UNIWERSYTET LSKI W KATOWICACH

WYDZIA FILOLOGICZNY

SPECJALIZACJA FILOLOGIA POLSKA, JZYKOZNAWSTWO

Mihaela-Claudia Florea-Hygen

OBRAZ WARTOCI W JZYKU POLSKIM

(na przykadzie podrcznikw do nauczania jzyka

polskiego jako obcego)

Praca doktorska napisana pod kierunkiem

dr hab. Jolanty Tambor, prof. U

KATOWICE 2013

[1]

SPIS TRECI

Wstp .............................................................................................................................................. 2

Rozdzia 1. Wprowadzenie ............................................................................................................. 4

1.1. Rnorodno jzykw, rnorodno kultur .............................................. 5

1.2. Polska i Rumunia stosunek do rnorodnoci jzykowej ....................... 18

Rozdzia 2. Jzyk wartoci w kontekcie koncepcji jzykoznawczych .................................... 25

2.1. Jzyk mylenie wartoci .......................................................................... 25

2.2. Wartoci, jzyk wartoci, wartociowanie w jzyku .................................. 37

Rozdzia 3. Analiza wynikw ankiety na temat rozumienia pojcia wartoci (wrd

Polakw oraz Rumunw) ........................................................................................ 54

Rozdzia 4. Wartociowanie w wybranych podrcznikach jzyka polskiego jako obcego ..... 73

4.1. Uzasadnienie ................................................................................................... 73

4.2. Wartoci wprost deklarowane i wartoci uznawane przez uytkownikw

jzyka polskiego i rumuskiego ................................................................... 77

4.3. Wartoci deklarowane: ankiety i sowniki .................................................. 86

4.4. Miejsce rodziny w podrcznikach do nauczania jzyka polskiego jako

obcego ............................................................................................................. 89

4.5. Wartoci podrcznikowe (konfrontacja polskich, rumuskich oraz

norweskich podrcznikw) ......................................................................... 115

Zakoczenie ................................................................................................................................. 133

Zaczniki .................................................................................................................................... 135

Bibliografia .................................................................................................................................. 168

[2]

Wstp

Jestem cudzoziemk, ktra jest zafascynowana Polsk i jzykiem polskim. Uczyam si

jzyka polskiego w Rumunii, po czym przyjechaam do Polski jako studentka w ramach programu

Erasmus. Potem zostaam na kolejny semestr jako stypendystka Rzdu Rzeczypospolitej Polskiej.

W czasie swojego pobytu w Polsce zaczam rozumie, e cho mwi tym samym jzykiem co

Polacy, nie zawsze tak samo widz polski wiat. Przekonywaam si z dnia na dzie coraz

bardziej, e nie zawsze sowa znacz dla mnie to samo, co dla moich polskich przyjaci. To by

pierwszy impuls do mojej rozprawy doktorskiej.

Postanowiam zbada i pokaza, jaki obraz rzeczywistoci, wartociowanej rzeczywistoci,

wyania si z podrcznikw jzyka polskiego jako obcego dla pocztkujcych, czyli z tych

ksiek, ktre s przeznaczone do przekazywania cudzoziemcom znacze podstawowych polskich

wyrazw i podstawowej wiedzy o Polsce: jej kulturze, zwyczajach, obyczajowoci i wreszcie o

najistotniejszych dla Polakw wartociach.

Wychodzc zatem od relacji midzy jzykiem, myleniem a wartociami, w niniejszej

pracy zaproponowaam wskazanie wartoci rozumianych jako pojcie lingwistyczno-socjologiczne

wanych dla Polakw, a ktre wyaniaj si z analizy subiektywnie wybranych podrcznikw do

nauczania jzyka polskiego jako obcego. Cz rozprawy powiciam samemu pojciu jzyk i

jego wartociowaniu przez Polakw. Tem moich bada s zawsze odniesienia rumuskie, co

pozwala mi konfrontowa dwa znane mi wiaty. Wyniki ankiet i rozmw okazay si zaskakujce.

Wrd wartoci podrcznikowych wybraam dla swojego ogldu gwnie te zwizane z

rodzin, a wic take czynnoci domowe i zawody, religi, role obu pci. Aby stwierdzi, czy

wartoci, ktre cudzoziemiec odnajduje w podrcznikach, s zbiene z deklarowanymi wprost

przez modych Polakw przeprowadziam ankiety przeznaczone do porwnania wynikw bada

materiaw podrcznikowych z opiniami rzeczywistych uytkownikw jzyka. Poczenie dwch

typw ankiet, otwartych i zamknitych pozwolio mi na uzyskanie bardziej precyzyjnych i

istotnych statystycznie odpowiedzi.

Ze wzgldu na to, e mj punkt widzenia i perspektywa badawcza znajduje si poza

granicami kultury polskiej, postanowiam przedstawi wyniki bada rwnie na tle materiaw z

podrcznikw pochodzcych z Rumunii, ale dodatkowo i z Norwegii. Rnice i podobiestwa

[3]

wynikajce z tego typu porwnania trzech bardzo odrbnych od siebie kultur o bardzo

odmiennych tradycjach kulturowych, historycznych, a nawet religijnych (katolick w Polsce,

prawosawn w Rumunii, protestanck w Norwegii) okazay si znaczce i bardzo interesujce.

Interakcje midzy jzykiem, kultur a myleniem stanowiy gwny cel pisania pracy. Ich

wpyw na ksztatowanie mentalnoci i wartoci kierujcych danym spoeczestwem (w tym

przypadku polskim) poddany zosta analizie z perspektywy glottodydaktycznej, ale te teorii

wartoci i jzykowego obrazu wiata. Licz na to, e moje cudzoziemskie spojrzenie na polski

system wartoci deklarowanych i uznawanych okae si interesujce take dla Polakw.

Zewntrzny punkt widzenia bowiem czsto odkrywa nowe paszczyzny bada i interpretacji.

[4]

Rozdzia 1. Wprowadzenie

Mwic i piszc o jzyku, posuguj si odniesieniem do mitu wiey Babel, a wic do

mitycznego rda rnorodnoci jzykw oraz kultur, obyczajw, namitnoci, wartoci.

Rozgniewany Bg ukara swj lud, mieszajc ludziom jzyki za to, e pragnli Mu

dorwna. Rozejcie si ludzi budujcych wie Babel po Ziemi stanowi pocztek mnogoci

jzykw, kultur i tradycji. To mityczny akt zrodzenia wielokulturowoci wiata, w ktrym dzisiaj

yjemy. Przez dugi czas mit wiey Babel postrzegany by jako przeklestwo. To przeklestwo,

ktre nosimy od chwili naszego przyjcia na wiat a do chwili, kiedy go opucimy.

Poprzez wieki wielu filozofw, lingwistw i filologw poszukiwao korzeni pierwotnego

jzyka, za pomoc ktrego wszyscy ludzie mogli si porozumiewa1. Niektrzy prbowali nawet

stworzy nowy, wprawdzie sztuczny, ale midzynarodowy jzyk, ktry staby si powszechnym

systemem komunikacji midzyludzkiej. Taki projekt przeprowadzi Ludwik azarz Zamenhof,

waciwie Eliezer Lewi Samenhof (esperanto Ludoviko Lazaro Zamenhof), alias Doktor

1 Zob. Umberto Eco, La ricerca della lingua perfetta nella cultura europea. Chciaabym zwrci uwag na ciekawy

szczeg: zamierzony lub tylko wynikajcy z bdu merytorycznego w tumaczeniu. Zgodnie z oryginalnym tytuem w

jzyku woskim idziemy w poszukiwaniu jzyka doskonaego. Jednak tytu w jzyku polskim brzmi: W poszukiwaniu

jzyka uniwersalnego. Zainteresowaam si tytuami teje ksiki jeszcze w innych jzykach, bardziej

rozpowszechnionych, jak angielski: The Search for the Perfect Language (The Making of Europe), francuski: La

Recherche de la langue parfaite dans la culture europenne, niemiecki: Die Suche nach der vollkommenen Sprache

lub hiszpaski: La bsqueda de la lengua perfecta. W jzyku rumuskim tytu rwnie bardziej przypomina orygina:

n cutarea limbii perfecte. Czy jzyk doskonay rwna si jzykowi uniwersalnemu? Doskonay, wedug

Uniwersalnego sownika jzyka polskiego (Uniwersalny... I, 2006: 672) ma nastpujce znaczenia: 1. odznaczajcy

si najwysz jakoci, majcy wszelkie zalety, wolny od jakichkolwiek bdw, usterek, wad; najlepszy, wzorowy,

niezrwnany, wyborny, znakomity. ... 2. zupeny, absolutny, idealny. Uniwersalny, wedug tego samego sownika,

oznacza: a) obejmujcy cao, wsplny dla wszystkich, niezaleny od sytuacji, miejsca, czasu; powszechny, oglny;

b) nadajcy si do wszystkiego, mogcy mie wszechstronne zastosowanie; c) majcy rozlegy zakres zainteresowa.

(Uniwersalny... IV, 2006: 250). W jzyku woskim, spord dziesiciu moliwych znacze sowa universle, jedno

zwrcio moj uwag i moglibymy je uzna za blisze intencji polskiego tumacza: (filos.) Detto di ci che

comune a tutti gli enti appartenenti a uno stesso insieme e che costinuisce attributo di tutti gli individui della stessa

classe: concetti, valori universali (Zingarelli, 2012: 2484) czyli (filos.) mwi si o czym, co jest wsplne dla wszystkich jednostek nalecych do tej samej wsplnoty i stanowi atrybut dla wszystkich osb z tej samej klasy

(tum. wasne) z kolei sowo perftto ma nastpujce znaczenia, ktre mog nas zainteresowa: 1. Compiuto,

completo in ogni suo elemento. Totale, completo. 2. Privo di difetti, errori, mancanze, lacune e sim.. (fig., iron.)

Integrale., a jako synonimy wystpuj: 1. Compiuto, completo, finito, realizzato, ultimato, totale, assoluto, pieno; 2.

Integro, sano; 3. Eccellente, esemplare, ottimo, ineccepibile, impeccabile, inappuntabile, incensurabile, magistrale,

squisito, ideale, divino (Zingarelli, 2012: 1651). Pojcie jzyk doskonay rozumiem zatem jako z gry ustalon bezbdn struktur morfo-skadniow, niezrwnan fonetyk jzyka, ktrym wszyscy potrafi si posugiwa.

Wymiary okrelajce jzyk doskonay s zarwno estetyczne, jak i utylitarne. Z drugiej za strony, jzyk uniwersalny

dopuszcza wycznie wymiar utylitarny. Wane jest, eby ludzie umieli si porozumiewa. Bliski jest ten termin

pojciu jzyka esperanto Zamenhofa. Jednak chyba uycie przymiotnika uniwersalny w polskim tumaczeniu tytuu

dziea U. Eco zawzio znaczenie pojcia zaproponowanego przez autora.

http://es.wikipedia.org/w/index.php?title=La_b%C3%BAsqueda_de_la_lengua_perfecta&action=edit&redlink=1

[5]

Esperanto, wymylajc jzyk esperanto. Noam Chomsky, amerykaski jzykoznawca, filozof i

dziaacz polityczny poszukiwa uniwersalnej gramatyki, transformacyjno-generatywnej, ktrej

elementy miayby istnie we wszystkich jzykach. Zatem denie do posiadania wsplnego jzyka

(czy te wsplnoty jzykowej) wci w nas tkwi.

1.1. Rnorodno jzykw, rnorodno kultur

Zastanawiajc si nad moliwoci powrotu do pierwotnej wsplnoty jzykowej jeeli

naprawd miao to kiedy miejsce stwierdzamy, e oznaczaoby to mier rnorodnoci

jzykowej i kulturowej. Biorc pod uwag dane statystyczne dotyczce liczby jzykw na wiecie

bdcych w uyciu, moemy z ca pewnoci potwierdzi hipotez procesu wymierania jzykw.

Ustalenie dokadnej liczby jzykw uywanych na wiecie nie jest zadaniem atwym. Bogdan

Walczak wskazuje na dwa gwne rda rozbienoci danych. Pierwsze wynika z faktu, e nie

ma kryteriw pozwalajcych na odrnienie by si w tym miejscu posuy wspczesn

terminologi lingwistyczn etnolektu ze statusem odrbnego jzyka od etnolektu ze statusem

dialektu czy gwary jakiego jzyka. (...) Drugim rdem niemonoci ustalenia liczby jzykw

wiata jest nasz brak dokadniejszej wiedzy o wielkiej liczbie etnolektw, przede wszystkim tzw.

egzotycznych, uywanych w tropikalnych lasach Amazonii czy Azji Poudniowo-Wschodniej, w

grach Nowej Gwinei, Pamiru, Hindukuszu czy Himalajw lub wysp poudniowego Pacyfiku.

Zaledwie 5% jzykw wiata doczekao si satysfakcjonujcych opisw (w postaci sownikw

jedno- lub/i dwujzycznych, gramatyk i podrcznikw sucych do ich nauki). 20% (a wic okoo

13002) jzykw ma jedynie opisy czstkowe. Utrwalonymi tekstami dysponujemy w odniesieniu

do 30% jzykw. O 70% wiemy waciwie tylko tyle, e istniej (Walczak, 2006: 154-155). Fakt,

e jzyki wymieraj, nie powinien by nowoci. Bardzo popularne kiedy jzyki, jak aciski i

starogrecki straciy ywotno. Ich oralno zanikna. Wiemy o tym, e istniay dziki pisemnym

dowodom, ktre po nich pozostay. Dzi takie procesy uwaamy za jzykowe uboenie. Staramy

si rnymi sposobami przeciwdziaa wymieraniu i znikaniu jzykw. Stajemy wobec

nieuchronnego odwrcenia kierunku od rnorodnoci jzykw i, w konsekwencji, rnorodnoci

2 Walczak uznaje jako najbardziej wiarygodn liczb jzykw w uyciu na wiecie od 6500 do 7000, zgodnie z tezami

wysunitymi wczeniej przez Majewicza (Walczak 2006, Majewicz 1999).

[6]

kulturowej ku ujednolicaniu i globalizacji. Bowiem niektre jzyki staj si coraz bardziej

popularne, podczas gdy inne, o mniejszym zasigu, zanikaj bez moliwoci powrotu.

Dysproporcja jzykowego podziau wiata jest ogromna i staje si coraz bardziej widoczna

w kontekcie procesu globalizacji. Rozwj technologiczny, a co za tym idzie, rozwj gospodarczy

udostpnia ludziom coraz wicej moliwoci szybkiej, efektywnej i atwej komunikacji,

doprowadzajc do tworzenia tzw. globalnej wioski3. Jednak w tej globalnej wiosce trudniej jest

zaistnie mniejszym grupom spoecznym, np. tym egzotycznym, o ktrych wspomnia Walczak,

pomimo tego (a waciwie dlatego), e akurat wrd nich jest najwysza liczba ywych jzykw.

Analizujc podzia jzykowy wiata, widzimy uderzajce zestawienie: okoo 98%

ludnoci wiata posuguje si 2% jzykw wiata (te 2% to okoo 140-150 jzykw), natomiast

okoo 98% jzykw wiata (jest to wci jeszcze liczba 6500-7000) jest uywane przez zaledwie

2% ludnoci wiata (Walczak, 2006: 155). Zgodnie z danymi SIL International4 jzyk, ktry

cieszy si nawiksz popularnoci, to chiski (w 10 odmianach), uywany przez ponad 1 mld 200

mln osb w 31 krajach. Kolejny jzyk w grupie najczciej uywanych jzykw na wiecie to

hiszpaski, posuguje si nim 329 milionw ludzi5 (warto zauway ogromn rnic w stosunku

do liczby uytkownikw jzyka chiskiego) w 44 krajach. Bardzo blisko usytuowany jest jzyk

angielski, uywany przez 328 milionw osb w 112 krajach na wiecie. Naley podkreli, e

referowane liczby dotycz uytkownikw o statusie native speakerw danych jzykw. Jzyk

polski klasyfikuje si na dwudziestym trzecim miejscu, majc ok. 40 milionw uytkownikw

jzyka w 23 krajach. Jzyk rumuski natomiast jest o wiele mniej popularny zajmuje

czterdzieste miejsce i ma 23,4 mln uytkownikw w dwudziestu krajach.

3 Pojcie globalna wioska (global village, ang.) wprowadzone zostao przez Marshalla McLuhana w ksice The

Guthenberg Galaxy (Galaktyka Guthenberg) i oznacza szybko, z ktr media masowe przekazuj informacje i

uatwiaj komunikowanie si midzy ludmi na caym wiecie, np. za pomoc internetu. 4 SIL International (oryginalna nazwa Summer Institute of Linguistics) to chrzeciaska organizacja naukowa non-

profit, ktra koncentruje swoj dziaalno na studiowaniu i badaniu jzykw mniej znanych w celu rozwijania

lingwistyki i wspierania cigoci maych jzykw. SIL zostaa utworzona przez dwch studentw w 1934 roku w

Stanach Zjednoczonych i obecnie liczy ponad 5000 aktywnych czonkw w 60 krajach wiata. 5 Wspczeni jzykoznawcy (take polscy) czsto wskazuj, i to nie jeden jzyk chiski w odmianach, a kilka

jzykw, ktre stanowi median jzykw chiskich.

[7]

Tabela 1. Jzyki majce przynajmniej 3 miliony uytkownikw pierwotnych (natywnych)

Miejsce Jzyk Kraj pierwotny Kraje -

ogem

Uytkownicy

(miliony)

1 Chiski [zho] Chiny 31 1 213

Chiski, gan [gan] Chiny 1 20,6

Chiski, hakka [hak] Chiny 17 30,0

Chiski, huizhou [czh] Chiny 1 4,6

Chiski, jinyu [cjy] Chiny 1 45,0

Chiski, mandaryski [cmn] Chiny 20 845

Chiski, min bei [mnp] Chiny 2 10,3

Chiski, min dong [cdo] Chiny 7 9,1

Chiski, min nan [nan] Chiny 10 47,3

Chiski, min zhong [czo] Chiny 1 3,1

Chiski, wu [wuu] Chiny 2 77,2

Chiski, xiang [hsn] Chiny 2 36,0

Chiski, yue [yue] Chiny 20 55,5

2 Hiszpaski [spa] Hiszpania 44 329,0

3 Angielski [eng] Wielka Brytania 112 328,0

4 Arabski [ara] Arabia Saudyjska 57 221,0

Arabski, mwiony algierski [arq] Algieria 6 22,4

Arabski, mwiony egipski [arz] Egipt 10 54,0

Arabski, mwiony w regionie Zatoki Perskiej [afb] Irak 10 3,6

http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=zhohttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ganhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=hakhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=czhhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=cjyhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=cmnhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=mnphttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=cdohttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=nanhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=czohttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=wuuhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=hsnhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=yuehttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=spahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=enghttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=arahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=arqhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=arzhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=afb

[8]

Miejsce Jzyk Kraj pierwotny Kraje -

ogem

Uytkownicy

(miliony)

Arabski, mwiony hijazi [acw] Arabia Saudyjska 2 6,0

Arabski, mwiony libijski [ayl] Libia 3 4,3

Arabski, mwiony mezopotamski [acm] Irak 5 15,1

Arabski, mwiony marokaski [ary] Maroko 10 21,0

Arabski, mwiony najdi [ars] Arabia Saudyjska 7 10,0

Arabski, mwiony pnocno-lewantyski [apc] Siria 16 14,4

Arabski, mwiony pnocno-mezopotamski [ayp] Irak 4 6,3

Arabski, mwiony sa'idi [aec] Egipt 1 19,0

Arabski, mwiony sanaani [ayn] Jemen 1 7,6

Arabski, mwiony poudniowo-lewantyski [ajp] Jordania 9 6,2

Arabski, mwiony sudaski [apd] Sudan 6 16,8

Arabski, mwiony ta'izzi-adeni [acq] Jemen 8 7,1

Arabski, mwiony tunezyjski [aeb] Tunezja 5 9,4

5 Hindi [hin] Indie 20 182,0

6 Bengalski [ben] Bangladesz 10 181,0

7 Portugalski [por] Portugalia 37 178,0

8 Rosyjski [rus] Rosja 33 144,0

9 Japoski [jpn] Japonia 25 122,0

10 Niemiecki, standardowy [deu] Niemcy 43 90,3

http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=acwhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=aylhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=acmhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=aryhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=arshttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=apchttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ayphttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=aechttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=aynhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ajphttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=apdhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=acqhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=aebhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=hinhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=benhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=porhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=rushttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=jpnhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=deu

[9]

Miejsce Jzyk Kraj pierwotny Kraje -

ogem

Uytkownicy

(miliony)

11 Jawajski [jav] Indonezja 5 84,6

12 Lahnda [lah] Pakistan 8 78,3

Panjabi, zachodni [pnb] Pakistan 7 62,6

Seraiki [skr] Pakistan 3 13,8

13 Telugu [tel] Indie 10 69,8

14 Wietnamski [vie] Wietnam 23 68,6

15 Marathi [mar] Indie 5 68,1

16 Francuski [fra] Francja 60 67,8

17 Koreaski [kor] Poudniowa Korea 33 66,3

18 Tamilski [tam] Indie 17 65,7

19 Woski [ita] Wochy 34 61,7

20 Urdu [urd] Pakistan 23 60,6

21 Turecki [tur] Turcja 36 50,8

22 Gujarati [guj] Indie 20 46,5

23 Polski [pol] Polska 23 40,0

24 Malajski [msa] Malezja 14 39,1

Malajski [zlm] Malezja 7 10,3

25 Bhojpuri [bho] Indie 3 38,5

26 Awadhi [awa] Indie 2 38,3

http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=javhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=lahhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=pnbhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=skrhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=telhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=viehttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=marhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=frahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=korhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tamhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=itahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=urdhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=turhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=gujhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=polhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=msahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=zlmhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bhohttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=awa

[10]

Miejsce Jzyk Kraj pierwotny Kraje -

ogem

Uytkownicy

(miliony)

27 Ukraiski [ukr] Ukraina 27 37,0

28 Malayalam [mal] Indie 11 35,9

29 Kannada [kan] Indie 3 35,3

30 Maithili [mai] Indie 2 34,7

31 Sunda [sun] Indonezja 1 34,0

32 Birmaski [mya] Myanmar 5 32,3

33 Oriya [ori] Indie 2 31,7

34 Perski [fas] Iran 29 31,4

Farsi, wschodni [prs] Afganistan 3 7,6

Farsi, zachodni [pes] Iran 27 23,9

35 Marwari [mwr] Indie 3 31,1

Dhundari [dhd] Indie 1 9,0

Marwari [rwr] Indie 3 5,6

Merwari [wry] Indie 1 3,9

Shekhawati [swv] Indie 1 3,0

36 Panjabi, wschodni [pan] Indie 12 28,2

37 Filipiski [fil] Filipiny 1 25,0

38 Hausa [hau] Nigeria 13 25,0

39 Tagalog [tgl] Filipiny 8 23,9

http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ukrhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=malhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=kanhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=maihttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=sunhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=myahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=orihttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=fashttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=prshttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=peshttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=mwrhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=dhdhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=rwrhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=wryhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=swvhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=panhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=filhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=hauhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tgl

[11]

Miejsce Jzyk Kraj pierwotny Kraje -

ogem

Uytkownicy

(miliony)

40 Rumuski [ron] Rumunia 20 23,4

41 Indonezyjski [ind] Indonezja 6 23,2

42 Holenderski [nld] Holandia 12 21,7

43 Sindhi [snd] Pakistan 8 21,4

44 Taiski [tha] Tajlandia 5 20,4

45 Pushto [pus] Pakistan 9 20,3

Pashto, centralny [pst] Pakistan 1 7,9

Pashto, pnocny [pbu] Pakistan 7 9,7

46 Uzbecki [uzb] Uzbekistan 14 20,3

Uzbecki, pnocny [uzn] Uzbekistan 12 18,8

47 Radastani [raj] Indie 3 20,0

Hadothi [hoj] Indie 1 4,7

Malwi [mup] Indie 1 10,4

48 Yoruba [yor] Nigeria 6 19,4

49 Azerbejdaski [aze] Iran 17 19,1

Azerbejdaski, pnocny [azj] Azerbajdan 10 7,5

Azerbejdaski, poudniowy [azb] Iran 8 12,6

50 Igbo [ibo] Nigeria 1 18,0

Tabela 1 (http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=size6, 03.02.2012 r.), zob. Aneks 1.

6 Wersja internetowa ksiki Ethnologue. Languages of the World, 2009, wyd. XVI, red. Paul M. Lewis, SIL

International Publications, Dallas, Texas.

http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ronhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=indhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=nldhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=sndhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=thahttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=pushttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=psthttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=pbuhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=uzbhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=uznhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=rajhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=hojhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=muphttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=yorhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azehttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azjhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azbhttp://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ibohttp://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=size

[12]

Przytoczone liczby s wyranie uzalenione od liczby ludnoci w krajach, z ktrych owe

jzyki pochodz. Z drugiej za strony, warto take zwrci uwag na zrnicowanie jzykowe w

krajach na wiecie. Kolejna przedstawiona tabela jest sporzdzona przez SIL International.

Rubryka Wskanik oznacza wskanik zrnicowania Greenberg, tzw. Linguistic Diversity Index

(LDI), Wskanik zrnicowania jzykowego7. Rubryka Pokrycie wskazuje kompletno oblicze

poprzez podanie odsetka jzykw w danym kraju, dla ktrego szacunkowe dane ludnoci s

dostpne. Brakujce dane s kompensowane za pomoc sumy znanych populacji jzykowych

(pokazane w kolumnie Liczba) ogu ludnoci. W rubryce Liczba podana jest wic oglna liczba

uytkownikw pierwszego jzyka ojczystego w danym kraju dla wszystkich jzykw, dla ktrych

informacje szacunkowe o ludnoci s znane. Wane jest tu, e ta rubryka nie uwzgldnia

rzeczywistej ludnoci danego kraju, lecz tylko znane dane szacunkowe o uytkownikach jzykw

ojczystych. W rubryce Ogem wskazana jest sumaryczna liczba ywych jzykw bdcych w

uyciu w danym kraju, a w rubryce Procent podana jest proporcja procentowa sumy jzykw w

danym kraju do wszystkich ywych jzykw w uyciu na wiecie. Nie zostay podane sumy tych

rubryk, poniewa uznano, e ten sam jzyk moe by uwzgldniany w wielu krajach. Kolejne

dwie rubryki dziel jzyki na Rodzime i Imigranckie. Rubryka Przecitna podaje przecitn

wielko tych grup jzykowych, dla ktrych informacje dotyczce ludnoci s znane, a rubryka

rednia wskazuje redni wielko jednej grupy jzykowej.

Tabela 2. Zrnicowanie jzykowe na wiecie (od najwyszego do najniszego)

Pastwo

Zrnicowanie Jzyki w uyciu Ilo uytkownikw

Wskanik Pokrycie Ogem Procent Rodzime Imigranckie Liczba Przecitna rednia

Papua Nowa Gwinea 0,990 100% 830 12,01 830 0 3 833 255 4 624 1 200

Vanuatu 0,974 98% 114 1,65 108 6 188 549 1 683 700

Wyspy Salomona 0,967 99% 71 1,03 71 0 368 786 5 268 2 770

Republika 0,959 91% 82 1,19 71 11 3 478 795 46 384 15 000

7 LDI (Linguistic Diversity Index) oznacza i dopuszcza moliwo, e w danym kraju dwie losowo wybrane osoby

maj rne jzyki ojczyste. Wskanik ten waha si od 0 (najnisze zrnicowanie) do 1 (najwysze zrnicowanie) i

liczony jest jako proporcja osb mwicych w kadym jzyku danego kraju do jego cakowitej liczby ludnoci.

[13]

Pastwo

Zrnicowanie Jzyki w uyciu Ilo uytkownikw

Wskanik Pokrycie Ogem Procent Rodzime Imigranckie Liczba Przecitna rednia

rodkowoafrykaska

Demokratyczna

Republika Konga

0,948 93% 217 3,14 215 2 40 099 030 199 498 26 000

Tanzania 0,947 91% 129 1,87 128 1 28 383 210 240 536 87 800

Kamerun 0,946 96% 279 4,04 278 1 10 751 460 39 968 8 500

Czad 0,944 91% 133 1,93 131 2 6 573 351 54 325 12 000

Indie 0,940 96% 445 6,44 438 7 1040676464 2 425 819 30 000

Mozambik 0,932 98% 53 0,77 43 10 19 326 700 371 667 90 000

Uganda 0,928 96% 45 0,65 43 2 23 692 900 550 998 260 000

Benin 0,921 96% 56 0,81 54 2 6 743 340 124 877 62 000

Wybrzee Koci

Soniowej

0,917 86% 93 1,35 77 16 9 220 990 115 262 26 400

Liberia 0,916 97% 31 0,45 30 1 2 716 980 90 566 53 200

Timor Wschodni 0,897 95% 19 0,28 19 0 531 510 29 528 20 000

Togo 0,897 88% 43 0,62 39 4 3,978,800 104,705 40,000

Bhutan 0.884 94% 35 0,51 25 10 1,134,500 34,379 8,200

Zambia 0,878 90% 50 0,72 43 7 10 913 380 242 520 54 400

Kenia 0,877 82% 74 1,07 69 5 27 872 508 456 926 121 000

Mali 0,874 92% 60 0,87 56 4 8 996 950 163 581 45 300

Poudniowa Afryka 0,874 90% 40 0,58 24 16 44 645 309 1 240 147 18 000

[14]

Pastwo

Zrnicowanie Jzyki w uyciu Ilo uytkownikw

Wskanik Pokrycie Ogem Procent Rodzime Imigranckie Liczba Przecitna rednia

Chorwacja 0,211 95% 22 0,32 7 15 4 488 450 213 736 4 710

Suazi 0,210 100% 8 0,12 5 3 1 106 500 138 312 7 500

Zachodni Brzeg

Palestyski i Gaza

0,208 67% 6 0,09 4 2 1 812 000 453 000 10 000

Mauretania 0,183 70% 10 0,14 6 4 3 073 730 439 104 39 000

Sowenia 0,174 80% 10 0,14 4 6 1 911 260 238 908 4 020

Kamboda 0,169 88% 25 0,36 23 2 13 511 970 614 180 6 060

Rumunia 0,169 83% 23 0,33 15 8 21 668 300 1 140 437 22 000

Brytyjskie Wyspy

Dziewicze

0,167 100% 2 0,03 2 0 21 700 10 850 2 000

Irlandia 0,165 80% 5 0,07 5 0 4 116 000 1 029 000 100 000

Lebanon 0,161 89% 9 0,13 6 3 4 266 900 533 362 18 000

Armenia 0,159 92% 12 0,17 7 5 3 431 030 311 912 3 500

Finlandia 0,148 74% 23 0,33 12 11 5 102 260 300 133 4 500

Czechy 0,146 95% 20 0,29 10 10 10 019 810 527 358 10 900

Turks i Caicos 0,146 67% 3 0,04 2 1 11 620 5 810 920

Szwecja 0,145 80% 30 0,43 12 18 8 558 850 356 619 4 000

Anguilla 0,141 67% 3 0,04 2 1 12 450 6 225 950

Tuvalu 0,139 100% 2 0,03 2 0 11 570 5 785 870

Grecja 0,137 79% 24 0,35 14 10 11 527 730 606 723 20 000

Meksyk 0,137 98% 297 4,30 291 6 92 806 584 320 023 5 000

[15]

Pastwo

Zrnicowanie Jzyki w uyciu Ilo uytkownikw

Wskanik Pokrycie Ogem Procent Rodzime Imigranckie Liczba Przecitna rednia

Saint Pierre i

Miquelon

0,134 100% 3 0,04 2 1 5 500 1 833 200

Wielka Brytania 0,133 82% 56 0,81 12 44 62 408 140 1 356 699 29 000

Liechtenstein 0,128 75% 4 0,06 3 1 31 100 10 367 1 300

Australia 0,124 86% 207 3,00 161 46 18 595 570 103 886 50

Samoa

Amerykaskie

0,116 83% 6 0,09 2 4 60 350 12 070 1 250

Nowa Zelandia 0,107 68% 22 0,32 4 18 3 398 100 226 540 3 970

Brazylia 0,103 91% 193 2,79 181 12 172 228 296 984 162 330

Urugwaj 0,092 50% 12 0,17 2 10 3 150 200 525 033 28 000

Barbados 0,091 67% 3 0,04 2 1 272 000 136 000 13 000

Gwadelupa 0,084 100% 4 0,06 4 0 449 500 112 375 7 300

Bermudy 0,081 100% 2 0,03 1 1 61 410 30 705 2 610

Nikaragua 0,081 71% 7 0,10 7 0 4 540 724 908 145 30 000

Gujana 0,080 68% 19 0,28 16 3 677 674 52 129 480

Palau 0,078 60% 5 0,07 4 1 15 422 5 141 600

Norwegia 0,072 75% 20 0,29 10 10 4 818 670 321 245 6 000

Niue 0,071 67% 3 0,04 2 1 2 108 1 054 78

Republika Zielonego

Przyldka

0,070 100% 2 0,03 2 0 408 800 204 400 14 800

Seszele 0,067 100% 3 0,04 3 0 75 280 25 093 1 600

Runion 0,066 78% 9 0,13 3 6 574 400 82 057 3 000

[16]

Pastwo

Zrnicowanie Jzyki w uyciu Ilo uytkownikw

Wskanik Pokrycie Ogem Procent Rodzime Imigranckie Liczba Przecitna rednia

Grenada 0,064 100% 3 0,04 3 0 92 250 30 750 2 300

Polska 0,064 75% 20 0,29 14 6 37 827 910 2 521 861 38 000

Portoryko 0,058 54% 13 0,19 3 10 3 546 270 506 610 1 560

Honduras 0,056 92% 13 0,19 10 3 5 763 760 480 313 990

Dania 0,055 77% 13 0,19 7 6 5 606 300 560 630 10 000

Kuba 0,001 50% 4 0,06 2 2 10 003 500 5 001 750 3 500

Haiti 0,000 100% 2 0,03 2 0 6 960 600 3 480 300 600

Brytyjskie

Terytorium Oceanu

Indyjskiego

0,000 100% 1 0,01 1 0 3 500 3 500 3 500

Falklandy 0,000 100% 1 0,01 1 0 1 990 1 990 1 990

Korea Pnocna 0,000 100% 1 0,01 1 0 20 000 000 20 000 000 20 000 000

Wyspa witej

Heleny 0,000 100% 1 0,01 1 0 5 400 5 400 5 400

Watykan 0,000 100% 1 0,01 1 0 1 000 1 000 1 000

Tabela 2 (http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=country, 03.02.2012 r.), zob. Aneks 2.

Analizujc powysz tabel, a w szczeglnoci wskanik Greenberg, stwierdzamy, e

Rumunia jest pod wzgldem jzykowym bardziej rnorodnym krajem ni Polska (Rumunia

0,169, Polska 0,064, a jest to rnica ponad 30 miejsc w tabeli), pomimo tego, e ma w uyciu

tylko o trzy jzyki ywe wicej (23 jzyki w Rumunii, a 20 w Polsce). Podczas gdy w Polsce

istnieje dwa razy wicej jzykw rodzimych ni imigranckich, w Rumunii proporcja jzykw

rodzimych do imigranckich jest na poziomie 17/8 (1,875) (zob. rys. 1 i rys. 2).

http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=country

[17]

Przenoszc rozwaania z ta globalnego na perspektyw europejsk, zauwaamy, e Polska

jest na pitym miejscu od koca wrd krajw o najmniejszej rnorodnoci jzykowej. Za Polsk

znajduj si tylko: Dania, Portugalia, Wgry oraz Watykan, podczas gdy Rumunia sytuuje si na

[18]

czternastym miejscu8 od koca, ze wzgldu na bardziej rnorodne rodowisko jzykowe. Mwic

tylko o pastwach Unii Europejskiej, Polska, szsty najliczniejszy pod wzgldem liczby ludnoci

kraj (za: Niemcami, Francj, Wielk Brytani, Wochami, Hiszpani podaj od najbardziej

zaludnionego kraju), sytuuje si dopiero na dwudziestym czwartym miejscu pod wzgldem

rnorodnoci jzykowej. Rumunia, sidmy najwikszy kraj pod wzgldem liczby ludnoci i

modszy czonek Unii Europejskiej (od 1 stycznia 2007 roku), sytuuje si na siedemnastym

miejscu w skali rnorodnoci jzykowej w Unii Europejskiej.

1.2. Polska i Rumunia stosunek do rnorodnoci jzykowej

Te dane wskazuj na wyszy poziom rnorodnoci jzykowej (i co za tym idzie

kulturowej) w Rumunii w porwnaniu z Polsk. O zainteresowaniu Rumunii wielojzycznoci i

wielokulturowoci wiadczy rwnie szybko, z jak przedstawiciele Rumunii podpisali

Europejsk Kart Jzykw Regionalnych lub Mniejszociowych europejsk konwencj (CETS

148) zatwierdzon w 1992 roku w ramach Rady Europy w celu ochrony oraz promocji jzykw

regionalnych oraz jzykw mniejszoci narodowych w Europie. Pomimo tego, e zostaa

podpisana przez wikszo pastw Rady Europy, Europejska Karta Jzykw Regionalnych lub

Mniejszociowych zostaa ratyfikowana tylko przez 23 pastwa, w tym tylko 15 z 27 pastw

czonkowskich Unii Europejskiej. Francja i Wochy, ale take spoza Unii Rosja (cho kart

podpisaa) nie ratyfikoway jej jeszcze. Belgia, gdzie maj siedziby gwne instytucje

europejskie, nawet nie podpisaa Karty. Oprcz Belgii jeszcze trzy pastwa czonkowskie nie

zgodziy si na jej podpisanie. S to Irlandia, Portugalia oraz Grecja (ktra oficjalnie w ogle nie

uznaje istnienia mniejszoci narodowych).

Rumunia z kolei podpisaa Kart ju 17 lipca 1995 roku, cho ratyfikowaa j dopiero w

2007 roku ustaw nr 282/2007. Dokument wszed w ycie 1 maja 2008 roku, a w 2009 roku

zosta sporzdzony pierwszy raport krajowy dotyczcy postpu we wdroeniu przepisw Karty.

8 Kolejno ostatnich 15 krajw europejskich najmniej rnorodnych pod wzgldem jzykowym (podaj od ostatniego

miejsca): 1. Watykan, 2. Wgry, 3. Portugalia, 4. Dania, 5. Polska, 6. Norwegia, 7. Liechtenstein, 8. Wielka Brytania,

9. Grecja, 10. Szwecja, 11. Czechy, 12. Finlandia, 13. Irlandia, 14. Rumunia, 15. Sowenia. Najbardziej rnorodnym

krajem europejskim pod wzgldem jzykowym jest Belgia.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Konwencjahttp://pl.wikipedia.org/wiki/1992http://pl.wikipedia.org/wiki/Rada_Europyhttp://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_regionalnyhttp://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_regionalnyhttp://pl.wikipedia.org/wiki/Europa

[19]

Teoretycznie Rumunia chroni najwicej jzykw regionalnych i mniejszociowych. Oglnie jest

to 20 jzykw: 1. albaski, 2. bugarski, 3. chorwacki 4. czeski, 5. grecki, 6. jidysz, 7.

macedoski, 8. niemiecki, 9. ormiaski, 10. polski, 11. romski, 12. rosyjski, 13. rusiski, 14.

serbski, 15. sowacki, 16. tatarski, 17. turecki, 18. wgierski, 19. woski, 20. ukraiski9. Kada z

mniejszoci posugujcych si tymi jzykami jest reprezentowana zarwno na poziomie

krajowym poprzez wasne organizacje, jak rwnie w parlamencie, gdzie maj po jednym pole.

Dopiero 12 maja 2003 roku Polska podpisaa Europejsk Kart Jzykw Regionalnych lub

Mniejszociowych (Dz.U. z 2009 r., Nr 137, poz. 1121), a jeszcze pniej, bo 12 lutego 2009 roku

Karta zostaa ratyfikowana, a dokument wszed w ycie w stosunku do Polski z dniem 1 czerwca

2009 roku. Okrelone drog Ustawy o mniejszociach narodowych i etnicznych oraz o jzyku

regionalnym z dnia 6 stycznia 2005 r. (Dz.U. z dnia 31 stycznia 2005 r.) jzyki mniejszoci

narodowych w Polsce to: 1. biaoruski, 2. czeski, 3. litewski, 4. niemiecki, 5. ormiaski, 6.

rosyjski, 7. sowacki, 8. ukraiski, 9. jidysz, oraz jzyki mniejszoci etnicznych: 10. karaimski, 11.

emkowski, 12. romski, 13. tatarski. Zgodnie z t ustaw, mniejszoci narodowe odrniaj si od

mniejszoci etnicznych tym, e utosamiaj si z narodem zorganizowanym we wasnym

pastwie.

Warto w tym miejscu zwrci rwnie uwag na sytuacj Modawii. Jest to jedyny kraj

byego Zwizku Radzieckiego, w ktrym mniejszoci etniczne (Ukraicy, Gagauzi, Bugarzy,

ydzi oraz czciowo Romowie) bdnie nazwane nierosyjskimi s poddawane cigemu

procesowi rusyfikacji poprzez prowadzenie edukacji publicznej tylko w jzyku rosyjskim.

Modawia jeszcze nie ratyfikowaa Karty, ktr podpisaa w lipcu 2002 roku, chocia ostatnio

toczy si coraz wicej dyskusji na ten temat w Rzdzie Modawii. Ratyfikacja Karty wizaaby si

z zaprzestaniem stosowania pojcia jzyka komunikacji interetnicznej, za ktry do tej pory

uznawany jest jzyk rosyjski.

Na znaczenie jzykw narodowych i etnicznych w Europie wskazuj rwnie niedawne

reakcje rumuskiego Ministra Spraw Zagranicznych (Andreia Margi) na nowo zaproponowan

ustaw Parlamentu Ukrainy na temat jzykw regionalnych. Parlament Ukrainy zatwierdzi we 5

czerwca 2012 r. projekt ustawy o jzykach regionalnych, wymieniajc wrd nich zarwno jzyk

9 http://www.dri.gov.ro/documents/B1-Legea%20de%20ratificare%20Carta%20Europeana%20a%20Limbilor.pdf,

11.05.2012 r.

http://www.dri.gov.ro/documents/B1-Legea%20de%20ratificare%20Carta%20Europeana%20a%20Limbilor.pdf

[20]

rumuski, jak i modawski. Byy Minister Spraw Zagranicznych (obecnie Minister Kultury,

7.11.2012r.) zaprzecza istnieniu jzyka modawskiego jako odrbnego od jzyka rumuskiego.

Kwestia zaakceptowania istnienia jzyka modawskiego w Rumunii jest spraw sporn i

kontrowersyjn ju wiele lat i wynika ze wsplnej historii obydwu obecnie suwerennych krajw.

Modawia (rum. Moldova) i Wooszczyzna (rwnie znana jako Multany, rum. Muntenia / ara

Romneasc / Valahia) to dwie historyczne i geograficzne krainy Rumunii: Cay ten tak bardzo

zrnicowany krajobrazowo obszar to Rumunia, kraj i ojczyzna ponad 20-milionowego dzi

narodu rumuskiego w jego historycznym zasigu. Skadaj si na cztery gwne, zasadnicze

krainy: 1. Siedmiogrd (Transilvania), zajmujcy prawie poow powierzchni kraju, obejmujcy

Wyyny Siedmiogrodzk i Somesz, Nizin Nadcisask i wiksz cz Banatu; 2. Modawia

(Moldova); 3. Wooszczyzna (ara Romneasc Muntenia [Multany] + Oltenia); 4. Dobruda

(Dobrogea). Z ziem historycznych jedynie Besarabia i pnocna cz historycznej Modawii

(Bukowina) nie znajduj si w obecnych granicach pastwa rumuskiego (Demel, 1986: 15).

Warto tutaj zwrci szczegln uwag na ostatnie zdanie powyszego cytatu. Mona je

interpretowa jako subtelne wskazanie na przynaleno ziemi besarabskiej i bukowiskiej do

Rumunii.

Aby lepiej zrozumie relacje, ktre cz te regiony Europy, potrzebny bdzie

przynajmniej schematyczny przegld historii ostatnich dwch tysicleci, pomimo tego, e: Il

nest pas de pays en Europe dont les origines soient plus obscures que celles de la Roumanie.

Pendant plus de mille ans son histoire est couverte dune voile impntrable et en labsence de

sources crites nous sommes reduits aux conjectures, aux thories, lapparence des faits. Quand

la fin le voile scarte, nous nous apercevons que lhistoire des Roumains est mele celle des

nations voisines dune faon plus inextricable que nulle part ailleurs10

(Seton-Watson, 1937: VII).

W polskiej historiografii jest rwnie mao prac powiconych Rumunii. Bibliografia jest

minimalna, a wiedza oglna jeszcze ubosza. Juliusz Demel prbuje wytumaczy ten brak: Lecz

mimo tej bliskoci geograficznej i powiza historycznych dzieje narodu rumuskiego i

stosunkw rumusko-polskich nie s u nas szerzej znane. Wpyna na to zapewne znaczna dla

10

Nie ma adnego kraju w Europie, ktrego pocztki byyby bardziej przesonite tajemnic ni pocztki Rumunii.

Przez ponad tysic lat jego historia jest pokryta nieprzeniknion zason i z powodu braku rde pisanych jestemy

zmuszeni do przypuszcze, teorii, do pozorw. Kiedy w kocu zasona zostanie zdjta, zdamy sobie spraw, e

historia Rumunw miesza si z histori narodw ssiadujcych w sposb bardziej nierozczny ni nigdzie indziej

(tum. wasne).

[21]

obydwu narodw i pastw odmienno ich drg rozwoju, rozmijajcych si pod niejednym

wzgldem w zakresie inspiracji, a take i w czasie. Ziemie rumuskie znalazy si w znacznej

czci w obrbie wiata antycznego, greckiego i rzymskiego. Pniej kultura rumuska wzrosa w

krgu oddziaywania Konstantynopola i prawosawia, a kraj, podzielony midzy kilka organizmw

pastwowych, pozostawa od schyku redniowiecza pod wzmagajcymi si wpywami Turcji,

nastpnie pod panowaniem tureckim. Polska w tych czasach przeywaa okres wietnoci i

rozkwitu, utrzymujc cise zwizki kulturalne z Europ rodkow i zachodni. Natomiast

wyzwolenie Rumunii z jarzma tureckiego i odbudowa rumuskiego narodowego pastwa

przypady na czasy, w ktrych Polska upada i ulega rozbiorom, a nard polski utraci

niepodlego (Demel, 1986: 5).

Rzeczywicie pierwotne krainy pniej stanowice pastwo Rumunia Wooszczyzna,

Modowa oraz Siedmiogrd (rum. Transilvania) byy pocztkowo zamieszkiwane przez Dakw

lub jeszcze poprawniej Geto-Dakw11

, o ktrych wiemy od Herodota (V w. p.n.e.), e wywodzili

si z rodu Trakw. O Rumunach i o ich jzyku bdzie mona mwi dopiero pniej, po

kolonizacji Dacji przez Rzymian i po przejciu fali ludw imigranckich i koczowniczych, a

szczeglnie Sowian. Dacja staa si prowincj rzymsk po zwycistwie cesarza Trajana nad

krlem Dacji, Decebalem, w 107 roku n.e. Przez ponad sto lat autochtoni byli poddawani

procesowi romanizacji, w wyniku ktrego wyksztaciy si podstawy jzyka rumuskiego:

Odrbna narodowo rumuska z wasnym jzykiem nalecym do grupy romaskiej wytworzya

si w wyniku dugiego procesu dziejowego, a powstaa na bazie ludnoci miejscowej,

autochtonicznej, geto-dackiej, ktra w pierwszej poowie I tysiclecia n.e. ulega romanizacji, w

drugiej za podlegaa silnym wpywom sowiaskim (Demel, 1986: 78). Uwaa si, e proces

romanizacji by bardzo intensywny, biorc pod uwag, e we wspczesnym jzyku rumuskim

zostao rzeczywicie bardzo mao sw pochodzenia dackiego, ale wikszo z ich nie zostaa

niczym zastpiona i uywane s na co dzie przez uytkownikw jzyka rumuskiego, np.: barz

(bocian), brad (sosna), brnz (ser), cciul (czapka), copil (dziecko), doin (rumuska ludowa

pie liryczna), buz (warga), mazre (groch), mmlig (mamayga), smbure (pestka, ziarnko),

stejar (db), strugure (winogrono)12

.

11

Dakowie tak byli nazywani przede wszystkim ludzie mieszkajcy w Siedmiogrodzie, a ci mieszkajcy na

Wooszczynie, w Dobrody, a do Besarabii byli nazywani Getami (zob. Djuvara, 2008: 13). 12

Kompletn tabel mona znale w Aneksie 3.

[22]

Z kolei o nazwach Rumunw i Modawian pisa ju Miron Costin (1633-1691),

kontynuator dzie Grigorea Urechea (1590-1647): nazwa Modawianin pochodzi bowiem od

rzeki Modawy, po drugim skolonizowaniu tej ziemi przez wojewod Dragosza, a Munteczycy

nazywaj si bd to Munteczykami od gr, [czyli] gralami, bd to Olteczykami od Oltu,

albowiem Polacy nazywaj ich Moltanami (Costin, 1998: 332). Natomiast mwic o jzyku,

Costin uznaje jako suszn jedynie nazw jzyk rumuski, argumentujc: Mimo tego, e w

historii i w mowie, zarwno przez obcych, jak i przez nich samych, nazwa ich z czasem w cigu

wiekw zostaa zmieniona i miewali te inne miana, jednak ta dawna nazwa Rumun stanowi ich

korze i podstaw. Jak wida [i w tym], e cho mwimy teraz: Modawianie, jednak nie pytamy:

tii moldovenete?, lecz tii romnete?, czyli [czy znasz] rzymski, niemal nie mwimy scis

romanice? jak w jzyku aciskim. Istnieje wic ta dawna nazwa jako niewzruszona podstawa,

cho czy to dugi czas, czy to obcy dodali te inne nazwy, jednak ta [pochodzca z] korzenia nie

zmienia si. I tak najprawdziwsz nazw [ludnoci] tych krajw, i naszego kraju Modawii i

Muntenii, jest Rumun, jak jeszcze teraz nazywaj siebie wszyscy [Woosi] mieszkajcy na

ziemiach wgierskich oraz jak nazywaj swj kraj Munteczycy w mowie i pimie: ara

Romneasc (Costin, 1998: 332). Sowa Costina s bardzo wane zarwno w kontekcie

uywania terminu jzyk modawski w stosunku do jzyka rumuskiego, jak rwnie w bardzo

draliwym obecnie kontekcie coraz czstszej potocznej identyfikacji Rumunw z Romami i, w

konsekwencji, jzyka rumuskiego z jzykiem romani.

Przywoujc opinie blisze naszym czasom, warto wspomnie take Eugena Coeriu

(1921-2001), jednego z najsynniejszych na wiecie jzykoznawcw modawskich (biorc pod

uwag dzisiejsze granice). Urodzi si w Mihileni wtedy bya to Rumunia, a teraz Modawia).

Wikszo jego prac ukazao si w jzykach niemieckim, hiszpaskim i portugalskim, a jego

wpyw w rumuskim rodowisku lingwistycznym by minimalny w stosunku do wartoci jego

prac. Midzy innymi by bardzo zainteresowany problematyk jzyka rumuskiego, twierdzc

wiele razy, e wziwszy pod uwag kryteria naukowe, nie mona akceptowa stosowania terminu

jzyka modawskiego: A promova sub orice form o limb moldoveneasc, deosebit de limba

romna este, din punct de vedere strict lingvistic, ori o greeal naiv, ori o fraud tiinific. Din

[23]

punct de vedere istoric i practic este o absurditate, o utopie i din punct de vedere politic e o

anulare a identitii etnice i culturale a unui popor i deci un act de genocid etnico-cultural13

.

Ze wszystkich omawianych krain historycznych najcilej powizane losy maj Modawia i

Wooszczyzna: La Moldavie et la Valachie, franchement roumaines, dominent lhistoire du pays

partir du XIVe s.14

(Larousse, III, 1966: 520).

Obie doznay przejcia fal ludw imigranckich i koczowniczych (Gotw, Hunw, Awarw,

Pieczyngw, Kumanw). Pierwsze zjednoczenie tych dwch regionw miao miejsce w 1859 r.

pod ksiciem Alexandrem Janem Cuza, gdy utworzono Zjednoczone Ksistwo Modawii i

Wooszczyzny. W trzy lata pniej, w 1862 r. nazwa Ksistw zostaa zmieniona na Zjednoczone

Ksistwa Rumunii, a po kolejnych czterech latach, uni t przeksztacono w Ksistwo Rumunii. Po

zaanektowaniu Modawii przez ZSRR (przy podpisaniu Paktu Ribbentrop-Mootow w sierpniu

1939 r.) ludzie tu mieszkajcy zostali poddani cigemu procesowi rusyfikacji, midzy innymi

poprzez reaktywacj alfabetu cyrylickiego, ktry wszak zastpiono aciskim alfabetem ju od

reformy Alexandra Jana Cuzy z 1860 r.

Obecnie oficjalnym jzykiem Modawii jest jzyk modawski, zapisywany alfabetem

aciskim. Rwnolegle nadal funkcjonuje jzyk rosyjski z alfabetem cyrylickim. Struktura

gramatyki urzdowego jzyka modawskiego i urzdowego jzyka rumuskiego oraz sownictwo

tych dwch urzdowych jzykw nieznacznie si rni. Co prawda, w jzyku modawskim

istniej pewne regionalizmy oraz archaizmy (za takowe uznawane w jzyku rumuskim),

aczkolwiek ich ilociowy i jakociowy wymiar nie pozwalaj na ocen ich jako odrbnych

jzykw w wietle kryteriw jzykoznawczych. Warto tutaj wspomnie tre Deklaracji

Niepodlegoci Republiki Modawii z 27 sierpnia 1991 roku, ktra oprcz potpienia Paktu

RibbentropMootow zawieraa punkt o jzyku rumuskim (a nie modawskim) jako jzyku

13

http://www.basarabia91.net/2012/07/maestrul-eugen-coseriu-ar-fi-implinit.html, 11.11.2012 r. Promowanie za

wszelk cen jzyka modawskiego, odrbnego od jzyka rumuskiego jest, z punktu widzenia cile lingwistycznego,

albo jakim naiwnym bdem, albo oszustwem naukowym. Z historycznego i praktycznego punktu widzenia jest to

absurd, utopia, a z politycznego punktu widzenia jest to anulowanie etnicznej i kulturowej tosamoci narodowej, a w

konsekwencji ludobjstwo etniczno-kulturowe (tum. wasne). 14

Modowa i Wooszczyzna, wprawdzie rumuskie, zdominoway histori kraju, poczwszy od XIV w. (tum.

wasne).

http://www.basarabia91.net/2012/07/maestrul-eugen-coseriu-ar-fi-implinit.html

[24]

urzdowym nowo powstajcego, suwerennego pastwa: decretarea limbii romne ca limb de stat

i reintroducerea alfabetului latin, din 31 august 198915

.

Kwestia istnienia jzyka modawskiego jako odrbnego od jzyka rumuskiego jest wci

mocno dyskutowana po obu stronach rzeki Prut, a jej moliwe rozwizanie ma raczej charakter

polityczny.

Powiciam t cz rozprawy kwestiom jzykowym, ogldanym z rnych perspektyw,

w Polsce i Rumunii, gdy uwaam, i stosunek do jzyka (i do jzykw w ogle) warunkuje

wyraane w jzyku opinie, oceny, relacje.

15

http://istoria.md/articol/573/Declara%C5%A3ia_de_Independen%C5%A3%C4%83_a_Republicii_Moldova,

03.02.2013 r. ustanowienie jzyka rumuskiego jako jzyka pastwowego oraz ponowne wprowadzenie alfabetu

aciskiego, poczwszy od dnia 31 sierpnia 1989 roku (tum. wasne).

http://istoria.md/articol/573/Declara%C5%A3ia_de_Independen%C5%A3%C4%83_a_Republicii_Moldova

[25]

Rozdzia 2. Jzyk wartoci w kontekcie koncepcji jzykoznawczych

Jeli jest prawd, e nie potrafimy myle bez myli i

e uczymy si myle za pomoc sw,

to jzyk wyznacza granic i zarys caego ludzkiego poznania...

J.G. Herder

2.1. Jzyk mylenie wartoci

Aby mc analizowa wybrane kategorie: jzyk, mylenie, wartoci i zrozumie powizania

midzy nimi, trzeba je najpierw zdefiniowa. Zaczn od definiowania niespecjalistycznego,

zgodnego z rozumieniem przecitnego uytkownika jzyka, co ilustruj definicje w sownikach

oglnych.

Wedug Uniwersalnego sownika jzyka polskiego PWN pod redakcj Stanisawa Dubisza,

sowo jzyk ma kilka znacze (podaj wycznie znaczenia istotne w mojej rozprawie, pomijajc

np. znaczenie anatomiczne jako czci jamy ustnej itd.): 2. system znakw dzwikowych (i

wtrnie pisanych) sucych do porozumiewania si przez czonkw danego narodu,

spoeczestwa; mowa, 3. sposb porozumiewania si ludzi pewnego rodowiska lub zawodu

oraz zapisu i przekazywania informacji w jakiej dziedzinie wiedzy, 4. ksik. a) sposb

wyraania si, formuowania wypowiedzi w mowie lub pimie, charakterystyczny dla danego

czowieka, autora, dziea, gatunku literackiego, epoki; styl; b) utrwalony spoecznie zesp znakw

dotyczcych jakich dziaa czowieka lub wyraajcych jego emocje oraz kady ukad elementw

rzeczywistoci (wszelkie dzwiki, barwy itp.), ktremu czowiek nada jak tre (USJP I:

1301-1304). Znaczenia, ktre nas interesuj w analizie relacji jzyk mylenie wartoci, to 2. i

do pewnego stopnia 3.

Wedug Innego sownika jzyka polskiego pod redakcj Mirosawa Baki, jzyk jest

zdefiniowany nastpujco: 2. jzyk to take system znakw sucych ludziom do

porozumiewania si w mowie lub pimie, 3. jzykiem nazywamy 3.1. sposb mwienia lub

pisania charakterystyczny dla jakiej osoby, autora, epoki lub sytuacji, zwaszcza rodzaj

uywanego sownictwa, 3.2. formalny system zapisu uywany do specjalnych celw, np. do

programowania komputerw lub w logice, 4. jzyk filmu, uczu, barw itp. to zesp nalecych

[26]

do jakiej dziedziny aktywnoci lub emocji czowieka 5. jzykiem nazywamy zajcia, na ktrych

uczymy si jzyka, zwaszcza obcego (ISJP I: 576).

W Encyklopedii PWN Obyczaje, jzyki, ludy wiata znajdujemy nastpujc definicj:

zesp rodkw pierwotnie gosowych, wtrnie take innych (jak pismo czy rnego rodzaju

sygnalizacje), sucych ludziom do porozumiewania si. T funkcj j. przejto nazywa

komunikatywn. Naley j rozumie szeroko, tzn. nie tylko jako obejmujc biece

porozumiewanie si czonkw spoecznoci mwicej tym samym j. (tzw. spoecznoci

jzykowej), ale take jako kontakt informacyjny z przeszoci poprzez nagromadzone dokumenty

jzykowe. Przeszo odbija si w j. rwnie w sposobie, w jaki w procesie jego rozwoju hist.

zostaa w nim utrwalona strukturalizacja i kategoryzacja wiata. Dziki j. moliwe stao si

powstawanie w spoecznociach kultur i przekazywanie ich kolejnym pokoleniom (Obyczaje,

jzyki, ludy wiata, 2007: 353).

Podsumowujc przytoczone definicje, moemy stwierdzi, e najwaniejsz cech jzyka,

wskazywan we wszystkich rdach, jest midzyludzkie porozumiewanie si poprzez korzystanie

ze wsplnego rodka komunikacji, ktrym jest jzyk wanie.

Pojciu jzyka zostao powiconych wiele prac z zakresu bada jzykoznawczych,

szczeglnie z jzykoznawstwa oglnego. Prb definiowania jzyka jest niemao. Tadeusz

Milewski, wychodzc od najbardziej ewidentnej sytuacji posugiwania si jzykiem, twierdzi, e

przysuchujc si mowie ludzi w rnych krajach, jednych z nich rozumiemy, innych za nie

rozumiemy zupenie. Stwierdzamy wwczas, e ci, ktrych nie rozumiemy, wychowali si w innej

ni my tradycji spoecznej, e mwi innym ni my, przekazanym im przez przodkw, jzykiem.

Bez wsplnego jzyka nie ma zrozumiaej mowy. Widzimy wic, e jzyk wchodzi w skad mowy

i przejawia si w niej, e jest niezbdnym skadnikiem mowy (Milewski, 2009: 5).

Wyodrbniajc jzyk od mowy, definiuje jzyk jako: to, co w mowie jest rwnoczenie

spoeczne, trwae i abstrakcyjne (Milewski, 2009: 5). Pisze: Po mwieniu, zrozumieniu i tekcie

nastpn faz mowy stanowi jzyk, bdcy spoecznym i abstrakcyjnym tworem mowy. [...] Jzyk

jest wanie tym narzdziem, tym systemem wyrazw i regu wyabstrahowanych z zapamitanych

tekstw, ktry nam umoliwia tworzenie nowych tekstw. Mono powtarzania zapamitanych

tekstw nie jest jeszcze opanowaniem jzyka. Jzyk opanowujemy dopiero wwczas, gdy z

wielkiej iloci zapamitanych zda uda nam si wyabstrahowa poszczeglne wyrazy i reguy

[27]

gramatyczne, a wic to, co stanowi jzyk (Milewski, 2009: 6). Stwierdza dalej, e jest on

tworem ponadindywidualnym, spoecznym, jest oglnym systemem norm porozumiewania,

ktrym wszyscy podpodrzdkowa si musz, aby unikn nieporozumie. Jzyk jest zatem

skadnikiem mowy charakteryzujcym si trzema cechami, a mianowicie tym, e jest on s p o e c

z n y (w przeciwiestwie do indywidualnego procesu mylenia), e jest t w o r e m, czyli ma

trwae istnienie w czasie (w przeciwiestwie do przemijajcych procesw, jakimi s mwienie i

zrozumienie), i wreszcie, e jest a b s t r a k c y j n y (w przeciwiestwie do konkretnych procesw

mwienia i zrozumienia oraz do konkretnego tworu, jakim jest tekst) (Milewski, 2009: 6).

W Encyklopedii jzykoznawstwa oglnego jzyk jest zdefiniowany jako system znakw

(prymarnie dwikowych, wtrnie pisanych i in.) sucy do porozumiewania si w obrbie danej

spoecznoci. Jz. jest tworem spoecznym, tj. wsplnym wszystkim czonkom danej spoecznoci

(nazywanej spoecznoci jz.), w przeciwnym bowiem wypadku niemoliwe byoby

porozumienie. Spoeczny charakter jz. i jego jednolito jako systemu abstrakcyjnego podkrelay

szkoy strukturalistyczne w przeciwiestwie do modogramatykw, dla ktrych jz. stanowi

zjawisko indywidualne (Encyklopedia, 1999: 269-270).

Chciaabym zwrci szeczegln uwag w tym miejscu na spoeczny charakter jzyka.

Porozumiewanie midzyludzkie moe istnie tylko pod warunkiem posugiwania si wsplnym

kodem, znanym wszystkim stronom.

Na relacj jzyka ze wiatem wskazuje Renata Grzegorczykowa: Odkd bowiem powstaa

refleksja filozoficzna nad wiatem, pojawia si take myl o jzyku jako zjawisku nieodcznie

zwizanym z czowiekiem, ktry jedyny w wiecie wytworzy system znakw majcych

przekazywa innym zamierzone, abstrakcyjne informacje (Grzegorczykowa, 1995: 9).

Wan rol odgrywa te jzyk w procesie mylenia: bez niego nie mona sobie wyobrazi

wyranego formuowania myli. Zreszt jzyk wywiera te pewien wpyw na mylenie w wyniku

rozwoju utrwalonej w nim kategoryzacji wiata zewntrznego, rnej nieco w rnych jzykach,

ktra nie moe by bez wpywu na sposb, w jaki ludzie percypuj rzeczywisto (Obyczaje ...,

2007: 353). Ewidentna relacja midzy jzykiem a myleniem jest bezporednio pokazana w

przedstawionej definicji jzyka, wskazuje na zaleno percypowania wiata od jzyka.

Pojcie mylenie myle, to wedug Uniwersalnego sownika jzyka polskiego: 1.

uwiadamia sobie co i skupia na tym uwag, usiowa co zrozumie lub rozwiza;

[28]

zastanawia si, rozwaa, analizowa, rozumowa; 2. sdzi, przypuszcza, mniema; 3.

pamita o czym, o kim; dba, troszczy si o kogo, o co; 4. nosi si z jakim zamiarem,

mie zamiar, chcie co zrobi; zamierza, projektowa, postanawia (USJP II, 2006: 754).

Wedug Innego sownika jzyka polskiego mylenie jest zdefiniowane nastpujco: 1.

kiedy mylimy, to w naszym umyle powstaj jakie sdy, idee, wnioski, pomysy, itp. 2. Jeli

mylimy o jakiej osobie, rzeczy, sprawie, itp., to ona jest przedmiotem naszych myli. 3. Jeli

kto mwi, e myli o jakiej osobie, rzeczy lub sprawie, to wskazuje, e jest ona przedmiotem

jego wypowiedzi w danym momencie. 4. Mwimy, e kto myli o jakiej osobie, rzeczy lub

sprawie, jeli jest ona przedmiotem jego troski. 5. Jeli mylimy co o czym, to mamy na ten

temat takie zdanie. 6. Jeli mylimy o zrobieniu czego, to zamierzamy to zrobi. 7. Mwimy,

e kto ani myli czego zrobi, jeli nie ma najmniejszego zamiaru tego zrobi. 8. Mwimy, e

kto niewiele mylc zrobi co, jeli zrobi to spontanicznie, bez zastanowienia i szybko. 9.

Jeli pytamy, co kto sobie myli, to wyraamy irytacj lub oburzenie z powodu jego

zachowania. 10. Jeli pytamy, co nasz rozmwca myli, to dajemy mu do zrozumienia, e jego

wtpliwoci s nieuzasadnione. 11. Wyraenia mylaby kto uywamy, aby zaznaczy, e

sytuacja jest odmienna od tego, co kto mgby przypuszcza. 12. Mwimy (Ja) myl na

znak, e to, co powiedzia nasz rozmwca, uwaamy za oczywiste (Inny sownik jzyka

polskiego, 2000, I: 908-909).

Tyle znajdujemy w popularnych sownikach. Przyjrzyjmy si z kolei literaturze naukowej.

Jedna z fundamentalnych prac powiconych zagadnieniu relacji midzy jzykiem a myleniem

oraz ich stosunkowi do rzeczywistoci to zbir artykuw Benjamina Lee Whorfa zawarty potem

w tomie Jzyk, myl i rzeczywisto. Jest to praca interdyscyplinarna, a wic odbiorcy nale nie

tylko do grona jzykoznawcw (ze szczeglnym wyodrbnieniem etnolingwistw), ale take

filozofw jzyka, kulturoznawcw i antropologw.

Rozwaajc kwesti mylenia w spoecznociach prymitywnych, Whorf podkrela

wan rol, jak jzykoznawstwo i jej badacze powinni odgrywa w ustalaniu tego, co i jak dana

grupa spoeczna myli. Twierdzi on, e problem mylenia czonkw owej spoecznoci [] ma

charakter w duej mierze kulturowy, a co wicej, ma bardzo bliski zwizek z pewnym szczeglnie

spoistym zbiorem zjawisk kulturowych, ktry zwiemy jzykiem. Wymaga podejcia

lingwistycznego, uwydatniajcego (Whorf, 1982: 108). Bardzo istotna dla niniejszej pracy

[29]

informacja, ktr mona zaczerpn z pracy Whorfa, dotyczy rozrnienia mylenia od wartoci

jako elementw sfery jzyka. W celu zrozumienia pojcia mylenia, Whorf powouje si na

klasyfikacj funkcji umysu ludzkiego wedug Carla Junga, ktry wyodrbnia cztery takie funkcje,

a mianowicie: intuicj, odczuwanie, mylenie i postrzeganie. Zgodnie z propozycj Whorfa,

charakterystycznym rysem koncepcji Jungowskiej jest to, e owe cztery funkcje rni si nie

tylko jakociowo, lecz stanowi odrbne i relatywnie zamknite systemy dziaania zasady

energetycznej libido. Innymi sowy o ile dobrze zrozumiaem Junga libido, czyli energia

suca myleniu, nie ulega transformacji w libido postrzegania lub odczuwania i vice versa, z

wyjtkiem przejcia na paszczyzn niewiadomoci, gdzie osiga sw pierwotn, nie

zrnicowan form, i dalej ujcie Jungowskie jest istotnym elementem mojego ujcia problemu

mylenia (Whorf, 1982: 109).

Analizujc wskazane pojcia, Whorf twierdzi, e ostatecznie wic tylko mylenie jest

funkcj prymarnie i immanentnie jzykow (Whorf, 1982: 109), co jest dla jzykoznawcy

oczywiste. Zgodnie z podziaem Junga, mylenie i odczuwanie s funkcjami racjonalnymi,

podczas gdy intuicja i postrzeganie s funkcjami irracjonalnymi, a wic niejzykowymi. Natomiast

to nie oznacza, e mylenie i odczuwanie nawizuj do jzyka w sposb identyczny, szczeglnie

biorc pod uwag, e charakteryzuj si odrbnymi libido. Mylenie, z jednej strony, zawiera

obszerny element jzykowy o naturze strukturalnej, podczas gdy odczuwanie ma charakter

zasadniczo niejzykowy i cho korzysta czasem z mowy jako nonika, to jednak w sposb

zasadniczo odmienny. Mona powiedzie, e mylenie jest dziedzin swoicie jzykow,

natomiast odczuwanie dotyczy wartoci, ktre mieszcz si wprawdzie w sferze jzyka, ale tkwi

raczej na jego peryferiach (Whorf, 1982: 109).

Wanym pojciem w naszych dalszych rozwaaniach bd wartoci. Przyjrzyjmy si

wobec tego znaczeniom i funkcjonowaniu sowa warto. Zobaczymy, e majc zaledwie

peryferyjn styczno z jzykiem wedug Whorfa zaczy przybiera coraz bardziej konkretny

ksztat w zainteresowaniach jzykoznawcw. I znw zacznijmy od przegldu sownikw.

W Uniwersalnym sowniku jzyka polskiego warto ma nastpujce znaczenia: 1. to, ile

co jest warte pod wzgldem materialnym, cecha jakiej rzeczy dajca si opisa iloci pienidzy

uzyskan z jej sprzeday lub moliwoci wymiany na inne towary; 2. cecha tego, co jest dobre

pod jakim wzgldem, przypisywana rzeczom np. ze wzgldu na ich uyteczno lub moliwo

[30]

wywoania pozytywnych uczu; wano, znaczenie; 3. waciwoci jakiego przedmiotu,

towaru, dziki ktrym zaspokaja on okrelone potrzeby; 4. posiadanie zalet moralnych lub

spoecznych; 5. zestaw cech uznawanych za dobre, bdcych wzorem postpowania, godnych

urzeczywistnienia; 6. fiz. mat. liczba okrelajca, ile jednostek zawiera dana wielko fizyczna

lub wielko mogca zastpi wyraenie algebraiczne, jego zmienne (USJP IV: 353, 354). Jak

wynika z przedstawionych definicji, leksem warto wystpuje gwnie w trzech podstawowych

znaczeniach, a mianowicie:

1. matematyczno-logicznym (znaczenie 6. oraz, do pewnego stopnia, znaczenie 3.);

2. ekonomicznym (znaczenie 1. oraz czciowo 3.);

3. aksjologicznym (wikszo znacze 2, 4, 5.).

Wedug Innego sownika jzyka polskiego, sowo warto ma nastpujce znaczenia: 1.

Warto jakiej rzeczy to pienidze, ktrych jest ona warta. 2. Jeli kto lub co ma jak

warto, to ma jakie zalety. 3. Wartoci etyczne, estetyczne itp. to zasady i przekonania wane

w yciu jakiej spoecznoci, bdce podstaw przyjtych w niej norm i ocen, np. etycznych lub

estetycznych (Inny sownik jzyka polskiego, 2000, II: 969).

Sprbujmy przyjrze si, do jakiego stopnia zbiene z codziennym uyciem sowa

warto (uznajc, e te uycia s odnotowane przez popularne sowniki) s rozwaania

aksjologiczne jzykoznawcw.

wiat wartoci jest wiatem zoonym. Skada si z wielu elementw, poziomw i

aspektw. Koncepcje strukturalizacji i kategoryzacji wiata wartoci nie s jednorodne, jest tu

wiele propozycji przewanie w postaci klasyfikacji lub typologii. Przede wszystkim wynika to z

faktu, e zainteresowanie pojciem wartoci byo i w dalszym cigu jest popularne zarwno wrd

filozofw, jak i psychologw, socjologw, antropologw oraz jzykoznawcw. Percypowanie i

rozumienie pojcia wartoci zaley wic od punktu widzenia badacza kadej z wymienionych

dziedzin naukowych.

Warto uczynia jednym z centralnych punktw zainteresowa polska szkoa lingwistyki

antropologiczno-kulturowej i etnolingwistyki kognitywnej, ktra uksztatowaa si w rodowisku

Uniwersytetu Wrocawskiego oraz Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie. Pocztki

bada i publikacji zwizanych z tematyk wartoci sigaj poowy lat 80. Jerzy Bartmiski, jako

koordynator prac w sekcji jzykoznawczej w ramach pierwszego spotkania w 1985 roku w

[31]

Karpaczu, przedstawi krtki zarys narodzin tzw. biaej serii wrocawskiej serii wydawniczej

Jzyk a Kultura: Pierwsze spotkanie zostao zorganizowane w roku 1985 w Karpaczu przez

Janusza Anusiewicza, wwczas jeszcze doktora, pracownika Zakadu Wspczesnego Jzyka

Polskiego w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocawskiego, we wsppracy z

wrocawskim Biurem Problemu Wzowego, reprezentowanym przez mgr. Grzegorza Drylla i doc.

Jerzego Bartmiskiego, jako koordynatora prac w sekcji jzykoznawczej. Materiay z tej

konferencji ukazay si pod redakcj J. Anusiewicza i J. Bartmiskiego w publikacji Podstawowe

pojcia i problemy, Jzyk a Kultura, t. 1. Do referatw konferencyjnych doczono take

sprawozdania z prac dotowanych przez Biuro (m.in. Jadwigi Puzyniny nad jzykiem Norwida

oraz Jerzego Bartmiskiego nad Sownikiem etnolingwistycznym) (Bartmiski, www 2,

10.11.2012 r.). Pierwsze dwa tomy biaej serii ukazay si w latach 1988-1989 w niszowym

nakadzie 100 egzemplarzy poniewa tyle Uniwersytet Wrocawski mg wyda na wewntrzne

potrzeby, czyli bez poddawania si kontroli cenzury (sformuowanie na wewntrzne potrzeby

jest eufemizmem, ktrego prawdziwy sens wyraa czciowy zakaz rozpowszechniania

publikacji) (Bartmiski www 2, 10.11.2012 r.). Publikacje z artykuami wygoszonymi podczas

spotka powiconych jzykoznawstwu kognitywnemu cieszyy si ogromn popularnoci, miay

zasig oglnopolski, licz obecnie ponad 20 tomw. Trzeba jednak przypomnie, e Prace

powstajce w krgu umw zawieranych przez wrocawskie Biuro Problemu Wzowego Polska

kultura narodowa ukazyway si nie tylko w biaej serii wrocawskiej, lecz take w czerwonej

serii lubelskiej (w latach 1988-2010 wydano 25 tomw) oraz w roczniku Etnolingwistyka (20

tomw wydanych w latach 1988-2010) (Bartmiski, www 2, 10.11.2012 r.). Wszystkie te prace

stanowi podstawowy korpus bada nad tematyk midzy innymi stereotypw jzykowych,

jzykowego obrazu wiata czy wartoci i wartociowania jzykowego.

Cay tom 3. tej serii, pod redakcj Jadwigi Puzyniny i Janusza Anusiewicza, powicony

zosta zagadnieniu wartoci: Wartoci w jzyku i tekcie. Ronorodno artykuw tego tomu

widoczna jest raczej w tematach i metodologiach bada aksjologicznych, mniej w teorii bada nad

jzykiem wartoci. Brakuje rwnie analiz materiau gramatycznego, skadniowego, prozodii.

Nie ujawniy si w naszym tomie zainteresowania histori wartociujcych rodkw jzykowych

(Puzynina, www).

[32]

Przyjrzyjmy si znaczeniom nadawanym terminowi warto. Janusz Sztumski prezentuje

ujcie bardzo oglne i twierdzi, e wartoci moe by wszystko to, co dany czowiek uznaje za

szczeglnie cenne ze wzgldu na swoje dowolne potrzeby lub aspiracje, zarwno trwae, jak i

przejciowe. Wartoci moe sta si wszystko, cokolwiek istnieje materialnie (jako np. konkretna

rzecz) lub idealnie (jako np. idea), wszystko zatem cokolwiek istnieje materialnie lub idealnie jest

wic aktualn lub potencjaln wartoci, ktra moe zrealizowa si w konkretnej sytuacji

(Sztumski, 1995: 12).

Romuald Grzesiak z kolei, odwoujc si do klasyfikacji S. Kamiskiego, dzieli wartoci

na absolutne i instrumentalne. W tym ukadzie, wartoci absolutne, w znaczeniu aksjologicznym,

dotycz najwyszych i niekwestionowanych wartoci, ktre wszyscy powinni ceni i ich poda:

warto odnosi si do (tzn. stanowi przedmiot lub cel) aktw poznawczych, uczuciowych lub

deniowych. Jest relacyjna nie co do istnienia jakoci, lecz co do jej charakterystyki. Std

wartociowe jest co nie dlatego, e jest poznane, cenione, podane, przyjemne, kochane, ale

dlatego, e jest wartociowe, powinno by cenione, podane itp. (Grzesiak, www). Natomiast

dopuszczane s take wartoci instrumentalne, ktre tylko stanowi rodek do zdobycia jakiej

wartoci absolutnej (Grzesiak, www). A wic wartoci, czy to materialne / niematerialne, czy

absolutne / instrumentalne s obiektywne. Kady byt jest wartociowy i, w konsekwencji,

powinien by uznany za ceniony i podany. W lad za Whorfem, Grzesiak rwnie zwraca uwag

na charakter odczuciowy wartoci. Typologie wartoci w znaczeniu socjologicznym, jak i

lingwistycznym zostan przedstawione bardziej szczegowo w odrbnym podrozdziale

powiconym w caoci wartociom, jzykowi wartoci oraz wartociowaniu w jzyku.

Majc na uwadze przedstawione definicje omawianych poj jzyk mylenie wartoci,

mona relacje midzy nimi okreli jako wzajemne.

Aby zrozumie sposb dziaania jzyka, trzeba wgbi si w kultur, bdc rodzim

kultur danego jzyka, gdy jzyk jest gboko wpleciony w duchowy rozwj ludzkoci,

towarzyszy mu na kadym szczeblu jego lokalnego postpu lub cofania si i w jzyku rwnie

przejawia si kadorazowy stan kultury (Humboldt, 2003: 63). Ta hipoteza rwnie dziaa z

drugiej strony, a mianowicie jzyk jest kluczem do zrozumienia ludzkiego wiata (Pitkowa,

2007: 86). Obraz wzajemnej zalenoci midzy jzykiem a kultur stanowi jedno z zaoe tomu

Wspczesny jzyk polski pod redakcj Jerzego Bartmiskiego: Mona bowiem zasadnie mwi o

[33]

jzyku, e jest czci kultury jako zjawiska szerszego (wieloaspektowej caoci, zoonej z

warstwy norm, wzorw i wartoci, warstwy dziaa, warstwy wytworw i obiektw tych dziaa

wedle definicji Antoniny Koskowskiej), jak te e jest zjawiskiem szerszym, ogarniajcym sob

kultur (Bartmiski, 2001: 17).

W XX wieku zainteresowania jzykoznawcze zmieniay swoje kierunki bada w sposb

bardzo dynamiczny. Jzykoznawstwo strukturalistyczne, gramatyka transformacyjno-generatywna

ukazyway istot, budow i rozwj jzyka jako odrbny sposb bada komunikowania si

midzyludzkiego. Strukturalici (m.in. Ferdynand de Saussure i Jan Baudouin de Courtenay)

tworzyli teori opart na przekonaniu, e jzyk jest struktur, zorganizowanym systemem znakw,

bdcym podstawowym kodem komunikacji midzyludzkiej. Strukturalizm, dominujcy w

badaniach nad jzykiem do koca lat 50. XX wieku, ujmuje jzyk jako system wewntrznych

relacji. Elementy pozajzykowe nie s brane pod uwag w teorii gramatyki strukturalnej.

Gramatyka transformacyjno-generatywna opiera si na zasadzie skoczonego zbioru regu

(zwanych reguami gramatycznymi). Zgodnie z teori gramatyki generatywnej kady mwicy jest

w stanie budowa zdania, ktrych nigdy dotd nie percypowa, a suchajcy moe rozumie

zdania, ktrych dotd nigdy jeszcze nie sysza, pod warunkiem, e zostay one gramatycznie

poprawnie zbudowane. Inaczej mwic, jeeli reguy gramatyczne s przestrzegane, kady

uytkownik jzyka jest w stanie skutecznie si nim posugiwa. Definicja Chomskyego (twrcy

gramatyki generatywnej) ma podkrela kreatywny i innowacyjny charakter jzyka. W

odrnieniu od gramatyki strukturalistycznej, ktra nacisk kada na analiz tekstw, gramatyka

generatywna kadzie nacisk na znajomo jzyka implicytn, nieuwiadamian, tzw. kompetencj

jzykow, ktrej przeciwstawia si performancja jzykowa. Podobnie jak de Saussure wyodrbnia

langue (abstrakcyjny, spoecznie uksztatowany system) i parole (indywidualny proces realizacji

jzykowej), tak samo mona wyodrbnia u Chomskyego kompetencj oraz, odpowiednio,

performancj jzykow, z tym, e pojcia de Saussurea nale bardziej do sfery spoecznej,

podczas gdy w rozumieniu Chomskyego kompetencja oraz performancja jzykowa s zjawiskami

psychologicznymi. Ju na tym etapie mona dostrzec pierwsze powizania jzykoznawstwa z

innymi dziedzinami naukowymi.

Po szczytowym okresie strukturalizmu i generatywizmu, ktre odryway jzyk od

konkretnych sytuacji spoecznych i kulturowych, dajc w konsekwencji precyzyjny opis naukowy,

[34]

wicej uwagi zaczto zwraca na wielokierunkowo dziaania jzyka w kontekcie spoecznym,

psychologicznym i kulturowym. Powsta wic m.in. nowy kierunek bada jzykoznawczych, a

mianowicie jzykoznawstwo kognitywne.

Wspczesne jzykoznawstwo przede wszystkim jzykoznawstwo kognitywne wiele

uwagi powica ogromnej roli jzyka i jego wpywowi na kszatowanie obrazu wiata (Pitkowa,

2007: 86), traktujc jzyk jako form poznawania rzeczywistoci i kadc nacisk na silny zwizek

jzyka, mechanizmw jego zmian, zasad ukadu klas elementw itd. z aparatem poznawczym

czowieka, zmianami i zasadami ukadu poj, take uczu i wartociowa (Puzynina, 1992: 12).

Lingwici lat siedemdziesitych i osiemdziesitych skupili si szczeglnie na zwizkach

jzyka ze spoeczn sytuacj porozumiewania si (socjolingwistyka), z osobowoci i potrzebami

psychicznymi mwicych (psycholingwistyka), z kultur wreszcie jako rzeczywistoci par

excellence ludzk (etnolingwistyka) (Bartmiski, Konwersatorium Jzyk a kultura. Projekt

programu, http://www.lingwistyka.uni.wroc.pl/jk/: 2). Wzrasta zakres zainteresowa dyskursem

ponadjzykowym (tekstami lub wypowiedziami). Uwag przeniesiono na funkcje aktw mowy.

Sytuacje komunikacyjne stanowi podstaw do opisania dyskursu. Zostay wprowadzone nowe

pojcia punkt widzenia i perspektywa.

Na pytanie, na ile jzyk wpywa na nasz sposb mylenia i w jakim stopniu jzyk jest

powizany z myleniem, prbowa odpowiedzie ju angielski filozof John Locke w XVIII wieku,

ktry zaobserwowa, e w kadym jzyku istnieje ogromna rnorodno sw..., ktrym nie

odpowiadaj adne w innym [jzyku]. Takie sowa typowe dla danego jzyka, twierdzi, s

odpowiednikami pewnych zoonych idei, ktre wyrosy ze zwyczajw i sposobu ycia

danego narodu (Tabakowska, 2001: 176). Kontynuatorami myli Lockea na gruncie niemieckim

byli Johann Gottfried Herder oraz Wilhelm von Humboldt, ktrzy uwaali jzyk za pryzmat lub

sie rozpostart nad przedmiotami istniejcymi w wiecie, ktra powoduje, e kady jzyk wyraa

odmienny punkt widzenia na wiat (Weltsicht) (Tabakowska, 2001: 176-177). Wedug

Humboldta jzyk zaczyna si bezporednio wraz z pierwszym aktem refleksji, a gdy czowiek z

mroku podania, w ktrym podmiot wchania przedmiot, zbudzi si do samowiedzy, take i

sowo jest ju obecne niejako pierwszy, od samego czowieka pochodzcy impuls, by znienacka

zatrzyma si, rozejrze si dokoa i zorientowa (Humboldt, 2002: 152), a wic mylimy tak,

http://www.lingwistyka.uni.wroc.pl/jk/

[35]

jak mwimy, ale jednoczenie mwimy tak, jak mylimy, jak wyrazi to Adam Schaff we Wstpie

napisanym do polskiego wydania pracy Whorfa Jzyk, myl i rzeczwyisto (Whorf, 1982: 6).

W Stanach Zjednoczonych refleksje nad relacj midzy jzykiem a myleniem byy

kontynuowane w pracach Franza Boasa, ktry da podstawy antropologii kulturowej i

jzykoznawczej oraz w pracach jego uczniw, midzy innymi Edwarda Sapira.

Teoria relatywizmu jzykowego, ogoszona przez Edwarda Sapira i Benjamina Lee

Whorfa, gosi, i nie ma tylko jednej prawdy o rzeczywistoci, lecz jzyk powoduje ustalenie

punktu widzenia. Poznanie ludzkie staje si subiektywne, a w relacji midzy jzykiem a

rzeczywistoci wprowadzona zostaa nowa kategoria umys czowieka. Jzyk staje si nie tylko

narzdziem, ale rwnie form mylenia. Rne kategorie gramatyczne w rnych jzykach

skaniaj, a nawet zmuszaj osoby nimi mwice do widzenia wiata w specyficzny sposb. Ten

pogld okrelany jest jako hipoteza Sapira-Whorfa (Tabakowska, 2001: 178). Termin relatywizm

jzykowy zosta okrelony przez Whorfa w nastpujcy sposb: Dokonujemy segmentacji natury

tropami wyznaczonymi przez nasze jzyki ojczyste... Dzielimy wiat na czci, porzdkujemy go

za pomoc poj, przypisujemy mu sens w okrelony sposb, poniewa jestemy sygnatariuszami,

by czyni to tak wanie, a nie inaczej, umowy, ktra obowizuje w naszej spoecznoci jzykowej

i ktr skodyfikowano we wzorcach naszego jzyka. Umow t zawarlimy implicite i nigdy nie

zostaa ona spisana, ale jej warunki obowizuj bezwzgldnie nie jestemy w stanie mwi bez

zaakceptowania ustanawionych przez ni klasyfikacji danych i ich uporzdkowania (Whorf,

1982: 284-285; za Tabakowska, 2001: 178). Wedug kognitywistw (m.in. Ronald Langacker,

George Lakoff, Mark Johnson) jzyk jest odbiciem umysu ludzkiego, a traktowany jest jako

element ludzkiego poznania.

Wedug jzykoznawstwa kognitywnego jzyk nie jest tylko narzdziem przekazu kultury16

z pokolenia na pokolenie, jzyk odgrywa rol nie tylko cznika pomidzy jednostkami, rnymi

kulturami i systemami, lecz rwnie suy jako interpretant / klasyfikator danej kultury oraz

sposobu, systemu mylenia danej grupy spoecznej. W jzyku zakodowane s interpretacje wiata

zewntrznego, jak pisze Ryszard Tokarski: Jzyk, narzdzie komunikacji midzyludzkiej,

kumuluje w sobie i utrwala dowiadczenia spoeczne, ktrych podstaw s wielorakie relacje

16

Wedug Edwarda Tylora: kultura lub cywilizacja jest to zoona cao obejmujca wiedz, wierzenia, sztuk,

prawo, moralno, obyczaje oraz wszystkie inne zdolnoci i nawyki nabyte przez czowieka jako czonka

spoeczestwa (Tylor, Primitive Culture, Boston (1871), s. 1; cyt za: A. Koskowska, 1991: 18).

[36]

midzy czowiekiem a tym wszystkim, co skada si na otaczajc go rzeczywisto. Owo

utrwalone w jzyku dowiadczenie spoeczne sprawia, e poprzez jzyk czowiek moe nie tylko

doranie orzeka o formach istnienia teje rzeczywistoci, ale moe j take wartociowa

(Tokarski, 2001: 343). Naley te przytoczy sowa J. Bartmiskiego: Jzyk buduje mosty

midzy jednostkami, wyprowadzajc je z izolacji do ycia wsplnotowego. czc nas z innymi i

suc wzajemnej komunikacji z otoczeniem, tworzy ludzk wsplnot, ksztatuje j i

podtrzymuje. Bdc rodowiskiem, w ktrym roniemy, poruszamy si, wsppracujemy z innymi,

ktre nasze dziaania ksztatuje jzyk, dobro wsplne, peni funkcj humanizujc i

socjalizujc (Bartmiski, 2001: 15). W innym miejscu Bartmiski pisze: Jzyk jest

interpretantem kultury, tak jak jest interpretantem wiata, to znaczy za jego pomoc mona

wyjani i zinterpretowa wszystkie systemy znakowe funkcjonujce w spoeczestwie, take

takie, ktre operuj znakami graficznymi, obrazem, dwikami, odwouj si do zachowa, postaw

i wierze. Jzyk moe te interpretowa siebie (Bartmiski, 2001: 21). Bardzo znaczc rol w

jzykoznawstwie kognitywnym odgrywaj prace powicone teorii jzykowego obrazu wiata.

Jest to teoria odnoszca si do relacji midzy jzykiem a uwarunkowanym rodowiskowo,

psychicznie, kulturowo ludzkim umysem. Na podstawie tej teorii mona okrela sposb

postrzegania wiata zewntrznego danej grupy spoecznej przez pryzmat uywanego przez ni

jzyka. Pierwsze opracowania powicone problematyce JOS zostay opublikowane w Polsce w

latach osiemdziesitych i dziewidziesitych. Ich autorami s m.in.: Jerzy Bartmiski, Ryszard

Tokarski, Maria Peisert, Jolanta Makiewicz, Janusz Anusiewicz.

Dziki tym teoriom punktem odniesienia opisu jzyka staa si kultura i zawarte w niej

modele poznawcze oraz systemy wartoci.

[37]

2.2. Wartoci, jzyk wartoci, wartociowanie w jzyku

W obrazie wiata kreowanym, interpretowanym poprzez jzyk miejsce poczesne zajmuje

warto, a waciwie wartociowanie.

Jak napisa Romuald Grzesiak: Czynnik aksjologiczny towarzyszy naszemu mwieniu w

sposb konieczny, poniewa posugiwanie si jzykiem jest konsekwencj oceny rzeczywistoci.

Mwic o rzeczach, faktach, o swoich przekonaniach ujmujemy je zawsze w pewne wartociujce

schematy (Grzesiak www).

Zainteresowania lingwistyczne pojciami wartoci, jzyka wartoci, wartociowania w

jzyku zaczy si szerzej pojawia w latach szedziesitych XX wieku wraz z ukazaniem si

ksiki Semantic Analysis amerykaskiego filozofa i artysty Paula Ziffa. Wanie z potrzeby

zdefiniowania i ustalania pojcia dobry obraz, tego, co tak naprawd definiuje pewn sztuk jako

dobr lub z, powstaa jedna z pierwszych i najwaniejszych prac na temat wartociowania w

jzyku, kwestionujc aspekty zwizane ze znaczeniem. aden filozof ani filolog nie zrobi tego do

tamtej pory. Badania swoje Ziff zacz od definicji sowa dobry w leksykonie jzyka angielskiego,

dochodzc potem, za pomoc teorii lingwistyki strukturalnej, do semantycznej analizy tego sowa.

Wnioskowa, e elementy okrelane jako dobre musz odpowiada pewnym zainteresowaniom

(this is what good means: answering to certain interests) (Ziff, 1960: 247).

Wartoci

Aksjologia (nauka o wartociach, zawierajca wieloaspektowe badania nad pojciem

wartoci, wywodzce si z etycznych koncepcji sowa dobro) dopuszcza wiele propozycji

klasyfikacji wartoci. Przyjrzyjmy si kilku klasyfikacjom, ktre uznaam za istotne dla moich

bada.

Maria Misztal podzielia wartoci na psychologiczne, socjologiczne oraz kulturowe.

Przyja kryterium psychologiczne i zaproponowaa kilka definicji wartoci jako:

1. elementu systemu przekona jednostki o nienormatywnym charakterze;

2. elementu systemu przekona jednostki o charakterze normatywnym;

3. przekonania innych ludzi na temat stanu psychicznego, fizycznego lub dziaa

jednostki uwaanych za godne podania;

[38]

4. przedmiotu, ktry zaspokaja potrzeby jednostki;

5. obserwowanych zachowa jednostki (Misztal, 1980: 17).

Wida tu wic, e klasyfikacja pod ktem psychologicznym skupia si jedynie na

indywiduum oraz jego wewntrznych przeyciach, nie biorc pod uwag wspdziaania

czynnikw spoecznych i kulturowych.

Kolejna typologia wartoci, uwzgldniajca elementy spoeczne, zewntrzne, traktuje

wartoci jako:

1. Przedmioty i przekonania o nienormatywnym charakterze, determinujce wzgldnie

podobne przeycia psychiczne i dziaania jednostek czonkw grup spoecznych.

2. Przekonania rozpowszechnione w grupie spoecznej, okrelajce godne podania sdy i

zachowania czonkw tej grupy.

3. Przekonania pojedynczych jednostek lub przekonania rozpowszczechnione w grupach

spoecznych, okrelajce godne podania cechy poszczeglnych grup spoecznych lub

spoeczestwa jako caoci (Misztal, 1980: 18).

W odrnieniu od perspektywy psychologicznej, typologia spoeczna powica szczegln

uwag grupie czonkw spoeczestwa. Do wartoci zalicza cao przekona danej grupy.

Najwiksz trudno sprawia wyodrbnienie wartoci spoecznych od kulturowych.

Trudno ta spowodowana jest problemem cisego okrelenia elementw sfery spoecznej oraz

sfery kulturowej. Spoeczestwo i kultura s to pojcia na tyle wzajemnie uzalenione, e granice

midzy nimi staj si rozmyte. Wartoci dominujce, charakterystyczne dla spoeczestwa byy

uznawane zgodnie z tradycj antropologiczn za wartoci kulturowe i okrelaj one wartoci jako:

1. Powszechnie podane w danym spoeczestwie przedmioty o symbolicznym lub

niesymbolicznym ckarakterze.

2. Powszechnie akceptowane sdy egzystencjonalno-normatywne (orientacje

wartociujce).

3. Rozpowszechnione w danym spoeczestwie przekonania, okrelajce godne podania

sdy i zachowania czonkw tego spoeczestwa.

4. Przekonania na temat systemu wartoci i norm, uwaanego za godny podania dla

danego spoeczestwa (Misztal, 1980: 19).

[39]

Wida jednak z przedstawionych elementw wyrniajcych wymienione trzy kategorie

klasyfikacji wartoci, e bardzo czsto sposb rozoenia akcentw jest decydujcym elementem

typologii. Perspektywa jzykowa, ktra nas szczeglnie interesuje, odpowiada wszystkim

kryteriom klasyfikacyjnym. Wychodzimy zatem z zaoenia, e wartoci promowane przez

polskich autorw w podrcznikach do nauczania jzyka polskiego jako obcego (co stanowi

przedmiot moich bada) s wartociami oglnie obowizujcymi w przekonaniach spoeczestwa

polskiego, s to wartoci dominujce i reprezentatywne dla wikszoci czonkw (indywiduw)

badanej grupy spoecznej.

Z kolei faktyczna promotorka bada aksjologii jzykowej w Polsce, Jadwiga Puzynina, w

ksice Jzyk wartoci, powica rozdzia III przedstawieniu typologii wartoci, omawiajc trzy z

istniejcych typw ich podziaw: podzia na wartoci odczuwane, uznawane i deklarowane, na

wartoci ostateczne i instrumentalne, a take aby pokaza rozmaito uj kilka propozycji

podziau treciowego wartoci (Schelera, Ingardena, von Wrighta, Zilliga i Rokeacha), wysuwajc

na zakoczenie propozycj wasn, ktra posuy za podstaw opisowi sownictwa w rodziale IX

(Puzynina, 1992: 29).

Zaczynajc od pierwszego podziau (wartoci deklarowane, uznawane i odczuwane),

trzeba podkreli fakt, e wartoci deklarowane mog by szczere lub nieszczere. Wartoci

deklarowane wynikaj z bezporednich wypowiedzi ludzkich, jak na przykad: ankiet,

przemwie, deklaracji, utworw literackich itd. Wartoci deklarowane szczerze naley

traktowa jako wartoci uznawane. Poniewa s to wartoci deklarowane, a wic subiektywne,

nie jest atwo okreli, ktre z nich to wartoci deklarowane szczere, a ktre nieszczere.

Z drugiej za strony, wartoci uznawane nie zawsze przejawiaj si w wypowiedziach.

Pen wiedz o nich ma tylko ich podmiot. Odbiorca lub obserwator moe: 1) sdzi, e

odpowiadaj one wartociom deklarowanym przez podmiot, 2) wnioskowa o wartociach

uznawanych podmiotu z jego zachowa. Poza tym czsto ludzie skonni s bd przypisywa

innym wasny ukad wartoci, bd kierowa si w swoich hipotezach emocjami i w zwizku z

tym ich wnioskowania bywaj nie do obiektywne (Puzynina, 1992: 30). Wartoci uznawane

s nazwane przez Puzynin inaczej jako wartociujce sdy asertywne (