B I O L O G Y

:1390. www.ael.af

B i o l o g yبيولوژى

هفتمصنـــــف

وزارت معارف معينيت انكشاف نصاب تعليمي، تربية

معلم و مركز ساينسرياست عمومي انكشاف نصاب تعليمى

و تأليف كتب درسى

.ش. سال چاپ: 1390 هالف

www.ael.af

مؤلفان:دوكتور محمدصابر عضو تيم پروژه تأليف كتب درسى وزارت معارف.

سر مؤلف پروين «قاريزاده لعلى» عضو علمى رياست انكشاف نصاب تعليمى و تأليف كتب درسى.سيد موجود شاه« سيدى» عضو تيم پروژه تاليف كتب درسى وزارت معارف .

معاون مؤلف حسنيه«ترين» عضو علمى رياست انكشاف نصاب تعليمى و تأليف كتب درسى.

اديتورعلمى: حيات اهللا «ناصر» عضو شوراى علمى وزات معارف .

اديتور زبان:پوهندوى عبدالرزاق« اسمر» عضو رياست تاليف كتب درسى.

كميتة تحقيق و تدقيق:پوهنوال دكتور عبدالهادى ستانكزى استاد پوهنتون تعليم و تربيه.

پوهندوى عبدالقدوس نديمى استاد پوهنتون تعليم و تربيه.پوهنمل اسد اهللا فروغ استاد پوهنتون تعليم و تربيه.

كميتة دينى، سياسى و فرهنگى:- مولوى عبدالصبور عربى

- دكتور محمد يوسف نيازى- حبيب اهللا راحل مشاور وزارت معارف در رياست انكشاف نصاب تعليمى.

- محمد آصف ننگ رئيس اطالعات و نشرات وزارت معارف.

كميتة نظارت:- دكتور اسداهللا محقق معين انكشاف نصاب تعليمى، تربيه معلم و مركز ساينس.

- دكتور شير على ظريفى مسؤول پروژه انكشاف نصاب تعليمى.- معاون سرمؤلف عبدالظاهر گلستانى رئيس عمومى انكشاف نصاب تعليمى و تأليف كتب درسى

طرح و ديزاين: حميد اهللا غفارى و محمد اشرف امين

بwww.ael.af

جwww.ael.af

د

سرود ملی

دا عزت د هـــر افـــغان دى دا وطن افغانستـــان دى

هر بچی ي３ قهرمـــــان دى کور د سول３ کور د تورې

د بـــــــلو＇ــــو د ازبکـــــو دا وطن د ！ولو کـور دى

د تــــــرکمنــــو د تاجکــــو د پ＋تــــون او هزاره وو

پـــاميــريان، نورستانيــــان ورسره عرب، －وجــر دي

هـــم ايمـــاق، هم پشـه ４ان براهوي دي، قزلباش دي

لـــکــه لمــر پر شنه آسمـان دا هيـــواد به تل ＄لي８ي

لـــکـــه زړه وي جــاويدان په سينــه ک３ د آسيـــا به

وايو اهللا اکبر وايو اهللا اکبر نوم د حق مو دى رهبـــر

www.ael.af

هـ

بسم اهللا الرحمن الرحيمپيام وزير معارف

معلمان و شاگردان عزيز،تعليم و تربيه اساس انكشاف و توسعة هر كشور را تشكيل مى دهد، نصاب تعليمى يكى از عناصر مهم تعليم و تربيه مى باشد كه مطابق انكشافات علمى معاصر و نيازمندى هاى جامعه وضع مى گردد، واضح ر مى باشد؛ بناء الزم است نصاب است كه انكشافات علمى و نيازمندى هاى جامعه همواره در حال تطوسياسى، تغييرات تابع تعليمى نصاب نبايد البته نمايد. انكشاف دقيق و علمى صورت به نيز تعليمى

نظريات و تمايالت اشخاص گردد.كتابى كه امروز در دسترس شما قرار دارد بنابر همين مشخصات تهيه و ترتيب گرديده است، موضوعات علمى مفيد در آن اضافه شده، فعال نگه داشتن شاگردان در عملية تدريس جزء پالن تدريس گرديده

است.اميدوارم تدريس اين كتاب با استفاده از روش هاى آموزش فعال مطابق رهنمود ها و پالن تعليمى تعيين شده صورت گيرد، و اولياى شاگردان نيز در تعليم و تربية با كيفيت دختران و پسران خود همكارى متداوم نمايند، تا اهداف و آرزوهاى نظام معارف برآورده گرديده، نتايج و دست آوردهاى خوبى براى

شاگردان و كشور ما داشته باشد.باور دارم كه معلمان گرانقدر ما در تطبيق مؤثر نصاب تعليمى مسؤوليت خود را صادقانه ادا مى نمايند.

وزارت معارف همواره تالش مى نمايد تا نصاب تعليمى معارف مطابق اساسات دين مبين اسالم، حس وطن دوستى و معيار هاى علمى با در نظرداشت نيازمندى هاى مبرم جامعة ما انكشاف نمايد.

در اين عرصه از تمام شخصيت هاى علمى و دانشمندان تعليم و تربية كشور و اولياى محترم شاگردان تمنا دارم، تا با ارائة نظريات و پيشنهادات سالم و مفيد خويش مؤلفان ما را در بهبود بيشتر تأليف كتب

درسى يارى نمايند.از همة دانشمندانى كه در تهيه و ترتيب اين كتاب سهم گرفته اند، و از مؤسسات محترم ملى و بين المللى درسى كتب توزيع و طبع و جديد تعليمى نصاب تدوين و تهيه در كه دوست هاى كشور ساير و

همكارى نموده اند، صميمانه اظهار امتنان و قدردانى مى نمايم.

و من اهللا التوفيقفاروق وردگ

وزير معارف جمهورى اسالمى افغانستان

www.ael.af

فهـــرست1234789

10111213141516171819202122232425272829303333

34 35

36

1 فصل اول حجره، ساختمان و وظيفه حجره 2 حجره 3 ميكروسكوپ و انواع آن

صفات و مشخصات حجره، ساختمان حجره و انواع مختلف حجره 4_78 مقايسه حجرات حيوانى و نباتى

10_9 خالصه فصل اول و سوالهاى فصل اول 11 فصل دوم تنظيم حجروي، سطح تنظيم در موجودات زنده

14_12 انساج نباتى، انساج حيوانى 16_15 انساج با هم يكجا كار مى كنند، اعضا با هم يكجا كار مى كنند 18_17 خالصه فصل دوم، سوالهاى فصل دوم

19 فصل سوم عمليه هاى حجروى 22_20 عمليه انتشار، آسموسس چيست؟ 25_23 تركيب ضيايى يا فوتوسنتيز، تنفس حجروى 28_27 خالصه فصل سوم، سوالهاى فصل سوم

29 فصل چهارم تكثر حجره 30 انقسام حجروى 33 انقسام تنقيصى

36_35 خالصه فصل چهارم، سوالهاى فصل چهارم 37 فصل پنجم نباتات تخمدار 38 نباتات تخمدار و گروپهاى آنها

48_40 ساختمان نباتات تخمدار (ريشه، ساقه ، برگ) 49 خالصه فصل پنجم، سوالهاى فصل پنجم 51 فصل ششم تكثر نباتات 52 تكثر جنسى در نباتات

58_53 تكثر در نباتات ظاهر البذر 59 تكثر غير جنسى 60 اهميت نباتات گلدار 62 نباتات تخمدار معمولى افغانستان

66_65 خالصه فصل ششم، سوالهاى فصل ششم 67 فصل هفتم ايكالوژى

69_68 ايكوسيستم 72 زنجير غذايى

76_75 خالصه فصل هفتم، سوالهاى فصل هفتم 77 فصل هشتم دورانها در ايكوسيستم

82_77 دوران ها در ايكوسيستم 84_83 خالصه فصل هشتم، سوالهاى فصل هشتم و

www.ael.af

پيشگفتارها و مجالت تلويزيون، روزنامه راديو، از طريق شاگردان عزيز شما هر روز در مورد امراض مختلف؛ مانند: انفلونزا، ايدز و يا آلودگى هواى شهر ها و انواع آلودگى هاى محيطى، اضرار مواد مخدر، فوايد ميوه ها و سبزى ها براى صحت و سالمتى انسانها و غيره خبر هايى شنيده و يا خوانده ايد شايد به سواالتى مانند: آيا مى دانيد چرا مريض ميشويد و به داكتر مراجعه ميكنيد؟ بعد از گذشت چند ماه در نهالى كه غرس نموده ايد، چه تغييراتى را مشاهده مى نماييد؟ چرا اوالد ها به پدر و مادر شباهت ميداشته باشند؟ مواجه شويد كه به سواالت فوق و امثال آنها علم بيولوژى جواب ميدهد. علمى كه موجودات زنده و عمل متقابل آنها را با محيط بررسى مينمايد به نام بيولوژى ياد ميشود. بيولوژى يكى از شاخه هاى علوم طبيعى است. مطالعة اين علم ما را در شناخت، ساختمان و خواص اجسام زنده كمك كرده و در رعايت حفظ الصحة شخصى و محيطى و خوردن غذاى مناسب كه سبب حفظ صحت و سالمتى ما ميشود رهنمايى ميكند تا خود و محيط ماحول خود را بهتر بشناسيم. كتاب بيولوژى طورى نوشته شده است كه براى شما شاگردان عزيز دلچسپ و قابل درك بوده و شما را براى دانستن حقايق و ها و معلومات اضافى فعاليت اشكال، جداول، كتاب اين نمايد. در مفاهيم كمك براى وضاحت و روشن شدن هرچه بهتر مفاهيم و موضوعات ارائه شده است. به خاطر داشته باشيد كه علم بيولوژى بر اساس تحقيق، مشاهده و تجربه استوار است و نمى توان تنها با حفظ كردن مطالب بدون داشتن مهارت هاى الزمه در انجام مشاهدات و تجارب آنرا آموخت. بنابراين در هر فصل اين كتاب فعاليت هايى مد نظر گرفته شده است كه در انجام دادن آنها بايد نكات زير را در نظر داشته باشيد:

در بعضى از فعاليت ها با توجه به دانشى كه از متن درس به دست مى آوريد؛ از شما خواسته شده است كه به يك يا چند سؤال پاسخ دهيد. در بعضى ديگر از فعاليت ها موضوعى براى بحث بين شما و هم صنفان تان مطرح شده است كه در زمينه با يكديگر به تبادل نظر بپردازيد و نتيجه را به ديگران ارائه نماييد. يك تعداد فعاليت ها بر اساس دستور العمل ها براى شما داده شده است تا مطابق آن عمل

نموده تجارب را انجام داده و نتايج را براى معلم محترم خود گزارش دهيد. كتاب بيولوژى صنف هفتم داراى هشت فصل بوده كه شامل مفاهيم عمده چون حجره، تنظيم حجروى، عمليه هاى حجروى، تكثر حجره، نباتات تخم دار، تكثر اميدواريم در ميباشد. ايكوسيستم در ايكولوژى و دوران مواد تخمدار، نباتات

مورد هر يك از مفاهيم فوق با جزئيات آن آگاهى بيشتر حاصل نماييد.

ز www.ael.af

1

فصل اول

حجرهساختمان و وظيفة حجره

ــف هاى 6-4 ــت صن ــاينس، صحت و محيط زيس ــون س در مضمموضوعات مختلفى راجع به حيوانات و نباتات آموختيد كه همة آنها ــاخته شده اند. موجودات ــاختمانهاى كوچكى به نام حجره س از ســى نمايند، تا زنده بمانند. آنها ــده عمليه هاى زنده گى را اجرا م زنمواد غذايى را منحيث منبع انرژى براى انجام فعاليت هاى مختلف به كار مى برند، مواد اضافى را طرح و در مقابل منبهات محيطى از

خود عكس العمل نشان مى دهند.هم چنان موجودات زندة جديد را از طريق تكثر زوجى و غير زوجى به وجود مى آورند. تمام فعاليت هاى ذكر شده، فعاليت هاى حياتى

يك حجره مى باشد.ساختمان و وظايف يك حجره چيست؟ در مورد اين سؤال در فصل موجود خواهيد آموخت و نيز با كشف حجره، رول ساينس دانان در ــكوپ و طرز استفاده، اقسام ميكروسكوپ و كشف حجره، ميكروساجزاى عمدة حجره آشنايى حاصل نموده و قسمتهاى عمدة حجرة ــيم و مقايسه خواهيد كرد. همچنين اشكال حيوانى و نباتى را ترسحجره را تشريح نموده، حجرات حيوانى و نباتى را مقايسه خواهيد

نمود.

www.ael.af

2

كشف حجرهــمندان چگونه حجره را كشف كردند و اولين بار حجره توسط دانش

كى كشف شد؟ــناختند كه در قرن هفدهم ــاينس دانها موجوديت حجره را وقتى ش ســوك (Robert Hooke) براى ــرت ه ــد. راب ــكوپ اختراع ش ميكروســكوپ مشاهده ــال 1665 زير ميكروس اولين بار حجرات كارك را در ســكل حفره هاى كوچك؛ مانند: ــود. او ورقه هاى نازك كارك را به ش نم (Cell) ــره آنرا حجره ــكوپ ديد و هرحف ــه هاى زنبور زير ميكروس خانــاهده نموده بود، عبارت ــد. درحقيقت آنچه را كه رابرت هوك مش ناميــردة كارك بوده كه محتويات داخلى آن ازبين رفته بود، ولى ازحجرة مــت. هم چنان ــره را كه وى بكار برده بود تاهنوز هم رايج اس ــة حج كلمــاقه و ريشة نباتات مطالعه نمود، حجره را رابرت هوك حجرات را در سكوچكترين واحد ساختمانى و وظيفوى تعريف كرد. بدن ما وشما و همه موجودات زندة ديگر نيز از واحد هاى بسيار كوچكى بنام حجره ساخته

شده است. ــاليدن ش ــاس ماتي ــام ن ــه ب ــى جرمن دان ــاينس س ــه س ــدا بع (Theodor Schwann) ــوان (MatthiasSchleiden) و تيودورشــده را مطالعه ــو (Rodolph Virchow) حجرات زن ــف ويرچ و رودل

نمودند و نظريات خود را طور ذيل بيان كردند:تمام موجودات زنده، از يك يا چندين حجره تشكيل شده اند.

حجره واحد اساسى ساختمانى و وظيفوى موجودات زنده مى باشد.تمام حجرات از حجرات قبلى به وجود مى آيند.

مجموع اين نظريات را بنام نظريه حجروى ياد مى كنند.

شكل (1-1) حجرات كارك را نشان مى دهد

www.ael.af

3

ميكروسكوپ و انواع آنــا ها، آميب و غيره از ــدادى از موجودات زنده مانند بكتري تعــامت بسيار خورد مى باشند كه چشم انسان قابليت نگاه جســم ديده ديد آنها را ندارد. حجرات حيوانى و نباتى نيز به چشــوند لذا دانشمندان براى ديدن و دانستن قسمت هاى نمى ش

مختلف حجرات از ميكروسكوپ استفاده مى نمايند.ميكروسكوپ از دو كلمه يونانى ميكروس (Micros) به معناى خورد و سكوپين (Skopien) به معناى ديد بوجود آمده است. ميكروسكوپ آله يى است كه موجودات كوچكى را كه توسط چشم ديده نمى تواند، قابل ديد مى سازد. همچنان از ذره بين

ها نيز براى ديدن اشياى كوچك كار گرفته مى شود.مى استفاده نورى مركب هاى ميكروسكوپ از مكاتب در شود، كه تا دو هزار دفعه اشيا را بزرگ نشان ميدهد. اين نوع

ميكروسكوپها داراى دو يا بيشتر از دو عدسيه اند.بايد شى ميكروسكوپ، توسط اشيا ديدن براى

مربوطه را باالى ساليد قرار داد.براى تهيه ساليد به سامان و آالتى ضرورت است

كه در شكل (3-1) آنها را مى بينيد.

عدسيه چشم و 100x ابجكتيف عدسيه با مركب ميكروسكوپ الكتروني: ميكروسكوپ (اكولر) 10x مى تواند شى را به بزرگ نمائى 1000x نشان دهد. ولى ميكروسكوپ الكترونى داراى قوه بزرگ نمائى بيشتر از 250000 (دو صدو پنجا هزار مرتبه) مى باشند؛ بنا بر آن مى

توانيد توسط آن حجره و اجزاى آن را به صورت مفصل و دقيق مطالعه نماييد.

اكولر

تيوببازو

اوبجكتيف

ستيج

گيرامنبع نورى

پايه

پيچ ها براى وضاحت تصوير

شكل(2-1) ميكروسكوپ نورى و اجزاى آن

سوهان چاقو

قيچى

گيرا

سوزن

قطره چكان

ساليد

كور ساليد

شكل (3-1) سامان و آالت مورد ضرورت براى تهية ساليد

معلومات اضافى

www.ael.af

4

صفات و مشخصات حجرهبعضى از موجودات زنده مانند آميب، بكتريا و غيره از يك حجره ساخته (Unicellular) ــده اند، كه به نام موجودات زندة يك حجروى شــودات از اتحاد ــى از موج ــم عده ي ــوند. در حاليكه جس ــاد مى ش يــا حجره به وجود آمده كه به نام موجودات چندين حجروى ميليونهــما نيز از ميليونها حجره (Multicellular) ياد مى گردند. بدن شــاخته شده است. حجرات تمام فعاليتهاى حياتى؛ از قبيل: تغذيه، س

تنفس، اطراح، تكثر و غيره را انجام مى دهند.ــاختمان حجرات بدن موجودات زنده نظر به انجام وظايف و موقعيت ســودات زنده داراى ــد. با آن هم حجرات همة موج ــا مختلف مى باش آنهــاى حجروى و در نباتات ــاختمانهايى مانند: هسته، سايتوپالزم، غش س

برعالوه اجزاى فوق ديوار حجروى نيز مى باشد.

ساختمان حجرهــكل، ــرات با وجودى كه از نقطه نظر ش حجــاختمان خود از همديگر فرق جسامت و سزيادى دارند، ولى بصورت عموم طوريكه قبال

هم ذكر شد، داراى اجزاى ذيل اند:- غشاى حجروى، سايتوپالزم و هسته.در نباتات ديوار حجروى هم وجود دارد.

ــاختمان در حجرات ديـوار حجروى: اين ســود كه ضخيم و مستحكم شكل (4-1) يك حجره نباتى با اجزاى آننباتات ديده مى ش

واكيول

ديوار حجروى

كلوروپالست

ميتوكاندريا

هسته

سايتوپالزم

غشاى حجروى

www.ael.af

5

بوده و بيشتر از سلولوز ساخته شده است.طوريكه در شكل (4-1) ديده مى شود، ديوار حجروى دورادور حجره ــد. همچنان ــكل ثابت مى بخش نباتى را احاطه نموده، و به حجره شديوار حجروى مانع عبور ميكروب ها به داخل حجره مى گردد. ديوار

حجروى در حجرات حيوانى وجود ندارد.ــود، اطراف ــاى پالزمايى هم ياد مى ش غشـاى حجروى: به نام غشــا داراى دو طبقه و سوراخ ها بوده كه در ــاند. اين غش حجره رامى پوشــدن و خارج شدن مواد به حجره رول مهم دارد. آب، آكسيجن داخل شو مواد غذايى را به حجره راه مى دهد كه داخل شود و مواد اضافى چون

كاربن داى اكسايد از غشاى پالزمايى عبور نموده، خارج مى شود.ــت كه غلظت آن در ــفاف نيمه مايع اس سـايتوپالزم: ماده يى شحجرات مختلف فرق مى كند. سايتوپالزم درخارج هسته قرار دارد ــمت زياد حجره را تشكيل مى دهد. تركيب اصلى سايتوپالزم و قســده در آب است، همچنان شبكه آب، منرالها و پروتين هاى حل شاى از رشته ها و لوله هاى پروتينى نيز در سايتوپالزم وجود داردكه اسكليت حجره را تشكيل مى دهد. وظيفه اسكليت حجره استحكام ــاختمانهاى كوچكى ــت. در سايتوپالزم س ــيدن به حجره اس بخشــل (Organelle) حجره ــت كه به نام اعضاچه يا ارگان موجود اسياد شده و داراى وظايف مختلفى مى باشند، كه برخى از آنها را در

شكل (4-1) مى توانيد ببينيد. هسته: بزرگترين و مهم ترين جزء حجره بوده كه معموال داراى شكل ــته را يك غشاى دو طبقه اى كه داراى ــد. دورادور هس كروى مى باش

سوراخهاست، احاطه نموده است.ــتة حقيقى دارند يوكاريوتا مى موجوداتى را كه حجرات آنها هســته ــد. يو در التين به معناى حقيقي و كاريون به معناى هس نامنــت. در بعضى حجرات هستة حقيقى وجود ندارد. موجوداتى كه اسحجرات آنها هستة حقيقى ندارد، پروكاريوتا ناميده مى شوند. پرو به معناى ابتدايى و كاريون به معناى هسته است. غشاى هستوى در عبور و مرور مواد بين هسته و سايتوپالزم كمك مى كند. هسته

www.ael.af

6

تنظيم فعاليتها و كنترول حجره را به عهده دارد. در داخل هسته رشته هاى نازكى وجود دارد كه به نام كروماتين ياد مى شوند، و ــيمات حجروى به كروموزوم تبديل مى كروماتين در جريان تقسشود. كروموزوم از پروتين و DNA ساخته شده است كه فعاليت ــد. DNA مواد ارثى حجرات مى ــاى حجره را كنترول مى كن هــد. در مورد DNA در صنوف باالتر معلومات مفصل داده مى باش

شود. كروموزوم را در شكل (5-1) مالحظه مى نماييد.

ارگانل هاى ديگر حجرهــايتوپالزم موقعيت داشته كه به طور ــاختمانها در داخل س اين س

خالصه تشريح مى شود.ــت كه در آن انرژى براى فعاليت ــاختمانى اس ــايتوپالزم س در ســود. اين ارگانل حجره عبارت از ــاى مختلف حجره توليد مى ش ه

ميتوكاندريا مى باشد.ــرورى و فاضله را در حجره واكيول ها به دوش دارند ذخيره مواد ض

كه مواد را به شكل مايع در خود ذخيره مى نمايند.سايتوپالزم حجره برعالوه ارگانل هاى ذكرشده داراى ساختمانهاى ــت كه به نام اندوپالزميك ريتيكولوم ياد شده و تيوب مانند اســمت هاى مختلف حجره و خارج از حجره انتقال مواد را به قسمى دهند. ساختمانهاى ديگر مثل سنتريول نيز در وقت تقسيم حجرات حيوانى رول مهمى را بازى مى كنند. در حجرات نباتى ساختمانهايى كه بنام پالستيد ها ياد مى شوند وجود دارند كه

در ساختن مواد غذايى رول اساسى دارند.شكل و بزرگى حجره از چگونه گى وظيفة آن نمايندگى مى ــكال و بزرگى مختلف اند: بيضوى، كند. حجرات داراى اشــتوانه اى و تعدادى هم مسطح و عده يى مدور، مكعبى، اس

ستاره مانند اند.شكل (5-1) كروموزوم

بازوى كوچك

سنترومير

بازوى دراز

www.ael.af

7

انواع مختلف حجراتبه اشكال حجرات ذيل توجه كنيد. چه تفاوت ها و چه شباهتها يى را مشاهده مى كنيد؟

شكل(6-1) انواع حجرات

فعاليت1- مشاهده حجرات بشروى دهن

ــاليد يك ــك چوبك پاك مخاط دهن تان را تخريش نماييد. به روى س ــا ي بقطره آب پاك انداخته و مخاط جمع كرده را روى ساليد با آب مذكور مخلوط كنيد. بعدا يك قطره محلول آيودين بر مخلوط عالوه كرده و سپس كورساليد را باالى آن بگذاريد. ساليد تهيه شده را تحت ميكروسكوپ مشاهده نماييد.

شكل حجرات مخاط دهن را در كتابچه هايتان ترسيم كنيد.

فعاليتــطه چاقو يا پل ريش يك پردة بسيار نازك پياز را جدا كنيد. 2- مشـاهدة حجرات پردة پياز: به واســش كنيد كه پرده نازك ــاليد هموار نموده و باالى آن يك قطره آب بيندازيد. كوش اين پرده را بروى سپياز چملك نشود. كورساليد را باالى آن بگذاريد. ساليد را روى ستيج ميكروسكوپ گذاشته اوال تحت اوبجكتيف 10x (قوة كوچك) و بعد اوبجكتيف 40x (قوة بزرگتر) مشاهده كنيد. بعدا يك قطره محلول آيودين باالى ساليد عالوه نموده، تصويرى را كه زير ميكروسكوپ مشاهده كرديد، در كتابچه هاى تان رسم كنيد. شما حجرات پياز و كومه انسان را تحت ميكروسكوپ مشاهده نموديد، با استفاده از اشكال

و آموخته هاى خويش تفاوت هاى حجرات حيوانى و نباتى را بيان داريد؟

شكل (7-1) گرفتن حجرات از داخل كومه

حجرة خزه يا موس

حجرة عصبىتخم مرغحجره عضالت صاف تخمه

سپرم

www.ael.af

8

مقايسة حجرات حيوانى و نباتىــه نموده ايد؟ آيا حجرات آيا حجرات حيوانى و نباتى را با هم مقايسحيوانى و نباتى از نگاه ساختمان با همديگر فرق دارند يا نه؟ باتوجه به شكل 8-1 بايد متذكر شدكه حجرات نباتى داراى ديوار حجروى

ضخيم و مستحكم بوده كه درحجرات حيوانى ديده نمى شود.

ــامت واكيولها درحجرات حيوانى خورد، ولى در حجرات نباتى جســمت زياد فضاى داخلى حجره را اشغال ــبتا قس ــت و نس بزرگتر اس

نموده است.ــدن حجرة حيوانى رول دارد كه در ــيم ش ــاختمانهاى خاصى در تقس سفصل مربوطه آنرا مطالعه خواهيد نمود، ولى درحجرات نباتات عالى اصال ــف در حجرات نباتى ــاختمانهاى مختل ــاختمان ها وجود ندارد. س اين ســت بوده كه داراى مادة سبز رنگ وجود دارند كه مهمترين آن كلوروپالســاختن غذاى حجره نباتى مورد استفاده قرار ــد و در س كلوروفيل مى باش

مى گيرد، كلوروپالست درحجرات حيوانى ديده نمى شود.

الف – حجره حيواني

(8 -1) شكل حجرات حيوانى و نباتى

ديوار حجروى

كلوروپالست

سايتوپالزم

غشاى حجروى

ميتوكاندريا

هسته

واكيول

ب – حجره نباتي

www.ael.af

خالصة فصل اولــكوپ مشاهده ــال 1665 زير ميكروس رابرت هوك براى اولين بار حجرات كارك را در س

نمود.ــكوپى كه رابرت هوك ساخت، خيلى ساده بود. ميكروسكوپ هاى امروزى بسيار ميكروس

مغلق و داراى بزرگ نمايى هاى خيلى بلند مى باشند. حجره واحد ساختمانى و وظيفوى موجودات زنده است.

ــالوه ديوارحجروى)، ــاى حجروى (در نباتات برع ــدة حجره، عبارت اند از غش ــزاى عم اجسايتوپالزم و هسته.

9 www.ael.af

سوال هاى فصل اول1- حجره را تعريف كنيد.

2- فرق بين حجره نباتى و حيوانى در چيست؟3- يك حجرة نباتى را رسم و نامگذارى كنيد.

4- پروكاريوت و يوكاريوت ها چه نوع حجرات مى باشند؟5- اجزاى تشكيل دهندة ميكروسكوپ كدام ها اند؟

6- اولين بار حجره توسط كدام شخص ديده شد؟7- ديوار حجروى تنها در حجرات ---------- موجود است.

8- حجره يوكاريوتا ------------ دارد.

10 www.ael.af

11

فصل دوم

تنظيم حجرويدر فصل اول در مورد حجره و اجزاى داخلى آن آموختيد و فهميديد ــا را اجرا مى كند. مثل تغذيه، ــيارى از فعاليت ه كه هر حجره بس

تنفس، تكثر و غيره. ــم آهو و بدن شما تعدادى زيادى حجرات در يك درخت، در جســاى الزم را براى ــن حجرات فعاليت ه ــد. هر يك از اي ــود دارن وجــود انجام مى دهند. در عين حال حجرات بدن اين ادامة حيات خــف با هم همكارى مى ــكل گروپ هاى مختل موجودات زنده به ش

كنند، تا آنها به حيات خود ادامه دهند.ــما با انواع حجرات در بدن حيوانات و نباتات و نيز در اين فصل ش

سطوح تنظيم حجرات تا تشكيل موجود زنده آشنا مى شويد.

www.ael.af

12

سطح تنظيم در موجودات زندهــودات يك حجروى براى ــودات چندين حجروى برعكس موج موجــطوح عالى تنظيم (نسج، عضو، سيستم) انجام دادن وظايف خود س

را بوجود آورده اند، كه هر يك وظايف خاصى را اجرا مى نمايند.

انساج:ــاج نباتى و انساج حيوانى وجود دارند. طورى اشكال مختلف از انســديم تمام موجودات زنده از يك يا چندين حجره كه قبال متذكر شــاخته شده اند. مجموع حجرات مشابه كه يك وظيفه مشخص را ســود. هر نسج مركب از حجراتى ــج ناميده مى ش اجرا مى نمايند، نساست كه داراى جسامت و شكل خاص مى باشد. انساج به دو دسته

يعنى انساج نباتى و انساج حيوانى تقسيم مى شوند.

انساج نباتىــاج در ــود، اين انس ــاج معلوم مى ش ــان طورى كه از نام اين انس هم

ساختمان نباتات رول اساسى دارند.ــيم ــته هاى مختلف تقس ــاج نظر به موقعيت و وظيفه به دس اين انس Ground) انساج اساسى ،(Epidermis) ــروى ــده اند. انساج بش ش

.(Vascular tissues) و انساج و عايى يا انتقالى (tissues

انساج وعايىانساج اساسى

ب) ريشه

انساج بشروى

شكل (1-2) مقايسه مقطع ساقه و ريشهالف) ساقه

www.ael.af

13

1- انسـاج بشروى يا اپى درمس: انساج محافظوى هستند كه در ــطح خارجى اعضاى نباتى مانند برگ ها و ساقه ها قرار دارند و از س

عوامل و خطرات خارجى آنها را حفاظت مى كنند.2- انساج اساسى : اين انساج عبارت اند از:

- انساج پارانشيما (Parenchyma): انساج پارانشيما در قسمت ــته و از انساج اصلى و فعال نباتات به اعضاى داخلى نباتات وجود داششمار مى روند. حجراتى كه نسج پارانشيما را مى سازند ديوار سلولوزى و بسيار نازك دارند. انساج پارانشيمايى در همه قسمت هاى نبات ديده

مى شود. - انساج كولنشيما (Collenchyma): حجرات اين انساج مشابه حجرات پارانشيما بوده، اما ديوار حجروى آنها ضخيمتر مى باشد، كه ــت نموده و به آنها قابليت ــمت هاى نمويى و جوان نبات را تقوي قس

انعطاف پذيرى مى دهد.- انسـاج سكلرنشـيما (Sclerenchyma): انساج سكلرنشيما ــاج به مرور زمان ــيار محكم اند. جدار حجرات اين انس ــخت و بس سضخيم مى شود و حجره مى ميرد. پوش دانه هاى لوبيا، ذرات سخت در گوشت ميوه ناك و پوست سخت چارمغز از اين انساج مى باشند،

كه باعث سختى آنها مى شود.3- انسـاج وعايى(انسـاج انتقالى): عبارت از زايلم (Xylem) و فلويم (Phloem) اند. كه زايلم آب و مواد معدنى را از ريشه به ساقه ــيرة پخته را از برگ به ــرگ انتقال مى دهد، در حاليكه فلويم ش و ب

قسمت هاى ديگر نبات مى رساند.

فعاليت يك دانة لوبيا را كاشته و بعد از نمو با استفاده از پل ريش مقطع بسيار نازك از ريشه، ساقه و برگ آن تهيه كنيد. مقطع را باالى ساليد گذاشته و يك قطره آب را به آن عالوه كنيد و باالى آن كورساليد گذاشته سپس ساليد هاى تهيه شده را تحت قوه هاى مختلف ميكروسكوپ مشاهده نموده و انساج نباتى را در كتابچه هايتان

رسم و نامگذارى نماييد.

www.ael.af

14

انساج حيوانىانساجى است كه در ساختمان بدن حيوانات وجود دارد.

انساج حيوانى به چهار دستة ذيل تقسيم شده اند:1- انسـاج بشـروى (Epithelial tissues): اين انساج سطح ــال هاضمه (مرى ــى رگهاى خون، كان ــطح داخل خارجى جلد و سمعده وروده ها) وكانال اطراحيه (نل ادرار و غيره) را پوشانيده است. ــاج بشروى محافظت اعضاى داخلى بدن و مثال هايى از وظايف انسدفع مواد فاضله به شكل ادرار و عرق مى باشد. انساج بشروى از يك

يا چندين طبقه حجرات تشكيل گرديده است.ــاج از ــن انس 2- انسـاج عضالتـى (Muscular tissues): ايــاخته شده و بصورت ــتوانه اى و يا دوك مانند س حجرات طويل اســاج عضالتى مخطط و ــه نوع اند: انساج عضالتى لشم، انس عموم ســاج عضالتى قلب. شكل (3-2) انواع انساج عضالتى را نشان مى انس

دهد.

شكل(2-2) انواع انساج بشروى

انساج چند طبقه اى

انساج يك طبقه اى

نسج عضلى قلب

نسج عضلى مخطط

شكل (3-2) انواع انساج عضالتىنسج عضلى لشم

3- انساج ارتباطى (Connective tissues): وظيفة اصلى ــاج ديگر است. اين ها ــاج برقرار نمودن ارتباط بين انس اين انســاج ارتباطى وصل نمودن جلد ــواع زياد دارند، يك وظيفة انس انــتخوانها و يا غضروفها مى باشد. غضروف به عضله و عضله به اس

استخوان و خون، انساج ارتباطى اند.

نسج ارتباطى

استخوان

عضله

شكل (4-2) انساج ارتباطى عضالت با استخوانها

www.ael.af

15

انساج با همديگر يكجا كار مى كنندــاج با هم، يكجا كار ــاختمانى كه در آن دو يا زيادتر از انواع انس سنموده و يك وظيفة معين و مشخص را اجرا مى نمايند، بنام عضو ــاج ــت كه از انس ــما يك عضو اس ــود. بطور مثال قلب ش ياد مى شــاخته شده است. داخل ــاج ارتباطى و عصبى س عضالت قلبى، انسقلب را نسج بشروى پوشانيده است. تمام اين انساج يكجا كار نموده ــپ نمودن خون را اجرا مى كنند. يك عضو ديگر و وظيفة مهم پمــاخته شده است. انساج ــام مختلف انساج س ــت كه از اقس معده اســاج خاصى مواد ــذا در معده مهم اند. انس ــى براى حركت غ عضالتكيمياوى را مى سازند، كه در هضم غذا كمك مى نمايند. هم چنان ــاخته شده و بسيارى ــت كه از انساج مختلف س جگر يك عضو اســورت مى گيرد، كه بنام فابريكه وجود ــالت حياتى در آن ص از تعامــاج مختلفى دارند كه با هم ديگر ــود. نباتات هم انس هم ياد مى شــت كه ــم يك عضو عمل مى نمايند. برگ يك عضو نبات اس به قسدر آن انساج اپى درمس وظيفه محافظت، انساج پارانشيمى وظيفه غذا سازى و انساج انتقالى براى انتقال آب و شيره پخته با هم يكجا

كار مى كنند.

فعاليت: ساليد هاى تهيه شدة انساج عضالت، استخوان وخون را تحت ميكروسكوپ مشاهده نماييد و آن ها را

در كتابچه هاى خود رسم و نامگذارى كنيد.

4- انساج عصبي (Nervous tissues): اين انساج از حجرات ــاخته شده است، كه وظيفه انتقال معلومات خاصى بنام نيورون ســاج عصبى را از محيط به دماغ و برعكس آن را به عهده دارند. انسبين سيستم هاى مختلف بدن انسان و حيوانات ارتباط و هماهنگى ــج عصبى براى ما توان فكر كردن و ياد گرفتن برقرار مى كند. نس

را مى دهد.

www.ael.af

16

اعضا با هم يكجا كار مى كنند گروپى از اعضا با هم يكجا كار نموده و سيسـتم را بوجود مى آورد. هر سيستم يك وظيفه خاص را در وجود اجرا مى نمايد. بطور مثال سيستم هاضمه كه ــده، روده و غيره ــد عضو مثل دهن، مرى، مع از چن

تشكيل شده است كه وظيفة تبديل كردن مواد غذايى ــمتهاى ــه پارچه هاى كوچك جهت هضم نمودن بعهده دارند، تا قس را بــتفاده كرده بتواند. در ــف بدن براى حصول انرژى و ماده از آن اس مختليك سيستم هر عضو وظيفه جداگانه دارد. نباتات هم داراى سيستم هاى ــند؛ مثل سيستم انتقال مواد كه اعضاى آن شامل ريشه مختلف مى باش

ساقه و برگ مى باشد.

(Organism) موجود زندهــطوح بلندتر ساختمانى طورى كه در باال ذكر نموديم حجرات در ستنظيم شده اند كه بصورت مشترك براى بقاى موجود زنده با هم كار ــر حجراتى را كه در دهن ما موجود اند در ــى نمايند. بطور مثال اگ منظر بگيريم، اين حجرات انساج مختلف را ساخته اند و انساج مجموعا

ــى آورد كه ما آنرا دهن مى ناميم. ــك عضو را بوجود م يدهن با اعضاى ديگرى مثل معده و روده ها يك سيستم ــكيل مى دهد. اما اين سيستم بدون كمك هضمى را تشسيستم هاى ديگر مثل سيستم تنفسى و سيستم دوران ــرد. وقتى كه ــد وظايف خود را پيش بب ــون نمى توان ختمام سيستم ها يكجا كار كنند زنده ماندن موجود زنده ــتم ها كار ــازد ولى اگر يكى از اين سيس را ممكن مى سنكند، سيستم هاى ديگر هم وظايف خود را به پيش برده

نمى توانند و دير يا زود موجود زنده مى ميرد.

فكر كنيد ــاگرد ــطوح مختلف تنظيم حجرات براى موجودات زنده چه فوايد را به همراه خود دارد؟ هر ش س

علت ها را يافته در صنف روى آن بحث كند.

شكل (6-2) سيستمهاى مختلف بدن انسان

سطوح (2-5) ــكل شمختلف تنظيم حجروى

موجود زنده يا ارگانيزم

نسج

سيستم جريان خون

سيستم اطراحيه سيستم هاضمه

www.ael.af

17

خالصة فصل دوم موجودات زندة چندين حجروى از تعداد زياد حجرات ساخته شده اند.

حجرات مشابه كه با هم يك وظيفه مشخص را انجام مى دهند نسج ناميده مى شوند. انساج مختلف با هم يكجا كار كرده و يك عضو را بوجود مى آورند.

گروپى از اعضا كه براى انجام يك وظيفه يكجا كار مى كنند سيستم را بوجود مى آورند. چند سيستم باهم يكجا كار كرده، موجود زنده را بوجود مى آورند.

تنظيم يك موجود زنده را مى توان بصورت خالصه طور ذيل ارائه كرد:حجرات انساج اعضا سيستم ها موجود زنده

17 www.ael.af

18

سؤال هاى فصل دوم1- عضو را تعريف كرده يك مثال بگوييد.

2- موجودات زندة يك حجروى با چندين حجروى چه تفاوت هاي دارند؟3- نسج را تعريف نموده، انساج نباتى و حيوانى را صرف نام بگيريد.

جواب درست را انتخاب كنيد.4- ............... يك موجود يك حجروى است.

ج) باكتريا ب) موش الف) درخت 5- گروپى از اعضا با هم يكجا كار نموده ............... را بوجود مى آورد.

د) موجود زنده ج)سيستم ب) عضو الف) نسج

www.ael.af

19

فصل سومعمليه هاى حجروى

ــته شما دربارة غشاى حجروى معلومات حاصل در دروس گذشــت. بعضى ــاى حجروى راه عبور و مرور مواد اس كرديد، كه غشمواد به آسانى از غشاى حجروى مى گذرند، بعضى به آهسته گى و سختى و بعضى هيچ عبور كرده نمى توانند. نباتات مى توانند از موادى كه وارد حجرة آن ها مى شود با استفاده از نور آفتاب ــازند. موجودات زنده براى زنده ماندن ضرورت به انرژى غذا بســت مى آورند. در ــد، كه اين انرژى را از مواد غذايى به دس دارنــما عالوه بر آموختن راه هاى انتقال مواد از حجره، اين فصل شــنا ــا دو عملية مهم حجرات به نام تركيب ضيايى و تنفس آش ب

مى شويد.

www.ael.af

20

انتقال مواد حجروىــت، كه عبارت از انتشـار و اسـموس در انتقال مواد به حجرات دو عمليه خيلى مهم موجود اس

مى باشد.

(Diffusion) 1- عمليه انتشارعملية انتشار چيست؟ ماليكولهاى گازات و ماليكولهاى مايعات هميشه در حال ــند. طور مثال اگر يك گيالس را پر از آب نموده و توسط قطره حركت مى باش

چكان يك قطره رنگ در آن بيندازيم به نظر شما چه اتفاقى رخ خواهد داد؟

معلومات اضافيــت، يكى انتقال فعال كه در آن حجره انرژى مصرف انتقال مواد در حجره به دو نوع اســال غير فعال كه در آن حجره انرژى مصرف ننموده و مواد تنها از ــى كند و ديگر انتق مــمت داراى غلظت زياد به يك قسمت داراى غلظت كم حركت مى كند. انتشار يك قس

و اسموس مثالهاى انتقال غير فعال هستند.

شكل(1-3) عملية انتشار در آب

ــكل باال ماليكولهاى رنگ به مرور زمان تمام آب را رنگين مى كند، مطابق شباالخره وقتى مى رسد كه تمام آب به يك رنگ ديده مى شود. اين عمل يعنى ــمتى كه غلظت آن كمتر انتقال مواد از يك نقطة كه غلظت زياد دارد، به قس

www.ael.af

21

غشاى نيمه قابل نفوذ و عبور آب از آنموليكول هاى آب، كاربن داى اكسايد و آكسيجن به سبب كوچك بودن به ساده گى از غشاى حجروى عبور مى كنند. غشاى حجروى ــواد به حجره را دارد، زيرا ــدن م كنترول كامل بر داخل و خارج شــت. ــودات زنده يك پردة نيمه قابل نفوذ اس ــاى حجروى موج غشــته ــت، كه بعضى مواد از آن گذش پرده نيمه قابل نفوذ پرده اى اســى توانند، حال آن كه مواد ديگر قابليت عبور از آن را ندارند. اگر مــن نمى بود، ممكن بود هر ماده اى كه حتى براى حجره زيان چنيــى بود، از خارج حجره وارد آن مى گرديد و بر عكس آن آور هم مــار مى يافت. گاهى فكر مواد ضرورى از داخل به خارج حجره انتشكرده ايد كه وقتى يك نبات پژمرده را در آب بگذاريد دوباره تازه و

شاداب مى شود. چرا؟ــكل (2-3، الف) ديده مى شود كه نبات پژمرده آب خود را از در شــت داده است لذا برگ هايش چملك شده است. در شكل (ب) دسمى بينيد، بعد از آن كه به نبات مذكور دوباره آب داده شد، حجرات

آن آب كافى به دست آورده و تازه مى شود.

فكر كنيدمعلم در يك كنج مقدار عطر را در هوا رها مى كند بعد از يك يا دو دقيقه تمام شاگردان بوى عطر را احساس خواهند

كرد، علت آن چيست؟

شكل(الف) نبات پژمرده

شكل(ب) نبات شاداب

شكل(2-3) اثر آب باالى شادابى

است، انتشار مى گويند.ــار ــار در داخل حجرات نيز اتفاق مى افتد. براى حجره عملية انتش عمل انتشــيجن (O2) و كاربن داى اكسايد ــيار اهميت دارد زيرا تبادله گازات اكس بس

(CO2) توسط عملية انتشار صورت مى گيرد.

www.ael.af

22

فعاليتــاعت آن ها را مشاهده نماييد و بنويسيد كه ــمش را در يك ظرف پر از آب بيندازيد و بعد از 24 س چند دانه كش

چرا كشمش ها متورم شده يا پنديده اند؟

اسموسس (Osmosis) چيست؟ــه ماليكول هاى آب آن ــردة نيمه قابل نفوذ از يك محيط ك ــار آب از يك پ انتشــت به يك محيط كه مالكيول هاى آب آن كمتر است، اسموسس مى ــتر اس بيشــت كه در آن حركت ماليكول هاى ــس حالت خاصى از انتشار اس گويند. اسموسآب، از بين يك پردة نيمه قابل نفوذ به يك طرف صورت مى گيرد. در آب خالص ــكر در آب ــت. اگر ماليكولهاى مواد ديگر مانند ش تراكم ماليكولهاى آب ٪40 اســوند ديگر تراكم ماليكولهاى آب كمتر مى شود يعنى فضاى كمترى براى حل ش

ماليكولهاى آب باقى مى ماند.ــكر در تماس با يكديگر ــر آب خالص و محلول ش ــكل 3-3 توجه كنيد. اگ به ش

ــط يك ــرار بگيرند و توس قــردة نيمه قابل نفوذ از هم پماليكولهاى ــند، باش ــدا جــمت محلول شكر آب به ســت آب كم ــه در آن غلظ كــت، حركت مى كند. اما اسماليكول هاى شكر به سبب ــن پرده ــان از اي بزرگى ش

عبور كرده نمى توانند.

آبشكر پردة نيمه قابل نفوذ

شكل(3-3) حركت آب از قسمت آب خالص به طرف محلول شكر

www.ael.af

23

(Photosynthesis) تركيب ضيايي يافوتوسنتيزــذاي مورد نياز خود را از كجا ــما گاهي فكركرده ايد كه حيوانات غ شــتقيم ــتقيم يا غير مس ــت مي آورند؟ تمام حيوانات به طور مس به دسغذا و انرژي مورد نياز خود را از نباتات سبز مي گيرند. در ريشه ساقه، برگ، ميوه و دانه هاي نباتات، غذا هايي كه داراي انرژي هستند وجود ــرورت خود را از چه ــما نباتات غذا و انرژي مورد ض ــد. به نظر ش دارن

مي گيرند؟ــورد نياز خود را از آفتاب مي گيرند و انرژي نور آفتاب نباتات انرژي مــه انرژي كيمياوي تبديل مي كنند. تبديل انرژي نور آفتاب به انرژي را بــط نباتات سبز انجام مي شود، فوتوسنتيز يا تركيب كيمياوي را كه توسضيايي مي نامند. كلوروپالست محل انجام فوتوسنتيز در حجرات نباتات ــات ــر نبات ــت. اگ اســتند، نمي داش وجود ــم ــي ه ــچ حيوان هيوجود نمي داشت. زيرا موجود غذاهاي همه محصول ــان جه در

نباتات مى باشند.

فعاليتــمت قاعدة تخم ــركه عالوه كنيد و قس يك دانه تخم خام مرغ را گرفته در يك ظرف (پتري ديش) يك مقدار سرا به روي آن بگذاريد تا قشر سخت آن نرم شود و غشاي داخل آن بدون آسيب باقي بماند، هم چنان براى جدا نمودن قشر سخت يا پوست تخم مي توان قاعدة تخم را با لبة قاشق آهسته ضربه زده با استفاده از ناخن انگشت چند تكه از پوست تخم را جدا نماييد. دقت كنيد تا غشاى نازك زير پوست سوراخ نشود. بعدا در ظرف كوچك ديگر آب خالص انداخته، قسمت قاعدة تخم را كه قشر سخت آن سوراخ يا ساييده شده است در ظرف طوري ــمت ساييده شده با آب تماس داشته باشد. قسمت ديگر تخم را ــود و صرف همان قس قرار دهيد كه غرق آب نشــوراخ كنيد و يك ميلة شيشه يى يا نيچة قلم خودكار را در آن فرو ببريد. ــت، به احتياط كامل س كه نوك تيز اس

بعد از گذشت يك شبانه روز مشاهده كنيد و نتيجة مشاهدات خود را بنويسيد .

شكل(4-3) عمليه فوتوسنتيز در نبات

آكسيجن

www.ael.af

24

نباتات با استفاده از عملية فوتوسنتيز، غذا را از كدام مواد مي سازند؟ ــات براي توليد غذا، به دو مادة كيمياوي ضرورت دارند، يكي از نباتــه از خاك جذب مي كنند و ــط ريش ــت كه آن را توس آنها آب اســي گيرند. نباتات به ــايد كه آن را از هوا م ــري كاربن داي اكس ديگــرژي باعث تعامل بين ــاج دارند، زيرا اين ان ــرژي آفتاب هم احتي انــط آن ــود. لهذا عمليه اى كه توس ــايد مي ش آب و كاربن داي اكسنباتات سبز از مواد خام يعني آب و كاربن داي اكسايد در موجوديت ــازند، بنام تركيب ــيره مي س كلوروفيل و نور آفتاب، مواد پخته يا شــيجن ــنتيز، گلوكوز و آكس ــود. محصوالت فوتوس ضيايي ياد مي ش

است، بنابر اين معادله آنرا مي توان به شكل ذيل نوشت:

ــنتيز نه تنها براى خود غذا مى سازند، بلكه نباتات در عملية فوتوســاير موجودات زنده كه از نباتات تغذيه مى نمايند نيز غذا و براى س

اكسيجن، كه يك ماده مهم حياتى است، توليد مى نمايند.

ــود؟ ــمت نبات اجرا مي ش ــنتيز در كدام قس عملية فوتوســما ديده ايد كه نباتات اكثرا سبز رنگ اند. رنگ سبز آنها به دليل شــت. كلوروفيل، ماده بسيار مهم بوده موجوديت كلوروفيل در آنها اسو بدون كلوروفيل عملية فوتوسنتيز انجام نمى شود. كلوروفيل انرژي نور آفتاب را جذب مي كند. كلوروفيل در داخل كلوروپالست ها وجود ــوند. قسمت هاي سبز نباتات دارد كه در حجرات نباتي يافت مي ش

داراي اين ماده بوده و حجرات ريشه كلوروفيل ندارند.

گلوكوز+ آكسيجن كاربن داي اكسايد + آب

نور آفتاب كلوروفيل

www.ael.af

25

تنفس حجروىآيا فكركرده ايدكه همه حجرات زنده تنفس مي كنند؟

به شكل(6-3) توجه كنيد اين اشخاص انرژي الزم براي كار كردن را، ازچه تأمين مي كنند؟

ــت ــود را از تنفس حجروى به دس ــورد ضرورت خ ــا انرژي م اينهــه نموديد، ميتوكاندريا با ــد. طورى كه در فصل اول مطالع مي آورنــتفاده از اكسيجن، انرژى ذخيره شده در موادغذايي (گلوكوز) را اســرژي موجود درگلوكوز را آزاد ــى كند. عملية كيمياوي كه ان آزاد مــود. اين انرژى آزاد شده از مواد مي كند، تنفس حجره ناميده مي ش

غذايي، براى تمام فعاليت هاى موجود زنده بكار مى رود.تنفس حجره را توسط معادلة ذيل مي توان نوشت:

ــوز ــيجن + گلوك ــايد+ آب آكس ــن داى اكس انرژى+كاربــراي فعاليت هاى حياتى مثل ــرات زنده اعم از نبات و حيوان ب حجــرورت دارند. اگر حجره ــر و غيره به انرژى ض ــت، تنفس، تكث حرك

فعاليتــيجن توليد آيا درعملية فوتوسنتيزآكس

مي شود؟ــات آبزي را در ــاخچه از يك نب چند شــر از آب، در زير يك قيف ــرف پ يك ظــت ــه كوتاه قرار دهيد و بعد يك تس پايتيوپ پر از آب را سرچپه روي پايه قيف ــطح بگذاريد. قيف بايدكمي باالتر از ســرف قرارگيرد تا آب در زير آن جريان ظ

كند. سپس ظرف را در معرض شعاع آفتاب قرار دهيد. به زودي مشاهده خواهيدكرد، كه حبابهاي گاز از نبات ــمت بااليي تست تيوب جمع مي شود. بعد از آنكه به اندازه كافي گاز جمع شد، تست تيوب ــده و در قس خارج شرا برداريد و يك چوبك گوگرد نيمه افروخته را در آن داخل نماييد و ببينيد چه واقع مى شود؟ اگر اين نبات در تاريكي قرار بگيرد، حباب هاى گاز توليد نمي شود. اگر به جاى شاخچه سبز، ريشه در ظرف مذكور انداخته شود

با وجود نور آفتاب حباب ها توليد نمي شود. از فعاليت باال چه نتيجه مى گيريد؟

شكل(6-3) دو شخص در حالت فعاليت بدنى

ريشه در قيف با تابش نورشاخة برگدار در قيف بدون نور

شاخة برگدار در قيف با تابش نور

شكل(5-3) توليد اكسيجن در عملية فوتوسنتيز

www.ael.af

26

فعاليتآزاد كردن انرژي موجود در بادام زميني (ممپلي)

ــت تيوب را توسط گيرا ــرد بريزيد و درجه حرارت آن را اندازه نماييد، تس ــت تيوب مقداري آب س 1- در يك تسبه پايه وصل كنيد.

2- يك دانه مغز بادام يا ممپلي را در سوزن، دسته چوبي يا سوزن تسليخ فرو ببريد.3- مغز بادام را شعله ورساخته در قسمت زيرين تست تيوب نگهداريد تا وقتيكه مغز بادام به كلي بسوزد.

4- پس از خاموش شدن شعله بادام، بالفاصله درجه حرارت آب تست تيوب را اندازه كنيد.اكنون به سؤاالت ذيل پاسخ دهيد:

وقتي مغز بادام زميني درحال سوختن است چه تعامل كيمياوي رخ مي دهد؟ آيا همة انرژي موجود در مغز بادام زميني به آب منتقل مي گردد؟

شكل(7-3) تاثير فوتو سنتيز و تنفس باالى زنده گى موجودات زنده

فكر كنيدــا موش به زندگى ادامه بدهد، حال آنكه موش تنها با نبات ــت كه هم به صورت تنهايي و هم يكجا ب ــرا نبات توانس چــت؟ در بارة نتايج تجربه پريستلى بين ــت زنده بماند. اهميت اين تجربه براى زنده گى چيس يكجا در ظرف مي توانس

خود مذاكره نماييد.

ظرف (2)

ظرف (1)

ظرف (3)

نتواند انرژي مورد نياز خود را به دست آورد، مي ميرد. حجرات، انرژي الزم را ازگلوكوز به دست مي آورند.

ــى بايد تنفس حجروي را انجام ــة حجرات زنده براى بقاى زنده گ همــنتيز و تنفس، هر دهند. نباتات در موجوديت نور آفتاب عملية فوتوسدو را اجرا نموده و در عدم موجوديت نور (شب) تنها تنفس مي كنند. ــپ را اجرا نمود (شكل ــتلي در قرن هجدهم تجربه خيلى دلچس پريســده ــه اي كه هوا به آن داخل ش ــرف شيش ــى را در ظ 7-3). وي موشــاهده نمود كه موش بعد از گذشت چند ــت، قرار داد و مش نمي توانســاعت جان داد (ظرف1). سپس يك نبات نعناع را تحت عين شرايط سگذاشت، نبات نه تنها زنده ماند، بلكه نمو هم كرد (ظرف2). پريستلى ــرايط متذكره گذاشت وى در يك ظرف ديگر نعناع و موش را تحت شبعد از هشت روز ديد كه موش و نعناع هر دو زنده ماندند و نعناع نمو

هم كرده است (ظرف3). ــيد كه نباتات هوا را خوبتر ــتلي از تجربة خود به اين نتيجه رس پريس

وحيوانات هوا را كثيف يا بدتر مي سازند.

www.ael.af

خالصة فصل سوم انتشار : حركت ماليكولها از محيط غليظ به محيط رقيق مى باشد.

اسموسس: انتشار آب از يك غشاء نيمه قابل نفوذ ازيك محيطي كه غلظت آب آن زياد باشد به يك محيطي كه غلظت آب آن كم است.

فوتوسنتيز: معادله ذيل فوتوسنتيز را واضح مى سازد:

گلوكوز + اكسيجن كاربن داى اكسايد + آب

تنفس حجره را توسط معادله ذيل مي توان نوشت:انرژى + كاربن داى اكسايد + آب اكسيجن + گلوكوز

27

نور آفتابكلوروفيل

6126222 666 OHCOCOOH +⎯→⎯+

ECOOHOOHC ++⎯→⎯+ 2226126 666

www.ael.af

سؤال هاى فصل سومسؤال هاى ذيل را تشريح نماييد.

1- فوتوسنتيز را تعريف كنيد و معادلة آن را بنويسيد.2- موجودات زنده انرژى خود را ازكدام منبع به دست مى آورند؟

3- چرا به فوتوسنتيز تركيب ضيايى مى گوييم؟4- مواد خام مورد نياز براى عمل تركيب ضيايى چيست؟

5- تنفس حجروى را تعريف كنيد.6- اسموسس كدام عمل است؟

جواب درست را انتخاب كنيد.7-چرا فوتوسنتيز در نباتات صورت مى گيرد؟

الف- چون نباتات كلوروفيل دارند ب- چون نباتات ساقه دارندج- چون نباتات ريشه دارند

د- چون حيوانات نباتات را مى خورند8- انتشار، حركت مواد از محيط ................................ مى باشد.

الف- غليظ به غليظب- رقيق به غليظج- غليظ به رقيقد- رقيق به رقيق

28www.ael.af

29

فصل چهارم

تكثر حجرهــر اين كه واحد وظيفوى و ــد حجره عالوه ب طورى كه قبال گفته شــت، واحد تكثرى نيز مى باشد. تمام ــاختمانى موجودات حيه اس سموجودات زنده از حجرة ماقبل يعنى از حجره مادرى خود به وجود ــت كه ــام حجروى يكى از پديده هاى بيولوژيكى اس مى آيند. انقســيمات حجروى چگونه به اثر آن حجرات توليد مثل مى كنند. تقســت؟ حجرات قابليت نمو، رشد و صورت مى گيرد و نتيجه آن چيستقسيم شدن را دارند و تكثر حجرات توسط تقسيم حجروى صورت ــك حجرة واحد، موجود زندة بزرگى به ــى گيرد كه در نتيجه از ي موجود مى آيد، همچنان زخم هاى وجود، هم در نتيجه تكثر حجرات دوباره التيام مى يابند. بدون تكثر حجرات توليد مثل ممكن نيست؛ زيرا در نتيجة همين تكثر حجرات است، كه از والدين اوالد به وجود

مى آيد و بقاى نسل ممكن مى شود.ــام حجروى و فرق بين ميتوسس و ــما با انواع انقس در اين فصل ش

ميوسس آشنا مى شويد.

www.ael.af

30

انقسام حجروىانقسام حجروى به دو نوع اند:

1- انقسام مستقيم يا آميتوسس2- انقسام غير مستقيم (ميتوسس و ميوسس

يا انقسام تنقيصي) :(Amitosis) انقسام مستقيم آميتوسس

ــكل ــره را به ش ــيمات حج ــكل (1-4) تقس شــان مى دهد. اين ــس نش ــتقيم يا آميتوس مســودات زنده ــرا در بعضى از موج ــيمات اكث تقســد. طورى كه ــاهده مى رس ــل بكتريا به مش مثــده، سپس ــود اول بكتريا طويل ش ديده مى شــك فرورفتگى در آن پديد مى آيد و حجره به ي

دو حصه تقسيم مى گردد.

انقسام غير مستقيم به دو نوع است:(Mitosis) الف: ميتوسس

در اين نوع انقسام حجروى ابتدا هسته و بعد سايتوپالزم تقسيم مى شود. در ــرة دخترى به وجود مى آيد. حجرات نو ــه از يك حجرة مادرى دو حج نتيجتوليد شده يا حجرات دخترى داراى عين تعداد كروموزوم هايى مى باشد كه در حجرة مادرى موجود است. در اين عمليه هسته قبل از تقسيم شدن يك ــله مراحل مختلف و پيچيده را طى مى كند كه عبارت از چهار مرحله سلس

ذيل مى باشد:4- تيلوفيز 3- آنافيز 2- ميتافيز 1- پروفيز

ــان كرد كه قبل از شروع انقسام حجروى، حجره مرحله آمادگى بايد خاطر نشــى پيمايد كه اين حالت را به نام انترفيز (Interphase) ياد مى كنند. در را م

اين مرحله حجره به حد آخر نموى خود مى رسد و آمادة انقسام مى گردد.ــروع مي ــس از مرحله پروفيز ش ــام ميتوس 1- پروفيز (prophase) : انقســود و ــت آماده گي يا انترفيز خارج مي ش ــن مرحله حجره از حال ــردد. در اي گ

شكل(1-4) انقسام مستقيم در بكتريا

www.ael.af

31

ــتة آن رونما مي گردد. طوري كه ابتدا رشته هاي شبكه تغييراتي در هســي كه وظيفه انتقال خواص ارثي ــده به كروموزوم كروماتين ضخيم شــكيل ــود. كروموزوم ها از دو بازو تش ــده دارد، تبديل مي ش ــه عه رابــنترومير(Centromere) باهم وصل اند. ــده اند. بازوها توسط س شــنتريول كه جسم استوانه اى در مرحلة پروفيز در حجرات حيواني، ســكل است، به دو حصه تقسيم شده به طرف دو قطب حجره حركت شــنتريول ها در پهلوى هسته قرار دارند. در اين مرحله جدار مي كند. س

هستوي به تدريج از بين مى رود .ــتوي در مرحلة 2- ميتافيز (Metaphase) : با ازبين رفتن جدار هســده، در منطقة استوايي حجره قرار مي گيرند. پروفيز كروموزومها آزاد شــوزوم در نقاط ــود هر كروم ــكل (2-4) ديده مي ش ــوري كه در ش ط

سنترومير با رشته هاي دوك مانند وصل مي گردد.3- آنافيز (Anaphase) : آنافيز مرحله سوم تقسيمات غير مستقيم ــكل (2-4) مي بينيد كروموزومهايي ميتوسس است. طوري كه در شكه در مرحله ميتافيز به رشته هاي دوك مانند وصل اند، به دو طرف

قطب حجره حركت مي نمايند و از هم جدا مى شوند. ــيمات غير 4- تيلوفيز (Telophase) : تيلوفيز مرحلة آخري تقســت. در اين مرحله كروموزومها به قطبهاي حجره ــتقيم حجره اس مسرسيده و اطراف شان را غشاي هستوي احاطه مي نمايد. كروموزومها نيز دوباره به شكل رشته هاي شبكه كروماتين تبديل مي شوند. همچنان رشته هاي دوك مانند نيز از بين مى رود. در ختم اين مرحله سايتوپالزم حجره نيز به دو حصه تقسيم مي شود و در نتيجه از يك حجرة مادرى ــت، به ــرة جديد كه هر كدام داراي عين تعداد كروموزومها اس دو حج

وجود مي آيد.درحجرات حيوانى بعد ازمرحلة تيلوفيز در وسط حجره يك فرورفتگى

www.ael.af

32

ــرات نباتى ــود. درحج ــيم مى ش ــه وجود مى آيد و حجره به دو حصه تقس بــط حجره يك ديوارحجروى فرورفتگى به وجود نيامده؛ بلكه عوض آن در وســود. در نباتات ــيم مى ش ــود مى آيد و در نتيجه حجره به دو حصه تقس بوج

سنتريول ها موجود نمى باشد.

شكل(2-4) عمليه ميتوسس در حجرات حيوانى

شكل(3-4) مرحله تيلوفيز در حجرات نباتى

فعاليتــاليد تهيه شدة ريشه پياز يا ساليد آماده شدة ديگرى را ز ير ميكروسكوپ مطالعه نموده، مراحل مختلف يك س

ميتوسس را در كتابچه هاى تان رسم نماييد.

آنافيز پروفيزميتافيزتيلوفيز

www.ael.af

33

اهميت ميتوسســو و نمو رول اساسى دارد. روزانه ميليون عمليه ميتوسس براى نشــرات از بين رفته ــما از بين مى رود، حج ــم ما و ش ــا حجرة جس هــود. همچنان حجرات خون ــط اين عمليه دوباره توليد مى ش توسروزمره از بين مى روند و دوباره به وجود مى آيند. نموى موجودات ــس صورت مى گيرد. تنها از ــيم حجروى ميتوس ــط تقس زنده توساين راه ممكن است از يك طفل، انسان بالغ و از يك نهال كوچك، درخت بزرگى به وجود آيد. اگر پوست وجود خود را در نظر بگيريم، ــرات از بين رفته را حجرات ــرات بااليى مى ميرند و جاى حج حججديدى كه توسط عمليه ميتوسس از داخل توليد مى شود، دوباره

اشغال مى كنند.

فعاليتبياييد مدل كروموزوم بسازيم

مواد مورد ضرورت: سيم هاى برق به رنگ هاى مختلف، مهره، كاغذ ليبل و چاقو.طرزالعمل: شاگردان دو توته سيم برق به رنگهاى مختلف را گرفته آنها را به اندازه هاى مساوى قطع نموده (در اثناى قطع نمودن توسط چاقو از احتياط كار گرفته شود) از آن مطابق شكل (5-1) مربوط فصل اول سيم ها را توسط مهره و تار پيوند داده كروموزوم بسازند، سپس ليبل ها را نمره گذارى نموده باالى كروموزوم نصب كنند. براى نشان دادن عمليه

ميتوسس اقال بايد دو كروموزوم موجود باشد. مهره در بين دو تار با سنترومير قابل مقايسه است.

(Meiosis) ب: انقسام تنقيصىطورى كه شما قبال در عملية ميتوسس خوانديد، كروموزوم ها يك جزء ــته اند كه در وقت تقسيم همان تعداد كروموزوم از يك حجره مهم هســيم حجروى ديگرى هم وجود ــود؛ اما تقس به حجرة ديگر منتقل مى شــيم تعداد كروموزوم ها در حجرات جديد نصف مى دارد كه در اين تقســيم حجروى بنام ميوسس ياد مى شود. لفظ ميوسس به گردد. اين تقس

فكر كنيد ــيد، شايد بعد از گذشت چند روز التيام يافته باشد. كدام عمليه ــت خود را توسط چاقو زخمى نموده باش اگر دس

باعث ترميم دوباره انساج تخريب شدة دست شما شد؟

www.ael.af

34

معنى تنقيص يا كاهش است. ميوسس يك عملية كاهش كروموزومى است. اين انقسام حجروى در حجرات جنسى صورت مى گيرد. در اين عمليه از يك حجرة مادرى چهار ــداد كروموزوم هاى ــى آيد. حجرات جديد داراى نصف تع ــرة دخترى به وجود م حجــس در دو مرحله تكميل مى شود. ميوسس ــند. عمليه ميوس حجرات مادرى مى باش

اولى و ميوسس دومى كه يكى بعد ديگرى انجام مى شود.

اهميت عمليه ميوسس ــت زياد برخوردار ــى صورت مى گيرد از اهمي ــس در حجرات جنس عملية ميوســود، كه بعد از القاح (تركيب ــت. در اين عمليه تعداد كروموزوم ها نصف مى ش اسحجرات جنسى مذكر و مونث) دوباره به همان تعداد اولى مى رسد. به اين صورت ــد و خصوصيات هر نوع حفظ مى ــاوى مى مان ــداد كروموزوم ها در هر نوع مس تعشود. به طور مثال تعداد كروموزوم هاى انسان 46 عدد يا 23 جوره مى باشد، كه ــه مساوى مى ماند. اگر اين طور نمى بود، تعداد كروموزوم اين تعداد براى هميشها در هر نسل دو برابر شده، باالخره در نسل هاى آينده تعداد كروموزوم ها به ال يتناهى مى رسيد، كه اين كار ناممكن است. عمليه ميوسس يك عمليه بسيار مهم

براى توليد نسل و بقاى نوع موجود زنده در حيوانات و نباتات عالى است.

شكل(4-4) عمليه ميوسس را نشان مى دهد

الف) ميوسس اول

ب) ميوسس دوم

www.ael.af

خالصة فصل چهارمــت. تكثر به معناي ازدياد ــل اس تكثر يكى از خواص عمدة موجودات زنده براى بقاى نس

نسل موجودات زنده بوده و تمام حجرات زنده توسط انقسام حجروى تكثر مى كنند.ــام يك حجره مستقيما به دو حجره تقسيم ــس يا انقسام مستقيم : در اين انقس آميتوس

مى شود .ــتقيم : كه در حجرات جسمى صورت مى گيرد و چهار مرحله ــس يا تكثر غير مس ميتوســرات، تعداد كروموزومهــا ثابت ــز ، آنافيز و تيلوفيز . در اين تكثر حج ــز ، ميتافي دارد: پروفي

مى ماند. ميوسس يا تنقيص كروموزومى : در حجرات جنسى صورت مى گيرد. از يك حجره چهار ــره جديد تعداد نصف كروموزوم هاى حجره مادرى ــره جديد به ميان مى آيد و هر حج حج

را دارا مى باشد.

35 www.ael.af

سؤال هاى فصل چهارم1- موجودات زنده چرا تكثر مى كنند؟

2- تكثر به چند شكل صورت مى گيرد؟3- عملية ميوسس در كدام نوع حجرات صورت مى گيرد؟ 4- عملية ميتوسس در كدام نوع حجرات صورت مى گيرد؟

5- فرق بين عملية ميوسس وميتوسس چيست؟ واضح سازيد.ــل صحيح حرف (ص) و در مقابل جمله غلط ــاي ذيل را به دقت خوانده و در مقاب ــه ه جمل

حرف (غ) بنويسيد:6- عملية ميتوسس در حجرات جسمى صورت مى گيرد. ( )

7- در عملية ميوسس تعداد كروموزوم ها درحجرات نو (دخترى) ثابت مى ماند.( )8- مرحلة انترفيز مرحلة آماده گى حجره مى باشد.( )

9- عملية ميتوسس درحجرات جنسى صورت مى گيرد. ( )ــود كه عبارت از ميوسس اولى و ميوسس ــس در دو مرحله تكميل مى ش 10- عملية ميوس

دومى مى باشد. ( )

36www.ael.af

37

فصل پنجم

نباتات تخمدارآيا مى دانيد كه غذا از چه به دست مى آيد؟ آيا فكركرده ايد كه

در جهان چند نوع نبات وجود دارد؟ــان و حيوان وابسته به نباتات است. نباتات عالوه بر زنده گى انســكيل مى دهند، براى مقاصد مختلف ديگرى اينكه غذاى ما را تشنيز به كار مى روند. از چوب نه تنها در ساختن خانه ها و تعميرات استفاده مى شود، بلكه به حيث مادة سوخت و ساختن كاغذ مورد استفاده قرار مى گيرد. از نباتات طبى در ساختن دوا هاى مختلف

استفاده مى شود. نباتات داراى انواع مختلف مى باشند.در اين فصل شما با نباتات تخمدار، قسمتهاى عمدة نباتات گلدار ــمت نبات آشنا شده و راجع به تخم هاى نباتات و وظايف هر قســكيل دهندة آن معلومات ــيمه و مواد تش ــيمه و دو مش يك مش

حاصل خواهيد كرد. www.ael.af

38

نباتات تخمدار و گروپ هاى آنها:شكل 1-5 نباتات تخمدار را نشان مى دهد. اين نباتات داراى ريشه، ساقه و برگ بوده ــوند. نباتات ــيم مى ش و توليد دانه مى نمايند. نباتات تخمدار به دو گروپ عمده تقسظاهر البذر كه دانه هاى شان برهنه بوده و توليد گل نمى كنند و نباتات مخفى البذر كه دانه يا تخم شان در ميان ساختمانى به نام ميوه جا دارد. از اينكه تخم هاى اين نباتات

توسط گلها به وجود مى آيند اينها را به نام نباتات گلدار نيز ياد مى كنند.

نباتات گلدار به دو دسته ذيل تقسيم شده اند:ــان از يك پله ساخته شده؛ نباتات يك مشـيمه: كه دانه هاى ش

مثل: گندم، جو و جوارى. نباتات دو مشـيمه: دانه هاى اين نباتات از دو پله به وجود آمده؛

مانند: لوبيا، نخود و غيره. ــيمه را خوب تر بشناسيم، ــيمه و دومش براى اينكه نباتات يك مش

فعاليت هاى ذيل را اجرا مى كنيم:

شكل(1-5) نباتات تخمدار ب) ظاهرالبذر الف) مخفى البذر

www.ael.af

39

ــت ؟ تخم ــده اس ــاخته ش آيافكركرده ايد كه تخم نباتات از چه ســده است. مواد ــاخته ش نباتات از مواد عضوى و مواد غير عضوى سعضوى شامل مواد نشايسته يى، مواد پروتينى و تيلها مى باشد. مواد

غير عضوى شامل نمك هاى معدنى و آب است.

فعاليتــه خميردار ــد. بعد تك ــه محكم ببندي ــل انداخت ــك تكه ملم ــرده و در ي ــر ك ــدم را خمي ــدار آرد گن ــك مق يــى ــود م ــه خ ــيرى را ب ــگ تباش ــرده رن ــر ك ــالس تغيي ــگ آب گي ــد، رن ــور بدهي ــالس آب ش ــك گي را در يــكيل ــپناك تش ــازك و چس ــيار ن ــك ورقه بس ــد ي ــت كني ــل دق ــه ملم ــى تك ــمت بيرون ــر در قس ــرد. اگ گيمى گردد كه پروتين در آن موجود است. تكه ململ را از گيالس بيرون كشيده و چند قطره از آب تباشيرى رنگ گيالس را در يك نل امتحانى بيندازيد و باالى آن چند قطره محلول آيودين عالوه كنيد، ديده مى شود كه رنگ

تباشيرى به رنگ آبى تبديل مى شود. بگوييد علت آن چيست؟

فعاليتچند دانه تخم نبات يك مشيمه (گندم) و دو مشيمه (لوبيا) را در يك گيالس انداخته باالى آن قدرى آب عالوه كنيد. به مدت 24 ساعت به درجة حرارت مناسب (20 - 25 درجه سانتى گريد) بگذاريد. بعد از آن تخم ها را ــك نشود) مشاهده نماييد و نتايج مشاهدات ــته (كاغذ يا تكه بايد خش بين يك پارچه تكه يا كاغذ مرطوب گذاش

خود را بنويسيد.ــم نموده ، آنچه را كه مشاهده ــيمه را دركتابچه هاى تان رس ــيمه و دو مش ــاختمان تخم نبات يك مش اكنون س

نموديد روى رسم نشان دهيد.زيـ فرق بين تخمهاى نباتات يك مشيمه يى و دو مشيمه يى را واضح سازيد. ح و ر يى ي ووو و يىى ي ي ب ى ه

شكل (2-5)جوانه زدن در نباتات

ب- جوارىالف-لوبيا

www.ael.af

40

ساختمان نباتات تخمدارــما نباتات تخمدار را ديده ايد و قسمت هاى مختلف آنرا از دروس شــه قسمت ــيد و مي دانيد كه يك نبات از س دوره ابتدايى مى شناس

اساسى به نام ريشه، ساقه و برگ تشكيل شده است .

ريشه آن قسمت نبات است كه در خاك فرو مى رود. وظايف آن عبارت ــتن نبات به روى زمين، جذب آب و مواد معدنى از استوار نگهداشاز خاك و انتقال آنها به ساقه و در بسيارى نباتات وظيفه ذخيروى ــته را دارد. اگر چند دانه ــواد غذايى عضوى مثل گلوكوز و نشايس متخم نخود را در ظرفى كه داراى خاك مرطوب باشد، بكاريد، تخمها ــذب كرده، در مدت چند روز مى پندند. ــاك مرطوب ج آب را از خــت تخم، از نطفة آن ساختمان ميله ــدن پوس باالخره بعد از پاره شــفيد رنگ مى بر آيد كه به نام ريشة اولى يا اصلى نبات ياد مانند سمى گردد. اين ريشه بعد از گذشت چند روز توسط حجرات نمويى ــزوده و در خاك فرو ــرار دارد به طول خود اف ــه ق كه در نوك ريشــه اصلى به وجود مى ــه هاى خورد از اطراف ريش مى رود. بعدا ريش

آيند كه آنها را به نام ريشه هاى فرعى يا ثانوى ياد مى كنند.ــاد ــه ي ــتم ريش ــام سيس ــه ن ــى را ب ــى و فرع ــه اصل ــوع ريش مجمــكل دو نوع است: سيستم ريشه يى راست مى كنند كه ازنقطه نظر شــت، ريشه اصلى از ريشه هاى ديگر ــان. در سيستم ريشه يى راس و پاش

فعاليتــيد كه دانه هاى ــك را در يك نل امتحانى انداخته. اين گندم را حرارت دهيد . متوجه باش صد گرام گندم خشگندم نسوزد ! بعد از حرارت دادن، گندم را وزن نماييد و ببينيد كه در وزن آن تغيير آمده است يا نه . علت آن

چيست؟

www.ael.af

ريشـه: مختلف قسـمتهاى ــة يك ــر مقطع طولى ريش اگــاهده كنيد ــوان را مش نبات جــاى ذيل را در آن ديده بخش ه

مى توانيد:كالگك ريشـه: كه به صورت ــكل مخروطى ــوم داراى ش عمــوده و به رنگ زرد كاله مانند بــود كه ــوارى ديده مى ش يا نصــرات ــوى حج ــة محافظ وظيف

نمويى را به عهده دارد .

ضخيم تر بوده ، حال آن كه در سيستم ريشه پاشان ريشه هاى اصلى ــه ها وظيفة ــده نمي توانند. بعضى از ريش ــى از همديگر فرق ش و فرع

ذخيروى را دارا مى باشند؛ مثل: زردك، شلغم، ملى و غيره.

ريشه ذخيروى ريشه راست ريشه پاشانشكل(3-5) اقسام ريشه

شكل (4-5) قسمت هاى مختلف ريشه.

قسمت تمايز حجرات

قسمت درازشدن حجرات

قسمت تقسيم حجرات

كالگك

{{

{41

www.ael.af

شكل(5-5) پندكهاى ساقه

قسـمت نمويى: از حجرات نمويى ساخته شده است. حجرات جديد در اين بخش ريشه توسط انقسام حجروى به وجود مى آيند.

قسمت طولى: حجرات اين قسمت در اثر انقسام حجرات نمويى به وجود مى آيند و سبب طويل شدن ريشه مى گردند.

ــاج انتقالى (زايلم و فلويم) در آن قسـمت تمايز حجرات : كه انســه مويكها به وجود مى آيدكه وظيفة ــود. در اين بخش ريش ديده مى ش

آن ها جذب آب و مواد معدنى است .

ساقه ــه، باالى زمين نمو كرده و ــاقه آن قسمت نبات است كه بعد از ريش ســت ــاقه ها اكثرا به صورت راس ــد. س داراى پندكها و برگ ها مى باشهوايى نمو مى كنند، ولى بعضى ساقه ها وجود دارند، كه به صورت

افقى در زير خاك و يا روى خاك نمو مى كنند.ــه به برگ، ــال آب و مواد معدنى از ريش وظايف مهم سـاقه: انتقانتقال غذاى ساخته شده از برگ به قسمت هاى ديگر نبات و استوار ــتن برگ، گل و ميوه از وظايف ساقه است. در بعضى نباتات نگهداشــم به عهده دارد. وقتى كه ــاقه ها وظيفه ذخيره مواد غذايي را ه ســاالى آن برآمده گى هايى به وجود ــاقه نمو مى كند، بعد از مدتى ب ســوند. گره ها عبارت از ساختمان هايى مى آيد، كه به نام گره ياد مى شمى باشد كه از آنها برگها و پندكها توليد مى شود. پندكها از ورقه هاى ــپيده اى تشكيل شده اند كه بعد از نمو از هم ديگر نازك و به هم چس

جدا شده و به برگ يا گل تبديل مى شوند.پندكها دونوع اند:

ــد و به نام پندكهاى ــاقه مى روين پندكهـاى نمويى كه در نوك ســاقه را به دوش دارند. ــود و وظيفة نموى طولى س انتهايى ياد مى شپندكهاى جانبى كه در اطراف ساقه مى رويند و شاخچه، برگ، گل

و ميوه را توليد مى كنند.

پندك انتهايى

پندك جانبى

42www.ael.af

43

ساختمان ساقة نباتات چوبىــال ــات چوبى را كه چند س ــاقة يك نب ــع عرضانى س ــرگاه مقط هــمتها را در آن ــن قس ــد، اي ــاهده نمايي ــد، مش ــته باش ــر داش عمــى و خارجى ــمت داخل ــمت پوسـت كه از دو قس ــى بينيد: قس مــخت بوده، از ــمت خارجى آن ضخيم و س ــده است. قس ساخته شــت كه نبات را از ضايع شدن آب، ــده اس ــاخته ش حجرات مرده ســمت ــدن محافظت مى كند. قس ــدن ميكروبها و زخمى ش داخل شــده، مواد غذايى را ذخيره ــت به نام كارتكس ياد گردي داخلى پوســت دارد. بعد از آن ــرف داخل كارتكس فلويم موقعي ــد. به ط مى كننسج كامبيوم واقع بوده، به طرف داخل كامبيوم زايلم موقعيت دارد.

شكل ( 6-5 ) اقسام ساقه

اقسام ساقه ــاقه ها اقسام زيادى دارند. ساقه هاى راست؛ مانند: گندم، چهارمغز، ســاقه هاى خزنده كه به صورت افقى بر روى زمين نمو ــيب و غيره. س ســاقه هاى پيچان كه به دور مى كنند؛ مانند: توت زمينى، كدو و غيره. ســام نزديك خود مى پيچند؛ مانند: عشق پيچان و غيره. ساقه هاى اجسزير زمينى كه مواد غذايي در آن ذخيره مى شود؛ مانند: كچالو و غيره.

ج) ساقه زيرزمينى كچالوب) ساقه خزنده توت زمينى الف) ساقه پيچان لوبيا

www.ael.af

44

چطورنباتات بزرگ مى شوند؟ــرا در آخر ــانى كنيد و آن ــات را در فصل بهار نش ــاقة يك نب اگر ســده است. آيا فصل خزان ببينيد، خواهيد ديدكه نبات مذكور بلند ش

مى دانيد چرا؟ــود كه ــاد مى ش ــاقه ي ــام نموي طولى س ــه ن ــاقه ب ــدن س بلند شــاقه موقعيت ــه در نوك س ــدك نمويى ك ــرات پن ــط تكثر حج توســى قطع گردد، ــاقة اصل ــد، صورت مى گيرد. اگر پندك نوك س دارنــاخه هاى جديدى ــت نموده و ش ــروع به فعالي ــاى جانبى ش پندكه

ــه وظيفه انتقال ــازد ك ــه كامبيوم به طرف خارج، فلويم را مى س طبقــه دوش دارد. و به طرف داخل، ــواد غذايى را به تمام حصص نبات ب مــاقه ــدن يا نموى عرضى س ــد مى كند و باعث ضخيم ش ــم را تولي زايل

مى شود.ــاج انتقالى زايلم بوده كه آب و نمكهاى قسـمت چوب: داراى انس

معدنى را از ريشه به تمام قسمتهاى نبات مى رساند.قسمت مغز: قسمت مركزى ساقه راتشكيل مى دهد. اين قسمت را در نباتات جوان به خوبى ديده مى توانيم. مغز داراى حجرات بزرگ

است كه در آن مواد غذايى ذخيره مى گردد.

شكل.(7-5) مقطع طولى و عرضى يك ساقه چوبىپوست

زايلم

كامبيوم

فلويم

كارتكس

www.ael.af

45

برگــى رويد. برگ ــاقه ها م ــت كه بر روى س ــبز رنگ نبات اس ــو س عضــن وظيفه ــل) مهمتري ــبز رنگ (كلوروفي ــتن ماده س ــبب داش به ســذاى نباتات ــده دارد. از اينكه غ ــه عه ــت، ب ــاختن غذا اس را كه ســازى نبات ياد ــرگ را فابريكه غذا س ــود، ب ــاخته مى ش ــا س در برگه

مى كنند.

اشكال مختلف برگــنيز، كدو، جوارى، گندم، ناجو و برگهاى نباتات مختلف؛ مانند: گشغيره، به ترتيب داراى جسامت هاى خورد، بزرگ، دراز و سوزنى اند. ــاختمان خارجى، اكثرا از دو قسمت تيغه و دمبرگ برگها از نگاه س

معلومات اضافي آيا مى توانيد سن و سال يك نبات (درخت توت) را تعيين كنيد؟

ــدة درخت توت را به دقت ببينيد، در آن حلقه هايى ديده مى شوند، كه هر اگر تنة اره شحلقه از يك قسمت كوچك و تاريك (حلقه تابستانى) و يك قسمت بزرگ و روشن (حلقه بهارى) ساخته شده است. اين حلقه ها توسط فعاليت حجرات كامبيوم به وجود آمده و ــود. اين حلقه ها را به نام حلقه هاى ساالنه ياد مى كنند. باعث نموى عرضى نبات مى شــال است. هر ــاالنه از نظر بزرگى مختلف اند و مربوط به بارنده گى همان س حلقه هاى سقدر بارنده گى در همان سال زياد باشد، حلقه بزرگتر مى باشد. مى توان از روى حساب

كردن حلقه هاى ساالنه، سن و سال درخت را معلوم كرد.

ــى كند. ــر نمو م ــى زيادت ــورت جانب ــت به ص ــازند و درخ ــى س مــرده و بلند ــا طوال نموك ــه نباتات نه تنه ــان بايد كرد ك ــر نش خاطــوند، بلكه عرضا نيز نمو كرده و بزرگ مى شوند. بزرگى عرض مى شساقه طوري كه قبال گفتيم از اثر تكثرحلقة كامبيوم (طبقه حجرات ــاقه مى باشد. نسج كامبيوم هميشه در حالت تكثر است زنده) در س

و اين تكثرسبب مى شود كه قطر ساقه زياد شود.

www.ael.af

46

ساختمان برگ ــط ــاند. اپى درمس بااليى توس اپى درمس (Epidermis) دو طرف برگ را مى پوشيك قشر نازك به نام كوتيكوال پوشيده شده است. در زير اپى درمس بااليي انساجى به نام كتاره (Palisade) و اسفنجى موجود اند كه در آن كلوروپالست ها موقعيت دارند. ــج به نام ميزوفيل (Mesophyll) هم ياد مى شوند. در بين ميزوفيل، اين دو نوع نسانساج انتقالى زايلم و فلويم قرار دارند. اپى درمس طرف پايينى برگ هم يك طبقه يى ــتوماتا (Stomata) براى تبادله گازات و كنترول ــوراخ هايى به نام س بوده و در آن س

بخارات آب موقعيت دارند.

فعاليتــع آورى كرده، برگهاى دنباله دار و بدون ــب و يا محيط نزديك تان برگهاى نباتات مختلف را جم ــن مكت از صح

دنباله را از هم جدا كنيد و بنويسيد كه هر يكى از برگ ها مربوط كدام نبات مى باشند.

شكل (8-5) ساختمان داخلى برگ

ــده اند، تيغه برگ يك صفحه هموار سبز رنگ و دمبرگ ميلة باريكى ــكيل ش تشاست كه تيغه برگ را به ساقه وصل مى كند.

ــتقيما برگ بعضى نباتات بدون دمبرگ (دنباله) بوده كه در اين صورت برگ مسبه ساقه وصل مى باشد.

اپى درمس بااليى

سوراخ

{ {انساج اسفنجى}

انساج كتاره

انساج انتقالى

اپى درمس پايينى

www.ael.af

47

رگبندى برگــه برگ را از نزديك ببينيد، رگهاى زيادى در آن ديده اگر يك تيغــتوار نگه داشته، آب و نمكهاى معدنى را ــوند كه برگها را اس مى شــمتهاى ــاقه و ديگر قس انتقال مى دهند. عالوتا مواد عضوى را به سنبات مى رسانند. در اكثر برگهاى نباتات دو قسم رگبرگ ديده مى ــى. رگبرگ اصلى بزرگ بوده و ــود: رگبرگ اصلى و رگبرگ فرع شــا ــط برگ قرار دارد. رگبرگ فرعى از رگبرگ اصلى منش در وسگرفته و به شكل شاخه ها در تمامى قسمت هاى برگ تقسيم شده

است. در نباتات مختلف دو نوع رگبندى ديده مى شوند:

رگبنـدى موازى: كه در آن رگبرگ هاى فرعى با هم ديگر موازى مى باشند؛ مانند: گندم، جوارى و غيره.

رگبندى جال مانند: در اين نوع رگبندى رگبرگهاى فرعى از رگ اصلى جدا گرديده و به شكل جال ديده مى شوند و به دو شكل مى باشد، يكى به شكل پر مانند مثل برگ توت و سيب و ديگرى پنجه

مانند مثل برگ هاى چنار و تاك.

شكل(9-5) رگبندى برگها

ب - رگبندى جال مانند الف) رگبندى موازى

www.ael.af

48

فعاليتــك نماييد، تا چملك ــاس رگبندى انتخاب نموده، آنها را در بين دو كاغذ خش برگ هاى نباتات مختلف را به اس

نشوند، آنها را در كتابچه خود بچسپانيد و نام نبات را با نوع رگبندى آن در زير برگ بنويسيد.

فعاليتاشكال برگهاى ساده و مركب و ترتيب برگها به روى ساقه را در كتابچه هاى خود رسم نموده، نامگذارى كنيد.

برگهاى ساده و مركبــيم شده اند: برگهاى ساده و برگهاى مركب. ــته تقس برگها از نگاه تعداد تيغه به دو دسبرگ هاى ساده عبارت از برگهايى است كه يك تيغه واحد در دمبرگ آنها وصل باشد. ــد، برگ مركب گفته مى شود؛ برگهايى كه در آنها چند تيغه به يك دمبرگ وصل باش

مانند: برگهاى عكاسى، گالب و غيره. ــد آنرا ــاقه يك برگ وصل باش ترتيـب برگها بر روى سـاقه: هرگاه باالى هرگره سبرگهاى متناوب مى گويند؛ مانند: برگ توت. هرگاه باالى هر گره ساقه دو برگ مقابل ــد: برگ نعنا. هرگاه باالى ــند آنرا برگهاى متقابل مى گويند؛ مانن ــر وصل باش همديگ

هرگره ساقه چندين برگ وصل باشد آنرا برگهاى غنچه يى مى گويند.

شكل(10-5) برگ هاى ساده و مركبب) برگ مركب الف) برگ ساده

دمبرگ

ساقه

www.ael.af

49

سؤال هاى فصل پنجمجواب درست را انتخاب كنيد.

1- نباتات يك مشيمه از جمله نباتات ......................... بشمارمى روند.الف) نباتات ابتدايى ب) نباتات ذره بينىج) نباتات گلدار د ) نباتات بدون گل

2- لوبيا، نخود، سيب و زردآلو از جمله نباتات .................... بشمار مى روند.الف) يك مشيمه ب) دو مشيمهج ) بدون گل د) هيچكدام

3- يكى ازوظايف مهم ريشه ....................... است.

خالصة فصل پنجمــده اند. نباتات مخفى البذر ــيم ش نباتات تخمدار به دو گروپ ظاهر البذر و مخفى البذر تقس

توليد گل و ميوه مى كنند، كه به نام نباتات گلدار هم ياد مى شوند.ــيمه يا دو پله ــيمه يا يك پله يى و نباتات دو مش نباتات گلدار به دو گروپ نباتات يك مش

يى تقسيم شده اند. نباتات گلدار از سه قسمت (ريشه، ساقه و برگ) تشكيل شده اند.

ريشه نبات را در زمين استوار نگه مى دارد، آب و نمكهاى معدنى را جذب و به ديگر حصص نباتات انتقال مى دهد. ريشه ها به قسم راست و پاشان موجود مى باشند.

ساقه راه عبور و مرور مواد غذا يى، آب و نمكهاى معدنى بين برگ و ريشه است. وظيفه مهم ديگر آن استوار نگهداشتن نبات مى باشد.

ــت كه بر روى ساقه مى رويد. در برگ مواد غذايى توليد مى شوند. ــبز نبات اس برگ عضو سبرگ فابريكه غذا سازى نبات است.

www.ael.af

50

الف) جذب آكسيجن هوا ب) فوتوسنتيز ج ) جذب آب و مواد معدنى د) هيچكدام

4- ساقه خزنده در نباتات ................... وجود دارد.الف) توت زمينى و كدو ب) چنار

ج ) گندم و پياز د) هيچكدام 5- برگ را........................ نيز ياد مى كند.

الف) منبع انرژى ب) فابريكه غذا سازى نباتج ) ذخيره گاه مواد غذايى د) هيچكدام

جمالت ذيل را در كتابچه هاى تان بنويسيد و در مقابل جملة صحيح عالمت (ص) و در مقابل جملة غلط عالمت (غ) رابگذاريد.

( 6- نباتات يك مشيمه و دو مشيمه از جملة نباتات بدون تخم اند.( ( 7- ريشه داراى انساج انتقالى (زايلم وفلويم) مى باشد. (

8- كدو و توت زمينى داراى ساقة پيچان است. ( ) 9- كچالو ساقة زير زمينى است. ( )

10- برگهاى نباتات از لحاظ ساختمان خارجى با همديگر شبيه اند. ( )11- گل يك عضو نبات است كه از ميوه به وجود مى آيد. ( )

سؤال هاى ذيل را تشريح نماييد.12- نباتات تخمدار را تعريف كنيد.

13- فرق بين نباتات يك مشيمه و دو مشيمه در چيست؟14- تخم نباتات از كدام مواد ساخته شده است؟ با مثال واضح سازيد.

15- نباتات تخمدار از كدام اجزا تشكيل شده اند؟16- وظايف مهم ريشه را بيان كنيد.

17- ريشه هاى اصلى و فرعى از هم چه فرق دارند؟18- وظايف مهم ساقه در نباتات كدامها است؟

19- برگ چه وظيفه يى دارد؟20- انواع رگبندى را با مثال واضح سازيد.

www.ael.af

51

فصل ششم

تكثر نباتات تخم دار ــوب مى شوند كه در نبات تخمدار از جمله موفقترين نباتات محسآب، خشكه و كوه هاى بلند يعنى در هر نوع محيط زيست نمو مى ــرايط نمايند. علت موفقيت اينها توافق با محيط هاى مختلف و شــاختمانهاى ــن توافق، به وجود آمدن س ــد. در اي گوناگون مى باشــات وتوليدات آنها رول عمده دارند. تخمهاى خاص براى تكثر نباتــرايط نامساعد سالها يا حتى قرنها زنده اين نباتات مى توانند در شــرايط براى شان مساعد شد، دوباره نمو نمايند، بمانند و وقتيكه شــالى هاى چندين به اينصورت اين نباتات قادر اند در مقابل خشكســاله مقاومت نموده و بعد از آن به توليد نسل ادامه دهند. نباتات ستخمدار براى زنده گى انسان و موجودات زنده ديگر خيلى مهم اند. ــتفاده مى كنيم، زير سايه شان زيرا به حيث مواد غذايى از آنها اسمى نشينيم، اكسيجن توليد شده توسط آنها را تنفس و از چوبهاى شان براى تعمير خانه ها و سوخت استفاده مى كنيم، با مطالعه اين فصل با اعضاى تكثرى نباتات، ساختمان گل و اهميت تكثر نباتات ــويد و نباتات تخمدار معمولى افغانستان را شناخته و ــنا مى ش آش

اهميت شان را در زنده گى روزمره بيان نموده مى توانيد.

www.ael.af

52

تكثر جنسى در نباتاتــاختمانهاى ــم نباتات تخمدار به وجود آمدن س ــخصات مه از مشخاص تكثرى مذكر و مونث در آنها است. حجرات تكثرى به خوبى ــرى مذكر در اين ــوند. حجرة تكث ــاختمانها حفظ مى ش در اين ســك نبات به نبات ــاد و انواع حيوانات از ي ــيلة آب، ب ــات به وس نباتديگر، منتقل مى شود و پس از رسيدن به ساختمان تكثرى مونث ــده (زايگوت) را ــده، تخم القاح ش ــى مونث يكجا ش با حجره جنســرار دارد. در فصل ــد. زايگوت درون تخم يا دانه ق ــكيل مى ده تشــل خوانديد كه نباتات تخمدار به دو گروپ ظاهر البذر و مخفى قبالبذر تقسيم مى شوند. اين دو گروپ از نقطه نظر تكثر از همديگر ــت كه در نباتات ــرق دارند. مهمترين فرق اين دو گروپ اين اس فظاهر البذر گل و ميوه تشكيل نمى شود. به وجود آمدن گل و ميوه ــار آن به اين نباتات در نباتات مخفى البذر به حفظ زايگوت و انتشــت كه نباتات مذكور در سراسر كرة ــبب شده اس كمك كرده و ســمى كه امروز بيشترين تعداد نباتات ــترده شوند، به قس زمين گس

روى كرة زمين را تشكيل مى دهند.

www.ael.af

53

(Gymnosperm)تكثر در نباتات ظاهرالبذرــود؛ زيرا غوزه هاى به نباتات ظاهرالبذر مخروطيان هم گفته مى شــاختمان ميوه ــم هاى اين نباتات در س ــكل دارند. تخ مخروطى شاحاطه نشده است . از اين لحاظ اين نباتات را به نام ظاهر البذر يا

جمنوسپرم ياد مى كنند.

اگر به دوران حيات نباتات ظاهر البذر نظر انداخته شود، اينها دو نوع ــوزه را توليد مى كنند. غوزه هاى كوچك و غوزه هاى بزرگ. غوزه غهاى كوچك داراى فلس هاى نازك و كاغذ مانند اند، و ساختمانهاى ــى را دارا بوده و گرده توليد مى كنند. گرده ها دانه هاى مذكر جنسكوچكى اند كه سپرم يا همان حجره جنسى مذكر در بين آن نمو مى كند. غوزه هاى كوچك در فصل بهار باز شده و گرده هاى خود را مى ــانند. اين گرده ها توسط باد پراگنده شده و به غوزه هاى بزرگ افشكه فلس هاى سخت و چوبى دارند، انتقال مى نمايند. فلس هاى اين غوزه ها حجرات جنسى مونث يا حجره تخمى را دارا هستند. حجره ــاختمانى به نام تخمه جاى گرفته است. سپرم ها بعد از تخمى در ســوده و زايگوت به وجود مى آيد. ــدن به تخمه، آنرا القاح نم داخل شپس از آن تخمه نمو مى كند و تخم (دانه) را به وجود مى آورد كه در بين فلس هاى چوبى غوزه هاى مونث نگهدارى مى شوند. وقتى كه تخم ها پخته شوند، غوزه ها خشك شده، فلس ها باز و تخم ها باالى

شكل(1-6) دوران حيات نباتات ظاهر البذر

نبات ظاهرالبدزغوزة مذكر

غوزة پخته

نبات جوان

گرده

غوزة مؤنث

www.ael.af

54

زمين مى افتند. اگر شرايط مساعد باشد، از هر تخم يك نبات ــاحه انتشار نباتات جمنوسپرم نسبتا جوان نمو مى كند. ســاى مختلف روى ــمت ه ــت، با وجود آن در قس محدود اســتى حتى به صورت استثنايى زمين مثل مناطق كوهى، دشدر آبها هم پيدا ميشوند. در افغانستان جنگالت مخروطيان

در كنر و پكتيا وجود دارند.

(Angiosperm انجيوسپرم) نباتات گلداراين نباتات، گلها و ميوه ها را توليد مى كنند. همة محصوالت زراعتى، باغدارى و گلخانه يى از جملة اين نباتات اند. تخم هاى اين نباتات در بين قسمتى از ساختمان تكثرى مؤنث ــبب اين نباتات را به نام بنام تخمدان مخفى اند، از اين س

نباتات مخفى البذر هم ياد مى كنند.

گلگل ساختمان تكثرى نباتات مخفى البذر است. تعداد زيادى از گلها يك قسمت مذكر و يك قسمت مونث دارند. قسمت مذكر گل، گرده و قسمت مونث آن تخمه را توليد مى كند. ــط باد، حشرات و يا حيوانات ديگر صورت انتقال گرده توسمى گيرد. تعداد نباتات گلدار در جهان نسبت به نباتات بى ــا محيط هاى مختلفى ــت. زيرا نباتات گلدار ب ــاد اس گل زي

توافق نموده اند. با وجود آنكه تعداد نباتات گلدار زياد است؛ اما اگر شما ــد ديد، زيرا اين گلها ــدم بزنيد، تعداد زيادى گل را نخواهي ــگل ق در جنكوچك بوده و به نظر نمى آيند. بعضى از درخت ها، سبزيجات و نباتات ــك مزرعه قدم مى زنيد، با ــما در ي ــك مثال اين نوع نباتات اند. ش كوچــوند. ــا گل دارند؛ اما اين گل ها ديده نمى ش ــودى كه تمام علف ه وجدليلش اينست كه گلها تنها در يك فصل خاص موجود مى باشند؛ مثال

اكثر نباتات جنگل ها تنها در بهار گل مى كنند.

شكل(2-6) نباتات گلدار

www.ael.af

55

ساختمان گلــمت تشكيل شده كه دو ساختمان آن بنام ستامن گل از چهار قســاختمانهاى تكثرى بوده و در توليد تخم رول دارد، در ــتل س و پسحالى كه كاسبرگ و يا گلبرگ (تاسبرگ) در محافظة ساختمانهاى ــان كمك مى نمايند. داخلى گل و جلب نمودن حيوانات گرده افشتمام قسمتهاى گل روى نهنج قرار دارد. نهنج در واقع قسمت پهن

شده ساقه گل است. در اينجا قسمت هاى گل را شرح مى دهيم:1- كاسـبرگها يا سيپل( Sepal): كه قسمت خارجى يك گل را تشكيل داده، به مجموع اين برگها كاسه گل (Calyx) مى گويند ــك شدن محافظه نموده، ــرات مضره و خش كه غنچه گل را از حشــد؛ اما مى تواند بعضا رنگه ــبز را دارا مى باش بصورت عادى رنگ س

هم باشند.2- گلبرگها يا پيتـل( Petal): كه اكثرا رنگه بوده و داراى بوى ــتند. وظيفه آنها جذب حيوانات گرده افشان مى باشد. و شيره هســا هم جام گل (Corolla كوروال) را بوجود مى آورند. اين برگها بدر بسيارى از گلها اين ساختمان صفحه يى را براى نشستن حشرات گرده افشان تشكيل مى دهد، تا غذاى خود را بدست آورند، گلبرگها ــان ــى دارند كه براى حيوانات گرده افش ــكلها و رنگهاى متفاوت ش

دلچسپ بوده و سبب جذب آنها مى شوند. (Anther) از بساك يا انتر :(Stamen )3-آلة تذكير يا ستمنو ميله يا فلمنت (Filament) تشكيل يافته است.گرده هاى گل ــاك (كيسة گرده) تشكيل مى شوند. ميله بساك را به نهنج در بســود، بساك ــاك پخته ش وصل مى نمايد. وقتي كه گرده در بين بس

كفيده و گرده ها از آن آزاد مى شوند.ــمت داخلى گل بوده كه 4- آلة تأنيث يا پسـتل( Pistil): قستخمه را توليد مى نمايد. در باالى آن يك ساختمان چسپناك بنام كاللـه يا سـتگما (Stigma) موقعيت دارد. گرده در باالى كالله جاى گرفته و نمو مى كند و تيوب گرده را مى سازد كه وارد گردنه

www.ael.af

56

بساكميله

ستمن

نهنجكاسبرگ

كاللهپستلگردنهتخمدان

گلبرگ

مى شود. گردنه يا ستايل (style) يك ساخمان ميله يى بوده كه ــازد. گرده از تيوب گردنه مى گذرد كالله را به تخمدان وصل مى ســاند. تخمه (Ovule) در ــى نر را به تخمدان مى رس و حجره جنســت. بين تخمدان وجود دارد و در داخل آن حجره تخمى موجود اسهمان طور كه قبال گفته شد از القاح حجره تخمى با سپرم، تخم به

وجود مى آيد.

شكل(3-6) ساختمان گل ميوه ــود، تخمدان تبديل به ــه تخمه تبديل به تخم يادانه مى ش وقتيكــدن در آن قرار ميگيرند. ــوه ميگردد، كه دانه ها تا وقت پخته ش ميبعضى ميوه ها آبدار و گوشتى مى شوند. سيب، ناك، آلوبالو، زردالو، ــم ميوه ها مى باشند. بعضى از ميوه ها آبدار ــفتالو و ... از اين قس شنبوده و خشك هستند. چارمغز، بادام، پلى باب مثالهايى از اين قسم

ميوه ها مى باشند. گرده افشاني در نباتات تخمدار

ــى توانند از يك جا به جاى ديگرى ــورى كه مى دانيم نباتات نم طــتند. از اين سبب براى اينكه ــاكن هس حركت كنند و در يك جا ســى مذكر توسط عمليه القاح صورت گرفته بتواند، بايد حجرات جنس

www.ael.af

57

ــال نمايند وقتى گرده ها ــى مونث انتق ــل ديگر به حجرات جنس عوامپخته شدند بساك كفيده و گرده ها رها مى شوند گرده ها توسط باد يا حيوانات روى كالله قرار ميگيرند كه به اين عمليه گرده افشـانى ــه القاح صورت مى گيرد عمليه ــانى عملي مى گويند. بعد از گرده افشــانى و القاح دو عملية جداگانه اند كه مى توانند چند ماه با گرده افش

هم فاصله داشته باشند.ــد از القاح زايگوت بوجود مى آيد كه بعدا اين زايگوت به يك نبات بعــود. يعنى در حيات نباتات تخمدار از نبات تخم و جديد تبديل مى ش

از تخم دوباره نبات به وجود مى آيد.

شكل(4-6) دوران حيات نباتات مخفى البذر

تخم

تخم القاح شده

گرده افشانى

پلى پخته

گلبرگ و كاسبرگ مى افتد

گل در نبات بالغ

a b

c

d

e

www.ael.af

58

اقسام گرده افشانىگرده افشانى خودى: كه تخم هاى يك نبات توسط گرده هاى همان نبات القاح

مى شوند. گرده افشـانى متقابل: كه گرده از آلة تذكير يك نبات به آلة تأنيث نبات

همنوع آن انتقال مى يابد و عملية القاح صورت مى گيرد.گرده افشـانى مصنوعى: اين گرده افشانى در وقتى صورت مى گيرد كه ــت آوريم. اين گرده افشانى به دست ــل خوبى از نباتات را بدس بخواهيم نســت آوردن حاصالت خودب ــرد. باغبانان براى به دس ــان صورت مى گي انس

معموال اين كار را انجام مى دهند.

عوامل گرده افشاني باد: نباتاتى كه گرده افشانى آنها توسط باد صورت مى گيرد، بصورت عادى ــات، نباتات بوته يى ــد. مثالهاى اين نوع نباتات غله ج ــاى مقبول ندارن گلهــد مى كنند. گل هاى اين ــد. اين نباتات به مقدار زياد گرده تولي ــوط ان و بلنباتات اكثرا رنگ، بوى و شيره ندارند. از اين لحاظ نمى توانند حشرات و يا ــك و حيوانات كوچك ديگر را جلب نمايند. هم چنان گرده هاى اينها خش

سبك اند، كه انتقال آنها توسط باد آسان است.ــانى آنها توسط ناقلين زنده صورت مى گيرد، ناقلين زنده : نباتاتى كه گرده افش

معموال گل هاى مقبول و هم چنان بوى خوش و شيره دارند.

شكل(5-6) حشرات ناقل گرده

www.ael.af

59

ــاينس دانان كشف نموده اند كه زنبور ها رنگها و بوهاى مختلف ســور ها وقتى كه ــى توانند. زنب ــخيص نموده م ــواد قندى را تش و مــط وجود خود گرده را ــيره برسانند، توس مى خواهند خود را به شــم چنان بعضى ــى مونث انتقال ميدهند. ه ــاختمانهاى جنس به سپرندگان و شب پركهاى چرمى مى توانند گرده ها را از گلى به گل

ديگر انتقال دهند.

تكثر غير جنسىــى نيز صورت ــى، تكثر غير جنس در نباتات گلدار بر عالوة تكثر جنس

ميگيرد مانند:ــمتى از برگ يا ساقة نبات است كه از نبات قلمه نمودن: قلمه قســرار ميگيرد. در انتهاى ــى گردد و در خاك يا آب ق ــادرى قطع م مــود و نبات جديدى به وجود مى آيد. اگر ــه توليد مى ش قلمه، ريشــه، آنرا در خاك مى ــكيل شدن ريش ــد بعد از تش قلمه در آب باش

كارند.ــمت نبات باالى نبات ديگر پيونـد نمودن: در اين طريقه يك قسگذاشته مى شود. اين طريقه در باغدارى خيلى معمول است. مثال ــيب مى باشد كه به كمك پيوند نمودن مى توان نسل خوب آن س

شكل (6-6) گرده افشانى توسط خفاش و پرنده شيره خوار

www.ael.af

60

ــته و حاصل ــيب را به وجود آورد كه كيفيت خوب داش هايى از سزياد بدهد.

جوانـه زدن: اين نوع تكثر از جوانه هاى نباتات بوجود مى آيد. به ــاهده نمود كه ــوان اين نوع تكثر را در كچالو مش ــور مثال مى ت طــه هاى اين نبات را در زمين غرس نموده از آن نبات جديد به جوان

وجود مى آيد.

اهميت نباتات گلدار ــتفاده قرار مى گيرند؛ مثال: نباتات گلدار به مقاصد مختلف مورد اســوند. نانى را كه ما مى خوريم، نارنج و بادنجان رومى خورده مى شــند، ميوه ها، نيز، از نباتات به وجود مى آيد. اگر نباتات گلدار نباش

سبزيجات و نان براى خوردن هم نخواهيم داشت.

ــد پيون ــكل(6-7) شنمودن نباتات

www.ael.af

61

ــم نمى بود؛ زيرا در عدم موجوديت ــت ه اگر نباتات نمى بود، گوشــرگ، تخم و ــد. اكثر حيوانات از ب ــات هم نمى بودن ــات حيوان نباتــتفاده مى كنند. ــمت هاى ديگر نباتات به حيث مواد غذايى اس قسزنبور هايى مثل زنبور عسل از شيرة گل ها عسل مى سازند، كه نه تنها براى آنها بلكه براى ما انسانها به حيث مواد غذايى خوش مزه،

مورد استفاده قرار مى گيرد.ــنتيز تهيه مى نمايد. ــط فوتوس به ياد بياوريدكه نباتات، غذا را توســيجن رول عمده دارند. برعكس كاربن ــات گلدار در توليد آكس نباتــايد توليد شده در نتيجة عملية تنفس براى تهيه غذا در داى اكســان از نباتات گلدار براى ــنتيز به كار مي رود. همچن عملية فوتوس

مقاصد زينتى و طبى استفاده مى شود.

فعاليتــان در محيط تان يافت مى ــكل ذيل را مى خوريد؟ از اين محصوالت نباتات گلدار كدام ش كدام يك از نباتات شــم نباتات ديگر را مى خوريد؟ در زنده گى روزمره چه نوع استفاده هاى ديگر از نباتات به عمل ــوند؟ كدام قس ش

مى آوريد؟

شكل(8-6) محصوالت نباتات گلدار

www.ael.af

62

نباتات تخمدار معمولى افغانستانــان ها و موجودات زندة همة ما مى دانيم كه نباتات در زنده گى انســى داشته و زنده گى ما مرهون موجوديت نباتات ديگر اهميت اساســيجن ــاك، اكس ــت. گفتيم كه نباتات بر عالوة تأمين غذا و پوش اســوخت ــازند. هم چنان مواد س الزم را براى تنفس ما نيز فراهم مى ســرات نباتاتى اند ــنگ نتيجة تغيي ــيلى مثل نفت، گاز و زغال س فوســتند. ما در اين جا تنها ــيار قديم زنده گى داش كه در زمانه هاى بســتان و اهميت اقتصادى آن اكتفا مى ــريح نباتات محلى افغانس به تش

كنيم.ــتان يك مملكت زراعتى بوده،%85 مردم آن مملكت عزيز ما افغانسبه زراعت مشغول اند كه از اين بابت زارعين هم احتياجات زنده گى ــتان تامين مى خود و هم نيازمنديهاى خوراكى را براى مردم افغانسنمايند. اكثر نباتات مروجه تاريخ طوالنى داشته؛ اما معلومات تاريخى در بارة آنها كمتر در دست است. ممكن است كه شروع كشت و كار ــانها، در اثناى جمع آورى نباتات وحشى و نباتات مروجه ذريعة انســد. شواهد تاريخى نشان ــت كردن دوبارة آنها صورت گرفته باش كشــكل مى دهد كه بعضى از اين نباتات مثل گندم در مملكت ما از شوحشى به شكل اهلى تغيير نموده اند. نباتاتى كه در افغانستان پيدا

مى شود، به گروپهاى ذيل تقسيم مى شوند: ــه مهمترين نباتات ــاظ ترويج و حاصالت از جمل غلـه جات: از لحمروجه در افغانستان به شمار مى روند كه مواد غذايى اساسى مردم ــته و پروتين هستند. ــكيل مى نمايند و داراى مواد نشايس ما را تشــج، جو، جوارى، جودر، ــات مهم اين گروپ عبارت از گندم، برن نبات

ارزن و غيره مى باشد.حبوبـات يا پلى باب: اين نباتات هم از جملة قديمى ترين نباتات ــته نباتات مقدار زياد ــه در مملكت ما بوده، دانه هاى اين دس مروجپروتين و بعضى شان مقدار زياد شحم هم دارند. از جملة اين نباتات

مى توان نخود، لوبيا، باقلى، ممپلى و مشنگ را نام برد.

www.ael.af

63

نباتات صنعتى: تحت اين گروپ نباتات مختلف شامل مى شوند: الف: نباتاتيكه از آنها قند به دست مى آيد مثل لبلبو و نيشكر.

ب: نباتاتيكه از آنها منسوجات ساخته مى شود مثل پنبه.ــحميات يا روغن به دست مى آيد مثل آفتاب ج: نباتاتيكه از آنها شپرست، زيتون، شرشم، پنبه دانه و غيره. نباتاتى مثل چارمغز، بادام، پسته و ممپلى هم به صورت ميوة خشك خورده مى شوند و هم از

دانه هاى شان روغن حاصل مى شود.ــوى اهميت غذايى ميـوه جات و سـبزيجات: اين نباتات در پهلبيشتر اهميت صحى دارند كه داراى ويتامين ها، انزايم ها و منرالها

هستند.ــدار كم پروتين و ــام مختلف آن داراى مق اول- ميـوه جات: اقســحميات و مقدار كافى كاربوهايدريت مى باشند. هم چنان داراى ش

ويتامين ها و منرالهاى مختلف مى باشند. اينها عبارت اند از: الف- خاندان سـتروس: از جمله ميوه هاى خاندان ستروس ليمو، ــور ما در واليت ــد. در كش مالته، كينو، ترنج، چكوتره و غيره مى باشــتفاده در ــتروس موجود بوده كه بر عالوه اس ــار، فارم هاى س ننگره

داخل مملكت، مى تواند به ممالك ديگر نيز صادر شود.ــت. در ــاحلى مديترانه اس ب- انجير: جاى اصلى اين نبات مناطق ســقرغان، تگاب، نجراب و هم چنان در بعضى قسمت ــتان در تاش افغانسهاى ديگرى افغانستان پيدا مى شود. انجير تازه و خشك مى تواند يك

قلم صادراتى خوب باشد بشرطى كه به آن توجه شود.ج- انگور: تاكهاى انگور در قسمت هاى مختلف افغانستان خصوصا در كوهدامن مربوط واليت كابل، واليت پروان، قندهار، غزنى، هرات و واليت هاى ديگر افغانستان پيدا مى شود و از اقالم مهم صادراتى كشور مى باشدكه به صورت تازه و خشك بشكل كشمش به خارج

صادر مى شود.ــمت هاى مختلف افغانستان پيدا مى د- انار: اين ميوه هم در قس

شود؛ اما انار قندهار، تگاب و فراه خيلى مشهور اند.

www.ael.af

64

ــاى زياد مملكت ما موجود ــمت ه ه- توت: درخت هاى توت در قساست كه از ميوة آن به صورت تازه و خشك استفاده مى شود. از برگ ــم كار ميگيرند. امروز اين ــرم هاى ابريش ــه حيث مواد غذايى ك آن ب

صنعت تنها در قسمت هاى محدود افغانستان مثل هرات رواج دارد.ــتثناى ميوه جات و غله جات، ديگر تمام دوم – سـبزيجات: به اســكل خام و يا پخته استفاده ــانها از آنها به ش مواد غذايى نباتى كه انس

مى كنند، از جمله سبزيجات محسوب مى گردند.سبزيجات به اساس استعمال آن به سه گروپ ذيل تقسم مى شوند:

ــتفاده مى ــبزيجاتى كه از برگهاى آن به حيث مواد غذايى اس الف: سشوند مانند: پالك، كاهو و كرم.

ــاقه آن استفاده مى شود مانند: رواش، نيشكر، كچالو ب: نباتاتى كه از سو غيره.

ــود مانند: زردك، شلغم، ــتفاده مى ش ــه آن اس ج: نباتاتى كه از ريشملى و غيره.

ــود. كه ــتفاده مى ش نباتات طبى: از اين نباتات اكثرا در طبابت اســير، گل خطمى، ــان عبارت اند از جوانى باديان، خاكش مثال هاى ش

اسفرزه و غيره.

فكر كنيدچرا داكتر ها هميشه توصيه مى كنند كه سبزيجات زياد بخوريد؟

فعاليتــده و در محيط نباتات محيط تان را جمع نموده بگوييد به كدام گروپ تعلق دارند و نباتاتى كه در باال ذكر نش

تان يافت مى شود در صنف با معلم تان در بارة آن مذاكره نماييد.

www.ael.af

65

خــالصة فصل ششم ــوند. در نباتات ظاهر ــيم مى ش نباتات تخمدار به دو گروپ ظاهر البذر و مخفى البذر تقســط باد صورت مى گيرد؛ اما در نباتات مخفى البذر البذر تخم برهنه بوده و انتقال گرده توســند، ــيره و رنگ هاى مرغوب مى باش ــد. اينها داراى گل ها با ش تخم در ميوه احاطه مى باش

حيوانات را جذب نموده و گرده افشانى اكثرا توسط حيوانات كوچك صورت مى گيرد.ــبرگها، ــمت كاس ــاف مى نمايد. گل ها بصورت عادى از چهار قس ميوه در بين گلها انكش

تاسبرگها، ستامن يا آله تذكير و پستل يا آله تأنيث ساخته شده است. در نباتات تخمدار در پهلوى تكثر جنسى، تكثر غير جنسى هم وجود دارد كه بطور مثال

مى توانيم از قلمه نمودن، پيوند نمودن و جوانه زدن نام برد.ــم به حيث مواد غذايى ــته و ه ــتان كه رول عمده در اقتصاد ما داش نباتات محلى افغانســانها و حيوانات و هم براى صحت اهميت دارند عبارت اند از غله جات، حبوبات، ــى انس اساس

نباتات صنعتى، ميوه جات، سبزيجات و نباتات طبى.

www.ael.af

66

سؤال هاى فصل ششم1- فرق هاى عمومى نباتات ظاهر البذر و مخفى البذر را نام بگيريد.

2- چرا در نباتات ظاهر البذر گرده افشانى توسط حيوانات صورت نمى گيرد؟3- علت اينكه نباتات تخمدار در محيط هاى مختلف پيدا مى شوند چيست؟

4- گرده افشانى در نباتات جمنوسپرم چه طور صورت مى گيرد؟5- شما برعالوه نباتات ذكرشده كدام نباتات را در محل تان مى شناسيد؟ ذكر نماييد.

6- نباتات برعالوه مواد غذايي در اقتصاد ما چه نقشى دارند؟

www.ael.af

67

فصل هفتم

ايكالوژىــى كرده نمى توانند. موجودات ــودات زنده به تنهايى زنده گ موجــان در ارتباط اند. بعضى موجودات زنده زنده با هم و با محيط ش

غذاى موجودات زنده ديگر اند.ــودات غير زنده ــده (حيوانات و نباتات) و موج ــن موجودات زن بيــط) ارتباط وجود دارد، علمى كه روابط بين موجودات زنده (محيو محيط زيست شان را بررسى و مورد مطالعه قرار مى دهد، بنام ــوژى از دو كلمه يونانى ــود. ايكال ايكالوژى (Ecology) ياد ميشــده است: Oikos به معناى محل بود و باش يا محيط تركيب ش

زيست و Logos به معناى مطالعه كردن و آگاهى يافتن.ــا فكتور هاى ــتم، عوامل ي ــما ايكوسيس ــا مطالعة اين فصل ش بايكوسيستم و ارتباط بين فكتور هاى زنده و غير زندة ايكوسيستم

را مى شناسيد و تعريف كرده مى توانيد.

www.ael.af

68

(Ecosystem)ايكوسيستمــه در آن موجودات زنده مانند ــه كنيد. يك محيط آبى را مى بينيد ك ــكل (1-7) توج به شــده گى مى كنند. ــا و ديگر موجودات كوچك زن ــا، ماهى ها، حلزونه ــى، بقه ه ــات، الج نباتــنگ هاديده مى شوند كه باالى ــنگچل ها و س همچنين موجودات غير زنده مانند ريگ، ســتم را نشان مى ــكل (1-7) در واقع يك ايكوسيس موجودات زنده اين محيط تاثير دارند. شــودات زنده و غيره زندة اين حوض با هم ارتباط دارند. مجموعة موجودات زنده و ــد. موج ده

غير زنده يك محيط كه با هم در ارتباط اند، ايكوسيستم گفته مى شود.

شكل(1-7) نمونه يك ايكوسيستم آبى

فعاليتموجوداتى كه در شكل (1-7) مى توانند غذا بسازند، مشخص كنيد.

ــتم موجودات زندة مختلف با هم ارتباط داشته و با هم زنده گى مى كنند. در يك ايكوسيسايكوسيستم به دو نوع است:

1- ايكوسيستم خشكه مانند جنگل، دشت، كوه ها و غيره... . 2- ايكوسيستم آبي كه مثال آن: جهيل هاي طبيعي و مصنوعي، دريا ها، بحرها و غيره است.

فعاليتدر يك گوشة مكتب يا خانة تان يك حوض خورد بسازيد كه به اندازة الزم آب داشته باشد. در بين حوض سنگ، ريگ و سنگ چل بيندازيد. بعدا يك اندازه جامنك بقه و كمى نباتات آبى در حوض بيندازيد. در بين آب حوض ماهى هاى خورد و چند بقه رها كنيد. تغييرات داخل حوض را روزانه مشاهده كرده و نتيجة آن را

در كتابچه هايتان درج نماييد.اين در حقيقت يك ايكوسيستم خورد است، كه شما آن را تهيه نموديد.

- موجودات در حوض با هم چه ارتباط دارند؟

www.ael.af

69

عوامل يا فكتور هاى ايكوسيستمــديم كه در يك ايكوسيستم بين موجودات زنده و محيط فزيكى شان يعنى قبال متذكر شــر مى گذارند. تمام اين تعامالت ــر زنده ارتباط وجود دارد و يكى باالى ديگرى اث ــواد غي مــوند. بصورت عموم اين فكتور ها به دو گروپ و تأثيرات بنام عوامل يا فكتور ها ياد مى ش

عمده تقسيم شده است:1- عوامل فزيكى يا غير زنده.2- عوامل بيولوژيكى يا زنده.

الف : عوامل فزيكي يا غير زندهعبارت اند از نور، آب، حرارت، هوا، خاك و غيره.

ــت كه اساس انرژى حياتى را تشكيل نموده است. 1- نور: يگانه منبع انرژى نور آفتاب اسنباتات سبز توسط عملية تركيب ضيايى از آن استفاده مى كنند و انرژى نورى را به انرژى ــده به شكل مواد غذايى از يك موجود ــازند. مواد كيمياوى توليد ش كيمياوى مبدل مى ســتفاده مى ــود و براى فعاليت هاى حياتى از آن اس زنده به موجود زندة ديگر منتقل مى ش

گردد.ــد، حرارت ــتم مى باش 2- حرارت: حرارت نيز يك فكتور مهم و تأثير كننده بر ايكوسيستأثير خاص بر موجودات زنده دارد؛ مثال: حيوانات خونسرد در فصل زمستان و هواى سرد به خواب زمستانى مى روند. همچنان درجة حرارت باالى رشد و نموى دانه هاى نباتى نيز

تأثير مهم دارد.ــتم بوده، بدون آب موجودات زنده به حيات خود ادامه 3- آب: آب فكتور عمدة ايكوسيســتم آبى را ــتاده، دريا ها، جهيل ها و بحر ها ايكوسيس ــى توانند. همچنين آب ايس داده نم

تشكيل نموده اند؛4- هوا: گاز ها يك جز عمده و مهم ايكوسيستم اند؛ مثال: گاز اتموسفير مانند كاربن داى ــيجن براى تنفس و توليد انرژى حتمى ــت. آكس ــايد براى تركيب ضيايى ضرورى اس اكساست. بدون اكسيجن زنده گى كردن ممكن نيست، باد هاى اتموسفير است كه موجودات

زنده مانند تخم هاى نباتات را از يك جا به جاى ديگر منتقل مى سازند.ــوده و در حقيقت محيط ــتم ب 5- خـاك: جزء عمدة عوامل فزيكى يا غير زندة ايكوسيســد. هم چنين بسيارى حيوانات در خاك النه مى سازند و از فزيكى موجودات زنده مى باشــبز، مواد خام مانند آب و منرال نباتاتى تغذيه مى كنند كه در خاك مى رويند. نباتات س

ها را توسط ريشه از خاك جذب مى كنند.

www.ael.af

70

ب- عوامل زنده يا بيولوژيكي عبارت از موجودات زنده مانند حيوانات و نباتاتى اند كه در يك ايكوسيستم دخيل مى باشند.

موجودات زنده در يك ايكوسيستم شامل يكى از گروپ هاى ذيل مى باشند:ــط عمليه تركيب ضيايى مى ــبز اند كه غذاى خود را توس 1- توليد كننده گان: نباتات سسازند. نباتات مواد خام و مواد ضرورى خود را از محيط مى گيرند؛ مثال: آب و منرال ها را از خاك توسط ريشه جذب نموده و كاربن داى اكسايد هوا را از راه برگ مى گيرند و در عملية

تركيب ضيايى انرژى نورى را به انرژى كيمياوى يا مواد پخته مبدل مى كنند.ــذاى خود را از نباتات يا موجودات ــتند كه غ 2- مصرف كننده گان : موجوداتى زنده هس

كوچك مى گيرند، مصرف كننده گان به سه نوع اند: مصرف كننده گان اولي (علف خوران): اين گروپ موجودات از نباتات سبز تغذيه ميكنند؛

مانند: خرگوش و گاو كه مثالهايى از مصرف كننده گان اولى هستند.مصرف كننده گان دومي: اين گروپ موجودات از مصرف كننده گان اولى يا علف خواران تغذيه مى كنند؛ مثال روباه كه از خرگوش تغذيه مى كند. خرگوش مصرف كننده اولى است

و روباه مصرف كنندة دومى مى باشد.همه چيز خواران: اين گروپ موجودات زندده از نباتات و حيوانات تغذيه مى كنند؛ مانند:

مرغ خانه گى كه هم گوشت، حشرات و هم نباتات را مى خورد.

شكل (2-7) ارتباط غذايي بين موجودات زنده

فكر كنيدــكل ــه كنيد. چه ارتباطى بين موجودات زنده در اين ش ــكل (2-7) توج به شمى بينيد؟ كدام مصرف كننده و كدام توليد كننده است؟ اگر نبات نباشد. باز

زنده مى ماند؟

ــت مى 3- تجزيه كننده گان: اين موجودات انرژى خود را از مواد عضوى گنديده بدسآورند. تجزيه كننده گان ماليكول هاى مواد عضوى مرده را توسط عمل كيمياوى پارچه ــازند. بعد از پارچه شدن، كاربن داى ــادة ديگرى مبدل مى س نموده و به مواد عضوى ســايد آن به هوا و مواد عضوى آن به زمين باقى مى ماند كه بعدا نباتات دوباره از آن اكس

استفاده مى كنند. بكتريا مثالى از تجزيه كننده گان مى باشد.

www.ael.af

71

ارتباط بين فكتور هاى زنده و غير زنده در ايكوسيستم ــما مى دانيد كه در محيط ماحول تان موجودات زنده (حيوانات و نباتات) و موجودات شــكل دوامدار تبادله مواد ــان به ش غير زنده (آب، خاك، هوا و غيره) وجود دارند و بين ايشــياى غير زنده ــورت مى گيرد. بر عالوه موجودات زندة كه بين خود ارتباط دارند با اش صــتم را به وجود آورده ــوا، نور و خاك نيز ارتباط دارند، اين ارتباط ايكوسيس ــد آب، ه مانن

است.

زنجير غذايىنباتات سبز از اين سبب توليد كننده به شمار مى روند كه از مواد غيره زنده، مواد غذايى ــرف كننده گان اند كه از نباتات ــازند. حيوانات از جملة مص ــورد ضرورت خود را مى س متغذيه مى كنند. همچنين بعضى حيوانات از حيوانات ديگر تغذيه مى كنند. بعد از مرگ ــده، پارچه مى شود و ــيده ش ــط تجزيه كننده گان پوس ــد آنها توس موجودات زنده، جســمتى از اين مواد دوباره به خاك عالوه مى گردد و نباتات از آن استفاده مى كنند. در قســتم بين موجودات زنده و غيره زنده به شكل يك دوران جريان حقيقت مواد در ايكوسيسمى نمايند. پس گفته مى توانيم كه در يك ايكوسيستم بين موجودات زنده و غيره زنده

هميشه تبادله صورت ميگيرد.

معلومات اضافي ــوند، خيلى خطرناك اند. يك مثال اين ــى از موادى كه در زنجير غذايى وارد مى ش بعضمواد پودر حشره كش DDT است، كه بسيار خطرناك است و باعث مرگ موجودات زنده ــود. DDT براى مدت زيادى در طبيعت و در بدن موجودات زنده باقى مى ماند. مى شاگر اين مواد داخل آب گردد مى تواند داخل وجود ماهى ها شده و از راه خوردن گوشت ماهى داخل وجود انسان شود كه براى انسان مضر است. از اين سبب استعمال DDT در

تمام جهان ممنوع قرار داده شده است.

فكر كنيد اگر تجزيه كننده گان نباشند چه حادثه يى رخ مى دهد و چه تأثيرى باالى زنده گى ما انسانها خواهد داشت؟

www.ael.af

72

همان طورى كه گفته شد بعضى حيوانات از نباتات و بعضى ديگر از حيوانات تغذيه مى كنند. ــت و با خوردن نباتاتى مانند ــكل (3-7) نگاه كنيد. خرگوش يك حيوان نبات خوار اس به شزردك و كرم، انرژى مورد نيازد خود را به دست مى آورد. روباه حيوان گوشتخوارى است كه ــكار مى كند و با خوردن آنها انرژى الزم را براى زنده حيوانات كوچكى مانند خرگوش را ش

گى به دست مى آورد.

ــت، كه ارتباط ــاده اس ــكل (3-7) مى بينيد يك زنجير غذايى س ــه در ش آنچــان مى دهد. در زنجير غذايى ــتم نش غذايى بين موجودات زنده را در ايكوسيســر در نظر مى گيرند. اكنون زنجير غذايى ــر موجود زنده را يك حلقه از زنجي هــد كه در آن يك نبات مانند تربوز و دو حيوان مانند مرغ خانه ــر بگيري را در نظگى و روباه وجود داشته باشد. روباه از مرغ خانگى و مرغ خانگى از تربوز تغذيه ــكل (3-7) هم وجود ميكنند. مالحظه كنيد كه روباه در زنجير غذايى مثال شدارد. مطالعة زنجير هاى غذايى نشان مى دهد كه بين حلقه هاى يك زنجير با زنجير ديگر ارتباط وجود دارد. يعنى بعضى از حلقه ها در زنجير هاى متفاوت،

يكسان هستند. به اين نوع ارتباط، شبكه غذايى مى گويند. شكل (7-4)

شكل(3-7) زنجير غذايى

www.ael.af

73

فعاليتــازيد. هر گروپ دو زنجير غذايى چهار حلقه يى بسازد و پيشروى صنف ــه نفرى بس در صنف خود گروپ هاى ســان ــترك اند. اين فعاليت براى ما چه نش بخواند. ببينيد كدام حيوانات در زنجير هاى گروپهاى مختلف با هم مش

مى دهد؟

شكل (4-7) ارتباط غذايى بين جانداران

خالصة فصل هفتم ايكالوژى مطالعة ارتباط بين موجودات زنده و محيط زيست شان است.

ــتم به مجموعة موجودات زنده و غير زندة يك محيط كه به هم در ارتباط اند، ايكوسيسمى گويند.

ايكوسيستم از نگاه محيط زيست به دو قسم است:

www.ael.af

74

الف- ايكوسيستم خشكه: مانند جنگل، دشت و غيره.ب- ايكوسيستم آبى مانند آب ايستاده، جهيل، دريا، بحر و غيره.

عوامل يك ايكوسيستم به دو قسم است:الف - عوامل فزيكى يا غير زنده مانند: نور، آب، خاك، حرارت، هوا و غيره.

ب - عوامل بيالوژيكى يا زنده مانند حيوانات و نباتات. نباتات سبز يا توليدكننده گان انرژى نورى را به انرژى كيمياوى مبدل مى سازند.

حيوانات مصرف كننده به سه نوع اند: الف - مصرف كننده گان اولى يا علف خواران. ب - مصرف كننده گان دومى يا گوشت خواران.

ج - مصرف كننده گان سومى يا همه چيزخواران. تجزيه كننده گان از عوامل زنده ايكوسيستم اند، كه مواد عضوى را تجزيه مى كنند.

سؤال هاى فصل هفتم1- كلمات ذيل را تعريف نماييد:

الف) ايكالوژىب) ايكوسيستم

ج) توليدكننده گاند) مصرف كننده گان

2- از نگاه محيط زيست ايكوسيستم به چند نوع است؟3- پنج عامل فزيكى يك ايكوسيستم را نام ببريد.

4- اجزاى تشكيل دهندة ايكوسيستم كدام ها است؟5- يك ايكوسيستم ترسيم نماييد و اجزاى آن را مشخص كنيد.

جمله هاى ذيل را در كتابچه هاى تان يادداشـت نموده، در مقابل صحيح عالمه «ص» و در مقابل غلط عالمه «غ» نوشته كنيد:

6- حيوانات مصرف كننده غذاى خود را مى سازند.( )7- در يك ايكوسيستم تجزيه كننده گان در سطح اول قرار دارند.( )

ــر زنده و فكتور هاى زنده ــتم ارتباط بين فكتور هاى فزيكى يا غي ــك ايكوسيس 8- در يموجود است. ( )

9- اولين حلقة هر زنجير غذايى يك موجودى است كه عملية فوتوسنتيز را انجام مى دهد.( )

www.ael.af

75

فصل هشتمدوران ها در ايكوسيستم

ــتم، انرژى آفتاب توسط نباتات سبز جذب شده و در يك ايكوسيسبه شكل مواد غذايى در موجودات زنده ذخيره مى گردد. موجودات زنده عالوه بر انرژى براى فعاليت هاى حياتى خود به مواد كيمياوى ــيجن و غيره نيز ضرورت دارند. اين مواد ــد آب، نمك ها، اكس مانندر ايكوسيستم دوران مى كنند طورى كه از محيط به موجود زنده ــما و از موجود زنده دوباره به محيط بر مى گردند. در اين فصل شبا انتقال انرژى در ايكوسيستم، دوران آب و كاربن و اهميت دوران

آنها در طبيعت آشنا مى شويد.

www.ael.af

76

ــت، توليد كننده گان از طريق بزرگترين منبع انرژى، نور آفتاب اســنتيز انرژى آفتاب و مواد معدنى را به انرژى كيمياوى تبديل فوتوســن انرژى كيمياوى در مواد عضوى مانند قندها ذخيره مى كنند. ايــود. توليدكننده گان، مواد غذايي را براى خود توليد مى كنند، مى شــى كنند. هنگامى كه ــه مصرف كنندگان نيز از اين مواد تغذيه م كــود زنده ديگر تغذيه ــتم يك موجود زنده از موج در يك ايكوسيســود؛ مثال: هنگامى كه حيوان نبات مى كند، انرژى هم منتقل مى شــتخوار مانند گربه، خوار مانند موش، گندم مى خورد و يا يك گوشموش را مى خورد، در واقع انرژى مورد نياز خود را بدست مى آورد.

شكل(1-8) دوران مواد در طبيعت

انتقال انرژىــكل (1-8) چه مى بينيد؟ در موجودات زنده انتقال انرژى به چه در شــش را در انتقال انرژى ــم صورت مى گيرد؟ عناصركيمياوى چه نق قسبازى مى كنند؟ عناصر چه قسم در يك ايكو سيستم دوران مى كنند؟

ــيب را از درخت بكنيد و بخوريد، در حقيقت شما ــما يك س اگر شموادى را مثل كاربن، نايتروجن، آهن ومواد ديگرى را كه درخت در ــتفاده نموديد. در حقيقت سيب ــيب به كار برده است، اس توليد ســت كه به كمك انرژى آفتاب در برگ درخت سيب داراى انرژى اســما ــيب دير يا زود از بدن ش ــت. مواد داخل در س به وجود آمده اســود. به اين ترتيب مواد و انرژى در ــتم مى ش دوباره داخل ايكوسيس

يك ايكوسيستم حركت مى كنند.

www.ael.af

77

فعاليتبه اساس شكل (2- 8) در محيط تان، توليدكننده، مصرف كنندة اولى و همه چيز خواران را تعيين كنيد.

دوران مواد در ايكوسيستم ــى، مصرف كننده گان ــز خواران، مصرف كننده گان دوم همه چياولى و توليدكننده گان موجودات زنده اند كه براى نشو، نمو و فعاليت ــرورت دارند. اينها مواد را ــاى حياتى به مواد و عناصر كيمياوى ض هــمت آن جزء بدن آن ها مى شود. از محيط خود مى گيرند كه يك قســده و دوباره به محيط داخل بعد از مرگ اين مواد كيمياوى پارچه شــتفاده كنند. پس ــد، تا دوباره موجودات زندة ديگر از آن اس مى گردنــواد يا عناصر كيمياوى در يك وقت ــه مى توانيم كه يك مقدار م گفتجزء بدن موجودات زنده بوده و در وقت ديگر جزء محيط مى باشند.

دوران آب در ايكوسيستمدرشكل (3-8) چه مي بينيد؟ اگرآب در طبيعت وجود نمي داشت چه ــده و از حالت بوجود مي آمد؟ آيا آب بحر ها به مرور زمان مصرف ش

بين مي رود و يا در طبيعت دوران مي كند؟

شكل(2-8) ضايع شدن انرژىــك حلقه از زنجير غذايى دارد، به ــه كنيد كه همه انرژى كه ي توجــات گندم از آفتاب ــد؛ مثال: همه انرژى كه نب حلقه بعدى نمى رســمتى ــود؛ بلكه قس ــت در دانه هاى گندم ذخيره نمى ش گرفته اســت. به ــده اس ــرف فعاليت هاى حياتى خود نبات گندم ش از آن صــت به ــت آورده اس ــم همه انرژى كه موش از گندم بدس همين قســد، زيرا مقدارى از اين انرژى صرف فعاليت هاى بدنى گربه نمى رسآن شده يا اينكه به صورت حرارت به فضا انتقال شده است. شكل (2-8) انتقال و كم شدن انرژى و مواد غذايى را از يك حلقه زنجير

غذايى به حلقه ديگر نشان مى دهد.

باز

پرنده كوچك

ملخ

علف

www.ael.af

78

ــتم مثال سادة انتقال يا دوران مواد در طبيعت، دوران در ايكوسيســت هاي حياتي ــه براي فعالي ــت كه موجودات زنده هميش آب اســتفاده مى كنند. البته تأثير آب باالى موجودات يك خود از آن اس

ايكوسيستم از همه مهمتر است.ــت. توسط حرارت ــطح كره زمين را آب گرفته اس تقريبا 70 % ســار، دريا ها و جهيل ها تبخير ــطح ابح آفتاب و جريان هوا آب از ســده (بخارات آب) در قسمت هاي باال هواى ــود. آب تبخير ش مي شــرد ــاحه هاي س ــكيل مي دهد. زمانيكه اين ابر ها به س ابري را تشــوند كه به شكل باران ــد در نتيجه به قطرات آب مبدل مي ش برســرد برسد، ــاحة زياد س به زمين فرود مي آيد. اگر بخارات به يك ســكل برف و ژاله به زمين مي آيند. يك اندازة اين آب در زمين به شجذب مي شود و آب زيرزمينى را تشكيل مى دهد. قسمت زياد آب دوباره به دريا و بحر مي رود. همچنين دوران آب در موجودات زنده نيز صورت مى گيرد؛ مثال: قسمت زياد آب توسط ريشه هاى نباتات ــده يك مقدارآن ــط نباتات جذب ش ــود. آبي كه توس جذب مى شتوسط عمليه تعرق (Transpiration) دوباره به هوا مي رود. آب ــط تنفس، ادرار و تجزيه شدن ــانها و حيوانات ديگر توس از بدن انســه محيط بر مى گردد كه با بخارات ديگر ــدن بعد از مردن دوباره ب بــده ابر ها را مي سازد. لهذا به طور طبيعى آب جهيل يا آب يكجا شبحر ها بين هوا و زمين يك گردش و دوران را طي مي كند. كه اين

گردش را دوران آب در طبيعت مى نامند.

شكل(3-8) دوران آب در طبيعت

بارش

تبخير آب

تعرق آب

جهيل

آب زيرزمينى

بحر

www.ael.af

79

اهميت دوران آب در طبيعتــان چند ــا آب باالي زنده گي موجودات زنده تأثير دارد؟ اگر انس آيــود ؟ اگر به نباتات چند روز آب داده ــد چه مى ش وقتى آب نه نوش

نشود چه حادثه رخ مي دهد؟ــروى خوانديد، اگر براى نبات ــوري كه در فصل عمليه هاى حج طــده، بعد از آن ــد، برگهاى نبات اول پژمرده ش ــد وقتى آب نرس چن

خشك مى شود و در نتيجه نبات از بين مى رود. ــما هم براي دوام زنده گي خود به ــت. ما و ش آب مايع زنده گي اسآب ضرورت داريم. آب معمولترين ، مفيد ترين و از بسيارى جهات، ــمه ها و درياها را به وجود ــت. اين مايع چش عجيب ترين مايع اس

مى آورد و به صورت باران، ژاله و برف بر زمين مى ريزد. ــرات مختلف بدن تقريبا %65– %95 آب دارند. آب يك محلل حجــاس زراعت را ــوند. اس ــت. اكثر مواد در آب منحل مي ش خوب اســكيل نموده است. آن مناطقي كه آب كم دارد يا باران نمي آب تشبارد، در آن جا خشكسالي به وجود مى آيد كه باالي زنده گي تمام موجودات زنده تأثير زياد منفى وارد مى نمايد. آب در صنعت نقش ــود. آسياب آبي ــتفاده از آب برق توليد مى ش مهم دارد؛ مثال: با اســط قدرت آب، گندم و جوارى را آرد مى كند. آب همچنين در توس

فابريكات مختلف استعمال مى شود.

فعاليت يك ظرف سر بسته را كه كمي آب داشته باشد باالي آتش گذاشته حرارت بدهيد تا كه آب به جوش بيايد. بعد ــرپوش ظرف، كمي آب يخ بيندازيد. بعد از مدتى سرپوش را باال كنيد، خواهيد ــمت خارجي س از آن باالي قســده نتيجه مي گيريم كه آب توسط حرارت به بخار ــكيل ش ــرپوش قطرات آب تش ــمت داخلي س ديد كه در قســد دوباره به قطرات آب تبديل مي شود. در حقيقت آب ــت و زمانيكه بخارات توسط آب سرد ش ــده اس تبديل ش

ظرف يك دوران را طي نموده است.نتيجه يى راكه از انجام فعاليت بدست آورديد با دوران آب در طبيعت مقايسه كنيد.

فكر كنيددر كدام موارد ديگر از آب استفاده مى شود؟ هر شاگرد دو مثال را در صنف ذكر نمايد.

www.ael.af

80

فكر كنيداگر در يك اتاقي كه كلكين هاى آن داراى شيشه هاى بزرگ بوده و يا در يك موتري كه شيشه هاى آن بسته باشد،

آفتاب بتابد، به زودى هواى آن گرم مى شود. چرا؟

دوران كاربن در طبيعتــى در هوا براى زنده ــت. گازهاى مختلف ــتم ضرورى اس موجوديت هوا در ايكوسيســت، با آب ــايد موجود اس ــه در تركيب گاز كاربن داى اكس ــم اند. كاربنى ك ــى مه گــنتيز به شكل ــنتيز را به پيش مى برد. كاربن در عمليه فوتوس يكجا و عمليه فوتوســده و از ــايد موجود در هوا به توليدكننده گان كلوروفيل دار داخل ش كاربن داى اكســود. در وقت تنفس يك ــط مواد غذايي، داخل وجود مصرف كننده گان مى ش آنجا توســفير آزاد مى شود. بعد از مرگ موجودات زنده، تجزيه كننده مقدار آن دوباره به اتموســكل كاربن داى ــه مى كنند و كاربن موجود در بدن آنها به ش ــدن آن ها را تجزي گان بــود. در تاريخ زمين يك نوع موازنه بين توليد ــايد آزاد و دوباره داخل دوران مى ش اكســايد به صورت ــرف كاربن به وجود آمده بود كه مقدار كاربن و گاز كاربن داى اكس و مصــت. ــه در چند دهه اخير برهم خورده اس ــوا موجود بود. اين موازن ــت در ه ــا ثاب تقريبــط سوختاندن تيل و ذغال سنگ، چوب هاى جنگالت، دود فابريكه ها و موتر مقدار توســن ذخيره بود، دوباره به ــايدي را كه از زمانه هاى زيادى در زمي ــاد كاربن داى اكس زيــت. اين حالت، مقدار كاربن داى اكسايد را در هوا زياد ساخته ــفير آزاد كرده اس اتموس

ــود آوردن حادثه يى به نام گازهاى گلخانه يى و باعث بوج(Green House) شده است كه شما در صنف هاى آينده ــه خواهيد نمود. در اينجا تنها همين قدر گفته آنرا مطالعــود كه در نتيجة اين حادثه حرارت زمين بلند رفته، مى شــرات در مناطقى كه نباتات در آن ــرات اقليمى و تغيي تغييــت. يخچال هاى قطبى آب نمو مى كنند، به وجود آمده اســطح آب در بحرها بلند مى رود. در نتيجه تعداد ــده و س شــادى از انواع موجودات زنده از بين خواهند رفت و براى زيــكان به وجود آمدن ــانهاى روى كرة زمين ام زنده گى انس

حوادث غير منتظره موجود است.شكل(4-8) دوران كاربن در طبيعت

www.ael.af

سؤال هاى فصل هشتمجمله هاى ذيل را در كتابچه هاى تان بنويسـيد و در مقابل صحيح عالمه «ص» و

در مقابل غلط «غ» نوشته كنيد:1- نباتات همه انرژى نور خورشيد را كه دريافت كرده اند، ذخيره مى كنند. ( )

2- قسمتى از كاربن از عمل تجزيه كننده گان وارد ايكوسيستم مى شود. ( )3- افزايش كاربن داى اكسايد باعث گرم شدن زمين مى شود. ( )

سوال هاى ذيل را تشريح نماييد:4- دوران آب در طبيعت را با يك شكل نشان دهيد.

5- افزايش كاربن داى اكسايد چه تأثيرى باالى طبيعت دارد؟6- اهميت دوران كاربن را براى موجودات زنده بيان نماييد.

خالصة فصل هشتم در طبيعت، مواد از موجودات زنده به محيط و از محيط به موجودات زنده درحالت دوران

اند. وجود هر ايكوسيستم به انرژى آفتاب ومنبع آب وابسته مى باشد.

ــده جانها و خروج دوباره آن از بدن ــر و مواد مختلف را از محيط به بدن زن ــت عناص حركآنها به محيط را كه هميشه در حال تكرار است، دوران مى گويند؛ مانند دوران آب كه ماده

حيات بخش در طبيعت است. در حادثه گاز هاى گلخانه يى حرارت زمين بلند مى شود.

81 www.ael.af