МУНДАРИЖА СОДЕРЖАНИЕ №6, 2017itm.uz/zt_2017/zamonaviy_talim_6-17.pdf ·...

Замонавийтаълим Современное

образование

МУНДАРИЖАСОДЕРЖАНИЕ №6, 2017

Журнал Тошкент вилояти халқ таълими ходимларини қайта

тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти нашри.

Журнал Сурхондарё вилояти халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини

ошириш институти билан ҳамкорликда нашр этилмоқда.

4

11

1723

28

33384451

56

ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕМаманазаров А.Б. Талаба-ёшларда иқтисодий маданиятнинг муҳим компонентларидан бири – меҳнат фаолияти ахлоқий аспектларини шакллантиришТопилдиев В.Р. Олий таълим тизимини ислоҳ қилишнинг меъёрий-ҳуқуқий таъминоти хусусида айрим мулоҳазалар

ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯШавдиров С.А. Ўқувчиларда тасвирий саводхонликка оид ўқув компетенцияларини шакллантиришнинг педагогик-психологик жиҳатлариСамарова Ш.Р. Ижодкор шахслар шаклланишида фаолият ва тасаввур жараёнларининг ўрниТаджибаева Ш.М., Арзикулов Д.Н. Спортчи талабаларнинг ижодий фаолиятига таъсир этувчи психологик омиллар диагностикаси

ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИЖўраев Ҳ.О. Муқобил энергия манбалари фанини интеграциялаб ўқитиш

МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕСафарова Д.С. Китобхонлик маданиятини шакллантириш орқали ўқувчи-ёшларни турли ёт ғоялар таъсиридан ҳимоя қилишХоджиева Ф.О. Ўқувчиларни танқидий фикрлашга ўргатиш ва унинг муҳим жиҳатлариБолтаева Ш.Т. Бошланғич таълимда ўқувчилар ижодий фаолиятини ташкил этиш технологияси

ОИЛАГА ПСИХОЛОГИК ЁРДАМ ТАЪЛИМИ / ВОСПИТАНИЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ПОМОЩИ СЕМЬЯМ Шаумарова З.А. Нотўлиқ оиланинг ижтимоий-педагогик муаммолари

ТАЪЛИМ МЕНЕЖМЕНТИ / МЕНЕДЖМЕНТ В ОБРАЗОВАНИИМагрупов А.М. Таълим муассасасида инновацияларни жорий қилиш стратегиялари ва раҳбарнинг роли

ТАЪЛИМ ТЎҒРИСИДА ҚИЗИҚАРЛИ МАЪЛУМОТЛАР / ЗАНИМАТЕЛЬНЫЕ ФАКТЫ ОБ ОБРАЗОВАНИИФинляндия мактабларининг ажойиботлари: кам ўқиб, кўпроқ билимга эга бўлиш?Загадки финской школы: меньше учишься – больше знаешь?

МУАЛЛИФЛАР ҲАҚИДА МАЪЛУМОТ / СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

«Замонавий таълим» («Современное образование») журнали Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссияси Раёсатининг 2015 йил 20 мартдаги 214/2-сонли қарори билан докторлик диссертациялари асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрлар рўйхатига киритилган (13.00.00 – ПЕДАГОГИКА ФАНЛАРИ ва 19.00.00 – ПСИХОЛОГИЯ ФАНЛАРИ бўйича).

Журнал «Замонавий таълим» («Современное образование») постановлением Президиума ВАК Республики Узбекис тан от 20 марта 2015 года № 214/2 включён в перечень научных изданий, рекомендованных для публикации основных научных результатов докторских диссертаций (по 13.00.00 – ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ и 19.00.00 – ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ).

3

8

152227

31

374348

53

59

667176

№6, 2017.

Муассис: «Инновацион технологиялар маркази»

Таҳририят Кенгашининг раиси

Шоумаров Ғайрат Баҳромович – психология фанлари доктори, профессор

Таҳририят Кенгашининг Халқаро аъзолари:

Лубовский Владимир Иванович – психология фанлари доктори, профессор, Россия Фанлар Академияси академигиПопова Елена Фёдоровна – «Вестник современной науки» журнали Бош муҳаррири (Россия Федерацияси) Марк Зильберман – «Intellectual Archive» журнали Бош муҳаррири (Канада, Торонто)

Таҳририят Кенгаши аъзолари

Данияров Бахтиёр Худойбердиевич – филология фанлари номзодиИноятов Улуғбек Ильясович – педагогика фанлари доктори, профессорИрисқулов Муҳаммадавас Турсунович –филология фанлари номзоди, доцентКаримов Бахтиёр Раҳмонович –фалсафа фанлари доктори, профессорМусурмонова Ойниса Мусурмоновна – педагогика фанлари доктори, профессорПахрутдинов Шукритдин Ильясович – сиёсий фанлар доктори, профессор Самаров Рустамжон Садриддинович – фалсафа фанлари доктори, профессорСафаев Нуриддин Салихович – психология фанлари доктори, профессорРаҳимов Ғанишер Худойқулович – филология фанлари номзоди, доцент Чориев Рузимурад Кунгратович – педагогика фанлари номзоди, доцентҚурбонов Шавкат Эргашевич – педагогика фанлари доктори, профессор

Бош муҳаррир Абидов Баходир Казимович – иқтисод фанлари номзоди, доцент

Таҳририят аъзолари:

Бош муҳаррирўринбосари

Қодиров Умарали Дўстқобилович – психология фанлари номзоди, доцент

Муаллифлар билан ишлаш бўйича муҳаррир

Джуманова Диляра Масхутовна

Масъул котиб

Рахимкариев Шухрат

Маъмур Ҳайдаров Мирёқуб Таджиевич – иқтисод фанлари номзоди, доцент

Оригинал макет, матбаа дизайни, саҳифалаш ишлари ва чоп этишга тайёрлаш «Catrin Group» ХКда бажарилди.

Таҳририят манзили: 100174, Ўзбекистон Республикаси, Тошкент шаҳри, Олмазор тумани, Университет кўчаси, Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети, Иқтисодиёт факультети биноси, 2-қават, 207- кабинет.Тел: (99895) 198-80-87; e-mail: [email protected]

Журнал Тошкент вилояти матбуот ва ахборот бошқармасида 2012 йил 28 августда 03-032 рақами билан рўйхатга олинган

Журналнинг «Matbuot tarqatuvchi» АК обуна каталогидаги индекси - 7045

Формат 60x84 1/8. 5 босма тобоқ. Чоп этишга __.__.2017 йилда рухсат этилди. Офсет усулида босилди. ___-сонли буюртма. Адади ___ нусха.«Print Line Group» ХК босмахонасида чоп этилди. Ўзбекистон, Тошкент ш. Бунёдкор шоҳкўчаси, 44. Журнал ойда бир марта чиқади.

Баҳоси келишилган нархда.«Замонавий таълим» журналидан кўчириб босиш фақат

таҳририятнинг ёзма розилиги билан амалга оширилади. Таҳририят фикри муаллифлар фикрига мос келмаслиги мумкин.

№6, 2017.

Учредитель: «Центр инновационных технологий»

Председатель Редакционного Совета

Шоумаров Гайрат Бахрамович –доктор психологических наук, профессор

Международный Члены Редакционного совета:

Лубовский Владимир Иванович – доктор психологических наук, профессор, академик Российской Академии наукПопова Елена Фёдоровна – Главный редактор журнала «Вестник современной науки» (Российская Федерация) Марк Зильберман – Главный редактор журнала «Intellectual Archive» (Канада, Торонто)

Редакционный Совет: Данияров Бахтиёр Худойбердиевич – кандидат филологических наукИноятов Улугбек Ильясович – доктор педагогических наук, профессорИрискулов Мухаммадавас Турсунович –кандидат филологических наук, доцентКаримов Бахтиёр Рахмонович –доктор философских наук, профессорМусурмонова Ойниса Мусурмоновна – доктор педагогических наук, профессорПахрутдинов Шукритдин Ильясович – доктор политических наук, профессорСамаров Рустамжон Садриддинович – доктор философских наук, профессорСафаев Нуриддин Салихович – доктор психологических наук, профессорРахимов Ганишер Худойкулович, кандидат филологических наук, доцентЧориев Рузимурад Кунгратович – кандидат педагогических наук, доцентКурбонов Шавкат Эргашевич – доктор педагогических наук, профессор

Главный редактор Абидов Баходир Казимович – кандидат экономических наук, доцент

Редакционная коллегия

Заместитель главного редактора

Кадыров Умарали Дусткобилович – кандидат психологических наук, доцент

Редактор по работе с авторами

Джуманова Диляра Масхутовна

Ответственный секретарь

Рахимкариев Шухрат

Администратор Хайдаров Мирякуб Таджиевич – кандидат экономических наук, доцент

Оригинал макет, полиграфический дизайн, компьютерная верстка и подготовка к печати выполнена в ЧП «Catrin Group».

Адрес редакции: 100174, Республика Узбекистан, г. Ташкент, Алмазарский район, улица Университетская, Национальный университет Узбекистана имени Мирзо Улугбека, здание факультета экономики, 2-й этаж, 207-кабинет.Тел: (99895) 198-80-87; e-mail: [email protected]

Журнал зарегистрирован в Управлении по печати и информации Ташкентской области 28 августа 2012 года. Регистрационное свидетельство № 03-032.

Подписной индекс журнала в каталоге AK «Matbuot tarqatuvchi» - 7045

Формат 60x84 1/8. 5 п.л. Подписано в печать __.__.2017 г. Печать офсетная. Заказ № ___. Тираж ___ экз. Отпечатано в типографии ЧП «Print Line Group» г. Ташкент, проспект Бунёдкор, 44. Журнал выходит один раз в месяц.

Цена договорная.Перепечатка материалов журнала «Современное образова-

ние» допускается только с письменного разрешения редакции. Мнение редакции может не совпадать с мнением авторов статей.

Замонавийтаълим Современное

образование

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 6

Маманазаров А.Б., М.В.Ломоносов номидаги Москва давлат университетинингТошкент шаҳридаги филиали раҳбари ўринбосари, иқтисод фанлари номзоди, доцент

ТАЛАБА-ЁШЛАРДА ИҚТИСОДИЙ МАДАНИЯТНИНГ МУҲИМ КОМПОНЕНТЛАРИДАН БИРИ – МЕҲНАТ ФАОЛИЯТИ АХЛОҚИЙ АСПЕКТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

МАМАНАЗАРОВ А.Б. ТАЛАБА-ЁШЛАРДА ИҚТИСОДИЙ МАДАНИЯТНИНГ МУҲИМ КОМПОНЕНТЛАРИДАН БИРИ – МЕҲНАТ ФАОЛИЯТИ АХЛОҚИЙ АСПЕКТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Мақолада интерфаол методлар воситасида талаба-ёшлар иқтисодий маданиятининг муҳим компонентларидан бири – меҳнат фаолияти ахлоқий аспектларига оид кўникмаларни шакллан-тириш юзасидан илмий-амалий тавсиялар тақдим этилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: меҳнат маданияти, иқтисодий билим, иқтисодий хулқ-атвор, интер-фаол методлар, матбуот анжуман, ақлий ҳужум, электив курс.

МАМАНАЗАРОВ А.Б. ФОРМИРОВАНИЕ У СТУДЕНЧЕСКОЙ МОЛОДЕЖИ МОРАЛЬНЫХ АСПЕКТОВ ТРУДОВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ КАК КОМПОНЕНТ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ

В статье предлагаются научно-практические рекомендации интерактивных методов форми-рования у студенческой молодёжи навыков моральных аспектов труда, как одного из важней-ших компонентов экономической культуры.

Ключевые слова и понятия: культура труда, экономическое знание, экономическое поведе-ние, интерактивные методы, пресс-конференция, мозговой штурм, элективный курс.

MAMANAZAROV A.B. FORMATION AMONG STUDENTS’ YOUTH OF LABOR’S MORAL ASPECTS – AS AN ECONOMIC CULTURE COMPONENT

There is proposed in the article scientifically-practical recommendations regarding student youth’s moral aspects of work skills’ interactive formation methods as one of the main economic culture components.

Keywords: work culture, economic knowledge, economic behavior, interactive methods, press conference, brainstorming, elective course.

3ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ


Бугунги кунда мамлакатимизда аҳоли турмуш фаровон-лиги ошиб, харид имкониятлари ўсиб бормоқда. Айниқса, ёшларнинг кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик билан шуғулланиши учун яратилаётган имкониятларни алоҳида таъкидлаш зарур.

Бу каби кенг имкониятлардан эса билими кучли, иштиёқи баланд, иқтисодий маданияти юқори ўғил-қизлар фойдалана олади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганидек, «Олдимизда турган энг муҳим ва долзарб масалалардан бири – юксак маънавиятли, замонавий билим ва касб-ҳунарларга, ўз мустақил фикрига эга бўлган ёшларни миллий ва умуминсоний қадриятлар руҳида тарбия-лашдан иборат эканини барчамиз яхши тушунамиз»1. Шундай экан, ёшларни меҳнат бозори талабларига мос мутахассислар этиб тарбиялаш таълим-тарбия тизимига бир қатор вазифаларни юклайди. Шундай вазифалар сирасига ёшларда иқтисодий маданиятни шакллантиришни киритиш мумкин.

Айни кунда ёшларда экологик, ҳуқуқий маданият, ахборий саводхонликни шакл лан-тириш масалалари ҳақида кўп сўз юри тил-моқда. Бозор иқтисодиёти шароитида шахс-нинг бу каби умумий билим ва савияси, интел-лектуал салоҳияти, амалий кўникма ва малака даражасини акс эттирувчи омиллар қаторига иқтисодий маданият тушунчаси ҳам кирити-лади. Тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш, бизнесни бошқаришга бел боғлаган тадбир-кор ёшлар, қолаверса иқтисодий муносабат-ларда иштирок этаётган ҳар бир инсон пул топиш, уни тўғри сарфлаш, тежаш, истеъмолчи ёки ишлаб чиқарувчи сифатида ўзининг маж-бурият ва ҳуқуқларини тўғри англаши жуда муҳимдир. Қолаверса, соҳага доир билимлар турмуш фаровонлигини ошириш, ортиқча исроф гарчиликларнинг олдини олишга хизмат қилади. Баъзида салбий бўёқдорликка эга «бозор муомаласи ёки ахлоқи» танбеҳини эшитиб қоламиз. Кўпинча алдов ёки қўпол-

1 Мирзиёев Ш.М. Демократик ислоҳотларни изчил давом эттириш, халқимиз учун тинч ва осойишта, муно-сиб ҳаёт даражасини яратиш – барқарор тараққиёт кафолатидир. / Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ҳаракати – Ўзбекистон Либерал-демократик партияси-нинг VIII съездидаги маърузаси. // «XXI ASR», 2016 йил 21 октябрь, 44-сон.

ликка асосланган бундай муомала ва ўзини тутиш иқтисодий билимнинг етишмаслиги, ахлоқ меъёрларига амал қилмасликнинг нати-жасидир. Иқтисодий маданият эса ҳар қандай ҳолатда ҳалоллик, белгиланган иқтисодий қоида-мезонларга амал қилиш, рақобатчилар-нинг тижоратдаги муваффақиятларига ҳурмат билан муносабатда бўлишни назарда тутади.

Иқтисодиётнинг исталган соҳа ёки тармо-ғига мутахассисларни тайёрлашда нафақат иқтисодий билим бериш, балки уни юксак маънавиятли этиб тарбиялаш, ҳамкасблари, жамият ва умуман атроф-муҳитга муносаба-тини тўғри шакллантириш, миллий менталите-тимизга хос қадриятлар ва анъаналарни синг-дириш ҳам муҳимдир. Иқтисодиётдаги ижо-бий ўзгариш ва юксалишлар ҳар бир фуқаро-нинг иқтисодий маданияти билан боғлиқ. Иқтисодий маданият инсоннинг умумий мада-нияти, бизнес ва хўжалик юритиш фаолияти, қадриятлар ва интилишларининг бир қис-мидир. Ушбу тушунча жамиятдаги иқтисодий муносабатлар маҳсули сифатида намоён бў лади. Ҳар бир шахс ҳаётий манфаат ва қизи-қишларини рўёбга чиқариш мақсадида иқти-содиёт соҳасидаги амалий ҳаракатларни амал га оширади ва бу жараёнда иқтисодий хулқ-атвор кўзга ташланади. Мазмун жиҳа-тидан иқтисодий маданият иқтисодий ҳаракат-даги, иқтисодиёт субъектлари бўлмиш инсон-ларнинг ўзаро муносабат маданияти — ўзини тутиш қоида ва меъёрларидир. Бу муносабат-лар иқтисодий тизимнинг ривожланиш та биати, характери, зиддиятлари ва қонуният-ларига кўра аниқланади. Оддийроқ тилда айт-ганда, иқтисодий маданият бозор тамойилла-рига риоя этишдир. Унинг замирида ўз кас-бига лаёқат, билимдонлик, омилкорлик, масъу лият ва ҳалоллик ётади.

Иқтисодий муносабатлар ранг-баранг бўл-гани каби иқтисодий маданият ҳам турли кўри ниш ва шаклда намоён бўлади. У пул топиш, уни сарфлаш ва жамғариш каби жара-ёнларда акс этади.

4 ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ


Меҳнат қилиш ва пул топиш маданияти иқтисодий маданиятнинг муҳим таркибий қисмидир. Меҳнат маданияти — эгаллаб тур-ган лавозим хусусияти ва мақомидан қатъий назар ўз хизмат мажбуриятларини виждонан бажаришдир. Барча тоифаларга мансуб ишчи-лар ана шу маданият ташувчилари сифатида намоён бўладилар. Меҳнат маданияти талаби — ҳар бир ходим меҳнат интизомига оғишмай амал қилган ҳолда самарали ишлашидир. У ўз ва меҳнат жамоаси манфаатлари йўлида баҳам жиҳатликда самарали ишлашни, меҳнат ахлоқига оид ёзилган ва ёзилмаган қоидаларга риоя этишни, меҳнат муносабатларини ички қоидалар ва меҳнатга оид қонунчиликка мувофиқ тарзда ташкил этишни назарда тутади.

Меҳнат қилиш ва иш ҳақи олиш маданияти ўз асосида ягонадир, чунки меҳнат ҳамма вақт пул ишлаб топиш манбаи ҳисобланади. Иш ҳақи ходимларнинг аксариятида даромаднинг асосий шакли ҳисобланади.

Иш ҳақи меҳнатга берилган баҳо сифатида ишлаб топилган даромадни ўзида ифода этади.

Пул ишлаб топиш маданияти ходим қанча ишлаб топишга қодир бўлса, шунча пул ишлаб топиши мумкинлигини, бу орқали эркинликни назарда тутади. Маданият иш ҳақи чекланиши, унинг камситилишини истисно этади.

Маданиятда асосийси – иш ҳақининг пул-даги даромадлар меҳнат самарадорлиги дара-жасига мос бўлишини назарда тутувчи тақси-мот бозор қонуни талабларига мувофиқли-гидир. Бу қонун объектив бўлиб, даромадлар маданияти қарама-қарши эмас, балки унга мувофиқ бир тарзда шаклланади. Одамлар турли ресурсларга эга бўлади ва улардан тур-лича фойдаланади, шунинг учун ҳам турли даромад оладилар. Маданият буни алоҳида қайд этади. Маданият ишлаб пул топиш асно-сида даромаднинг ҳаққоний ва қонуний йўл билан қўлга киритилишини назарда тутади, яъни пулдаги даромад ишлаб топилиши, бошқача айтганда, кўнгилли меҳнат, эркин ишга жойлашиш ва муқобил танлов натижаси бўлиши лозим.

Олий таълимда бакалавриат йўналишлари ўқув режасига киритилган «Иқтисодиёт наза-рияси» курсининг «Меҳнат» мавзуси талаба-ларда меҳнат қилиш ва ишлаб пул топиш

маданиятини шакллантиришда аҳамиятли ўрин тутади. Ўқитувчи мазкур мавзу маъруза-сини интерфаол усуллардан бири – матбуот анжумани1 шаклида ўтказиши мумкин. Бунда дарснинг биринчи ярмида ўқув дастурида назарда тутилган назарий билимлар аниқ, қисқа ва лўнда шаклда тақдим этилади. Иккин чи қисмида эса диалог методидан2 фойдаланган ҳолда талабаларнинг шахсий фикр ларини тинглаб, саволларига жавоб берилади. Мавзуга тааллуқли бўлмаган савол-лар берилишига йўл қўймаслик учун ўқитувчи талабаларни қизиқтирувчи масалалар, уларни қийновчи муаммолар бўйича, масалан, банд-лик, бўлғуси мутахассисларнинг иш ҳақи каби йўналишларни белгилаб бериши лозим.

Ўқитувчи саволларга жавоб бериш жараё-нида иш билан таъминланган инсонларнинг меҳнат маданиятига урғу беради, интизом, ходимнинг ўз вазифасини тўлақонли бажариш орқали маҳсулот сифати ва иш унумдорлигини таъминлаши каби меҳнат маданиятига оид хусусиятларни ажратиб кўрсатади. Маданият-нинг асосий хусусияти ўз иш ўрнини қадрлаши ва уни йўқотмасликка интилишидир. Шубҳа-сиз, талабаларни олий таълим муассасасини битирганларидан кейин қандай ишга жойла-шишлари қизиқтиради, шу билан боғлиқ ҳолда ишсизлик ҳақида саволлар берадилар. Маъру-зачи саволларга жавоб бериш асносида турли миқёс ва давомийликдаги ишсизликнинг муқар рарлигини қайд этади. Ваҳоланки, меҳ-нат бозоридаги талаб ва таклиф доим ҳам мос келмас экан, ундаги кичкина фарқ ҳам ўз-ўзидан ишсизликни келтириб чиқаради. Ўқитувчи жавобларини асослаш учун халқаро меҳнат федерацияси маълумотларидан мисол-лар келтириши мумкин. Талабалар ишсизлик муаммосини чуқур англаб етишлари учун муаммонинг сабаблари, жумладан ишсиз-ликни келтириб чиқарган технологик, демо-график, коньюнктуравий омилларга тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқ. Бу орқали аудитория иш ўрнига эга бўла олмаслик ҳолатлари ҳақида тушунчага эга бўлади. Натижада тала-балар ишдан ажралмаслик учун нима қилиш

1 Интерактивные методы, формы и средства обучения (методические рекомендации). Ростовский юридиче-ский институт (филиал). – Ростов-на-Дону, 2013. –С. 12.

2 Ўша жойда, 10-б.



зарурлигини англаб етадилар. Шунингдек, жараёнда бандликнинг қуйидаги шаклларига эътибор қаратилади:

● ёлланма меҳнат орқали бандлик;● ўз-ўзини иш билан таъминлаш.Мамлакатимизда ўз-ўзини иш билан таъ-

минлашда кичик бизнес, оилавий тадбиркор-лик, касаначилик алоҳида аҳамият касб этади. Ўқитувчи бандликни баҳолашда мамлакат ҳудудлари иқтисодиётида банд бўлганларнинг сони тўғрисида маълумотларни келтириши жоиз. Талабалар чет элдаги иш, меҳнат тўғрисида саволлар бериши мумкин. Ўқитувчи глобаллашув шароитида ишчиларнинг бир мамлакатдан бошқасига дунё бозори талаб ва таклифига мувофиқ ҳаракатланиши одатий ҳол эканлигини тушунтириши лозим. Шу ўринда қайд қилиш мумкинки, меҳнат мигра-цияси олдини олиб бўлмайдиган ҳолатга айланди ва меҳнат маданиятида ҳам энди гастербайтерлар сифатидаги бандлик тушун-часи пайдо бўлди. Ўқитувчи ўз фикрларини асослаш учун дунё мамлакатларидаги меҳнат мигрантларининг сони, улар томонидан ўз мам лакатларига келтирилган маблағлар ҳа қида маълумотларни келтириши мумкин.

Матбуот анжуман шаклидаги дарсда тала-балар иш ҳақи тўғрисида саволлар беришлари мумкин. Уларга жавоб бера туриб ўқитувчи ойлик маош кўплаб ишчиларнинг асосий даромади ҳисобланишини айтиб ўтиши керак. У меҳнат маданиятига риоя этилган ҳолда ишлаб топилади, иш билан таъминланганлик туфайли олинган исталган даромад унинг шакл лари турлича бўлишидан қатъий назар, меҳнат қилиб қўлга киритилиши керак. Мана шундай ҳаракат пул топиш маданиятининг асосий талабидир.

Бозор эркин ишлаб пул топишга имкон беради, шу билан бирга эркинлик эришилган натижа билан чегараланади. Инсон ўз иш ўрнида ишлаганидан кўп пул топа олмайди. Савол бераётганларга шуни тушунтириш керакки, меҳнат бозори маҳсулоти бўлган иш ҳақи меҳнат баҳосининг пулда акс этишидир, у меҳнат бозори талаб ва таклифига мос бўлади. Бозор қоидаларига кўра ишлаб топил-ган маош ҳаққоний ҳисобланади, иш ҳақлари ўртасидаги фарқ эса меҳнат қилиш қобилияти билан боғлиқдир.

Матбуот анжуман сўнггида ўқитувчи банд-лик ва иш ҳақи масаласида сўзлаганларига хулоса ясайди. Мана шу мавзудаги семинар машғулоти турли шакл ва методлардан фой-даланган ҳолда ўтказилади. Экспресс сўров учун саволларни ўқитувчи мавзу мазмунидан келиб чиққан ҳолда ишлаб чиқади. Машғу-лотнинг ролини кучайтириш учун сўровномага «Ишсиз қолмаслик учун нималар қилиш керак?», «Ўзини-ўзи иш билан таъминлашнинг қандай шакллари бор?», «Қандай иш ҳақи ҳаққоний ҳисобланади?» каби саволларни киритиш мумкин. Ёзма жавобларни таҳлил қилишда ўқитувчи матбуот анжуман шакли-даги дарс талабаларга маданият талабларини ўзлаштиришда қай даражада имкон берга-нини аниқлайди. Шуни инобатга олган ҳолда у ақлий ҳужум усулида саволлар бериб суҳбат ўтказади. Масалан, суҳбатда муҳокама учун «Нима сабабдан ишсизлик мавжуд?» мавзуси танланади. Бу ерда ким аслида ишсиз деб ҳисобланишини тушунтириш муҳимдир. Шун-дан кейин ўқитувчи мавзуни қуйидагича хоти-малайди: иш билан банд бўлмаган ҳар бир шахс эмас, балки яшаш учун пул топиши ва ишлаши шарт бўлган, бироқ иш тополмаётган шахс ишсиз саналади.

Семинарда бандлик муаммосини ҳал этиш, ишга жойлашиш шаклларини танлашда ахбо-рот маданиятининг ўрни катталигини кўрсатиш жоиз. Ўқитувчи талабаларга самарали ишга жойлашиш учун вакансиялар тўғрисида (қаерда ва қандай ишга жойлашиш керакли-гини кўрсатувчи) кенг ахборотга эга бўлиш зарурлигини таъкидлайди. Буни газеталардаги эълонларни ўрганиш мисолида кўрсатиш мум-кин («Ташкентская неделя», «Частный сектор» газеталари, «Olx.uz» сайти кабилар). Мазкур семинарнинг мақсади меҳнат шартномала-рини тузиш тартиби ҳақида билим беришдир. Шу мақсадда ўқитувчи гуруҳ билан бирга бирор бир меҳнат шартномаси мазмунини кўриб чиқади, иш берувчи ва ходимнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўрганади. Бу ҳолатда бандликнинг иқтисодий аспектлари ҳуқуқий жиҳатлар билан мос келади. Семинар сўнггида ўқитувчи меҳнат ва ишлаб пул топиш мадани-яти нималиги ва у амалда қандай аҳамият касб этиши бўйича якуний хулосани тақдим этади.

Талабаларда иқтисодий маданиятни оши-риш мақсадида захирадаги ўқув вақтидан



самарали фойдаланиб, талабалар танловига кўра қуйидаги «Электив курс»1ларни ташкил этиш мумкин:

1. Меҳнат миграциясида иштирок этиш қоидаси.

2. Ишга қандай қилиб жойлашиш мумкин?3. Инфляция ва ишсизликдан қандай

ҳимояланиш зарур?Мазкур курс дастурлари маданий-иқти-

содий қарорларни қабул қила олиш кўник-масини шакллантиришни кўзлаб тузилади.

Иқтисодий маданият соҳасидаги билим-ларни амалий қўллаш ва иқтисодий мадани-ятни юксалтириб бориш мақсадида қуйидаги аудиториядан ташқари ўқув-тарбия ишларини олиб бориш мумкин.

Дарсдан ташқари тадбирлар:1) Талабаларнинг Меҳнат ва ижтимоий

ҳимоя вазирлиги мутасаддилари билан «Банд-лик кафолатлари ва уни таъминлашнинг меха-низмлари» мавзусида учрашуви.

Мақсади: талабаларни меҳнат муносабат-лари амалиётидаги маданият билан таништи-риш.

Шакли: диалог методини қўллаб, матбуот анжуман шаклида ўтказиш самарали натижа бериши мумкин.

2) Талабаларнинг «Камолот» ЁИҲ раҳбар-лари билан «Ёшларнинг ишга жойлашувига кўмаклашув ва уларнинг бизнес ташаббусла-рини қўллаб-қувватлаш» мавзусида учра-шуви.

Мақсади: ёшлар фаолиятини қўллаб-қувватлаш йўналишларига аниқлик киритиш.

Шакли: очиқ суҳбат ва эркин фикр алма-шув.

Келтирилган интерфаол методлар тавсия-вий характерга эга бўлиб, олий таълим муас-сасаларида ўқитувчиларнинг талабалар билан ишлаш жараёнидаги аниқ шарт-шароити ва ҳолатидан келиб чиққан ҳолда бу тавсиялар-дан зарур ўринларда фойдаланиш мумкин.

Адабиётлар рўйхати:

1. Мирзиёев Ш.М. Демократик ислоҳотларни изчил давом эттириш, халқимиз учун тинч ва осойишта, муносиб ҳаёт даражасини яратиш – барқарор тараққиёт кафолати-дир. / Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ҳаракати – Ўзбекистон Либерал-демократик партиясининг VIII съездидаги маърузаси. // «XXI ASR», 2016 йил 21 октябрь, 44-сон.

2. Ульмасов А., Маманазаров А.. Экономика (краткий курс). / Учебное пособие для студентов бакалавриата неэкономических направлений. – Т., 2015.

3. Интерактивные методы, формы и средства обучения (методические рекоменда-ции). Ростовский юридический институт (филиал). - Ростов-на-Дону, 2013.

4. Калашникова Е.Ю., Коновалова И.А., Ловянникова В.В. Методика преподавания экономических дисциплин в современных условиях модификации. // «Молодой уче-ный», 2013, №12. -С. 901-903.

5. Расулова Д. Меҳнат миграцияси. // «Жамият ва бошқарув», 2009, 4-сон. -34-б.6. Ҳайитов Ш.А. Меҳнат мигрантларининг ижтимоий-психологик ҳолатига доир. //

«Psixologiya», 2017, 1-сон. -87-б.7. http://demoscope.ru/weekly/2016/0675/analit03.php#_ftn48. http://www.eurekanet.ru/ewww/info/13384.html

1

1 http://www.eurekanet.ru/ewww/info/13384.html



Топилдиев В.Р.,Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети «Демократик давлат қуриш назарияси ва амалиёти кафедраси» доценти, юридик фанлар номзоди

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ ИСЛОҲ ҚИЛИШНИНГ МЕЪЁРИЙ-ҲУҚУҚИЙ ТАЪМИНОТИ ХУСУСИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР

ТОПИЛДИЕВ В.Р. ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ ИСЛОҲ ҚИЛИШНИНГ МЕЪЁРИЙ-ҲУҚУҚИЙ ТАЪМИНОТИ ХУСУСИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР

Мақолада олий таълим тизимини ислоҳ қилишнинг меъёрий-ҳуқуқий таъминоти ва Ўзбекистон Республикасида таълим ислоҳотларини тартибга солувчи меъёрий ҳужжатларнинг ишлаб чиқилиши ва амалга киритилиши ҳамда уларни такомиллаштириш масалалари назарий ва амалий жиҳатдан таҳлил этилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: таълим, таълим тизими, узлуксиз таълим, таълим ислоҳоти, таъ-лимнинг норматив таъминоти, кадрлар тайёрлаш, Давлат таълим стандарти, классификатор.

ТОПИЛДИЕВ В.Р. НЕКОТОРЫЕ МНЕНИЯ О НОРМАТИВНО-ПРАВОВОЙ ОБЕСПЕЧЕННОСТИ РЕФОРМИРОВАНИЯ СИСТЕМЫ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ

В статье теоретически и практически проанализированы вопросы нормативно-правового обеспечения, разработки, внедрения и совершенствования нормативно-правовых актов, регу-лируюших образовательные реформы в Республики Узбекистан.

Ключевые слова и понятия: образование, система образования, непрерывное образование, образовательные реформы, нормативное обеспечение образования, подготовка кадров, Госу-дарственный образовательный стандарт, классификатор.

TOPILDIYEV V.R. SOME VISIONS OF HIGHER EDUCATIONAL SYSTEM REFORMING NORMATIVE-LEGAL BASIS

There is analyzed in the article issues of development and introduction of normative-legal provision of higher education system reforming. Theoretical and practical aspects as well improvement of the normative legal acts regulating reforms in the republic of Uzbekistan are discussed.

Keywords: education, system of education, continuous education, educational reforms normative, ensuring education, preparing the personnel, state educational standard, classifier.



Мамлакатимизда мустақилликнинг биринчи йилларидан бошлаб таълим соҳасида эски ёндашувлардан бутунлай воз кечилиб, янгича тамойиллар, миллий қадрият ва анъанала-римизга, илғор жаҳон тажрибасига асосланиб, ҳаётимизни тубдан янгилаш, узоқ ва давомли мақсадларимизни амалга ошириш учун таълим ва тарбия соҳасига устувор аҳамият қаратилиб, бор куч ва имкониятлар шу йўлда сафарбар эти-либ келинмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Биринчи Прези-денти Ислом Каримов Ўзбекистон Республи-каси Конституцияси қабул қилинганлигининг 21 йиллигига бағишланган тантанали маро-симдаги маърузасида «Ўз-ўзидан аёнки, тобора чуқурлашиб бораётган ислоҳотлар натижасида эришиладиган ўта муҳим ўзгаришлар ҳеч қачон бир кунда, кимнингдир буйруғи ёки хоҳиши ҳисобидан бўлмайди. Бунинг учун албатта вақт керак, энг асо-сийси – бу ислоҳотларнинг мазмуни ва мақсадларини жамиятимиз, халқимиз чуқур англаб олиши ва қўллаб-қувватлаши ҳал қилувчи аҳамиятга эга»1 деб таъкидла-ган.

Ҳозирги кунда узлуксиз таълим ва кадрлар тайёрлаш тизими ҳар қандай давлатни замон талабларига ҳамоҳанг равишда инновацион ривожланишида ҳамда инсон капиталини шакллантиришда ҳал қилувчи ва муҳим омил га айланганлиги ҳаммамизга маълум.

Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ Ўзбекистон Республикасида таълим ва кадр-лар тайёрлаш тизимини ислоҳ қилиш ҳамда уни ривожланган давлатлар даражасига кўта-ришга давлат сиёсатининг устувор йўналиши сифатида катта эътибор бериб келинмоқда.

Бу соҳада амалга оширилган ислоҳот-ларнинг кенг қамровли ва жаҳон андозала-рига мос бўлишида, уни ҳар томонлама ўйланган, жамиятнинг барча ижтимоий таба-қалари манфаатларини ҳисобга олган меъё-рий-ҳуқуқий асосларининг шакллантирилиши катта аҳамиятга эга бўлди. Шуни айтиш керак ки, миллий таълим тизимининг меъёрий-ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқишда асосий эътибор замонавий, узлуксиз таълим ва кадр-лар тайёрлаш тизимини шакллантиришга ҳамда янгича фикрлайдиган, ватан келажаги учун масъулиятни ўз зиммасига олишга ҳамда

1 Каримов И.А. Ўзбекистон эришган ютуқ ва марра-лар — биз танлаган ислоҳотлар йўлининг тасдиғидир. 22-жилд. – Т.: «Ўзбекистон», 2014. –83-б.

барпо этилаётган жамиятнинг демократик қиёфасини белгилаб беришга қодир бўлган, юқори интеллектуал салоҳиятга эга, ҳар томонлама баркамол авлодни тарбиялашга қаратилди.

Маълумки, 1992 йил 8 декабрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Конститу-циясининг 41-моддасида «Ҳар ким билим олиш ҳуқуқига эга. Бепул умумий таълим олиш давлат томонидан кафолатланади. Мактаб ишлари давлат назоратидадир» деган меъёр берилган. Ушбу меъёр аҳоли, айниқса ёшла-римизнинг таълим олишга бўлган ижтимоий эҳтиёжини қондиришда бош мезон ҳисоб-ланади.

Ўзбекистон Республикасида узлуксиз таъ-лим тизимини шакллантиришга йўналтирилган дастлабки қадам «Таълим тўғрисида»ги Қонуннинг қабул қилиниши билан қўйилди. Ушбу қонунда республика тарихида биринчи марта миллий ва умуминсоний қадриятлар, ўзбек халқининг бой тарихий тажрибаси, таъ-лим ва фан соҳасидаги кўп асрлик анъаналари ҳисобга олинди. Мамлакат тарихида илк бор олий таълим муассасалари ўқув дастурлар, дарсликлар ва ўқитиш услубиятини ўзи тан-лаш ҳуқуқига эга бўлди. Қонунда олий таъ-лимни ислоҳ қилишнинг асосий йўналишлари белгилаб олинди. Яъни университет таълими-нинг устуворлигига; олий таълим муассасала-рини бўлиш ва ихтисослаштиришга; олий таъ-лимни ҳудудийлаштиришга алоҳида эътибор қаратилди.

Ўзбекистон олий таълим тизимида амалга оширилган таркибий ўзгаришлар натижасида мамлакатнинг барча вилоятларида универси-тетлар ташкил қилинди ҳамда етакчи олий таълим муассасаларига университет мақоми берилди.

Шундай қилиб, мустақилликнинг дастлабки даврида қабул қилинган «Таълим тўғрисида»ги Қонун Ўзбекистон таълим тизимининг меъёрий-ҳуқуқий асосларини замон талабла-



рига мослаштиришга ҳамда олий таълимни ривожлантириш ва ислоҳ қилишга хизмат қилди. Амалга оширилган ўзгаришлар натижа-сида маълум ютуқларга эришилганлигига қара май, таълим-тарбия соҳасидаги муаммо-лар охиригача бартараф этилмади.

Шуни инобатга олиб, 1997 йил 29 августда Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Пре-зиденти Ислом Каримов ташаббуси ва раҳбарлигида ишлаб чиқилган, МДҲ давлат-лари орасида биринчи бўлиб мамлакатда таълим-тарбия тизимини тубдан ўзгартириш, уни замон талаблари даражасига кўтариш, баркамол авлодни тарбиялаб вояга етказиш мақсадларига қаратилган иккита асосий ҳужжат – Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги «Таълим тўғрисида»ги ва «Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури тўғрисида»ги қонунлари қабул қилинди. Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва ушбу икки қонун таълим соҳасини меъёрий тартибга солиш ҳамда соҳадаги меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилишда муҳим фундаментал асос вазифасини ўтаб келмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 6 октябрдаги «Таълим-тарбия ва кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан ислоҳ қилиш, баркамол авлодни вояга етказиш тўғрисида»ги ПФ-1869-сон фармонига муво-фиқ, «Таълим тўғрисида»ги Қонун ва Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурини ҳаётга татбиқ этиш ишлари давлат сиёсатининг муҳим усту-вор йўналиши қилиб белгиланди.

Ўзбекистонда босқичма-босқич амалга оширилган таълим соҳасидаги ислоҳотлар мамлакатда ўзига хос узлуксиз таълим ва кадр лар тайёрлаш тизимини шакллантириб, мазмуни, сифати ва салоҳиятига кўра бошқа таълим моделларидан ажралиб турадиган ўзига хос таълимнинг «ўзбек модели» яра-тилди.

Янги шароитда Ўзбекистон ижтимоий-иқти-содий эҳтиёжларидан келиб чиқиб юқори малакали, рақобатбардош кадрларни тайёр-лашга хизмат қилувчи узлуксиз таълимнинг меъёрий-ҳуқуқий асослари такомиллашти-рилди.

Ўзбекистон узлуксиз таълим тизимининг таркибий қисми ҳисобланган, жумладан, олий таълимнинг янги миллий таълим стандартла-рини ишлаб чиқиш ва жорий этиш, янги дарс-ликлар ва махсус ўқув қўлланмалари яратиш орқали таълим жараёнининг мазмунини туб-

дан ўзгартиришга хизмат қилувчи меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқишга киришилди.

Тайёрланаётган кадрлар сифатининг рес-пуб ликада амалга оширилаётган чуқур иқти-содий ва ижтимоий ислоҳотлар талабларига, шунингдек таълим, фан, техника ва техноло-гиялар ривожланишининг илғор жаҳон дара-жасига мувофиқлигини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкама-сининг 1998 йил 5 январдаги «Узлуксиз таъ-лим тизими учун давлат таълим стандартла-рини ишлаб чиқиш ва жорий этиш тўғри-сида»ги 5-сон қарори қабул қилиниши таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимида сифат мезон-ларининг қарор топишига хизмат қилади. Шунингдек, икки босқичли олий таълим тизи-мини ташкил этиш ва ривожлантириш мақсадида бакалавриат таълим йўналишлари ва магистратура мутахассисликларининг дав-лат таълим стандартлари ишлаб чиқилди ва амалга киритилди.

Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурини амалга оширишини биринчи босқичида бел-гиланган вазифалардан келиб чиқиб таълим тизими мазмун-моҳиятини таркибий қайта қуриш ва тубдан модернизациялаш ҳамда таълимни молиялаш тизими ва механизмла-рини такомиллаштириш, таълим хизматлари соҳаси барча бўғинларида рақобат муҳитини яратиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 12 июл-даги «Ўзбекистон Республикаси таълим муас-сасаларига қабул тўғрисида Низомларни тасдиқлаш ҳақида»ги 342-сон қарори қабул қилинди.

Ушбу қарорга асосан низом ишлаб чиқилиб олий таълим муассасаларининг бакалавриат таълим йўналишлари ҳамда магистратура мута хассисликларига талабаларни қабул қил иш тартиби ва қоидалари янада такомил-лаштирилди. Низомда «Олий таълим муасса-саларига қабул барча учун (ҳам грантлар, ҳам тўлов-контракт бўйича) тенг ҳуқуқлилик, ягона қабул қоидалари ва ягона танлов асосида амалга оширилиб, тест синовларида энг юқори балл тўплаган абитуриентларнинг дав-лат грантлари бўйича биринчи навбатда қабул қилиш ҳуқуқи таъминланади» деган меъёр акс эттирилди. Шунингдек, республиканинг кўп миллатли аҳолиси ҳуқуқларини ҳимоя қилган ҳолда, олий таълим муассасаларида тест синовлари нафақат ўзбек, рус ва қорақалпоқ тилларида, шунингдек, ўқитиш тожик, қозоқ



ва туркман тилларида олиб бориладиган айрим таълим йўналишлари бўйича кириш имтиҳонларини қабул қилиш тартиби белги-лаб берилди. Кейинчалик ушбу меъёрий ҳужжат Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2010 йил 18 июндаги «Олий таълим муассасаларига қабул қилиш, талаба-лар ўқишини кўчириш, қайта тиклаш ва ўқишдан четлаштириш тартиби тўғрисидаги Низомларни тасдиқлаш ҳақида»ги 118-сон қарори билан қайта қабул қилинди. «Олий таълим муассасаларининг бакалавриатига талабаларни қабул қилиш тартиби тўғри-сида»ги Низомга Ўзбекистон Респуб ликаси Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 11 июл-даги 205-сон, 2014 йил 27 июндаги 172-сон ва 2016 йил 16 июндаги 209-сон қарорларига мувофиқ ўзгартиришлар киритилди.

Олий таълим соҳасидаги халқаро алоқалар меъёрий-ҳуқуқий асосларини тартибга солиш мақсадида қабул қилинган низомда респуб-лика фуқароларини МДҲ давлатларига ўқишга жўнатиш ҳамда хорижий фуқароларни Ўзбекистон олий таълим муассасаларига ўқиш учун қабул қилиш тартиби ишлаб чиқилди.

Шу билан бир қаторда хорижий мамлакат-ларнинг таълим муассасаларида таҳсил олган ва илмий даражага эга бўлган Ўзбекистон фуқаролари ўз мутахассисликлари бўйича фаолият кўрсатишлари учун давлат томонидан катта имконият яратилди. Шу мақсадда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан 2000 йил 25 июлдаги «Расмий дав-лат ҳужжатларини тайёрлаш, ҳисобга олиш, сақлаш, топшириш ҳамда улардан фойдала-ниш тартибини такомиллаштириш тўғри-сида»ги 283-сон қарор қабул қилинди. Қарорга кўра уларнинг хорижий давлатларда таълим ҳамда илмий даража олганлик тўғри-сидаги ҳужжатларини тан олиш ва нострифи-кациялаш (эквивалентлигини қайд этиш) ҳамда тегишли гувоҳнома бериш бевосита Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Давлат тест маркази ҳамда Олий Аттестация комиссияси томонидан амалга оширилиши белгилаб қўйилди.

Ўзбекистон Республикаси таълим соҳасида қабул қилинган халқаро ҳуқуқий ҳужжатларни ҳам ратификация қилган бўлиб, жумладан, 1997 йил 30 августда Таълим соҳасида камси-тишга қарши кураш тўғрисидаги конвенцияга (1960 йил 14 декабрда БМТнинг Таълим, фан ва маданият масалалари бўйича Бош конфе-

ренциясида қабул қилинган) қўшилди. Мазкур Конвенция талаблари мамлакатимизда 1998 йил 8 мартдан қўлланила бошланди.

Олий таълим тизими ҳамда юқори мала-кали кадрлар тайёрлаш, таълимнинг узлуксиз-лиги ва давомийлигини таъминлаш, жаҳон таълим тизимига қўшилиш, шунингдек, олий таълимнинг ўқув-методик ва меъёрий-ҳуқуқий базасини такомиллаштириш масалалари ҳар доим таълим соҳасида давлат сиёсатининг устувор йўналиши сифатида ҳукуматимиз диққат марказида бўлган. Ўзбекистон Респуб-ликаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 16 августдаги «Олий таълимнинг давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида»ги 343-сон қарори билан олий таълимнинг давлат таълим стандартлари амалга киритилди. Ушбу қарорга асосан «Олий таълимнинг Давлат таъ-лим стандарти. Асосий қоидалар» ҳамда «Олий таълимнинг Давлат таълим стандарти. Олий таълим йўналишлари ва мутахассислик-лари классификатори» тасдиқланди.

Ана шу иккита муҳим ҳужжатга биноан Кадр лар тайёрлаш Миллий дастури вазифала-рини амалга оширишда тўпланган тажриба ҳамда олий таълимни ривожлантиришнинг жаҳон тенденциясини ҳисобга олган ҳолда бакалавриат йўналишлари ва магистратура мутахассисликларининг давлат таълим стан-дартлари, ўқув режалари ва фанлар дастурла-рининг янги авлоди ишлаб чиқилди. Шунинг-дек, давлат, жамият ва шахснинг ҳамда меҳнат бозори конъюнктураси ва профессионал кадр лар тайёрлашнинг жаҳон тенденциялари-нинг амалдаги ва истиқболдаги талабларига мувофиқ равишда олий таълимнинг Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган йўналишлари ва мутахассисликларини тар-тибга соладиган «Олий таълим бакалавриат йўналишлари ва магистратура мутахассислик-лари классификатори» қабул қилинди.

Классификатор ЮНЕСКО томонидан 1997 йил март ойида қабул қилинган «Таълимнинг халқаро стандарт классификацияси» (ТХСК) тамойиллари асосида тузилган бўлиб, унда олтита билим соҳаси назарда тутилган:

1. Гуманитар соҳа.2. Ижтимоий соҳа, иқтисодиёт ва ҳуқуқ.3. Ишлаб чиқариш ва техник соҳа.4. Қишлоқ ва сув ҳўжалиги соҳаси.5. Соғлиқни сақлаш ва ижтимоий таъминот

соҳаси.6. Хизматлар соҳаси.



Фикримизча, Ўзбекистон Республикасида таълим ислоҳотларини тартибга соладиган меъёрий ҳужжатларнинг ишлаб чиқилиши ва амалга киритилишини бир неча босқичларга бўлиш мумкин.

Биринчи босқич, 1991-2001 йиллар. Мамлакатимиз мустақил деб эълон қилинган 1991 йилдан бошлаб «Олий таълимнинг дав-лат таълим стандарти. Асосий қоидалар» қабул қилингунига қадар даврни, яъни 2001 йилгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврни узлуксиз таълим тизимининг ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқиш ва амалга киритиш даври деб номлаш мум-кин. Бу даврда:

Ўзбекистон Республикасининг Конститу-цияси;

Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги ва «Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури тўғрисида»ги қонунлари;

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 6 октябрдаги «Таълим тарбия ва кадр лар тайёрлаш тизимини тубдан ислоҳ қилиш, баркамол авлодни вояга етказиш тўғрисида»ги ПФ-1869-сон фармони;

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг:

– 1998 йил 5 январдаги «Узлуксиз таълим тизимини дарсликлар ва ўқув адабиётлари билан таъминлашни такомиллаштириш тўғри-сида»ги 4-сон қарори;

– 1998 йил 5 январдаги «Узлуксиз таълим тизими учун давлат таълим стандартларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш тўғрисида»ги 5-сон қарори;

– 2000 йил 25 июлдаги «Расмий давлат ҳужжатларини тайёрлаш, ҳисобга олиш, сақлаш, топшириш ҳамда улардан фойдала-ниш тартибини такомиллаштириш тўғри-сида»ги 283-сон қарори билан тасдиқланган «Хорижий давлатларда таълим олганлик тўғрисидаги ҳужжатларни тан олиш ва ностри-фикациялаш (эквивалентлигини қайд этиш) тартиби тўғрисида Низом»;

– 2001 йил 26 июлдаги «Олий ўқув юртла-рида тўлов-контракт асосида ўқиш учун таъ-лим кредитлари бериш тўғрисида»ги 318-cон қарори билан тасдиқланган «Олий ўқув юрт-ларида тўлов-контракт асосида ўқиш учун таълим кредитлари бериш тўғрисидаги Низом»;

– 2001 йил 16 августдаги «Олий таълим-нинг давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида»ги 343-сон қарори;

– 2001 йил 17 августдаги «Олий ўқув юрт-лари талабаларига стипендиялар тўлаш тар-тиби ва миқдорлари тўғрисида»ги 344-сон қарори ва бошқа меъёрий ҳужжатлар қабул қилинди.

Иккинчи босқич, 2001-2011 йиллар. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкама-сининг 2001 йил 16 августдаги «Олий таълим-нинг давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида»ги 343-сон қарори қабул қилин-гандан бошлаб то 2011 йилгача бўлган давр ни, яъни Ўзбекистон Республикаси Президенти-нинг 2011 йил 20 майдаги «Олий таълим муас-сасаларининг моддий-техник базасини мус-таҳ камлаш ва юқори малакали мутахассислар тайёрлаш сифатини тубдан яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-1533-сон қарори қабул қилингунича бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврни, бизнинг фикримизча, олий таълим тизимини ислоҳ қилишнинг меъёрий-ҳуқуқий асосларига аниқликлар киритиш ва тўлдириш даври деб номлаш мумкин. Бу даврда:

Ўзбекистон Республикаси Президентининг: – 2008 йил 24 июлдаги «Республика олий

таълим муассасалари ходимлари меҳнатига ҳақ тўлаш тизимини такомиллаштириш ва уни моддий рағбатлантиришни кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-926-сон қарори;

– 2010 йил 28 июлдаги «Таълим муассаса-ларининг битирувчиларини тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПФ-4232-сон фармони;

– 2010 йил 2 ноябрдаги «Олий малакали илмий ва илмий-педагогик кадрлар тайёрлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-1426-сон қарори;

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг:

– 2004 йил 1 мартдаги «Нодавлат таълим муассасалари фаолиятини лицензиялаш тўғрисидаги Низомни тасдиқлаш ҳақида»ги 100-сон қарори;

– 2006 йил 10 февралдаги «Олий таълим муассасаларига педагог ходимларни танлов асосида ишга қабул қилиш тартиби тўғри-сидаги низомни тасдиқлаш ҳақида»ги 20-сон қарори;



– 2006 йил 10 февралдаги «Ўзбекистон Республикаси таълим муассасаларини давлат аккредитациясидан ўтказиш тартиби тўғри-сидаги Низомни тасдиқлаш ҳақида»ги 21-сон қарори ва бошқа меъёрий ҳужжатлар қабул қилинди.

Учинчи босқич, 2011–2017 йиллар. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 20 майдаги «Олий таълим муассаса-ларининг моддий-техник базасини мустаҳкам-лаш ва юқори малакали мутахассислар тайёр-лаш сифатини тубдан яхшилаш чора-тадбир-лари тўғрисида»ги ПҚ-1533-сон қарори қабул қилинган кундан бошлаб ҳозиргача бўлган даврни, яъни 2011-2017 йилларни ўз ичига олади. Фикримизча, ушбу даврни олий таъ-лимни ислоҳ қилишнинг меъёрий-ҳуқуқий асослари сифат даражасини кўтариш бос-қичи деб номлаш мумкин. Бу вақтда:

Ўзбекистон Республикаси Президентининг: – 2012 йил 24 июлдаги «Олий малакали

илмий ва илмий-педагог кадрлар тайёрлаш ва аттестациядан ўтказиш тизимини янада тако-миллаштириш тўғрисида»ги ПФ-4456-сон фар-мони;

– 2015 йил 12 июндаги «Олий таълим муас-сасаларининг раҳбар ва педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизи-мини янада такомиллаштириш чора-тадбир-лари тўғрисида»ги ПФ-4732-сон фармони;

– 2016 йил 29 декабрдаги «2017-2021 йил-ларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғри си-да»ги ПҚ-2707-сон қарори;

– 2017 йил 16 февралдаги «Олий ўқув юртидан кейинги таълим тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида»ги ПФ-4958-сон фармони;

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳ-камасининг:

– 2012 йил 28 декабрдаги «Олий ўқув юртидан кейинги таълим ҳамда олий мала-кали илмий ва илмий-педагог кадрларни аттес тациядан ўтказиш тизимини такомиллаш-тириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 365-сон қарори;

– 2015 йил 10 январдаги «Вазирлар Маҳка-масининг «Олий таълимнинг Давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида» 2001 йил 16 августдаги 343-сон қарорига ўзгар-тириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида»ги 3-сон қарори;

– 2015 йил 20 августдаги «Олий таълим муассасаларининг раҳбар ва педагог кадрла-рини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 242-сон қарори;

– 2015 йил 25 августдаги «Ўзбекистон Респуб ликаси Ҳукуматининг айрим қарор-ларига педагогик фаолият самарадорлиги ва сифатини ошириш билан боғлиқ ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги 246-сон қарори ва бошқа меъёрий ҳужжатлар амалга киритилди.

Тўртинчи босқич, 2017-2021 йиллар. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республи-касини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сон фармонининг қабул қилиниши таълим муассасаларини меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар билан таъминлашнинг янги бир босқичини бошлаб берди. Бу давр 2017-2021 йилларни ўз ичига олади. Фикримизча, бу даврни олий таълим тизимининг меъёрий-ҳуқуқий асосларини янада такомиллашти-риш даври деб номлаш мақсадга мувофиқ бўлади.

Бир сўз билан айтганда, 2017 йил 7 фев-ралда қабул қилинган «Ўзбекистон Республи-касини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги фар-монда Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг 5 та асосий йўналиши-нинг белгилаб берилиши таълим соҳасидаги мавжуд амалдаги меъёрий-ҳуқуқий ҳужжат-ларни қайта кўриб чиқиш ва уларга қўшимча ҳамда ўзгартиришлар киритиш лозимлигини кўрсатиб берди. Мазкур фармоннинг «Ижти-моий соҳани ривожлантиришнинг устувор йўна лишлари» деб номланган тўртинчи йўна-лиши аҳоли бандлигини ошириш, фуқароларни ижтимоий ҳимоя қилиш ва уларнинг саломат-лигини сақлаш, йўл-транспорт, муҳандислик-коммуникация ҳамда ижтимоий инфратузил-мани ривожлантириш ва модернизациялаш, аҳолини электр энергия, газ билан таъмин-лашни яхшилаш, аҳолининг муҳтож қатлам-ларига кўрсатиладиган ижтимоий ёрдам сифа-тини ошириш, хотин-қизларнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётдаги мақомини ошириш, соғлиқни сақлаш соҳасини ислоҳ қилиш, мактабгача таълим муассасаларининг қулайлигини таъ-минлаш, умумий ўрта таълим, ўрта махсус ва олий таълим сифатини яхшилаш ҳамда уларни



ривожлантириш чора-тадбирларини амалга оширишни ва мавжуд таълим тизимига оид барча норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни янада такомиллаштириш ҳамда ривожланган хори-жий мамлакатларнинг илғор тажрибаларини инобатга олган ҳолда янги меъёрий ҳужжат-ларни ишлаб чиқишни назарда тутади. Бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси Президенти-нинг 2017 йил 14 мартдаги «Ўрта махсус, касб-ҳунар муассасалари фаолиятини янада тако-миллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-2829-сон қарори, Ўзбекистон Республи-каси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 15 мартдаги «Умумий ўрта таълим тўғрисидаги Низомни тасдиқлаш ҳақида»ги 140-сон қарори шулар жумласидандир.

Хулоса қилиб шуни айтиш жоизки, олий таълим тизимини ислоҳ қилишнинг зарурияти Ўзбекистон мустақил давлат деб эълон қили-ниши билан юзага келди. Чунки собиқ иттифоқ даврида республикамиз олий таълим тизими анча ночор аҳволга тушиб қолган эди, шунинг-дек олий таълимнинг моддий-техник базаси ҳам талабга жавоб бермас эди. Олий таълим тизими ва юқори малакали кадрларни тайёр-лаш ривожланган хорижий давлатлар олий таълим муассасаларидан орқада қолаётганди.

Бугунги кунда мамлакатимизда ўткази-лаётган демократик ва ҳуқуқий ислоҳотлар, фуқа ролик жамиятини шакллантиришнинг

юксак талаблари ва замонавий халқаро стан-дартларига жавоб берадиган юқори малакали кадрларни тайёрлаш тизимини янада тако-миллаштириш таълим тизимини тубдан ислоҳ қилиш ва модернизация жараёнларини чуқур-лаштириш, илғор технологиялар, инновация-ларни таълим-тарбия жараёнларига татбиқ этишни тақозо этмоқда. Жаҳон тажрибаси, юксак даражада тараққий этган мамлакатлар тажрибаси бу ҳақиқатни қайта-қайта исботла-моқда. Мисол учун, АҚШ, Англия, Германия, Франция, Хитой, Корея, Япония каби давлат-лар таълим сифатини таъминлаш ва уларни баҳолаш тизимини янада такомиллаштириш ва илғор тажрибаларни жорий этиш бўйича дунёда етакчи давлатлар ҳисобланади.

Ана шу биргина мисолнинг ўзи ҳам олий таълим тизимини ислоҳ қилишнинг зарурияти, ҳамиша янгиликка интилган давлатлар тарақ-қиётнинг энг юқори чўққисида бўлиши, олий таълим тизимини ислоҳ қилишнинг меъёрий-ҳуқуқий таъминотининг ишлаб чиқилиши, амалга киритилиши, олий таълим муассаса-лари тегишли тузилмаларининг меъёрий-ҳуқу-қий ҳужжатлар билан таъминланишини ҳамда уларни такомиллаштириш масалаларини наза-рий ва амалий жиҳатдан таҳлил этишни кун тартибига қўймоқда.


1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т., 2014. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни. // Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 йил, 9-сон, 225-модда.3. Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури. // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси-

нинг Ахборотномаси, 1997 йил. 11-12-сон, 295-модда.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон

Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» ПФ-4947-сон фармони. // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

4. Каримов И.А. Ўзбекистон эришган ютуқ ва марралар — биз танлаган ислоҳотлар йўлининг тасдиғидир. 22-жилд. – Т.: «Ўзбекистон» , 2014. –80-б.

5. Топилдиев В.Р. Таълим ва тарбия жараёнларини ташкил этишнинг норматив-ҳуқуқий асослари. – Т.: Ўзбекистон Миллий университети, 2016. -267-б.



Шавдиров С.А., Навоий давлат педагогика институти «Тасвирий санъат назарияси ва методикаси» кафедраси катта ўқитувчиси

ЎҚУВЧИЛАРДА ТАСВИРИЙ САВОДХОНЛИККА ОИД ЎҚУВ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ

ШАВДИРОВ С.А. ЎҚУВЧИЛАРДА ТАСВИРИЙ САВОДХОНЛИККА ОИД ЎҚУВ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ

Мақолада умумий ўрта таълим ўқувчиларида тасвирий санъатга бўлган қизиқишни шакл-лантириш, тасвирий саводхонлик компетенцияларини ривожлантиришнинг педагогик-психологик жиҳатлари илмий-амалий жиҳатдан асосланган.

Таянч сўз ва тушучалар: тасвирий санъат, тасвирий саводхонлик, компетенция, хотира, ирода, кўриш хотираси.

ШАВДИРОВ С.А. ПЕДАГОГИКО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ФОРМИРОВАНИЯ У УЧАЩИХСЯ УЧЕБНЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ ПО ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОЙ ГРАМОТНОСТИ

В статье обоснованы педагогико-психологические и научно-практические аспекты форми-рования у учащихся общеобразовательных школ интереса к изобразительному искусству и развития компетенций по изобразительной грамотности.

Ключевые слова и понятия: изобразительное искусство, изобразительная грамотность, ком-петенция, память, воля, зрительная память.

SHAVDIROV S.A. PEDAGOGICAL-PSYCHOLOGICAL ASPECTS TO DEVELOP TEACHING COMPETENCIES IN VISUAL LITERACY

There is discussed in the article pedagogical-psychological scientific and practical aspects of formation among pupils of high schools of interest to visual arts and the development of competencies in visual literacy.

Keywords: fine art, visual literacy, competence, memory, will, and visual memory.

15ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ


Республикамиз умумий ўрта таълим мактабларида тас-вирий санъат бўйича таълим берадиган ўқитувчилар ўқувчиларда санъатга қизиқишни фаоллаштириш, уларда санъатнинг ҳар хил турларида иштирок этиш эҳтиёжини шакллантиришнинг самарали педагогик усулларини ярат-моқ далар.

Бугунги кунда умумий ўрта таълимда ўқи-тиладиган фанлар қаторида тасвирий санъат фани ўқитувчилари олдига ҳам машғулотларни мукаммал андоза асосида лойиҳалаш, мазкур лойиҳалардан оптимал равишда фойдалана олиш, таҳсил олувчилар томонидан назарий билимларни чуқур ўзлаштирилиши, уларда фан йўналишлари бўйича кўникма ва малака-ларнинг ҳосил бўлиши ва амалиётга қўллай олиш лаёқатларини шакллантириш каби вази-фалар қўйилмоқда.

Бу эса, ўз навбатида, ўқувчиларнинг билим даражасини кенгайтириш, ижодий тафаккур соҳибларини шакллантиришни маънавий ва интеллектуал меросларимизга тўғри муноса-батда бўлишларини талаб қилиш билан бир қаторда фан ўқитувчиларидан ўқувчиларда тасвирий саводхонликка оид ўқув компетен-цияларини шакллантиришнинг педагогик-психо логик жиҳатларига кенгроқ эътибор қаратишларини талаб этади.

Тасвирий санъат – «кўриб қабул қилинган ҳақиқатни қайта такрорловчи бадиий ижод-корлик турлари гуруҳи»1; сурат, графика, ҳайкалтарошлик, булар қаторига тасвирий-ифодали шаклга эга бўлган архитектурани ҳам киритиш мумкин. Борлиқ ва бадиий масала-ларни кўрсатиб бериш усуллари тасвирий санъат турлари хусусиятларини белгилаб беради. Масалан: сурат чизишда – дунё образ-лари, ранглар бойлиги билан; графикада – расм чизиқлари, штрихлари, ранг туслари орқали; ҳайкалтарошликда – пластик образ-ларни ифодалаш орқали.

Санъатнинг тасвирийлиги – ушбу санъат воситалари билан борлиқ ҳодисаларини акс эттиришдир. Бадиий образни яратишнинг сўзсиз шарти сифатида унга тасвирийлик ва маънодорлик хосдир. Тасвирийлик асосида ушбу санъатда асарнинг эмоционал-тасви-

1 Орипов Б. Болаларни тасвирий санъатга қизиқишини ўстириш. // «Халқ таълими» журнали, 2000, 4-сон. -19-б.

рийлик ва ғоявий-мазмунли имконияти таш-кил топади.

Сураткашлик, рассомчилик ўзига хос имко-ниятларга эга: дурдона картина – бу мустақил мавжуд бўлган бадиий дунё, ҳақиқий ва унинг бутун моҳияти билан ҳаққоний, шу жумладан инсоннинг ички дунёси, табиат ҳолати ҳамдир. Сураткашлик ижтимоий, этик, маънавий, фал-сафий ғояларни акс эттиради. Мана шу сабабли тасвирий санъат инсон, жамиятнинг маънавий ҳаётида муҳим роль ўйнайди.

Тасвирий санъат ўзига хос функцияларга эга. Бадиий қимматли санъатнинг – тасвирий санъатнинг ўзига хос вазифаси – эстетик эҳтиёжларни қониқтириш, қувонч, роҳат бағишлаш, маънавий бойитиш, эстетик фаоли-ятга хоҳиш уйғотишдан иборат; бундан ташқари, идрок этиш ва албатта тарбиявий вазифасини инобатга олиш зарур.

Тасвирий санъат бадиий қимматли асар-лари билан «мулоқотда» бўлишда бадиий қадриятларни ўзлаштириш содир бўлади. Эстетик-қадриятли йўналишлар орқали эсте-тик фикрлаш шаклланади – буларнинг ҳаммаси идрок этувчи инсон шахсига маълум тарзда таъсир кўрсатади ва уни таъсирлантиради, мақсадга мувофиқ йўналтирилган ва бошқа-риладиган бадиий-эстетик қабул қилиш жа раёнида, айниқса, тасвирий санъат асар-лари ҳақида мулоқотлар, суҳбатлар, диалог-лар натижасида ижобий кечади. Коммуника-тив фаолиятда қуйидагилар содир бўлади:

– бадиий ахборот олиш, хусусан бадиий образлар тизими ёрдамида бадиий ахборот-нинг ўзига хослиги очиб берилади;

– тасвирий санъат тили ёрдамида тасвир-ланаётган объектлар моҳияти очиб берилади;

– муаллифнинг дунёқараши ва шахси; рас-сомнинг маҳорати, унинг эстетик сезгирлиги намоён бўлади;

– асарни қабул қилиши, тузатилиши, яъни мантиқий-бадиий ва эстетик-потенциал маз-

16 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ


мунда ўрганиш, таҳлил қилиш, тушуниш муно-сабати, баҳолаши амалга оширилади.

Умумий ўрта таълим мактабларида ўқити-ладиган «Тасвирий санъат» предмети ўқувчи-ларнинг психик жиҳатдан: мантиқий ва абстракт фикрлаш; таҳлил, синтез, таққослаш; абстракциялаш; умумлаштириш; тасаввур ва хотира, ижодкорлик ва фантазияни ривожлан-тиришда бошқа фанлардан алоҳида ажралиб туради.

Тасвирий санъат машғулотларида ўқув-чилар бир масалани бир неча йўл билан еча-дилар. Бу сўзсиз уларни фикрлашга, ижодий ўйлашга йўналтиради. Бу ҳақда С.Булатов «Тасвирий санъат асарларини томоша қилар экансиз, улар унсиз сўзлайди. Уларда бир дунё маънолар яширинганлигига гувоҳ бўласиз. Лекин уларни ўқиш ва англаш учун инсон бадиий эстетик маълумотга эга бўлиши керак. Асарларни таҳлил қилиш маълум мезонлар асосида амалга оширилади»1, деган фикр-ларни билдирган.

Ҳақиқатан ҳам, ўқувчилар у ёки бу ҳаётий ёки афсонавий мавзуларда композицияларни томоша қилиш, ишлаш жараёнида, мавзу билан боғлиқ бўлган воқеани эслашга ҳаракат қиладилар. Бунда «воқеа қайси даврда ва қайси маконда, ўзга сайёралардами, сув ости-дами, табиат қўйнида ёки уй ичидами, расмда одамлар тасвирланадими ёки ҳайвонларми, тасвирланадиган мавжудотларнинг тузилиши, шакли, ранглари, ўлчовлари қанақа бўлади?» каби саволларга жавоб излайдилар.

Энг муҳими, қоғоз юзасида расм мазмун, композиция жиҳатдан қандай жойлаштири-лиши кераклиги тўғрисида фикрга эга бўла-дилар. Шунингдек, тасвир вариативлик, ком-бинация ва бошқалар асосида ишланади. Ўқувчилар расм ишлашда тасвирий санъат-нинг назарий асослари ёруғ-соя, рангшунос-лик, перспектива, композициянинг қонун ва қоидаларини тасаввур қилишади ва қўллаша ди. Улар ўз расмларини ижодий, янги, қайтарилмас мазмунда бўлишига ҳаракат қиладилар. Демак, тасвирий саньат ўқув машғулотининг муҳим вазифаларидан бири, бола ларда кузатувчанликни ўстириш, бор-

1 Булатов С. Санъат асарларининг моҳиятини англаш психологияси. / Монография. – Т.: «Iqtisod-moliya», 2013. -57-б.

лиқ ни кўра билиш, қолаверса шу орқали хоти-рани ривожлантириш ҳисобланади.

Ўқувчи ўзи чизган расмлари, ясаган ўйин-чоқлари, моделларини таҳлил қилиш орқали уларнинг мантиқий хотираси, тафаккури, тех-ник, бадиий ва адабий қобилияти, ижодий хаёли ривожлантирилади.

Инсоннинг кўриш хотираси психологияда энг муҳим ҳисобланади, асосан рассомликни касб қилиб олаётганлар учун бу янада муҳим-роқдир. Ҳар қандай инсон атрофни кузатар экан ундан ўзича таъсирланади, кўрганларидан завқланади, ҳулосалар чиқариб воқеликларни англашга ҳаракат қилади. Вақт ўтиши билан хотирасида сақланиб қолганларини қайта хотирада жонлантириш ҳам керак бўлади. Ким кўпроқ, муҳимроқ воқеалар, нарса ва буюм-ларни аниқроқ эслаб қолиши муҳим ўрин тутади.

Шунингдек, хотира тасвирий санъат дарс-ларида ўқувчилар учун муҳим ҳисобланади. Тасвирий санъат фани ўқитувчилари ўқув-чиларга тасвирий саводхонликка оид компе-тенцияларни шакллантиришда қандай қилиб ўқувчиларнинг кўриш хотирасини кучайтириш хусусидаги билимга эга бўлишлари ҳам муҳим ҳисобланади.

Биламизки, ўрганган шеъримиз, чизган нарсамизни такрор ва такрор ёдга олмасак, амалда қўллашда давом этмасак, вақт ўтиши билан ўрганганларимиз унутилади.

Шундай экан, рассом хотираси ҳам доимий сермашаққат машқлар, меҳнат туфайли ку чайиб, шаклланиб боради. Аввалроқ айтиб ўтганимиздек кўриш, кузатиш хотирасини тинимсиз машқ қилдириб бориш мақсадга етишнинг асосий йўлидир.

Тасвирий санъат фани ўқитувчилари ўқув машғулотларини олиб бориш жараёнида ўз ўқувчиларининг чизган расмларини кузатиш, таҳлил қилиш орқали уларнинг рассомчи-ликка оид алоҳида жиҳатларини пайқай бош-лайдилар. Масалан, ўқувчиларга қайсидир ўқувчи манзараларни яхши чизса, кимдир портрет чизишда моҳир ва унга тенг келади-гани йўқ. Яна кимдир ҳайвонларни ажойиб қилиб чизади, бошқа бири эртак қаҳрамонлари расмини яхши чизади. Мана шу каби ёш ўрганувчи ҳам маълум бир тур ва жанрда яхши расм чизувчи бўлишини ўқитувчи англай олиши лозим.



Тасвирий санъат ўқув машғулоти ҳар бир ўқувчи учун зарур бўлган бадиий маданиятга доир элементар билим ва малакалар беради. Чунки ҳар бир ўқувчи келажакда қайси соҳада ишлашидан қатъий назар, у ишдан ташқари вақтларида дам олиши, ҳордиқ чиқариш, иш вақтида сарфланган қувватини тиклаши керак бўлади. Бунга у юксак бадиий савияда ишлан-ган санъат асарлари билан музей, кўргазмалар ва бошқа жойларда танишиш, уларни идрок этиш, улардан завқ олиш орқали эришади. Шунингдек, кўпчилик ўқувчилар ўзларининг келажак ҳаётларида маълум миқдорда расм ишлашларига тўғри келади. Расм чизишни билиш фақат рассомлар, дизайнерлар, меъ-морлар учунгина эмас, тарбиячилар, инже-нерлар, медиклар, қурувчилар, агрономлар, ҳарбийлар, олимлар учун ҳам зарурдир. Улар-нинг ҳар бири ўз фаолиятларида расм, схема-лар, диаграммалар, эскизлар орқали сўз билан тушунтириб бўлмайдиган ўз ғоя ва фикрла-рини тасвирлаб, лойиҳалаб кўрсатишга ҳара-кат қиладилар. Шундай экан, ўқувчилари-мизнинг келажакда қайси соҳада фаолият юри тишидан қатъий назар уларда тасвирий санъатга бўлган қизиқишларини мунтазам оши риб боришимиз керак экан.

Ўқувчиларнинг тасвирий санъатга бўлган қизи қишларини мунтазам ривожлантириб бо ришнинг самарали йўлларидан бири ўқи-тувчи, ўқувчи, ота-она ҳамкорлигини йўлга қўйишдир.

Бадиий педагогика тарихидан маълумки, тасвирий фаолият ўқувчиларда уларнинг боғча ёшдаги даврида кузатилади, яъни бола ўзининг дастлабки тасвирий санъат намунаси шаклидаги «асар»лари билан ўзига хос тарзда фикр юрита бошлайди. Бу жараёнга ота-оналар фарзандларининг шахс сифатида шакл ланиш босқичининг алоҳида эътиборла-рини қаратишлари лозим бўлган даври сифа-тида қарашлари ва болаларнинг бу фаолия-тига жиддий муносабатда бўлишлари ижобий натижанинг педагогик кафолатидир. Шунинг учун ҳам бу жараёнда боланинг тасвирий фаолиятига педагогик раҳбарлик қилиш, жараённинг самарали кечиши учун қулай муҳит ва шароит яратиш лозим.

Ота-она ва ўқитувчи орасидаги педагогик ҳамкорликни йўлга қўйиш учун нима ишлар амалга оширилиши лозим?

Биринчи навбатда, фан ўқитувчилари ота-оналар билан ўтказиладиган йиғилишларда фарзандларининг чизган расмлари ва эриш-ган ютуқларини алоҳида таъкидлаб, ўқувчи-нинг «ижод» қилиши учун қулай шароит яра-тишлари ва сифатли анжом (иш столи, қулай ва мос стул, қалам ва мўйқаламлар ва б.), материаллар (бўёқ, қоғоз, фломастер ва б.) билан таъминлашлари лозимлигини уқтириш-лари муҳим аҳамият касб этади.

Умумий ўрта таълим мактабларининг тас-вирий санъат фани ўқитувчилари ўқувчилар-нинг тасвирий саводхонликка оид компетен-цияларини ривожлантиришда самарали нати-жаларга эришишларида ҳамкорлик тизимида «ҳамкорлик педагогикаси» деб аталувчи тамойил асосида ишлашга алоҳида эътибор қаратиш тавсия этилади. Бу фаолиятнинг бир неча методик ёндашувлари, жумладан, ўқув-чилар билан биргаликда, лозим бўлганда, қўлини ушлаб ҳар бир ҳаракат мантиғини шарҳлаган ҳолда расм чизиш, ўқувчиларнинг мустақил тарзда чизган расмига тузатиш ва қўшимчалар киритиш каби методик ёндашув-ларни тавсия этиш мумкин.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, бу жара-ёнда ўта эҳтиёткорлик ва педагогик техноло-гияга амал қилиш керак. Зеро, ўқувчи ўзи яратган расмни ўзича тугалланган «асар» ҳисоблайди. Шунинг учун бу жараёнга бево-сита ўқувчининг эътиборини жалб қилиб, ундан чиқадиган янги ғояни қўллаб-қувватлаб, ишончи ва қизиқишини ошириш талаб эти-лади. Ғоя – бадиий мазмунни, муаллифнинг асосий фикрини жамлаш (кучайтириш). Бадиий қимматга эга бўлган санъат асари ўзига қабул қилаётган, идрок этаётган ўқувчига ижобий таъсир кўрсатади.

Ўқувчиларга расм чизишлари мобайнида уларга чизиши лозим бўлган расмларга ўзгартириш киритиб, янги ғояларни босқичма-босқич янада кўпайтиришга даъват этиш, уларнинг фаол ҳаракатларини қўллаб-қувват-лаш орқали ўқувчиларнинг расм чизиш кўник-маларини шакллантириб бориш ҳам педаго-



гик ҳамкорликнинг муҳим компонентидир. Бу йўналишда ҳамкорликнинг турли вариантла-рини таклиф этиш мумкин. Масалан, бирор бир шакл чизиб, уни давом эттириш, мазмун ва композиция нуқтаи назаридан якунлашни ўргатиш ўқувчиларнинг мантиқий расм чизиш малакаларини шакллантириш жараёнини жадал лаштиради. Масалан, тасвирий фаолият-нинг энг осон соҳалари – портрет (бу жанр, аслида жуда примитив тарзда тасвирланса-да, болаларда кўпроқ қизиқиш уйғотади) ёки манзара чизиш орқали муаммоли ва қизи-қарли тасвирий фаолият машғулотларини ташк ил этиш мумкин.

Таъкидланганидек, ўқувчи тасвирий фао-лият воситасида муайян фикрни баён этади. Шунинг учун ўқитувчи ўқувчиларга ўзлари чизган расмни шарҳлаб беришни, янги ғоя-ларини ҳимоя қилишни ўргатиш муҳим дидак-тик тадбир ҳисобланади. Бу борада йўнал-тирувчи саволлар билан кўмаклашиш лозим бўлади.

Ўқувчиларнинг тасвирий санъат дарслари, тўгаракларда чизган расмларини жамлаб бориш, маълум вақт ўтгандан кейин ўша расмни биргаликда таҳлил қилиш ва шарҳлаш, дастлабки шарҳларга нисбатан қўшимчалар киритилишига эришиш ўқувчининг мантиқий фикрлаш малакаларини такомиллаштириб бори шига замин яратади. Шунингдек, бу расм-ларни қайта ишлаш, такомиллаштириш устида ҳам ҳамкорликда ишлаш мумкин.

«Тасвирий санъат» дарсларида санъат аса-рини муҳокама қилиш ўқувчи шахсига йўнал-тирилган таъсир кўрсатиш, бадиий қадрият-ларга қизиқишни фаоллаштириш ва натижада тасвирий саводхонлигини шакллантириш му ҳимдир. Шу мақсадда тасвирий санъат фани ўқитувчиси эътибор қаратиши муҳим бўлган қуйидаги жиҳатларни ажратдик:

● ўқувчиларнинг мақсадга йўналтирил ган мустақил идрок этиш фаолиятлари, қизиқиш-ларини фаоллаштириш;

● уларни юксак даражали бадиий асар-ларга «жалб этиш»;

● ўқувчиларда тасвирий саводхонлик эле-ментларини мукаммал ўзлаштиришга қизиқиш уйғотиш;

● тасвирий саводхонлик (ранг, тушь, гуашь, темпера билан ишлаш ва бошқалар) кўник-маларини шакллантириш, бадиий асарларни ўрганиш натижасида эстетик аҳамият ва бадиий қимматга эга бўлган тасвирий санъат асарларини баҳолаш мезонлари шаклланади.

Ўқувчиларнинг тасвирий санъат асарла-рини идрок этишлари, уларни бадиий-таҳ-лилий талқин қила олишлари ҳам муҳим аҳа-мият касб этади. Бунда тасвирий санъат асар-ларини тушуниш эмоционал-ижобий муноса-батлар, қизиқиш, тасвирий санъат турлари, уларнинг ўзига хосликлари ва хусусиятларини тасвирлаш; воситаларни – сурат, графика, ҳайкалтарошлик ва архитектура, бадиий-эстетик таҳлил қилиш, мантиқий (қабул қилиш – таҳлил – синтез, умумлаштириш – баҳолаш – муносабати) билиш; образли фикрлаш, ижо-дий тасаввур; ниҳоят, асар билан маънавий мулоқот ва албатта, эстетик аҳамият, бадиий қиммат ва ғоявий-маъноли мазмунга эга бўл-ган тасвирий санъат асарларини баҳолаш мезон ларини билишни талаб этади.

Айнан мана шу мезонлар тасвирий санъ-атда кўрилаётган асарнинг қимматлилиги ҳақи даги тасаввур учун дастлабки таянч нуқта, рассомнинг ижодини бадиий баҳолаш учун ўлчам ҳисобланади.

Ўқувчиларнинг тасвирий кўникмаларини шакллантириш ва такомиллаштиришда про-фессионал рассомлар томонидан яратилган картиналарни ахборот-коммуникация техно-логиялари воситасида биргаликда томоша қилиш ва уларга муносабат билдириш кўник-маларини шакллантириб бориш ҳам ўқувчи шахсини таркиб топтиришнинг муҳим шартла-ридан бири сифатида ўқувчиларда тасвирий фаолиятга қизиқишни оширади, қолаверса, ўзидаги ижодий сифатларни ривожлантириш га интилишини барқарорлаштиради.

Тасвирий санъат асарлари ўқувчилар томо-нидан санъатнинг маърифатпарварлик, прог-ностик, геронистик, эвристик, баҳолаш, ком-муникатив, ижтимоий-йўналтирувчи, ижтимо-ийлаштирувчи, тарбиявий таъсир функцияла-ридан фойдаланилганда тўлақонли идрок эти-лади.



Ўқувчилар билан тасвирий фаолият восита-сида педагогик ҳамкорлик қилишнинг энг қизиқарли шаклларидан бири, шубҳасиз, ижтимоий-маданий, маънавий-маърифий аҳа-миятга молик бўлган ва кўп йиллар давомида миллий бойлик бўлиб келган халқимизнинг маданий ва маънавий ҳаётига кенг татбиқ этилган тасвирий санъат асарларини таҳлил қилиш таълимий, айниқса, тарбиявий жиҳат-дан кенг имкониятларга эга. Зеро, ижтимоий-маданий, маънавий-маърифий аҳамиятга молик бўлган ва кўп йиллар давомида миллий бойлик бўлиб келган халқимизнинг маданий ва маънавий ҳаётига кенг татбиқ этилган тас-вирий санъат асарлари мазмунига монанд тарзда яхшилик, эзгулик, мардлик, ватанга муҳаббат ва ҳоказо мотивлар тасвирланган. Ўқувчиларнинг тасвирий фаолиятида ҳамкор-лик қилишнинг муҳим томонларидан бири – уларнинг интилишларини рағбатлантиришдан иборат, яъни ўқувчиларнинг тасвирий фаоли-ятидаги ижобий жиҳатларни рағбатлантириб бориш, айни пайтда бу ишнинг меъёрида бўлишига ҳам эътибор қаратиш лозим.

Шу маънода тасвирий санъат ўқитувчиси таълим жараёнини ўқувчининг ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш асосида ташкил қилиши керак. Ўқитувчи билан ўқувчи ора-сида ўзаро ҳамкорлик муҳити яратилганда барча ўқувчиларнинг имкониятлари ва эҳтиёж ларини ҳисобга олиш орқали уларда тасвирий санъатнинг ифода воситалари ҳа қида чуқур маълумотга эга бўлиш имкони яратилади.

Демак, Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим стандартла-рида ўқувчиларда тасвирий саводхонликка оид қуйидаги компетенцияларнинг шакллан-тирилиши белгилаб берилган:

– Натуранинг характерли жиҳат-ларини кўриш, таҳлил қилиш компетен-цияси – натуранинг характерли жиҳатлари (шакли, ранги, ўлчами, нисбатлари, конструк-тив тузилиши, фазовий ҳолати)ни кузатиш; кузатилганларни амалий ишда ифодалашда тасвирий санъат қонунлари (ёруғ-соя, ранг, перспектива)ни тўғри ифодалаш; натуранинг

характерли жиҳатларини тушунтириш, таҳлил қилиш.

– Тасвир ёки ҳайкалнинг босқич лари ни кетма-кетликда тўғри бажариш компе-тенцияси – амалий иш бажаришда топ-шириқнинг мазмунига қараб қоғоз турлари, тасвирлаш техникасини тўғри танлаш, иш қуролларидан фойдаланиш; амалий иш бажа-риш жараёнида ва уни якунлагандан сўнг бажарилгандан сўнг иш қуролларини (мўйқа-ламлар, бўёқлар, палитра ва б.) бўёқлардан тозалаш; бўёқлардан унумли фойдаланиш тар-тибларини тўғри белгилаш; эскиз чизишда тасвирни қоғоз сатҳига тўғри жойлаштириш (компоновка), ўлчам белгилашда нисбатларни тўғри белгилаш, бўёқлар ва қалам чизгилари (штрих) ёрдамида сояни белгилаш, блик (шуъла, буюмнинг ялтироқ жойи) ва ранглар ритмини сақлаб қолиш қоидаларига амал қилган ҳолда босқичли кетма-кетликда тўғри бажариш1 каби компетенциялар шаклланти-рилиши кўзда тутилган.

Умумий ўрта таълим жараёнида ўқувчи-ларда ушбу компетенцияларни ривожланти-ришда қуйидаги педагогик жиҳатларга эъти-бор бериш тавсия қилинади:

– дарс жараёнида оғзаки баён этиш, савол-жавоб, амалий ишларни ташкил этиш, кўр-газмалилик ва интерфаол методлардан кенг фойдаланиш:

– тарбиявийлик, илмийлик, изчиллик, кетма-кетлик, кўргазмалилик, назариёт билан амалиётнинг бирлиги каби тамойилларга амал қилиш;

– тасвирий санъатнинг ҳар бир дарс маш-ғулотини бошқа предметлар билан боғлаб амалга ошириш. Бу ўқувчиларни бошқа фан-лардан олган билим ва малакаларидан тасви-рий санъат дарсларида фойдаланишга ўрга-тади ва ўқув материалини осонроқ ўзлаш-тиришга эришилади;

– ўқитувчининг дарс услубини тўғри тан-лаши ва ундан унумли фойдаланиши лозим;

1 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги «Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг Давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида»ги 187-сон қарори. // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 14-сон, 230-модда.



– ўқитувчи ўқув материалини ўқувчига осон, қисқа, илмий ва тушунарли қилиб етка-зиши керак.

Умумий ўрта таълим жараёнида ўқув-чиларда тасвирий саводхонликка оид компе-тенцияларни ривожлантиришда қуйидаги пси-хологик жиҳатларга эътибор бериш тавсия қилинади:

– ўқувчиларни табиат-жамиятдаги нарса ва ҳодисаларни кузатиш, кўриш, уларни илмий асосда идрок этишга ўргатиш;

– ўқувчиларни бадиий диди, эстетик тушун-часи, материалистик дунёқараши, гўзаллик

олами ва ижодий истеъдоди, ижодкорлик қобилиятини тарбиялаш;

– нарса, воқеа, ҳодисалар тасвири, рас-мини чиза билиш, уларни ижодкорлик асо-сида бажариш бўйича малака-кўникмалар ҳосил қилиш;

– рассомчиликнинг барча тур ва жанрла-ридаги санъат асарларини кўра билиш, идрок этиш, тасаввур қилиш, тушуниб, уларни паст савиядаги, қалбаки расмлардан фарқлай олишга ўргатиш.


1. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги «Уму-мий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг Давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида»ги 187-сон қарори. // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 14-сон, 230-модда.

2. Орипов Б. Болаларни тасвирий санъатга қизиқишини ўстириш. // «Халқ таълими» журнали, 2000, 4-сон, -19-б.

3. Булатов С. Санъат асарларининг моҳиятини англаш психологияси. / Монография. – Т.: «Iqtisod-Moliya», 2013. -144-б.



Самарова Ш.Р.,Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институти «Педагогика ва психология» кафедраси доценти

ИЖОДКОР ШАХСЛАР ШАКЛЛАНИШИДА ФАОЛИЯТ ВА ТАСАВВУР ЖАРАЁНЛАРИНИНГ ЎРНИ

САМАРОВА Ш.Р. ИЖОДКОР ШАХСЛАР ШАКЛЛАНИШИДА ФАОЛИЯТ ВА ТАСАВВУР ЖАРАЁНЛАРИНИНГ ЎРНИ

Мақолада ижодкор шахснинг шаклланишида фаолият, тасаввур жараёнларининг ўрни наза-рий жиҳатдан асосланган. Шунингдек, шахснинг фаолият юритиши, тасаввур қилиши ва ижод жараёнларининг ўзаро алоқадорлиги, бир-бири билан узвий боғлиқлиги аниқ мисоллар асо-сида психологик жиҳатдан очиб берилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: тасаввур, ижод, шахс, фаолият, истеъдод, илм, тиришқоқлик, кўникма, малака.

САМАРОВА Ш.Р. РОЛЬ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ И ПРОЦЕССОВ ВООБРАЖЕНИЯ В ФОРМИРОВАНИИ ТВОРЧЕСКОЙ ЛИЧНОСТИ

В статье научно обоснована роль деятельности и воображения в формировании творче-ской личности. Раскрыта взаимосвязь деятельности субъекта, воображения и творческих про-цессов. На конкретных примерах определены психологические аспекты взаимосвязи выше-названных компонентов.

Ключевые слова и понятие: воображение, творчество, личность, деятельность, способность, наука, старание, навык, умение.

SAMAROVA SH.R. THE ROLE OF THE ACTIVITIES AND PROCESSES OF THE IMAGINATION IN THE FORMATION OF A CREATIVE PERSONALITY

The article scientifically justifies the role and activities of the imagination in the formation of a creative personality. There is disclosed interaction between activity of the subject, imagination and creative processes. Specific examples identified psychological aspects of the relationship of the aforementioned components are provided.

Keywords: imagination, creativity, personality, activity, ability, science, diligence, skill, ability.



Ҳозирги даврда замонавий техника ва технологияларнинг жадал ривожланиши инсон фаолияти, ижтимоий онгида катта ўзгаришлар ясамоқда. Зеро, олам ва инсоннинг ҳаётда тутган ўрни тўғрисидаги тасаввурлар ўзгармоқда, тафак-кур ва оламни тушунишнинг янги усуллари шаклланмоқда, маънавий-амалий ўзлаштиришнинг янги воситалари ва усул-ларига ўтиш юз бермоқда.

Ўқувчи шахсини ривожлантиришга йўнал-ти рилган таълим жараёнида унинг ақлий-интеллектуал, ижодий хусусиятлари намоён бўлади. Бу борада, айниқса, таълим жараё-нида ўқувчиларнинг ижодий фаолиятини шакл лантириш имкониятлари кенгроқдир. Бугунги кунда мустақиллик туфайли амалга оширилаётган таълим ислоҳотлари ўз ишига ижодий ёндашувчи, фан, техника, санъат, ишлаб чиқаришнинг жадал ривожланишига ўз ҳиссасини қўшадиган юксак малакали кадрлар тайёрлашга боғлиқ. Шунга кўра, жамият тарақ-қиёти талабларидан келиб чиққан ҳолда ҳар бир ўқувчини ижодкорлик руҳида тарбиялаш муҳим ва зарурдир.

Ижодкорлик фаолиятнинг турли ҳолат-ларида пайдо бўлади. Қизиқиш, илҳом, инти-лиш ва бошқалар ижодкорликнинг инсон онгида энг олий тарзда пайдо бўлишидан тор-тиб, то намоён бўлишигача жараённи ўз ичига олади. Шахснинг ижодий фаолият эҳтиёжи унинг ҳаракатларида янги, илгари мақсад қилиб қўйилмаган бунёдкорлик интилишини билдиради.

Таълим-тарбия жараёнида болалардаги яширин истеъдодларни юзага чиқариш, бола-лик давридан бошлаб ўз фаолиятини намоён қилиши учун имконият яратиш, улардаги ижодкорлик қобилиятини ривожлантириш – келажакда юксак салоҳиятли, ижтимоий фаол, ўткир зеҳнли, кашфиётчилик қобилиятини намоён эта оладиган рақобатбардош кадр-ларни вояга етказиш гарови саналади. Бу дав-латимизнинг устувор йўналишларидан бири – ҳар томонлама баркамол инсонни вояга етка-зиш ғоясига мос келади.

Шахсда ижодкорлик қобилиятини шакллан-тиришнинг муҳим шарти шахснинг фаолияти ҳисобланади. Бу борада психолог олимлар-нинг билдирган назарий фикр ва ғояларини мисол қилиб келтириш мумкин.

Ота-оналар, мураббийлар, ўқитувчилар ҳар томонлама шаклланган фарзандларни вояга етказишни орзу қиламиз.

Германиялик файласуф Йоханн Готтлиб Фихте: «Биз нафақат билганимиз учун ҳаракат қиламиз, балки ҳаракат учун яратилганимиз туфайли биламиз»1, деб таъкидлаши муаммо-нинг қанчалик аҳамиятли экани, шахснинг камол топишида ижодий фаолиятнинг тутган ўрнини яққол кўрсатувчи мисолдир.

Таъкидлаш жоизки, ижодкор шахсни шакл-лантиришда етакчи фаолият турларига аҳа-мият бериш керак, яъни мактабгача таълим муассаларида:

– болаларда эмоционал ҳолатларни ри вож лантириб бориш (бу келажакда кучли-мувозанатли характерга эга шахсларни шакл-лантириш имкониятини беради);

– болаларни предметлар билан муносабат ўрнатишини таъминлаш (бу уларнинг ақлий фаолияти ва ижодкорлик хусусиятларини шакл лантиришга йўл очиб беради);

– болаларга машғулот, турли ўйин-тадбир-лар жараёнида роллар тақсимлаш ва рол-ларни бажартириш (бунда қаҳрамон образига тақлид қилиш орқали шахсий сифатлар шакл-ланади, болаларда ўз-ўзини назорат қилиш ва бошқарувчилик хусусиятлари ривожлантири-лади).

Бошланғич синф ўқувчиларида таълим жа раёнини изчиллик, тизимлилик тамойилига асосланган ҳолда ташкил этиш билан бирга, ўқувчиларда « Инсайт» усулидан фойдаланган ҳолда «бузиб-тузатиш», «аста-секин», «бирда-нига» бажариш жараёнларини етарли дара-жада қўллаш, шахснинг ижодий қобилият-ларини шакллантиришга асос бўлади.

Ижодкор шахсни шакллантиришда педагог-нинг асосий вазифаси ўқув-тарбия жараёнида ижодий фаолиятни ташкил этиш шакл, метод,

1 Ҳақиқат манзаралари. 100 мумтоз файласуф. / Тўпловчи ва таржимон: Саида Жўраева. - Т.: «Янги аср авлоди», 2015. -370-б.



усул, восита ва йўналишларини белгилаб бе рувчи зарур ахборотлар билан таъминлаш ҳисобланади. Яъни, ахборот таъминотининг ҳаддан зиёдлиги масалани ижобий ҳал эт майди. Шунинг учун ахборот таъминотини педагогик жиҳатдан бошқариш, уларни илғор техника ва технология ютуқлари билан бойи-тиш мақсадга мувофиқдир.

Илмий-техник тараққиёт ва ижодкор шахс ни шакллантиришга эришиш жараёнини педагогик жиҳатдан бошқаришнинг предмети инсон омили бўлиб, у ўзига хос таълим-тарбия ишлари ва уни бошқариш, ижодий масала-ларни ечиш методикаси ва алгоритмини ўрганишни кўзда тутади. Ўқувчиларда илмий-техник ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш, тайёрлаш жараёнига нисбатан педагогик ён дашув тизими шахс ижодкорлиги ва яратув-чанлигини бошқаришнинг бош масалалари-дан бири ҳисобланади ва у ўз ичига зарурий ахборотларни йиғиш, таҳлил қилиш, уни қайта ишлаш, мақсадни аниқлаш, мақсадга эришиш режасини ишлаб чиқиш, режа бўйича ижод-корлик ишларини ташкил этиш, унинг амалга ошишини назорат қилиш, ушбу тизим фаолия-тини тартибли олиб бориш ва махсус ечимлар қабул қилиш каби босқичларни ўз ичига олади.

Ҳар қандай бошқариш жараёни, аввало, мақсадни белгилаш, яъни мақсадни тўғри қўя билишдан бошланади. Бу эса бошқариш объек тининг айни пайтдаги ҳолатини таҳлил қилиш ва унинг ривожланиши мумкин бўлган имкониятларини ўрганишдан бошланади. Илмий-техник ижодкорликни мақсадли педа-гогик бошқариш моҳиятига кўра объектив тавсифга эга, унда инсон шахсини камол топ-тиришнинг объектив қонунлари ўз ифодасини топган. Бундан ташқари, мақсадли бошқариш тафаккур маҳсули ва улар шахсларнинг ҳам-корликдаги фаолияти жараёнида шаклланади. Мақсад, ўз навбатида, педагогик объектдаги ўзгаришларнинг йўналишлари, бошқариш фаолиятини унинг асосий турлари ва уларнинг мазмунини белгилаб беради.

Мақсадли педагогик бошқариш ўз мазму-нига кўра вақт омили ва шароитига қараб бир неча гуруҳларга бўлинади. Йўналиш мазмуни эса шартли равишда иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, ғоявий ва илмий-техникавий мақсад-лар сифатида гуруҳланади.

Ижодкор шахсни шакллантиришнинг муҳим шарти мақсадли педагогик бошқаришда қат-нашувчи шахсни юқори даражадаги объектив ахборотлар билан таъминлаш ҳисобланади. Объектив ахборотгина мақсадга йўналтирилган фаолият учун ҳаракатлантирувчи восита бўла олади.

Демак, шахснинг имкониятлари қанча ошиб борса, у фаолиятни шунчалик муваффақиятли даражада бажаради. Яъни иқтидорли, ҳар томонлама шаклланган ўқувчиларимиз осон-лик билан ўз мақсадига етса, иқтидори етарли шаклланмаган ўқувчилар муваффақиятсизлик-ларга дуч келади. Шу ўринда таъкидлаш ке ракки, ўқувчиларда шахсий хусусиятлар, билим ва кўникмаларни тўғри рағбатлантириб бориш ҳам муваффақият мезонларини таъ-минлаб беради.

Шундай экан, ўқувчиларнинг шахсий хусу-сиятларини ривожлантириш учун уларнинг билиш жараёнлари динамикасидаги қабул қилиш даражаси, эсда сақлаш хусусиятлари, фикр юритиш мезонларини тўғри таҳлил эта билишимиз лозим. Бу мезонларга: таълим-тарбия жараёнини тўғри ташкил этиш; ўқувчида ўз-ўзини англаш ва жамоада ўз ўрнини топа олиш имкониятини таъминлаш кабиларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Ана шу нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, психологик олим Энгельмейернинг фикри жуда ўринлидир. У ўқувчиларда ижодий жара-ёнларни тарбиялашда фаолиятни асосий ўринга қўяди ва ижодий фаолият жараёнини қуйидагича ажратиб кўрсатади: 1 Хоҳиш. 2. Билим. 3. Билиш1.

Ўқувчиларда хоҳиш ва қизиқиш жараёнла-рини шакллантириш учун дарс машғулот-ларини юқори илмий-педагогик даражада ташкил этиш керак. Бундай таълим жараёнла-рида муаммоли, қизиқарли, савол-жавоб тар-зидаги интерфаол усуллардан фойдаланиш орқали ўқувчиларни ижодкорликка ундаш, эркин мулоқот юритиш, ижодий фикрлашга ўргатиш мумкин.

Ижодкор шахсни шакллантиришда ижодий фаолиятдан ташқари тасаввур қила олиш кўникмасига эга бўлиши муҳим аҳамият касб этади.

Тасаввурнинг туб моҳияти «Кўз олдига келтирмоқ» маъносини беради. Демак, инсон

1 Пономарев Я.А. Психология творчества. - М.: «Наука», 1976. -С. 146.



ёки шахс ҳаётининг маълум даврларида ўз сезгилари орқали қабул қилинган ахборот-ларни керак бўлганда, зарурият сезилганда, баъзан ихтиёрий тарзда кўз олдига келтиради.

Психологик адабиётларни таҳлил қилиш натижасида тасаввур мавзуси алоҳида тадқиқ этилмаганлигининг гувоҳи бўлдик. Бу мавзу сўнгги йилларда чоп этилаётган психологияга оид қўлланмаларда ҳам етарли даражада очиб берилмаган.

Машҳур рассомлардан Левитан ўз фаоли-яти жараёнида ёзги манзарларнинг айрим хомаки нусхаларига қараб қиш манзарасини яратган.

Манзара устаси Нисский шундай ҳикоя қил-ган: «Мен табиатан этюд ва суратларга қара-май, хотирамга таяниб ишлашни ёқтираман. Манзарани хотирага жойлаб бир неча вақт ўтгач Сенеж ёки Москвадаги устахонамда, осойишталикда мўйқалам билан акс эттира-ман. Менинг «Узоқ Шарқдда» асарим поездда кетаётиб кўз олдимда намоён бўлган кўринишлар ёрдамида вужудга келган. Тепа-ликлар устидаги ўрмон дарахтлари, лаҳзада кўз олдимда ўтиб кетган аэродром тасвирлари шу тариқа пайдо бўлган. Поездда кетаётганим учун қоралама, эскиз қила олмаганман. Қолганларини тасаввуримдан ва хотирамдан тиклаганман»1. Бундан кўринадики, рассом тасаввурида атроф-муҳит образини қайта яра-тиш сифати ўзида унчалик ривожланмаганли-гини англагач, у аҳволни имкон қадар туза-тишга ҳаракат қилди.

Тасаввур нафақат бадиий ижод, балки фанда ҳам зарур. Ҳатто формула ва қоидаларга таянадиган математика ҳам бундан мустасно эмас. Немис математиги Д.Гильберт бир ялқов роқ шогирди ҳақида шундай деган эди: «У шоир бўлиб қолди. Математик бўлиши учун тасаввури жуда кам»2.

Юқоридаги фикрлардан кўринадики, тасав-вур тафаккур билан бирга илмий ижод жараё-нида иштирок этиб, ўзига хос вазифани бажа-ради: у муаммонинг образли, кўргазмали маз-мунини ўзгартириб, бу билан уни ҳал қилишга ёрдам беради.

Ҳар қандай бадиий ижод ва ҳақиқий ҳисда бир оз фантазия бўлади: бевосита маълумот-

1 Ильин Е.И. Психология творчества креативности ода-ренности. Мастера психологии. - СПб: «Питер», 2009. -С. 96 (таржима муаллифники).

2 Ўша манба, 87-б (таржима муаллифники).

дан юқорига кўтариладиган ҳар бир мавҳум фикрида бир оз мавжуд. Оламни маълум даражада ўзгартирадиган ҳар бир ҳаракатда ҳам бир оз фантазия бор. Фикрлаб, ҳис қилиб ва ҳаракат қилиб ҳаётга ўзидан қандайдир янгилик киритадиган ҳар бир одамда бир оз фантазия бўлади.

Кўпгина ишларда фантазия ҳар қандай ижодий фаолиятнинг табиий асоси сифатида қаралади, уни англашнинг асосий воситаси деб аташ мумкин, у ҳам одатдаги талаб асо-сида ишлайди.

Шу ўринда савол туғилади: агар тасаввур ҳар бир кишига хос бўлса, уни бу вазифани намоён бўлиш даражасида одамларнинг фарқини кўрсатувчи қобилият сифатида қараш мумкинми? Назаримизда, нафақат мумкин, балки зарур ҳамдир. Хусусан, баъзи одамлар ўз тасаввурида мураккаб бутунликни гавда-лантириш қобилиятига эга, бошқаларида эса бу қобилият йўқ ёки жуда қийинчилик билан юзага келади. Баъзиларда тасаввур худди инсон аниқ объектни кўраётгандек образлик ёрқин ва барча тафсилотлари билан, намоён бўлади.

Тасаввур ҳар бир ижодий жараёнда муҳим роль ўйнайди. Айниқса, бадиий ижодда унинг аҳамияти катта. Ҳар қандай бадиий асарнинг мазмуни аниқ образ шаклида акс этади. Бадиий тасаввурнинг қуввати шундaки, бузиш-тузатиш йўли билан янги вазият яратади ва ҳаётий воқеликнинг асосий талабларини сақ-лаб қолади.

Тасаввур ва ижод бир-бири билан узвий боғлиқ, аммо уларнинг орасидаги алоқадан мақсадли вазифа келиб чиқади. Бунда тасав-вур - ижодни келтириб чиқаради. Ижодий тасаввур жараёнида ҳар томонлама ҳис қила олиш етакчи ҳисобланади. Тасаввур турлари-нинг пайдо бўлиши ижодий фаолиятнинг хилма-хил шаклларини ривожлантириш нати-жаси ҳисобланади. Шунинг учун инсон фаоли-ятнинг махсус, ўзига хос турлари қанча бўлса, тасаввурнинг шунча махсус турлари мавжуд.

Буларга конструктив, техник, илмий, ба диий, тасвирий, мусиқий турларини кири-тиш мумкин. Ижодий фаолиятнинг хилма-хил турларида тасаввурнинг барча турлари ижо-дий тасаввур шакллари кўринишлари сифа-тида намоён бўлади.

Демак, ижодкор шахсни шакллантиришда шахснинг ўзаро мос тарзда бажарган ижодий



фаолияти, ижодий маҳсулотларни яратиш бо ра сидаги ривожланишини инобатга олиш лозим. Бу жараённинг муваффақияти инсон-нинг биологик ва ижтимоий омиллари, шахс-нинг фаоллиги, тасаввури ва ижодий сифат-лари, шунингдек, мавжуд шарт-шароит, ҳоди-саларга боғлиқлигини инобатга олиш зарур.

Шахснинг ижодий фаолияти негизида қуйи-даги сифатлар акс этишини кўриб чиқдик: ижо дий йўналганлик; мантиқий фикрлай олиш; эрудиция (билағонлик); бой тасаввур; ижодий таъсирчанлик ва ташаббускорлик; ўз ижодкорлигини тўла-тўкис намойиш этиш; рефлексия қобилияти; ҳиссиётга бойлик; мав-жуд тажриба ва билимлар асосида янги қарор ларни қабул қилиш малакаси.

Шунингдек, шахсда ижодкорлик шакллан-тиришда қуйидаги омиллар тўсқинлик қилади: ўзини таваккалдан олиб қочиш; фикрлаш ва хатти-ҳаракатларда қўполликка йўл қўйиш; шахс фантазияси ва тасаввурининг юқори баҳоланмаслиги; бошқаларга тобе бўлиш; ҳар қандай ҳолатда ҳам фақат ютуқни ўйлаш.

Бунинг олдини олиш учун ўқитувчи ўқувчи-ларнинг диққат-эътиборини ижодий муҳитга жалб қилиш мақсадида бирор янгиликдан фойдаланиш орқали уларнинг қизиқув-чанлиги, фаоллигини ошириши тавсия эти-лади. Чунки янгилик ҳамиша мияни фаоллаш-тиради. Ўқитувчи ўқувчиларни янги маълумот ва манбалар билан таништирганда, мия «уйғонади» ва эътибор қаратилади. Масалан, бирор бир адабий асар қаҳрамони ёки тари-хий шахсга ўхшаб кийиниш, тарихий буюм ёки

замонавий предметлардан фойдаланиш, му сиқа эшиттириш, латифалар айтиш, синф хонасидаги жиҳозлар ўрнини алмаштириш, ўйинлар ўйнаш (бу ўрта мактаб ўқувчилари ва олий таълим муассасалари талабаларига ҳам бирдек тааллуқли), дарс шаклини ўзгартириш. Бундан ташқари, ижодий топшириқлар, муам-моли вазиятлар яратиш, индивидуал ишлан-малар тайёрлаш каби методлар ҳамда дидак-тик ўйинлардан фойдаланиш ҳам муҳим аҳа-миятга эга.

Ижодкор шахсда қатор малакалар намоён бўлади, яъни бажариладиган вазифанинг моҳияти ва аҳамиятини белгилай билиш; масаланинг қўйилишини таҳлил қила олиш; масалани ҳал қилиш режасини тузиш; маса-лани ҳал қилишда самарали методлар (анализ, синтез, индукция, дедукция, таққослаш ва б.)ларни қўллаш; масалани ҳал қилиш усулларини тан-лай олиш; қабул қилинган қарорнинг тўғри-лигини асослаш ва қайта текшириш; масалани ҳал қилишда кичик тадқиқот (изланиш) олиб бориш; масалани ҳал қилиш шароити, жара-ённинг бориши ва масала ечими, якунларини умумлаштиришга оид далилларни расмийлаш-тириш кабилар.

Узлуксиз таълим жараёнида шахсда ижод-корликнинг шаклланганлик даражасини қуйи-даги мезонлар асосида аниқлаш мумкин: ташаб бускорлик, ижодий фаолият, ижодий қобилиятга эгалик, изланувчанлик, тасаввур қила олиш ва ҳоказо.


1. Давлетшин М.Г., Тўйчиева С.М. Умумий психология. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ. 2002. -202 б.

2. Ильин Е.И. Психология творчества креативности одаренности. Мастера психоло-гии. - СПб: «Питер», 2009. -С. 434.

3. Пономарев Я.А. Психология творчества. - М.: «Наука», 1976. -С. 304.4. Ҳақиқат манзаралари. 100 мумтоз файласуф. / Тўпловчи ва таржимон: Саида

Жўраева. – Т.: «Янги аср авлоди», 2015. -400-б.



Таджибаева Ш.М., Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти «Педагогика ва психология» кафедраси ўқитувчиси;Арзикулов Д.Н., Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти «Педагогика ва психология» кафедраси мудири, психология фанлари номзоди, доцент

СПОРТЧИ ТАЛАБАЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАР ДИАГНОСТИКАСИ

ТАДЖИБАЕВА Ш.М., АРЗИКУЛОВ Д.Н. СПОРТЧИ ТАЛАБАЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАР ДИАГНОСТИКАСИ

Мақолада спортчи талабаларнинг ижодий фаолияти самарадорлигини диагностика қилишда психологик омиллар таъсири даражаси ва афзаллигини ўрганиш мақсадида муаллифлар томо-нидан ўтказилган тадқиқот натижалари баён этилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: ижод, психологик омиллар, ижодий тафаккур, иродавий зўр бериш, оригиналлик, қайишқоқлик, невротиклик, агрессивлик, депрессивлик, таъсирланиш, мулоқотмандлик, мувозанатлашганлик, реактив-агрессивлик, тортинчоқлик, очиқлик, экстраверсия-интраверсия, эмоцианал-лабиллик, маскулизм-феминизм, мотивация.

ТАДЖИБАЕВА Ш.М., АРЗИКУЛОВ Д.Н. ДИАГНОСТИКА ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА ТВОРЧЕСКУЮ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ СТУДЕНТОВ- СПОРТСМЕНОВ

В статье описываются результаты исследования, проведенного авторами с целью изучения степени влияния и преимущества психологических факторов в диагностике эффективности творческой деятельности студентов-спортсменов.

Ключевые слова и понятия: творчество, психологический фактор, креативное мышление, сила воли, оригинальность, гибкость, неврастеник, агрессивность, депрессия, влияние, общи-тельность, равновесие, реактивная агрессивность, стеснительность, открытость, экстраверсия-интраверсия, эмоциональная лабильность, маскулизм-феминизм, мотивация.

TADJIBAEVA SH.M., ARZIKULOV D.N. DIAGNOSIS OF THE PSYCHOLOGICAL FACTORS THAT INFLUENCE THE CREATIVE ACTIVITY OF ATHLETES STUDENTS

The article describes the results of the authors study to examine the extent of influence and the benefits of psychological factors in the diagnosis of the efficiency of creative activity of student’s athletes.

Keywords: the creativity, the psychological factor, creative thinking, force will, originality, flexibility, the neurasthenic, aggression, depression, influence, sociability, balance, jet aggression, shyness, an openness, extraversya-intraversya, emotional lability, muskilizm-feminism, motivation.



Бугунги кунда жисмоний тарбия ва спорт соҳасида амалга оширилаётган улкан ислоҳотлар ва эришилаётган юксак натижалар мамлакатимизнинг Биринчи Президенти Ислом Каримов томонидан илгари сурилган давлат сиёсатининг маҳсулидир.

«Жисмонан ва ҳар томонлама ривожланган баркамол авлодни миллий ва умуминсоний қадриятлар ҳамда Ватанга муҳаббат руҳида тарбиялаш, жамиятнинг муҳим бўғини бўлган соғлом ва мустаҳкам оилани шакллантириш учун зарур шарт-шароитларни яратиш, ёшлар ўртасида соғлом турмуш-тарзини қарор топти-риш, уларни ичкиликбозлик ва гиёҳвандлик иллатларидан ва бошқа турли ҳалокатли таҳдидлар ҳамда биз учун ёт бўлган диний ва экстремистик таъсирлардан, тубан «оммавий маданият» ҳуружларидан ҳимоя қилишга доир чора-тадбирларни амалга ошириш»ни тақозо этади1.

Дарҳақиқат, мамлакатимизда жисмоний тарбия ва спортнинг оммавийлигини ошириш, миллий ўйинларни қайта тиклаш, соғлом тур-муш тарзини шакллантириш, замонавий спорт турлари бўйича иқтидорли спортчиларни тайёр лаш ва уларнинг маҳоратларини оши-ришда бир қанча ишлар амалга оширилмоқда. Давлатимизнинг Биринчи Президенти Ислом Каримов фикрича, « ... инсон ўзлигини англа-гани, насл-насабини чуқурроқ билгани сари юрагида Ватанга муҳаббат туйғуси илдиз отиб, улғая боради. Бу илдиз қанча теран бўлса, туғилиб ўсган юртга муҳаббат ҳам шу қадар юксак бўлади»2. Таъкидлаш жоизки, кўп поғонали ва уч босқичли «Умид ниҳоллари,» «Баркамол авлод», «Универсиада» каби омма-вий спорт мусобақалари жаҳон ҳамжамияти томонидан тан олинмоқда.

Маълумки, ижтимоий турмуш тараққиётида талабаларнинг қобилияти, салоҳияти, ирода-вий фазилатларига таъсир этувчи омиллар ва тамойиллар тўғрисидаги таълимотларга нисба-тан муносабатлар масаласи ХХI асрга келиб маълум бир ўзгаришларга сабаб бўлди. Негаки, талабанинг ижодий фаолияти, ўз навбатида етук салоҳиятли ва малакали кадрлар тайёр-лашнинг пойдевори ҳисобланади. Ижодий фаолият самараси бугунги кун нуқтаи назари-дан кўпроқ муҳитнинг таъсири, гендер

1 «Баркамол авлод йили» давлат дастури. – Т.: «Ўзбекистон», 2010. –80-б.

2 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: «Маънавият», 2015. –90-б.

фарқлар, ижодий тафаккурга, иродавий зўр беришга ва шахснинг фаоллигига боғлиқ бўлиши эҳтимоли мавжудлиги ҳақидаги мулоҳазалар билан фарқланмоқда. Ижодиёт муаммоси ҳамма замонларда ҳам, ўрганилиши лозим бўлган илмий-назарий тадқиқотларни талаб этади.

Шу нуқтаи назардан, талабалар илмий ижо-дий фанда эвристик характерга эга. Дарҳақиқат, уларнинг илмий-тадқиқот фаолияти деганда аввало субъектнинг объектга фаол, изчил таъ-сири тушунилади. Бу таъсир жараёнида талаба ўзини қуршаб турган муҳитни ўзгартиради, шу пайтгача ё кўрилмаган, англанилмаган, ўрганилмаган, аниқ бир янгиликни яратади ёки кашф этади. Айни шу маънода фаолият деганда кишилик жамияти мавжудлигининг зарурий шарти бўлиб, дунёни ўзининг мақсадига кўра ўзгартиришга қаратилган инсон хатти-ҳаракати тушунилади.

Талабаларнинг илмий-ижодий фаолияти – бу уларнинг ўзи ва атрофидаги ўзгаришларни англаб етишга доимий равишда тайёр туриш, янгича тафаккур қилиш асосида ўз қобиғидан чиқа олишидир. Янги нарсаларни ихтиро этишга бўлган интилиш унинг назарий ҳузур-ҳаловатини намоён этади. Шундай экан, ижод жараён сифатида эмас, балки унинг оқибати орқали аниқланади3.

Ижоднинг асосий манбаи ва субъекти ижод-кор шахс ҳисобланади. Ижодкор шахс эса асо-сан қуйидаги хислатлари билан алоҳида ажра-либ туради:

1. Перцептив хусусиятлар (ғаройиб маъно-мазмунга эга бўлган диққатнинг жамланиши, таъсирчанлик, кўнгилчанлик), интеллектуал хусусиятлар (интуиция, фантазия, ўйлаб чиқариш, олдиндан кўриш қобилияти, кенг дунёқараш), характерли хусусиятлар (бир қолипда ишламаслик, оригиналлик, қунт, юқори даражадаги ўз-ўзини ташкиллаштириш ва меҳнатга лаёқатлилик)4.

3 Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. – Т.: «Ўқитувчи», 1990. –59-б.

4 Torrance E. P. The Nature of Creativity as Manifest in ist Testing // The Nature of Creativity / Sternberg R. J. ( Ed. ). Cambridge: Cambridge: Univ. Press, 1988. –P. 32-35.



2. Билиш мотивациясининг доминантли ўрни, тадқиқий ижодий фаоллик, субъектнинг янгиликни топишга бўлган қобилиятида ва муаммоларни ечишдаги ўзига хосликда намоён бўлади. Масалан, оригинал ечимларни топиш ва прогнозлаш эҳтимоллиги, юқори баҳоларни таъминлайдиган эстетик, ахлоқий ва интеллек-туал идеаллар эталонларини яратиш қоби-лияти.

3. Ўзида ақлий ва мотивацион омилларни интеграция қилувчи интеллектуал фаоллик.

4. Муаммони топишдаги зукколик, мулоҳа-заларнинг узун занжирини яхлитлаш қоби-лияти, «четдан қараш»га лаёқатлилик, таъсир-ланишнинг мақсадлилиги, хотиранинг тайёр-лиги, фикрлашнинг эгилувчанлиги, баҳолаш қобилияти, ғояларни ҳаётга осон татбиқ қилиш, қўшимча ишланма беришга лаёқат, осонгина яхлитлаш, юмор ҳиссининг мавжудлиги1.

5. Юқори ижодий қобилият ва мотивацион-ижодий фаолликнинг органик бирлиги.

6. Оддий ҳодисалар доирасидан чиқувчи, аммо табиат қонунларига зид бўлмаган ҳара-катларни амалга ошириш, келажакда бўладиган нарсани ҳис қилиш, бой фантазия ва интуиция, янгилик ва ноёб нарсаларга катта қизиқиш2.

7. Мустақиллик, «таваккал» қилишга мойил-лик, фаоллик, қизиқувчанлик, мавжуд нарсага қониқмаслик, қарор қабул қилишга тайёргар-лик, эътироф этилишга интилиш, ички мотива-ция, ўсишга тайёрлик.

8. Оламдаги нарса ва ҳодисалар табиатидаги муқобилликларни кўра билиш ва шаклланти-риш, фантазияни ифодалай олиш, савол бера олиш ва юзаки изоҳлардан қочиш, қунт, мустақил позиция, «таваккалга» тайёргарлик, ўрганилаётган муаммога катта қизиқиш3.

9. Ўз-ўзини шакллантириш, юксалтиришга интилиш, қилаётган ишини бурч деб билиш, шахснинг аутентиклиги, ўз кучига ишонч, юқори даражадаги танқидийлик ва рефлек-сия4.

Спортчи талабалар ижодий фаолиятига таъ-сир этувчи психологик омилларни ўрганиш ва диагностика қилиш мақсадида қуйидаги мето-

1 Басин Е.Я. Творчество и эмпатия. // «Вопросы фило-софии», 1987, № 2. –С. 54-66.

2 Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, одаренности. – СПб.: «Питер», 2009. –С. 434.

3 Туник Е.Е. Диагностика креативности: Тест Е.Торренса Адаптированный вариант: Руководство. Стимульной материал. – СПб.: «Речь», 2006. –С. 176.

4 Матюшкин А.М. Мышление, обучение, творчество. – М., Воронеж.: «Модэк», 2003. –С. 718.

дикалардан фойдаланилди: Э.Торренснинг ижо дий тафаккурни ўрганишга оид «Расмни тугаллаш» тести, Миннесотскийнинг «Кўп омил ли шахс сўровномаси» (FPI) ва ижодий фаолиятини аниқлашга қаратилган сўров-номалар. Мақолада келтирилган тадқиқот Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институ-тининг «Гимнастика ва спорт психологияси», «Кўпкураш», «Спорт ўйинлари», «Футбол» факультети 3-босқич талабалари орасида мақола муаллифлари томонидан ўтказилди. Тадқиқотда жами 115 нафар талаба иштирок этди. Улардан «Спорт ўйинлари» факультети талабалари 29 нафар (25,2%), «Футбол» факуль-тети талабалари 25 нафар (21,7%), «Гимнастика ва спорт психологияси» факультети талабалари 34 нафар (29,6%), «Кўпкураш» факультети тала-балари 27 нафар (23,5%). Тадқиқот иштирокчи-ларини жинс кесимида кўриб чиқадиган бўлсак, 3-курслар барча мутахассисликлар орасида 76 нафарни (66,1%)ўғил болалар ва 39 нафарни (33,9%) қиз болалар ташкил этди.

Э.П.Торренснинг «расмни тугаллаш» проек-тив тести5 ёрдамида талабалар тафаккурининг «оригиналлик» ва «қайишқоқлик» хусусият-лари аниқлади (1-жадвал).

1-жадвалда кўриниб турганидек, Э.П.Торренс методикаси бўйича олинган натижаларнинг жинсий тафовутларини таҳлил қилганимизда фақатгина «Қайишқоқлик» шкаласи бўйича ишонч даражасидаги статистик фарқ аниқланди (t=1,944; p<0.054). Факультетлараро ўтказилган таҳлилда ҳам фарқлар кузатилмади.

Кўп омилли шахс сўровномаси (FPI) бўйича олинган натижаларни жинс кесимида тақсим-ланишини таҳлил қилганимизда, невротиклик шкаласи буйича ўғил болаларда М=390, қиз болаларда эса М=380 бўлган. Яъни, невротик-лик хусусияти ўғил болаларда юқори натижани кўрсатмоқда. Худди шундай агрессивлик, депрессия, тортинчоқлик, экстроверсия-интро-версия, эмоционал лабиллик, мускулизм-феминизм ўғил болаларда юқори кўрсаткични, таъсирланиш, мулоқотмандлик, мувозанатлаш-ганлик, реактив агрессивлик, очиқлик қиз болаларда юқори кўрсаткичга эгалигини кўрсатмоқда. Бироқ бу фарқ t – Стьюдент кри-терийси буйича ишонч даражасида эмас.

Мазкур методика натижалари факультетлар-аро таҳлил қилинганда, иштирокчилар орасида

5 Матюшкин А.М. Мышление, обучение, творчество. – М., Воронеж: «Модэк», 2003. –С. 718.



ишончлилик даражаси юқори бўлган фарқлар мавжудлиги аниқланди.

FPI кўп омилли шахс сўровномаси бўйича олинган бирламчи шкалаларнинг факультетлар-аро дисперсион таҳлилида қуйидаги шкала-ларда ишочлилик мавжуд: агрессивлик (р<0,000), депрессивлик (р<0,025), таъсирла-ниш (р<0,000), мулоқотмандлик (р<0,000), эмо-ционал лабиллик (р<0,019).

Хулоса қилиб айтганда, олий ўқув юрти талабаларининг махсус «Ижодий тафаккурни ривожлантириш» экспериментал ўқув курси доирасида олиб борган изланишларимиз шуни кўрсатдики, таълим жараёнига ижодий йўнал-ганлик билан тавсифланувчи топшириқларнинг киритилиши талабаларда нафақат турли ўқув вазифаларини, балки спорт фаолиятида учрай-диган хилма хил муаммоли вазиятларни ҳал этишда ҳам ўз ички салоҳиятини тўлиқроқ рўёбга чиқаришга имкон яратади. Қолаверса бундай топшириқлар асосида шакллантирил-ган таълим жараёни талабалар ўқув мотива-ция си ривожланишига хам ижобий таъсир кўрсатишини қайд этиш лозим.

Тадқиқотимизнинг асл моҳияти талабалар ижодий фаолиятига таъсир этувчи психологик омиллар таъсири даражасини ўрганиш ва улар орасида боғлиқлик борлигини аниқлашдан

иборат эди. Бу кўрсаткичларга асосланиб, тала-баларнинг мустақил фаолиятга йўналганлик даражаси юқори эмас деб ҳисоблашимиз мум-кин. Шу боис олий таълим тизимидаги таълим жараёнида талабаларда қатъиятлилик, намо-йишкороналик, мустақиллик, ўз ўзини назорат қилиш, масъулият, прогноз қилиш қобилияти, шахснинг иродавий ва касбий сифатлари, касбга қизиқиш ва малака, кўникмалар ривож-ланганлиги мақсадга мувофиқдир.

Тафаккурнинг асосий индивидуал кўриниши мотивациянинг юқори даражада бажарилиши, интеллектуал лабиллик, ижодий тафаккур ва шахснинг ижодий сифатларини ривожланган-лиги билан белгиланади. Бу янги ва равшан ижодий жараённинг пайдо бўлиши лозимли-гини, лекин олий таълим тизимида талабалар-нинг мустақил ижодий ишлашида ўқитув-чиларнинг ҳам ўрни борлигини билдиради. Фақат ижодкор педагогда ностандарт тафаккур, юмор ҳисси ва бошқа хусусиятлар бўлади. Талабалардаги инновацион йўналган мустақил фаолият нимада эканлигига эътибор бергани-мизда, бунда ҳар доим уларнинг илмий тадқиқот фаолиятларига тайёргарлик қоби-лияти самарадорлигидалигини кўрамиз.

1-жадвал. Э.П.Торренс тести кўрсаткичларининг жинс кесимида тақсимланиши (N=115)

Кўрсаткичлар Жинс N Ўртача қиймат Стандарт оғиш

Тафаккурнинг қайишқоқлигиЎғил 76 2,89 1,078Қиз 39 3,31 1,080

Тафаккурнинг оригиналлигиЎғил 76 6,18 1,902Қиз 39 6,38 2,047


1. «Баркамол авлод йили» давлат дастури. – Т.: «Ўзбекистон», 2010. 2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: «Маънавият», 2015.3. Басин Е.Я. Творчество и эмпатия. // «Вопросы философии», 1987, № 2. –С. 54-66. 4. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. –Т.: «Ўқитувчи», 1990. 5. Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, одаренности. – СПб.: «Питер», 2009. 6. Туник Е.Е. Диагностика креативности: Тест Е.Торренса Адаптированный вариант:

Руководство. Стимульной материал. – СПб: «Речь», 2006. 7. Матюшкин А.М. Мышление, обучение, творчество. – М., Воронеж: «Модэк», 2003. 8. Torrance E. P. The Nature of Creativity as Manifest in ist Testing // The Nature of

Creativity /Sternberg R.J. (Ed.). Cambridge: Cambridge: Univ. Press, 1988. –P. 32-35.



Жўраев Ҳ.О., Бухоро давлат университети катта илмий-ходим изланувчиси, педагогика фанлари номзоди, доцент

МУҚОБИЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИ ФАНИНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАБ ЎҚИТИШ

ЖЎРАЕВ Ҳ.О. МУҚОБИЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИ ФАНИНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАБ ЎҚИТИШ

Мақолада табиий фанлар дарси жараёнида фанлараро интеграция усулидан фойдаланиб, муқобил энергия манбаларига доир маълумотлар бериш йўллари баён қилинган. Шунингдек, табиий фанлардаги мавзуларни фанлараро интеграция асосида ўқитиш методикаси турли мисоллар ёрдамида тушунтириб берилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: фанлараро интеграция, табиий ёқилғилар, муқобил энергия ман-балари, атом энергияси, фотосинтез.

ЖУРАЕВ Х.О. ОБУЧЕНИЕ МЕТОДОМ ИНТЕГРИРОВАНИЯ ПРЕДМЕТОВ ПО АЛЬТЕРНАТИВНЫМ ИСТОЧНИКАМ ЭНЕРГИИ

В статье рассматриваются пути изложения сведений об альтернативных источниках энергии с использованием метода междисциплинарной интеграции в ходе уроков по естественным наукам. Вместе с тем, на различных примерах разъяснена методика обучения естественным наукам на основе междисциплинарной интеграции.

Ключевые слова и понятия: междисциплинарная интеграция, природные виды топлива, альтернативные источники энергии, атомная энергия, фотосинтез.

JURAEV KH.O. TEACHING TO ALTERNATIVE SOURCES OF ENERGY IMPLEMENTIONG OF DISCIPLINES INTEGRATED METHODS

There is considered in the article interdisciplinary courses in the field of natural sciences, in the process of integrating information on alternative energy sources. As well there on examples of different teaching methods is described teaching methods implemented interdisciplinary approach.

Keywords: interdisciplinary integration of natural fuels, alternative energy sources, nuclear energy, photosynthesis.

31ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ


Ҳозирги вақтда таълим жараёнида таълим олувчиларга ҳар бир фан мақсадидан келиб чиқиб, кўплаб илмий-назарий, илмий-техникавий тушунчаларни ўргатиш назарда тути-лади. Дарс жараёнида таълим олувчиларни замонавий фан-техника ютуқлари билан узлуксиз таништириб бориш зару-ратга айланиб бормоқда.

Фанлараро интеграциядан фойдаланиб дарс жараёнида ижобий натижаларга эришиш мумкинлиги амалиётда ўз исботини топган. Фанлараро интеграция тушунчаси турли педа-гогик ва ўқитиш услубиётига оид ҳамда бошқа адабиётларда турлича талқин қилинади. Айрим манбаларда фанлараро алоқадорлик технологияси, синергетик технология фанлар-аро интеграция тарзида баён қилинади1. «Интеграция» сўзи лотинча integratio - тиклаш, тўлдириш, integer - бутун сўзидан олинган. Интеграциялаш жараёнида бир-бирига боғлиқ тушунчалар ҳажми ошади ва тартибга соли-нади.

Таълим тизимида фанлараро интеграцияни амалга ошириш: касбий йўналганлик, таълим узвийлиги, фанлараро алоқадорлик, ўқувчи-ларни ўрганилаётган ўқув материалига қизи-қиши, политехник таълим кабиларни назарда тутади. Амалиётда фанлараро интеграциядан фойдаланишнинг қуйидаги усуллари: мавзу-лар бўйича дастурий материалларни таҳлил қилиш, таркибий ўқув материалларни фанлар бўйича дастурий таҳлил қилиш учрайди. Дарс жараёнида фанлараро интеграциядан жадвал, схема ва слайдлар кўринишидан кенг фойда-ланилади.

«Экология» дарсларида атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, у бўйича олиб борилаётган илмий-тадқиқот ишлар йўналишлари, табиий ресурслар ва уларнинг турлари, улардан фой-даланиш муаммоси, табиатни муҳофаза қилиш масалалари, экологик муаммоларнинг асосий йўналишлари ва уларни ҳал этиш борасидаги вазифалар тўғрисида фанлараро интеграция-дан фойдаланиб маълумотлар бериш мумкин.

Экология фанидаги «Атроф-муҳит муҳофа-заси бўйича олиб борилаётган илмий-тадқи-қот ишлари йўналиши» мавзусида республи-камизда атроф-муҳитни техноген ифлосла-нишдан муҳофаза этиш бўйича катта ишлар амалга оширилмоқда. Ер, сув, ўрмон, ер ости бойликлари ҳақида кодекслар, шунингдек,

1 Djorayev M. Fizika o’qitish metodikasi (Umumiy masalalar). – T.: «Abu Matbuot Konsalt», 2015. –42-b.

атмосфера ҳавоси, ер усти ва ости сувлари, тупроқ, ўсимлик ва ҳайвонот оламини муҳо-фаза этиш бўйича қонунлар қабул қилин-ганлиги тўғрисида маълумотлар баён қилин-ган2. Шунингдек, тегишли ташкилот ва корхо-наларга аниқ топшириқлар берилган ҳамда атроф-муҳит ва тупроқ, сув, ўрмон, минерал ресурслар, ҳаво бассейнидан оқилона фойда-ланиш бўйича тадбирлар тавсия этилганлиги тўғрисида маълумотлар берилган.

Ушбу мавзуни ўтиш жараёнида юқорида келтирилган маълумотлар билан бир қаторда мавзуга мос муқобил энергия манбаларидан фойдаланишга оид маълумотларни бериш мумкин. Ҳозирги кунда ер юзида энергияга бўлган эҳтиёж табиий ёқилғилар деб аталувчи кўмир, нефть, табиий газ ва бошқа ёқил-ғиларни ёқиш натижасида олинмоқда. Табиий ёқилғилар яна бир неча ўн йил асосий энер-гия манбаи бўлиб қолади. Кейин эса энергия олишнинг бошқа йўлларини топишга тўғри келади.

Табиий ёқилғилардан ташқари энергия олишнинг яна бир манбаи сув энергиясидан фойдаланиш, яъни гидроэлектростанциялар ҳисобланади. Аммо бундай станцияларни қуриш учун кўплаб гектар ўрмонлар, яйлов ва ҳосилдор ерлардан воз кечишга тўғри келиши мумкин. Шунингдек, гидростанцияларнинг сунъий денгизлари бу ерларни ўз суви билан босиб кетиши мумкин. Бу сунъий денгизлар атрофидаги ерлар ер ости сувларининг кўта-рилиши натижасида яроқсиз ҳолга келади.

Аммо ҳаёт доимо ўсишда. Халқ хўжали-гининг энергияга бўлган талаби тобора ўсиб бораверади ва энергия ҳосил қилишнинг янги-янги йўналишларини тадқиқ қилишга эҳтиёж ҳам шу талабга мос ҳолда ошаверади. Биринчидан, кўплаб тадқиқотчи олимларнинг диққат-эътибори ҳозирда ноанъанавий ҳисобланувчи ҳамда «қайта тикланадиган энергия манбалари» деб аталувчи энергиялар (қуёш, шамол, геотермал, дарё, денгиз суви-

2 Холлиев И., Икромов А. Экология. Ўқув қўлланма. – Т.: «Меҳнат», 2001. –110-б.

32 ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ


нинг кўтарилиш ва пасайиш кабилар)дан фой-даланиш муаммоларига қаратилган.

Ҳозирги вақтда муқобил энергия манбала-ридан фойдаланиш соҳасида кўплаб техноло-гиялар таклиф этилганки, уларни бемалол амалга ошириш мумкин.

Муқобил энергия манбаларини тадқиқ этиш, ривожлантиришнинг асосий йўналиш-лари қуйидагилардан иборат:

a) буғ турбинали қуёш электростанцияла-рининг янги турларини яратиш ва ишлаб чиқариш ҳамда ишга тушириш;

б) автоном (истеъмолчилар учун фото-электр) қурилмаларни лойиҳалаш ва ишлаб чиқариш;

в) қуёш энергиясидан фойдаланиб ишловчи иссиқ сув таъминоти, иситиш ва совитиш тизимларини лойиҳалаш ва қуриш;

г) қуёш иссиқхоналарини қуриш;д) қуёш иссиқлик электростанциялар қуриш

ва ишга тушириш;е) геотермал иссиқлик таъминотини лойи-

ҳалаш ва қуриш;ё) шамол энергияси агрегатлари ва шамол

электр станциясини лойиҳалаш ҳамда ишлаб чиқаришга жорий этиш;

ж) биогаз энергиясидан фойдаланишни ривожлантириш1.

Албатта, ёқилғи ёки электр энергияси ўрнини босиши мумкин бўлган, ноанъанавий усулларда ҳосил қилинадиган воситалар кўп. Аммо улар орасидан атроф-муҳитга зарар етказмайдиган, фойдаланишда самарали ва айни пайтда маблағ жиҳатидан мақбулини танлаш муҳим аҳамиятга эгадир.

Шунингдек, экология фани «Биосферада радиоктивлик» мавзусидаги маълумотлардан фанлараро интеграцияни амалга ошириб ўз ўрнида қўллаш ўринли ҳисобланади2. Энергия манбаларининг яна бири атом энергияси ҳисобланади. Бунинг учун атом электр стан-цияларини қуриш талаб этилади. Аммо бу станцияларнинг нақадар хавфли эканлигини 1986 йилда Украина Республикасининг Черно-биль, 2011 йилда Япониянинг Фукусима атом электростанцияларида бўлган фалокат яққол кўрсатди. Чернобиль атом станциясидаги портлаш туфайли ядро ёқилғисининг атиги 5%и атроф-муҳитга тарқалган эди. Бу кўплаб

1 Qahhorov S.Q., Jo’rayev H.O. Muqobil energiya manbaalari. Darslik. – T.: «NisoPoligraf», 2016. –7-b.

2 Холлиев И., Икромов А. Экология. Ўқув қўлланма. – Т.: «Меҳнат», 2001. –76-б.

кишиларнинг нурланишига сабаб бўлди. Катта ҳудуд радиация билан шу даражада ифлос-ландики, у жойларда яшаш саломатлик учун хавфли бўлиб қолди. Радиация ҳалокат жойи-дан юзлаб ва минглаб километр узоқликка тарқалди.

Атом энергиясидан олинадиган энергия оддий электр станцияларга нисбатан экологик жиҳатдан тоза бўлса-да, улардан фойдаланиш нақадар хавфли эканлигини юқорида келти-рилган мисоллар асосида тушунтириш мум-кин.

Экология фани «Табиий ресурслар ва улар-нинг турлари» мавзусида ер ресурсларининг чекланган ва уларнинг борган сари камайиши ҳозирги вақтда инсоният цивилизациясининг энг долзарб муаммоларидан бири эканлиги тушунтирилади. Шу туфайли, ҳозирги замон-нинг муҳим жиҳатларидан бири табиат ресурсларини оқилона бошқариш масаласини ҳал этиш ҳисобланади. Бу масалани ҳал этиш эса нафақат экотизимларнинг ҳаётий фаоли-яти тартиблари ҳамда қонуниятларини кенг ва теран билишни талаб этади, балки жамият-нинг маълум ахлоқий асосларини мақсадга йўналтирилган ҳолда шакллантиришни ҳам тақозо этади. Ҳозирги замонда инсон ўзининг табиат билан бирлигини, ижтимоий ишлаб чиқариш ва истеъмол тизимини қайта қуриш зарурлигини англаши лозим.

Табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ҳозирги замон жамиятига хос хусусиятдир. Ҳолбуки инсон цивилизациясини асраш учун табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш зарур. Ушбу мавзуни ўтишда муқобил энергия манбаларига оид қуйидаги маълумотлардан ўз ўрнида фойдаланиш самарали ҳисоб-ланади.

Бугунги кунда олинаётган энергия асосан органик ёқилғилар: тошкўмир, торф, нефть, табиий газ ва бошқалар ҳисобига олинмоқда. Бу тур энергия манбаларидан фойдаланиш-нинг ўзига хос қулай ва ноқулай томонлари мавжуд. Биринчидан, бу турдаги энергия ман-баларининг ердаги захиралари чегараланган бўлиб, у вақт ўтиши билан камайиб боради. Иккинчидан, бу турдаги энергия манбалари-дан фойдаланиш натижасида атроф-муҳитга турли чиқиндилар чиқарилиб, уни заҳар-лайди.

Умуман табиатда фойдаланиладиган энер-гия манбаларини икки гуруҳга ажратиш мум-кин: муқобил энергия (қайта тикланадиган) ва



қайта тикланмайдиган энергия манбалари. Қайта тикланадиган энергия манбаларига қуёш, шамол, оқар сув манбалари, океан ва денгиз сувларининг кўтарилиши ва пасайиши энергияси, геотермал энергия, тупроқ, биогаз ва маиший чиқиндилардан газ олиш кабилар киритилса, қайта тикланмайдиганларга нефть, кўмир, табиий газ, атом электр станцияларини киритиш мумкин1.

Муқобил энергия манбаларидан фойдала-ниш кўпгина дунё мамлакатларининг жадал ривожланишига олиб келяпти. Аҳоли сони-нинг ошиши, кўпгина қазиб олинувчи ёқилғи захираларининг қисқариши, углеводородга нисбатан нархнинг ошиши натижасида янги энергия манбаларидан фойдаланиш кенгай-моқда. Муқобил энергия манбалари деганда, табиат жараёнида табиий оқим ҳисобидан узлуксиз равишда тикланиб турувчи энергия манбалари тушунилади. Бунга қуёш энергияси, шамол энергияси, сувнинг гидродинамик энер гияси, геотермал энергия, тупроқ иссиқ-лиги энергияси, дарё, табиий сув ҳавзалари, шунингдек бирламчи энергия захираларининг антропоген манбалари: биомасса, биогаз ва бошқа органик чиқиндилардан олинадиган ёқилғилар киради.

Шу ўринда энергияга бўлган эҳтиёжни қондиришда экологик тоза, ноанъанавий ва қайта тикланувчан энергия манбаларидан фойдаланиш кўламини янада кенгайтириш тобора долзарб аҳамият касб этмоқда. Шу боис бутун дунёда иқтисодиётнинг турли соҳаларида муқобил энергия манбаларидан фойдаланишга катта эътибор қаратилаяпти. Қайта тикланадиган энергия катта потенциал га эга, атроф-муҳит мусаффолигини сақ лайди, эҳиёжга яраша талабни қондиради, соф атроф-муҳит, янги иш ўринлари яратилишига имкониятлар яратади.

Ҳозирги даврда энергетика ва экологик муаммолар уйғунлашиб бораётган шароитда узлуксиз таълим тизимида таҳсил олаётган ўқувчиларни муқобил энергия манбалари билан таништириб бориш долзарб вазифалар-дан ҳисобланади. Юқоридаги муаммоларни ҳал этиш учун аҳолида, айниқса, ёшларда энергиядан оқилона фойдаланиш мадания-тини талаб даражасида шакллантириш лозим бўлади. Бунинг учун узлуксиз таълим тизи-

1 Клычев Ш.И., Мухаммадиев М.М., Авезов Р.Р., Пота-енко К.Д. Нетрадиционные и возобновляемые источ-ники энергии. – Т.: «Фан ва технология», 2010. –С. 6.

мида табиий фанларни ўқитиш жарёнида жамиятдаги энергия танқислиги, унинг олдини олиш муаммолари тўғрисидаги маълумот-ларни бериб бориш долзарб муаммо ҳисоб-ланади.

Муқобил энергия манбалари ичида қуёш энергиясидан фойдаланиш бошқа тур энергия манбаларига қараганда анча қулай ҳисоб-ланади. Мамалакатимизда бу турдаги энергия манбасидан фойдаланиш имкониятлари катта. Жумладан, республикамизда қуёшли кунлар бир йилда 2880 соатни ташкил қилади. Жану-бий вилоятларда бир йиллик қуёшли кунлар 280-300 кунни ташкил қилади. Ёзда бир кеча-кундузда 16 соат давомида Қуёш нур сочиб турса, қиш кунларида ўртача 6-7 соат атро-фида бўлади. Қуёш энергиясининг йиллик ўртача қиймати, яъни 1 м2 майдонга тушади-ган энергияси 5460 млн. жоулни ташкил қилади, бу тахминан 300 кг кўмирни ёққандаги ажралиб чиқадиган энергияга тенг.

Ўзбекистонда бугунги кунда қайта тикла-нувчи муқобил энергия манбаларидан фойда-ланиш бўйича бирмунча тажрибалар ўтка-зилиб, амалий натижаларга эришилган. Энер-гия манбаларининг муқобили бўлган қуёш энергиясидан фойдаланиб, электр энергия-сини ҳосил қилувчи қурилмалар – фотоэлектр қурилмалар ишлаб чиқариш йўлга қўйилган. Аммо, бу борада иқтисодий қулай шароит яратиш билан соҳани ривожлантириш учун асос бўладиган ҳуқуқий базани янада тако-миллаштириш зарур. Республикамиз ҳудудида қайта тикланувчи энергия манбаларининг улуши 50984,6 миллион тонна нефть эквива-ленти (млн. т. н. э. (нефтнинг ёнишидан ажра-либ чиқадиган иссиқлик эквиваленти сифа-тида қабул қилинган, у 41,868 ГЖ/т. га тенг)) деб олинадиган бўлса, қуёш энергияси 50973, сув энергияси 9,2, шамол энергияси 2,2 млн. т. н. э.га тенг2.

Муқобил энергия ер биосферасида тўх-товсиз қайта тикланадиган ва инсоният миқёсида туганмас ҳисобланади. Муқобил энергиянинг асосий фойдали томони – туга-маслиги ва экологик софлигидир. Ундан фой-даланиш сайёрамиз энергия мувозанатини ўзгартирмайди, яъни табиат жараёнларига таъсир этмайди.

Шунингдек, «Ёруғликнинг кимёвий ва био-логик таъсири» мавзусини ўтиш жараёнида

2 Qahhorov S.Q., Jo’rayev H.O. Muqobil energiya man-balari. Darslik. – T.: «NisoPoligraf», 2016. –24-b.



муқобил энергия манбаларидан бири – қуёш энергиясига оид ўқув материалларидан фой-даланиш имконияти мавжуд. Модда молеку-лалари ёруғлик энергиясини ютиб, парчала-ниши ёки бошқа молекулаларга айланиши мумкин. Молекулаларнинг бундай ўзгариши кимёвий жараён ҳисобланади. Қуёшдан кела-ётган нурлар таъсирида атмосферадаги кис-лород молекулаларининг бир қисми озон молекулаларига айлана боради. Бу жараён қуйидагича боради:

3O2 ёруғлик 2O3

Бу мисолларни тушунтириш жараёнида ўқувчилар кимё фанидан олган билимларини ёдга оладилар, шунингдек, ўқитувчи томони-дан кимёвий жараёнларнинг бориши тўғриси-даги мисоллардан фойдаланилади.

Оптика нуқтаи назаридан ўсимликлар барги мураккаб тузилишга эга бўлиб, бир жинсли тиниқмас муҳитдан ташкил топган. Ўсимликлар барги ҳужайраларида фотосинтез жараёни кечади. Фотосинтез натижасида ўсимликлар барги озиқ моддалар билан таъминланади, карбонат ангидридни ютиб атроф-муҳитга кислород чиқаради.

Ёруғлик энергияси ҳисобига содир бўла ди-ган фотосинтезнинг асосий тенгламаси қуйи-дагича:

6CO2 + 6H2Oёруғлик

C6H12O6 + 6O2хлорофил

Бу жараённинг бориши тўғрисида биология фанидаги «Парчаланиш реакциялари» мавзу-сидаги қуйидаги маълумотлар ёдга олинади. Ёруғлик энергияси ҳисобига амалга ошадиган органик бирикмалар синтези жараёни фото-синтез дейилади. Фотосинтез икки босқичда амалга ошади. 1. Ёруғлик босқич реакциялари. 2. Қоронғилик босқич реакциялари.

Фотосинтез мураккаб, кўп поғонали жа раён. Яшил баргнинг органик моддаси хло-рофилл бу жараёнда муҳим аҳамиятга эга. Бир грамм-молекула CO2 фотосинтези натижасида органик бирикмаларда 470 кЖ энергия тўп-ланар экан. Фотосинтез энергиясидан инсон органик ёқилғи ер остидан қазиб олина бош-ланишига қадар ҳам иситиш мақсадларида фойдаланиб келган. Масалан, қуриган дарахт-лардан ёқилғи сифатида фойдаланилган. Шунинг учун ўсимликлар баргининг физика-

вий хоссалари, баргда бўладиган физикавий жараёнларни ўрганиш жуда ҳам муҳим ҳисоб-ланади1.

Қуёш энергиясидан қишлоқ хўжалик экин-лари, жумладан, бир ҳужай рали сув ўтларини етиштиришда ҳам фойдаланиш мумкин. Бунинг учун, аввало, бир ҳужайрали яшил сув ўтлари, уларнинг турлари, қўлланилиш соҳа-лари тўғрисида маълумотга эга бўлиш лозим бўлади. Бунда ўқувчиларнинг биология фани-дан эгаллаган билимларини қайта ёдга олиши талаб этилади.

Хлорелла – хлорококксимонлар синфи га мансуб майда, бир ҳужайрали яшил сув ўтлари туркуми. Ҳужайраси думалоқ ёки эллипс шаклида бўлади. Катталиги 5–12 мкм, юпқа ва мустаҳкам пўст билан ўралган. Ҳужайра ичида хлоропласт ва пиреноид жойлашган. Жинссиз кўпаяди. Табиатда хлорелла жуда кенг тарқал-ган бўлиб, ҳар хил сув ҳавзалари, нам туп-роқда учрайди. Хлорелланинг 40 дан ортиқ тури аниқланган, шундан Ўрта Осиёда 5 тури бор. Табиатда Chlorella vulgaris энг кўп тарқалган.

Хлорелла қуёш энергиясини интенсив ра виш да ўзлаштиради. Унинг биомассаси тар-кибида 40-50 фоиз оқсил, 30-37 фоиз углевод, 5-10 фоиз ёғ, витаминлар ва бошқа моддалар мавжуд. Бир гектар сув ҳавзаси юзасидан (апрель–ноябрь ойларида) хлорелладан 30-70 тоннагача биомасса олиш мумкин. Хлорелла-нинг нисбатан юқори (38°С), ўртача (25-30°С) ва паст (15°С) ҳароратларда ўсадиган турлари бор. Нисбатан юқори ва ўртача хароратни сезувчи турлари кўпроқ ўстирилади ва ҳосил-дор ҳисобланади. Хлорелла аралаштирилади-ган (суспензияси) махсус, механизациялашти-рилган ҳовузларда кўп миқдорда ўстирилади2.

Хлорелла ўстирувчи қурилмалар асосан доиравий ҳавза ва тўғри бурчак шаклидаги узун бетон лотоклардан иборат (1-расм). Хло-релла яхши ўсиши учун уни тегишли озуқа моддалари ва карбонат ангидрид гази билан таъминлаб туришдан ташқари, унинг ҳар бир ҳужайраси қуёш нуридан баҳраманд бўлиши керак. Бунинг учун хлорелла суспензияси доимо турбулент оқим тарзида ҳаракат қилиб туриши керак. Суспензия насослар ёрдамида

1 Eshonqulov O.E., Hamidov J.H., Bekmuhamedov A.A. Biologiya. O’quv qo’llanma. – T.: Cho’lpon nomidagi NMIU, 2006. –48-b.

2 Музафаров А.М., Таубаев Т.Т. Культирование и при-менение микроводорослей. – Т.: «Фан», 1984. –С. 5.



берк контур бўйича кун бўйи ҳаракатга келти-риб турилади.

Хлорелладан озиқ-овқат саноати, фарма-цевтика, чорвачилик, ифлос сувларни биоло-гик тозалаш, ёпиқ экологик тизимлардаги ҳавони регенерация қилишда фойдаланиш мумкин. Турли моддаларга бой бўлганлиги сабабли хлореллани кондитер маҳсулотла ри, айрим ичимликлар таркибига қўшиб истеъмол қилиш мумкин. Ҳар хил дорилар таркибига қўшилади. Хлорелла қўшиб тайёрланган мой ва шамчаларнинг даволаш хусусияти хлорелла қўшилмаганларидан яхшироқдир.

Таълим тизимида фанлараро интеграция-дан фойдаланиш имконияти ўқув дастури, мав зунинг мазмуни ва ҳажми билан аниқла-нади. Ҳар бир фан дастури бошқа фанлардан ўрганилган масалаларни ўз ичига олади. Бу

масалаларнинг рўйхати дастурдаги у ёки бу мавзуларни ўтишда бошқа фанлардан ўзлаш-тирилган қандай билимларга таяниш мумкин-лигини аниқлашда ўқитувчига ёрдам беради.

Табиий фанларни ўқитишда фанлараро интеграциянинг амалга оширилиши ўқувчи-ларнинг ўзлаштириш қобилиятини оширади, ўқувчилар илмий дунёқарашини шаклланти-ради, уларнинг мантиқий фикрлаш, ижодий қобилиятларини ривожлантиради, мавзуни ўзлаштиришда вақтни тежайди, ўқувчи били-мини бойитади, мустақил ишлаш кўникма-ларини шакллантиради, ўқув-тарбия жа -раёнини такомиллаштириш ва уни оптимал ташкил этишда муҳим аҳамият касб этади.

Муқобил энергия манбалари фани дастури мақсад ва вазифаларидан келиб чиққан ҳолда ҳар бир мавзуни фанлараро интеграциядан фойдаланиб ўқитиш имкониятларини аниқ-лаш, фанлараро интеграция асосида тайёр-ланган ўқув материалларидан дарс жараёнида фойдаланишни йўлга қўйиш, ўқув материал-ларининг ўқувчиларга тушунарли ва қизи-қарли бўлишини таъминлаш мақсадида турли ўқи тиш методларини танлаш, ҳар бир мавзуда фойдаланиладиган ўқитиш воситаларини тав-сифлаш, интернетда мавзуга доир материал-лар билан танишиб боришларини таъминлаш муҳим масалалардан ҳисобланади.

1-расм: Қуёш энергияси ёрдамида хлорелла ўстирувчи қурилма.


1. Клычев Ш.И., Мухаммадиев М.М., Авезов Р.Р., Потаенко К.Д. Нетрадиционные и возобновляемые источники энергии. – Т.: «Фан ва технология», 2010. –С. 192.

2. Музафаров А.М., Таубаев Т.Т. Культирование и применение микроводорослей. – Т.: «Фан», 1984. –С. 136.

3. Холлиев И., Икромов А. Экология. Ўқув қўлланма. – Т.: «Меҳнат», 2001. –280-б.4. Djorayev M. Fizika o’qitish metodikasi (Umumiy masalalar). – T.: «Abu Matbuot

Konsalt», 2015. –280-b.5. Eshonqulov O.E., Hamidov J.H., Bekmuhamedov A.A. Biologiya. O’quv qo’llanma. – T.:

Cho’lpon nomidagi NMIU, 2006. –184-b. 6. Qahhorov S.Q., Jo’rayev H.O. Muqobil energiya manbaalari. Darslik. – T.: «NisoPoligraf»,

2016. –214-b.



Сафарова Д.С., Навоий давлат педагогика институти «Умумий педагогика ва психология» кафедраси катта ўқитувчиси

КИТОБХОНЛИК МАДАНИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ОРҚАЛИ ЎҚУВЧИ-ЁШЛАРНИ ТУРЛИ ЁТ ҒОЯЛАР ТАЪСИРИДАН ҲИМОЯ ҚИЛИШ

САФАРОВА Д.С. КИТОБХОНЛИК МАДАНИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ОРҚАЛИ ЎҚУВЧИ-ЁШЛАРНИ ТУРЛИ ЁТ ҒОЯЛАР ТАЪСИРИДАН ҲИМОЯ ҚИЛИШ

Мақолада ўқувчи-ёшларни турли ёт ғоялар таъсиридан ҳимоя қилишда бадиий, илмий ада-биётларнинг ўрни ҳамда уларда китобхонлик маданиятини шакллантириш йўллари, усуллари атрофлича баён этилган.

Таян сўз ва иборалар. ёт ғоя, йўл, усул, бадиий адабиёт, илмий адабиёт, китобхонлик мада-нияти.

САФАРОВА Д.С. ЗАЩИТА УЧАЩЕЙСЯ МОЛОДЁЖИ ОТ ВЛИЯНИЯ ЧУЖДЫХ ИДЕЙ ПУТЁМ ФОРМИРОВАНИЯ ЧИТАТЕЛЬСКОЙ КУЛЬТУРЫ

В статье раскрыто значение художественной и научной литературы для защиты учащейся молодежи от влияния чуждых идей, освещены пути и методы формирования у учащихся чита-тельской культуры.

Ключевые слова и понятия: чуждые идеи, метод, художественная литература, научная лите-ратура, читательская культура.

SAFAROVA D.S. PROTECTION FROM THE INFLUENCE OF ALIEN IDEAS BY FORMING THE READING CULTURE OF THE STUDENT YOUTH

The article reveals the importance of artistic and scientific literature to protect students from the influence of alien ideas, the lighted pathway and methods of formation of students reading culture.

Keywords: alien ideas, reading culture, method, put, artistic and scientific literature.

37МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ


Бугунги кунда кўплаб ривожланган мамлакатлар ёшлари-нинг орасида «оммавий маданият» каби янги илмий катего-рияларнинг юзага келиши ўқувчи-ёшларнинг фалсафий дунёқараши учун таҳдидли муаммолар келиб чиқишига сабаб бўлмоқда.

Ҳатто жаҳон ёшлари психологиясида оила-вий, яъни ота-она ва фарзанд ўртасидаги муносабатлар, китоб мутолаа қилиш мадани-яти, миллий-диний қадриятларга бўлган муно-сабат совуқлашиб, бегоналашиш тенденция-лари кучайиши кузатилмоқда.

Мамлакатимизда мана шундай ҳолатлар-нинг олдини олиш, ўқувчи-ёшларни турли ёт ғоялар, таҳдидлардан ҳимоя қилиш, уларнинг тарбиясини тўғри амалга ошириш борасида қатор вазифалар белгиланиб, чора-тадбирлар ишлаб чиқилмоқда. Бунинг самараси ўлароқ қолган давлатларга ҳам ўрнак бўла оладиган дастурлар ишлаб чиқилган.

Чунончи, Ўзбекистон Республикаси Прези-денти Ш.М.Мирзиёев «Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш-нинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари»га бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маърузасида таълим, илм-фан, давлатнинг ёшларга доир сиёсатини амалга ошириш юзасидан қатор вазифаларни белги-лаб берди. Булар қаторида ўқувчи-ёшларнинг бадиий, илмий, тарихий адабиётларни ўқишга бўлган қизиқишларини шакллантириш бора-сидаги қуйидаги фикрларини келтириш мум-кин: «Ҳозирги пайтда ҳаммамизнинг олди-мизда жуда муҳим аҳамиятга эга бўлган масала, яъни китобхонликни кенг ёйиш ва ёшларимизнинг китобга бўлган муҳаббатини, уларнинг маънавий иммунитетини янада оши-ришга қаратилган ишларимизни янги босқичга олиб чиқиш вазифаси турибди»1. Ҳақиқатан ҳам, ўқувчи-ёшларда китобхонлик мадания-тини шакллантириш, илмий, тарихий асар-ларни ўқиш, ўрганиш, таҳлил этишга бўлган

1 Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фао-лиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. / Мамлака-тимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожланти-ришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирил-ган мажлисидаги маъруза, 2017 йил 14 январь. – Т.: «Ўзбекистон», 2017. -47-б.

қизиқишларини орттириш орқали уларда турли ёт ғояларга нисбатан мафкуравий имму-нитет ҳосил қилинади.

Илм-фан, жамиятнинг ютуқлари, тарақ-қиёти китоб билан юзага келади, китоб ёшликда энг яхши мураббий, қариганда эса ундан яхшироқ дўст йўқлиги хусусидаги фикр ва ғояларни жуда кўп эшитамиз.

Китобнинг инсон ҳаёти, кишилик жамияти маънавий тараққиётидаги беқиёс ўрни қадим-дан маълум. У дунёни таниш, билим бериш билан бирга гўзалликка муҳаббат уйғотиш, ундан завқланиш, ёвузликдан нафратланиш туйғусини ривожлантиради.

Китоб ўқувчида дунёни англаб олишда кўмак бериш билан бир қаторда унинг илмий дунёқарашини шакллантиради, ижобий харак-терни таркиб топтиради, ҳаёт ва турмуш зид-диятларини қандай қилиб ечиш йўлларини ўргатади. Бу хислатларни эгаллаб олган ҳар бир ўқувчи юксак маънавиятли шахс бўлиб камолга етади.

Зеро, китоб авлодлар занжирини мустаҳ-камловчи маънавий меросдир. У инсон руҳига таъсир этиб, уларни маънавий-ахлоқий камо-лотга етаклайди, ҳиссиётига таъсир этади ва билим бериш билан бирга ўқувчига завқ бағишлайди ҳамда ақлни чархлаб, уни тарбия-лайди.

Адабиётшунос Сафо Матжонов таъкидлага-нидек, «Илмий асарлар ғафлат ва жаҳолатдан қутқарса, бадиий асарлар дағаллик ва разо-латдан халос этади. Униси ҳам, буниси ҳам кишиларнинг маърифатли, бахт-саодатли бў ли ши учун баб-баравар фойдали ва зарур-дир»2.

Дарҳақиқат, китоб ўзида ривожлантирувчи ва тарбияловчи улкан имкониятни сақлайди, ўқувчини инсониятнинг маънавият тажриба-сига ошно этади, унинг ақлини ривожланти-риб, ҳис-туйғуларини юксалтиради. У ёки бу асар ўқувчи томонидан қанчалик чуқур ва тўлиқ қабул қилинса, бу асар унинг шахсига

2 Матжонов С. Мактабда адабиётдан мустақил ишлар (ўқититувчи учун методик қўлланма.). – Т.: «Ўқитувчи», 1996. -37-б.

38 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ


шунчалик катта таъсир кўрсатадики, ўқувчи ўз олдига буюк мақсадлар қўйиб, ёмон иллат-лардан ўзини сақлайди. Шунинг учун ҳам таъ-лимнинг етакчи вазифаларидан бири ўқув-чиларда китоб ўқишга бўлган қизиқишни шакл лантириш, ундаги воқеа ва ҳодисаларни таҳлил этишга ўргатишдир. Бунинг учун авва-ламбор, ҳар бир ўқитувчи у қайси фандан дарс беришидан қатъий назар, ўқувчини китоб ўқишга қизиқтириш йўллари, шарт-шароитларини билиши зарур.

Илмий-оммабоп, бадиий, тарихий асар-ларни таҳлил қилиш қобилияти ўз-ўзидан ривожланмайди. Бу таълим жараёнида ўқи-тувчининг саъй-ҳаракатлари, турли метод ва воситалари ёрдамида амалга оширилади.

Ўқитувчи ўқувчиларда китобхонлик мада-ниятини шакллантиришда, илмий-оммабоп, бадиий, тарихий асарларни ўқиш, мутолаа қилишга меҳр уйғотиш ва китобхонлик савия-сини ўстириш борасида амал қилиши лозим бўлган қуйидаги мезонларни тавсия қилмоқ-чимиз:

– ўқувчилар қандай китобларни ўқишга қизиқиши ва тафаккури қай даражада эканли-гини аниқлаш;

– ўқувчининг тафаккур қилиш фаолиятла-рини англаши, жамият аъзолари билан эркин мулоқотда бўла олиш кўникма ва малакала-рини ривожлантиришга эътибор қаратиши;

– ўз фикрини равон, эркин ифодалай олиш кўникмасини шакллантириши;

– қизиқишига мос асарларни ўқиб, мазму-нини сўраб бориш орқали китоб ўқиш кўникмасини ҳосил қилиш, шу ўринда кунда-лик тутишга ўргатиши;

– ёзма нутқ белгиларини талаффузда ифо-далаш, матнни ифодали ўқий олиш малака-сини ривожлантириши кабилар.

Ўқувчиларда бадиий асарни ўқиш жараё-нида бевосита уларда ҳаяжон, ранг-баранг ҳис-туйғулар тўпланганини кузатамиз.

Ўқувчиларда илмий-оммабоп, бадиий асар-ларни ўқишга бўлган қизиқишни ошириш орқали уларда атрофидаги воқеа-ҳодисаларга тўғри, оқилона муносабат шакллантирилади, оламни ўрганишлари кескинлашади. Шунинг-дек, ўқувчиларда ўз тенгдошлари, уларнинг ҳаёти, ўйлари, саргузаштлари тўғрисида, табиат ва уни қўриқлаш хусусида, ватанимиз тарихи тўғрисидаги дастлабки маълумотлар - ижтимоий-маънавий тажриба тўпланишига ҳам ёрдам беради. Бу, яъни илмий-оммабоп,

бадиий, тарихий асарларнинг ўқувчи томони-дан ўрганилиши фақат таълимий вазифалар-нигина эмас, балки ўқувчи шахсини ривож-лантириш, ёт ғоялар таъсиридан ҳимоялаш каби тарбиявий вазифаларни ҳам бажаради.

Айниқса, ўсмир ёшдаги ўқувчиларда китоб ўқиш ва мутолаа қилишга қизиқишни шакл-лантириш муҳим ҳисобланади. Чунки бу ёшдаги ўқувчилар ўзларини жуда эркин, тетик сеза бошлайди, атрофидаги воқеа-ҳодисаларга қизиқиши ортиб боради. Улар кўпроқ ўзлари қизиққан машғулотни катталардан яширинча бажаришга ҳаракат қилади. Ёлғон сўзлаш, қилган айбини яшириш ва катталар олдида ўзини ақли расо қилиб кўрсатишга уринади. Бу ёшдаги ўқувчиларнинг бўш вақтини қандай ўтказаётгани, нималар билан машғул бў лишини ота-она, ўқитувчи, мураббий, маҳалла фаоллари доимо назоратга олишлари лозим.

Кейинги йилларда юқори синф ўсмир ёшдаги мактаб ўқувчиларининг бўш вақтлари кўпроқ телевизор кўриш, компьютер, интер-нет маълумотлари, ҳар хил кўнгилочар томо-шалар билан банд бўлмоқда. Бу ўсмир ёшдаги ўқувчиларнинг турли ёт ғояларни ўзлаш-тиришида ўз таъсирини кўрсатмоқда. Бунинг олдини олишда мактабда турли маънавий тад-бирларни ўтказиш самарали натижа беради. Масалан, 2 апрель – «Халқаро болалар китоб-лари куни», 23 апрель – «Бутунжаҳон китоб-лар ва муаллифлик ҳуқуқи куни»га бағишлаб ижодкор шоирлар, қизиқарли асар муаллиф-лари билан учрашувлар, ўқувчи-ёшлар ўрта-сида китобхонлик кечалари, турли мушоира-ларни ташкил этиш мақсадга мувофиқ.

Ушбу мушоираларда буюк мутафаккирла-римизнинг китоб ўқиш, уни мутолаа қилишга интилганликлари ҳақидаги қуйидаги ҳикоя-ларни ролли тасвирлаб намойиш этишлари ўқувчиларда китобхонлик маданиятини шакл-лантиришда самара беради: «Машҳур файла-суф ва медик Ибн Сино ўз автобиографиясида ёшлик чоғларида қандай билимларни ўрганганлиги тўғрисида тўхтаб, шундай деб ёзган эди: «Ниҳоят, мантиқ, табиат ва риёзий (математика, геометрия) илмларини пишиқ ўргандим. Кейин илоҳиётни ўқишга ўтиб («Мо баъда табиати» — «Табиатдан ташқари бўлган нарсалар»), «Метафизика» китобини ўқидим. Унда ёзилганларни тушуна олмасдим: бу китобни ёзган киши (мақсади) менга берк эди. Ҳатто, уни қирқ бир марта қайта ўқидим,



менга у, ҳатто, ёд бўлиб ҳам қолди. Лекин шундай бўлишига қарамай, мен уни ва унинг мақсадларини тушуна олмасдим. Ундан уми-димни узиб, бу тушуниб бўлмайдиган китоб экан, деган (хулосага келган) эдим. Кунлардан бир кун аср вақтида китобфурушларнинг олдига бориб қолдим. Унда бир даллол қўлида муқоваланган (бир китоб)ни тутиб, уни мақтарди. У мени хам чақириб, менга уни кўрсатди... Мен бу илмни билишнинг фойдаси йўқ, деган хаёлда унинг кўрсатиши менга малол келиб, рад қилдим. Даллол менга «бу китобни мендан олгин, бунинг нархи арзон — уч дирҳамга сотаман, эгаси бунинг пулига муҳтож», деди. Мен уни сотиб олдим. Қарасам бу Абу Наср Форобийнинг «Метафизика» китоби мақсадлари ҳақида ёзган асари экан. Уйимга қайтиб, дарров уни ўқишга тушдим. («Метафизика») дилимда ёд булиб қолгани сабабли ўша пайтдаёқ бу китобнинг мақсадлари менга очилди. Бундан жуда хур-санд бўлиб кетдим. Улуғ тангрига шукур қилиб, ўша куннинг эртасигаёқ камбағалларга анча нарса садақа қилдим»1. Айтмоқчимизки, тар-биянинг барча кўринишларида, хусусан, китоб ўқишга даъватда шахсий намунанинг фойдаси кўп. Тарбиянинг барча турлари каби китоб ўқишга ўргатиш ҳам болаликдан бошланади. Бунинг учун, албатта ота-она ва ўқитув-чиларнинг ўзлари ўқувчиларга намуна бўла олишлари муҳим аҳамият касб этади.

Ўқитувчилар ўзлари ўқиган китобларининг энг қизиқарли, таъсирли воқеа-ҳодисаларини ўқувчига сўзлаб бериш орқали уларни китоб-хонликка бўлган қизиқишларини ошириш мумкин.

Бугунги кунда мамлакатимиз таълим тизими олдида ёш авлодга замонавий билим ва ҳунарлар бўйича мустаҳкам таълим бериш билан бирга, уларни ҳар қандай мафкуравий таҳдид ва тажовузларга нафақат берилмайди-ган, балки уларга қарши фаол кураша олади-ган, мустақил фикрга эга бўлган, катта ишонч ва мақсад билан яшайдиган фидойи, юксак маънавиятли инсонлар этиб тарбиялаш каби устувор вазифалар турибди. Бу вазифаларни муваффақиятли амалга оширишда халқи-мизнинг асрлар оша яшаб келган анъаналари,

1 Хайруллаев М.М. Абу Наср Форобий. (Ҳаёти, фаолияти ва таълимоти ҳақида қисқача очерк). - Т.: «Ўзбекистон Фанлар академияси» нашриёти, 1961. -32-б.

урф-одатлари, тили ва руҳи негизига қурилган миллий мустақиллик мафкураси умуминсоний қадриятлар билан маҳкам уйғунлашган ҳолда келажакка ишонч туйғусини ўқувчилар қалби ва онгига етказиш, уларни ватанга муҳаббат, инсонпарварлик руҳида тарбиялаш, ҳалоллик, мардлик, сабр-бардошлилик, билим ва маъ-рифат эгаллашга интилиш кабилар орқали тарбиялаш шахс маънавий камолотига олиб борувчи, қолаверса, турли ёт ғоялар таъсири-дан ҳимоялашда энг самарали йўлдир.

Бундай фазилатларга эга шахсни тарбиялаш учун аввало ўқув тарбия жараёнида:

● ёшлар онгига шарм-у ҳаё, одоб-андиша, ота-оналарга ҳурмат, катталарга иззат-эҳтиром, кичикларга шафқат каби олижаноб фазилатларни шакллантириш;

● шахснинг ривожланишида ўзаро муноса-батлар ҳамкорлиги, буюк аждодларимиз меросига улкан ғурур туйғуларини сингдириш, асрлар оша бизгача етиб келган қадриятлар ва урф-одатларга беқиёс ҳурмат кўникмала-рини шакллантириш;

● ўз дини ва ўзга динларга нисбатан бағрикенглик тамойилларини сингдириш;

● шахс камолоти ва маънавияти ижтимоий жамиятдаги муҳим омиллардан эканлигини англатиш;

● инсоний фазилатлар ва ғайриинсоний қарашларнинг ўзига хос хусусиятларини кўр-сатиш;

● инсонларга хос самимийлик, ватанпар-варлик, меҳр оқибат, имон-эътиқод, фидойи-лик каби фазилатларнинг жамият тарақ-қиётидаги энг асосий омиллардан бири экан-лигини англатиш;

● ёшларда мустақил, ижодий фикрлаш, ахборотларни саралаш, таҳлил этиш малака-сини шакллантириш зарур деб ҳисоблаймиз.

Узлуксиз таълимнинг ҳар бир босқичида ўқувчи-ёшларнинг ёши, психологик хусусият-лари, ўзлаштириш имкониятларини инобатга олиб, ўқув предметларининг хусусиятидан келиб чиқиб, уларнинг қалби ва онгини турли зарарли ғоя ва мафкуралар таъсиридан ҳимоя қилишни давом эттириш ва илмий-оммабоп, бадиий, тарихий асарларни ўқишга қизи-қишларини мунтазам ошириб бориш лозим-лигини қайд этган ҳолда қуйидагиларни тав-сия сифатида келтиришни лозим топдик.



Умумий ўрта таълимнинг бошланғич синф ўқувчиларида:

● халқ оғзаки ижоди намуналари: эртак, масал, ривоят, достонларда акс этган миллий ва умуминсоний қадриятлар, ҳамжиҳатлик, мардлик тушунчалари акс эттирилган қаҳра-монлар қиёфаси орқали эзгу тушунчаларни сингдириш;

● миллий эртак қаҳрамонлари орқали ҳалол лик, ростгўйлик, виждонлилик, меҳнат-севарлик, ўз сўзининг устидан чиқиш инсон кўрки эканлигини англатиш;

● шахс маънавий камолотида миллий ғурур ва миллий ифтихор туйғуларини давла-тимиз рамзлари мисолида тушунтиришдан иборат.

Юқори синфларда:● бадиий, тарихий асарларда акс этган

миллий ва маънавий қадриятларнинг мо ҳиятини юксак инсоний фазилатлар: юртга муҳаббат, ватанга садоқат, унга дахлдорлик туйғуларини шакллантириш;

● асар қаҳрамонларида мавжуд бўлган ижобий хислатлар: фидойилик, тинчликсевар-лик тушунчаларининг умумий мазмуни, тафак-кур озодлиги, онг ва шуурнинг тазйиқдан халос этилганлиги, ақлий заковат, руҳий, маъ-навий салоҳият каби тушунчаларнинг мақсадга йўналтирилганлиги;

● асардаги воқеаларни ўқувчи ҳаётидаги воқеликлар билан солиштириб, кундалик фао-лиятида одоблилик, ростгўйлик, виждонлилик фазилатларини шакллантириш;

● Ватанимизнинг истиқболи ва истиқлоли ҳақида қайғуриш, ўз халқининг қадр-қиммати, ор-номусини англаш ва уни ҳимоя қилиш, эзгу ниятлар оғушида меҳнат қилиб, ўз истеъдоди, бор имконияти, керак бўлса жонини юрт истиқболи, элига бахшида этиш.

Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимида: ● бадиий, тарихий, илмий-оммабоп асар-

ларни ўқиш, тушуниб, ундаги шарқона ахлоқ-одоб ва умумбашарий ғояларни ўқувчи ўзига сингдириши;

● мард, фидойи кишилар юртига, меҳру шафқат, муҳаббат барқарор бўлган тафаккур ва ижод қайнаган муқаддас маконга айланти-риш туйғусини шакллантириш;

● ёшларни маънавий ахлоқий ва касб-ҳунарга муҳаббат руҳида тарбиялаш;

● ёшлар онгида турли зарарли оқимларга нисбатан «ғоявий иммунитет»ни шакланти-риш;

● ўқувчи-ёшларга китоб, илм ва тафаккур одамлар қалбига нур, онгига зиё, хонадонига файз-барака келтирадиган буюк мўъжиза эканлигини англатиш;

● мустақилликка хавф туғдирувчи ташқи омиллар: диний экстремизм, ақидапарастлик, ваҳобийлик, акромийлар, ҳизбут-таҳрир, мис-сионерлик, космополитизм оқимларининг ғаразли мақсадларини ёшларга англатиш ва бундай таҳдидлардан огоҳ бўлишга ундаш;

● инсоний фазилатларни ҳурмат қилиш, салбий хислатлардан нафратланиш кўникма-ларини ҳосил қилиш;

● моддий ва маънавий ҳаёт уйғунлиги, уни шакллантириш босқичлари тўғрисида тушун-чаларни англатиш.

Бинобарин ёшларнинг маънавияти ва дунё-қараши, мафкурасига ёт ғояларнинг таъсир этишининг олдини олишда қуйидаги мақсад ва вазифаларни хулоса сифатида қўйдик:

– оммавий маданият ва терроризмнинг ёшларга ғоявий ва мафкуравий таъсирининг олдини олишда кенг жамоатчилик (ота-она, бобо-буви, маҳалла)нинг ролини янада оши-риш;

– экстремизм ва террорчиликнинг дунё бўйлаб тарқалиши, уларнинг мақсадларидаги ўхшашлик, яқинлик, экстремистик ташкилот-ларнинг яшаш ва қуролланиш манбалари каби йўналишларни илмий тадқиқ этиш ҳамда уларнинг танлаган ғоялари ва йўллари пуч эканлигини ёшларга тушунтириш;

– Ўзбекистонда глобаллашув ва экстремис-тик мафкураларга қарши ғоявий курашнинг назарий-услубий жиҳатларини тадқиқ этиш ва «жаҳолатга қарши маърифат билан курашмоқ керак» шиорини жонлантириш;

– ёшларга мамлакатимиз тараққиётига раҳна солаётган ҳар қандай ғоявий мафкура-вий қарашларнинг олдини олишда, уларнинг бўш вақтларини мазмунли ўтказишларини назоратга олиш;

– таълим муассасалари, маҳаллаларда кутубхоналарни ташкил этиш ва китоб фон-дини бойитиш;

– ҳар бир оилада шахсий кутубхонанинг ташкил топишига эришиш кабилар.




1. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. / Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза, 2017 йил 14 январь. - Т.: «Ўзбекистон», 2017. -104-б.

2. Матжонов С. Мактабда адабиётдан мустақил ишлар (ўқитувчи учун методик қўлланма). – Т.: «Ўқитувчи», 1996. -208-б.

3. Хайруллаев М.М. Абу Наср Форобий. (Ҳаёти, фаолияти ва таълимоти ҳақида қисқача очерк). - Т.: «Ўзбекистон Фанлар академияси» нашриёти, 1961. -88-б.



Ходжиева Ф.О., Навоий давлат педагогика институти «Умумий педагогика ва психология» кафедраси катта ўқитувчиси, педагогика фанлари номзоди

ЎҚУВЧИЛАРНИ ТАНҚИДИЙ ФИКРЛАШГА ЎРГАТИШ ВА УНИНГ МУҲИМ ЖИҲАТЛАРИ

ХОДЖИЕВА Ф.О. ЎҚУВЧИЛАРНИ ТАНҚИДИЙ ФИКРЛАШГА ЎРГАТИШ ВА УНИНГ МУҲИМ ЖИҲАТЛАРИ

Мақолада умумий ўрта таълим жараёнида ўқувчиларда танқидий фикрлашни шаклланти-риш, ривожлантириш шакллари, йўллари, интерфаол усуллари, имкониятлари хусусида батаф-сил маълумот келтирилган.

Таянч сўз ва иборалар: танқидий фикрлаш, таълим жараёни, мустақил фикрлаш, интерфаол усуллар.

ХОДЖИЕВА Ф.О. ОБУЧЕНИЕ УЧАЩИХСЯ КРИТИЧЕСКОМУ МЫШЛЕНИЮ И ЕГО ВАЖНЫЕ АСПЕКТЫ

В статье подробно освещены формы, направления, интерактивные методы и возможности формирования и развития у учащихся критического мышления в процессе общего среднего образования.

Ключевые слова и понятия: критическое мышление, образовательный процесс, самостоя-тельное мышление, интерактивные методы.

XОDJIYEVA F.O. TEACHING STUDENTS TO CRITICAL THINKING AND ITS IMPORTANT ASPECTS

There is discussed in the article the shape, direction, interactive methods and opportunities for the formation and development of students ' critical thinking in the process of secondary education in detail.

Keywords: critical thinking, educational process, independent thinking, interactive methods.



Ҳозирги глобаллашув шароити, дунё ҳамжамияти ҳаётидаги иқтисодий, мафкуравий, ижтимоий зиддиятлар-нинг кескинлашуви ҳамда молиявий инқирозлар ёшларни мамлакатнинг ижтимоий, илмий-маърифий, сиёсий ҳаётига чуқур интеграциялашувини таъминлашни талаб этади.

Жамият тараққиёти билан боғлиқ долзарб муаммоларнинг ечими эса мустақил фикрлаш кўникмасига эга бўлган янги авлодга боғлиқ.

Инсоннинг барча мавжудотлардан юксак жиҳати – унинг фикрлаш қобилиятидир. Зотан, инсонлар бир-бирлари билан ўзига хос ўй-хаёллари, мушоҳадалари, фикр юритиш-лари, мустақил фикрлаш қобилиятлари билан ажралиб турадилар. Шунинг учун ҳам инсон фикрини тарбия қилиш муҳим саналади. Абдулла Авлонийнинг асарларида фикр тар-биясига оид қуйидагича талқин берилган: «Фикр тарбияси энг керакли, кўп замонлардан бери тақдир қилинуб келган, муаллимларнинг диққатларига суялган, виждонларига юклан-ган муқаддас бир вазифадур. Фикр инсоннинг шарофатлик, ғайратлик бўлишига сабаб бўла-дур. Бу тарбия муаллимларнинг ёрдамига сўнг даража муҳтождурки, фикрнинг қуввати, зий-нати, кенглиги муаллимнинг тарбиясига боғ-лиқдир»1.

Ижтимоий ҳаёт, ҳамкорликка асосланган таълим жараёни ва ишлаб чиқаришда ўзаро муносабатлар, алоқалар, ҳамкорликдаги ақлий ва жисмоний меҳнат маҳсули, муомала ма роми мустақил фикрлаш мажмуаси тари-қасида юзага келади. Шахс мустақил фикрлаш орқали воқеликни умумлаштириб, нарса ва ҳодисалар ўртасидаги ички, мураккаб боғла-нишлар, муносабатлар, хоссалар, хусусиятлар ҳамда механизмларни англаб етади. Дарҳа-қиқат, жамиятда хилма-хил фикрлаш муҳитини вужудга келтиришда мустақил, танқидий фикр ловчи шахсларнинг ўрни беқиёсдир. Дунёга янги кўз билан қарайдиган баркамол инсонни шакллантириш, унинг натижасида мустақил фикрловчи, ижодий изланувчи, кучли иродали, ғоявий эътиқодли, маънавияти юксак, пок виждонли шахсни камол топтириш, буюк келажагимиз пойдеворини қурувчи ва юксалтирувчи мутахассис кадрларни тайёр-

1 Абдулла Авлоний. Танланган асарлар. / О.Шарофиддинов таҳрири остида – Т.: «Маънавият», 1998. -39–б.

лаш республикамиз педагоглари олдида тур-ган энг муҳим ва масъулиятли вазифадир.

Шу боис, ҳамкорликка асосланган педаго-гик жараёнларда ўқувчи шахсининг мустақил фикрлаш фаолиятини шакллантириб, мунта-зам ривожлантириб бориш, «субъект-субъект» муносабатини амалда таъминлаш натижасида уларнинг ижодий фаоллиги, изла-нувчанлиги, иродавий сифатлари, ишчанлиги, эътиқодини таркиб топтириш муҳим аҳамият касб этади.

Америкалик олим Ж.Дьюининг фикрича: «Ўқувчилар муайян муаммо билан шуғуллана бошласаларгина, уларда танқидий фикрлаш пайдо бўлади. Шу сабабли, ўқув жараёнининг бошланғич нуқтаси ҳисобланган, бирор вазият ёки ҳодисага тегишли бўлган энг муҳим савол бу ҳодиса қандай муаммони вужудга келтири-шини англатадиган саволдир. Фақатгина муайян муаммо билан курашиб, мураккаб вазиятдан чиқиш учун ўзининг шахсий йўлини излагандагина, ўқувчи ҳақиқатан ҳам фикр-лайди»2. Дарҳақиқат, таълим-тарбия жараё-нида ўқувчиларнинг мустақил фикрлаш дара-жасини аниқлаш зарурияти мавжуд. Чунки, танқидий фикрлаш мустақил фикрлашнинг таркибий қисмидир.

Бизнингча эса танқидий фикрлаш – би лимни ўзлаштириш ва мустақил фикрлаш-нинг юқори даражадаги таркибий қисми бўлиб, шахснинг воқеа, ҳодиса, борлиқни объек тив идрок этиш имкониятини кенгайти-рувчи ақлий ҳодисадир. Танқидий фикрлашда ғоялар ва уларнинг аҳамияти кўпфикрлилик нуқтаи назаридан кўриб чиқилади ҳамда улар бошқа ғоялар билан таққосланади. Унда таҳ-лил, таққослаш, изоҳлаш, янгилик киритиш, муаммоларни ҳал қилишга алоҳида эътибор берилади ҳамда ўқувчиларда бунёдкор ғоя-ларнинг ёвуз ғоялар устидан ғалаба қозо-нишига ишонч пайдо қилинади.

2 Дьюи Дж. Психология и педагогика мышления / Пер. с англ. Н.М.Никольской; Под ред. (и с предисл.) Н.Д.Виноградова. — М.: «Мир», 1915. -С. 25.



Амалга оширилган таҳлиллар натижасида ҳамкорликка йўналтирилган педагогик жара-ёнларда ўқувчиларда танқидий фикрлаш кў ник ма ларининг шаклланиши уларга қуйи-даги имкониятларни бериши аниқланди:

– ўқувчиларнинг фикрлаш жараёни жадал-лашади;

– ўқувчилар ўз олдиларига аниқ мақсадлар қўя бошлайдилар ҳамда ушбу мақсадга эри-шиш йўлларини излайдилар;

– ўқувчилар ўзаро бир-бирлари билан фаол мулоқотга киришиш кўникмасини эгал-лай бошлайдилар;

– ўқувчиларда билим олиш, янги ахборот-ларни ўзлаштиришга бўлган қизиқиш ортади;

– ўқув-билув жараёнида ўқувчиларда фаол лик таъминланади;

– ўқувчиларда улар орасида вужудга кел-ган ранг-баранг фикрларни тинглаш ва мушо-ҳада қилиш иштиёқи кучаяди;

– ўқувчиларда ўз фикрларини дадил баён қилиш эҳтиёжи вужудга келади;

– ўқувчилар эгаллаган билим ва тушунча-ларини қайта ишлаш, улар ёрдамида фикр ифодалаш имкониятига эга бўладилар.

Шунинг учун ҳам ўқувчиларни танқидий фикрлашга ўргатиш жараёнини тизимли таш-кил этиш мақсадга мувофиқдир.

Ўқувчиларда танқидий фикрлашни шакл-лантиришда: биринчидан, замонавий таълим беришда асосий урғу ўқувчиларнинг танқидий фикрлашларини шакллантирадиган ўқув мате-риалларни танлашга қаратилиши лозим бўлса, иккинчидан, ўқитиш жараёнини дидактик лойиҳалашда ўқувчилар интеллектуалини оши рувчи инновацион методлардан фойдала-ниш лозим. Учинчидан, ўқувчиларнинг энг муҳим психологик хислатларининг алоҳида аҳамиятга эга эканлигини инобатга олиш (чунки танқидий фикрлаш ақлий фаолият, қизиқиш, муносабат, хулқ-атворнинг ташқи шакллари, ижтимоий-ахлоқий соҳада ўз ифо-дасини топиши муқаррардир) зарур.

Танқидий фикрлаш фаол жараён ҳисоб-ланиб, бунда ўқувчилар ўзига ишончни ортти-риш ва ўз фикри ҳамда ғояларининг қадрини тушуниши, ўқув жараёнида фаол иштирок этиши, турлича фикрларни эътибор билан тинглаши, ўз ҳукмларини шакллантириши лозим. Ўқувчи-ёшларни танқидий фикрлашга ўргатиш омилларига ранг-баранг фикрлар,

фаоллик, таваккалчилик, фикрларни қадрлаш, фикрларнинг қимматлилиги, ўзаро фикр алма-шув, танқидий фикрларни таъминловчи савол-лар киради.

Танқидий фикрлашга ўргатишнинг тарбия-вий аҳамияти катта бўлиб, бу орқали ўқувчи-лар илмий билим олиш билан бирга фикрлаш жараёнида ўзига ишонч ҳосил қилади, ишда фаол иштирок этишни ўрганади, масъулиятли-лиги ошади, дўстлари ва ўқитувчи билан фикр алмашишни ўрганади, ўзгалар фикрини тинг-лай олиш кўникмаси шаклланади ва ҳурмат қилишни ўрганади.

Таълим жараёнида танқидий фикрлашни ривожлантириш бўйича уч босқичли ўқитиш моделини қўллаш мумкин.

Уч босқичли ўқитиш модели: даъват қилиш, идрок қилиш ва фикрлаш босқичи.

Даъват босқичида ўқувчиларни дарсга қизиқтириш, мавзу бўйича янги билимлар тўплаш, ахборотлар билан танишишларига эри шилади.

Идрок қилиш поғонасида мавзу юзасидан ўз билимларини янги ахборотлар билан боғ-лайди, солиштиради, таққослайди ва мо ҳи-ятини аниқлашга ҳаракат қилади.

Мавзу ўқувчилар томонидан тўлиқ идрок қилингандан сўнг бевосита фикрлаш жараёни бошланади. Бу босқичда олинган янги ғоя ва ахборотлар ўқувчилар томонидан таҳлил қилинади, умумлаштирилади ва улар матн мазмунини ўз тушунчалари асосида сўзлаб берадилар.

Дарсларни ташкил этишда «Кичик гуруҳ-ларда ишлаш» методидан фойдаланиш ўқув-чиларнинг билим, кўникма ва малакаларини эгаллашларида анча яхши самара беради. «Кичик гуруҳларда ишлаш» орқали таълим жараёнида ўқувчиларни максимал даражада фаоллаштириш мумкин. «Кичик гуруҳларда ишлаш» методи ўқувчиларнинг алоҳида маса-лалар юзасидан ўз фикрларини ишлаб чиққан ҳолда, уни гуруҳда ҳамкорликда муҳокама қилиш ва гуруҳ аъзолари томонидан берилган турли-туман ғоялар, фикрлар, муносабатлар асосида аниқ нуқтаи назарга келишларига имконият яратади. Бундан ташқари, ўқувчида гуруҳдаги тенгдошлари олдида нутқ сўзлаш, гуруҳ нуқтаи назарини исботлаш, кейинчалик иш жараёнида тегишли аудиториялар олдида



ҳеч иккиланмасдан, ҳаяжонланмасдан нутқ сўзлаш кўникмаси шаклланади.

Кичик гуруҳларда ўқувчиларнинг берган фикрлари ўқитувчи ёки бошқа ўқувчилар томонидан қаттиқ танқидга учрамаслиги ке рак. Ўқувчилар томонидан билдирилган барча мустақил фикр ва ғоялар олқишланади, бунда ўқитувчининг бой иш тажрибаси, ижод-корлиги, маҳорати катта аҳамият касб этади.

Таълимни кичик гуруҳлар асосида ташкил этиш «таълим берувчи-таълим олувчи» диа-логидан воз кечиш ва «таълим берувчи- гуруҳ-таълим олувчи» кўринишидаги уч томонлама ўзаро муносабатга ўтишни назарда тутади. Ўқув гуруҳи таркиби бўйича ҳаракатчан кичик гуруҳларга бўлинади ва уларнинг ҳар бири ўзича ўқув материалини ўзлаштиради. Ўқитувчи билан ўқувчилар ўртасида мустаҳкам алоқа ўрнатилади, шахсий муносабат ва бир вақтнинг ўзида ҳамкорлик кучаяди.

Кичик гуруҳларда ишлаш жараёнида ўқув-чилар ўзларини анча эркин тутадилар. Но тўғри жавоб бериб, уялишдан чўчийдиган болалар ҳам ўз билимини намойиш қилиш имкониятига эга бўладилар. Улар ўзларининг фикрларини бошқалар қадрлаётганларини кў радилар.

Синфдаги тортинчоқ ўқувчилар ҳам анча фаоллашадилар. Гуруҳдаги иш унда ўзига ишонч ҳиссиётини пайдо қилади. 4-5 ўқувчидан иборат гуруҳда тортинчоқ ўқувчи ўзини 30-35 ўқувчи олдида жавоб бериш ҳолатидан кўра эркинроқ сезади.

Умуман олганда кичик гуруҳларда ишлаш ўқитувчи ва ўқувчиларни яна ҳам фаолроқ бўлиш, гуруҳ учун маъсулиятни ҳис қилишга ўргатади, коммуникатив кўникмаларининг ривожланишига ёрдам беради.

Бу эса, ўз навбатида, алоҳида ўқувчи ва ўқувчиларнинг дарсга нисбатан қизиқиш-ларини орттириш, мустақиллиги ва фаолли-гини ривожлантириш, танқидий тафаккурини ўстиришга қаратилган интерактив таълим олишларига кўмак берувчи инновацион усул-лардан кенг фойдаланишни талаб қилади.

Исталган мавзуда танқидий фикрлаш усу-лидан фойдаланиш учун бир-бирига боғлиқ ва бир-бирининг давоми бўлган икки тамо-йилга мувофиқ ҳаракат қилиш керак. «Муам-мони англаш» ва «Муаммони ҳал қилиш» тамойиллари бунга мисол бўла олади.

«Муаммони англаш» Бунда қуйидагилар амалга оширилади:Маълумот йиғиш: Муаммо билан боғлиқ

барча маълумот ва ҳужжатларни баҳолаб, янги билимларни ҳосил қилиш.

Вазиятни аниқлаш: ҳодиса ёки муаммонинг кўлами, ижобий ёки салбий омилларни кўздан кечирган ҳолда вазиятни ҳар томонлама ўрганиш.

Кичик гуруҳларга ажратиш: мавзунинг таф-силотларига эришиш учун уни майда гуруҳ-ларга ажратиб, ҳар бир қисм сарлавҳасини алоҳида-алоҳида баҳолаш.

Ҳодисани аниқлаш: турли омилларни баҳолагандан сўнг, мавзунинг асосий хулосаси ва таърифини баён қилиш.

«Муаммони ҳал қилиш»Бунда қуйидагилар амалга оширилади:Мақсадни белгилаш: муаммони қандай ҳал

қилишга доир мақсад ва белги қўйиш.Мақсадга элтувчи билимларни йиғиш: эри-

шиладиган мақсадга дахлдор маълумот ва ҳужжатларни баҳолаб, мавзу борасида янги билимларни ҳосил қилиш.

Таклиф киритиш: имкон доирасида, мақ-сад га элтувчи таклифлар киритиш.

Услубни танлаш: имкон доирасида таклиф-лар ичидан энг тўғри, энг қулай, энг тезкор ва энг тежамли афзалликларга эга бўлган так-лифни танлаш.

Муаммони ҳал қилиш: танланган услубни қўллаш.

Бирор муаммо юзасидан танқидий фикр-лаш жараёнида ўқувчилар миясида турли фикрлар вужудга келади. Бу эса ихтиёрий ва ихтиёрсиз фикрлаш жараёни, деб гуруҳланади (1- ва 2-жадваллар).

Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш лозимки, ўқувчиларни танқидий фикрлашга ўрга тиш-нинг асосий вазифаси бугунги демократик жамиятда ҳар бир фуқаро ўз олдида турган муаммоларни оқилона ечиш қобилиятига эга бўлиши керак. Шу боисдан ўқувчиларни дарс-ларда ўзаро ҳамкорликда кўпроқ баҳсли тор-тишувларга сабаб бўладиган муаммолар ечи-мини топишга жалб этиш лозим.

Ўқувчиларда танқидий фикрлашни шакл-лантириш технологияси педагоглар томони-дан махсус турдаги топшириқлар, мустақил



фаолият турларини бажариш орқали рўёбга чи қарилади ва уларнинг самарадорлиги муайян мезонлар ёрдамида амалга ошири-лади. Таълим жараёнини тўлақонли тарзда ўқувчи шахсига йўналтириш, унинг эҳтиёж ва имкониятлари, қизиқишлари, иқтидорини

ҳи собга олган ҳолда муайян тамойиллар асо-сида ташкил этиш муҳим аҳамият касб этади.

Узлуксиз таълимнинг ҳар бир босқичида таълим мазмунига мос равишда ўқувчиларни танқидий фикрлашга ундовчи ўқув топши-риқлари тизимини шакллантириш ва ўқув жараёнига жорий этиш мақсадга мувофиқдир.

1-жадвал. Танқидий фикрлаш жараёнида фикрларнинг гуруҳланиши

Ихтиёрсиз фикрлаш Ихтиёрий фикрлаш1. Билимга эга бўлиш 1. Билимни таҳлил қилиш

2. Ўрганиш давомида тушуниш 2. Маълумотларни умумлаштириш3. Тиришқоқлик билан тажриба олиб бориш 3. Баҳолаб хулоса чиқариш

2-жадвал. Танқидий фикрлашда ихтиёрий ва ихтиёрсиз фикрлашнинг таққосланиши.

Ихтиёрсиз фикрлаш Ихтиёрий фикрлашМасалага умумий ёндашамиз Масаланинг асосига урғу берамиз

Дарҳол жавоб топиб умумлаштиришга ҳаракат қиламиз Барча мутаносиб жавобларнинг мағзини чақишга уринамиз

Жавобимизни қўллаб-қувватлайдиган далиллар ҳақида ўйлаймиз

Ҳар бир жавобни қувватлайдиган далилларни тушунишга ҳаракат қиламиз

Бошқа жавобларнинг нима учун хато эканлиги ҳақида барқарор фикрга эга эмасмиз Асоссиз жавобларни рад этамиз

Фақат ўзимизникини маъқул кўриб, бошқалар билан ҳисоблашмаймиз

Энг асосли далиллар билан қўллаб-қувватланган жавобни танлаймиз

Жавобимиз далилларининг заиф нуқталари ҳақида ўйлаш ўрнига уни ҳимоя қилишга киришамиз

Тахминимиз тўғри бўлса, уни асослаймиз, бошқа жавоблар хато бўлса, нега хатолигини тушунтирамиз

Бирортаси бизга ўз жавобининг тўғрилигини асослашга уринса, буни кескин рад этамиз

Далилларимиздаги асоссизлик ҳақида гапирилса, чуқур фикрлаб кейин мулоҳаза билдирамиз

Асоссиз мулоҳазаларга нисбатан жавоб бермай хато қиламиз

Агар бирортаси фарқли тахминларга далил келтирса, унга қўшилиш-қўшилмаслигимиздан қатъи назар диққат билан

эшитамиз


1. Абдулла Авлоний. Танланган асарлар. / О.Шарофиддинов таҳрири остида – Т.: «Маънавият», 1998. –302-б.

2. Дьюи Дж. Психология и педагогика мышления. / Пер. с англ. Н.М.Никольской; Под ред. (и с предисл.) Н.Д.Виноградова. — М.: «Мир», 1915. -С. 202.

3. Ходжиева Ф.О. Ўқувчиларда танқидий фикрлашни шакллантириш. / Монография. – Т.: «Фан», 2008. –140-б.



Болтаева Ш.Т., Навоий давлат педагогика институти «Умумий педагогика ва психология» кафедраси катта ўқитувчиси

БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ЎҚУВЧИЛАР ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

БОЛТАЕВА Ш.Т. БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ЎҚУВЧИЛАР ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Мақолада бошланғич таълимда ўқувчилар ижодий фаолиятини ташкил этиш технологияси, ўқувчилар ижодий фаолиятини ташкил этиш усуллари, йўллари ва самарадорлиги ёритилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: ижодий фаолият, ўқитиш, машғулот, бошланғич таълим, ўқув жараёни, ўқитувчи, ўқувчи фаолияти, ҳамкорликда ўқитиш.

БОЛТАЕВА Ш.Т. ТЕХНОЛОГИЯ ОРГАНИЗАЦИИ ТВОРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ В НАЧАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ

В статье освещена технология организации творческой деятельности учащихся начальных классов, определена эффективность путей и методов организации деятельности учащихся.

Ключевые слова и понятия: творческая деятельность, обучение, занятие, начальное образо-вание, учебный процесс, учитель, деятельность ученика, обучение в сотрудничестве.

BOLTAEVA SH.T. TECHNOLOGY OF THE CREATIVE ACTIVITIES ORGANIZATION IN PRIMARY EDUCATION STUDENTS

In the article the technology of pupils’ creative activity organization in initial classes, and efficiency of the ways and methods of students activities are discussed.

Keywords: creative activity, teaching, lesson, elementary education, educational process, teacher, student, learning in cooperation.



Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев «Бугунги кунда «Фарзандларимиз биздан кўра кучли, билимли, доно ва албатта бахтли бўлишлари шарт!» деган ҳаётий даъват ҳар биримизнинг, ота-оналар ва кенг жамоатчилик-нинг онги ва қалбидан мустаҳкам ўрин эгаллаган»1 деб таъ-кидлаб ўтган.

1Ёшлар ва уларга давлат ҳамда жамиятнинг муносабати тўғрисида Президентимиз томо-нидан қуйидаги фикрлар бирдирилган: «Ёшла-римизнинг мустақил фикрлайдиган, юксак интеллектуал ва маънавий салоҳиятга эга бўлиб, дунё миқёсида ўз тенгдошларига ҳеч қайси соҳада бўш келмайдиган инсон-лар бўлиб камол топиши, бахтли бўлиши учун давлатимиз ва жамиятимизнинг бор куч ва имкониятларини сафарбар этамиз»2.

Дарҳақиқат, ҳозирги кундa рeспубликa-мизнинг бaрчa таълим муассасаларида ўқув-чи-ёшларнинг юксак маънавиятли, мустақил ва эркин фикрлаш кўникмасига эга бўлишлари, замонавий илм-фан ютуқларини пухта ўзлаш-тиришлари учун барча шарт-шароитлар яра-тилгани, жаҳон стандартига жавоб берадиган ўқув хоналари, ахборот-коммуникация, замо-навий лаборатория жиҳозлари билaн тaъмин-лaнганлигининг гувоҳи бўлмоқдамиз.

Соҳа мутахассисларининг набатдаги вази-фаси яратилган кенг имкониятлардан унумли фойдаланиб, замонавий ахборот-коммуни-кация воситалари, илғор педагогик техноло-гияларни амалиётга қўллаш орқали ўқувчи-ларда катта ҳажмдаги маълумотларни қабул қилиш, қайта ишлаш, мустақил фикрлаш, ишлаш кўникмаларини шакллантириш, ақлий-интеллектуал, ижодий қобилиятларини ри -вож лантириш, ривожланган демократик дав-латлар даражасида, юксак маънавий ва ахлоқий талабларга жавоб берувчи юқори малакали мутахассис бўлиб етишишини таъ-минловчи самарали таълим жараёнини таш-кил этишдан иборат.

Республикамизда узлуксиз таълим тизими яратилган бўлиб, бошланғич таълим жараёни ўқувчи шахсининг ривожланиши, атроф-олам ни идрок этиши, билимларни ўзлашти-

1 Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. // Ўзбекистон Республикаси Пре-зиденти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма маж-лисидаги нутқ. – Т.: «Ўзбекистон» НМИУ, 2016. -13-б.

2 Ўша манба, 14-б.

риши, малака ва кўникмалар, илмий тасаввур-ларнинг ҳосил бўлишида муҳим босқич ҳисоб-ланади.

Бошланғич синф ўқувчисида билиш жара-ёни ижодий фаолият натижасида юз беради. Ўқувчининг берилган топшириқни бажариш жараёнида изланиши, ижодий фаолияти намоён бўлиши учун аниқ мақсадга йўналти-рилган, режалаштирилган, меъёр ва мезон-ларга эга бўлган, ўз-ўзини англаган фаолият зарурияти сезилади. Бу эса ўқувчида атроф-олам объектлари ва улар ҳақидаги билим-ларни ўзлаштириш; таълим самарадорлигини вужудга келтириш, фаолиятнинг аввалги тур-ларига таянишни тақозо этади.

Бошланғич синф ўқувчиларида ижодий фаол ликни шаклантириш технологиясини иш лаб чиқиш муаммоси кўп қиррали педа-гогик-психологик ижтимоий вазифалардан бири бўлиб, жамият ижтимоий ривожланиши ва тараққиёти учун долзарб вазифалардан биридир.

Ижодкорлик – фаолиятнинг турли ҳолат-ларида пайдо бўлади. Қизиқиш илҳом, инти-лиш ва бошқалар ижодкорликнинг инсон онгида энг олий тарзда пайдо бўлишидан тор-тиб, то намоён бўлишигача жараённи ўз ичига олади. Шахснинг ижодий фаолият эҳтиёжи фаолиятда янги, илгари мақсад қилиб қўйил-маган бунёдкорлик интилишини билдиради.

Бошланғич синф ўқувчиларидаги ижодий фаолиятнинг ҳар қандай куртаклари таълим-тарбия, фаолиятдан ташқарида камол топа олмайди.

Таълим-тарбия жараёнида болалардаги яширин истеъдодларни юзага чиқариш, кичик мактаб ёшидан бошлаб ўз фаолиятини намоён қилиши учун имконият яратиш, улардаги ижод корлик қобилиятини ривожлантириш кела жакда юксак салоҳиятли, ижтимоий фаол, ўткир зеҳнли, кашфиётчилик қобилиятини намоён эта оладиган рақобатбардош кадр-лар ни вояга етказиш гарови бўлиб ҳисоб-ланади. Бу давлатимизнинг устувор йўналиш-



ла ридан бири – ҳар томонлама баркамол инсонни вояга етказиш ғоясига мос келади.

Бошланғич таълимда ўқувчиларда ижодий фаолликни шакллантириш таълим-тарбия жараёнининг муҳим таркибий қисми сана-лади. Бошланғич таълимнинг фаол ва етакчи субъектлари бўлган ўқувчиларнинг ёш ва пси-хологик хусусиятлари, шунингдек, тасвирий санъат, меҳнат, мусиқа ва жисмоний тарбия-нинг ўзига хос жиҳатлари ўқитувчидан ижо-дий ёндашувни талаб қилади.

Мактаб ва ўқитувчининг вазифаси ўқувчи-ларга таълим беришгина эмас, балки уларнинг қобилиятларини ҳам ўстиришдан иборат. Қобилиятларни ўстиришда ўқув ишининг аҳа-мияти ниҳоятда каттадир. Бошланғич синф ўқитувчиси ўз ўқувчиларида қандай қобилият-ларнинг борлиги, уларнинг ўқишга бўлган интилишлари, ўқув материалини ўзлаштириш даражалари, эслаб қолишлари ва ўз билимла-рини ўқув топшириқларни бажаришда қўллай олишлари, масалаларни ечишда пухта фикр юритишлари, ёзма ва оғзаки нутқни қанчалик эгаллаганликларига қараб билиб олиши мум-кин. Шунингдек, қуйидаги сифатлар: зийрак-лик, тез ва пухта эслаб қолиш, ўйлай олиш, топқирлик, ривожланган хаёл, ишда ташаббус-корлик, мустақиллик ва унинг маҳсулдорлиги болалар қобилиятларининг баъзи бир кўрсат-кичлари бўлиши мумкин. Ўқитувчи болалар билан ҳар бир ишда ташаббус ва ижодкорлик кўрсаткичларида уларни ҳар жиҳатдан рағбат-лан тириб туриши керак. Ўқувчи қийналиб қол ганда унга ёрдам беришга шошилиш яра-майди. Қийинчиликларни эса аста-секин оши-риб бориш лозим.

Бошланғич синф ўқитувчиси таълим олув-чилар орасида ижодий қобилияти юқори бўлган ўқувчини таваккал қилиши; бой тасав-вури; ички сезгининг ривожланганлиги; фал-сафий фикрлаши; фикр юритиш ва ҳаракатни ташкил этишдаги тезкорлиги; тафаккур тезли-гига эгалиги; турли вазиятларни бирдек қабул қилиши ва уларга жавоб бериши; юксак бадиий қадриятлар, янгилик яратиш лаёқатига эгалиги; ўзига хос оригинал ғояларни илгари сура олиш каби сифатларга қараб аниқлаши ва бу сифатларни ўқув жараёнида ривожлан-тиришга эътибор қаратиши муҳим.

Шунингдек, ижодий фаоллик қуйидаги ички компонентлардан ташкил топади:

● ўқув топшириқларини бажаришга тайёр-лик;

● мустақил фаолиятга интилиш;● топшириқларни онгли бажариш;● ўқишнинг тизимлилиги;● ўзининг шахсий имкониятларини оши-

ришга ҳаракат қилиш ва бошқалар.Бошланғич синф ўқитувчиси ўқувчиларда

ижодий фаолликни шакллантиришда қатор тамойилларга амал қилиши талаб этилади:

1. Таълимни индивидуаллаштириш.2. Таълимни ривожлантириш.3. Фаолият турларига қулай шароитларни

яратиш.4. Ўқувчилар қобилиятларининг фаолиятда

намоён бўлишига имкониятлар яратиш.5. Дарсдан ташқи фаолиятлар (ишлар)

имкониятларидан унумли фойдаланиш.6. Таълимнинг ривожлантирувчилик тамо-

йи лини қўллаш.Бошланғич синф ўқитувчиси бир нечта

фандан дарс беришини инобатга оладиган бўлсак, у ўз ўқувчиларининг ижодий фаолли-гини ривожлантиришда қуйидагиларни ҳам инобатга олиши лозим:

– ўқувчиларнинг ўқув предметлари ичида қай бирига кўпроқ қизиқиши ва иқтидорини аниқлаш;

– ўқув фанлари буйича тайёрланган ўқув материаллар, масала, топшириқларнинг му рак каблиги, ижодийлиги, илмий-тадқиқот даражаларини ўз ичига олган ҳолда ижодий фаолликни болалар билан ишлаш буйича тематик режа ва дастурларини тузиш;

– ўқувчиларда ижодий фаолликни шакл-лантириш юзасидан индивидуал иш режалари ишлаб чиқиш.

Ўқитувчи дарс лойиҳаси тузишда ўқувчи-ларнинг ижодий фаоллигини ривожланти-ришда самарали натижа берадиган қуйидаги фаоллаштириш вазиятларини инобатга олиши муҳим:

● ўз фикрида туриш;● баҳс-мунозараларда иштирок этиш;● ўз ўртоқлари ва ўқитувчи олдига савол-

лар қўйиш;● ўртоқларининг жавобларини изоҳлаш;● ўртоқларининг жавоби ва ёзма ишла-

рини баҳолаш;● орқада қолганларга кўмаклашиш;● бўш ўзлаштирувчиларга тушунмаганла-

рини тушунтириш;● кучи етадиган топшириқни мустақил тан-

лаш;



● билув топшириқларининг бир неча вариантдаги ечимини топиш;

● ўз-ўзини текшириш, ўзининг билув ва амалий хатти-ҳаракатларини таҳлил қилиш вазиятларини яратиш;

● билув топшириқларини ўзига маълум бўлган амалларни комплекс қўллаган ҳолда бажариш.

Биз қуйида бошланғич синф ўқитувчилари учун ўқувчиларда ижодий фаолиятни ривож-лантириш юзасидан ўқув вазиятларини яра-тиш ва ўтказиш технологиясини ишлаб чиқиш юзасидан йўл-йўриқларни ишлаб чиқишга ҳаракат қилдик ва уни келтириб ўтамиз:

1. Изланувчи вазиятнинг асосий таълимий объектини (нарса, тушунча, ҳодиса, жараён, анъана, буюм ва бошқалар). Бунда объект ва болалар учун қизиқарли бўлган муаммони аниқлаш; болаларга уларнинг ўрганилаётган объект билан шахсий ички алоқасини топишга ёрдам бериш, улар учун шахсан аҳамиятли муаммоларни қандай тайёрлаш бўйича ўй лашга йўналтиради. Бунинг учун шахсий тажриба ва ўқувчиларга қўйиладиган таъли-мий натижалар таъминланади.

2. Болаларга ечими номаълум бўлган муам мо ёки топшириқ берилади. Ушбу топшириқни амалга ошириш синфда таъли-мий кўтаринкилик ҳамда ўқувчилар топши-риқни бажариш орқали ўзларининг фаолли-гини намоён этгандагина самарали бўлади.

3. Топшириқнинг таърифланиши муам-мони жамоа бўлиб муҳокама қилишнинг натижаси бўлиши мумкин. Болалар томони-дан таърифланган топшириқ шунчаки қизиқарли эмас, балки ўқитувчи учун янгилик бўлсагина мақ садга эришилган бўлади.

4. Ўқувчининг ўзи пайдо бўлган ёки яра-тилган вазият (топшириқ)ни шахсан ҳал этишга имконият яратиш - эвристик вазият-нинг асосий босқичи саналади. Бунда ҳар қандай таълим натижасидан ижод белгисини аниқлаш лозим.

5. Ўқувчиларнинг таълимий ижод намуна-ларини намойиш этиш: шеърлар, ривоятлар, топшириқлар, таърифлар, рамзлар, расмлар, лойиҳалар ва шу кабиларни жамоада муҳокама этиб, кўргазмалар ташкил этиш, ўзаро ёзма тақризлар ёздириш, маърузалар билан чиқишлар қилиш.

6. Таълимий ижод намуналари намойиш этилгандан кейин расмлар, ривоятлар, таъ-рифлар, олимларнинг фикрлари, дарсликла-ридаги маълумотлар, шахсий билим ва тасав-вурлари билан асослай олиш.

7. Болаларнинг ижод намуналарини қиёс-лаш, солиштириш, таснифлаш бўйича фаолия-тини ташкил этиш. Ўқувчилар томонидан ўз қарашлари ёки ижод намуналарини аниқлаш ҳоллари юз берса, уларга ўз нуқтаи назарла-рининг ўзгариш сабабларини тушунишларида кўмаклашилади. Таълимий вазиятларнинг ривожланиши таъминланади.

8. Ўқувчиларнинг билишга оид қўлланилган усуллар, пайдо бўлган муаммо ва уни ечиш йўлларини тушуниши бўйича фикр юритиш, таҳлил этиш. Ўқувчиларга индивидуал тарзда эришган натижаларини аниқлашда кўмак-лашиш. Жамоа бўлиб яратилган таълимий натижаларни аниқлаш.

Бошланғич синф ўқиш дарсларида ўкувчи-ларда ижодий фаолиятни шакллантиришга мўлжалланган турли ижодий топшириқлардан фойдаланиш асосида ўқувчиларда мустақил ва ижодий фикр юритишга замин ҳозирлаш мумкин.

Қуйида шундай топшириқларни ташкил қилиш шаклларидан намуналар келтирамиз:

1. Ўқувчиларни ижодий фаолликка чор-лаш.

Ўқувчиларни ижодий фаолиятга тайёрлай-диган ўкитувчи энг авваламбор ўқувчиларда тақдим қилинаётган ўқув материалига қизи-қишни уйғотиш зарур. Бунинг учун у:

Асосий мавзуни баён этишда ўқувчиларни қандай йўл билан қизиқтириши мумкин?

● Оддий бўлмаган маълумотларни сўзлаб бериш.● Барча ўқувчиларга тўғридан-тўғри тааллуқли бўлганлар ҳақида гапириб бериш.● Сўзлаш жараёнида холисона ва аниқлаштирилган маълумотларни тақдим қилиш.● Образли солиштиришлардан унумли фойдаланиш.

2. Келтириладиган образлар, солишти-ришлардан унумли фойдаланиш ва улар меъёрига амал қилиш.



3. Қай тарзда ўкув ахборотини тугатиш лозим?

Ўқитувчи нутқининг сўнгида қуйидагиларга амал қилади:

– маъруза давомида қараб чиқилган асо-сий фикрларни қисқача баён этиш (шундай қилиб яна бир марта асосий тавсифларни санаб ўтамиз);

– маъруза мавзуси бўйича бирорта жум-лани таъкидлаш (қўйидаги жумлага эътибор беринг);

– қўйилган муаммо ҳақида ўқувчиларни ижодий ўйлашга ундаш (шундай қилиб, ижо-дий тафаккур орқали қуйидаги хулосаларга келиш мумкин ва ҳ.к.).

Бошланғич синф ўқувчиларини ижодий фаолликка ундаш давомида ўқитувчи:

1. Ўқувчиларни образли фикрлашга ун даши.

2. Аниқ муаммони бурро ифодалаши.3. Фикрнинг доимо тугалланган жумла

билан ҳамда муҳим жойларига урғу бериб ажратган ҳолда ифода этиши.

4. Хушмуомалали ва зийрак бўлиши.5. Қуйидаги сўз бирикмаларидан фойдала-

ниши: «фараз қилинг», «тасаввур этинг», «ижодий парвоз этинг ...» ва шу кабилар.

6. Кўриш контакти (боғланиши)ни сақлашга ҳаракат қилиши–тингловчиларга қарашга ҳаракат қилиш (ҳар бир қатнашчига 30 сония-дан).

7. Ҳар бир жавоб ва таклифни доимо рағбатлантириши мақсадга мувофиқ.

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, бош-ланғич таълим жараёнида ўқувчиларнинг ижо дий фаолиятини ривожлантириш учун турли шарт-шароитларларни яратиш муҳим аҳамият касб этади. Бунинг учун таълим талаб-ларини аниқлаш ва шу талаблар асосида унинг устувор йўналишларини изланувчи таълим, муаммоли вазиятлар яратиш ва таълимга тех-нологик ёндашув асосида ташкил этилиши ўқувчилар ижодий фаолиятини ривожланти-ришнинг самарадорлигига замин тайёрлайди.

Бошланғич таълимда ўқувчиларда ижодий фаолиятни ривожлантириш ўзига хос психо-логик-педагогик хусусиятга эга бўлиб, булар ўқувчиларнинг ақлий фаолиятини ривожлан-тириш билан боғлиқ ҳолда муаммоли вазият-лар яратиш, машғулотларга мақсадли ёнда-шув, ўқувчиларнинг қобилияти, қизиқиши, хоҳиш ва истакларини ҳисобга олиш, аҳлоқий-эстетик ҳиссиётини тарбиялаш, билимлар тизими, малака ва кўникмаларини фаолият-нинг турли шакл ва методларини эгаллаб олишга йўналтирилади.

Ижодий фаолият таълимнинг уч тури ор қали шахснинг ижодий фаолияти, билишга доир фаолияти, ташкилий фаолият каби сифат-ларнинг шаклланиши асосида ривожланади ва булар таълимнинг ноанъанавий шакл ва методлари воситасида самарали натижаларга олиб келади.


1. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. // Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталари-нинг қўшма мажлисидаги нутқ. – Т.: «Ўзбекистон» НМИУ, 2016. -13-б.

2. Бобомуродова А.Я. Она тили таълими жараёнида ўйин-топишмоқлардан фойда-ланиш. / Пед. фан. ном. дисс. автореф. 1997. -20-б.

3. Фузаилов С., Худайберганова М., Йўлдошева Ш. Она тили: Умумий ўрта таълим мактабларининг 3-синфи учун дарслик. / Қайта ишланган 11-нашри. – Т.: «Ўқитувчи» НМИУ, 2010. –144-б.



Шаумарова З.А.,Тошкент шаҳар халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институтининг «Қайта тайёрлов ва малака ошириш таълими жараёнини мониторинг қилиш ва сифатини баҳолаш бўлими»нинг 1- тоифали услубчиси

НОТЎЛИҚ ОИЛАНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПЕДАГОГИК МУАММОЛАРИ

ШАУМАРОВА З.А. НОТЎЛИҚ ОИЛАНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПЕДАГОГИК МУАММОЛАРИМақолада нотўлиқ оила масаласига бағишланган ишларнинг илмий таҳлили ва муаллифнинг

шахсий илмий қарашлари асосида нотўлиқ оиланинг келиб чиқиш омил ва сабаблари, турлари, бола шахси шаклланишига таъсири ижтимоий-педагогик муаммо сифатида ўз ифодасини топ-ган.

Таянч сўз ва тушунчалар: нотўлиқ оила, шахсни шакллантириш, нотўлиқ оила турлари, оилага психологик-педагогик ёрдам, оила функциялари.

ШАУМАРОВА З.А. СОЦИАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ НЕПОЛНОЙ СЕМЬИ

В статье на основе научного анализа работ, посвященных различным аспектам неполной семьи и личной позиции автора в качестве социально-педагогической проблемы изложены факторы, причины, виды неполных семей и их влияние на формирование личности ребенка.

Ключевые слова и понятия: неполная семья, формирование личности, виды неполных семей, психолого-педагогическая помощь, функции семьи.

SHAUMAROVA Z.A. SOCIO-PEDAGOGICAL PROBLEMS OF THE INCOMPLETE FAMILY In the article, on the basis of a scientific analysis of works devoted to various aspects of the

incomplete family and the author's personal position as a social and pedagogical problem, factors, causes, types of incomplete families and their influence on the formation of the child's personality are expounded.

Keywords: incomplete family, personality development, types of incomplete families, psycho-educational support, family function.

53ОИЛАГА ПСИХОЛОГИК ЁРДАМ ТАЪЛИМИ / ВОСПИТАНИЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ПОМОЩИ СЕМЬЯМ


Дунёдаги барча давлатлар, шу жумладан, Ўзбекистоннинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши, қишлоқ ва шаҳар ора-сидаги тафовутнинг камайиб бориши, урбанизация туфайли шаҳар ҳаёт тарзининг қишлоққа кириб келиши, аёлларнинг иқтисодий жиҳатдан мустақиллигининг кучайиши, шу билан бирга жамиятда маълум имтиёзларнинг кўпайиб бориши оила институти, никоҳлар мустаҳкамлигига муқаррар равишда ўз таъсирини кўрсатади.

Мустақиллик даврида Ўзбекистонда халқ ҳаётида мисли кўрилмаган ижобий ўзгаришлар рўй берди. Шу билан бирга сўнгги ўн йилликда бир қатор муаммолар янада долзарблашди. Шулардан бири – оила институтининг заифла-шиши, ажралишлар ва уларнинг асорати сифатида нотўлиқ оилалар сонининг кескин ўсишидир.

Нотўлиқ оилалар сонининг ортиб бориши ва улардаги болаларнинг отасиз ўсиши нафа-қат Ўзбекистонда, балки барча тараққий этган ва ривожланаётган давлатларда ўз ифодасини топадиган катта ижтимоий-иқтисодий, ижти-моий-психологик ва педагогик муаммодир.

Масалан, Россияда 1997-1999 йилларнинг ўзида Е.А.Лапшина1 тадқиқотига биноан, 1 миллион бола ота ёки онасиз қолган, оила-даги ажралишлар эса Россия давлат статис-тика қўмитаси маълумотларига кўра, 57 фоизни ташкил қилган.

Нотўлиқ оила ва ундаги бола тарбияси Рос-сияда ижтимоий муаммо сифатида В.В.Бодрова, Я.Г.Николаева, А.Ю.Гросс, Т.А.Гурко, О.Г.Юсу пова, Е.И.Калабихина, А.Демидов, И.Ф.Дементьева, В.Титаренко, Г.А.Кантемирова, Е.А.Лапшина, Т.В.Андреева, М.Е.Баскакова, Л.Г.Лунякова, С.Ярошенко, С.Айвезова, Л.Н.Овчарова, Л.М.Прокофьева, З.А.Хатнина ва бошқа олимлар томонидан ўрганилган.

Юқорида қайд қилинган олимларнинг бар-часи ўз ишларида бир умумий хулосани ифо-далайдилар. Уларнинг фикрича, нотўлиқ оила да қандай яхши шароит яратилмасин, унда комил шахсни шакллантириб бўлмайди.

1 Лапшина Е.А. Педагогические условия формирования конкурентоспособной личности учащихся из неполных семей в воспитательной системе школы. / Диссертация и автореферат на соискание учёной степени кандидата педагогических наук. – Ульяновск? 2010.

Г.А.Кантемированинг2 диссертация тадқиқо-ти да келтирилишича, 2008 йил Аланиянинг расмий маълумотига кўра вояга етмаган вақтинча жамиятдан «изоляция» қилинган (махсус муассасаларда тутилаётган) ёшлар-нинг 39,2 фоизи ва девиант хулқи сабабли ички органлар рўйхатига олинган вояга етма-ган болаларнинг 36,8 фоизи нотўлиқ оилалар-дан бўлган.

Я.Г.Николаеванинг3 диссертация тадқиқоти натижаларига кўра, нотўлиқ оилалардаги 92 фоиз аёллар фарзандларининг отасидан ола-ётган моддий ёрдамини етарли эмас, деб биладилар.

Аёлларнинг 61 фоизи оилада ота – эркак кишининг йўқлиги бола шахсига салбий таъ-сир қилишини кўрсатди, 69 фоиз аёллар нотўлиқ оила ҳам моддий, ҳам маънавий қийинчиликларни бошдан кечиришини қайд этди.

Нотўлиқ оилада ўсмирларни тарбиялашни ижтимоий педагогик шарт-шароитлар маса-ласи С.В.Зеленчукованинг4 диссертация ишида тадқиқ этилган. Изланиш объекти сифатида Германия ва Россиядаги нотўлиқ оилада вояга етаётган ўсмирлар қиёсий таҳлил қилинган.

Тадқиқот натижаларига кўра, 27 фоиз рос-сиялик ўсмирлар ўзини тарбиялаётган ота ёки

2 Кантемирова Г.А. Социализация детей в неполной семье. / Диссертация и автореферат на соискание учё-ной степени кандидата социологических наук. – Москва, 2008.

3 Николаева Я.Г. Педагогические условия совершен-ствования процесса воспитания детей в неполной семье: на материале Чувашской Республики. / Диссерта-ция и автореферат на соискание учёной степени канди-дата педагогических наук. – Чебоксары, 2003.

4 Зеленчукова С.В. Социально-педагогические условия воспитания подростков из неполных семей. / Диссерта-ция и автореферат на соискание учёной степени канди-дата педагогических наук. – Барнаул, 2002.

54 ОИЛАГА ПСИХОЛОГИК ЁРДАМ ТАЪЛИМИ / ВОСПИТАНИЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ПОМОЩИ СЕМЬЯМ


оналаридан, қариндош ёки яқин одамларидан 25 фоизи намуна оладилар. Ҳеч кимдан намуна олмайдиган ўсмирлар 19 фоизни таш-кил қилди. Ўсмирларнинг 15 фоизи фақат ўзларини намуна сифатида кўрадилар.

Германиялик ўсмирларнинг 33 фоизи учун ота-оналари намуна вазифасини ўтайдилар, 17 фоизи учун намуна машҳур шахслардир. Ака ва опалари 14 фоиз ўсмирлар учун намуна бўлсалар, қариндошлари намуна сифатида 10 фоизни ташкил қилдилар.

Нотўлиқ немис оилаларда вояга етаётган 17 фоиз ўсмирлар ҳеч кимни намуна сифатида кўрмайдилар. Шахсан ўзларини намуна сифа-тида кўрадиганлар 4 фоизни ташкил қил ди.

Бола шахсининг нотўлиқ оилада шаклла-ниш масалалари Е.В.Неделинанинг1 диссерта-ция тадқиқотида атрофлича ўрганилган.

Нотўлиқ оила масаласини илмий тадқиқ этган ишлар (Лапшина Е.А., Кантемирова Г.А., Николаева Я.Г., Зеленчукова С.В., Неделина Е.В.) таҳлиллари ва бизнинг шахсий илмий кузатув-ларимизга кўра, муаммонинг долзарблиги қуйидагилар билан белгиланади:

Биринчидан, жамиятда нотўлиқ оилалар сонининг ортиб бориши оила институтига сал-бий таъсир кўрсатади, унинг мустаҳкамлигини заифлаштириб боради.

Иккинчидан, нотўлиқ оилалар сонининг ортиши ёшларда оила ҳақидаги тасаввурлари-нинг тўғри шаклланишига салбий таъсир қилади. Қизларнинг маълум қисми нотўлиқ оилани ўзлари учун андоза сифатида олади-лар. Бу эса нотўлиқ оилалар сонининг янада ошишига олиб келиши мумкин.

Учинчидан, ёшлардан комил шахс шакл-лантиришда қатор муаммоларни юзага келти-риши мумкин.

Тўртинчидан, ёш оилалар, аксарият ҳолда аёллар ва болаларни иқтисодий жиҳатдан мураккаб вазиятга туширади.

Бешинчидан, вояга етмаган ёшларда жи ноятчилик, шу жумладан, уларнинг оғир турларининг ўсишига шарт-шароит яратади.

1 Неделина Е.А. Формирование личности ребенка в неполной семье. / Диссертация и автореферат на соис-кание учёной степени кандидата педагогических наук. – Липецк, 2002.

Олтинчидан, ота-оналарга энг муҳим вази-фалари – тарбия функцияларини тўлақонли адо этишларига етарли имкон бермайди.

Еттинчидан, аёлларнинг маълум қисмида жинсий-таносил касалликларининг кўпайиши, репродуктив органларида онкологик хасталик-лар сонининг ошишига олиб келиши мумкин.

Саккизинчидан, жамиятда полиандрия ва полигения, яъни кўп эрлик ҳамда кўп хотин-лик ҳолатларининг ўсишига олиб келади.

Тўққизинчидан, маҳаллий миллатлар, жумладан, ўзбеклардаги ўта муҳим, қимматли этнопсихологик хислатлардан бири бўлган ота-она ҳурмати, оиладаги мавқеи, ота-оналик ва фарзандлик бурчларининг шаклланишига салбий таъсир қилади.

Ўнинчидан, авлодлар орасидаги хиссий эмоционал яқинлик, ота-она ва болалар ўртасидаги муносабатларнинг заифлашишига олиб келади.

Ўн биринчидан, ота модели, намунасининг йўқлиги ўғил болалар шахсининг эркак, оила бошлиғи, ота сифатида шаклланишига салбий таъсир қилади, уларда аёлсифат характернинг пайдо бўлишига имкон яратади. Қизларда ота йўқлиги ота мавқеи, ҳурмати, эр-хотин муно-сабатларини кўрмаслиги, вояга етиб шахсий оилавий ҳаёт қурганда эр-хотин муносабатла-рини талаб даражасида олиб боришига сал-бий таъсир қилади.

Юқоридагиларнинг барчаси ёшларни за мон руҳида, умуммиллий ва миллий қадриятлар асосида тарбиялаб вояга еткази-шимизда қатор мураккаб муаммоларни юзага келтириши мумкин.

Бизнинг фикримизча, нотўлиқ оилалар сонининг кун сайин ортиб бориши сабабла-рини қуйидагилар ташкил қилади.

Бунинг энг асосий сабабларидан бири – ёшларимиз оилавий хҳёт ҳақида тўлақонли ва психологик педагогик жиҳатдан тўғри саводли тасаввурга эга эмаслиги. Аксарият ёшлар оилавий ҳаётни «асал ойи» каби тасаввур қиладилар, ваҳоланки оилавий ҳаёт ҳар бир ёш учун катта тақдир синовидир. Ҳар бир оила «Оилавий ҳаёт чидаганга чиқарилган» тамойили билан ёшларни турли иқтисодий, ахлоқий, индивидуал-психологик, шу жумла-



дан, сабр-чидамлилик синовидан ўтказади. Афсуски, ёш оилаларнинг маълум бир қисми бу синовларга бардош беролмай, нотўлиқ оилалар сонининг кескин ўсишига олиб келади.

Нотўлиқ оилалар кўпайишига олиб келувчи муҳим сабаблардан навбатдагиси оила маса-лаларида шахс хулқи устидан ижтимоий назо-ратнинг сусайиши, «Одамлар нима дейди?» мазмунидаги анъанавий савол таъсир кучи-нинг кескин заифлашиб кетганлиги.

Албатта, демократик жамият қураётганда шахс эркинлигини таъминлашимиз, фуқаро-нинг шахсий ҳаётига қўпол равишда аралаш-маслигимиз даркор. Шу билан бирга, биз ёшларнинг оилавий ҳаётида учраши муқаррар бўлган синов ва муаммоларга олдиндан тайёр лаб, уни оила тўлиқлиги, оила аъзолар саломатлигига салбий таъсир этмаган ҳолда ҳал қилиш, синовлардан ёш оилани талофат-сиз олиб чиқишга ёрдам беришимиз лозим.

Бу борада Хотин-қизлар қўмитаси, «Маҳалла», «Соғлом авлод» фондлари, ҳоким-ликлар ва ҳукумат томонидан катта самарали ишлар олиб борилмоқда.

Шунга қарамасдан, нотўлиқ оилаларнинг кўпайиши, полигиния1 (кўп хотинлилик) ҳамда полиандрия2 (кўп эрлилик) тенденциясининг кучайиш омилларига, бизнинг фикримизча, оилада эркак мавқеининг пасайиши, эркак-ларда импотенциянинг ёшариши, сон жиҳат-дан ўсиши, аёлларда жинсий хулқнинг эркин-лашиши, ёшларнинг ҳаётий қийматликларида кузатилаётган ўзгаришлар, урғу маънавий бойликдан иқтисодий бойлик томон кўчиши, яъни маънавий бойликдан иқтисодий, молия-вий бойлик кескин устунлик қилиши, аҳолида кузатилаётган гиподинамия, урбанизация нати жасида мамлакат аҳолисида шаҳар ҳаёт

1 Полигиния (поли - кўп, юн. gyne - хотин) – кўп хотин-yne - хотин) – кўп хотин-ne - хотин) – кўп хотин-лилик. Айрим халқларда, кўпроқ мусулмон халқларида шу кунга қадар сақланиб қолган. / Шоумаров Ғ, Расулова З. Оила энциклопедияси. - Т.: «Ilm-Ziyo-Zakovat», 2016. -270-б.

2 Полиандрия (поли – кўп, юн. andros - эр) – кўп эрли-лик. Матриархат даврида кенг тарқалган бўлиб, бугунги кунга қадар Шимолий Ҳиндистон ва Тибетдаги айрим этнографик гуруҳларда расмий сақланиб қолган. / Шоумаров Ғ, Расулова З. Оила энциклопедияси. - Т.: «Ilm-Ziyo-Zakovat», 2016. -270-б.

тарзининг тарқалиши, турли ижтимоий-иқтисодий сабабларга кўра ерли халқ орасида миграциянинг кучайиши ва бошқалар киради.

Юқорида баён этилган фикрлардан нотўлиқ оилага қарши курашиш, нотўлиқ оилани фақат салбий, муаммоли оила тури сифатида кўрсатиш, уларни ёмон жиҳатдан идрок этиш маъноси келиб чиқмайди. Шундай нотўлиқ оилалар борки, улар тўлиқ оиладан ўн чандон яхши яшайди ва ўз оилавий вазифаларини тўлақонли, юқори савияда бажариб келмоқда.

Биз муаммо сифатида мулоҳаза юритаётган нотўлиқ оилалар деярли асоссиз юзага келган, аксарияти жиддий сабабларсиз ажралган ва ёш болалари билан катта иқтисодий қийинчиликларни бошдан кечираётган, маъ-лум гуруҳи никоҳ қуришдан олдин ажралиб эркин ҳаёт кечиришни мақсад қилиб қўйган, оила, айниқса бола тарбиясига бефарқ қарайдиган, бола шахси шаклланишига масъу-лиятсизлик билан ёндашадиган, ўз шахсий манфаатини фарзандлари, оила манфаатидан устун қўядиган, ота-оналик бурчларини деярли унутиб қўйган ёки давлат, жамият зим-масига юклаб енгил ҳаёт кечираётган, баъзи ҳолларда фарзандларини бутунлай унутган нотўлиқ оилалардир.

Нотўлиқ оилаларни оила функцияларининг тўлақонли бажарилиши даражасига кўра шартли равишда уч турга бўлиш мумкин:

● оила функцияларини юқори даражада бажараётган нотўлиқ оила. Бу вақтинча ёки узоқ йиллар давомида нотўлиқ бўлиб, оила-нинг барча функцияларини тўлиқ равишда бажариб келаётган нотўлиқ оила. Бундай оилаларга аксарият ҳолда етук ёшдаги авлод – бува, бувилар ёрдам берадилар ва бола тар-бияси, бўш вақтини тўғри ташкил этиш, мод-дий таъминот каби функциялар тўлиқ бажари-лишида ўзларининг ҳиссаларини қўшадилар. Бунда (агар бевалар оиласи бўлмаса) ажраш-ган оила билан яшамаётган турмуш ўртоғи ҳам оила функцияларининг бажарилишига имкон даражасида ўз ташаббуси билан ҳисса қўшади;

● ўрта даражадаги нотўлиқ оила. Оила функцияларининг бажарилишига оила билан яшамаётган турмуш ўртоғи алимент тўлашдан



ортиқ ҳеч қандай ҳисса қўшмайди. Оила функ-цияларидан энг муҳими бўлган болани тарбия-лаш масалаларида онада, баъзи холларда отада (отаси билан яшаётган бўлса) етарли қийинчиликлар учрайди. Шу билан бирга она аксарият ҳолларда меҳнат фаолияти билан банд бўлиши оқибатида оилада психотера-певтик, регулятив, коммуникатив функциялар хам етарли бажарилмайди;

● оила функцияларини паст даражада бажа раётган нотўлиқ оила. Оила функцияла-рининг ярмидан кўпини бажармаётган, бола-лар тарбиясини ўз ҳолига ташлаб қўйган, кўпинча ўз оналик вазифасини деярли бажар-маётган, ичкиликка берилган, оилада мунта-зам равишда носоғлом психологик муҳит бўлган моддий ночор, нотўлиқ оилалар. Ушбу турдаги оилавий муҳит баъзан тўлиқ оилалар орасида ҳам учраб туради.

Нотўлиқ оилада бола шахсини талаб дара-жасида шакллантиришда фикримизча қуйида-ги ларга эътибор бериш лозим.

1. Нотўлиқ оилада бола тарбиялаётган ёш оналарга психологик ёрдам кўрсатиш керак. Бу психологик маслаҳат, психологик тренинг, психологик мониторинг, психологик ташвиқот, семинар, махсус ўқувлар (ота-оналар универ-ситети доирасида), махсус тайёрланган буклет, брошюралар ва бошқа шаклларда бўлиши мумкин. Бунда ҳар бир нотўлиқ оилани ўзига хос хусусиятлари, ижтимоий-иқтисодий ҳола-тини ҳисобга олиш зарур.

2. Нотўлиқ оилада ўсган ва ўз соҳасида таниқли бўлган артист, спортчи, олим, раҳбар, ёзувчи, шоир ва бошқаларни мактаб ўқув-чилари билан учрашувларини ташкил қилиб, улар ҳаётидаги қийинчиликларни қандай енгиб, шундай муваффақиятларга эришганлик-лари ҳақида давра суҳбати қилиш лозим. Бун-дан мақсад нотўлиқ оилани идеаллаштириш эмас, балки ёшларда, айниқса, нотўлиқ оилада вояга етаётган болалар ҳаётида учрайдиган қийинчиликларни енгишга иродани сафарбар қилишга ўргатишдир. Бундай учрашувлар тўлиқ оила болаларига ҳам фойдалидир.

3. Нотўлиқ оилада ўсаётган ўғил болаларни (агар ўз отаси намуна вазифасини бажара олмаётган бўлса) қариндошлар, қўшнилар ёки яқин танишлар орасида ҳар томонлама намуна бўладиган киши вақтинча оталиққа олиши. Оталиққа олган эркак ёки аёл вақти-вақти билан ўз фарзандлари билан бирга нотўлиқ оилада вояга етаётган боланинг бўш вақтини маданий ташкил этиши лозим, токи отасиз ўсаётган бола ёки қиз тўлақонли оила-даги муносабатлар, ота ва она мавқеи, улар орасидаги намунали муносабатларни идрок этиб, ўзига келгуси ҳаётида намуна сифатида олсин.

4. Оила функцияларни паст даражада бажа раётган нотўлиқ, моддий жихатдан ўта ночор оилалардаги болаларни маҳалла, пси-холог тавсиясига кўра онанинг розилиги билан вақтинча бир йилга меҳрибонлик уйла-рига қабул қилиш ва бир йил ўтгач муддатини узайтириш масаласини она иштирокида маҳалла фаоллари, психолог, меҳрибонлик уйи раҳбарлари кўриб чиқишлари тавсия эти-лади.

5. Нотўлиқ оиладаги болаларни туғма лаёқати ва қизиқишини ҳисобга олиб спорт, мусиқа, тасвирий санъат ва бошқаларга жалб қилиш лозим.

6. Нотўлиқ оилалар билан маҳалла ҳамда мактаб психологи мунтазам ишлаши ва психолого-педагогик мониторингини олиб бориши лозим.

7. Нотўлиқ оиладаги болаларни таътил даврида дам олишларини ташкил этиш, қўшимча таълим олишларида ёрдам бериш керак.

8. Ўзбекистонда нотўлиқ оила психолог, педагог, социолог, юрист, иқтисодчи, тибби-ётчи, демограф олимлар томонидан илмий тадқиқ этилиши лозим.

Юқорида ўз ифодасини топган чораларни кўриш нотўлиқ оилалардаги бир қатор муам-моларни самарали бартараф этишга имкон берган бўлар эди.




1. Шоумаров Ғ., Расулова З. Оила энциклопедияси. - Т.: «Ilm-Ziyo Zakovat», 2016. -270-б. Лапшина Е.А. Педагогические условия формирования конкурентоспособной личности учащихся из неполных семей в воспитательной системе школы. / Диссерта-ция и автореферат на соискание учёной степени кандидата педагогических наук. – Ульяновск. 2010.

2. Кантемирова Г.А. Социализация детей в неполной семье. / Диссертация и авто-реферат на соискание учёной степени кандидата социологических наук. – Москва, 2008.

3. Николаева Я.Г. Педагогические условия совершенствования процесса воспитания детей в неполной семье: на материале Чувашской Республики. / Диссертация и авто-реферат на соискание учёной степени кандидата педагогических наук. – Чебоксары, 2003.

4. Зеленчукова С.В. Социально-педагогические условия воспитания подростков из неполных семей. / Диссертация и автореферат на соискание учёной степени канди-дата педагогических наук. – Барнаул, 2002.

5. Неделина Е.А. Формирование личности ребенка в неполной семье. / Диссертация и автореферат на соискание учёной степени кандидата педагогических наук. – Липецк, 2002.

6. Лапшина Е.А. Материнская семья: проблемы и решения. Научно-практический журнал «Вестник Чебоксарского филиала Московского государственного гуманитар-ного университета имени М.А.Шолохова», Москва-Чебоксары, 2008, № 5. –С. 101-107.

7. Воспитание детей в неполной семье. // Под. ред. Ершовой А.Н. – М.: «Прогресс», 1980.

8. Гурко Т.А. Программы социальной работы с неполными семьями. - М.: Министер-ство социальной защиты населения РФ, 1992.

9. Дементьева И.Ф. Негативные факторы воспитания детей в неполной семье. // Журнал «Социс», 2001, № 1. -С. 15-21.

10. Ивер-Жалю Э. Монородительские семьи во Франции. // Журнал «Социс», 1991, № 5. -С. 117-122.

11. Каримова З.Х. Жизненные ценности одиноких матерей. // Журнал «Социс», 2007, № 6. –С. 32-35.

12. Николаева Я.Г. Неполная семья и воспитание. // Журнал «Семья в России», 2002, № 2. –С. 31-37.

13. Северная Осетия Алания в цифрах. Краткий статистический справочник. – Вла-дикавказ: http://osetstat.gks.ru 2006.



Магрупов А.М.,И.М.Губкин номли Россиия нефть ва газ давлат университети Тошкент шаҳридаги филиали директор ўринбосари – ижрочи директор, техника фанлари номзоди, доцент

ТАЪЛИМ МУАССАСАСИДА ИННОВАЦИЯЛАРНИ ЖОРИЙ ҚИЛИШ СТРАТЕГИЯЛАРИ ВА РАҲБАРНИНГ РОЛИ

МАГРУПОВ А.М. ТАЪЛИМ МУАССАСАСИДА ИННОВАЦИЯЛАРНИ ЖОРИЙ ҚИЛИШ СТРАТЕГИЯЛАРИ ВА РАҲБАРНИНГ РОЛИ

Мақолада таълимда инновацияларни жорий қилишда раҳбарларнинг вазифалари кўриб чиқилган. Инновацион менежментни амалга ошириш босқичлари, таълим муассасасида инно-вацияларни жорий қилиш стратегияларини танлаш, раҳбарнинг роли масалалари ёритилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: инновация, инновацион менежмент, стратегия, психологик тўсиқ.

МАГРУПОВ А.М. РОЛЬ РУКОВОДИТЕЛЯ И СТРАТЕГИИ ВНЕДРЕНИЯ ИННОВАЦИЙ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ

В статье рассматриваются задачи руководителей при внедрении инноваций в образовании. Описаны этапы реализации инновационного менеджмента, выбор стратегии внедрения инно-ваций в образовательном учреждении, роль руководителя в данном процессе.

Ключевые слова и понятия: инновации, инновационный менеджмент, стратегия, психологи-ческий барьер.

MAGRUPOV A.M. THE ROLE OF THE MANAGER AND THE STRATEGY OF INNOVATIONS INTRODUCTION IN EDUCATIONAL INSTITUTIONS

The article considers the tasks of managers in the process of innovations introducing into education. The stages of implementation of innovative management, the choice of the strategy for introducing innovations in the educational institution, the role of the rider in this process are described.

Keywords: innovations, innovative management, strategy, psychological barrier.

59ТАЪЛИМ МЕНЕЖМЕНТИ / МЕНЕДЖМЕНТ В ОБРАЗОВАНИИ


Мустақил Ўзбекистон жамият ҳаётининг барча соҳа-ларига инновацияларни кенг жорий қилиш, шу асосда ривож-ланган мамлакатлар қаторидан муносиб ўрин эгаллаш сари далил қадамлар билан бормоқда.

«2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республи-касини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси»да таълим ва фан соҳасини ривожлантиришнинг асосий вазифалари қаторида «Илмий-тадқиқот ва инновация фаолиятини рағбат-лантириш, илмий ва инновация ютуқларини амалиётга жорий этишнинг самарали меха-низмларини яратиш»1 масалалари бор. Инно-вацияларни самарали жорий қилишда ҳал қилувчи омил таълим муассасаси ходимлари ва уларнинг инновацияларга муносабати саналади. Шу сабабли инновацияларни жорий қилишда таълим соҳаси раҳбарларининг вази-фаси ходимларнинг психологик тайёрлигини шакллантиришдан иборат. Бу тайёрлик янги-ликларни амалга ошириш зарурати; янгилик-ларнинг шахсий ва жамоавий аҳамияти, янги-ликни татбиқ қилишга шахсан киришиш усул-ларини англашда намоён бўлади2.

Бизнинг изланишларимиз шуни кўрсатдики, ходимларнинг янгиликларга муносабатининг олтита шакли фарқланади:

1) янгиликни қабул қилиш ва уни амалга оширишда фаол иштирок;

2) янгиликни пассив ёқтирмаслик; 3) янгиликни фаол ёқтирмаслик, қарши

чи қишлар; 4) янгиликка тўсқинлик қилиш билан боғлиқ

фаол ёқтирмаслик; 5) янгиликни ёқтирмасликнинг кескин

шакл лари (янгиликни жорий қилишни рад этиш ёки саботаж).

Бу позициялар инновацияларни жорий этишда ҳисобга олиниши зарур бўлган психо-логик тўсиқлар асосида шаклланади. Ходим-ларнинг янгиликларга қаршилик қилиши учта асосий сабаб билан боғлиқ: 1) ноаниқлик -

1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегия си тўғри-сида»ги ПФ-4947-сон фармони. // Ўзбекистон Респуб-ликаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

2 Philip Kotler. Marketing Management, thе ed. Engle- Philip Kotler. Marketing Management, thе ed. Engle-. Marketing Management, thе ed. Engle-Marketing Management, thе ed. Engle-е ed. Engle- ed. Engle-wood cliffs, N.J.: Prentice – Hall, 2004.

мавҳумлик, 2) бой беришларни (йўқотишлар) ҳис қилиш; 3) ўзгаришлар яхшиликка олиб келмаслигига ишонч.

Психологик тўсиқлар намоён бўлиши тур-лича шаклларга эга:

1) Пассив шакллар, масалан, ўқитувчилар-нинг жамоада янгиликларни амалга ошириш зарурлиги ва бунинг вақти эканига, юзага кел-ган ишлаб чиқариш ва ижтимоий-психологик шароитда реал ўзгаришлар мумкин эканига ишончи; одатий иш шакллари ва методлари, қарор қабул қилиш ва масъулиятни бўлишнинг шаклланиб қолган механизмлари, меҳнатни тақсим қилиш тизими, шахслараро алоқалар таркиби ва шу кабиларни яхшилашга истак йўқлиги; янгиликни амалга оширишда, янги-ликлар ташаббускорлари билан алоқа қи лишда, инновацион циклни бошқаришда шахсан иштирок этишга; янгиликни амалга ошириш учун ресурслар, вақт ажратишга тайёр ликнинг йўқлиги; муассаса, бўлинма ва умуман шахсан ўзи учун янгиликлар билан боғлиқ қўшимча муаммолар юзага келишидан чўчиш.

2) Психологик тўсиқларнинг фаол намоён бўлишига айрим педагогларнинг янгиликлар ташаббускорлари алоқа қиладиган шахслар доираси, алоқа қилиш вақти ва ахборот ман-баларини чеклашга интилиши; мазкур жара-ёнда ўзининг реал функциялари ҳақида инда-маслиги; «ўзининг» ва «бошқа ўқитувчи лар»н-инг малака ва тажрибасини, бу гуруҳларнинг иш ҳажми ва аҳамиятини, шунингдек, улар-нинг иш ҳақи ва оладиган мукофотларини қарши қўйиши, янгиликлар ташаббускорла-рини жамоа аъзолари – инновация объектла-рининг илтимос ва эътирозларига беписанд-ликда айблаши; янгиликларни яхшилаш баҳонасида ташаббускорларга нисбатан тобора янги талабларнинг қўйиши кабиларни киритиш мумкин.

3) Учинчи гуруҳга психологик тўсиқни кес-кин намоён қилиш шакллари киради. Маса-лан, янгилик ташаббускори сўраган маълу-мотни тақдим қилмаслик (ёки етарлича тақдим

60 ТАЪЛИМ МЕНЕЖМЕНТИ / МЕНЕДЖМЕНТ В ОБРАЗОВАНИИ


қилмаслик); етарлича ишончли маълумот бер-маслик ёки уни атайин чалғитиш, таклиф қилинган йўриқномалар, ҳужжат шакллари, ҳаракат тартибини бузиш; янгиликларни амалга оширишга ажратилган ресурсларни бошқа мақсадларда ишлатишга уриниш каби-ларни шу гуруҳга киритиш мумкин.

4) Ташқи таъсирлар ички шароитларга (қизи қишлар, шахснинг йўналганлиги, қад-рият ли йўналганлик) мос келмаганида бу ташқи таъсирларга салбий муносабат, улардан ҳимояланишга интилиш ҳосил бўлади. Нати-жада, психологик тўсиқлар: нокомпетентлик; кўникма, одат, анъаналар; идиллия, юкламани ошириш; шеф (раҳбар) тўсиқлари юзага ке лади.

Айнан шунинг учун ҳам инновация жараё-нида ходимларнинг раҳбарият томонидан мум кин қадар қўллаб-қувватланиши ва ўзга-ришлар тўғрисида имкон қадар тўлиқ ахборот билан таъминланиши жуда зарур.

Кишига янгиликлар «сингдирилганида» унинг эҳтимолий реакция моделлари бешта фазаси мавжуд: инкор, қаршилик, тадқиқ қилиш, киришиш, анъаналаштириш.

Инкор фазаси ходим учун ҳайрат, ўзини йўқотиб қўйиш ҳолатлари билан тавсифла-нади. Ўтмишга йўналганлик ҳали давом этади. Жамоанинг янгилик характери ҳақида хабар-дор эмаслиги кўпинча салбий роль ўйнайди, шунинг учун ҳам қўл остидагиларни мосла-шиш учун вақт бергани ҳолда келажакка йўналтириш мақсадга мувофиқ.

Қаршилик босқичида ходимлар жиззакила-шиши, ўзгаришлар муқаррарлиги сабабли депрессия кузатилади. Раҳбар жамоа билан акс алоқани йўлга қўйиши, иккиланаётган-ларни кўпроқ эшитиши, қўллаб-қувватлаши керак. Баъзида эса «бажаринг ёки кетинг» каби кескин тўқнашувлар ҳам фойдадан холи бўлмайди.

Тадқиқ қилиш босқичида ходим ўзгаришлар муқаррарлигига иқрор бўлиб, фаолиятнинг янги шаклларида йўналганлик ола бошлайди. Раҳбар жараённи кузатиб бориши, унинг динамикасини қўллаб-қувватлаши, кўплаб ғоялар ичидан энг устуворларини ажрата билиши зарур.

Киришиш босқичи учун ижодий гуруҳ-ларнинг юзага келиши характерли. Мақсадлар тобора аниқлашади. Фаолиятни мувофиқлаш-

тириш кескин яхшиланади. Бу босқичда хо дим лар билан бирга узоқ муддатли мақ-садларни ишлаб чиқиш зарур.

Ходимларнинг инновацион фаолиятига таъсир қиладиган қуйидаги омилларни ҳам назардан қочирмаслик лозим. Қўллаб-қувватловчи омиллар: а) янгиликни ишлаб чиқишда зарур эркинлик берилиши, новатор-ларни зарур ресурс ва жиҳозлар билан таъ-минлаш; б) тизимли мунозаралар ва эркин фикр алмашишларни ўтказиш; в) ҳамкасблар, бошқа бўлинмалар, ташқи таълим муассаса-лар ва илмий муассасалар билан самарали алоқаларни қўллаб-қувватлаш; г) ходимлар орасида ўзаро тушунишни чуқурлаштиришга интилиш.

Кучайтирувчи омиллар: а) ходимларнинг доимий малака оширишга интилишини ри -вож лантириш ва менежмент томонидан қўл-лаб-қувватланиши; б) олиб борилаётган ўзга-ришлар хусусида ўз фикрини билдириш имко-нини тақдим қилиш; в) тўсиқларни енгиш ва функционал вазифалар ўртасидаги чегара-ларни «олиб ташлаш»; г) ишчи гуруҳларнинг тизимли йиғилишларини ўтказиш; д) янгилик-ларга сезгирлик муҳитини доимий қўллаб-қувватлаш.

Инновацион фаолиятга тўсқинлик қилувчи омиллар: а) менежерларнинг «қуйидан» бил-дирилган ғояларга ишончсизлиги; б) янги ғояларни кўп бора (турли ташкилотлар билан) келишиш зарурати; в) новаторлик таклифи муҳокамасига бошқа бўлинмаларнинг арала-шуви; г) новаторга ортиқча «эътибор» ва назорат; д) новаторлик таклифи бўйича йўл-йўлакай (орқаваротдан) қарор қабул қилиш; е) юқори турувчи менежерларда «ҳамма нар-сани биладиган экспертлар» синдромининг юзага келиши.

Психологик тўсиқларни баратаф қилиш бўйича учта йўналишда иш олиб борилади.

Биринчи йўналиш – қадриятли йўналганлик ва шахсий стереотипларни инновацион фао-лият фойдасига ўзгартириш ташкил қилади. У таклиф қилган «муздан тушириш – ҳаракат – музлатиш» модели инновацион жараённинг потенциал қатнашчилари учта босқични ўти-шини кўзда тутади.

Биринчи босқич – «муздан тушириш» – янгиликка шахсий қаршиликни енгишни мақсад қилади ва анъанавий хулқдан қониқ-



мас лик ҳамда янги хулқни эгаллашга инти-лиш ни кўзда тутади. Бу босқичда бир мунча хавотирли вазият кузатилади, чунки таълим учун янги ахборотни излашга эҳтиёж зарур деб ҳисобланади, бу ҳолат маълум хавотир ва норозиликни келтириб чиқаради.

Иккинчи босқич «ҳаракат» – фаолиятнинг янги намуналарига ўргатиш мақсадида ахбо-рот олиш ва хулқнинг эҳтимолий муқобил-ларини ишлаб чиқишни ўз ичига олади.

Учинчи босқич – «музлатиш» – янги фао-лият намуналарини мустаҳкамлаш ва уларни шаклланиб улгурган шахсий ва ташкилий тузил маларга интеграциялашни назарда ту тади.

Бунда қуйидаги шарт-шароитлар муҳим ўрин тутади: 1) раҳбарият томонидан маъқул-лаш; 2) ўз-ўзига ҳурматнинг ортиши, вазифа-ларни амалга оширишдаги муваффақият лар-нинг англаниши; 3) зарур хулқни мақтов, мукофотлаш билан мустаҳкамлаш.

Иккинчи босқичда педагогик жамоа аъзо-ларининг мотивациясини ўзгартиришда унинг раҳбарига муҳим ўрин берилади. Раҳбар педагогларда инноваторлик мотивациясини шакллантириши лозим: 1) биринчи бўлиш, ўзи ни ғолиб ҳис қилиш мотивацияси; 2) изла-ниш, нимадир янгини, нисбатан мукаммалини яратиш мотивацияси; 3) ўз таълим муассасаси ривожланишига кўмаклашиш мотивацияси, бу туфайли ўқитувчилар шундай ҳаракатларни амалга ошира бошлайдики, уларнинг қим-матини унинг фаолияти ва умуман ҳаёти маз-муни бахш этади, яъни шахсий ўсишга кўмак-лашади1. Инноваторлик мотивациясини шакл-лантириш билан бирга раҳбар ўзгаришларга қаршилик даражасини камайтиришнинг у ёки бу методини қўллаши мумкин.

Янгиликларга интилган раҳбар инноватика тадқиқотчилари тавсияларига эътибор қара-тиши лозим.

Янгиликларга қаршиликни пасайтиришга кўмаклашадиган қуйидаги методлар мавжуд: ахборотни ташкил қилиш ва узатиш. Ғоя ва тадбирларни очиқ муҳокама қилиш ходим-ларга ўзгаришларнинг зарурлигига улар ўтка-зилишидан олдин ишонч ҳосил қилиш имко-нини беради; ходимларни қарор қабул

1 Ансофф И. Стратегическое управление. – М.: «Эконо-мика», 1989. –С. 85.

қи лиш га жалб этиш қаршилик қилаётган ходимларга янгиликлар, потенциал муаммо-лар ва ўзгаришларга нисбатан фикрини эркин билдириш имконини беради; енгиллаштириш ва қўллаб-қувватлаш ходимларнинг янги шароитга тезроқ ва осонроқ киришиши воси-таси саналади; музокаралар – янгиликни маъ-қуллашни таъминлаш қаршилик қилаётган-ларни «моддий рағбатлар ёрдамида сотиб олиш»ни назарда тутади; кооптация – ўзга-ришларга қаршилик қилиши мумкин бўлган ёки қаршилик қилаётган шахсга янгиликни жорий қилиш ва амалга оширишда қарор қилиш бўйича етакчи ролни бериш; маневр – ўзгаришларга қаршиликни камайтириш мақ-садида ахборотни айланма ишлатиш ёки хо димларга кўнгилдагидек таъсир кўрсатиш учун фаолият ҳамда тадбирларнинг аниқ жад-валини тузиш; мажбурлаш – иш, касбий мала-касини ошириш, мансаб пиллапоясидан кўта-рилиш кабилардан маҳрум қилиш билан таҳдид солиш билан ўзгаришларга розилик олиш.

Учинчи йўналиш – ўқитувчиларнинг инно-вацион фаолиятга тайёрлигини шаклланти-риш. Ўқитувчиларни инновацион фаолиятга тайёрлаш, педагог шахсини шакллантириш яхлит жараёнини қуриш ва унинг фаолиятини таъминловчи рефлексив-фаолиятли ва инди-видуал-ижодий ёндашувлар ётади.

Тадқиқот ишимизнинг натижалари қуйи-дагичадир.

Ўқитувчи тайёрлашда тўртта босқични кўзда тутади.

Биринчи босқич – ўқитувчининг ижодий индивидуаллигини ривожлантириш, ижодий педагогик вазифаларни ажратиш, шаклланти-риш, таҳлил қилиш қобилиятини шаклланти-риш, шунингдек, ижодий изланишнинг уму-мий технологиясини ривожлантириш.

Иккинчи босқич – илмий билиш, педагогик тадқиқот методологияси асосларини эгаллаш, инновацион педагогикага кириш.

Учинчи босқич – инновация фаолиятини ўзлаштириш.

Тўртинчи босқич – педагогик жараёнга янгилик киритиш бўйича тажриба майдонида амалий ишлар, тажриба ишини коррекция-лаш, натижаларни кузатиш, касбий фаолиятни ўз-ўзида таҳлил қилиш.



Таълим муассасаларида инновацияларни жорий қилиш стратегиясини танлаш муҳим вазифа саналади1.

Инновацион менежментни амалга оши-ришнинг айрим босқичлари ва уларнинг стра-тегияларига батафсилроқ тўхталамиз.

«Инқироз» стратегияси янги ғоялар таш-қаридан ўзлаштирилиши ва жамоада «инқи-лобий» йўл билан жорий қилиниши билан тавсиф ланади. Янги технологияларни ўзлаш-тириш мақсадида ўқитувчиларга юқоридан «босим» ўтказилиши мазкур инновацион стра-тегиянинг асосий жараёни саналади. Унинг афзал ликлари: ташқи методик қўллаб-қувват-лашнинг мавжудлиги (ўқитувчилар тайёр, таъ-лим муассасаларидан ташқарида ишлаб чиқилган янги технологияларни шунчаки олади) жамоанинг янгиликни қабул қилишини сезиларли даражада осонлаштиради. Қола-верса, раҳбарият ўзгаришлар учун асосларни ўйлаб топиши ҳам шарт эмас – улар янги тех-нологияларга «илова қилинади». Натижада, ўзгаришлар анча жадал кечиши мумкин.

Бу стратегия жиддий камчиликлардан холи эмас: биринчидан, «энг янги технология-лар»нинг муайян педагогик жамоадаги ноёб шароитларга мослаштирилмаганлиги иннова-цияларни анча заифлаштиради. Директорнинг ўзгаришларнинг «инқилобий» характерига йўналганлиги айрим ходимларнинг норозили-гига сабаб бўлиши мумкин. Директорнинг позицияси кучли бўлса, бир-икки очиқ норо-зиликдан кейин норозилар «қувилади». Оқибатда мазмунан инновацион ва жарангига кўра пафосли (кўтаринки), аммо моҳиятига кўра анча қатъий педагогикага эга бўламиз. Бироқ бу стратегия кескин инқироз юзага кел-ган таълим муассасаларида ўзини оқлаши ва зарур бўлиб чиқиши мумкин.

«Репродуктив-илгариловчи» стратегия-нинг биринчисидан фарқи янги ғояларни жорий қилиш усулида кузатилади. Олдингиси-даги каби ташқаридан ўзлаштирилган ғоялар жамоага аста-секин жорий қилинади. Таълим муассасаси раҳбарияти жорий қилиш сама-рали бўлиши учун бу ғояларни таълим муас-сасаси шароити ва айрим ўқитувчилар услу-бига минимал даражада бўлса-да мослашти-

1 Ансофф И. Стратегическое управление. – М.: «Эконо-мика», 1989. -34-б.

риш зарурлигини тушунади. Бу вазифани тезда ҳал қилиб бўлмайди, шунинг учун ўрганиш ташкил қилинади. Ўқитувчилар янги техноло-гияларни «ўзига мослаб кўради», уларни му ҳокама қилади. Бошқарув қўллаб-қувват-лаши услуби эса тўлиғича демократик. Эволю-цион ўзгаришнинг нисбатан низоли ва психо-логик мураккаб инқилобий ўзгаришдан афзал-лиги шунда кўринади.

Стратегиянинг камчиликлари: биринчиси ташқаридан олинган ҳар қандай технология-ларга ўқитиш билан боғлиқ. Қандайдир прин-ципиал ўзгача педагогик вазифанинг пайдо бўлиши бегона муаллифлик технологияларини асосан қайта яратишга ўрганган издошлар-нинг касбий ожизлигига олиб келиши мумкин. Бу ҳолда кейинги концепцияни ўргатишга тўғри келади ва бу доимий такрорланиши мумкин. Яна бир камчилик – бундан стратегия кўплаб формал ҳаракатларга олиб келиши мумкин, бу жараёнда бутун инновация шун-чаки «қотиб қолиши» мумкин. Умуман, мазкур стратегия директорнинг мавқеи етарлича барқарор бўлмаганида ёки янги директор кел-ганида анчагина адекват; унинг босқичли характери анча қўл келади.

«Кучли шахс» учун – авторитар-новаторлик стратегия ўз инновацион педа-гогик тафаккурини ривожлантириш билан тавсифланадики, бу қўллаб-қувватлашнинг «инқилобий» усули билан бирга кечади. Инновацион фикрлаш тикланишининг прин-ципиал афзаллиги педагогик вазиятларнинг чексиз сонини ижодий ҳал қилиш имконияти саналади. Ўз жамоасида инновацион фикр-лашни ривожлантириш тарафдори бўлган директор анча кўпроқ ютиши мумкин. Дирек-торнинг инновацион фикрлашни «инқилобий» йўл билан жорий қилишга уринишида бу мураккаблик айниқса яққол кўзга ташланади. Гап шундаки, инновацион педагогик фикрлаш ўз тикланишининг бошланғич даврида педа-гогик жамоани жиддий дифференциация-лайди: кўпчилик консерватив педагоглар фонида таълим муассасаси олдида турган вазифаларни ностандарт ҳал қилишга тайёр «ижодий ядро» юзага келади. Табиийки, бу гуруҳларнинг ўзаро муносабатлари у қадар оддий бўлмайди. Директор «юқоридан инқи-лоб» авторитар йўлини танлайдики, бу тезда низоларга олиб келади. Бироқ улар «қарши



туришнинг» одатий характерини касб этмай, кўпроқ драматик-психологик сюжетга эга бўлади. Жамоанинг бир қисми директорнинг педагогик ижод қадриятлари декларацияси ва уларни амалга оширишнинг авторитар услуби ўртасидаги номувофиқлик анча кескин қабул қилинади. Бошқа бир гуруҳ «шундоқ ҳам яхши ўқитяпмиз, булар ҳаммаси нимага керак»-лигини тушунмайди. Директор ва унинг ҳам-фикрлари эса жамоанинг бу қисмини консер-ватизм ва янгиликка тўсқинлик қилишда айблайди, ўзига «нисбатан муносиб» жамоа танлашга уринади. Бунда директорнинг ўзи ҳам анча ожиз, авторитар-репродуктив инно-вацион стратегиядагидан фарқли ўлароқ у ташқи анъанага таяна олмайди. Бу каби ривожланишнинг оқибатларини олдиндан кўра билиш қийин: ёки директор кадрлар қўнимсизлигини енгиб (ўзининг!) кучли муал-лифлик мактабини яратади, ёки кетади. Ҳар ҳолда бу стратегия «кучли шахс учун».

Эволюцион-ҳамижодкорлик стратегияси авторитар-новаторлик стратегияси каби асл педагогик тафаккурни ривожлантириш қад-риятига асосланади, бунда унинг тикланишини қўллаб-қувватлашнинг эволюцион усуллари танланади. Жамоани педагогик ижодга тайёр-лик бўйича дифференциациялаш бутун жа моа нинг биргаликдаги алоҳида учрашув-лари орқали ҳал қилинадики, бу барча педа-гогларнинг педагогик қадриятлари ва дунёқа-рашларини ривожлантириш ва мувофиқлаш-тириш, яъни ўқитувчилар онгининг реал эво-люциясини амалга ошириш имконини беради. Бу ҳолда диққат жамоанинг алоҳида «илгари-лаб кетган» аъзоларининг якка тартибдаги ижодидан ҳамижодкорликнинг алоҳида жара-ёнларига кўчадики, улар мазкур инновацион стратегиянинг асосий таркибий қисми сана-лади.

Бироқ бу стратегия ҳам принципиал мурак-каблик ва муаммолардан холи эмас. Энг мураккаб инновацион стратегия саналиб, ривожланишнинг бу типи, ўзининг эволюцион характерига қарамай, таълим муассасаси ҳаётида чуқур: бошқарув, ташкилий, шахсий, ҳодисавий ва бошқа ўзгаришларни талаб этади. Албатта, ўзгаришларга қаршилик муам-моси ҳам тўлиғича барҳам топмайди. Бу йўл нисбатан узоқ, унинг қадриятларини гавда-лантириш учун одатий маъмурийлик ва бегона

педагогик ғояларни нотанқидий қайта яра-тишга эҳтиросларни доимий енгиши талаб қилинадиган етакчилар шахсига кўпроқ боғ-лиқ. Умуман, бу йўл демократик бошқарув ўрнатилган таълим муассасаларига тобора мос келади.

Хулоса қуйидагилардан иборат. Бугунги кунда таълим-тарбия жараёни

олдига қўйилаётган долзарб вазифалардан бири – ўқувчиларга билимларни самарали, маҳсулдор усуллар ёрдамида етказишдан ибо-рат. Ўқув-тарбия жараёни сифати ва самара-дорлигини таъминлаш, уни инновацион усул-лар ёрдамида бошқариш ўқитувчилардан катта билимдонлик ва касбий маҳоратни талаб қилади. Шунинг учун ҳам таълим-тарбия жараёнини янгича бошқариш тажрибасини ўқитувчилар узлуксиз ўзлаштиришлари муҳим аҳамиятга эга. Жамиятдаги ўзгаришлар жараё-нининг психологик модели касбий фаолият жараёнида эски шакллар самарадорлигининг йўқолиши ва янгиларининг вужудга келиши билан изоҳланади. Бунинг учун ўқитувчилар касбий билимдонлик ва маҳоратнинг янги даражасини эгаллашлари талаб этилади.

Юқорида тавсифланган инновацион стра-тегияларнинг типлари амалиётда соф ҳолда учрайвермайди. Кўп ҳолларда у ёки бу ва риант тенденциялари ёки уларнинг арала-шиб кетгани ҳақида гапирилади. Инновацион педагогик жараён шароитида психологик тўсиқлар муаммоси таҳлилига мурожаат маз-кур муаммонинг муҳимлиги ва раҳбар ҳамда ташаббускорлар томонидан доимий эътибор-нинг зарурлигидан далолат беради, зеро унинг ўрганилганлик даражаси кўп жиҳатдан исло-ҳотлар муваффақиятини белгилаб беради. Бу муаммони инкор қилиш ўйланганларнинг барбод бўлиши ва умуман инновацияларни дискредитациялашга олиб келиши мумкин.

Таълим инсоннинг жамиятда фаол ҳаёт кечиришини таъминловчи ижтимоий педаго-гик ҳодиса ҳисобланади. Шунинг учун ҳам у жамиятни ривожлантиришнинг асосий омили ҳисобланади. Бугунги кунда таълим жараё-нида ўқувчини ривожлантирувчи инновацион технологияларни қўллаш эҳтиёжи кучаймоқда. Чунки инсон ҳаётни мустақил ўзгартиришга тайёр бўлиши учун етарли тарзда таълим-тарбия олиши, бу жараён эса унинг ўзини ривожлантиришга хизмат қилиши лозим.



Фақат шундай шароитдагина жамият янги илмий ғояларни қабул қилишга тайёр бўлади. Бундай ғояларнинг татбиқ этилиши ва кенг ёйилиши жамият тараққиёти учун муҳим аҳамиятга эга. Таълимнинг алоҳида имтиёзга

эгалиги, фанни ривожлантириш омили сифа-тида хизмат қилиши ҳамда бу жараёнда раҳбарнинг роли жуда аҳамиятли ва зарур ҳисоб ланади.


1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сон фармони. // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

2. Ансофф И. Стратегическое управление. – М.: «Экономика», 1989.3. Курбанов Ш. Совершенствование управления образованием и маркетинг в

системе подготовки кадров. – Т.: ТГИВ, 1998.4. Philip Kotler. Marketing Management, thе ed. Englewood cliffs, N.J.: Prentice – Hall,

2004.



ФИНЛЯНДИЯ МАКТАБЛАРИНИНГ АЖОЙИБОТЛАРИ: КАМ ЎҚИБ, КЎПРОҚ БИЛИМГА ЭГА БЎЛИШ?1

1Финляндия таълим тизими узоқ вақт даво-мида ва барқарор равишда турли рейтинг-ларда юқори ўринларни эгаллаб келмоқда ва буларнинг ҳаммасини санаб ўтишга мақоламиз ҳажми йўл қўймайди. Лекин буларнинг ичида мамлакат таълим тизимининг энг юқори муко-фотини алоҳида айтиб ўтиш зарур: PISA нуфузли ташкилотининг уч йилда бир марта ўтказиладиган тадқиқотларига кўра, Финлян-дия ўқувчиларининг билим даражаси дунё-даги энг юқори кўрсаткичга эга. Шу билан бирга улар дунёда энг кўп китоб мутолаа қилувчи ўқувчилар экани, табиий фанлардан 2- ва математика бўйича 5-ўринни эгаллаб келаётганлари аниқланди.

Лекин дунё педагогик уюшмаларини нафақат бунинг ўзигина ҳайратлантирмоқда. Бундай юқори кўрсаткичларга эга бўлган Фин-ляндия ўқувчилари ўқиш учун жуда кам вақт сарфлайдилар, Финляндия давлати эса бундай сифатли ва бепул таълим учун бошқа кўп дав-латларга нисбатан жуда кам сарф-харажат қилади.

Хуллас, бу ерда қандайдир сир бўлиб, унинг ечимини кўплаб катта давлат педагоглари топишга ҳаракат қилмоқдалар. Финлар ҳеч нарсани яширмаяптилар ва ўз тажрибалари билан ҳам ўз давлатларида, ҳам бутун дунёда мамнуният билан ўртоқлашмоқдалар.

Финляндия мажбурий ўрта умумтаълим тизимига икки босқичдан иборат мактаб-лар киради:

– бошланғич (alakoulu), 1-синфдан 6-синфгача;

– юқори (yläkoulu), 7-синфдан 9- синф-гача.

Ўқувчилар қўшимча 10-синфда ўз баҳола-рини яхшилашлари мумкин. Кейин болалар касб-ҳунар коллежига ўқишга борадилар ёки ўқишни лицейда (lukio), бизнинг одатий

1 http://terve.su/zagadki-finskoy-shkoly-menshe-uchi Электрон ресурс.

тушун чамиз бўйича 11-12-синфларда давом эттири шлари мумкин.

Финляндия мактаблари ўз билимларини максимал даражага етказишни истовчи кўнгиллилар ва ўқишни жуда истовчи ҳамда унга қобилияти бор ҳамда «лукио»ни танлаган ўқувчилар учун аста-секинлик билан мукам-маллаштирилган ўқув жараёнини тарғибот қилади.

Финляндия таълим тизими «ўрта» поғо-насининг етти тамойили.

1. Тенглик:– мактаблар ўртасидаги тенглик. «Олий табақалар» учун (элита) ёки

«бўшлар» учун мактаблар йўқ. Мамлакатнинг энг йирик мактабида 960 нафар ва энг кичи-гида 11 нафар ўқувчи таълим олади. Уларнинг ҳаммаси бир хил ўқув дастгоҳлари, имконият-лар ва мутаносиб равишда молиявий таъми-нотга эга. Деярли ҳамма мактаблар давлат қарамоғида ва атиги ўнтача мактаб хусусий-давлат шаклида. Уларнинг фарқи – ота-оналар қисман маблағ тўлаши ва болаларга ўқи-тувчилар томонидан талабчанроқ бўлиши-дадир. Одатда бу мактаблар педагогика йўналишида ўзига хос «педагогик» лаборато-риялар ҳисобланиб, улар Монтессори, Френе, Штайнер, Мортан ва Вальдорфск каби мактаб ўқитиш тизимларидан биттасига риоя қилади. Худди шундай хусусий мактаблар қаторига дарслар инглиз, немис ва француз тилларида олиб бориладиган таълим муассасалари киради.

Финляндияда тенглик тамойилларига асос-ланган ҳолда «болалар боғчасидан то универ-ситетларгача» таълимотининг тизими парал-лел равишда швед тилида олиб борилади.

Саам халқи манфаатларини ҳам ҳисобга олган ҳолда мамлакатнинг шимолида улар-нинг она тилида таълим олиши мумкин.

Яқин кунларгача финларга мактаб танлаш ҳуқуқи берилмаган ва шунга биноан болалар уйига яқин жойлашган мактабларга ўқишга берилиши мажбурий эди. Тақиқ олиб таш-

66 ТАЪЛИМ ТЎҒРИСИДА ҚИЗИҚАРЛИ МАЪЛУМОТЛАР / ЗАНИМАТЕЛЬНЫЕ ФАКТЫ ОБ ОБРАЗОВАНИИ


ланди, лекин кўпчилик ота-оналар аввалгидек болаларини яқин орадаги мактабга беради-лар, ахир ҳамма мактаб ҳам бир хил-ку.

– барча фанлар мақомининг бир хиллиги.Баъзи фанларни бошқа фанларнинг зара-

рига чуқурроқ ўрганиш маъқулланмайди. Бу ерда, масалан, математика фани бошқа фан-дан, айтайлик, санъат дарсидан муҳим деб ҳисобланмайди. Аксинча, фақат бир ҳолда истисно қилинади: расм чизиш, мусиқа ва спортга мойил бўлган иқтидорли болалар учун алоҳида синфлар ташкил қилиш.

– ота-оналар мавқеининг бир хиллиги.Болалар ота-оналарининг касби тўғри-

сидаги (уларнинг ижтимоий мавқеи) маълу-мотни ўқитувчилар керакли холатлардагина алоҳида билишлари мумкин. Ота-оналар иш жойи тўғрисидаги маълумот сўраш, анкета тўлдириш тақиқланади.

– ўқувчиларга бир хил муносабатда бўлиш.Финлар ўқув муассасалари ва синфларни

қобилият ва карьера афзалликлари бўйича фарқламайдилар.

Худди шундай уларда «яхши» ўқувчилар ва «ёмон» ўқувчилар йўқ. Ўқувчиларни бир- бирига солиштириш тақиқланган. Катта истеъ-додли ва ақлан заифроқ болалар «одатдаги-дан бошқача» ҳисобланади ва бошқа ўқув-чилар билан бирга ўқитилади. Умумий жамоа да ногиронлар аравачасидаги болалар ҳам таҳсил оладилар. Оддий мактаблар қошида кўриш ва эшитиш қобилияти заиф болалар учун синфлар ташкил этилиши мум-кин. Финлар алоҳида эътиборга муҳтожларни максимал даражада жамиятга бирлаштиришга ҳаракат қиладилар. Финляндия мактаблари-даги кучли ўқувчилар ва бўшроқ ўқувчилар ўртасидаги фарқ дунё бўйича энг кичкина.

Бир рус онанинг таърифлаши бўйича: «Менинг бу ердаги мезонларга кўра нисбатан истеъдодли қизим ўқишни бошлаганида фин-ларнинг ўқитиш тизими ғазаблантирганди. Лекин турли муаммоли ўғлим ўқий бошлага-нида фикрим бутунлай ўзгарди ва менга бу тизим бирданига жуда ёқа бошлади».

– ўқитувчилар мавқеининг тенглиги.Бирор синфда ўқитувчиларни ёқтирадиган

ёки ёқтирмаслик ҳоллари кузатилмайди. Ўқитувчилар томонидан ҳам шундай, «яхши кўрадиган алоҳида синфлари» ҳам йўқ ва улар ўқувчиларни бир-биридан ажратмайдилар

ҳам. Бундай монандликдан барча оғишларга йўл қўйган ўқитувчи билан тузилган меҳнат шартномаси бекор қилинишига олиб келади. Финляндия ўқитувчилари фақат ўзининг мураб бийлик вазифасини бажариши керак. Барча ўқитувчиларнинг - физика ўқитувчисини ҳам, адабиёт ўқитувчисини ҳам ва меҳнат ўқитувчисини ҳам меҳнат жамоасидаги иши бир хил даражада муҳим.

– катталар (ўқитувчилар ва ота-оналар) ва болалар хуқуқлари тенглиги.

Финлар бу ҳолатни (тамойилни) «ўқувчига нисбатан ҳурмат билан муносабатда бўлиш», деб аташади. Болаларга 1-синфдан бошлаб уларнинг ҳуқуқлари, шу жумладан, катталарга нисбатан ижтимоий ходимларга «шикоят қилиш» ҳуқуқлари ҳам тушунтирилади. Бу ота-оналарнинг болаларига нисбатан шахсдек қараши, уларни сўз билан хафа қилишни ҳам, камар билан тарбиялашни ҳам мумкин эмас-лигини тушунишига рағбатлантиради. Финлар-нинг меҳнат ҳақидаги қонунчилигида белги-ланган ўқитувчиларнинг касбий хусусиятла-рига мувофиқ ўқувчиларни камситиш мумкин эмас. Асосий хусусият ўқитувчилар билан меҳнат шартномаси бир йилга узайтирилиш эҳтимоли (ёки йўқ) билан тузилиши ва шу билан бирга юқори ойлик маоши (ёрдамчи-лар 2500 евродан бошлаб ва фанлар бўйича ўқитувчилар 5000 еврогача) олишидан ибо-рат.

2. Бепуллик:Мактабларда таълим олишдан ташқари

қуйи дагилар бепул:– тушликлар;– экскурсиялар, музейларга бориш ва

барча дарсдан ташқари фаолият;– мактаблардан икки километрдан узоқ-

роқда яшовчи болаларни ўқишга олиб ке -лувчи ва уйларига олиб бориб қўювчи мак-табга те гишли такси (микроавтобуслар);

– дарсликлар, барча канцелярия жиҳоз-лари, калькуляторлар ва ҳатто ноутбук-план-шетлар.

Ота-оналардан бирор нарса учун ёки бирор мақсадда пул йиғиш тақиқланади.

3. Шахсият:Ҳар бир бола учун таълим олиши ва ривож-

ланиши учун алоҳида шахсий режа тузилади. Шахсий режа тушунчасига фойдаланилаётган дарсликлар мазмуни, машқлар, синфда ва

67ТАЪЛИМ ТЎҒРИСИДА ҚИЗИҚАРЛИ МАЪЛУМОТЛАР / ЗАНИМАТЕЛЬНЫЕ ФАКТЫ ОБ ОБРАЗОВАНИИ


уйда бажариладиган топшириқлар сони ҳамда уларга ажратиладиган вақт ва шунингдек таъ-лим беришнинг хослиги: кимгадир батафсил баён этилиши ва кимгадир асосий мазмуни-нинг қисқа берилиши.

Дарсларда бир синфнинг ўзида болалар мураккаблиги турлича бўлган машқларни бажарадилар. Уларни баҳолашда ҳар бир ўқувчининг шахсий билим даражасига аҳамият берилади. Агар ўқувчи вазифа мураккабли-гини бошланғич даражасидаги «шахсий» машқни аъло даражада бажарган бўлса, «аъло» баҳо олади. Эртасига мураккаброқ топшириқ берилиб, уни уддалай олмаса, ўқувчига яна оддий топшириқ берилади.

Финляндия мактабларида оддий таълим бериш билан бирга иккита ноёб ўқитиш жара-ёни мавжуд:

– «бўшроқ» ўқийдиган болаларни қўллаб-қувватлаб ўқитиш, яъни Россия мамлакатида хусусий репетиторлар шуғулланадиган фао-лият. Финляндияда репетиторлик қилиш кенг тарқалмаган, бу билан мактаб ўқитувчилари-нинг ўзи ўқиш пайтида ёки дарслардан кейин шуғулланадилар;

- коррекцион ўқитиш, яъни тақдим этилган материални ўзлаштиришда қуйидаги умумий ва кўп учрайдиган муаммолар билан боғлиқ: масалан, бола учун она тили бўлмаган фин тилини тушунмаслик; эслаб қолиш ёки мате-матика кўникмаларини эгаллаш билан боғлиқ қийинчиликлар; айрим болаларнинг ҳулқи ижтимоий талабларга жавоб бермаслиги. Кор-рекцион ўқитиш кичик гуруҳларда ёки инди-видуал равишда олиб борилади.

4. Омилкорлик. Финлар шундай дейдилар: «Биз ёки ҳаёт

кечиришга, ёки имтиҳонларга тайёрлашимиз мумкин. Биз биринчисини танлаймиз». Шунинг учун Финляндия мактабларида имтиҳонлар йўқ. Назорат иши ва оралиқ тестлари ўқи-тувчининг ихтиёрига қараб ўтказилиши мум-кин. Фақат битта мажбурий стандарт тести ўтказилади ва у ҳам ўрта умумтаълим мактаби битирилгандан сўнг ўтказилади. Унда ўқи-тувчилар унинг натижаларидан хавотир олмай дилар, бу ҳақида ҳеч кимга ҳисобот топширмайдилар, ўқувчиларни атайлаб тайёр-ламайдилар. Битирувчилар тестларни қандай топширсалар шундай қабул қилинади.

Мактабларда ҳаёт давомида нималар керак бўлса шулар ўргатилади. Логарифмлар ва домна печларининг тузилиши керак бўлмайди, улар ўргатилмайди ҳам. Аммо бу ерда бола-лар ёшлигиданоқ портфолио, контракт, банк картаси нима эканлигини яхши биладилар. Улар қолдирилган мерос ёки келажакда ишлаб топиладиган даромаддан олинадиган солиқ миқдорини ҳисоблашни, интернетда сайт-визиткани яратиш, бир неча марта арзонлаш-тирилган товарнинг баҳосини ҳисоблаб чиқариш ёки муайян жойда шамоллар йўна-лишини аниқлаб берувчи схемани яратишни биладилар.

5. Ишонч.Биринчидан, мактаб ходимлари ва ўқи-

тувчиларга нисбатан текширувлар, туман халқ таълими бўлими, методистлар, ўқи тишни ўргатувчилар ва бошқалар назорати йўқ. Дав-лат таълим дастури ягона, лекин фақат умумий тавсиялардан иборат ва ҳар бир педагог ўқув жараё нини ўзи маъқул топган усулда олиб боради.

Иккинчидан, болаларга ишонч билдири-лади: болалар дарс вақтида бошқа бирор нарса билан шуғулланиши мумкин. Масалан, агар адабиёт дарсида ўқув фильми кўр-сатилаётган бўлиб, у ўқувчига қизиқарли бўл-маса, у бирор китоб ўқиши мумкин. Ўқувчи ўзига нима фойдалироқ эканлигини ўзи тан-лаши мумкин, деб ҳисобланади.

Бу тамойил билан кейинги икки тамойил чамбарчас боғлиқ.

6. Кўнгиллилик.Ўқишни истаган одам ўқийди. Педагоглар

ўқувчи диққатини ўқишга жалб қилишга ҳаракат қиладилар, лекин ўқувчининг ўзида бунга истак ва лаёқат бўлмаса болани кела-жакда фойда келтирувчи, «осонроқ» касбни танлашга йўналтирадилар ва «қониқарсиз» баҳолар билан ёғдириб ташламайдилар. Ҳамма ҳам самолёт қуриши шарт эмас-ку, кимдир автобусни яхши ҳайдаши ҳам керак.

Бу масалада ҳам финлар ўрта мактабнинг мақсадини кўра биладилар – ўрта мактабни битирган ўспирин ўқишини лицейда давом эттириши керакми, ёки олган таълими етарли бўлиб, бирор касб-ҳунар билим юртига бориши фойдалироқ эканлигини аниқлашдан иборат. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, у



йўл ҳам, бу йўл ҳам мамлакатда бирдек ардоқли ҳисобланади.

Ҳар бир боланинг қайси фаолият билан шуғулланишига мойиллигини тест ўтказиш билан ёки алоҳида суҳбатлашиш йўли билан махсус мактаб мутахассиси – «келажак ўқитувчиси» шуғулланади.

Умуман олганда Финляндия мактабларида ўқиш жараёни юмшоқ, одоб шароитида олиб борилади, лекин бу ўқишни менсимаслик дегани эмас. Мактаб тартибининг назорати жуда кучли. Ўқувч қатнашмаган дарслар маж-бурий равишда «ўтказилади». Масалан, 6-синф ўқувчиси дарсга келмаса, ўқитувчи унга бирор соат вақт ажратади ва 2-синф ўқувчилари билан дарсга «ўтказиб» қўяди. Ўқувчи «ўтир-ган» ҳолда вақт ўтказади, келажак ҳаёт тўғ-рисида ўйлайди. Кичкиналарга халақит берса, бу соат ҳисобга ўтмайди ва бошқа вақт тайин-ланади. Агар ўқувчи дарс пайтида ишламаса, берилган вазифани бажармаса ҳеч ким унинг ота-онасини чақиртирмайди, ҳеч ким уни уришмайди ва ақлсизлик ёки дангасаликда айблаб ҳақорат қилмайди. Агар ота-оналар ҳам ўз фарзандлари ўқиши билан қизиқ-масалар, у тинчгина юқори синфга ўтмайди.

Финляндияда синфда қолиш, айниқса 9- синф дан кейин жуда уятли эмас. Катта ҳаётга қадам босиш осон эмас, унга масъулият билан ёндашиш керак. Шунинг учун Финляндия мак-табларида қўшимча (мажбурий эмас) 10-синф ҳам бор.

7. Мустақиллик.Финларнинг фикрича, мактаб болаларни

энг муҳим нарса – муваффақиятли келажак ҳаётга ўргатиши лозим.

Шунинг учун бу ерда фикрлаш ва мустақил билим олишга ўқитилади. Ўқитувчи янги мав-зулар ҳақида гапирмайди – буларнинг ҳаммаси китобларда бор. Бу ерда формула-ларни ёдлаш эмас, балки маълумотнома, матн, интернет, калькулятордан фойдалана билиш ва шу йўл орқали жорий муаммоларни хал қилиш учун керакли ресурсларни жалб қилиш муҳим.

Шу билан бирга мактаб педагоглари ўқувчилар ўртасида келиб чиқадиган низо-ларга ҳам аралашмайдилар ва уларни ҳаёт давомида келиб чиқиши мумкин бўлган турли ҳолатларга ҳар томонлама тайёр туриш ва ҳар қандай шароитда ўзини ҳимоя қила олиш

қобилиятини ривожлантиришига шароит яра-тиб берадилар.

«Мактаб, мактаб, сен менинг тушларим-дасан».

Финляндиянинг «бир хил» мактабларидаги ўқув жараёни барибир турлича ташкил этил-ган.

1. Қачон ва қанча ўқиймиз?Финляндияда ўқув йили август ойида бош-

ланади, 8-дан 16-санагача, аниқ белгиланган бир кун йўқ. Тугалланиши май ойининг охирги кунларида. Кузги ярим йилликда 3-4 кун кузги таътил ва икки ҳафта Рождество байрами нишонланади. Баҳорги ярим йилликда бир ҳафта февраль – чанғи юриш таътили (одат бўйича, ҳамма фин оила аъзолари чанғи учишга кетадилар) ва бир ҳафта Пасха таъ-тили.

Ўқиш беш кунлик тартибда фақат кундузги сменада олиб борилади, жума «қисқар-тирилган кун».

2. Нималарни ўрганамиз?1-2 синфлар: ўрганиладиган фанлар – она (фин) тили ва

ўқиш, математика, табиатшунослик, дин дарси (эътиқодига кўра) ёки динни тан олмайдиган-лар учун «Ҳаётни тушуниш» дарси, мусиқа, тасвирий санъат, меҳнат ва жисмоний тарбия. Бир дарснинг ўзида бир неча фандан дарс ўтилиши мумкин.

3-6 синфлар:инглиз тилини ўрганиш бошланади.

4-синфдан яна бир исталган чет тилини ўрганиш мумкин: француз, швед, немис ёки рус тили. Янги қўшимча фанлар киритилиб, бу фанни ўқувчининг ўзи танлаши мумкин ва турли мактабларда турли фанлар бўлиши мум-кин: клавиатурада тез ёзиш, компьютер савод-хонлиги, ёғоч ўймакорлиги, хорда қўшиқ айтиш. Деярли ҳамма мактабда мусиқа асбоб-ларида чалиш ўргатилади ва тўққиз йил даво-мида ўқувчилар ҳамма мусиқа асбоблари – найчадан бошлаб контрабасгача чалиб кўрадилар.

5-синфдан бошлаб биология, география, физика, кимё, тарих фанлари қўшилади. 1-синфдан 6-синфгача деярли ҳамма фанлар-дан битта ўқитувчи дарс беради. Жисмоний тарбия дарси ҳар қандай спорт ўйини бўлиб, мактабга қараб ҳафтасига 1-3 марта ўтка-зилади. Дарсдан сўнг албатта душ қабул



қилинади. Адабиёт дарси бизнинг тушунчамиз бўйича ўрганилмайди, у ўқиш дарсига ўхшаб кетади. Алоҳида фанлар бўйича ўқитувчилар фақат 7-синфдан бошлаб кирадилар.

7-9-синфлар.Дарслар – фин тили ва адабиёти (ўқиш,

ўлка маданияти), швед тили, инглиз тили, математика, биология, география, физика, кимё, саломатлик асослари, дин (ҳаётни тушу-ниш) дарси, мусиқа, тасвирий санъат, жисмо-ний тарбия, ўзи танлаган фанлар ва меҳнат дарси. Меҳнат дарси қизлар ва ўғил болалар учун алоҳида ўтказилмайди. Ҳамма бирга-ликда овқат пиширишни ҳам, аррачадан фой-даланишни ҳам ўрганади. 9-синфда икки ҳафта давомида «меҳнат ҳаёти» билан танишилади. Болалар ўзларига «иш жойи» топиб мамну-ният билан «ишга» борадилар.

3. Баҳолар кимга керак?Мамлакатда 10 баллик баҳо қўйиш тизими

мавжуд, лекин 7-синфгача оғзаки баҳолаш қўлланилади: ўртача, қониқарли, яхши, аъло. 1-синфдан 3-синфгача баҳолашнинг ҳеч қандай тури йўқ.

Ҳамма мактаблар ягона «Wilma» давлат электрон тизимига уланган бўлиб, ўқувчининг электрон кундалиги ҳисобида бўлади ва ҳар бир ота-она унга кириш учун шахсий код билан таъминланади. Педагоглар унда баҳо-ларни кўрсатадилар, ўқувчи қатнашмаган дарсларни белгилайдилар, ўқувчининг мак-табдаги ҳаёти тўғрисидаги маълумотларни киритиб турадилар. Бу тизимга мактаб психо-логи, ижтимоий ходим, «келажак ўқитувчиси», мактаб фельдшери ҳам ота-оналар учун муҳим маълумотларни киритади.

Финляндия мактабларидаги баҳолар фақат ўқувчининг ўзига тааллуқли бўлиб, ваҳимага солиш мақсади йўқ ва улар боланинг ўзини ўқишга рағбатлантириш, истаса билимини оширишга интилиши, ўз қобилиятини текши-риши учун керак. Баҳолар на ўқитувчилар обрўсига, на мактаб ва туман кўрсаткичларига таъсир кўрсатади.

Мактаб ҳаётидан баъзи лавҳалар:– мактаб ҳудуди ҳеч бир нарса билан тўсиб

қўйилмаган, киришда қўриқлаш тизими йўқ. Мактаблар аксариятининг кириш эшигига

автоматик қулф тизими ўрнатилган ва мактаб биносига фақат дарс жадвалига биноан кириш мумкин;

– болалар парталарда ўтириши шарт эмас, истаса полда (гиламда) ҳам жойлашиши мум-кин. Баъзи мактаблар юмшоқ кресло, диван-лар билан жиҳозланган. Бошланғич мактаб-ларда гилам ва кичик гиламчалар ёзиб қўйилади;

– мактаб формаси мавжуд эмас, шунингдек бу борада бирор бир кўрсатмалар ҳам йўқ, болалар ҳатто ётоқ кийимида келиши ҳам мумкин. Алмаштириш учун оёқ кийим лозим, лекин кўпинча ўрта ва бошланғич синф ўқувчилари пайпоқда юришни лозим топади-лар;

– ҳаво илиқ бўлган пайтларда дарслар тез-тез очиқ ҳавода ўтказилади. Ўқувчилар ўтлар устида ёки махсус тайёрланган амфитеатр шаклида жойлаштирилган курсиларда ўтира-дилар. Танаффус пайтида бошланғич мактаб ўқувчилари ташқарига 10 минутга бўлса ҳам олиб чиқилади;

– уйга вазифа кам ҳолатда берилади. Бола-лар дам олишлари керак. Ота-оналар ҳам фарзандлари билан дарс тайёрлашлари керак эмас, педагоглар бунинг ўрнига музей, ўрмон бағри ёки бассейнга боришни маслаҳат бера-дилар;

– «доска ёнида» таълим бериш қўлла нил-майди, болаларни доскага чақиртириб ўтилган материални гапириб бериш талаб қилинмайди. Ўқитувчи дарсни умумий урғу берган ҳолда ўтказиб, кейин болалар олдига бориб топши-риқнинг бажарилишини кузатади ва ёрдам беради. Худди шу ишни ўқитувчининг ёрдам-чиси ҳам амалга оширади (Финляндия мактаб-ларида ана шундай лавозим ҳам бор);

- дафтарга қалам билан ёзиб, уни хоҳ-лаганча ўчириш мумкин. Ундан ташқари, ўқитувчи ҳам топшириқларни текширишда қа ламдан фойдаланиши мумкин!



ЗАГАДКИ ФИНСКОЙ ШКОЛЫ: МЕНЬШЕ УЧИШЬСЯ – БОЛЬШЕ ЗНАЕШЬ?1

1Финское образование давно и стабильно занимает лучшие позиции во всевозможных рейтингах, перечислять которые не позволяет масштаб статьи. Однако самый главный «приз» образовательной системы страны стоит упомянуть: согласно международным исследованиям, которые раз в 3 года прово-дит авторитетная организация PISA, финские школьники показали самый высокий в мире уровень знаний. Они также стали самыми читающими детьми планеты, заняли 2-е место по естественным наукам и 5-е – по матема-тике.

Но даже не это так восхищает мировое педагогическое сообщество. Невероятно, что при таких высоких результатах финские школьники проводят наименьшее количество времени за учебой, а финское государство затрачивает на свое качественное и бесплат-ное образование весьма умеренные средства по сравнению со многими другими странами.

В общем, есть какая-то тайна, разгадать которую пытаются педагоги разных держав. Финны ничего не скрывают и с удовольствием делятся опытом, организуя семинары, как в своей стране, так и по всему миру.

Среднее общеобразовательное обяза-тельное обучение в Финляндии включает школу двух ступеней:

– нижняя (alakoulu), с 1-го по 6-й класс– верхняя (yläkoulu), с 7-го по 9-й класс.В дополнительном 10-м классе учащиеся

могут улучшить свои оценки. Затем дети отправляются в профессиональный колледж, либо продолжают учебу в лицее (lukio), 11–12 классы, в нашем, привычном понимании.

Финская школа исповедует постепенную нагрузку, доведенную до максимума только для добровольцев, выбравших «лукио», тех, кто очень хочет и способен учиться.

1 http://terve.su/zagadki-finskoy-shkoly-menshe-uchi (Электронный ресурс). Обращено 3.09.2016 г.

Семь принципов «средней» ступени финского образования

1. Равенство:– школ.Нет ни элитных, ни «слабеньких». В самой

крупной школе страны учится 960 учеников. В самой маленькой – 11. Все имеют абсолютно одинаковое оборудование, возможности и пропорциональное финансирование. Почти все школы – государственные, есть десяток частно-государственных. Разница, кроме того, что родители вносят частичную оплату, в повышенных требованиях к ученикам. Как правило, это – своеобразные «педагогиче-ские» лаборатории, следующие выбранной педагогике: Монтессори, Френе, Штайнера, Мортана и Вальдорфская школы. К частным относятся и учреждения с преподаванием на английском, немецком, французском.

Следуя принципу равенства, в Финляндии существует параллельная система образова-ния «от детских садов до университетов» на шведском языке.

Не забыты и интересы саамского народа, на севере страны можно обучаться на родном языке.

До недавнего времени финнам было запре-щено выбирать школу, следовало отдавать детей в «ближайшую». Запрет сняли, но боль-шинство родителей так и отдают детей «поближе», ведь все школы одинаково хороши.

– всех предметов.Углубленное изучение одних предметов в

ущерб другим не приветствуется. Здесь не считается, что математика важнее, к примеру, искусства. Наоборот, единственным исключе-нием для создания классов с одаренными детьми могут быть склонности к рисованию, музыке и спорту.

– родителей.Кто по профессии (социальному статусу)

родители ребенка, учитель узнает в послед-нюю очередь, в случае необходимости.



Вопросы учителей, анкеты, касающиеся места работы родителей, запрещены.

– учеников.Финны не сортируют учеников на классы,

учебные заведения по способностям или карьерным предпочтениям.

Также нет «плохих» и «хороших» учеников. Сравнение учеников друг с другом запре-щено. Дети, как гениальные, так и с большим дефицитом умственных способностей, счита-ются «особенными» и учатся вместе со всеми. В общем коллективе обучаются и дети на инвалидных креслах. При обычной школе может быть создан класс для учащихся с забо-леваниями органов зрения или слуха. Финны стараются максимально интегрировать в общество тех, кому требуется особое отноше-ние. Разница между слабыми и сильными уча-щимися – самая маленькая в мире.

«Меня возмущала финская система обра-зования, когда в школе училась моя дочь, которую по здешним меркам можно отнести к одаренным. Но когда в школу пошел сын, у которого обилие проблем, мне сразу все очень понравилось», – делилась впечатле-ния ми русская мама.

– учителей.Нет «любимых» или «ненавистных грымз».

Учителя тоже не прикипают душой к «своему классу», не выделяют «любимчиков» и наобо-рот. Любые отклонения от гармонии ведут к расторжению контракта с таким учителем. Финские учителя должны лишь выполнять свою работу наставника. Все они одинаково важны в трудовом коллективе, и «физики», и «лирики», и учителя труда.

– равенство прав взрослого (учителя, родителя) и ребенка.

Финны называют этот принцип – «уважи-тельное отношение к ученику». Детям с пер-вого класса объясняют их права, в том числе, и право «жаловаться» на взрослых социаль-ному работнику. Это стимулирует финских родителей к пониманию, что их ребенок – самостоятельная личность, обижать которую запрещено как словом, так и ремнем. Унижать учеников у педагогов не получается в силу особенностей профессии учителя, принятых в финском трудовом законодательстве. Главная особенность состоит в том, что все учителя заключают контракт только на 1 учебный год,

с возможным (или нет) продлением, а также получают высокую зарплату (от 2 500 евро – помощник, до 5 000 – учитель-предметник).

2. Бесплатность.Кроме самого обучения, бесплатны:– обеды;– экскурсии, музеи и вся внеклассная дея-

тельность;– школьное такси (микроавтобус), которое

забирает и возвращает ребенка, если ближай-шая школа находится дальше двух км;

– учебники, все канцелярские принадлеж-ности, калькуляторы, и даже ноутбуки-планшетники.

Любые сборы родительских средств на любые цели запрещены.

3. Индивидуальность.Для каждого ребенка составляется индиви-

дуальный план обучения и развития. Индиви-дуализация касается содержания используе-мых учебников, упражнений, количества классных и домашних заданий и отводимого на них времени, а также преподаваемого материала: кому «корешки» – более подроб-ное изложение, а от кого требуются «вершки» – кратко о главном.

На уроке в одном и том же классе дети выполняют упражнения разного уровня слож-ности. И оцениваться они будут согласно пер-сональному уровню. Если отлично выполнил «свое» упражнение начальной сложности, получи «отлично». Завтра дадут уровень выше – не справишься, ничего страшного, снова получишь простое задание.

В финских школах, наряду с обычным обу-чением, есть две уникальные разновидности образовательного процесса:

– поддерживающее обучение «слабых» учеников – то, чем в России занимаются част-ные репетиторы. В Финляндии репетиторство популярности не имеет, школьные учителя добровольно справляются с дополнительной помощью во время урока или после него.

– Коррекционное обучение – связано с устойчивыми общими проблемами в усвое-нии материала, например, из-за непонимания неродного финского языка, на котором ведется обучение, или в связи со сложностями с запоминанием, с математическими навы-ками, а также с асоциальным поведением некоторых детей. Коррекционное обучение



проводят в малых группах или индивиду-ально.

4. Практичность.Финны говорят: «либо мы готовим к жизни,

либо – к экзаменам. Мы выбираем первое». Поэтому экзаменов в финских школах нет. Контрольные и промежуточные тесты – на усмотрение учителя. Существует только один обязательный стандартный тест по окончании средней общеобразовательной школы, при-чем, учителя не пекутся о его результатах, ни перед кем за него не отчитываются и детей специально не готовят: что есть, то и хорошо.

В школе преподают только то, что может понадобиться в жизни. Логарифмы или устройство доменной печи не пригодятся, их и не изучают. Зато здешние детишки с детства знают, что такое портфолио, контракт, бан-ковская карта. Умеют высчитать процент налога на полученное наследство или зарабо-танный в будущем доход, создать сайт-визитку в Интернете, просчитать цену товара после нескольких скидок, или изобразить «розу ветров» на данной местности.

5. Доверие.Во-первых, к школьным работникам и учи-

телям: нет проверок, РОНО, методистов, обу-чающих как обучать и прочее. Программа образования в стране – единая, но представ-ляет собой только общие рекомендации, и каждый педагог использует тот метод обуче-ния, который считает подходящим.

Во-вторых, доверие к детям: на уроках можно заниматься чем-то своим. Например, если на уроке литературы включен учебный фильм, но ученику не интересно, он может читать книгу. Считается, что ученик сам выби-рает, что для него полезнее.

С этим принципом тесно связаны два дру-гих.

6. Добровольность.Учится тот, кто хочет учиться. Педагоги

постараются привлечь внимание ученика, но если у него начисто отсутствует интерес или способности к учебе, ребенка сориентируют на практически полезную в будущем, «несложную» профессию и не будут бомбить «двойками». Не всем строить самолеты, кто-то должен хорошо водить автобусы.

В этом финны тоже видят задачу средней школы – выявить, стоит ли данному подростку

продолжать обучение в лицее, или доста-точно минимального уровня знаний, кому полезнее пойти в профессиональное учи-лище. Надо отметить, что и тот и другой путь в стране одинаково ценится.

Выявлением склонностей каждого ребенка к определенному виду деятельности путем тестов и бесед занят штатный школьный спе-циалист – «учитель будущего».

В общем, процесс обучения в финской школе мягкий, деликатный, но это не значит, что можно «забить» на школу. Контроль школьного режима обязателен. Все пропу-щенные уроки будут «отсижены» в прямом смысле. Например, для ученика 6-го класса учитель может найти «окошко» в расписании и посадить его на урок во 2-м классе: сиди, скучай и думай о жизни. Будешь мешать млад-шим – час не засчитают. Не выполняешь заданное учителем, не работаешь на уроке – никто не будет вызывать родителей, грозить, оскорблять, обращаясь к умственной непол-ноценности или лени. Если родители так же не озабочены учебой своего ребенка, он спо-койно не перейдет в следующий класс.

Оставаться на второй год в Финляндии не позорно, особенно после 9-го класса. К взрос-лой жизни нужно готовиться серьезно, поэ-тому в финских школах есть дополнительный (необязательный) 10-й класс.

7. Самостоятельность:Финны полагают, что школа должна нау-

чить ребенка главному – самостоятельной будущей успешной жизни.

Поэтому здесь учат размышлять и самим получать знания. Новых тем учитель не рас-сказывает – все есть в книгах. Важны не зау-ченные формулы, а умение пользоваться справочником, текстом, Интернетом, кальку-лятором – привлекать нужные ресурсы к решению текущих проблем.

Также школьные педагоги не вмешиваются в конфликты учащихся, предоставляя им воз-можность подготовиться к жизненным ситуа-циям всесторонне, и развить умение постоять за себя.

«Школа, школа, ты мне снишься».Учебный процесс в «одинаковых» финских

школах, тем не менее, организован очень по-разному.



1. Когда и сколько учимся?Учебный год в Финляндии начинается в

августе, с 8 по 16, единого дня не существует. А заканчивается в конце мая. В осеннем полу-годии имеется 3–4 дня осенних каникул и 2 недели рождественских. Весеннее полугодие включает по неделе февральских – «лыжных» каникул (финские семьи, как правило, отправ-ляются вместе кататься на лыжах) и пасхаль-ных.

Обучение – пятидневка, только в дневную смену. Пятница – «короткий день».

2. Чему учимся?1–2 кл.:изучаются родной (финский) язык и чтение,

математика, природоведение, религия (согласно вероисповеданию) или «Жизнепо-нимание» для тех, кого религия не волнует; музыка, ИЗО, труд и физкультура. На одном уроке может изучаться сразу несколько дис-циплин.

3–6 кл.:начинается изучение английского языка. В

4-м классе – еще один иностранный язык на выбор: французский, шведский, немецкий или русский. Вводятся дополнительные дисци-плины – предметы по выбору, в каждой школе они свои: скорость печатания на клавиатуре, компьютерная грамотность, умение работать с деревом, хоровое пение. Почти во всех шко-лах – игра на музыкальных инструментах, за 9 лет обучения дети попробуют все, от дудочки до контрабаса.

В 5-м классе добавляется биология, геогра-фия, физика, химия, история. С 1-го по 6-й класс обучение ведет один учитель почти по всем предметам. Урок физкультуры – это любая спортивная игра 1–3 раза в неделю, в зависимости от школы. После урока обязате-лен душ. Литература, в привычном для нас понимании, не изучается, это скорее, чтение. Учителя-предметники появляются только в 7-м классе.

7–9 кл.:финский язык и литература (чтение, куль-

тура края), шведский, английский, математика, биология, география, физика, химия, основы здоровья, религия (жизнепонимание), музыка, ИЗО, физкультура, предметы по выбору и труд, который не разделяется отдельно «для мальчиков» и «для девочек». Все вместе

учатся варить супы и вырезать лобзиком. В 9-м классе – 2 недели знакомства с «трудовой жизнью». Ребята находят себе любое «рабо-чее место» и с великим удовольствием отправляются «на работу».

3. Кому нужны оценки?В стране принята 10-балльная система, но

до 7-го класса применяется словесная оценка: посредственно, удовлетворительно, хорошо, отлично. С 1-го по 3-й класс отметки в любых вариантах отсутствуют.

Все школы подключены к государственной электронной системе «Wilma», что-то вроде электронного школьного дневника, к кото-рому родители получают личный код доступа. Педагоги выставляют оценки, записывают пропуски, информируют о жизни ребенка в школе; психолог, социальный работник, «учи-тель будущего», фельдшер тоже оставляют там нужную родителям информацию.

Оценки в финской школе не имеют злове-щей окраски и требуются только для самого ученика, применяются для мотивации ребенка в достижении поставленной цели и самопро-верки, чтобы мог улучшить знания, если пожелает. Они никак не отражаются на репу-тации учителя, школы и районные показатели не портят.

Мелочи школьной жизни:– территория школ не огорожена, охрана

при входе отсутствует. Большинство школ имеет систему автоматического замка на входной двери, попасть в здание можно только согласно расписанию;

– дети не обязательно сидят за партами-столами, могут и на полу (ковре) разместиться. В некоторых школах классы оборудованы диванчиками, креслами. Помещения младшей школы устланы коврами и ковриками;

– форма отсутствует, так же как и какие-то требования по поводу одежды, можно прийти хоть в пижаме. Сменная обувь требуется, но большинство детей младшего и среднего звена предпочитают бегать в носках;

– в теплую погоду уроки часто проводятся на свежем воздухе у школы, прямо на травке, или на специально оборудованных в виде амфитеатра лавочках. Во время перемен уче-ников младшей школы обязательно выводят на улицу, пусть даже на 10 минут;



– домашнее задание задают редко. Дети должны отдыхать. И родители не должны заниматься с детьми уроками, педагоги реко-мендуют вместо этого семейный поход в музей, лес или бассейн;

– обучение «у доски» не применяется, детей не вызывают пересказывать материал. Учитель коротко задает общий тон уроку,

затем ходит между учениками, помогая им и контролируя выполняемые задания. Этим же занимается и помощник учителя (есть такая должность в финской школе);

– в тетрадях можно писать карандашом и стирать сколько угодно. Мало того, и учитель может проверить задание карандашом!



МАМАНАЗАРОВ АБДУҲАКИМ БОЗОРОВИЧ

М.В.Ломоносов номидаги Москва давлат университетинингТошкент шаҳридаги филиали раҳбари ўринбосари, иқтисод фанлари номзоди, доцент

E-mail [email protected]

ТОПИЛДИЕВ ВОХИДЖОН РАХИМЖОНОВИЧ

Ўзбекистон Миллий университети «Демократик давлат қуриш назарияси ва амалиёти кафедраси» доценти, юридик фанлар номзоди

E-mail vtopildiev mail.ru

ШАВДИРОВ СУННАТ АСЛОНОВИЧ

Навоийдавлат педагогика институти «Тасвирий санъат назарияси ва методикаси» кафедраси катта ўқитувчиси


САМАРОВА ШОҲИСТА РАБИДЖАНОВНА

Ўзбекистон давлат санъат ва маданияти институти «Педагогика ва психология» кафедраси доценти


ТАДЖИБАЕВА ШАХИСТА МАМАТҚУЛОВНА

Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти «Педагогика ва психология» кафедраси ўқитувчиси


АРЗИКУЛОВ ДИЛШОД НЕМАТОВИЧ

Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти «Педагогика ва психология» кафедраси мудири, психология фанлари номзоди, доцент


ЖЎРАЕВ ҲУСНИДДИН ОЛТИНБОЙЕВИЧ

Бухоро давлат университети катта илмий-ходим изланувчиси, педагогика фанлари номзоди, доцент


САФАРОВА ДИЛАФРУЗ САЛИМОВНА

Навоий давлат педагогика институти «Умумий педагогика ва психология» кафедраси катта ўқитувчиси


ХОДЖИЕВА ФАРОҒАТ ОЛТИЕВНА

Навоий давлат педагогика институти «Умумий педагогика ва психология» кафедраси катта ўқитувчиси, педагогика фанлари номзоди


БОЛТАЕВА ШАҲЛО ТОШПЎЛАТОВНА

Навоий давлат педагогика институти «Умумий педагогика ва психология» кафедраси катта ўқитувчиси


ШАУМАРОВА ЗИЛОЛА АБДУШУКУРОВНА

Тошкент шаҳар халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институтининг «Қайта тайёрлов ва малака ошириш таълими жараёнини мониторинг қилиш ва сифатини баҳолаш бўлими»нинг 1- тоифали услубчиси


МАГРУПОВ АБДУЛЛА МАХМУДОВИЧ

И.М. Губкин номли Россиия нефть ва газ давлат университети Тошкент шаҳридаги филиали директор ўринбосари – ижрочи директор, техника фанлари номзоди, доцент


76 МУАЛЛИФЛАР ҲАҚИДА МАЪЛУМОТ / СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

МУНДАРИЖА СОДЕРЖАНИЕ №6, 2017itm.uz/zt_2017/zamonaviy_talim_6-17.pdf ·...

Documents