17 dekabr qonuni.

81. O‟zbekiston Respublikasining “Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar

huquqlarining kafolatlari to‟g‟risida”gi 2012 yil 24 sentyabr qonuni.

82. O‟zbekiston Respublikasining “Ekologik nazorat to‟g‟risida”gi 2013 yil 27

dekabr qonuni.

83. O‟zbekiston Respublikasining “Muvofiqlikni baholash to‟g‟risida”gi 2013 yil 4

oktyabr qonuni.

84. O‟zbekiston Respublikasining “Vasiylik va homiylik to‟g‟risida”gi 2014 yil 2

yanvar qonuni.

85. O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik faoliyatini amalga

oshirish va davlat xizmatlarini ko‟rsatish bilan bog‟liq tartibotlarni yanada

takomillashtirish chora-tadbirlari to‟g‟risida”gi 2014 yil 16 aprel qarori.

86. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 13 maydagi

“O`zbekiston Respublikasiga iste`mol tovarlari olib kirishni takomillashtirishga

doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi qarori.

“Tasdiqlayman”

_________________________




«_____» __________ 2014 y.


fanidan

BAHOLASH MEZONLARI

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fani uchun o‟quv rejadagi jami 60

soat mo‟ljallangan. Shu jumladan, 20 soat - ma‟ruza, 18 soat - amaliy mashg‟ulot, 22

soat - mustaqil ta‟lim uchun ajratilgan.

O‟zbekiston Respublikasining “Ta‟lim to‟g‟risida”gi (O‟zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 y., 9-son, 225-modda) va “Kadrlar tayyorlash

milliy dasturi to‟g‟risida”gi (O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining

Axborotnomasi, 1997 y., 11-12-modda, 295-modda) qonunlariga hamda O‟zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 16 avgustdagi 343-son “Oliy

ta‟limning davlat ta‟lim standartlarini tasdiqlash to‟g‟risida” qaroriga (O‟zbekiston

Respublikasi Qonun hujjatlari to‟plami, 2001 y., 15-16-son, 104-modda), O‟zbekiston

Respublikasi Oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirining 2010 yil 25 avgustidagi “Oliy

ta‟lim muassasalaridagi talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi

to‟g‟risidagi nizomga o‟zgartirish va qo‟shimchalar kiritish haqida”gi 333-sonli

buyrug‟i va Toshkent Moliya instituti 2010 yil 20 sentyabr № 236 sonli “Institutda

talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi to‟g‟risidagi nizomga

o‟zgartirish va qo‟shimchalar kiritish haqida”gi talabalar bilimini nazorat qilish va

baholashning reyting tizimini tartibga soladi. Nizomida ko‟rsatilganidek, talabaning

fan bo‟yicha o‟zlashtirishini baholash muntazam ravishda olib boriladi va quyidagi

turlar orqali (ilovaga muvofiq) amalga oshiriladi:

• Joriy nazorat (J.N.);

• Oraliq nazorat (O.N.);

• Yakuniy nazorat (Ya.N.).

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fani bo‟yicha talabalarning

semestr davomidagi o‟zlashtirish ko‟rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi. U 100

ballik baholash turlari bo‟yicha quyidagicha taqsimlanadi:

Y.N. – 30 ball, qolgan 70 ball esa o‟zaro muvofiqlashtirilgan holda J.N. – 35

ball va O.N. – 35 ball qilib taqsimlanadi.

Fan bo‟yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy balning 55 % (39

ball) saralash ball hisoblanib, ushbu foizdan kam bal to‟plagan talaba yakuniy

nazoratga kiritilmaydi.

Joriy (JN) va oraliq nazorat (ON) turlari bo‟yicha 55 va undan yuqori ballni

to‟plagan talaba fanni o‟zlashtirgan deb hisoblanadi va ushbu fan bo‟yicha yakuniy

nazoratga kirmasligiga yo‟l qo‟yiladi.

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” fanidan talaba bilimini nazoarat

qilish quyidagi tartibda o‟tkaziladi: (1-ilova).

http://cli.lex.uz/ld/irs/doc/16188



Joriy nazoratda fanning har bir mavzusi bo‟yicha talabaning bilimi va amaliy

ko‟nikmalarini aniqlab borish, dolzarb mavzulardan nazorat ishi yozish, yangi

adabiyotlar bilan ishlash, konspekt qilish, mustaqil ish topshirish nazarda tutiladi va u

seminar mashg‟ulotlarida uzluksiz amalga oshiriladi.

Oraliq nazoratda fanning bir necha mavzularini qamrab olgan qismi bo‟yicha

nazariy mashg‟ulotlar o‟tib bo‟linganidan so‟ng, talabaning nazariy bilimlari test

yechish va oraliq yozma ish yozish orqali baholanadi, ya‟ni uning muayyan savolga

javob berishi yoki muammoni yechishdagi mahorati va qobiliyati aniqlanadi. O.N.

ma‟ruza darslari bo‟yicha amalga oshiriladi. “Iste`molchilarning huquqlarini himoya

qilish” fani bo‟yicha O.N. (ON-1, ON-2) ikki marta (institut bo‟yicha tasdiqlangan

o‟quv jarayoni grafiklaridagi davrlarda) o‟tkaziladi.

Yakuniy nazoratda semestr yakunida muayyan fan bo‟yicha nazariy bilim va

amaliy ko‟nikmalarni talabalar tomonidan o‟zlashtirish darajasini baholash usuli.

Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan “Yozma ish”

shaklida o‟tkaziladi.

Joriy va oraliq nazoratlarida saralash ballidan kam ball to‟plagan uzurli

sabablarga ko‟ra nazoratlarda qatnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun shu

nazorat turigacha, so‟nggi joriy va oraliq nazoratlari uchun yakuniy nazoratgacha

muddat beriladi.

Belgilangan muddatlarda topshirilmagan joriy va oraliq nazorat ballari keyingi

baholash ballariga qo‟shilmaydi va qayta topshirishga ruxsat berilmaydi.

Semestr yakunida fan bo‟yicha joriy, oraliq yoki yakuniy nazorat turlarining biri

bo‟yicha saralash balidan kam ball to‟plagan talabaning o‟zlashtirishi qoniqarsiz

(akademik qarzdor) xisoblanadi.

Mazkur fan bo‟yicha Ya.N. yozma ish shaklida o‟tkaziladi. Unda talabaning

fanni o‟zlashtirishi 0-30 ballgacha bo‟lgan mezon asosida baholanadi.

Talabaning JN,ON va YaN bo‟yicha ballarda ifodalangan o‟zlashtirishi quyidagi

mezonlarga asosan aniqlanadi.

Talabaning fan bo‟yicha nazorat turlarida to‟plagan ballari semestr yakunida

reyting qaydnomasiga butun sonlar bilan qayd qilinadi. Reyting daftarchasining

«O‟quv rejasida ajratilgan soat» ustuniga semestr uchun fanga ajratilgan umumiy

o‟quv yuklama soatlari, «fandan olingan baho» ustuniga esa, talabaning 100 ballik

tizimdagi o‟zlashtirilishi qo‟yiladi.

Fan bo‟yicha saralash bali 55 ballni tashkil etadi. Talabaning saralash balidan

past bo‟lgan o‟zlashtirishi reyting daftarchasida qayd etilmaydi.


fani bo`yicha talabalarning bilimlarini baholashda quyidagi namunaviy

mezonlar inobatga olinadi.

Ball Baho Talabalarning bilim darajasi

1 2 3

86-100 «A‟lo»

Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish tushunchalari

haqida ijodiy fikrlay olish.


haqida mustaqil mushohada yuritish.

Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilishning mohiyatini

tushuntirib berish, bilish, aytib bera olish.

Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish fani haqida

tasavvurga ega bo‟lish.

71-85 «Yaxshi»


haqida mustaqil mushohada yuritish.


haqida ijodiy fikrlay olish.

Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilishning mohiyatini

tushuntirib berish, bilish, aytib bera olish.


tasavvurga ega bo‟lish.

55-70 «Qoniqarli»

Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish fanining

mohiyatini tushunish.


to‟liq tasavvurga ega emaslik.


haqida qisman aytib berish.

Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish haqida past

darajada mushohada yuritish, fan mohiyatini to‟la bayon qila

olmaslik.


qisman tasavvurga ega bo‟lish.

0-54 «Qoniqarsiz»

Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish fani haqida aniq

tasavvurga ega bo‟lmaslik, bilmaslik.

Saralash bali 55 ballni tashkil etadi.

«Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish» fanidan joriy va oraliq

nazoratlarida talabaning bilimini reyting tizimi asosida baholash

№

Ko‟rsatkichlar JN ballari ON Ballari

YaN

balli

1-

JN

2-

JN

Mak

sim

al

1-

ON

2-

ON

Mak

sim

al

JN

va O

N b

all

ari

um

um

iy b

all

ar

yig

‟in

dis

inin

g Y

aN

ga

kir

ish

uch

un

sara

lash

bali

*

Fan

nin

g o

‟zla

shti

rish

bali

*

Min

imal

Mak

sim

al

1 Darsga qatnashganlik darajasi 0-5 0-4 9 0-3 0-3 6 X X X X

2 Ma‟ruza darsi jarayonidagi faolligi

(masalan: konspekt yuritishi va shu kabi) X X X 0-2 0-2 4 X X X X

3 Fan mavzulari bo‟yicha yozma ish yozish

yoki test yechish X X X 0-5 0-6 11 X X X X

4

Amaliy mashg‟ulotlaridagi faolligi

(mavzu dolzarbligi va qo‟yilgan maqsadga

erishganligining mazmuni ochib berilishi,

huquqiy-me‟yoriy aktlardan foydalanilgan,

mavzu bo‟yicha berilgan situatsiyalarni

to‟g‟ri hal etishi va boshqalar).

0-3 0-5 8 X X X X X X X

5 Yangi adabiyotlar bilan ishlash 0-3 0-2 5 X X X X X X X

6 Mustaqil ta‟lim topshiriqlarini bajarish,

ularning mazmunini o‟zlashtirish darajasi 0-6 0-7 13 0-7 0-7 14 X X 0 0

7 O‟tilgan mavzular bo‟yicha yozma ish

savollariga javob uchun X X X X X X X X 0 30

Jami: 0-17 0-18 35 0-17 0-18 35 39 55 0 30

Izoh: * professor o’qituvchi jurnalida har bir amaliy dars uchun (jami darslar soni-9) talaba 0-2.0

ballgacha to’plashi mumkin. Darslarda sababli bo’lmagan va vazifalarni bajarmagan talaba qatnashmagan

darslari bo’yicha 2,3 va 4 bandlar bo’yicha ajratilgan ballarni to’plashi mumkin. Sababsiz darsga

qatnashmagan va vazifalarni bajarmagan talaba qatnashmagan darslar bo’yicha 3-4 band bo’yicha ballarni

to’plashi mumkin.

** professor o’qituvchi jurnalida har bir nazariyy dars uchun (jami darslar soni-10) talaba 0-1.3

ballgacha, va oraliq vazifa bo’yicha (nazorat ishi yoki test) 0-11 gacha to’plashi mumkin. Darslarda sababli

bo’lmagan va vazifalarni bajarmagan talaba qatnashmagan darslari bo’yicha 2,3 va 4 bandlar bo’yicha

ajratilgan ballarni to’plashi mumkin. Sababsiz darsga qatnashmagan va vazifalarni bajarmagan talaba

qatnashmagan darslar bo’yicha 3-4 band bo’yicha ballarni to’plashi mumkin.

**Fan bo’yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy balning 55 % (39 ball) saralash ball

hisoblanib, ushbu foizdan kam ball to’plagan talaba yakuniy nazoratga kiritilmaydi va akademik qarzdor deb

hisoblanadi; talaba joriy, oraliq va yakuniy nazoratdan to’plagan balining jami 54 ball va undan kam bo’lsa

akademik qarzdor deb hisoblanadi.

***Joriy (JN) va oraliq nazorat (ON) turlari bo’yicha 55 va undan yuqori balni to’plagan talaba

fanni o’zlashtirgan deb hisoblanadi va ushbu fan bo’yicha yakuniy nazoratga kirmasligiga yo’l qo’yiladi.

Yakuniy nazoratni “Yozma ish” asosida o‟tkazish

M E Z O N I

Talabalar mazkur fandan yakuniy nazoratni test topshiriqlari yoki “Yozma ish”

usulida topshiradilar va ularni o„zlashtirish ko„rsatkichi 0 dan 30 ballgacha

baholanadi. Yakuniy nazoratni “Yozma ish” usulida topshirilganda talabalar bilimi 0-6

ball (YaN balining 20 foizi) oralig‟ida baholanadi. Yakuniy nazoratni 0-24 ball (YaN

balining 80 foizi) oralig‟ida baholanadigan qismi kompyuter sinflarida test

topshiriqlari asosida o‟tkaziladi. Talabalar berilgan 30 ta test topshiriqlari bo‟yicha har

bir to‟g‟ri javob uchun 0,8 ballga ega bo‟ladilar.

Agar yakuniy nazorat “Yozma ish” usulida amalga oshirilsa, sinov ko„p variantli

usulda o„tkaziladi. Har bir variantda uchtadan savol bo„lib, har bir savolga tegishli

javoblar yoziladi. Har bir savolga yozilgan javoblar bo„yicha o„zlashtirish ko„rsatkichi

0-2 ball oralig„ida baholanadi.

Berilgan har bir savolga to„g„ri va to„liq javob yozilsa, “Iste`molchilarning

huquqlarini himoya qilish” fanining nazariy va uslubiy asoslari to„g„ri qo„llanilsa,

huquqiy tushunchalar haqida ijodiy oid o„z mustaqil fikriga ega bo„lsa va uni yozma

shaklda bayon eta olsa, javobda mantiqiy yaxlitlikka erishilsa, o„zlashtirish

ko„rsatkichi 1,7-2 ball bilan baholanadi.

Berilgan savollarga to„liq javobyozilsa, “Iste`molchilarning huquqlarini himoya

qilish” faniga oid va jarayonlarga ta‟sir etuvchi omillar to„liq va to„g„ri aniqlansa,

omillar ta‟siriga ijodiy yondoshgan holda xulosa va fikrlar bildirilsa, 1,7-2 ball bilan

baholanadi.

Berilgan har bir savolga to„g„ri javob yozilsa, “Iste`molchilarning huquqlarini

himoya qilish” fanining nazariy va uslubiy asoslari to„g„ri qo„llanilsa, javobda

mantiqiy yaxlitlikka erishilsa, o„zlashtirish ko„rsatkichi 1,4-1,6 ball bilan baholanadi.

Amaliy topshiriq shartida belgilangan amallar to„liq bajarilsa, va

“Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish” faniga oid jarayonlarga ta‟sir etuvchi

omillarning bir qismi to„g„ri aniqlansa, xulosa va fikr bildirilsa, 1,4-1,6 ball bilan

baholanadi.

Berilgan har bir savolga to„g„ri javob yozilsa, “Iste`molchilarning huquqlarini

himoya qilish” fani bo`yicha mohiyati to„g„ri qo„llanilsa, o„zlashtirish ko„rsatkichi

1,1-1,3 ball bilan baholanadi.

Amaliy topshiriq shartida belgilangan amallar to„liq bajarilsa, iqtisodiy hodisa va

jarayonlarga ta‟sir etuvchi omillarning bir qismi to„g„ri aniqlansa, xulosa va fikr

bildirilsa, 1,1-1,3 ball bilan baholanadi.

Berilgan har bir savolga javob yozilmasa, noto„g„ri javob yozilsa yoki o„quv

adabiyotidan so„zma-so„z ko„chirib yozilsa, o„zlashtirish ko„rsatkichi 0-1 ball bilan

baholanadi.

Yozma sinov bo„yicha umumiy o„zlashtirish ko„rsatkichini aniqlash uchun

variantda berilgan savollarning har biri uchun yozilgan javoblarga qo„yilgan

o„zlashtirish ballari qo„shiladi va yig„indi talabaning yakuniy nazorat bo„yicha

o„zlashtirish bali hisoblanadi.

Yakuniy nazoratni “Test topshiriqlari” asosida o‟tkazish M E Z O N I

Talabalar mazkur fanidan yakuniy nazoratni test topshiriqlari yoki “Yozma ish”

usulida topshiradilar va ularni o„zlashtirish ko„rsatkichi 0 dan 30 ballgacha

baholanadi.

Agar yakuniy nazorat “Test topshiriqlari” asosida amalga oshirilsa, sinov ko„p

variantli usulda kompyuter sinflarida o„tkaziladi. Har bir variantda 30 tadan test

topshirig„i bo„lib, talabaga savollarning javobini belgilash uchun 30 daqiqa vaqt

beriladi. Har bir test topshirig„iga talaba tomonidan berilgan javoblar 1 ball bilan

baholanadi.

Berilgan test topshiriqlarining 26-30 tasiga to„g„ri javob belgilagan talaba 26-30

ball oralig„ida baholanadi.





Berilgan test topshiriqlarining 16 va undan kamiga to„g„ri javob belgilagan talaba

0-16 ball oralig„ida baholanadi.

o zbekiston respublikasi oliy va o rta maxsus ta‟lim...

Documents