پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیتالله ... - مباحث...
TRANSCRIPT
103
الظن 104.................................................................................................................................................مباحث
: عقال الظن لوازم من ليست الحجية ان االول 104...................................................................................االمر
: باالمار التعبد امكان الثاني ةاالمر .............................................................................................................104
: مختاره علي واالستدالل النزاع محل بيان االول 104.....................................................................المطلب
: الرئيس شيخ كالم من المقصود وبيان الشيخ كالم رد الثاني 106.......................................................المطلب
الردع: عدم مع السيرة حجية في التدقيق 107...................................................................................فذلکة
: العلم بغير التعبد استحالة وجه في يقال ان يمکن ما الثالث 108........................................................المطلب
الکفاية کالم علي الواردة 111.....................................................................................................االشکاالت
والظاهري الواقعي الحکم بين المضادة اشکال في اخري 114...............................................................اجوبة
: المفسدة في االلقاء و المصلحة تفويت الثالث 126........................................................................... المحذور
اعتباره في شك فيما االصل مقتضي وهو الثالث 129...........................................................................المقام
االصل هذا عن بخروجه قيل 133..................................................................................................................ما
الظهور: 133.........................................................................................................................................منها
مقامات ثالث في الظواهر حجية في 136..............................................................................................البحث
: بالخالف الظن مع الظهور االول 136................................................................................................المقام
: حجيتها لعدم خمسة بوجوه واالستدالل الكتاب ظواهر الثاني 136....................................................المقام
: والظواهر بالمتشابه االخذ عن القران منع الثالث 137.......................................................................الوجه
ونظائرها االغريقي لشبهة 137............................................................................................................الحل
االية في الصدر السيد کالم علي 140.........................................................................................المالحظات
الظواهر علي بالعرض االجمال بطرو االجمالي العلم الرابع 141........................................................الوجه
: للظاهر بالراي التفسير عن الناهية االخبار شمول الخامس 143.......................................................الدليل
التحريف وقوع بدعوي القران ظواهر حجية علي 146....................................................................االشکال
االسالم صدر في الثابت الظهور حجية 148.....................................................................................استصحاب
: افهامه يقصد لم من و افهامه قصد من بين التفصيل الثالث 149.............................................................المقام
الظهور: تشخيص في 151.......................................................................................................................فصل
: اللغوي قول حجية الثالث 152...........................................................................................................المطلب
االجماع : في 155........................................................................................................................................فصل
: المركب 162.......................................................................................................................................االجماع
الحدسي او الحسي السبب 163............................................................................................................نقل
: الفتوي: في الشهرة 165............................................................................................................................فصل
الفتوائية للشهرة حنظلة عمربن بمقبولة 167...............................................................................االستدالل
: العقالئية السيرة حجية في 170..................................................................................................................فصل
: الشرعي الحکم لموضوع المنقحة السيرة االول 171........................................................................القسم
: الدليل ظهور تنقح السيرة‌التي الثاني 172........................................................................................القسم
: السيرة‌المتشرعة الثالث 173............................................................................................................ القسم
: الواحد خبر حجية في 176..........................................................................................................................فصل
اصولية؟: المسألة هذه هل 176...........................................................................................................المقدمة
: الواحد خبر حجية بعدم القائلين ادلة في االول 178..............................................................................المقام
الظن اتباع عن الناهية 178.................................................................................................................االيات
104
النهي علي الدالة 179....................................................................................................................الروايات
االجماع الواحد خبر حجية عدم علي الثالث 189.................................................................................الدليل
الظن مباحث‌‌الكالم‌في‌بيان‌ما‌قيل‌باعتب[[اره‌من‌االم[[ارات‌او‌ص[[ح‌انالمقدمات:
يقال:قال‌صاحب‌الكفاية:قب[[ل‌الخ[[وض‌في‌ذل[[ك‌ينبغي‌تق[[ديم‌ام[[ور:احدها:انه‌الريب‌في‌ان‌االمارات‌الغير‌العلمية‌ليس‌كالقطع‌في‌كون
الحجية‌‌من‌لوازمها‌و‌مقتضياتها....قبل‌الورود‌في‌البحث‌امورا‌ثالثة:سرهقدستعرض
: عقال الظن لوازم من ليست الحجية ان االول االمر‌ك[القطع؛اذ‌الحجي[[ةليس[[ت‌من‌لوازمه[[االعلمي[[ة‌‌ليسان‌االم[[ارات‌الغ[ير
ومقتضياتها‌بنحوالعلية،بل‌ليست‌مقتضية‌للحجية‌وان‌ثبوت‌الحجية‌‌لها‌محتاج‌الي‌الجعل‌او‌طرو‌حاالت‌موجب[[ة‌‌القتض[[ائها‌الحجي[[ة‌عقال،مث[[ل‌مقدمات‌االنسداد‌علي‌تقدير‌الحكومة‌‌وهذا‌مما‌الريب‌فيه‌بالف[[رق‌بين‌ثبوت‌التكلي[[ف‌ب[[ه‌او‌س[[قوطه‌ب[[هوانك[[ان‌ربم[[ا‌يظه[[ر‌في[[ه‌من‌بعض‌المحققين‌الخالف‌واالكتفاء‌بالظن‌بالفراغ‌ولعله‌ألجل‌عدم‌ل[[زوم‌دف[[ع
الضرر‌المحتمل.علي‌كالمه‌في‌هذا‌االمر:ب[[ان‌مق[[دماتسرهقدساورد‌السيد‌الخوئي
االنسداد‌علي‌الحكومة‌التقتضي‌حجيه‌الظن‌عقال‌‌كالقطع،بل‌مقتضاها‌اطراف‌العلم‌االجمالي‌واالكتفاء‌باالمتث[[العدم‌وجوب‌االحتياط‌التام‌في
الظني‌والتبعيض‌في‌االحتياط،واما‌تنجز‌التكاليف‌ال[واقعي‌فه[ويك[ون‌بالعلم‌االجمالي‌الكبير؛اي‌العلم‌االجمالي‌بوجود‌الواجبات‌والمحرمات‌في‌الشريعة،وتظهر‌الثمرة‌‌بين‌القولين‌بانه‌لو‌ورد‌عام‌علي‌التكلي[[ف‌االلزامي‌وثبت‌ظن‌علي‌الترخيص‌في‌بعض‌االف[[راد‌فاليخص[[ص‌الع[[ام؛النه‌ليس‌بحجة‌اقوي‌حتي‌يقدم،بخالف‌مسلك‌ص[[احب‌الكفاي[[ة،فان[[ه
يخصص‌العام‌به. : باالمار التعبد امكان الثاني ةاالمر
في‌بيان‌امكان‌التعبد‌باالمارة‌الغير‌العلمية‌‌شرعا‌وعدم‌ل[[زوم‌المح[[ال‌منه‌عقال،في‌قبال‌دعوي‌استحالته‌للزومه.تعرض‌ص[[احب‌الكفاي[[ةفي
:بيان‌محل‌ال[[نزاع‌واالس[[تدالل‌علياالولهذا‌االمر‌الي‌اربعة‌مطالب::رد‌كالم‌الشيخ‌وبيان‌المقصود‌من‌كالم‌شيخ‌الرئيس،الثانيمختاره،بيان‌الوجوه‌التي‌قيل‌او‌يص[[ح‌ان‌يق[[ال‌علي‌اس[[تحالة‌التعب[[دالثالث::الجواب‌عن‌هذه‌الوجوه.الرابعبالظن،
: مختاره علي واالستدالل النزاع محل بيان االول المطلب‌فالظاهر‌ان‌محل‌ال[[نزاع‌هواالمك[[ان‌الوق[[وعي‌ال‌ال[[ذاتي؛اذالم[[راد‌من‌االمك[[ان‌ال[[ذاتي‌نفس‌امك[[ان‌الش[[يء‌واس[[تحالته‌كاجتم[[اع‌الض[[دين
105
والنقيض[[ين‌او‌المثلين؛والم[[راد‌من‌االمك[[ان‌الوق[[وعي‌ه[[وع[[دم‌ل[[زوم‌المحال‌من‌وجود‌الشيء؛كالخلف‌الستلزام‌اجتماع‌الضدين؛ولذا‌يكون‌الخلف‌او‌الدور‌محاال‌وقوعا‌وحيث‌ك[[ان‌ظ[[اهر‌الكفاي[[ةه[وال[[نزاع‌في‌عدم‌لزوم‌المح[[ال‌او‌ل[[زوم‌المح[[اليك[[ون‌المتن[[ازع‌في[[ه‌ه[[و‌االمك[[ان
الوقوعي.علي‌مخت[[اره‌اي‌االمك[[ان‌الوق[[وعي‌بال[[دليل‌ال[[دالسرهقدسواستدل
علي‌وقوعه‌وهو‌من‌االدلة‌‌الدال[[ة‌‌علي‌امك[[ان‌الش[[ئ،ول[[ذا‌يق[[ال‌ادل‌دليل‌علي‌امكان‌الشئ‌وقوعه؛النه‌يستكشف‌من‌الوقوع‌ع[[دم‌ت[[رتب‌المحال‌علي‌وقوعه‌مطلقا‌او‌علي‌وقوعه‌من‌الحكيم‌سبحانه‌وتع[[الي،واال‌لما‌يوجد‌ومع‌الدليل‌علي‌الوقوع‌ال‌حاجة‌الي‌البحث‌عن‌االمك[[ان؛
كما‌الفائدة‌‌في‌بحثه‌مع‌عدم‌الوقوع؛اذ‌الثمرة‌‌تترتب‌علي‌الوقوع.في‌كلتا‌النكتتين‌اللتين‌قال‌في‌المطلب‌االول.ولكن استشكل
؛فق[[[د‌استش[[[كل‌عليه[[[ا‌المحق[[[ق‌االي[[[روانيام44ا النكت44ة االولي‌من‌ان‌البحث‌هو‌االمكان‌ال[[ذاتي؛اذ‌ل[[و‌قلن[[اسرهما‌قدسواالصفهاني
بان‌معني‌التعبد‌هو‌جعل‌االحكام‌الظاهرية‌‌في‌م[[ورد‌الظن‌م[[ع‌حف[[ظ‌االحكام‌الواقعية‌في‌مورده‌لك[[انه[و‌اجتم[[اع‌الض[[دين‌او‌المثلين‌وه[و‌محال‌ذاتا؛ال‌انه‌يل[[زم‌المح[[ال‌من‌وقوع[[ه،نعم‌ل[[وك[[ان‌المح[[ذور‌ه[[و‌طلب‌الضدين‌او‌تفويت‌المصلحة‌او‌االلغاء‌‌في‌المفس[[دة‌‌لك[[ان‌البحث
عن‌االمكان‌الوقوعي.انه‌لو‌قلنا‌بان‌معني‌التعبد‌ه[[و‌جع[[ل‌االحك[[ام‌الظاهري[[ة‌فليسوفيه:
نفس‌معناه‌اجتماع‌الضدين،بل‌يلزم‌من‌هذا‌الجعل‌م[[ع‌بق[[اء‌االحك[[ام‌الواقعية‌اجتماع‌الضدين‌او‌المثلين،وما‌قال‌المحقق‌االص[[فهاني‌من‌ان‌جع[[ل‌الحكم‌الظ[[اهري‌في‌م[[ورد‌الحكم‌ال[[واقعي‌ه[[و‌عين‌اجتم[[اع‌الضدين‌فه[[و‌غ[[يرمفهوم،اذ‌الجم[[ع‌ين[[تزع‌من‌المجم[[وع،ول[[ذا‌يناس[[ب
البحث‌عن‌االمكان‌الوقوعي؛كما‌قال‌صاحب‌الكفاية‌‌و‌اآلخرون.ان‌المقصود‌من‌االمكان‌في‌المق[[ام‌ه[[وسرهقدسوقال‌السيد‌االمام
االمكان‌االحتمالي‌والنحتاج‌في‌األخذ‌باالدلة‌الدالة‌‌علي‌التعبد‌بازيد‌من‌االحتمال‌وعدم‌القط[ع‌باالس[تحالة‌وام[ا‌اثب[[ات‌االمك[ان‌الوق[وعي‌فه[و‌محت[[اج‌الي‌ال[[دليل‌بخالف‌االحتم[[ال؛اذ‌يحكم‌العق[[لب[[ه‌بمج[[ردع[[دم
الدليل‌علي‌االستحالة‌وليس‌هذا‌ببناء‌العقالء.كم[[ا:ان‌المستفاد‌من‌االدلة‌في‌مقام‌البحث‌ه[[و‌اثب[[ات‌االمتن[[اعوفيه‌المقابل[[ةه[[و‌االمك[[ان‌الوق[[وعياليه؛والظاهر‌بقرينة‌ملتفتسرهقدسانه
وظاهر‌الكلمات‌هو‌البحث‌عن‌االمك[[ان‌ح[[تيم[[ع‌القط[[ع‌بع[[دم‌التعب[[د‌خارجا‌مع‌ان‌االمكان‌االحتمالي‌اليجتمع‌معه،واما‌ما‌ق[[ال‌من‌االمك[[ان‌الوقوعي‌يحتاج‌الي‌الدليل‌فهو‌صحيح؛اال‌انه‌يحكم‌العقل‌به‌بع[[دع[[دم‌وجدان‌ما‌يدل‌علي‌االمتن[[اع‌كم[[افيس[[ائر‌الم[[وارد‌واال‌النس[[د‌الحكم‌باالمكان‌ال[[ذاتي‌او‌الوق[[وعي؛وهوكم[[ات[[ري‌وكيفم[[اك[[ان‌القيم[[ةله[[ذا
106
البحث‌بعد‌عدم‌ت[[رتب‌االث[[ر‌العملي‌علي‌ك[[ون‌الم[[راد‌من‌االمك[[ان‌ايواحد‌منها.
فق[[د‌يستش[[كل‌عليه[[ا‌من‌ان‌ال[[دليل‌ال[[دال‌علياما النكتة الثانية ؛ وقوع‌التعبد‌بالظن‌في‌مورد،كي[[فيك[[ون‌قطعي[[ام[[ع‌احتم[[ال‌اس[[تحالة‌التعبد‌به‌وهل‌هو‌اال‌احتمال‌اجتماع‌النقيضين‌ول[[ذا‌اليمكن‌استكش[[اف
عدم‌ترتب‌المحال‌علي‌وجوده.ولكن‌المحقق‌االصفهاني‌اجاب‌عن‌هذا‌االشكال‌و‌وجه‌كالم[[ه‌بان[[ه‌اذا‌ق[[امت‌الحج[[ة‌علي‌حجي[[ةالخ[[بر‌مثال‌واليطلب‌من‌الحج[[ة‌اليقين،ب[[ل‌مجرد‌الجري‌وفقها،فانها‌اليزاحمها‌مج[[رد‌احتم[[ال‌االس[[تحالة‌واليرف[[ع‌الي[[[د‌عنه[[[ا‌بمج[[[رد‌احتم[[[ال‌االس[[[تحالة،وام[[[ا‌اذا‌طلب‌من‌الحج[[[ة
المس[[ائل‌االعتقادي[[ة‌‌فليس‌مقص[[ودا‌مناليقين،كالحج[[ة‌القائم[[ة‌‌علي‌الكفاية‌‌في‌المقام‌حتي‌يقال‌كيف‌يحصل‌اليقين‌مع‌احتمال‌االس[[تحالة‌‌ولذا‌في‌كل‌مورد‌يلزم‌اليقين‌بالتعبد‌فاليحصل‌اليقين‌به‌من‌الدليل‌ايا
ما‌كان‌مع‌احتمال‌االستحالة.ولكن‌هذا‌التوجيه،م[[ع‌الغض‌عن‌االش[[كال‌في[[ه‌كم[[اس[[يأتي‌في‌كالم‌الشيخ،مخالف‌م[ع‌ظ[اهر‌الكفاي[ة‌‌حيث‌ق[ال:"حيث‌يستكش[ف‌ب[ه‌من
عدم‌ترتب‌محال‌من‌تال‌باطل...".منع[[دمس[رهق[دسايض[[اب[[انم[[اق[[ال‌الص[[درواستشكل‌عليها‌السيد
اثبات‌االمكان‌مع‌عدم‌ال[[دليل‌علي‌وق[[وع‌التعب[[د‌ب[[هم[[ردود؛الفائدة‌في‌‌والوجه‌في‌ذلك‌انه‌يمكن‌افتراض‌دليل‌قطعي‌علي‌وقوع‌التعبد‌به‌مع‌غض‌النظر‌عن‌امكان‌التعبد‌بمعني‌انه‌لو‌ثبت‌االمكان‌لتم‌الدليل‌علي-السيرة‌القائمة‌‌علي‌حجية‌الخبر‌الثق[[ة‌مثال،فانه[[ام[[ع‌غض‌النظ[[ر‌عن
الش[[ارع‌من‌ع[[دمالتعبد‌تكون‌قطعية‌‌بحيث‌يستكشف‌امضاء‌استحالة‌‌احتمال‌االستحالة‌‌فالنحصل‌الجزم‌باالمض[[اء؛اذ‌يمكن‌انالردع،واما‌مع
يعتمد‌الشارع‌علي‌ردعها‌بمجرد‌هذا‌االحتمال‌ولذا‌نحتاج‌الثبات‌الحج[[ة‌العقالئي‌وان‌العقالء‌يأخ[[[ذون‌بالس[[[يرةالي‌اثب[[[ات‌االمك[[[ان‌باالص[[[ل
واليعتمدون‌علي‌احتمال‌االستحالة.وهكذا‌استشكل‌ايضا‌بانه‌لو‌فرضنا‌قيام‌دليل‌قطعي‌علي‌جعل‌الحكم‌الظاهري،اي‌الحكم‌المجعول‌في‌م[[ورد‌الش[[ك‌او‌الظن،اال‌ان‌مج[[رد‌هذا‌اليوجب‌ارتفاع‌موض[[وع‌اص[[الة‌‌االمك[[ان؛الن[[ه‌يمكن‌ان‌يجع[[له[[ذا‌الحكم‌فق[[ط‌وليس‌المح[[ذور‌في‌ه[[ذا‌الجع[[ل‌فق[[ط،ب[[ل‌المح[[ذور‌في‌الجمع‌بين‌هذا‌الحكم‌وبين‌الحكم‌الواقعي‌وعلي‌هذا‌فاذا‌ثبت‌االمك[[ان‌نأخ[[ذب[[اطالق‌ادل[[ةاالحك[[ام‌الواقعي[[ةفيم[[ورد‌الش[[ك‌وه[[ذا‌االطالق‌مقطوع‌الحجية‌وانما‌الشك‌في‌امك[[ان‌مدلول[[ه‌واس[[تحالته‌فيك[[ون‌من
في‌معني‌اصالة‌االمك[[ان؛كم[[اسرهقدسصغريات‌كالم‌السيد‌الخوئي‌سيأتي‌ان‌شاء‌الله‌تعالي.
انه‌ال‌معني‌للتمسك‌باالطالق‌في‌مورد‌االحكام‌الظاهرية؛اذ‌معوفيه::ان[[انتمس[ك‌ب[[االطالق‌م[ع‌ف[رض ان قلتفرضه‌التص[[ل‌النوب[ةاليه[[ا،
107
:فحيث‌ال‌دلي[[[ل‌لفظي‌علي قلتوج[[[ود‌الحكم‌ال[[[واقعي‌المخ[[[الف،الحكم‌الواقعي‌فال‌معني‌لالطالق.
: الرئيس شيخ كالم من المقصود وبيان الشيخ كالم رد الثاني المطلب
ق[[ال‌في‌الرس[[ائل:ف[[االولي‌ان‌يق[[ررس[[رهقدسفان‌الشيخ‌االعظم الدليل‌علي‌االمكان‌هكذا:انا‌النجد‌في‌عقولن[[ابع[[د‌التأم[[لم[[اي[[وجب‌االس[[تحالة‌‌وه[[ذا‌طري[[ق‌يس[[لكه‌العقالء‌في‌الحكم‌باالمك[[انوام[[ام[[ا‌استدل‌المشهور‌علي‌االمكان‌بانا‌نقطع‌بان[[ه‌اليل[[زم‌من‌التعب[[د‌ب[[الظن‌محال‌فغيرصحيح؛اذ‌القطع‌بعد‌لزوم‌المحال‌في‌الواق[[ع‌موق[[وف‌علي‌احاطة‌‌العقل‌بجميع‌الجهات‌المحسنة‌والمقبح[[ة‌والعلم‌بانتفائه[[اوه[[ذا‌من‌البشر‌العادي‌محال؛اذ‌ربما‌يمكن‌ان‌يكون‌وجه‌لالستحالة‌واليناله
العقل‌من‌جهة‌‌قصوره‌وفتوره.:ع[[دم‌قي[[اماالول‌علي[[ه‌ب[[ايرادين:س[رهق[دسواورد‌ص[[احب‌الكفاي[[ة
الس[[[يرة‌‌علي‌ت[[[رتيب‌آث[[[ار‌االمك[[[انم[[[ع‌الش[[[ك‌في‌امك[[[ان‌التعب[[[د:لوسلمنا‌قيامها‌يمنع‌حجتها‌لعدم‌قي[[ام‌دلي[[ل‌قطعي الثانيواستحالته،
علي‌اعتبار‌السيرة‌وم[[ع‌قي[[ام‌ال[[دليل‌الظ[[ني‌ف[[الكالم‌اآلن‌في‌امك[[انحجيته‌والتعبد‌به‌كسائر‌الظنون.
الكفاي[[ة:بان[[ه‌ليس‌م[[راد‌علي‌ص[[احبس[[رهقدسواورد‌الس[[يد‌الخ[[وئي‌‌الشيخ‌قيام‌السيرة‌علي‌البناء‌علي‌االمكان‌مطلقا‌ولو‌م[[ع‌ع[[دم‌قي[[ام‌الدليل‌المعت[[بر‌علي‌الوق[[وع‌ح[[تي‌ين[[اقش‌في‌قي[[ام‌ه[[ذه‌الس[[يرة؛ب[[ل‌المقصود‌انه‌اذا‌دل‌دليل‌علي‌وجوب‌شيء‌فالشك‌في‌تمس[[ك‌العقالء‌بظهوره[[ذا‌ال[[دليل‌ويحكم[[ونب[[الوجوب‌واليرفض[[ونه‌بمج[[رد‌احتم[[ال‌اس[[تحالة‌ص[[دور‌وج[[وبه[[ذا‌الش[[ئ‌من‌الم[[ولي‌وه[[ل‌يش[[ك‌اح[[د‌من‌العقالء‌في‌األخذ‌بظاهر‌كالم‌الم[[ولي‌وفي‌امض[[اء‌الش[[ارع‌ه[[ذا‌البن[[اء،وليس‌ه[[ذا‌بمع[[ني‌تعب[[د‌العقالء‌‌باص[[لين‌اح[[دهما‌البن[[اء‌علي‌االمك[[ان،
والثاني‌اآلخد‌بالدليل،بل‌بمعني‌أخذ‌العقالء‌بمدلول‌هذا‌الدليل.وهذا‌مطلب‌مسلم‌ولكن‌ناقش‌السيد‌الص[[در‌في‌كالم‌الس[[يد‌الخ[[وئي
،نعم‌ان‌المث[[الس[[رهق[[دسبان‌المقام‌تختلف‌م[[ع‌المث[[ال‌ال[[ذي‌ذك[[ره‌‌الشبهة‌في‌األخذ‌به،وعدم‌اعتناء‌‌العقالء‌باالستحالة؛الن‌المثال‌الشبهة‌‌في‌حجي[[ة‌الظاهرفي[[ه،وانم[[ا‌احتم[[ال‌االس[[تحالة‌في‌مدلول[[ه‌بخالف‌المقام؛اذ‌احتمال‌االستحالة‌في‌نفس‌األخذ‌بظاهر‌الكالم،نعملوك[[ان
-لك[[ان‌مث[[لحجية‌خبر‌الثق[[ةظاهر‌عليحجية‌الظهور‌مفروغا‌عنها‌وانما‌دل‌‌ولكن‌الكالم‌اآلن‌في‌حجيةسرهقدسالمورد‌الذي‌ذكره‌السيد‌الخوئي
.سرهقدسجميع‌الظنونات‌حتي‌الظواهر.انتهي‌كالمه‌‌واليعلم‌ثب[[[وت‌الس[[[يرة‌في‌األخ[[[ذ‌بظ[[[اهر‌الكالم‌في‌م[[[ورد‌احتم[[[ال‌استحالته،ولو‌فرض‌ثبوت‌الس[[يرة‌‌ال‌دلي[[ل‌علي‌االمض[[اء؛الن[[ه‌يحتم[[ل‌اس[[تحالة‌امض[[ائها،ونفس‌الس[يرةمص[[داق‌لك[[بري‌االس[[تحالة،ان‌قلت:نحن‌نقط[[ع‌بامض[[اء‌الس[[يرة،قلت:م[[ع‌احتم[[ال‌استحالة‌االمض[[اء‌كي[[ف
108
يقطع‌باالمض[[اء‌وم[[ع‌ف[رض‌القط[ع‌فه[و‌دلي[ل‌علي‌االمك[ان؛كم[اق[الصاحب‌الكفاية.
الردع: عدم مع السيرة حجية في التدقيق فذلکة‌فنقول:تارة‌‌يقصد‌من‌حجية‌السيرة‌م[[ع‌ع[[دم‌ال[[ردع‌القط[[ع‌بمطابق[[ة‌مضمونها‌مع‌الواقع‌اي‌السيرة‌سبب‌للقطع‌بالحكم‌الواقعي،فانه[[ذاالمع[[[ني‌ال‌دلي[[[ل‌علي[[[ه؛اذ‌ربم[[[ا‌يمكن‌ان‌تك[[[ون‌الس[[[يرة‌مخالفة
لم‌ي[[ردع‌الش[[ارععنه[[المص[[لحة؛كس[[ائر‌االحك[[امللواقع،ولكن‌م[[ع‌ذل[[ك‌الظاهري[[ة،ول[[ذا‌ربم[[اي[[ردع‌عن‌الس[[ير‌العقالئي[[ةبع[[دم[[رور‌بره[[ة‌من‌الزمان،وأخري‌يقصد‌من‌حجي[[ةالس[[يرة‌حجيته[[ا‌عن[[د‌الش[[رع؛كاص[[الة البرائة‌واالستصحاب،وهذا‌ايضا‌نق[[ول‌ان[[ه:ت[[ارةيك[[ون‌الش[[خص‌غ[[افال‌واليحتمل‌ع[[دم‌حجيته[[ا‌فه[[ذا‌خ[[ارج‌عن‌مح[[ل‌ال[[نزاع؛كس[[ائرالقاطعين‌والغافلين،واما‌اذا‌احتمل‌الشخص‌ان‌الشارع‌لم‌ي[[رض‌به[[ذه‌الس[[يرة‌‌فمن‌أين‌يحرز‌حجيته[[ا،خصوص[[ام[[ع‌ك[[ون‌مقتض[[ي‌االستص[[حاب‌ع[[دم‌حجيتها،بل‌اآليات‌الشريفة‌الناهية‌‌عن‌غير‌العلم‌ايض[[ات[[دل‌علي‌ع[[دم
حجيتها.اليقال:يجب‌علي‌الشارع‌‌ان‌يردع‌عن‌السيرة‌ل[[ولم‌ي[[رض‌به[[ا،فان[[ه يقال:نفس‌احتمال‌عدم‌رضاه‌بالعم[[ل‌به[[ا‌يكفي‌عقال‌لل[[ردع،خصوص[[ا
قلت:نفس‌حجي[[[ةعم[[[وم‌اآلي[[[اتواالستص[[[حاب،انم[[[ع‌عم[[[وم‌اآلي[[[ات‌واالستصحاب‌بالسيرة‌‌ول[[ذا‌تك[[ون‌حجيته[[ا‌اول‌الكالم،قلت:نعم؛اال‌ان‌حجية‌الظواهر‌من‌المس[[لمات‌وه[[ذه‌الس[[يرةممض[[اة‌قطع[[ا‌واال‌ي[[بين‌الطري[[ق‌لفهم‌اغ[[راض‌الش[[ارع،واليق[[اس‌ه[[ذه‌الس[[يرةبالس[[يرة‌‌في‌موارد‌مخصوصة،فتأمل‌جيدا،ان‌قلت:يلزم‌من‌هذا‌عدم‌حجي[[ة‌تقري[[ر
السالم،قلت:اذا‌قطع‌الشخص‌برضا‌الشارع‌بهذا‌العملالمعصوم‌عليه‌فالبأس،وبعبارة‌أخري‌الكالم‌مع‌احراز‌رضاه،انم[[ا‌الكالم‌في‌اح[[رازه،اليقال:يجب‌علي‌الشارع‌البيان‌مع‌الخط[[أ،فان[[ه‌يق[[ال:نفس‌احتم[[ال‌عدم‌الرضا‌يكفي‌عقال‌لالحتي[[اط‌او‌الس[[ؤال‌وال‌دلي[[ل‌علي‌ل[[زوم‌بي[[ان
الشارع‌ابتداء‌مع‌رؤيته‌للخطأ.وللكالم‌تتم[[ةي[[أتي‌في‌بحث‌حجي[[ةالس[[يرة‌‌ان‌ش[[اء‌الله‌تع[[الي،ونحن‌النناقش‌في‌حجية‌السيرة‌‌مع‌االمضاء،بل‌نن[[اقش‌في‌اح[[راز‌االمض[[اء‌من‌عدم‌الردع،خصوصا‌ينقص‌علي‌السيد‌الص[[در‌بان[[هم[[ا‌الف[[رق‌بين‌سائر‌السير‌العقالئية‌وهذه‌السيرة‌‌حيث‌قال"اذا‌احتمل‌استحالة‌‌جع[[ل‌الحجية‌للسيرة‌‌فاليستكشف‌االمضاء‌من‌عدم‌ال[[ردع،ب[[ل‌لعل[[ه‌اعتم[[د‌في‌مقام‌الردع‌علي‌هذا‌االحتمال‌واما‌اذا‌لم‌ي[ردع‌م[ع‌ع[دم‌اس[تحالة‌‌جع[[ل‌الحجي[[ة‌‌يكش[[ف‌االمض[[اء‌‌من‌ع[[دم‌ال[[ردع"وم[[اه[[والفرق‌بين‌المقامين؟نعم‌ل[[واحتملن[[اع[[دم‌امك[[ان‌ردع‌الش[[ارع‌المكن‌ان‌نق[[ول:بعدم‌استكشاف‌االمضاء‌من‌ع[[دم‌ال[[ردع،بخالف‌المق[[ام‌حيث‌يحتم[[ل
استحالة‌‌االمضاء‌ال‌استحالة‌‌الردع.
109
ه[[وال[[رئيسسره‌ان‌المقصود‌من‌عبارة‌الشيخالكفاية‌‌قدسثم‌قال‌صاحبال‌االمكان‌الوقوعي‌او‌الذاتي.االحتمال
ربم[[ا‌يق[[ال:ان‌آالي[[ةالش[[ريفة‌‌النف[[ر‌ت[[دل‌علي‌ل[[زوم‌بي[[ان‌االحك[[ام‌االلزامي[[ة‌‌ابت[[داء‌للن[[اس‌في‌م[[وارد‌الغفل[[ةوالش[[ك؛حيث‌ان‌ظ[[اهر"و
لينذروا‌قولهم‌اذا‌رجعوا‌اليهم"مطلق‌يشمل‌جميع‌الموارد.ولكن‌اليمكن‌لنا‌المساعدة؛اذ‌االنذار‌تجب‌في‌م[[وارد‌لم‌يكن‌للمكل[[ف‌الحجة،والغفلة‌‌والقطع‌حجتان؛وام[[ا‌بالنس[[بة‌‌الي‌الش[[اك‌التجب‌االن[[ذار‌ببيان‌الحكم‌الواقعي‌فقط،ب[[ل‌يمكن‌ببي[[ان‌ل[[زوم‌التعلم‌وع[[دم‌حجي[[ة‌هذه‌السيرة،ولو‌باالستصحاب‌وغير‌ذل[[ك‌من‌االص[[ول‌العملي[[ة‌واال‌ل[[و‌قلنا‌بلزوم‌االنذار‌ببيان‌االحك[[ام‌الواقعي[[ةح[[تي‌في‌م[[ورد‌القط[[ع‌يجب‌علين[[افيم[[ورد‌تقلي[[د‌الن[[اس‌من‌غ[[ير‌االعلم‌خصوص[[افيم[[الم‌يكن‌تقليدهم‌عن‌حجة‌بيان‌عدم‌ج[[واز‌تقلي[[د‌الفالني،ب[[ل‌يجب‌علي‌االعلم‌بيان‌االحكام،وهذا‌اليمكن‌االلتزام‌ب[[ه،وه[[ذه‌اآلي[[ةعليف[[رض‌داللته[[ا
السالم،فتأمل.تدل‌علي‌وظيفة‌الناس‌ال‌االئمة‌‌عليهم‌الس[[الم‌ابت[[داء‌مم[[ا‌الريبواما‌بيان‌االحكام‌كال‌وطرا‌علي‌االئمة‌‌عليهم
في‌عدم‌وجوبه‌واال‌يجب‌عليهم‌ان‌يبينوا‌احك[[ام‌الل[[هس[[بحانهوتع[[الي‌ولم‌يب[[ق‌م[[ورد‌للس[[ؤال‌ويجب‌ان‌نقط[[ع‌في‌جمي[[عم[[وارد‌االطالق[[ات‌والعمومات‌بالحكم‌الواقعي؛اذ‌لو‌كان‌له‌مخص[[ص‌لبين[[ه،ب[[له[[ذا‌ه[[و
(ع[[دم190-172،ص23مقتض[[ي‌الرواي[[ات‌ال[[واردة‌في)البح[[ار،ج‌المس[[ئلة‌اي‌حجي[[ةوجوب‌بي[[ان‌االحك[[ام‌ح[[تي‌بع[[دالس[[ؤال‌ول[[ذا‌تك[[ون
السيرة‌صعبة‌‌مستصعبة‌‌حيث‌اليخلو‌االل[[تزام‌ب[[اي‌واح[[د‌من‌الط[[رفين‌في‌البحث‌عن‌الغموض‌والبع[[د‌من‌االرتك[[از‌واالحتي[[اط‌طري[[ق‌النج[[اة‌‌والله‌سبحانه‌وتعالي‌هو‌العالم‌بحق[[ائق‌االم[[ور،ه[[ذا‌كل[[ه‌في‌المطلب
الثاني. : العلم بغير التعبد استحالة وجه في يقال ان يمکن ما الثالث المطلب
س[[ره:انم[[ا‌قي[[ل‌او‌يمكن‌ان‌يق[[ال‌في‌وج[[هقال‌صاحب‌الكفاية‌‌قدساستحالة‌التعبد‌بغير‌العلم‌من‌المحال‌او‌الباطل‌امور:
اجتم[[اع‌المثلين‌من‌ايج[[ابين‌او‌تح[[ريمين‌مثال‌فيم[[ا‌اص[[اب،اواحدها:ض[[دين‌من‌ايج[[اب‌وتح[[ريم‌ومن‌ارادة‌‌وكراه[[ة‌ومص[[لحة‌ومفس[[دة‌ملزم[[[تين‌بال‌كس[[[ر‌وانكس[[[ار‌في‌ال[[[بين‌او‌التص[[[ويب‌وان‌اليك[[[ون
غيرمؤديات‌االمارات‌احكام.طلب‌الضدين‌فيما‌اذا‌اخطأ‌وأدي‌الي‌وجوب‌ضد‌الواجب.ثانيها:تف[[ويت‌المص[[لحة‌‌او‌الق[[اء‌في‌المفس[[دة‌فيم[[ا‌أدي‌الي‌ع[[دمثالثها:
وجوب‌ما‌هو‌واجب،او‌عدم‌حرمة‌‌ما‌هو‌ح[[رام‌وكون[[ه‌محكوم[[ا‌بس[[ائراالحكام.
س[[ره‌ب[[ان‌المح[[ذور‌االول‌والث[[اني‌اليلزم[[انفق[[د‌اج[[اب‌اآلخون[[د‌ق[[دس‌والث[[الث‌فال‌مح[ذور‌في[[ه؛وق[[ال‌في‌س[[بب‌ع[[دم‌ل[[زوم‌المح[[ذور‌االول
والثاني‌وجهين:
110
ان[[ه‌اليل[[زم‌جع[[ل‌االحك[[ام‌التكليفي[[ةفيم[[وارد‌التعب[[دالوجه االول:بطري[[[ق‌غ[[[يرعلمي؛الن‌الحجي[[[ةعليمس[[[لكه‌عب[[[ارة‌‌عن‌جع[[[ل المنجزية‌والمعذرية،وبعبارة‌أخري‌ما‌يحكم‌العقل‌في‌مورد‌القطع‌ذات[[ا‌يجعل[[ه‌الش[[ارع‌في‌م[[وارد‌التعب[[د،وليس[[ت‌ه[[ذه‌المنجزي[[ةوالمعذري[[ةمس[[تتبعتين‌النش[[اء‌االحك[[ام‌التكليفي[[ة،ول[[ذا‌اليل[[زم‌اجتم[[اع‌المثلين‌او
الضدين،وال‌طلب‌الضدين.س[[ره‌ف[[ان‌الحجي[[ة‌‌حيثهذا‌علي‌مسلكه‌واما‌علي‌مسلك‌الشيخ‌قدس
كانت‌بمعني‌جعل‌االحكام‌التكليفية‌‌المماثلة‌‌مع‌الم[[ؤدي‌يل[[زم‌اجتم[[اع‌الحكمين،ولكنهما‌ليسا‌من‌اجتماع‌المثلين‌المحال‌او‌الضدين؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌الحكمين‌بم[[ا‌انهم[[ا‌اعتب[[اران‌انش[[ائيان‌فالمح[[ذور‌في‌اجتماعهما؛كما‌قلنا‌مرارا،وانما‌المح[[ذور‌فيم[[ا‌اذا‌ك[[ان‌الحكم‌بمع[[ني‌تعلق‌ارادة‌المولي‌بفعل‌العبد‌او‌كراهته‌عن‌فعل[[ه،واح[[د‌الحكمين‌في‌المقام‌وان‌كان‌ناشئا‌عن‌المصلحة‌‌او‌المفس[[دة‌‌في‌المتعل[[قفي[[وجب‌انق[[[داح‌االرادة‌او‌الكراه[[[ة‌في‌النفس‌الش[[[ريفة‌‌النبوي[[[ة‌‌او‌الولوي[[[ة‌الموجب[[ة‌‌لالنش[[اء‌بعث[[ا‌او‌زج[[را،ولكن‌الحكم‌اآلخ[[ر‌الظ[[اهري‌لم‌يكن‌ناشئا‌عن‌المصلحة‌او‌المفسدة‌‌في‌المتعلق،بل‌هو‌ناش‌عن‌المصلحة‌‌في‌نفس‌جعل‌الحكم‌الموجبة‌‌النشائه‌وه[[ذا‌الحكم‌ي[[وجب‌تنجزالواق[[ع‌فيما‌اصاب‌او‌االعت[[ذار‌للعب[[دم[[ع‌مخالفت[[ه‌للواق[[ع،واليك[ون‌في‌ال[بين
ارادة‌وكراهة‌حتي‌يلزم‌المثالن‌او‌الضدان.الظاهر‌عدم‌تمامية‌‌الجوابين؛والوجهفيذل[[ك‌ان‌جع[[ل‌الحجي[[ة‌ولكن
باي‌معني‌كانت‌فالش[[بهة‌في‌ع[[دم‌ارادة‌‌الم[[ولي‌فع[[ل‌العب[[دفيم[[ا‌اذا‌رخص‌في‌تركه‌مثال‌اذا‌قامت‌االمارة‌علي‌عدم‌وجوب‌ص[[لوة‌الجمع[[ة‌فال‌اشكال‌في‌عدم‌تعلق‌ارادة‌المولي‌بفعله‌حين‌الشك‌وه[[و‌اليجتم[[ع‌مع‌الوجوب‌الواقعي‌لوكان؛حيث‌انه‌يستلزم‌ارادة‌‌المولي‌وهما‌اجتماع
النقيضين.و‌الجواب‌االساسي‌عن‌هذا‌المحذور‌هو‌الجواب‌الذي‌ي[[ذكره‌في‌مث[[ل"كل‌شئ‌لك‌حالل"حيث‌قال‌ان‌فعلي[[ة‌الحكم‌منوط[[ة‌‌بالوص[[ولوم[[ع‌ع[[دم‌الوص[[ول‌ال‌ارادة‌في‌النفس‌او‌ال‌اراد‌ة‌‌مطلق[[ةفيه[[ا،وانك[[انت‌االرادة‌‌المشروطة‌‌موجودة؛ولكنها‌التنافيه[[ام[[ع‌ع[[دم‌تحق[[ق‌ش[[رطها،
سره‌الي‌هذا‌اشار‌بقوله"فافهم".ولعله‌قدس‌ثم‌قال:نعم‌يش[[كل‌االم[[ر‌في‌بعض‌االص[[ول‌العملي[[ة؛كاص[[الة‌االباح[[ةالش[[رعية؛الن‌اإلذن‌في‌االق[[دام‌ين[[افي‌المن[[ع‌فعال؛كم[[افيم[[اص[[ادف
في‌اإلذن‌ال‌في‌المأذون‌فيه.مصلحةكان‌اإلذن‌فيه‌الجل‌الحرام،وان‌وقال‌في‌حل‌العويصة‌‌انه‌نلتزم‌بعدم‌انقداح‌االرادة‌‌في‌بعض‌المب[[ادي-العالية‌‌وق[[ال:ليس‌المقص[[ود‌من‌ع[[دم‌فعلي[[ةالحكمال[[واقعي‌هوبق[[اء
المحض،ح[[[تي‌ي[[[رد‌اش[[[كال‌الش[[[يخ‌االعظم‌حيثاالنش[[[ائيالحكم‌علي‌قال:اذا‌كانت‌االحكام‌انشائية‌‌محض[[ة‌‌فاليجب‌امتثاله[[ام[[ع‌اداء‌االم[[ارة‌اليها؛الن‌الحكم‌االنشائي‌المعل[[وم‌اليتنج[[ز‌واليجب‌امتثاله[[ا‌وال‌عقوب[[ة
111
علي‌مخالفته[[ا‌فكي[[ف‌ب[[الحكم‌االنش[[ائي‌ال[[ذي‌أدت‌الي[[ه‌االم[[ارة؛ب[[ل‌المقصود‌هو‌ان‌الحكم‌الواقعي‌كان‌فعلي[[ا‌من‌بعض‌الجه[[ات‌بحيث‌ل[[و‌علم‌به‌المكلف‌لتنجز؛كسائر‌االحكام‌الفعلية‌‌التي‌تتنجز‌بسبب‌القط[[ع
بها.سره‌مواضع‌البد‌من‌توضيحها:وفي‌كالمه‌قدس
س[[ره‌من‌ه[[ذه‌العب[[ارة"فالمحيص‌في‌مثل[[ه‌اال‌ماذا‌قصد‌قدساالول:عن‌االل[[تزام‌بع[[دم‌انق[[داحاالرادةوالكراه[[ة‌‌في‌بعض‌المب[[ادي‌العالي[[ةايضا؛كما‌في‌المبدأ‌االعلي،لكنه‌اليوجب‌االل[[تزام‌بع[[دم‌ك[[ون‌التكلي[[ف
علم‌ب[[ه‌المكل[[ف‌لتنج[[زالواقعي‌بفعلي؛بمعني‌كونه‌علي‌صفة‌ونحو‌لوعليه‌كسائر‌التكاليف‌الفعلية‌‌التي‌تنجز‌بسبب‌القطع‌بها."
ان‌ظ[[اهر‌ه[[ذه‌العب[[ارة‌‌ان‌التكلي[[ف‌ال[[واقعي‌ليس‌انش[[ائيا‌في‌م[[وارد‌ال[[[ترخيص‌علي‌الخالف،ب[[[ل‌فعلي‌و‌م[[[ع‌ذل[[[ك‌ص[[[رح‌بع[[[دم‌االرادة‌‌والكراهة‌‌في‌بعض‌المبادي‌وهذا‌معن[اه‌ان‌نل[تزم‌ب[[ان‌التكلي[ف‌الفعلي
سره‌ليس‌منوطة‌بتعلق‌االرادة‌‌بفعل‌العبد،ب[[ل‌تنج[[زعلي‌مسلكه‌قدس‌التكليف‌منوط‌بتعلق‌االرادة‌‌بفعل‌العبد،م[[ع‌ان‌المش[[هور‌من‌مس[[لكه‌ان‌فعلي[[ة‌التكلي[[ف‌دائ[[رة‌م[[دار‌االرادة،ب[[له[[و‌المص[[رح‌ب[[ه‌في‌بعض‌كلمات[[ه‌في‌ب[[اب‌اجتم[[اع‌االم[[ر‌والنهي،وفي‌االم[[ر‌االول‌والس[[ادس‌والسابع‌من‌مباحث‌القطع،بل‌هو‌ظاهر‌العبارة‌‌ال[[تي‌نقلناه[[ا‌آنف[[ا‌من
س[ره"بمع[ني‌كون[[هان‌العلم‌موجب‌للتنجز‌ال‌للفعلي[[ة‌‌واال‌فق[[ال‌ق[[دسعلي‌صفة‌‌ونحو‌لو‌علم‌به‌المكلف‌لصار‌فعليا‌و‌تنجز‌عليه".
واما‌تفسير‌كالمه‌بالفعلية‌من‌بعض‌الجهات‌والفعلية‌‌من‌جميع‌الجه[[ات‌مجم[[ل؛اذ‌م[[اذا‌اري[[د‌من‌الفعلي[[ة‌‌من‌بعض‌الجه[[ات؟ه[[ل‌اري[[دمنه[[ا‌االرادة‌‌المشروطة‌‌في‌النفس‌او‌سنتحقق‌االرادة‌‌فيما‌بعد،ام[[ا‌الث[[اني‌فالزم[[ه‌ك[[ون‌الحكم‌ال[[واقعي‌انش[[ائيا‌ال‌فعلي[[ا،وام[[ا‌االول‌فه[[و‌خالف‌ظ[[اهر‌عب[[ارات‌الكفاي[[ة،وال‌عين‌وال‌اث[[رمنه[[ا‌في‌كلمات[[ه،وان‌قلن[[ا‌ان‌مقتض[[ي‌الجم[[ع‌بين‌كلمات[[ه‌رف[[ع‌التن[[افي‌عنه[[اه[[واالل[[تزام‌بالفعلي[[ة
المطلقة‌‌والفعلية‌‌من‌بعض‌الجهات‌وتفسيرها‌باالرادة‌المشروطة.ما‌الفرق‌بين‌الترخيص‌الدال‌علي[[ه‌باص[[الة‌االباح[[ة‌وال[[ترخيصالثاني:
الدال‌عليه‌باالمارة‌علي‌مسلك‌الشيخ‌القائل‌بجع[[ل‌االباح[[ة‌‌الطريقي[[ةحيثان[[ه‌ق[[ال:التن[[افي‌في‌م[[ورد‌االم[[ارة‌بين‌الحكم‌ال[[واقعي‌الفعلي
والحكم‌الظاهري‌الن‌احدهما‌طريقي‌واآلخر‌نفسي‌بخالف‌المقام.ان‌التنجز‌هل‌ه[[ومش[[روط‌ب[[العلم؛كم[[اه[[و‌ظ[[اهر‌عبارت[[ه‌اوالثالث:
بع[[دم‌اإلذن‌في‌خالف[[ه؛كم[[ا‌هوالظ[[اهر‌من‌العب[[ارةال[[تي‌ذكره[[ابع[[د‌العبارة‌االولي‌وهي"كونه‌فعليا‌انما‌يوجب‌البعث‌او‌الزج[[ر‌في‌النفس‌النبوية‌‌او‌الولوية‌‌فيما‌اذالم‌ينقدح‌فيها‌اإلذن‌الجل‌المصلحة‌في[[ه"ول[[و
سره‌انه‌مشروط‌بالعلم‌للزم‌عدم‌تنج[[ز‌الحكم‌ال[[واقعي‌م[[عقال‌قدساالمارة‌‌المصيبة‌‌ايضا‌وهو‌اليلتزم‌به.
112
س[[ره‌انه‌ما‌الفرق‌بين‌االباحة‌‌الواقعية‌والظاهرية‌‌عن[[ده‌ق[[دسالرابع:بعد‌االلتزام‌بانقداح‌اإلذن‌في‌نفس‌المولي؛الجل‌المص[[لحة‌‌في[[ه،وه[[ذا‌مناف‌مع‌م[[اق[[ال‌قب[[ل‌اس[[طر‌من‌ع[[دم‌انق[[داحاالرادةوالكراه[[ةفي
االباحةالواقعية‌‌ناشئةقلت:انالطريقية،اناالحكامفينفس‌النبوية‌‌او‌الولوية‌‌ع[[دم‌المص[[لحة‌‌او‌المفس[[دةبخالف‌الظاهري[[ة،قلت:ه[[ذا‌اول‌الكالمعن
وغيرمسلم‌عقالوشرعا؛اذ‌ربما‌يجعل‌االباحة‌‌الواقعية‌‌لمصلحة‌‌التسهيلاو‌غيرذلك‌في‌نفس‌االباحة.
الکفاية کالم علي الواردة االشکاالت‌‌ان‌المنجزي[[ةوالمعذري[[ة‌‌من‌االحك[[ام‌العقلي[[ةال[[تياالشکال االول:
التنالها‌يد‌الشارع،بل‌قال‌المحقق‌النائيني:انه‌لو‌قلنا‌بجعل‌المنجزي[[ة‌‌او‌المعذرية‌‌للزم‌تخصيص‌قاعدة‌‌قبح‌العق[[اب‌بالبي[[ان،م[[عانه[[ا‌عقلي[[ة‌‌اليمكن‌تخصيصها،بل‌الش[[ارع‌الب[[د‌ان‌يجع[[ل‌الظن‌او‌الخ[[بر‌الواح[[د‌اوغيره‌علما‌حتي‌يكون‌واردا‌علي‌القاعدة‌‌وخرج‌المورد‌عنها‌تخصصا.
س[[ره،اذ‌اليجع[[ل‌الش[[ارعولكن‌الظاهر‌ان‌هذا‌االشكال‌اليرد‌عليه‌قدس‌المنجزية‌‌العقلية‌‌والمعذرية،بل‌ان‌الشارع‌يجعل‌موضوع‌التنجزالعقلي،توضيح‌ذلك‌انه؛كما‌يحكم‌العقل‌بتنجزالقطع‌التكوي[[ني‌واالعتب[[اري،ك[[ذا‌يحكم‌العقل‌بتنجز‌الحكم‌الواقعي‌مع‌جعل‌الظاهري‌الط[[ريقي‌بغ[[رض‌التنجيز،فكذلك‌يحكم‌العقل‌بتنجيز‌الواقع‌م[[ع‌جع[[ل‌الش[[ارع‌المنجزي[[ة
ويكفي‌عند‌العقل‌للحكم‌بالتنجز‌جعل‌الشارع‌للمنجزية.سره‌فهو‌ايضا‌غير‌ت[[ام؛والوج[[ه‌فيو‌اما‌ما‌قال‌المحقق‌النائيني‌قدس
ذل[[كان[[ه‌ليس‌المقص[[ود‌من‌البي[[انالم[[أخوذ‌في‌القاع[[دة‌‌العلم،ب[[ل‌المقصود‌هو‌المصحح‌للعقوبة‌‌والفرق‌عند‌العقل‌في‌المصحح‌للعقوب[[ة‌بين‌العلم‌التفصيلي‌او‌االجمالي‌او‌التعبدي‌او‌جع[[ل‌الحكم‌المماث[[ل‌او‌جع[[ل‌المنجزي[[ة‌‌او‌اخب[[ار‌الم[[ولي‌عن‌غرض[[ه‌في‌ح[[ال‌من‌الح[[االت‌و‌غيرذلك،وكلها‌صياغات‌لفظية‌ولبها‌اب[[راز‌الغ[[رض‌في‌امتث[[ال‌التكلي[[ف
في‌هذا‌الحال‌ولذا‌كل‌هذه‌الصياغات‌تكون‌واردة‌علي‌القاعدة.س[ره‌في‌مجلسو‌اما‌ما‌قد‌يقال_كما‌كان‌يقول‌ش[[يخنا‌االس[[تاذ‌ق[[دس
درس[[ه_من‌ان‌اآلي[[ةالش[[ريفة_اي‌اآلي[[ات‌الناهي[[ة‌عن‌الظن_آبي[[ة‌‌عن‌التخصيص،نعم‌يجوز‌تخصيصه‌لبا‌بلسان‌الحكومة‌‌مثل‌ان‌يجعل‌االمارة‌‌علم[[ا‌فعهدت[[ه‌علي‌مدعي[[ه؛اذالف[[رق‌وج[[دانا‌بين‌التعب[[يرين‌اي‌جع[[ل
االمارة‌علما‌او‌جعل‌المنجزية‌‌عند‌العرف‌والعقل.سره‌من‌انهما‌استشكله‌عليه‌السيد‌الخوئي‌قدساالشکال الثاني :
ماذا‌قصد‌من‌كون‌الحكم‌الواقعي‌انش[[ائي‌ولم‌يص[[ر‌فعلي[[افيم[[وارد‌‌من‌االنش[[ائي‌ه[[وف44ان اراداالم[[ارةال[[تي‌ت[[ؤدي‌الي‌خالف‌الواق[[ع؛
االنش[[اء‌‌ال‌ب[[داعي‌البعث‌والزج[[ر،ب[[لب[[داعي‌االمتح[[ان‌او‌االس[[تهزاء،ففيه:ان[ه‌حقيق[ةال[تزام‌بع[دم‌الحكم‌ال[واقعي‌وه[و‌تص[ويب؛اذ‌يل[[زم‌اختصاص‌االنشاء‌‌بداعي‌البعث‌والزجر‌بالعالمين‌وبالمورد‌ال[[ذي‌ي[[ؤدي
113
االمارة‌‌الي‌الواقع،مضافا‌الي‌انه‌المعني‌لوجوب‌االحتي[[اط‌في‌الش[[بهة‌قب[[[ل‌الفحص؛اذ‌االنش[[[اء‌‌ال‌ب[[[داعي‌البعث‌والزج[[[ر‌التجب‌موافقت[[[ه‌والتح[[رم‌مخالفت[[ه‌وعلي‌ه[[ذا‌فال‌احتم[[ال‌للحكم‌ال[[واقعي‌ال[[ذي‌يجب‌امتثاله‌حتي‌يجب‌الفحص‌عنه‌او‌االحتياط‌فيه‌والوجه‌ايض[[ا‌الس[[تحباب
واناالحتياط‌بعد‌الفحص،وكل‌ذلك‌خالف‌المتسالم‌عليه‌بين‌الفقه[[اء،من‌الحكم‌الواقعي‌االنشائي‌االنش[اءب[[داعي‌البعث‌والزج[[ر‌فه[[ذااراد
هو‌الحكم‌الفعلي‌من‌قبل‌المولي‌وان‌لم‌يكن‌محركا‌للعبد‌نحو‌العم[[ل‌اال‌بعد‌تحقق‌الموضوع‌بجمي[[ع‌قي[[وده‌خارج[[ا؛ولكن‌تحقق[[ه‌في‌الخ[[ارج‌مما‌ال‌ربط‌له‌بالمولي،فاذا‌ق[[الالم[[ولي"يجب‌الحج‌علي‌المس[تطيع"
فقد‌تم‌الحكم‌من‌ناحية‌‌المولي‌وصار‌فعليا‌من‌قبله. و‌اما‌ما‌قال‌من‌ان‌الحكم‌الواقعي‌فعلي‌من‌بعض‌الجهات‌فه[[و‌ايض[[ا‌غ[[ير‌ت[[ام،اذ‌الحكم‌ال[[واقعي‌ام[[ا‌ان‌يؤخ[[ذ‌في‌موض[[وعه‌العلم‌فه[[و‌تصويب‌باط[[ل‌باالجم[[اع،والرواي[[ات‌الدال[[ة‌‌علي‌اش[[تراك‌االحك[[ام‌بين‌العالم‌والجاهل،بل‌محال،وام[[ا‌ان‌ال‌يؤخ[[ذ‌في‌موض[[وعه‌العلم‌فه[[و‌ال‌معني‌لعدم‌الفعلية‌‌من‌جميع‌الجهات‌بعد‌تحقق‌الجعل‌من‌قبل‌المولي
وتحقق‌موضوعه‌خارجا‌فانه‌شبيه‌بتخلف‌المعلول‌عن‌العلة‌التامة.س[[ره؛والوج[[ه‌في‌هذا‌االشكال‌علي‌صاحب‌الكفاية‌‌ق[[دسولكن اليرد
ذلك:اما‌ما‌ق[[ال‌من‌ان[[ه‌يل[[زم‌من‌كالم[[ه‌ع[[دموج[[وب‌االحتي[[اط‌قب[[ل‌الفحص‌وع[[دم‌ل[[زوم‌الفحص‌فيج[[اب‌عن[[ه‌ب[[ان‌االنش[[اء‌يك[[ونب[[داعي
الواق[[ع‌او‌فيم[[االبعث‌والزجر‌في‌صورة‌‌العلم‌به،او‌االمارة‌المؤدية‌‌الي‌الثالث‌يكون‌االنشاء‌‌ال‌ب[[داعيالصورالفحص‌وفي‌غير‌هذهيظفر‌به‌مع
البعث،بل‌بداع‌آخر.وام[[ام[[اق[[ال‌من‌ان‌االنش[[اء‌‌اذا‌جع[[لب[[داع‌البعث‌فق[[د‌تحق[[ق‌الحكم‌الفعلي‌من‌قبل‌المولي‌وتم‌االمر‌من‌عن[[ده؛كم[[اق[[الش[[يخه‌المحق[[ق
سره‌فهو‌اول‌الكالم‌ومج[[رد‌االص[[طالح؛اذ‌ربم[[ا‌ينش[[أاالصفهاني‌قدس‌الحكم‌بداع‌البعث‌ولكن‌مع‌ذلك‌حيث‌يري‌المولي‌ع[[دم‌المص[[لحة‌‌في‌امتثاله‌يقول‌بالفارسي)اين‌حكم‌از‌سال‌آين[[ده‌ب[[ه‌اج[[راء‌‌گذاش[[ته‌مي‌ش[[ود(ال‌بمع[[ني‌ان‌تك[[ون‌الس[[نة‌اآلتي[[ة‌‌قي[[دا‌للحكم‌او‌المتعل[[ق‌او‌الموض[[[وع،ب[[[ل‌بمع[[[ني‌كونه[[[ا‌قي[[[دا‌لالج[[[راء‌واال‌يك[[[ون‌الجع[[[ل‌مطلق[[ا،والش[[اهد‌علي‌ذل[[كان[[ه‌ربم[[ا‌يج[[ري‌الحكم‌بين‌الن[[اس‌فتوج[[د‌المفسدة‌‌ولذا‌يتوقف‌الحكم‌ال‌بمعني‌نسخه‌والغائه،بل‌بمعني‌التوقف‌في‌مقام‌االجراء،وه[ذا‌ام[[ره‌ايض[[ا‌بي[[د‌الم[[ولي‌كم[[اه[و‌المش[اهد‌من
المحاكم‌العقالئية‌‌والمجالس‌النيابية.ان‌قلت:ان‌الحكم‌المجعول‌هل‌هو‌بداعي‌البعث‌مطلقا‌حتي‌في‌ه[[ذا‌الزم[[[ان‌ام‌ال؟فعلي‌علي‌االول‌ال‌مع[[[ني‌لع[[[دم‌اجرائ[[[هوه[[[و‌نقض‌للغ[[رض،وعلي‌ف[[رض‌الث[[اني‌يل[[زم‌التص[[ويب،قلت:م[[اذا‌تقول[[ون‌في‌فرض‌الشك‌الذي‌رخص‌المولي‌في‌ترك‌امتثاله؛ه[[ل‌الحكم‌في‌ذل[[ك‌الزم[[ان‌جع[[لب[[داعي‌البعث‌او‌ال؟الج[[واب‌هن[[اك‌ه[[والج[[واب‌هن[[ا،
114
وتوضحيه:ان‌الحكم‌ليس‌بداعي‌البعث‌في‌هذا‌الحال،وان‌سميت‌هذا‌بالتصويب‌فال‌محذور‌في‌االل[[تزام‌ب[[ه؛نعم‌الحكم‌الفعلي‌به[[ذاالمع[[ني‌ربما‌يتنجز‌علي‌العبد؛كما‌اذا‌وصل‌اليه‌وربما‌يك[[ون‌مع[[ذورا‌في‌ترك[[ه
سره‌فيوهذه‌المرحلة‌‌نعبر‌عنها‌بالتنجزواستحقاق‌العقاب،ولعله‌قدس‌الكفاي[[ة‌‌اراد‌من‌قول[[ه"لكن[[ه‌ال‌ي[[وجب‌االل[[تزام‌بع[[دم‌ك[[ون‌التكلي[[ف‌الواقعي‌بفعلي‌بمعني‌كونه‌علي‌صفة‌‌ونحو‌لو‌علم‌ب[[ه‌المكل[[ف‌لتنج[[ز‌علي[[ه"ه[[ذاالمع[[ني‌وه[[وام[[ر‌ص[[حيح‌مط[[ابق‌م[[ع‌الوج[[دان‌وم[[اه[[و
المتعارف‌في‌المجالس‌النيابية.واما‌تفس[[ير‌الفعلي[[ة‌‌بتعل[[ق‌ارادة‌الم[[ولي‌بفع[[ل‌العب[[د‌فه[[و‌امرص[[عب‌تحليله،اذ‌يستشكل‌عليه‌بعدم‌معقولية‌‌تعل[[ق‌االرادة‌بفع[[ل‌الغيرلع[[دم‌تعلقه‌بفعل‌غيرمقدور،نعم‌قد‌يتعل[[ق‌غ[[رض‌االنس[[ان‌بفع[[ل‌الغيرال[[ذي
خواهم‌از‌ت[[و‌اين‌ك[[ار‌را"ويق[[ول‌االنس[[اناش[[اءيعبر‌عنه‌بالفارسية"مي‌من[[ك‌ه[[ذا‌العم[[ل،ولكنه[[ذا‌غ[[ير‌االرادة؛اذ‌ل[[وس[[ئل‌من[[اه[[ل‌تري[[د؟نقول:ال؛اذ‌اليكون‌فعلك‌تحت‌اختيارن[[ا،ولكن‌نش[[اء‌من[[ك،وام[[ا‌تحليل[[ه‌في‌الوجدان‌والفرق‌بين‌االرادة‌والغرض‌فه[[وام[[ر‌الندرك[[ه‌وال‌نحلل[[ه،ولعل‌صاحب‌الكفاية‌‌اراد‌من‌تعلق‌االرادة‌‌بفعل‌العبد‌هذا‌المعني‌و‌ان
سره.ال‌يساعده‌عبارته‌قدس‌وكي[[فك[[ان‌المح[[ذوراالول‌في‌م[[ورد‌التعب[[د‌باالم[[ارات‌جواب[[هس[[هل والتوفيق‌بين‌الحكم‌الواقعي‌والظاهري‌الصعوبة‌فيه؛اذ‌كما‌قلنا‌مرارا‌وق[[ال‌اآلخ[[رون‌ان‌االحك[[ام‌حيث‌ك[[انت‌اعتباري[[ات‌محض[[ة‌فال‌تض[[اد‌والتناقض‌وال‌تماثل‌فيما‌بينها‌انما‌التضاد‌بينها‌البد‌ان‌يرجع‌الي‌المب[[دء‌والمنتهي؛ولكن‌الي[[أتي‌ه[[ذا‌المح[[ذور‌في‌المق[[ام‌بين‌الحكم‌ال[[واقعي
والظاهري.ان‌الش[[ارع‌اذا‌اوجب‌الص[[لوة‌فالب[[د‌ان‌يك[[ون‌فيه[[اام[[ا‌بلح[[اظ‌المب[[دا
المص[[لحة‌الملزم[[ة‌‌الغالب[[ةعليمس[[لك‌العدلي[[ة‌و‌اذا‌حرمه[[ا‌في‌ه[[ذا‌الحال‌ايض[ا‌فالب[[دوانيك[ون‌فيه[[ا‌المفس[دة‌‌الملزم[[ة‌‌الغالب[ة‌واليمكناجتماعهما‌في‌شئ‌واحد‌في‌زم[[ان‌واح[[د‌بالنس[[بة‌‌الي‌ش[[خص‌واح[[د؛وهكذا‌اذا‌اوجبها‌بغرض‌البعث‌فالزم‌الوجوب‌هو‌تعل[[ق‌غ[[رض‌الم[[ولي‌بفعل‌العبد‌واذا‌حرمها‌او‌اباحه[[ا‌فالزم[[ه‌تعل[[ق‌غرض[[ه‌ب[[الترك‌او‌ع[[دم‌تعلق‌غرضه‌بالفعل‌او‌الترك،وهذان‌الغرضان‌اليجتمعان‌ايضا‌في‌شئ
واحد‌في‌زمان‌واحد‌من‌شخص‌واحد.ومع‌غض‌النظ[[ر‌عن‌ه[[ذين‌المح[[ذورين‌المح[[ذور‌في‌اجتم[[اع‌االحك[[ام‌ابدا،فالشبهة‌في‌عدم‌ت[[أتي‌اي‌من‌المح[[ذورين‌في‌المق[[ام؛اذ‌الحكم‌الظاهري‌لم‌ينش[[أ‌من‌المص[[لحة‌الملزم[[ة‌‌في‌المتعل[[ق،ب[[ل‌المص[[لحة‌‌تك[[ون‌في‌نفس‌الجع[[ل؛مث[[ل‌التس[[هيل‌او‌غ[[ير‌ذل[[ك،بخالف‌الحكم‌الواقعي،فانه‌ينشأ‌من‌المالك‌الملزم‌في‌نفس‌المتعلق،ول[[ذا‌اليك[[ون‌مركب‌المالك‌فيهما‌ش[[يئا‌واح[[دا،ح[[تي‌يستش[[كل‌باجتم[[اع‌الض[[دين‌او‌غيرذلك،بل‌يمكن‌ان‌نقول:ان‌کون‌الحكم‌الواقعي‌في‌ظ[[رف‌الجه[[ل
115
له‌مصلحة‌‌ملزمة‌غالبة‌‌كصورة‌العلم،اول‌الكالم؛اذ‌من‌أين‌يحرز‌هذه التسوية؟فيحتمل‌ان‌يكون‌المالك‌في‌ظ[[رف‌الجه[[ل‌ناقص[[ا،خصوص[[ا‌في‌المالكات‌في‌االحكام‌الشرعية‌‌التي‌الينالها‌العقل‌لقصوره‌وفتوره،او‌يمكن‌ان‌يكون‌المالك‌وان‌ك[[ان‌في‌ح[[د‌نفس[[ه‌ك[[المالك‌في‌ص[[ورة‌‌العلم‌اال‌انه‌مع[[ارض‌وم[[زاحم‌م[[ع‌مفس[[دة‌أخ[[ري؛كوق[[وع‌الن[[اس‌في
الحرج‌او‌فرارهم‌عن‌الدين.ولذا‌يمكن‌ان‌نقول:ان‌المص[[لحة‌الملزم[[ةليس[[ت‌في‌المتعل[[ق‌بحيث‌يوجب‌جعل‌الحكم‌علي‌طبقه،بل‌يمكن‌ان‌نقول‌ان‌االحكام‌الشرعية‌‌تابعة‌‌للمالكات،بمعني‌انه‌كلم[[ا‌جع[[ل‌الحكم‌يح[[رز‌بطري[[ق‌اإلن‌وج[[ود‌المالك‌بخالف‌العكس،اذ‌ال‌دلي[[ل‌علي‌ل[[زوم‌جع[[ل‌الحكم‌علي‌طب[[ق‌المالك‌والمناط،ب[[ل‌يمكن‌ان‌ي[[رخص‌مولوي[[ا‌من‌ب[اب‌رحمت[[ه‌ولطف[[ه‌علي‌الن[[[اس‌حيث‌اليقع[[[ون‌في‌الح[[[رج،ويق[[[ول‌من‌اراد‌درك‌المالك‌واستيفائه‌يفعل،ولكن‌ان[[ا‌ال‌أواخ[[ذه‌علي‌ال[[ترك‌ولم‌اعاقب[[ه؛كم[[وارد‌الرفع‌االمتناني؛مثل‌االض[[طرار‌و‌غ[[ير‌ذل[[ك،وفيالمق[[ام‌هك[[ذا،اذ‌دل‌الدليل‌علي‌حس[[ن‌االحتي[[اط‌في‌م[[وارد‌الحكم‌الظ[[اهري‌اال‌ان[[ه‌رخص
مولويا،هذا‌كله‌بالنسبة‌الي‌المبدأ‌وهو‌المالك.؛فنق[[ول:ان‌الحكم‌ال[[واقعي‌في[[ه‌الغرض[[ان؛ام[[ا‌بالنس[[بة‌الي‌المنتهي
اح[[[دهما:في‌المتعل[[[ق،واآلخ[[[ر:في‌نفس‌الجع[[[ل،ويع[[[بر‌عن‌االول بالمب[[ادي‌وعن‌اآلخرب[[المنتهي؛حيث‌ان‌الش[[ارع‌اذا‌اوجب‌الص[[لوة‌‌مثال‌يطرح‌سؤاالن؛احدهما:انه‌لماذا‌اوجب‌الصلوة‌‌دون‌غيره؟فيج[[اب‌الن‌فيها‌المصلحة‌‌والمالك،وثانيهما:انه‌لماذا‌اوجب‌وحكم؟بل‌ك[انيق[ول ان‌فيها‌المالك‌بال‌جعل؟فيجاب‌الن‌ه[ذا‌الجع[ل‌يمكن‌ان‌يك[[ون‌داعي[[ا‌للعم[[ل؛بمع[[ني‌ان‌العب[[د‌ليس‌ل[[ه‌داعي[[ا‌علي‌العم[[ل‌لمج[[رد‌المالك‌والمصلحة‌‌فيوجب‌مولويا‌الن‌يصير‌الوجوب‌داعي[[ا‌علي‌العم[[ل،ويع[[بر
عنه‌بالغرض‌في‌نفس‌التكليف‌والجعل‌وهو‌المنتهي.واالختالف‌بين‌التعبديات‌والتوصليات‌بالنس[[بة‌الي‌الغ[[رض‌في‌المتعل[[ق‌حيث‌ان[[ه‌في‌التوص[[ليات‌يك[[ونس[[نخ‌غ[[رض‌يحص[[ل‌بال‌قص[[د‌القرب[[ة‌‌وبمجرد‌االتيان،ولكن‌بالنس[[بة‌الي‌الغ[[رض‌في‌نفس‌الجع[[ل‌والتكلي[[ف‌كل‌الواجبات‌تعبديات‌بمعني‌ان‌الغ[[رض‌منه[[اه[[و‌امك[[ان‌داعوي[[ةه[[ذا‌االم[[ر‌ول[[ذا‌اليص[[دق‌االمتث[[ال‌في‌التوص[[ليات‌بمج[[رد‌اتي[[ان‌العم[[ل‌في
الخارج‌بالقصد‌القربة‌وال‌ثواب‌علي‌الفعل.ام[[ا‌بالنس[[بةاليه[[ذه‌المرحل[[ة‌‌فالتن[[افي‌ايض[[ا‌بين‌الحكم‌ال[[واقعي‌والظاهري‌حيث‌ان‌الشارع‌اذا‌جع[[ل‌الحجي[[ةالم[[ارة‌مؤدي[[ة‌‌الي‌خالف‌الواقع‌او‌رخص‌في‌موارد‌االصول‌العملية،فيكش[[ف‌ع[[دم‌الغ[[رض‌في‌هذا‌الحال‌في‌نفس‌الجعل‌بنحواللزوم،هذا‌مطلب‌واضح‌ال‌سترة‌في[[ه
و‌هذا‌هو‌الجواب‌الصحيح.
116
والظاهري الواقعي الحکم بين المضادة اشکال في اخري اجوبة‌ولكن‌قد‌يجاب‌عن‌اشكال‌اجتماع‌الضدين‌او‌النقيضين‌او‌المضادة‌‌بين
الحكم‌الواقعي‌و‌الظاهري‌بوجوه‌أخري:في‌اول‌التع[[ادل‌و‌ال[[تراجيح"و‌من[[هس[[رهق[[دس‌ما‌ذكره‌الشيخ‌منها:
يعلم‌ان[[[ه‌التع[[[ارض‌بين‌االص[[[ولوم[[[ا‌يحص[[[له‌المجته[[[د‌من‌االدل[[[ة‌االجتهادية؛الن‌موضوع‌الحكم‌في‌االصول‌الشيء‌بوص[[فان[[ه‌مجه[[ول‌الحكم‌فالحكم‌بحلية‌‌العصير‌مثال‌من‌حيث‌انه‌مجهول‌الحكم،وموضوع‌الحكم‌الواقعي‌الفعل‌من‌حيث‌هو"؛اذ‌التناقض‌او‌التض[[اد‌اليتحق[[ق‌اال‌بعد‌اتحاد‌الموضوع‌م[[ع‌ان‌موض[[وع‌الحكم‌الظ[[اهري‌والحكم‌ال[[واقعي‌مختلفين؛احدهما:ذات‌الفعل،واآلخر:الفعل‌المشكوك‌حكم[[ه‌بم[[ا‌ان[[ه
مشكوك.عليه‌بوجهين:سرهقدسالمحقق‌النائيني‌واستشكل
الوجه‌االول:ان‌هذا‌الجواب‌علي‌تقدير‌تماميت[[ه‌انم[[ا‌يختص‌بخص[[وص‌م[[وارد‌االص[[ول‌من‌جه[[ةأخ[[ذ‌الش[[ك‌في‌موض[[وعها،دون‌االم[[ارات؛اذ‌موضوعها‌نفس‌الفعل‌غاية‌االمر‌ان‌حجيتها‌حال‌الجه[[ل،ال‌ان[[ه‌أخ[[ذ‌في‌موضوعه،واال‌لما‌بقي‌فرق‌بين‌االماره‌واالصل،وتوضيح‌هذا‌االشكال:
أخ[[ذ‌في‌ناحي[[ة‌‌المحم[[ول‌ال‌الموض[[وع‌واختالفة‌ان‌الجه[[ل‌في‌االم[[ار‌االم[[ارة‌واالص[[ل‌مث[[ل‌اختالف‌ال[[واجب‌المش[[روط‌والمعل[[ق،حيث‌ان
القيد‌في‌االول‌يرجع‌الي‌الحكم‌وفي‌الثاني‌الي‌المتعلق.الوجه‌الثاني:ان‌االحكام‌الواقعية‌‌وان‌كانت‌ثابتة‌‌لنفس‌االفعال‌اال‌انها‌ال‌تخل[[و‌في‌نفس‌االم[[ر‌من‌اختصاص[[ها‌بخص[[وص‌الع[[المين‌او‌ثبوته[[ا‌للجاهلين‌ايضا‌بنتيجة‌االطالق‌ويلزم‌علي‌االول‌التص[[ويب،وعليالث[[اني
كون‌الجاهل‌محكوما‌بحكمين‌متضادين.ولكن االيراد‌االول‌غير‌وارد؛الن‌قيد‌الحكم‌يرج[[ع‌الي‌الموض[[وع‌ايض[[ا
.سرهقدسثبوتا؛كما‌هو‌مدعي‌المحقق‌النائيني‌‌ادعي‌رجوع‌الوجه‌السابق‌الي‌هذا‌الوجه‌ولم‌يذكر‌في‌الكلم[[اتمنها:
وجه[[امس[[تقال_م[[انق[[ل‌في‌الكفاي[[ة‌من‌ان‌الحكمين‌ليس[[ا‌في‌مرتب[[ةواح[[دة؛ض[[رورة‌ان‌الحكم‌الظ[[اهري‌يت[[أخر‌عن‌ال[[واقعي‌بمرتب[[تين؛اذ‌موضوعه‌هو‌الفعل‌المشكوك‌حكمه‌الواقعي،والش[[بهة‌في‌ت[[أخرالحكم‌عن‌الموضوع‌وحيث‌كان‌الموضوع‌هو‌الشك‌في‌الحكم‌ال[[واقعي‌ك[[ان‌مت[[أخرا‌عن‌الحكم‌ال[[واقعي‌ايض[[ا،ول[[ذا‌يت[[أخر‌الحكم‌الظ[[اهري‌عن
الواقعي‌بمرتبتين.عن‌هذا‌الوجه:ب[[ان‌الحكم‌الظ[[اهريسرهقدسواجاب‌صاحب‌الكفاية
وان‌لم‌يكن‌في‌تم[[ام‌م[[راتب‌الحكم‌ال[[واقعي‌اال‌ان‌الحكم‌ال[[واقعييكون‌في‌مرتبة‌‌الحكم‌الظاهري‌ايضا.
ولكن‌هذا‌الج[[واب‌مخ[[دوش؛اذ‌كم[[ا‌ان‌الحكم‌الظ[[اهري‌ال‌يك[[ون‌في‌مرتب[[ةالحكمال[[واقعي،فك[[ذلك‌اليك[[ون‌الحكم‌ال[[واقعي‌في‌مرتبت[[ه
117
ايضا،ولذا‌كما‌اليكون‌المعل[[ول‌في‌رتبة‌العل[[ة‌‌فك[[ذلك‌التك[[ون‌العل[[ة‌فيمرتبة‌المعلول.
نعم‌اجيب‌عن‌ه[[ذاالوج[[ه‌اوال:ب[[المنع‌عن‌تغ[[اير‌الرتب[[ة؛اذ‌الش[[ك‌في‌الحكم‌الواقعي‌اليكون‌متأخرا‌اال‌عن‌المشكوك‌بالذات‌دون‌المشكوك‌بالعرض‌فالوجه‌لتأخره‌رتب[[ة‌او‌طبع[[ا‌عن‌الحكم‌ال[[واقعي،وثاني[[ا:ب[[ان‌الحكم‌الواقعي‌ايضا‌يكون‌في‌حال‌الجهل،والحكم‌الظاهري،واال‌يل[[زم‌التصويب،واليرتفع‌غائل[[ة‌‌التض[[اد‌والتن[[اقض‌بمج[[رد‌اختالف‌الرتب[[ة،ب[[ل
ترتفع‌بتغاير‌الزمان.ولکن‌يخطر‌ببالي‌القاصر‌عدم‌تمامية‌‌هذا‌االي[[راد؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌التقدم‌والتأخر‌امران‌اضافيان‌ينتزع‌العقل‌من‌الشئ‌بلحاظ‌ش[[ئ‌آخ[[ر‌الذي‌يكون‌مبدأ،مثال‌التقدم‌والتأخر‌الحسي‌الذي‌ندركه‌بالوجدان‌ف[[اذا‌لوحظ‌امام‌الجماع[[ةبالنس[[بة‌الي‌المح[[راب‌او‌الج[[دار‌المقاب[[ل‌ين[[تزع‌العقل‌منه‌التقدم‌وينتزع‌من‌الم[[أموم‌ال[[ذي‌يك[[ون‌خلف[[ه‌الت[[أخر‌وه[[ذا‌التقدم‌والتأخر‌يكونان‌متضائفين‌اليجتمع‌احدهما‌مع‌اآلخر‌بحيث‌يصدق‌علي‌كل‌منهما‌او‌واحد‌منهما‌المتقدم‌والمتأخر‌بلحاظ‌واحد،وه[[ذا‌ام[[ر‌وجداني‌اليمكن‌المناقشة‌‌فيه‌اال‌مع‌اعوجاج‌الفكر،هذا‌كله‌بالنسبة‌الي‌التقدم‌التأخر‌الحسيين،واما‌التقدم‌والتأخر‌بالرتبة‌او‌ب[[الطبع،او‌التق[[دم‌والتأخر‌الطبعي‌فاذا‌عرف‌التق[[دم‌والت[[أخر‌الرت[[بي‌العلي‌ب[[ان‌المت[[أخر‌اليوجب‌اال‌مع‌ايجاب‌المتقدم‌وبناء‌عليه‌يك[[ون‌المعل[[ول‌مت[[أخرا،ول[[ذا‌يكون‌العلة‌متقدم[[ة؛اذ‌الت[[أخر‌والتق[[دم‌كان[[ا‌متض[[ائفين‌اليعق[[ل‌تص[[ور‌احدهما‌اال‌مع‌تصور‌اآلخر،او‌عرف‌التقدم‌والتأخر‌بالطبع‌بان‌المت[[أخر‌اليوجد‌اال‌مع‌وجود‌المتقدم‌بخالف‌العكس‌كتق[[دم‌العل[[ة‌‌الناقص[[ةعلي
المعلول.ولكن‌نحن‌بع[[د‌التأم[[ل‌فيم[[اذك[[ر‌وقعن[[ا‌في‌الش[[بهة؛اذ‌ان‌تس[[مية‌‌المعلول‌بلحاظ‌توق[[ف‌ايجاب[[ه‌علي‌ايج[[اب‌العل[[ة‌‌بالمت[[أخر‌فه[[و‌مج[[رد‌االصطالح؛اذ‌جنابكم‌تقايسون‌وج[[وب‌العل[[ة‌‌والمعل[[ول‌بالنس[[بة‌‌الي‌اي‌شئ‌واي‌مبدأ‌حتي‌تنتزعون‌التقدم‌والتأخر‌منهما‌فالبد‌وان‌يظه[[ره[ذا‌المبدأ‌نري‌هل‌يكونان‌متضائفين‌وهل‌يمكن‌ان‌تكون‌العل[[ة‌‌في‌مرتب[[ة
المعلول‌ام‌ال؟وهذا‌مطلب‌دقيق‌عميق.ان‌قلت:نحن‌نسمي‌المعلول‌بلحاظ‌توقف‌وجوب[[ه‌علي‌وج[[وب‌العل[[ةمت[[أخرا‌بالرتب[[ة‌‌وبالعلي[[ة،قلت:نعم‌ه[[ذا‌ض[[ابط‌الت[[أخر،فم[[ا‌ض[[ابط‌التق[[دم؟ان‌قلت:ض[[ابط‌التق[[دم‌ه[[وع[[دم‌توق[[ف‌ايجاب[[ه‌علي‌ايج[[اب‌المتأخر،قلت:بهذا‌المقدار‌ينقض‌بل[[زوم‌تق[[دم‌معل[[ولعل[[ة‌‌علي‌عل[[ة‌أخري،مع‌انه‌اليقول‌به‌احد،ان‌قلت:نحن‌النقول‌بمطلق‌ما‌اليتوق[[ف‌وجوب[[ه‌علي‌وج[[وب‌اآلخرمتق[[دما،ب[[ل‌بخص[[وص‌ماك[[ان‌وج[[وب‌اآلخ[[ر‌متوقفا‌علي‌وجوب‌هذا‌الشئ،قلت:البأس‌بهذا‌ونس[[لم‌اال‌ان[[ه‌نس[[أل‌منكم‌من‌أين‌تقولون‌ان‌هذا‌التقدم‌و‌هذا‌الت[[أخر‌متض[[ائفين‌و‌اليك[[ون
احدهما‌في‌رتبة‌‌اآلخر‌اال‌باالعتبار‌و‌التخيل‌و‌الوهم.
118
و‌حيث‌انجر‌الكالم‌الي‌هن[[انس[[أل‌س[[ؤاال‌آخ[[را‌و‌ه[[و‌ان‌بعض‌كلم[[ات‌الفالسفة‌‌يشعر‌بان‌التقدم‌و‌التأخر‌علي‌انحاء،بعضها‌اعتباري‌و‌بعضها‌حقيقي،ومن‌الحقيقي‌التقدم‌بالعلية‌‌لثبوت‌الفاء‌في‌مثل‌ح[[ركت‌الي[[د‌فتحرك‌المفتاح.ولكن‌ما‌فهمن[[ا‌و‌النفهم‌و‌م[[ا‌كن[[ا‌نفهم‌الي‌آالن‌م[[اذا
تعالي‌هووسبحانهقصد‌من‌ان‌التقدم‌هنا‌حقيقي؟هذه‌مجهوالتنا،و‌الله‌العالم‌بحقائق‌االمور.و‌علي‌هذا‌اليرد‌مناقشة‌‌المحقق‌االصفهاني‌علي
صاحب‌الكفاية.نعم‌يرد‌علي‌صاحب‌الكفاية‌‌بانه‌ما‌ال[[دليل‌علي‌ك[[ون‌الحكم‌ال[[واقعي‌في‌مرتب[[ة‌‌الحكم‌الظ[[اهري،وه[[له[[و‌اال‌االطالق‌وه[[له[[و‌اال‌بس[[يرة‌‌العقالء‌مع‌ان‌السيرة‌‌التحرز‌في‌المق[[ام؛اذ‌ال‌اث[[ر‌عملي‌لثب[[وت‌الحكم
الواقعي‌في‌رتبة‌‌الحكم‌الظاهري.نعم،يصح‌ان‌نقول:ان‌االطالق‌يشمل‌زمان‌الحكم‌الظ[[اهري‌وص[[ورةالش[[ك‌بلح[[اظ‌االث[[ر‌العملي،وام[[ا‌الرتب[[ة‌‌فاليفهمونه[[اح[[تي‌تأخ[[ذون‌ب[[االطالق‌وم[[ع‌ف[[رض‌الفهم‌ال‌مع[[ني‌لحجيته‌‌لع[[دم‌االث[[ر‌العملي؛كم[[ا
ذكرنا.في‌دفع‌المض[[ادة‌بين‌الحكم‌ال[[واقعي1ما‌ذكره‌المحقق‌النائينيمنها:
والظ[[اهري،وق[[ال:ف[[التحقيق‌في‌الج[[واب‌ان‌يق[[ال‌ان‌م[[وارد‌االحك[[ام‌الظاهري[[ةال[[تي‌ت[[وهم‌مناقض[[تها‌م[[ع‌االحك[[ام‌الواقعي[[ة‌‌علي‌اقس[[ام‌ثالثة:القسم‌االول:موارد‌االمارات‌والطرق‌المؤدية‌‌الي‌خالف‌الواقع،القسم‌الثاني:موارد‌االصول‌التنزيلية،القس[[م‌الث[[الث:م[[وارد‌مخالف[[ة
االصول‌غير‌التنزيلية.فال‌مضادة‌لع[[دم‌الحكم‌المجع[[ول‌علي‌خالف‌الحكمواما‌القسم‌االول
الواقعي‌حتي‌تتوهم‌المض[[ادة،اذ‌المجع[[ول‌في‌ب[[اب‌االم[[ارت‌ليس‌اال‌اعتبارها‌علما،وتوضيحذلك:ان‌العلم‌فيه‌جه[[ات‌اربع[[ة:جه[[ة‌االنفع[[ال‌وهو‌تأثير‌النفس‌من‌المعدات‌اليج[[اد‌ص[[ورة‌‌في‌ص[[قع‌النفس،ثم‌بع[[د‌ذلك‌توجد‌تلك‌الصورة‌‌في‌عالم‌ال[[ذهن،وه[[ذا‌جه[[ة‌الفع[[ل،ثم‌تتص[[ف‌النفس‌بكونها‌واجدة‌لتلك‌الصورة‌‌والكيفية‌‌التي‌لم‌تكن‌واج[[دة‌قبله[[ا،ثم‌توج[[د‌االض[[افة‌بين‌تل[[ك‌الص[[ورة‌‌المعلوم[[ة‌بال[[ذات‌وبين‌الموج[[ود‌الخارجي‌الذي‌هو‌معلوم‌بالعرض،وان‌المرتبة‌األخيرة‌وهي‌االضافة‌لها‌جهتان:احدهما:انكشاف‌المعلوم‌الخارجي‌لدي‌النفس،وثانيهما:البن[[اء‌علي‌وجوده‌وعقد‌القلب‌الذي‌ي[[ترتب‌علي[ه‌الرغب[ة‌‌او‌اله[رب‌عن[ه،ثم‌قال:ان‌المجعول‌في‌باب‌االمارات‌هوالمرتبة‌‌االولي‌من‌جه[[ة‌األخ[[يرة‌وهي‌االضافة.وبعبارة‌أخري‌يجعل‌الش[[ارع‌االم[[ارة‌طريق[[ا‌وعلم[[ا‌الي
الواقع،واستدل‌علي‌مدعاه‌بامور:انه‌اليتصور‌ان‌يجع[[ل‌حكم‌تكليفي‌ين[[تزع‌من[[هالحجي[[ة؛اذك[[لاالول:
حكم‌تكليفي‌فالمحالة‌يسقط‌بالعصيان‌مع‌ان‌الحجية‌‌التس[[قط‌ب[[ه،ان‌المكلف‌سواء‌عمل‌ب[[الخبر‌الواح[[د‌ام‌ال،يك[[ون‌الخ[[بر‌في‌حق[[ه‌حج[[ة،
التقريرات،ج- 1 .20،ص3اجود
119
واليعقل‌بقاء‌االم[[راالن[[تزاعي‌م[[ع‌س[[قوط‌منش[أ‌االن[[تزاع،ول[[ذاالوج[[ه‌‌ان‌االحكام‌الوضعية‌‌مطلقا‌منتزعة‌‌عنسرهقدسلكالم‌الشيخ‌االعظم
االحكام‌التكليفية؛اذ‌بعضها‌كالحجية‌‌اليمكن‌ان‌يكون‌منتزعا‌منه[[ا،كم[[االيخفي،ولوف[[رض‌امكانه[[ا‌الداعي‌الي‌االل[[تزام‌به[[ابع[[د‌امك[[ان‌جع[[ل‌االمارة‌‌علما‌في‌حد‌نفس[[ها،وتتميم‌الش[[ارع‌كاش[[فيتها‌بالتوس[[يط‌جع[[ل
حكم‌تكليفي.ومع‌الغض‌عن‌جميع‌ما‌ذكرن[[ا‌ان[[هل[[وف[[رض‌الحكم‌التكليفي‌في‌ب[[اب‌االمارات‌االبتدائية‌لما‌وجه‌في‌االل[تزام‌ب[[ه‌في‌االم[ارات‌االمض[[ائية؛اذ‌الشبهة‌في‌جعل‌االمارة‌علما‌عند‌العقالء‌وال‌حكم‌تكليفي‌مجع[[ول‌في‌موردها‌من‌قبلهم‌كما‌اليخفي.وعلي‌هذا‌االساس‌ظه[[ران[[ه‌ال‌حكم‌في
بابها‌حتي‌يتوهم‌مضادتها‌مع‌الواقعي.اما‌ما‌قال‌الش[[يخ‌االعظم‌في‌توجي[[ه‌الحكم‌التكليفي‌في‌ب[[ابحجي[[ة‌‌االمارة‌‌من‌انها‌تنتزع‌من‌حكم‌الشارع‌بكون‌مؤدي‌الطريق‌ه[[و‌الواق[[ع‌والمجعول‌باالستقالل‌هو‌حكمه‌بالهوهوية،فال‌معني‌محصل‌له؛النه‌اذا‌قامت‌االمارة‌‌علي‌وج[[وب‌ص[[لوةالظه[[ر‌مثال،فحكم‌الش[[ارع‌بان[[ه‌ه[[و‌الواجب‌الواقعي‌ام[[ا‌ان‌يك[[ون‌اخب[[ارا‌عن‌الواق[[ع‌فيس[[تلزم‌التص[[ويب،واما‌ان‌يكون‌المقص[[وده[والج[ري‌العملي‌علي‌طب[[ق‌االم[ارة‌فينتفي
الفرق‌بينها‌وبين‌االصل.ومما‌ذكرنا‌يظهر‌حال‌االص[[ول‌التنزيلي[[ةايض[[ا؛اذ‌في‌مورده[ا‌ال‌يك[ون حكم‌تكليفي‌حتي‌يتوهم‌المضادة،بل‌المجعول‌فيها‌هي‌الكاشفية‌ايضا‌بلحاظ‌انكش[[اف‌الواق[[ع،ب[[ل‌بلح[[اظ‌الج[[ري‌العملي‌واالص[[ول‌التنزيلي[[ة‌‌وسط‌بين‌االمارات‌واالصول‌غيرالمحرزة‌فمن‌جهة‌‌شبيه‌باالمارة‌وهي‌ان‌المجعول‌فيها‌هي‌الوسطية‌في‌االثبات‌والكاش[[فية‌‌مثله[[ا،ومن‌جه[[ة
أخري‌شبيه‌باالصول‌غير‌المحرزة‌‌وهي‌أخذ‌الشك‌في‌موضوعها.واما‌ع[[دم‌التن[[افي‌بين‌االحك[[ام‌الواقعي[[ة‌‌والظاهري[[ةفيم[[ورد‌اص[[ول
انه‌التض[[اد‌والتن[[افيس[[رهق[[دسغيرالتنزيلي[[ةفق[[ال‌المحق[[ق‌الن[[ائيني‌‌بينهما؛اذ‌التضاد‌بين‌الحكمين‌انما‌يعقل‌في‌فرض‌اتحادهما‌في‌الرتب[[ة‌حتي‌يلزم‌من‌فرض‌وجود‌احدهما‌عدم‌اآلخر‌ومن‌فرضهما‌معا‌اجتماع‌الضدين،واما‌اذا‌فرض‌ان‌جعل‌اح[د‌الحكمين‌متف[رع‌علي‌جع[ل‌اآلخ[ر‌وعن[[د‌ف[[رض‌وج[[وده‌فيس[[تحيل‌التض[[اد،اذ‌االحك[[ام‌الواقعي[[ةالش[[املة‌لصورة‌‌الشك‌من‌باب‌نتيج[[ة‌‌االطالق‌حيث‌انه[[ا‌بنفس[[ها‌التك[[ون‌قابل[[ة
کية‌‌والباعثية‌في‌حال‌الشك؛اذ‌المحركية‌‌والباعثية‌‌تتوقفان‌عليللمحر‌وص[[ول‌الحكم‌وم[[ع‌عدم[[ه‌يك[[ون‌المكل[[ف‌في‌ح[[يرة‌وض[[الل‌والحكم‌الواقعي‌ليس‌متعرضا‌لحال‌الش[[ك‌من‌حيث‌العم[[ل،ول[[ذا‌ت[[ارةتك[[ون‌مالك[[ات‌االحك[[ام‌الواقعي[[ة‌‌في‌االهمي[[ة‌‌بمرتب[[ةتقتض[[ي‌جعال‌آخ[[را‌فيظرف‌الشك‌يوجب‌كون‌الحكم‌الواقعي‌واصال‌بطريقه‌ولو‌مع‌الجه[[ل؛كما‌في‌موارد‌ايجاب‌االحتياط‌او‌اصالة‌الحرمة،وأخ[[ري‌التك[[ون‌به[[ذه
المرتبة.
120
اما‌القسم‌االول،فال‌اشكال‌في‌عدم‌التنافي؛اذ‌مرتبة‌الحكم‌الظاهريمرتبة‌‌تنجز‌االحكام‌الواقعية‌‌وهي‌مترتبة‌علي‌جع[[ل‌االحك[[ام‌الواقعي[[ة؛،ولب‌الكالم فكيف‌تكون‌مضادة‌معها،واما‌القس[م‌الث[اني‌فك[ذلك‌ايض[ا‌ان‌االحكام‌الواقعية‌التقتضي‌امتثالها‌وتنجزه[[ا‌في‌ظ[[رف‌الش[[ك،ول[[ذا‌يمكن‌للشارع‌ان‌اليجع[[ل‌حكم[[ا‌واوك[[ل‌العب[[د‌الي‌حكم‌عقل[[ه‌من‌قبح‌العقاب‌بالبيان‌او‌جعل‌االباحة‌‌والترخيص؛فكما‌التنافي‌بين‌حكم‌العق[[ل‌بقبح‌العق[[اب‌واالحك[[ام‌الواقعي[[ة‌‌فك[[ذلك‌التن[[افي‌بين‌ترخيص[[ه‌وتل[[ك
االحكام،هذا‌خالصة‌كالمه‌في‌المقام.ان‌ما‌اوردناه‌علي‌ص[[احب‌الكفاي[[ة‌‌وارد‌علي‌المحق[[ق‌الن[[ائينيوفيه:اي‌م[[ا‌قلن[[ا‌من‌ع[[دم‌الف[[رق‌في‌االجاب[[ة‌‌عن‌تن[[افي‌الحكمس[رهقدس
الظاهري‌والواقعي‌بين‌جميع‌المسالك‌في‌باب‌الحجية،وانما‌االش[[كال‌هوتنافيهما‌بلحاظ‌المنتهي،الجواب‌عن‌هذا‌االشكال‌واح[[د‌بالف[[رق‌بين‌المب[[اني،والج[[واب‌الفري[[د‌الص[[حيح‌ه[[وال[[ذي‌ق[[ال‌في‌االص[[ولغ[[ير‌التنزيلية،وه[[ذا‌يرج[[ع‌الي‌م[[ا‌ذكرن[[ا‌وذك[[ره‌الس[[يد‌الخ[[وئي،وانك[[انت
معقدة.2عبارات‌االجود‌‌ما‌ق[[ال‌المحق[[ق‌الع[[راقي‌في‌مقاالت[[ه‌في‌ج[[واب‌الش[بهة‌عليمنها:
ان االولي:التعبد‌باالم[[ارات‌وبغ[[يرالعلم‌وه[[و‌يتوق[[ف‌علي‌مق[[دمات:االحكام‌قائمة‌‌بنفس‌العناوين‌المنتزعة‌‌عن‌الوجودات‌الخارجية‌بما‌انها‌ملحوظة‌‌خارجية‌‌علي‌وجه‌اليري‌بالنظر‌التص[[وري‌كونه[[ا‌غ[[ير‌الخ[[ارج،
وتوضيح‌ذلك‌ان‌العناوين‌تلحظ‌بانحاء‌‌ثالثة:االول:تلحظ‌بما‌انها‌موجودات‌ذهنية‌‌وهي‌بهذه‌اللحاظ‌التكون‌متعلق[[ة‌‌لالوامر‌والنواهي؛الن‌الوجودات‌الذهنية‌التكون‌محبوبة‌والمبغوضة،بل
التكون‌قابلة‌‌لالمتثال‌حيث‌التنطبق‌علي‌الخارج.هي،كم[[االثاني:تلحظ‌بما‌انها‌مفاهيم‌وعناوين‌في‌حي[[ال‌ذاته[[ا‌وبم[[ا‌هي
يق[[ال‌في‌الفلس[[فة،الماهي[[ة‌‌من‌حيث‌هي‌ليس[[ت‌اال‌هي‌وهي‌به[[ذه‌اللحاظ‌ايضا‌التكون‌متعلقة‌‌لالوامر‌والنواهي؛الن‌المفاهيم‌والماهي[[ات‌بم[[[ا‌هي‌هي‌ليس[[[ت‌محبوب[[[ةوالمبغوض[[[ة‌‌والتك[[[ون‌متعلق[[[ة‌‌لالرادة
والكراهة.الث[[الث:انه[[ا‌تلح[[ظ‌عين‌الخ[[ارج‌بلح[[اظ‌التص[[وري،وانك[[انت‌ب[[النظر‌التصديقي‌غيرالخارج‌ومباينة‌‌معه،والحق‌ان‌الماهيات‌والمفاهيم‌به[[ذه‌اللحاظ‌تكون‌متعلقة‌‌لالرادة‌‌والكراه[[ة‌واالوام[[ر‌والن[[واهي،وه[[ذا‌ليس‌معناه‌سراية‌‌االحك[[ام‌الي‌الخ[[ارج؛اذ‌الزم‌الس[[راية‌‌الي‌الخ[[ارج‌وج[[ود‌المعنون‌فيه،وه[[و‌مالزم‌لس[[قوط‌الحكم،ومع[[ه‌كي[[ف‌يعق[[ل‌ص[[يرورة
الوجود‌الخارجي‌متعلق‌الحكم،وهل‌هو‌اال‌طلب‌الحاصل.ان‌االحكام‌تتعل[[قب[[ذات‌المف[[اهيم‌والعن[[اوين،وه[[ذهالكالموخالصة
هي‌في‌حيال‌ذاتها‌والالمفاهيم‌المتعلق‌لها‌الحكم‌عين‌المفاهيم‌بما‌هي‌فرق‌بينهما‌اال‌بلحاظ‌نظر‌الحاكم‌حيث‌ان[[ه‌يراه[[ا‌عين‌الخ[[ارج،بخالف
التقريرات،ج- 2 .143-136،ص3اجود
121
هي‌في‌حي[ال‌ذاته[ا،فانه[ا‌تلح[ظ‌مغ[ايرةم[ع‌الخ[ارج،المفاهيم‌بم[[ا‌هي‌بخالف‌المصالح‌والمفاسد‌فانها‌قائمة‌‌بالوجود‌الخارجي.
نعم،حيث‌ان‌متعلق[[ات‌االحك[[امت[[ري‌عين‌الخ[[ارج‌يص[[ح‌ان‌يتص[[ف‌الوجود‌الخارجي‌بالحكم‌بالعرض‌والمج[[از‌بجه[[ة‌‌االتح[[اد‌والعيني[[ة‌‌به[[ذا‌اللحاظ؛كما‌ان‌العنوان‌يصح‌ان‌يصير‌ذا‌مصلحة‌‌بالعرض‌والمجاز‌بهذه‌الجهة‌ايضا،وكذلك‌االرادة‌والكراهة‌‌فانهما‌ايضا‌تتعلقان‌بم[[ا‌تتعل[[قب[[ه‌االحكام‌من‌المفاهيم‌والماهيات‌الملحوظة‌‌عين‌الخ[[ارج،ولكن‌الوج[[ود
الخارجي‌تتصف‌بالمراد‌بالعرض‌والمجاز.انه‌كما‌ينتزع‌من‌وجود‌واحد‌عنوانان‌عرضيان‌كذلك‌يمكن‌انالثانية :
ينتزع‌منه‌عنوانان‌طولي[[ان‌علي‌وج[[ه‌يك[[ون‌ان[[تزاع‌اح[[د‌العن[[وانين‌في‌طول‌الحكم‌المتعلق‌بالعنوان‌اآلخر،وفي‌هذا‌القسم‌تارة‌‌تكون‌طولي[[ة‌العنوانين‌من‌جهة‌‌طولية‌‌الوصف‌المأخوذ‌في‌احد‌العن[[وانين‌بال‌طولي[[ة‌‌في‌طرف‌الذات‌المعروضة‌للوص[[ف؛مث[[ل‌الخم[[ر‌و‌الخم[[ر‌المش[[كوك‌حكمها،حيث‌ان‌تأخر‌احد‌العنوانين‌عن‌اآلخ[[ر‌ليس‌من‌جه[[ة‌لحاظ‌ذات‌الخمر‌في‌مرتبتين،بل‌الذات‌حيث‌انها‌تارة‌تلحظ‌مطلقة،وأخ[[ريم[[ع‌هذا‌الوصف،وحيث‌ان‌الوصف‌في‌طول‌العنوان‌االول‌يك[[ون‌العنوان[[ان‌طوليين،واال‌ف[[ذات‌الخم[[ر‌ليس[[ت‌في‌المرتب[[تين‌في‌الحكم‌الظ[[اهري‌والواقعي،ولذا‌ينطبق‌العنوانان‌علي‌المجم[[ع‌والف[[رق‌بلح[[اظ‌االنطب[[اق‌بين‌هذا‌القيد‌وس[[ائر‌القي[[ود‌من‌االوص[[اف‌الخارجي[[ة،فكم[[ا‌ان‌الرقب[[ة‌‌والرقبة‌‌المؤمنة‌‌كالهما‌تصدقان‌علي‌المؤمنة،واذا‌ورد‌ورد‌في‌خطاباعتق‌رقبة‌‌واعتق‌رقبة‌‌مؤمن[[ة‌يش[[مل‌االطالق‌االول‌الرقب[[ة‌‌المؤمن[[ة؛فكذلك‌في‌المقام‌اذا‌ورد‌الخمر‌ح[[رام‌و‌ورد‌خم[[ر‌المش[[كوك‌حرمت[[ه‌حالل،فخطاب‌االول‌يش[[مل‌الخم[[ر‌نتيج[[ة‌االطالق‌الخم[[ر‌الموص[[وف،لكن‌ال‌بم[[ا‌ان[[ه‌موص[[وف،ب[[ل‌ذات‌الموص[[وف،وأخ[[ري‌تك[[ون‌طولي[[ة‌‌العنوانين‌ليست‌من‌جهة‌طولية‌‌الوصف‌المأخوذ‌قي[[دا‌في‌العن[[وان،ب[[ل‌الطولية‌‌بلحاظ‌نفس‌لحاظ‌العنوان‌في‌مرتبتين،مثل‌الذات‌المعروض[[ة‌لالمر‌والذات‌المعلومة‌‌لدعوته‌المن[[تزع‌عنه[[ا‌عن[[وان‌االطاع[[ة‌حيث‌ان‌االطاعة‌تنتزع‌من‌نفس‌الذات،ولكن‌بلحاظ‌تصورها‌في‌مرتبة‌مت[[أخرة‌‌عن‌االمر‌وهي‌دعوة‌االمر‌الي‌اتي[[ان‌الفع[[ل‌في‌الخ[[ارج،الانه[[ا‌تن[[تزع
من‌الذات‌المقيدة‌‌بوصف‌انها‌مأتي‌بها‌بدعوة‌‌االمر.نعم‌هذه‌الخصوص[[ية‌‌خصوص[[ية‌‌تعليلي[ة‌وحيث‌تعليلي‌ال‌تقيي[[دي‌بخالف‌الحكم‌الظاهري،حيث‌انه‌تعلق‌بذات‌المش[[كوك‌حكمه[[ا،نعملوك[[انت‌صفة‌المشكوكية‌حيث‌تعليلي‌وشرط‌للحكم‌الظ[[اهري‌ال‌قي[[د‌لمتعلق[[ه‌لكانت‌مرتبة‌‌الذات‌في‌الحكم‌الواقعي‌مغ[[ايرةم[[ع‌مرتبته[[ا‌في‌الحكم‌الظاهري،والينطبق‌موضوع‌الحكم‌الواقعي‌علي‌الذات‌الموج[[ودة‌‌في
.3الحكم‌الظاهري‌كما‌تقدم‌شرحه‌في‌بحث‌التجري
.64-60،ص3نهاية‌االفكار،ج- 3
122
الش[[بهة‌في‌ان‌لوج[[ود‌الم[[راد‌وتحقق[[ه‌في‌الخ[[ارج‌مق[[دماتالثالثة: اختيارية‌‌من‌قبل‌المأمور،نظير‌الس[[تر‌والطه[[ور‌وغيرهم[[ا‌بالنس[[بة‌الي‌الص[[لوة،ومق[[دمات‌اختياري[[ة‌من‌قب[[ل‌اآلم[[ر؛كخطاب[[هالم[[وجب‌لعلم‌المأمور‌بارادته‌الباعث‌علي‌ايجاده،وخطابه‌اآلخر‌في‌ط[[ول‌الخط[[اب‌االول‌عن[[[د‌جه[[[ل‌الم[[[أمور‌بالخط[[[اب‌االول،والش[[[بهة‌في‌ان‌االرادة‌التشريعية‌‌التي‌تتضمنها‌الخطاب‌المتعل[[ق‌بعن[[وانال[[ذات‌انم[[ا‌تقتض[[ي‌حفظ‌وجود‌المتعلق‌من‌قبل‌خصوص‌المقدمات‌التي‌تكون‌في‌الرتب[[ة
السابقة‌علي‌تلك‌االرادة‌‌التشريعية.وتوضيح‌ذل[[ك؛ان‌الش[[ارع‌اذا‌اوجب‌الص[[لوة‌تتعل[[ق‌ارادت[[ه‌التش[[ريعية‌‌بوج[[ود‌اجزائه[[ا‌وش[[رائطها‌الم[[أخوذة‌‌في‌المتعل[[ق‌وهي‌ال[[تي‌تقتض[[ي‌ارادة‌‌المكلف‌باتيان‌هذه‌االجزاء‌والشرائط‌عند‌ارادته‌التي[[ان‌الص[[لوة،واما‌المقدمات‌ال[[تي‌تك[[ون‌مت[[أخرة‌عن‌تل[[ك‌االرادة‌‌التش[[ريعية‌‌س[[واء‌ك[[انت‌من‌قب[[ل‌اآلمر‌كارادت[[ه‌للخط[[اب،او‌من‌قب[[ل‌الم[[أمور؛كارادت[[ه‌اليجاد‌المأمورب[[ه؛ف[[ان‌تل[[ك‌االردة‌التش[[ريعية‌ال[[تي‌يتض[[منها‌الخط[[اب‌التقتضي‌حفظ‌هذه‌المقدمات،بل‌تعلق‌االرادة‌‌بها‌انما‌يكون‌ناشئا‌عن
ارادة‌أخري‌متعلقة‌‌بعنوان‌اخر‌في‌طول‌االرادة‌التشريعية‌‌االولي.وتوضيح‌المطلب؛ان‌ارادة‌‌المولي‌بتحقق‌الصلوة‌في‌الخ[[ارج‌الت[[وجب‌ارادة‌‌العب[[د‌المتثال[[ه؛اذ‌دع[[وة‌االم[[ر‌الي‌االمتث[[ال‌متوقف[[ة‌‌علي‌علم‌المكلف‌بارادة‌‌المولي‌وهو‌متوقف‌علي‌خطاب‌المولي‌وهو‌متأخر‌عن‌االرادة‌‌التشريعية‌‌التي‌يتضمنها‌نفس‌الخطاب،ولذا‌التكون‌تل[[ك‌االرادة‌‌باعثة‌علي‌خط[[اب‌الم[[ولي،وهك[[ذاالتك[[ون‌باعث[[ة‌علي‌ارادة‌‌المكل[[ف‌التي[[ان‌الفع[[ل‌في‌الخ[[ارج؛اذ‌هي‌مت[[أخرة‌‌عن‌العلم‌و‌ه[[و‌مت[[أخر‌عن‌الخطاب‌واليمكن‌اقتض[[اء‌االرادة‌‌التش[[ريعية‌‌حف[[ظ‌المتعل[[ق‌من‌ناحي[[ة‌‌مق[[دمات‌مت[[أخرة‌‌عن‌نفس‌تل[[ك‌االرادةوذل[[ك‌الخط[[اب،ول[[ذا‌قلن[[ا‌تس[[تحيل‌ص[[يرورة‌ارادة‌المكل[[ف‌المنبعث[[ة‌عن‌دع[[وة‌الخط[[اب‌واجب[[ة‌‌بالوجوب‌الشرعي‌ولو‌غيري[[ا‌لتأخره[[ا‌عن‌الخط[[اب‌المت[[أخر‌عن‌نفس‌االرادة‌التشريعية،بل‌الب[[د‌للم[[ولي‌من‌ارادة‌أخ[[ري‌بحف[[ظ‌المأمورب[[ه‌والمتعلقة‌‌بايج[[اد‌المكل[[ف‌للفع[[ل‌في‌الخ[[ارج‌وهي‌ت[[دعو‌الم[[ولي‌الي‌الخط[[اب‌وي[[دعو‌العب[[د‌الي‌االنبع[[اث‌وبه[[ذه‌الجه[[ة‌يمكن‌ان‌نق[[ول‌ان‌ارادة‌المكلف‌اليجاد‌الفعل‌بهذا‌االعتبار‌في‌حين‌ارادة‌اآلم[[ر‌في‌مق[[ام
ايجاد‌الخطاب.انه‌بعد‌ما‌عرفت‌من‌ان‌لوجود‌المراد‌مق[[دمات‌اختياري[[ة‌‌منالرابعة:
قبل‌المأمور‌ومقدمات‌اختيارية‌‌من‌قب[[ل‌اآلم[[ر،وان‌االرادة‌التش[[ريعية‌‌التي‌يتضمنها‌الخطاب‌المتعلق‌بذات‌الفعل‌التقتضي‌حف[[ظ‌م[[راده‌من‌قبل‌هذه‌المقدمات،بل‌تحتاج‌حفظه‌من‌قبله[ا‌الي‌ارادة‌أخ[ري‌وه[ذه‌االرادة‌‌تارة‌تتعلق‌بحفظ‌مرام[ه‌حين‌وص[[ول‌الخط[[اب،وأخ[[ري‌تتعل[[ق‌بحفظ[[ه‌ح[[تي‌حين‌جه[[ل‌الم[[أمور‌وه[[ذا‌االختالف‌في‌االرادة‌منش[[أه‌مراتب‌اهتمام‌الم[ولي‌بحف[ظ‌مرام[ه‌ال[تي‌نش[أت‌من‌م[راتب‌اختالف
123
المص[[الح‌الواقعي[[ة‌‌في‌االهمي[[ة،اذ‌المص[[لحة‌في‌الش[[يء‌ت[[ارةتك[[ون‌بمرتبة‌‌من‌االهمية‌‌تقتضي‌تصدي‌الم[[ولي‌لحفظ[[ه‌في‌جمي[[ع‌الم[[راتب‌المت[[أخرة‌من‌علم‌المكل[[ف‌بالخط[[اب‌او‌جهل[[ه‌وأخ[[ري‌التك[[ون‌به[[ذه‌المرتبة،بل‌المصلحة‌تقتض[[ي‌حفظ[[ه‌فق[[ط‌بالنس[[بة‌‌الي‌علم‌المكل[[ف‌بالخط[[[[اب،ففي‌الص[[[[ورة‌‌االولي‌الب[[[[د‌للم[[[[ولي‌الحكيم‌ان‌اليكتفي‌بالخطاب‌االول،بل‌يجب‌عليه‌الخطاب‌اآلخر‌الي‌المكلف‌بمثل‌ايج[[اب‌االحتياط،حتي‌يلتفت‌العبد‌الي‌عدم‌رضا‌المولي‌بترك‌م[[راده‌في‌ه[[ذا‌الح[[ال‌واليص[[ح‌ل[[ه‌ان‌يس[[كت‌ويوك[[ل‌العب[[د‌الي‌حكم‌عقل[[ه‌حيث‌ان[[ه‌يجري‌في‌حقه‌البرائة‌لقبح‌العقاب‌بالبيان،فض[[ال‌من‌ان‌ينش[[ئ‌الحكم‌اآلخر‌علي‌خالف‌مرامه؛اذ‌هو‌موجب‌لتفويت‌المصلحة‌الواقعية‌‌اال‌اذا‌كانت‌في‌هذا‌االنشاء‌مصلحة‌اخ[[ري‌غالب[[ةعليالمص[[لحة‌‌االولي‌وام[[ا‌في‌الثاني[[ةفيج[[وز‌ان‌يس[[كت‌عن[[د‌جه[[ل‌الم[[أمور‌او‌ينش[[أ‌علي‌خالف‌مرامه،ولولم‌تكن‌في‌هذا‌االنشاء‌مصلحة‌أخ[[ري‌مهم[[ة،ب[[ل‌يكفي‌ل[ه
ادني‌مصلحة،هذا‌كله‌في‌مقام‌الثبوت.وام[[امق[[ام‌االثب[[ات‌حيث‌ان[[ه‌الطري[[ق‌لن[[ا‌الي‌اح[[راز‌اهتم[[ام‌الم[[ولي‌بالمص[[الح‌الواقعي[[ة‌ومرتبته[[ا‌اال‌نفس‌الخطاب[[ات،ف[[ان‌الخط[[اب‌االول‌اليكشف‌عن‌المصلحة‌‌اال‌بمقدار‌منها‌يقتضي‌اتي[[ان‌الفع[[لم[[ع‌وص[[ول‌الخطاب‌الي‌العب[[دول[[و‌باالس[[باب‌العادي[[ة،وام[[ام[[ع‌ع[[دم‌الوص[[ول‌فال‌طريق‌لن[[ا‌الي‌االح[[راز‌ول[[ذا‌يج[[وز‌ان‌يس[[كت‌و‌اوك[[ل‌العب[[د‌الي‌حكم
عقله،بل‌يجوز‌له‌االنشاء‌علي‌خالف‌مع‌ادني‌مصلحة.نعم‌من‌جعل‌لزوم‌الفحص‌في‌الشبهات‌الحكمية‌‌مث[[ل"هالت‌تعلمت"يحرز‌اهتمام‌المولي‌بحفظ‌مرامه‌قبل‌الفحص‌واذا‌افرض‌انش[[اء‌علي‌خالفه‌يحرز‌وجود‌مصلحة‌جابرة‌‌او‌مزاحم[[ة‌اهم‌في‌م[[ورده،وان‌يمكن‌ان‌نقول‌انه‌يحتم[[لع[[دم‌بل[[وغ‌المص[[لحة‌الواقعي[[ة‌‌به[[ذه‌المرتب[[ةالي
االهمية‌في‌المورد. وتلخص‌مما‌ذكرنا‌ان‌الواجب‌الواقعي‌في‌ظرف‌الجهل‌وان‌کان‌فعليا‌اال‌ان‌مطلق‌الفعلية‌اليقتضي‌تصدي‌المولي‌لرفع‌جهل‌المكلف‌بنصب‌البيان‌علي‌مراده‌عند‌جهل‌المأمور،بل‌هو‌من‌لوازم‌الفعلية‌المطلقة بمعني‌كون‌المصلحة‌بمرتبة‌‌من‌االهمي[[ة‌اليرض[[ي‌اآلم[[ر‌بترك[[ه‌مطلق[[ا
ولو‌عند‌الجهل.وبعد‌ما‌عرفت‌ما‌مهدناه‌من‌المقدمات‌يظهر‌ل[[كان[[دفاع‌الش[[بهة‌‌في‌امكان‌جعل‌الطريق‌علي‌خالف‌الواقع‌بتقاريرها،اذ‌الش[[بهة‌‌ام[[ا‌تق[[رر‌بلزوم‌اجتماع‌الضدين‌او‌المثلين‌فهي‌مندفعة،اما‌علي‌الطريقي[[ة‌فالن‌مقتض[[ي‌الطريقي[[ة‌ليس‌اال‌تنج[[ز‌الواق[[ع‌عن[[د‌االص[[ابة‌‌واالعت[[ذار‌عن[[د‌عدمها،فاليكون‌انشاء‌حكم‌من‌المولي‌علي‌طبق‌االم[[ارة‌وراء‌الحكم
الواقعي‌حتي‌يلزم‌محذور‌اجتماع‌الضدين‌او‌المثلين.واما‌علي‌الموضوعية‌‌فالن‌مقتضاها‌وان‌كان‌جعل‌حكم‌آخ[[ر‌في‌قب[[ال‌الحكم‌ال[[واقعي‌اال‌ان[[ه‌اليل[[زم‌من[[ه‌اجتم[[اع‌الض[[دين‌واجتم[[اع‌االرادة
124
والكراه[[ة‌‌والمحبوبي[[ةوالمبغوض[[ية؛والوج[[ه‌في‌ذل[[كم[[اع[[رفت‌في‌المقدم[[ةاالولي؛من‌وق[[وف‌الحكم‌علي‌نفس‌العن[[وان‌اليس[[ري‌الي‌الخارج،وكذلك‌ما‌عرفت‌من‌المقدمة‌‌الثاني[[ة‌‌من‌ان‌ال[[ذات‌الم[[أخوذة‌في‌موض[[وع‌الحكم‌ال[[واقعي‌وال[[ذات‌الم[[أخوذة‌‌في‌الحكم‌الظ[[اهري
تكون‌في‌مرتبتين.وتوضيح‌ذل[[ك؛ان‌موض[[وع‌الحكم‌الظ[[اهري‌ليس‌ه[[وال[[ذات‌المتقي[[دة‌بوصف‌الجهل‌بالحكم‌الواقعي‌بحيت‌تكون‌الذات‌محفوظة‌في‌كليهم[[ا‌اال‌انها‌أخذت‌في‌احدهما‌مطلقة،وفي‌اآلخر‌مقيدة،بل‌الجهل‌ب[[الحكم‌الواقعي‌يكون‌حيثا‌تعليليا‌واال‌يكون‌الموضوع‌هو‌نفس‌الذات‌محفوظة‌اال‌انها‌تارة‌تالحظ‌في‌رتبة‌سابقة‌علي‌الجهل‌وفي‌حد‌نفسها،وأخ[[ري تالحظ‌في‌رتبة‌‌الحقة‌علي‌الوصف‌ولذا‌اليكون‌معروضا‌الحكمين‌شئيا‌واحدا‌حتي‌يلزم‌اجتماع‌الحكمين‌او‌االرداة‌والكراهة‌علي‌ش[[ئ‌واح[[د،نعم‌لو‌قلنا‌بسراية‌‌االحكام‌من‌العناوين‌الي‌الوجود‌الخارجي‌او‌يك[[ون‌مع[[روض‌الحكم‌الظ[[اهري‌ه[[وال[[ذات‌المقي[[دة‌بالوص[[ف‌بحيث‌يك[[ون‌الوصف‌دخيال‌في‌الموضوع‌بنحو‌الواجب‌المعلق‌ال‌الواجب‌المش[[روطبلزوم‌المحذور‌من‌اجتماع‌الضدين‌او‌االرادة‌والكراهة‌في‌شئ‌واحد.
واما‌تقرير‌الشبهة‌بل[[زوم‌نقض‌الغ[[رض‌فين[[دفع‌بم[[ا‌قلن[[ا‌في‌المقدم[[ةم[[ا‌قال[[ه‌فيس[رهق[[دسالرابع[[ة‌‌فالنعي[[د،وان‌اع[[اد‌المحق[[ق‌الع[[راقي
4المقدمة‌الرابعة.
و‌في‌كالمه قدس سره مناقشات: س[[ره؛من‌انفي‌كالم‌المحق[[ق‌الع[[راقي‌ق[[دساما المقدمة الثانية
اطالق‌خط[[اب‌الحكم‌ال[[واقعي‌التش[[مل‌الخم[[ر‌ال[[ذي‌يك[[ون‌موض[[وعا‌للحكم‌الظاهري‌لتأخر‌رتبته‌ذاتا‌عن‌الخمر‌الذي‌يكون‌موض[[وعا‌للحكم
الواقعي‌علي‌ما‌عرفتم‌توضيحه‌مفصال‌فهو‌مخدوش‌ايضا‌لوجوه:انا‌النفهم‌تأخر‌وص[[ف‌مش[[كوك‌الحرم[[ةعنالحرم[[ةالخارجي[[ةاالول:
لعدم‌توقفه‌عليها،ب[[له[[و‌متوق[[ف‌علي‌الحرم[[ةالمتص[[ورة‌في‌ال[[ذهن‌ولهذا‌ربما‌يتحقق‌الشك‌في‌الحرمة‌‌مع‌عدم‌وج[[ود‌الحرم[[ةالخارجي[[ة،مع‌انه‌لو‌قلنا‌بتأخر‌رتبة‌علي[[ة‌او‌طبع[[ا‌فاليمكن‌وج[[ود‌المت[[أخر‌اال‌م[[ع
وجود‌المتقدم؛كما‌اليخفي‌علي‌المتأمل.ماذا‌قصد‌هذا‌المحقق‌عن‌تأخر‌موضوع‌الحكم‌الظاهري‌رتبةالثاني:
عن‌موض[[وع‌الحكم‌ال[[واقعي؛ف[[ان‌قص[[د‌ان‌الخم[[ر‌الموض[[وع‌للحلي[[ة‌‌ظ[[اهرا‌ه[[و‌الخم[[ر‌ال[[ذي‌يك[[ون‌في‌رتبة‌مش[[كوك‌الحرم[[ة‌‌وحيث‌ك[[ان وصف‌مشكوك‌الحرم[[ةمت[أخر‌رتب[[ة‌‌عن‌الخم[[ر‌ال[ذي‌يك[ون‌موض[وعا‌للحلية‌فكذلك‌الخم[[ر‌ال[[ذي‌لوح[[ظ‌في‌ه[[ذه‌المرتب[[ة؛ففي[[ه‌ان‌وص[[ف‌مش[[كوك‌الحرم[[ة‌وان‌س[[لمنا‌ت[[أخره‌رتب[[ةعنالحرم[[ة‌‌وبالنتيج[[ةعن موضوعها‌وهو‌الخمر‌اال‌ان‌الذي‌لوحظ‌في‌تلك‌الرتبة‌اليك[[ون‌مت[[أخرا‌رتبة‌لما‌هو‌المقرر‌في‌محل[[ه‌من‌ان‌المق[[ارن‌رتب[[ةم[[ع‌الش[[يء‌ال[[ذي
.69-68،ص3نهاية‌االفكار،ج- 4
125
يكون‌متأخرا‌عن‌اآلخر‌اليكون‌متأخرا‌عنه؛مثال‌عدم‌الضد‌ال[[ذي‌يك[[ون‌مقارن[[ا‌رتب[[ةم[[ع‌الض[[د‌اآلخ[[ر‌ال[[ذي‌يك[[ون‌مت[[أخرا‌عن‌علت[[هاليك[[ون‌عنه‌ايضا؛مثل‌كون‌عدم‌البياض‌في‌رتبة‌السواد‌وهو‌متأخر‌عن متأخرا‌علة‌السواد‌ومع‌ذلك‌اليكون‌عدم‌البياض‌متأخرا‌عن‌علة‌‌الس[واد‌وله[ذا
سره.ال‌معني‌لكالمه‌قدس‌انه‌لو‌اغمضنا‌النظر‌عن‌االش[[كالين‌االولين‌ف[[ان‌قلن[[ا‌بش[[مولالثالث:
اطالق‌الخمر‌المتأخر‌رتبة؛كما‌قلنا‌في‌أخ[ذ‌العلم‌ب[الحكم‌في‌موض[[وعشخص‌الحكم‌المكن‌تقييده.
مع‌تسليم‌عدم‌امكان‌التقييد‌يكون‌االطالق‌ض[[روريالم[[اس[[بقالرابع:من‌عدم‌كون‌تقابلهما‌من‌تقابل‌العدم‌والملكة،بل‌من‌تقاب[[ل‌الس[[لب
وااليجاب.هل‌هذا‌الخمر‌ال[[ذي‌يك[[ون‌حالال‌ظ[[اهرا‌ح[[رام‌واقع[[ا‌ام‌ال؟الخامس:
فعلي‌االول‌ي[[رد‌مح[[ذور‌الض[[دين‌لتنافيهم[[ا‌في‌الغ[[رض؛اللهم‌اال‌ان‌س[[ره‌في‌المقدم[[ةيجاب‌بالمقدمة‌الرابعة،ومع‌الجواب‌بما‌قال‌ق[[دس
الرابعة‌‌ال‌وجه‌التعاب‌النفس‌بما‌قال‌في‌المقدمة‌الثاني[[ة،ب[[لل[[و‌قلن[[ا‌بان‌الخمر‌الذي‌يكون‌حالال‌مع‌الخمر‌الذي‌يكون‌حراما‌في‌رتبة‌‌واحدة‌فالمحذور‌لما‌قلن[[ا‌من‌ان‌االحك[[ام‌بم[[ا‌هي‌اعتباري[[اتص[[رفة‌‌فالتض[[اد
والتناقض‌وال‌تماثل‌فيها،وعلي‌الثاني‌يلزم‌التصويب.سره،ف[[يرد‌عليه[[ا‌ان‌ارادة‌اب[[راز‌في‌كالمه‌قدساماالمقدمة الثالثة
الم[[[ولي‌الجع[[[ل‌ال[[[ذي‌يتض[[[من‌الحكم‌ال[[[واقعي‌ناش[[[ئة‌من‌االرادة‌‌التشريعية‌التي‌يتضمنها‌الخطاب،وليست‌ارادة‌أخري‌مس[[تقلة‌‌متعلق[[ة‌باالبراز؛والوجه‌في‌ذلك‌ان‌الحاكم‌اذا‌اراد‌فعل‌العبد‌او‌ي[[ري‌الغ[[رض‌في‌فعل‌العبد‌فهذه‌االرادة‌‌تدعو‌الي‌الجعل‌و‌االيجابيه‌به؛مثل‌ايج[[اب‌الص[[لوة‌و‌نفس‌تل[[ك‌االرادة‌ت[[دعو‌الي‌االب[[راز‌و‌الخط[[اب‌الي‌العب[[د‌و‌نفس[[ها‌ايض[[ات[[دعو‌العب[[د‌الي‌الفع[[ل‌وهك[[ذا‌نفس[[ها‌ت[[دعوه‌الي‌جع[[ل‌االحتياط‌في‌ظرف‌الجهل‌و‌عدم‌وصول‌الخط[[اب‌الي‌العبدوه[[ذا‌ام[[ر
بديهي‌بالوجدان.س[[ره‌من‌االرادة‌ال‌ت[[دعو‌الي‌مايت[[أخر‌عنه[[ا‌منو‌ام[[ام[[اق[[ال‌ق[[دس
المق[[دمات،ففي[[ه‌ان‌مقدمي[[ة‌‌الخط[[اب‌ليس‌مت[[أخرة‌من‌الجع[[لب[[ل‌نفس‌الخطاب‌متأخر،و‌بعبارة‌أخري‌فكما‌ان‌الجعل‌متأخر‌عن‌االرادة‌فكذلك‌الخطاب‌مت[[أخر‌عن‌الجع[[ل،ولكن‌توق[[ف‌حص[[ول‌مرادالم[[ولي
علي‌الخطاب‌واالبراز،ولو‌قبل‌الجعل‌وهذا‌امر‌واضح.فم[[[اق[[[ال‌بالنس[[[بة‌الي‌مق[[[ام‌الثب[[[وت‌فياماالمقدم44ة الرابع44ة ،
غاية‌الجودة‌‌والمتانة،واما‌ما‌قال‌فيها‌بالنسبة‌الي‌مق[[ام‌االثب[[ات‌من‌ان[[ه‌الطريق‌لنا‌الحراز‌كيفية‌‌المصالح‌الواقعية‌‌ومراتب‌االهتم[[ام‌اال‌بمق[[دار‌استعداد‌الخط[[اب‌وحيث‌ان‌الخط[[اب‌اليش[[مل‌الم[[راتب‌المت[[أخرة‌‌عن‌نفسه‌وبالنتيجة‌اليستكش[ف‌المص[[لحة‌في‌الخطاب[ات‌في‌ظ[رف‌ع[[دم‌الوصول‌فمخدوش؛من‌حيث‌انه‌يشمل‌الخطاب‌الحكم‌في‌حال‌الجهل
126
فيستكشف‌المصلحة‌بناء‌علي‌ما‌سلكنا‌من‌امك[[ان‌أخ[[ذ‌العلم‌ب[[الحكم‌في‌موضوع‌شخصه،نعم‌ل[[و‌قلن[[ابم[[ا‌قال[[ه‌اآلخ[[رون‌من‌ع[[دم‌امك[[ان األخذ‌فاليستكشف‌المصلحة‌من‌االطالق‌الضروري،وان‌قلنا‌ب[[ه‌خالف[[ا
لصاحب‌الكفاية‌حيث‌انكر‌االطالق.نعم‌لو‌رخص‌المولي‌في‌ظرف‌الجهل‌او‌سكت‌مع‌علمه‌بقبح‌العقاب‌بالبيان‌لنستكشف‌عدم‌بلوغ‌المصلحة‌‌الي‌درجة‌‌االهمية‌‌البالغ[[ة‌مرتب[[ة‌‌الوجوب‌وعدم‌المصلحة‌‌اصال‌وان‌تأملنا‌في‌هذا‌المطلب‌ايضا‌وناقشنا‌فيه،اذ‌قلنا‌مرارا‌ان‌مسلك‌العدلي[[ة‌‌يقتض[[ي‌جع[[ل‌االحك[[ام‌في‌م[[ورد‌المالكات‌ال‌ان‌المولي‌الب[[د‌وان‌يجع[[ل‌الحكم‌الش[[رعي‌في‌ك[[لم[[ورد‌ك[[ان‌المالك‌في[[ه.ه[[ذا‌تم[[ام‌الكالم‌في‌المق[[دمات‌االربع[[ة‌‌في‌كالم‌المحقق‌العراقي.واما‌عمدة‌‌الوجه‌في‌جواب‌الشبهات‌عن‌التعبد‌بغير‌العلم‌و‌في‌ج[[[[واب‌التوفي[[[[ق‌بين‌الحكم‌الظ[[[[اهريوال[[[[واقعي‌هي‌المقدم[[ة‌‌الرابع[[ة‌‌و‌لب‌مطلب[[ه‌ص[[حيح‌يرج[[ع‌الي‌م[[اذك[[ر‌في‌كالم
سرهم.المحقق‌النائيني‌و‌غيره‌قدس‌‌ما‌ق[[ال‌الس[[يد‌الص[[در‌رحم[[ةالل[[ه‌علي[[ه‌في‌دف[[ع‌الش[[بهة:وو منها:
الصحيح‌في‌كيفية‌الجمع‌بين‌االحكام‌الظاهرية‌و‌الواقعية‌‌يتوقف‌بيان[[هعلي‌رسم‌مقدمات:ان‌الغرض‌سواء‌‌كان‌تكوينيا‌او‌تش[[ريعيا‌اذا‌اص[[بحالمقدمة االولي:
مورده‌معرضا‌لالشتباه‌و‌التردد‌فان‌كان‌بدرجة‌بالغة‌من‌االهمية‌‌بحيث‌صاحبه‌بتفويته‌فسوف‌تتوسع‌دائ[[رة‌‌محركي[[ة‌فتك[[ون‌اوس[[ع‌مناليرضي
متعلق‌الغرض‌الواقعي؛مثال‌لو‌تعلق‌غرض‌تكويني‌باكرام‌زيدوتردد‌بين‌عشرة،وكان‌الغرض‌بمرتبة‌اليرضي‌صاحبه‌بفوات[[ه؛فال‌محال[[ةس[[وف‌يتح[[رك‌في‌دائ[[رة‌‌اوس[[ع‌فيك[[رم‌العش[[رة‌جميع[[اوه[[ذه‌التوس[[عة‌ام[[ر‌وجداني،الينبغي‌النزاع‌فيه‌ولكن‌ليس‌معني‌هذه‌التوسعة‌هو‌التوسعة‌في‌الغرض‌والحب‌واالرادة‌بحيث‌يكون‌اك[[رام‌العش[[رة‌محبوب[[ا‌و‌في[[ه‌الغ[[رض،ب[[ل‌الحب‌والغ[[رض‌واالرادة‌كله[[ا‌موق[[وف‌علي‌موض[[وعها‌الواقعي‌وهو‌اكرام‌زيد‌فق[ط،ب[ل‌نفس‌الغ[[رض‌في‌اك[[رام‌زي[[د‌وحب[[ه‌وارادته‌محرك‌الفاعل‌نحو‌اكرام‌العشرة.ويعبر‌الس[[يد‌الص[[در‌من‌ه[[ذا‌بالتوسعة‌‌في‌دائرة‌المحركي[[ة‌ونفس‌احتم[[ال‌االنطب[[اق‌علي‌ك[[ل‌واح[[دمنه[[ا‌منش[[أ‌تحري[[ك‌الش[[خص‌نح[[و‌اك[[رام‌العش[[رة،ه[[ذا‌في‌الغ[[رض‌التكويني،وهكذا‌االمر‌في‌الغرض‌التشريعي‌الذي‌يكون‌صاحب‌الغرض‌هو‌المولي‌ومتعلق‌غرضه‌فعل‌العبد؛فاذا‌كان‌غرضه‌بدرج[[ةعالي[[ة‌من‌االهمية‌بحيث‌اليرضي‌الشارع‌بفواته‌حتي‌مع‌التردد‌واالشتباه،فس[[وف‌يوسع‌دائرة‌محركية‌غرضه‌بمعني‌جعل‌خطابات‌أخري‌تحفظ[[ا‌لغرض[[ه، الواقعي‌ال‌بمعني‌ان‌الغرض‌يكون‌في‌هذه‌الخطابات‌والجع[[ول‌ايض[[ا‌‌بل‌نفس‌الغرض‌في‌جعل‌الحكم‌الواقعي‌يحرك‌المولي‌الي‌جعل‌آخ[[ر
كالوجوب‌الطريقي،و‌ليس‌لس[[ان‌الجع[[لكجعل‌االحتياط‌او‌بلسان‌آخر‌امرا‌مهما،بل‌المهم‌هو‌ابراز‌ش[[دة‌اهتم[[ام‌الم[[ولي‌ب[[الغرض‌ال[[واقعي،
127
ونع[[بر‌عن‌الخط[[اب‌الث[[اني‌الموس[[ع‌بالخط[[اب‌الظ[[اهري‌و‌الجع[[لالظاهري.
يقال:من‌ان‌ه[ذا‌الجع[ل‌تك[[ون‌المص[[لحة‌في‌نفس[ه‌فه[[و‌بظ[[اهره‌ما‌‌غلط؛اذ‌لوكانت‌المصلحة‌‌في‌نفس‌جعله‌لما‌يحرك‌العبد‌نحو‌االحتي[[اط‌في‌موارد‌االشتباه‌والتردد،بل‌هذه‌الخطاب[[ات‌تك[[ون‌جدي[[ة‌وتحريك[[ات‌مولوية‌‌حقيقية‌يراد‌بها‌التحفظ‌علي‌الغ[[رض‌ال[[واقعي‌اال‌ان‌المقص[[ود‌من‌هذه‌الخطابات‌ه[[و‌الوص[[ول‌الي‌الغ[[رض‌ال[[واقعي‌وهك[[ذا‌الغ[[رض
الواقعي‌يكون‌منشأ‌لتحريك‌المولي‌الي‌جعل‌آخر‌ظاهري.ان‌التزاحم‌بين‌حكمين‌علي‌ثالثة‌‌اقسام:المقدمة الثانية:
التزاحم‌المالكي؛وهو‌فيم[[ا‌اذا‌اف[[ترض‌وج[[ود‌مالكين‌في‌موض[[وع.1واحد؛احدهما‌يقتضي‌المحبوبي[[ةواآلخ[[ر‌يقتض[[ي‌المبغوض[[يةفيق[[ع‌ال[[[تزاحم‌بينهم[[[ا؛بمع[[[ني‌ان[[[ه‌يس[[[تحيل‌ان‌يؤثرك[[[ل‌منهم[[[ا‌في‌مقتض[[اهما؛اذ‌اح[[د‌المالكين‌يقتض[[ي‌الوج[[وب‌والمحبوبي[[ة،واآلخ[[ر‌يقتضي‌الحرمة‌‌والمبغوضية،ويس[[تحيل‌ان‌يجع[[ل‌الوج[[وب‌الفعلي‌والحرمة‌الفعلي[[ة‌في‌موض[[وع‌واح[[د،وهك[[ذا‌يس[[تحيل‌الحب‌الفعلي
والبغض‌الفعلي‌في‌شئ‌واحد.وفي‌هذا‌التزاحم‌يؤثر‌اقوي‌المقتضيين‌بعد‌الكسر‌واالنكس[[ار‌في‌ايجاد‌مقتضاه‌ويجع[[ل‌اح[[د‌الحكمين،واليجع[[ل‌علي‌طب[[ق‌المالك
اآلخر‌حكم‌انشائيا‌‌او‌فعليا.ال[[تزاحم‌االمتث[[الي؛وه[[وم[[ا‌اذا‌ك[[ان‌المالك[[ان‌في‌موض[[وعين‌و.2
فعلين‌والتض[[اد‌بينهم[[ا‌اال‌ان‌المكل[[فاليق[[در‌علي‌امتثالهم[[ا،وفيه[[ذا‌ال[[تزاحم‌تك[[ون‌مب[[ادي‌الحكم‌من‌الحب‌والبغض‌الفعل[[يين‌موج[[ودة‌اال‌في‌ص[[ورة‌‌دخ[[ل‌الق[[درة‌‌في‌المالك‌و‌المحبوبي[[ة؛اذ‌الق[[درة‌‌ت[[ارةتك[[ون‌دخيل[[ة‌في‌المالك‌بحيث‌ال‌مالك‌م[[ع‌ع[[دم‌القدرة؛مثل‌عدم‌المالك‌في‌لبس‌الخ[[ف‌لمن‌اليق[[در‌علي‌لبس[[همن‌جهة‌عدم‌الرجل‌له،و‌أخري‌تكون‌دخيلة‌‌في‌استيفاء‌‌المالك؛
مثل‌المثال‌السابق‌لمن‌اليقدر‌علي‌اشترائه‌لعدم‌الفلوس.ال[[[تزاحم‌الحفظي؛وذل[[[ك‌فيم[[[ا‌اذا‌ف[[[رض‌وج[[[ود‌المالكين‌في.3
موضوعين‌وقدرة‌العب[[د‌علي‌االمتث[[ال‌فيم[[ا‌اذا‌اح[[رز‌المطل[[وبين‌الواقعيين،غاية‌‌االمر‌انما‌التزاحم‌في‌مقام‌حف[[ظ‌التش[[ريعي‌من‌قبل‌المولي‌عند‌االشتباه‌واختالط‌االغراض‌االلزامي[[ة‌والترخيص[[ية‌حيث‌ان‌الغرض‌االلزامي‌يقتض[[ي‌حفظ[[ه‌في‌م[[وارد‌االش[[تباه‌ان‌يوسع‌دائرة‌محركيته‌وان‌يجعل‌االحتياط‌في‌مق[[ام‌االش[[تباه،وان‌الغرض‌الترخيصي‌يقتض[[ي‌حفظ[[ه‌في‌م[[وارد‌االش[[تباه‌ان‌يجع[[ل‌البرائة‌‌والرخصة‌في‌مقام‌االشتباه‌وان‌يكون‌العبد‌مطلق‌العن[[ان
فال‌محالة‌‌يختار‌المولي‌‌اهمهما‌في‌هذا‌المقام.ان‌الترخيص‌علي‌قسمين؛فت[[ارةيك[[ون‌ناش[[ئا‌منالمقدمة الثالثة :
عدم‌المقتضي‌في‌االلزام،وأخري‌يكون‌ناشئا‌من‌المقتضي‌في‌االباحة
128
واطالق‌العنان‌وان‌كان‌كل‌من‌الفعل‌والترك‌خاليا‌عن‌المصلحة،وق[[د‌ظهر‌مماذكرنا‌في‌اقسام‌التزاحم‌ان‌التزاحم‌المعقول‌في‌المق[[ام‌ه[[و‌التزاحم‌الحفظي‌بين‌الترخيص‌ومقتضي‌االلزام،وعليه[[ذا‌نق[[ول:ان[[ه‌تارة‌‌يكون‌الحكم‌الظاهري‌الزامي[[اوال[[واقعي‌ترخيص[[يا؛كم[[ال[[و‌اوجب‌المولي‌االحتياط‌في‌قسم‌من‌الشبهات‌باي‌لسان‌كان،وأخري‌يفرض
العكس،وال‌محذور‌في‌كليهما.ام[[ا‌القس[[م‌االول،فالن‌الم[[ولي‌حينم[[ايش[[تبه‌علي‌عبي[[ده‌احكام[[ه‌االلزامية‌‌و‌اليوج[[د‌طري[[ق‌لرف[[ع‌ه[[ذا‌االش[[تباه،او‌ال‌مص[[لحة‌‌في‌ذل[[ك‌فالمحالة‌لحفظ‌غرضه‌االل[[زامي‌يوس[[ع‌دائ[[رة‌‌محركي[[ة‌االم[[ر‌ال[[واقعي‌فيجعل‌حكما‌ظاهريا‌الزاميا‌روحه‌ايج[[اب‌االحتي[[اط،و‌اليل[[زم‌اجتم[[اع‌الض[[دين‌في‌م[[ورد‌المب[[اح‌ال[[واقعي،و‌ال‌المثلين‌في‌م[[ورد‌الحرم[[ة‌الواقعية؛لم[[ا‌قلن[[ا‌في‌المقدم[[ة‌االولي‌من‌ان[[ه‌ال‌توس[[عة‌‌في‌الغ[[رض‌ال[[[[واقعي،و‌ال‌في‌مبادي[[[[ه‌من‌المالك‌و‌الحب،وهك[[[[ذا‌االغ[[[[راض‌الترخيصية‌‌الواقعية‌موجودة،نهاية‌االمر‌ان‌المولي‌في‌مقام‌الخل[[ط‌و
االشتباه‌رجح‌االغراض‌االلزامية‌‌في‌مقام‌الحفظ‌التشريعي.واما‌القسم‌الثاني،فهكذا‌الن‌الم[[ولي‌في‌مق[[ام‌الحف[[ظ‌رجح‌االحك[[ام‌الترخيص[[[ية،اال‌ان‌ال[[[ترخيص‌في‌ه[[[ذا‌المق[[[ام‌الب[[[دوانيك[[[ون‌من
المصلحة،و‌بعبارة‌أخري‌كان‌الترخيص‌اقتضائيا.وظهر‌من‌مجموع‌ما‌تقدم‌ان‌الغرض‌الواقعي‌له‌فعليتان؛فعلية‌‌بقطع‌النظر‌عن‌التزاحم‌الحفظي،وفي‌هذه‌الفعلية‌‌يك[[ون‌الغ[[رض‌ال[[واقعي‌بمبادي[[[ه‌من‌الحب‌والبغض‌واالرادة،فض[[[ال‌عن‌المالك‌محفوظ[[[ا‌في‌متعلق[[ه‌ال[[واقعي،وفعلي[[ةأخ[[ري‌بلح[[اظ‌ال[[تزاحم‌الحفظي،اي‌فعلي[[ة
المحركية‌‌الحد‌الغرضين‌في‌موارد‌االشتباه.اليقال:ان‌هذا‌يستلزم‌التصويب،فانه‌يقال:غاي[[ةم[[اي[[دل‌علي[[ه‌دلي[[ل‌القائ[[ل‌ببطالن‌التص[[ويب‌ه[[و‌اش[[تراك‌الع[[الم‌والجاه[[ل‌في‌االحك[[ام‌الواقعية‌‌الفعلية‌‌بالمعني‌االول؛اي‌اش[[تراكهما‌في‌المص[[الح‌والواقعي[[ة‌والحب‌واالرادة،فضال‌عن‌الجعل‌واالعتبار،ولعل‌مراد‌ص[[احب‌الكفاي[[ة‌‌من‌فعلية‌‌االحك[ام‌الواقعي[ةفيم[وارد‌االحك[ام‌الظاهري[[ة‌‌هي‌الفعلي[ة
بالمعني‌االول،وان‌كان‌تعبيره‌قاصرا.ان‌قلت:ان‌ال[[[[تزاحم‌الحفظي‌وت[[[[رجيح‌االغ[[[[راض‌االلزامي[[[[ة‌‌علي‌الترخيصية،او‌بالعكس،انما‌يصح‌في‌ف[رض‌انس[داد‌ب[اب‌العلم‌وام[ا‌اذا‌فرض‌انفتاحه‌فاليأتي‌هذا‌الجواب،مع‌ان‌حجية‌‌االمارة‌‌مطلقة‌‌حتي‌م[[ع‌التمكن‌عن‌تحص[[يل‌العلم،او‌في‌م[[وارد‌الش[[بهة‌الموض[[وعية‌‌تج[[ري‌االص[[ول‌العملي[[ةح[[تيم[[ع‌امك[[ان‌الفحص،قلت:يمكن‌ان‌يج[[اب‌ب[[ان‌يفرض‌المصلحة‌‌في‌ان‌يكون‌العبد‌مطلق‌العن[[ان‌من‌ناحي[[ةالس[[عي‌و
التعلم.ه[[ذا‌م[[ا‌اجاب[[ه‌رحم[[ةالل[[ه‌علي[[ه‌عن‌اش[[كال‌التعب[[د‌بغ[[ير‌العلم‌في
المقام،ولكن‌يرد‌عليه‌ايرادات:
129
انه‌رحمة‌الله‌علي[[ه‌ق[[ال:ان‌نفس‌دلي[[ل‌جع[[ل‌الحكم‌الظ[[اهرياالول:الترخيص[[[ي‌بنفس[[[هي[[[دل‌علي‌وج[[[ود‌اغ[[[راض‌ترخيص[[[ية‌من‌ه[[[ذا
ذل[[كان[[ه‌ربم[[اعن‌ش[[بهة؛والوج[[ه‌فيالقبيل،ولكنه[[ذا‌المطلب‌اليخل[[و‌المالك‌المل[[زم‌فيوج[[ودان‌يكون‌منشأ‌الحكم‌الظ[[اهري‌ه[[وع[[دميمكن
الفعل‌حال‌الجهل؛كما‌اليبعد‌ان‌يكون‌هكذا‌مسئلة‌‌الجهر‌واالخفات.ان‌قلت:ان‌المالكات‌ليست‌تابعة‌للجهل‌والعلم.
قلت:ال‌دلي[[ل‌علي‌ذل[[ك؛اذ‌ربم[[ا‌يمكن‌ان‌يك[[ون‌الفع[[ل‌ذا‌مالك‌ح[[ال‌العلم‌دون‌حال‌الجهل‌وقد‌اعترف‌بهذا‌المسئلة‌حيث‌ق[[ال:ان‌الثم[[رة‌‌بين‌مس[[لكنا‌من‌امك[[ان‌أخ[[ذ‌العلم‌بالجع[[ل‌في‌موض[[وع‌مجعول[[ه‌وبين
س[[ره‌ع[[دم‌امك[[ان‌أخ[[ذ‌العلم‌ب[[الحكم‌فيمسلك‌السيد‌الخ[[وئي‌ق[[دس‌موضوع‌شخصه‌وك[[ون‌االطالق‌ض[[روريا‌من‌ع[[دم‌كش[[فه[[ذا‌االطالق‌عن‌المالك‌النه‌مفروض‌علي‌المولي‌بمعني‌انه‌ربم[[ا‌يمكن‌ان‌اليك[[ون‌مالك‌وال‌غرض‌ومع‌ذلك‌جعل‌الحكم‌مطلقا‌من‌جهة‌الالبدي[[ة‌العقلي[[ة،بل‌ربما‌يمكن‌ان‌يك[[ون‌المالك‌مزاحم[[ام[[ع‌مالك‌العس[[ر‌والح[[رج‌في
لزوم‌االحتياط‌و‌هذا‌غير‌التزاحم‌الحفظي‌الذي‌يقوله.ان[[هم[[ا‌الف[[رق‌بين‌ال[[تزاحم‌المالكي‌وال[[تزاحم‌الحفظي‌عليالثاني:
حس[[ب‌م[[اتص[[ورهما؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌مالك‌الس[[واك‌ك[[ان‌مبتلي‌بالمزاحمة‌مع‌مفسدة‌الحرج‌والضيق‌علي‌المكلف‌فكذلك‌مالك‌حرمة‌ش[[رب‌الخم[[ر‌مثال‌مبتلي‌بالمزاحم[[ةم[[ع‌مص[[لحة‌‌الم[[اء‌‌لتالزم‌اح[[د‌المالكين‌مع‌زوال‌اآلخر‌في‌مق[[ام‌العم[[ل؛مث[[ل‌وج[[ود‌المالك‌في‌اح[[د‌المتالزمين‌والمفس[[[دة‌‌في‌المتالزم‌اآلخ[[[ر‌حيث‌ان‌مس[[[لك‌العدلي[[[ة‌‌يقتضي‌الحكم‌علي‌نحو‌يوجب‌استيفاء‌المالك‌الخ[[الص‌ول[[ذا‌بن[[اء‌علي‌مسلكه‌من‌امكان‌أخذ‌العلم‌بالحكم‌في‌موضوع‌شخص[[ه‌الب[[د‌للم[[ولي‌ان‌يجعل‌الحكم‌االلزامي‌في‌حال‌العلم‌وحكما‌ترخيصيا‌آخ[[ر‌في‌ح[[ال
الجهل.ان‌ال[[تزاحم‌الحفظي‌الينح[[لب[[ه‌مش[[كل‌الجم[[ع‌بين‌الحكمالث44الث:
الواقعي‌والظاهري‌في‌جميع‌الموارد؛والوجهفيذل[[كان[[هل[[و‌فرض[[نا‌فقيها‌اعتقد‌بحجية‌‌االستصحاب‌في‌الشبهات‌الحكمي[[ة‌‌كالش[[يخ‌وغ[[يره‌وفقيها‌آخرا‌بعدم‌حجيتها‌وتمسك‌اح[[دهما‌ب[[ه‌في‌مق[[ام‌العم[[ل‌واآلخ[[ر‌بالبرائة‌فكيف‌يمكن‌ان‌نوجه‌هذا‌المشكل‌ب[[التزاحم‌الحفظي؛اذ‌يل[[زم‌ان‌يكون‌المالك‌االلزامي‌الح[[دهما‌اهم‌من‌ال[[ترخيص‌في‌ح[[ال‌الجه[[ل‌ولآلخر‌يلزم‌ان‌يك[[ون‌العكس،م[ع‌ان[[ه‌من‌البعي[[د‌ج[[دا‌ان‌يف[ترق‌مالك
صلوة‌‌الجمعة‌‌في‌حقهما.اليقال:ان‌تقدم‌الوجوب‌علي‌االباحة‌‌في‌حق‌القائل‌باالستص[[حاب‌من‌باب‌قوة‌‌االحتمال‌ال‌قوة‌‌المحتمل،فانه‌يق[ال:ان‌درج[ةق[وة‌‌االحتم[ال
بلحاظ‌الحالة‌السابقة‌‌بقاء‌الفرق‌بينهما‌في‌حق‌كال‌الشخصين.ان‌االباحة‌‌الواقعية‌‌االقتضائية‌‌وان‌الننکرها‌في‌الجملة؛كاباحة‌الرابع:
شرب‌الماء؛الن‌في‌جع[[ل‌الحرم[[ة‌حرج[[ا‌وض[[يقا،اال‌ان‌االل[[تزام‌ب[[ان
130
جمي[[ع‌مباح[[ات‌الش[[ريعة‌من‌ه[[ذا‌القبي[[ل‌ح[[تي‌يك[[ون‌مالكه[[ا‌اهم‌من‌االلزاميات‌في‌مقام‌الشك‌والجهل،امر‌صعب‌جدا‌وبعيد‌عن‌االذه[[ان؛
كمااليخفي.وكيفما‌ك[ان‌ليس‌في‌كالم[ه‌نكت[[ة‌اض[[افية‌‌علي‌كالم‌اآلخ[رين‌في‌ح[ل‌العويصة،هذا‌كله‌بالنسبة‌الي‌المح[[ذور‌االول‌والث[[اني‌في‌التعب[[د‌بغ[[ير‌العلم‌والجم[[[ع‌بين‌الحكم‌الظ[[[اهريوال[[[واقعي‌من‌مح[[[ذور‌اجتم[[[اع
الضدين‌او‌النقيضين‌ومن‌محذور‌طلب‌الضدين. : المفسدة في االلقاء و المصلحة تفويت الثالث المحذور
مما‌ذكرنا‌في‌الج[[واب‌عن‌المح[[ذورين‌االولين،االجوابه‌هذا‌وان‌ظهر‌‌انه‌نتع[[رض‌بالخص[[وص‌لتوض[[يح‌بعض‌النك[[ات‌في‌كالم‌الش[[يخ‌االعظم
غ[[يرسره‌في‌الرسائل:ان‌التعب[[د‌باالم[[اراتسره،فنقول:قال‌قدسقدس‌العلمية‌‌تارة‌‌يكون‌من‌باب‌مج[[رد‌الكش[[ف‌عن‌الواق[[ع‌وال‌مص[[لحة‌‌في‌سلوك‌هذا‌الطريق‌وراء‌مصلحة‌‌الواقع،وأخري‌يكون‌في‌نفس‌س[[لوك‌االمارة‌‌مصلحة‌مساوية‌‌لمص[[لحة‌الواق[[ع‌او‌ارجح،وام[[ا‌بن[[اء‌علي‌االول
يعلم‌ب[[هفاليجوز‌عقال‌التعبد‌باالمارة‌اال‌بمطابقته[[ا‌للواق[[ع‌دائم[[ا‌وان‌لم‌المكلف‌او‌يكون‌االمارة‌‌اغلب‌مطابقة‌من‌العلوم‌الحاصلة‌للمكل[[ف‌او‌سد‌باب‌العلم،واما‌مع‌انفتاح‌باب‌العلم‌وخط[[أ‌االم[[ارة‌‌ولون[[ادرا‌فيقبح
عقال‌التعبد‌به‌لتفويت‌الواقع‌بال‌تدارك.و‌اما‌بناء‌علي‌الثاني،فيتصور‌علي‌وجوه‌ثالثة:
االول:ان‌يكون‌الحكم‌مطلقا‌تابعا‌لتلك‌االمارة‌‌بحيث‌اليك[[ونفيح[[ق‌الجاه[[لم[[ع‌قط[[ع‌النظ[[ر‌عن‌وجوده[[ا‌حكم‌فتك[[ون‌االحك[[ام‌الواقعي[[ة‌‌مختصة‌بالعالم‌والجاهل‌مع‌قطع‌النظ[[ر‌عن‌قي[[ام‌االم[[ارة‌‌الحكم‌ل[[ه‌او‌محكوم‌بما‌يعلم‌الله‌ان‌االمارة‌‌ت[[ؤدي‌الي[[هوه[[ذا‌تص[[ويب‌باط[[ل‌عن[[دالمخطئة‌و‌قد‌تواتر‌االخبار‌علي‌اشتراك‌الحكام‌بين‌العالم‌و‌الجاهل.
لل[[ه‌في‌ك[[لالثاني:ان‌يكون‌الحكم‌الفعلي‌تابعا‌له[[ذه‌االم[[ارة‌بمعني‌ان‌واقعة‌‌حكما‌يشترك‌فيه‌العالم‌والجاهل‌ل[[وال‌قي[[ام‌االم[[ارة‌‌علي‌خالف[[ه‌بحيث‌يكون‌قيام‌االمارة‌‌المخالف[[ة‌مانع[[ا‌عن‌فعلي[[ةذل[[ك‌الحكم‌لك[[ون‌مصلحة‌‌سلوك‌هذه‌االمارة‌‌غالبة‌‌علي‌مصلحة‌‌الواقع‌ف[[الحكم‌ال[[واقعي‌فعلي‌في‌حق‌غير‌الظان‌بخالف[[ه،فان[[ه‌ش[[أني‌في‌حق[[ه‌بمع[[ني‌وج[[ود‌المقتضي‌ل[[ذلك‌الحكم‌ل[[وال‌الظن‌علي‌خالف[[ه،وه[[ذا‌ايض[[اك[[االول‌في‌عدم‌ثبوت‌الحكم‌الواقعي‌للظان‌بخالفه؛الن‌الص[[فةالمزاحم[[ة‌بص[[فة
أخري‌التصير‌منشأ‌للحكم.الثالث:ان‌اليكون‌لالمارة‌‌القائمة‌علي‌الواقعة‌‌تأثير‌في‌ال[[ذي‌تض[[منت‌االمارة‌‌حكمه‌والتح[[دث‌في[[ه‌مص[[لحة‌‌اال‌ان‌العم[[ل‌علي‌طب[[ق‌االم[[ارة‌وااللتزام‌في‌مقام‌العمل‌علي‌انها‌هو‌الواق[[ع‌وت[[رتيب‌اآلث[[ار‌الش[[رعية‌‌المترتب[[ةع[[ل‌الواق[[ع‌علي‌االم[[ارة‌‌مش[[تمل‌علي‌مص[[لحة‌‌ول[[ذا‌اوجب
الشارع.
131
ومعني‌وج[[وب‌العم[[ل‌علي‌طب[[ق‌االم[[ارة‌‌وج[[وب‌تط[[بيق‌العم[[ل‌علي‌االمارة،الوج[[وب‌ايج[[اد‌العم[[ل‌علي‌طب[[ق‌االم[[ارة؛اذ‌ربم[[ا‌اليتض[[من‌االمارة‌‌حكم[[ا‌والزام[[ا،ب[[لك[[انم[[دلولها‌حكم[[ا‌ترخيص[[يا؛مثال‌اذا‌ادت‌االمارة‌الي‌استحباب‌شئ،فمعني‌وجوب‌العمل‌علي‌طبق‌االمارة‌‌ه[[و‌اتيان‌الفعل‌بعنوان‌االستحباب،وهكذا‌اذا‌ادت‌الي‌اباح[[ةش[[ئ‌فمعن[[اه
هو‌اتيان‌الفعل‌او‌تركه‌بعنوان‌انه‌المباح.سره:ان‌قلت‌ما‌الفرق‌بين‌هذا‌الوج[[ه‌ال[[ذي‌مرجع[[ه‌اليثم‌قال‌قدس
المصلحة‌في‌العمل‌باالمارة‌‌وت[[رتيب‌احك[[ام‌الواق[[ع‌علي‌مؤداه[[ا‌وبين‌الوجه‌السابق‌ال[[ذي‌ك[[ان‌مرجع[[هاليك[[ون‌قي[[ام‌االم[[ارة‌‌س[[ببا‌لجع[[ل‌الم[[ؤدي‌علي‌المكل[[ف.وبعب[[ارةأخ[[ري‌كالهم[[امس[[تلزمان‌للتص[[ويب‌الباطل‌باالجماع‌والرواي[[ات؛مثال‌اذا‌فرض[[نا‌قي[[ام‌االم[[ارة‌‌علي‌وج[[وب‌صلوة‌الجمعة‌مع‌كون‌الواجب‌في‌الواقع‌هي‌الظهر؛فان‌كان‌في‌فعل‌الجمعة‌‌مصلحة‌‌يتدارك‌بها‌ما‌يفوت‌بترك‌صلوة‌الظه[[ر‌فص[[لوةالظه[[ر‌في‌حق‌هذا‌الشخص‌خالية‌‌عن‌المصلحة‌الملزمة‌وال‌وجه‌لوجوبها‌وانلم‌يكن‌في‌فعل‌الجمعة‌‌مصلحة‌كان‌االمر‌بالعمل‌بتلك‌االمارة‌قبيحا.
قلت:ان‌معني‌وجوب‌العمل‌علي‌طبق‌االم[[ارة‌و‌المص[[لحة‌في‌نفس‌العمل‌باالمارة،ليس‌معناه‌ثبوت‌المصلحة‌‌في‌فعل‌الجمعة،بل‌الفع[[ل‌علي‌تقدير‌مخالفته‌للواقع‌خال‌عن‌المصلحة،نعم‌تكون‌المص[[لحة‌‌في‌ترتيب‌احكام‌الواقع‌علي‌االمارة،فاذا‌ادت‌االمارة‌الي‌وج[وب‌الجمع[ة‌‌وأتي‌المكل[[ف‌به[[ا‌وت[[رك‌ص[[لوةالظه[[ر‌ثم‌انكش[[ف‌الخالف‌في‌اثن[[اء‌ال[[وقت‌فنفس‌مص[[لحة‌اول‌ال[[وقت‌ال[[تي‌ف[[اتت‌تت[[دارك‌بالعم[[ل‌به[[ذه‌االمارة،واذا‌انكشف‌خارج‌الوقت‌فنفس‌مفسدة‌ت[[رك‌الظه[[ر‌تت[[دارك‌بالعمل‌باالمارة،وهذا‌الوجه‌رد‌للتصويب؛اذ‌افترض‌في[[ه‌ثب[[وت‌الواق[[ع‌اص[[ال‌موض[[وعيا‌واال‌اذا‌زال‌الواق[[ع‌فم[[اف[[اتت‌مص[[لحة‌الواق[[ع‌ح[[تي‌تتدارك،وبالجملة‌حال‌االمارة‌المؤدية‌الي‌الحكم‌حال‌االم[[ارة‌‌القائم[[ة‌علي‌الموضوع،فكما‌انه‌في‌الثاني‌التوجب‌االمارة‌‌جعل‌الموضوع،ب[[ل‌معني‌حجيتها‌ترتب‌آثار‌الموضوع‌علي‌المؤدي،فكذلك‌االمارة‌‌القائم[[ة
علي‌الحكم‌التوجب‌جعل‌الحكم.وان‌قلت:ان‌مرجع‌التدراك‌الي‌التصويب‌الباطل‌نظرا‌الي‌خلو‌الحكم
الواقعي‌عن‌المصلحة.قلت:نمنع‌ك[[ون‌ه[[ذا‌تص[[ويبا؛كي[[ف‌والمص[[وبة‌‌يمنع[[ون‌حكم‌الل[[ه‌في‌الواقع،واما‌لزوم‌بقاء‌الحكم‌بال‌مصلحة‌‌فالمح[[ذور‌في[[ه؛اذالم[[راد‌من‌الحكم‌ال[[[واقعي‌المش[[[ترك‌بين‌الع[[[الم‌والجاه[[[له[[[و‌الحكم‌المتعين‌المتعلق‌بالعباد‌وان‌فرض‌عدم‌ل[[زوم‌امتثال[[ه‌فعال‌في‌ح[[ق‌من‌ق[[امت
االمارة‌‌عنده‌علي‌خالفه‌ولم‌يكن‌فعليا.سره‌بايرادين:ولكن‌اورد‌علي‌مقالة‌‌الشيخ‌االعظم‌قدس
احدهما:ما‌اورده‌المحقق‌االصفهاني‌من‌ان‌العنوان‌اآلخر‌ال[[ذي‌يق[[وم‌به‌المصلحة‌‌ان‌كان‌منطبقا‌علي‌الفعل‌يق[ع‌بينهم[اال[تزاحم؛اذالف[رق
132
في‌التزاحم‌بين‌المالكين‌انهما‌قائمان‌بذات‌الفعل‌او‌احدهما‌ق[[ائم‌به[[ا‌واآلخر‌ب[[العنوان‌اآلخ[[ر‌المنطب[[ق‌علي‌الفع[[ل‌وان‌ك[[انت‌المص[[لحة‌‌في‌العمل‌المستند‌الي‌االمارة‌فهو‌اليجدي‌ايضا‌في‌رفع‌التزاحم،و‌ان‌كان
سره‌ان‌المالك‌في‌نفس‌االستناد‌وهو‌فع[[ل‌قل[[بي‌ففي[[همقصوده‌قدسانه‌اليجب‌في‌غير‌التعبديات.
س[[ره‌مس[[تلزمثانيهم[[ا:م[[ا‌عن‌الس[[يد‌الخ[[وئي‌من‌ان‌كالم[[ه‌ق[[دس‌للتصويب؛اذ‌لو‌كان‌في‌سلوك‌االمارة‌‌مصلحة‌‌مس[[اوية‌‌للمص[[لحة‌في‌الواقع‌لكان‌جعل‌الوجوب‌التعييني‌علي‌الواقع‌ترجيحا‌بالم[[رجح‌ولغ[[وا،بل‌البد‌من‌جعل‌الوجوب‌التخييري‌بين‌الواق[[ع‌وس[[لوك‌االم[[ارة‌‌ويل[[زم‌كون‌الحكم‌الواقعي‌في‌حق‌العالم‌تعيينيا‌وفي‌ح[[ق‌الجاه[[ل‌تخييري[[او
هو‌نوع‌من‌التصويب.س[ره؛والوج[[ه‌فيولكن‌الظاهر‌عدم‌تمامية‌ايراد‌الس[[يد‌الخ[وئي‌ق[[دس
ذلك‌ان‌مقتضي‌مسلك‌العدلية‌‌هو‌عدم‌امكان‌جعل‌الحكم‌بالمصلحة‌‌ال‌وجوب‌الجعل‌في‌كل‌مورد‌كان‌فيه‌المص[[لحة،ول[[ذا‌يمكن‌للش[[ارع‌ان‌يجعل‌الحكم‌الواقعي‌فقط،غاية‌االمر‌يكفي‌في‌مقام‌االمتث[[الس[[لوك
سره‌فياالمارة‌‌وسقط‌بقاء،وهذا‌ليس‌معناه‌التصويب؛كما‌قال‌قدسالرسائل.
بل‌يرد‌عليه:ان‌الزم‌كالمه‌أخذ‌العلم‌بالحكم‌في‌موضوعه؛حيث‌ق[[ال‌ان‌الحكم‌الواقعي‌في‌حق‌العالم‌تعييني‌وهذا‌عن[[ده‌مح[[ال،نعم‌يمكن‌اصالح‌كالمه‌بان‌الشارع‌ي[[وجب‌تخي[[يرا‌من‌اول‌االم[[ر‌الواق[[ع‌وس[[لوك‌االمارة‌‌عند‌الجهل،ال‌ان‌الوج[[وب‌التخي[[يري‌مختص‌بالجاه[[ل؛كم[[اه[[و
ظاهر‌كالمه.ام[[ا‌االي[[راد‌المحق[[ق‌االص[[فهاني‌فنق[[ول‌في‌توض[[يح‌كالم[[ه:ان‌عن[[وان‌التعبد‌باالمارة‌‌والس[لوك‌علي‌طبقه[ا‌بتط[بيق‌العم[ل‌باالم[ارة‌وت[رتيب‌الحكم‌الواقع‌علي‌مؤدي‌االمارة‌الذي‌في[[ه‌المص[[لحة،انه[[ذا‌العن[[وان‌اما‌ان‌ينطبق‌علي‌العمل‌الخارجي‌كصلوة‌الجمع[[ةس[[واء‌ك[[ان‌انطب[[ق‌علي‌نفس‌الفعل‌الخارجي‌او‌انطب[[ق‌علي‌العم[[ل‌المس[تند‌باالم[[ارة‌او‌ال؛وعلي‌االول‌يلزم‌وجود‌المصلحة‌‌في‌نفس‌العمل‌الخارجي‌بم[[ا‌ان[[ه‌متحيث‌بهذا‌العنوان‌وعلي‌هذا‌يصير‌الفعل‌الخ[[ارجي‌ذا‌مص[[لحة،وفي‌هذا‌الفرض‌اما‌ان‌يكون‌مؤدي‌االمارة‌‌فعال‌آخرا‌غ[[يرالواجب‌ال[[واقعي؛ك[[الظهر‌او‌الجمع[[ة،اويك[[ون‌م[[ؤدي‌االم[[ارة‌موض[[وعه‌نفس‌موض[[وع‌الحكم‌الواقعي‌مثل‌ما‌اذا‌ق[[امت‌االم[[ارة‌علي‌اباح[[ةالح[[رام‌ال[[واقعي؛ففي‌الص[[ورة‌‌االولي‌يك[[ون‌ص[[لوة‌الجمع[[ة‌ك[[الظهر‌ذات‌مص[[لحة‌وان‌ك[انت‌المص[[لحة‌بلح[[اظ‌طري[[ان‌عن[[وان‌آخ[ر‌غ[[ير‌عن[[وان‌الفع[ل،وفي‌الص[[ورة‌الثانية‌يوج[[د‌في‌الموض[[وع‌مالك[[ان‌متزاحم[[ان‌واليمكن‌جع[[ل‌الحرم[[ةفيه[[ذا‌الف[[رض‌البتالء‌مالك[[ه‌ب[[المزاحم؛كم[[ا‌اع[[ترف‌ب[[ه‌في‌التص[[ويب‌المع[[تزلي‌حيث‌ق[[ال:"الن‌الص[[فةالمزاحم[[ة‌بص[[فة‌أخ[[ري
133
التصير‌منشأ‌للحكم‌فاليقال‌للكذب‌النافع‌انه‌ق[[بيح‌واقع[[ا"ونفسه[[ذاسره.االشكال‌يأتي‌علي‌كالمه‌قدس
س[[ره‌عن‌ه[[ذا‌االش[[كال‌منوقال‌السيد‌الروحاني:واما‌ما‌اجاب‌ق[[دس‌ان‌ح[[دوث‌المص[[لحة‌منوط[[ة‌‌بثب[[وت‌الحكم‌ال[[واقعي‌بلح[[اظ‌تف[[ويت‌مص[[لحة،ف[[اذا‌انتفي‌الواق[[ع‌انتفي‌تف[[ويت‌المص[[لحة‌وبالنتيج[[ة‌انتفت‌التدارك‌وحدوث‌المصلحة،ولذا‌البد‌من‌ف[[رض‌وج[[ود‌الواق[[ع‌واال‌يل[[زم‌من‌وجود‌المصلحة‌‌الظاهرية‌‌عدمها،فمخ[[دوش؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك:ان‌االمر‌في‌المقام‌يدور‌بين‌المحذورين؛اذ‌كم[[ا‌ان‌انتف[[اء‌‌الواق[[ع‌ي[[وجب‌عدم‌المصلحة‌الظاهرية‌فكذلك‌وجود‌المص[[لحة‌الظاهري[[ةي[[وجب‌ع[[دم
الواقع.ولكن‌الظاهر‌عدم‌ورود‌هذا‌االشكال‌علي‌المحقق‌االصفهاني؛اذ‌جعل‌الحكم‌بالمصلحة‌بلحاظ‌االجم[[اع‌و‌االدل[[ة‌الدال[[ة‌علي‌بطالن‌التص[[ويب
المحذور‌فيه.اليقال:ان‌االحكام‌تابعة‌‌للمالكات‌علي‌مسلك‌العدلية،فانه‌يق[[ال:نعم‌ولكن‌ه[ذا‌في‌االحك[ام‌ال[تي‌يك[[ون‌الغ[[رض‌في‌امتثاله[[ا‌ال‌في‌مطل[[ق
س[ره‌الدلي[[ل‌علي‌اش[[تراك‌الع[الماالحك[ام‌االنش[ائية،ول[ذا‌ق[ال‌ق[دس‌والجاهل‌في‌مث[[له[[ذا‌الحكم‌االنش[[ائي‌ال[[ذي‌لم‌يكن‌فعلي[[ا‌ولم‌يجب
امتثاله‌عقال.س[[رهوبهذا‌الجواب‌يمكن‌ان‌نجيب‌ايضا‌عن‌اي[[راد‌الس[[يدالخوئي‌ق[[دس
حيث‌قال:ان‌الزم‌كالم‌الشيخ‌جعل‌الوج[[وب‌التخي[[يري‌للجاه[[ل؛فان[[ه‌يقال‌في‌جواب[[ه:نعم،ولكن‌دل‌ال[[دليل‌علي‌وج[[وب‌الظه[[ر‌فق[[ط‌من
جهة‌االجماع‌والروايات.و‌علي‌الثاني؛اي‌كون‌المص[[لحة‌في‌نفس‌االس[[تناد‌في‌مق[[ام‌العم[[ل؛فيستش[[كل‌علي[[ه‌بع[[دم‌ل[[زوم‌االس[[تناد‌في‌العم[[ل‌باالم[[ارت‌في‌غ[[ير
التعبديات.ولكن‌بقي‌في‌المقام‌نكتة؛و‌هي‌ان[[ه‌الن[[دري‌وج[[ه‌اص[[رار‌الش[[يخ‌في‌ك[[ون‌المص[[لحة‌‌في‌نفس‌الس[[لوك‌ال‌في‌الفع[[لم[[ع‌ان‌م[[ا‌يج[[اب‌عن
االشكال‌يأتي‌بعينه‌لو‌قلنا‌بكون‌المصلحة‌في‌نفس‌الفعل.سره‌المحذور‌ثبوتي‌في[[ه،وانم[[ا‌االش[[كال‌والظاهر‌ان‌كالم‌الشيخ‌قدس
هو‌عدم‌الدليل‌عليه‌اثباتا؛والوجهفيذلك:ان‌محذور‌تفويت‌المصلحة‌‌او‌االلقاء‌في‌المفسدة‌‌مندفع‌من‌اصله‌واليستند‌الي‌الش[[ارع؛والوج[[ه‌في‌ذلك:انه‌ليس‌معني‌التعبد‌باالمارة‌ه[و‌وج[وب‌العم[ل‌علي‌طبقه[[ا‌وع[[دم‌ج[[واز‌الفحص‌واالحتي[[اط،ب[[ل‌الش[[ارع‌ي[[رخص‌ويعين‌المكل[[ف،ويرفع‌اليد‌عن‌حقه‌ولذا‌يمكن‌للمكلف‌الفحص‌واالحتي[[اط‌ح[[تي‌اليق[[ع‌في‌خالف‌الواقع؛كمااليخفي،بل‌يجوز‌هذا‌ولولم‌يكن‌اي‌مص[[لحة‌‌في‌هذا‌الجعل‌حتي‌التسهيل؛والوجه‌في‌ذلك‌ان‌حقيقة‌التعب[[دفيم[[وارد‌االمارة‌‌الدالة‌‌علي‌االباحة‌‌هو‌ضيق‌غرضه‌من‌الجعل‌ال[[واقعي؛كم[[ا‌اذا
134
قال‌من‌اول‌االمر‌ان‌الفعل‌يكون‌في[[ه‌المص[[لحة‌من‌الجمي[[ع‌اال‌اني‌الاطلب‌من‌جمع‌خاص.
اللهم‌اال‌ان‌يقال:انه[[ذا‌وان‌لم‌يكن‌في[[ه‌المح[[ذور‌عقال‌اال‌ان[[ه‌بعي[[د‌عن‌مذاق‌الشارع‌وارتكاز‌المتشرعة،و‌ليس‌من‌المحتمل‌التعب[[د‌بغ[[ير
العلم‌بالمصلحة‌فيه.و‌تلخص‌مما‌ذكرنا‌عدم‌المحذور‌في‌امكان‌التعبد‌ب[[الظن‌من‌اي‌جه[[ة
من‌الجهات.اعتباره في شك فيما االصل مقتضي وهو الثالث المقام
فيقع‌الكالم‌فيه‌في‌مطلبين:االول:في‌توض[[يح‌الكفاي[[ة،الث[[اني:في‌بي[[ان‌االي[[راد‌والنقض‌واالب[[رام
وبيان‌المختار.فيش[[مل‌الكالم‌في[[ه‌علي‌نكت[[تين:االولي:فيام44ا المطلب االول :
بيان‌مختاره‌واالستدالل‌عليه،والثانية:في‌الرد‌علي‌مقال[[ةالش[[يخ‌فيالمقام.
فقال‌قدس‌س[[ره‌ان‌االث[[ر‌المرغ[[وب‌من‌الحج[[ة‌اما النكتة االولي؛ ه[[و‌التنج[[يزوالتع[[ذير‌وه[[ذا‌االث[[ر‌الي[[ترتب‌اال‌م[[ا‌اتص[[ف‌بالحجي[[ة‌‌فعال‌واليترتب‌علي‌الحجية‌االنشائية،واليكاد‌يتصف‌الشيء‌بالحج[[ة‌‌الفعلي[[ة اال‌اذا‌احرز‌التعبد‌به،وتوضيح‌ذل[[ك؛ان‌الش[[ارع‌اذا‌جع[[ل‌الش[[هرة‌‌مثال حجة‌والتصل‌الي‌المكلف‌فاليكون‌العمل‌علي‌طبق[[ه‌منج[[زا‌او‌مع[[ذرا‌عند‌المخالفة‌‌واليك[ون‌مخالفته[[ا‌تجري[ا‌وال‌موافقته[[ا‌انقي[[ادا‌ول[ذا‌ليس‌مقصود‌صاحب‌الكفاي[[ة‌‌من‌االص[[ل‌هن[[ا‌استص[[حاب‌ع[[دم‌الحجي[[ة،ب[[ل‌مقص[[وده‌حكم‌العق[[ل‌بع[[دم‌الحجي[[ة‌‌جزم[[ا؛بمع[[نيع[[دم‌ت[[رتب‌االث[[ر
المرغوب‌منها‌وهو‌التنجيز‌والتعذير‌عليها.وهي‌ان‌الشيخ‌قدس‌سره‌قال‌في‌الرسائل‌‌ان‌معنيالنكتة الثانية :
الحجية‌‌واالثر‌المترتب‌عليها‌هو‌العم[[ل‌بغ[[ير‌العلم‌متعب[[دا‌ومس[[ندا‌ب[[ه‌الي‌الل[[هس[[بحانهوتع[[الي،وال[[تزم‌العب[[د‌بمف[[اده‌ان[[ه‌من‌الل[[هس[[بحانه
وتعالي،وقال‌قدس‌سره‌هو‌محرم‌باالدلة‌‌االربعة.ولكن‌اورد‌عليه‌صاحب‌الكفاية‌‌ق[[دس‌س[[ره‌بان[[ه‌ليس‌مح[[رم‌الحجي[[ة‌واثرها‌جواز‌اسناد‌م[[دلولها‌الي‌الش[[ارع‌و‌االل[[تزام‌بان[[ه‌حكم‌الش[[ارع؛ض[[رورة‌‌ان‌الظن‌يك[[ون‌حج[[ة‌‌عقال‌علي‌تقري[[ر‌الحكوم[[ة‌‌في‌زم[[ان‌االنسداد‌مع‌انه‌اليجوز‌اسناده‌الي‌الش[[ارع‌واليج[[وز‌الت[[دين‌ب[[ه،ب[[لل[[و‌فرض‌في‌مورد‌جواز‌اسناد‌المدلول‌الي‌الل[[هس[[بحانهوتع[[الي،ولكن‌لم‌ي[[ترتب‌التج[[يزوالتع[[ذير‌علي[[ه؛فاليتص[[ف‌بالحجي[[ة.ه[[ذا‌كل[[ه‌في
المطلب‌االول.فان[[ه‌ق[[دي[[رد‌علي‌ص[[اجب‌الكفاي[[ة؛كم[[افيام44ا المطلب الث44اني:
المنتقي،ان‌الحجة‌اذا‌كانت‌في‌معرض‌الوصول‌بحيث‌يصل‌العبد‌اليها‌مع‌الفحص‌تكون‌صالحة‌‌للتنجيز‌والتع[[ذير،نعم‌اذا‌لم‌تكن‌في‌مع[[رض
الوصول‌التكون‌صالحة‌‌للتنجيز‌او‌التعذير.
135
وهكذا‌اورد‌المحقق‌االيرواني‌والعراقي‌علي‌ما‌اورده‌قدس‌سره‌علي‌الشيخ‌من‌ان‌حرمة‌االسناد‌وااللتزام‌التالزم[[انع[[دم‌الحجي[[ةب[[انه[[ذا‌االشكال‌منه‌علي‌الشيخ‌االعظم‌مبن[[ائي؛اذ‌الش[[يخ‌قائ[[لب[[ان‌الحجي[[ة‌‌تن[[تزع‌من‌جع[[ل‌الحكم‌المماث[[ل‌واذا‌جع[[لوك[[ان‌حج[[ةفالاش[[كال‌في‌جوازاالس[[ناد،نعم‌بن[[اء‌علي‌مس[[لكه‌من‌ان‌الحجي[[ةه[[و‌اعتب[[ار‌نفس‌التنجيز‌والتعذير‌فاليدل‌عدم‌جواز‌اسناد‌المؤدي‌الي‌الشارع‌علي‌عدم
حجيته؛كما‌هو‌واضح.ولكن‌الظاهر‌م[[ا‌وض[[حه‌المحق[[ق‌االص[[فهاني‌ق[[دس‌س[[ره‌ان‌اش[[كال‌الكفاية‌يرد‌علي‌الشيخ‌قدس‌سره‌حتي‌علي‌مس[[لكه؛اذ‌ت[[ارةنق[[ول:في‌توجيه‌كالم‌الشيخ‌ان‌جواز‌اس[[ناد‌الم[[ؤدي‌الي‌الش[[ارع‌من‌ل[[وازم‌الحجية‌‌وبالبرهان‌اإلني‌يكشف‌عدم‌جواز‌االسناد‌وحرمت[[ه‌الي‌الش[ارع‌عن‌عدم‌الحجية،وأخري:بان‌الحجية‌‌مفادها‌وج[[وب‌االل[[تزام‌ب[[المؤدي
والتعبد‌به‌بما‌انه‌من‌قبل‌الشارع،وكال‌التوجيهين‌في‌المقام‌باطل.التقرب الثالث: االستصحاب
التقريب‌الثالث‌لبيان‌ان‌االصل‌عند‌الشك‌في‌الحجية‌‌هو‌عدم‌الحجي[[ةه[[و‌االستص[[حاب،ويمكنانيق[[رب‌ه[[ذا‌االستص[[حاب‌باح[[د‌تقري[[بين:احدهما:ان‌نجري‌االستصحاب‌في‌عدم‌الجع[[ل،وثانيهم[[ا:ان‌نجريه[[ا‌في‌عدم‌المجعول‌علي‌نحو‌استصحاب‌العدم‌االزلي؛بان‌نقول:هذا‌الجزء
مثال‌قبل‌وجوده‌لم‌يكن‌حجة‌وبعد‌الوجود‌ايضا‌كما‌كان.وقد‌استشكل‌علي‌هذا‌االستصحاب‌في‌كلمات‌االعالم‌باشكالين:
اح[[[دهما:ع[[[دم‌ت[[[رتب‌االث[[[ر‌علي‌ه[[[ذا‌االستص[[[حاب‌وان[[[ه‌لغ[[[و؛اذ‌االستصحاب‌انما‌تفيد‌فيما‌كان‌االثر‌مترتبا‌علي‌الواقع‌وجودا‌او‌ع[[دما؛كاستصحاب‌بقاء‌الخمرية‌‌الثبات‌الحرم[[ة‌‌او‌بق[[اء‌ال[[وقت‌الثب[[ات‌وج[[ود‌الصلوة‌‌مثال‌او‌استصحاب‌عدم‌دخول‌شهر‌رمضان‌لنفي‌وجوب‌الصوم‌علي‌تأمل‌في‌هذا‌المثال،واما‌اذا‌كان‌االثر‌مترتبا‌علي‌الجهل‌ب[[الواقعونفس‌الشك‌فيه‌فاالثر‌مترتب‌بمجرد‌الشك‌بالحاجة‌‌الي‌االستصحاب؛كما‌في‌المقام؛اذ‌حرمة‌االسناد‌وعدم‌التنج[[يزوالتع[[ذير‌مترتب[[ان‌علي
نفس‌الشك‌في‌الحجية.و‌قد‌اجيب-كان‌المجيب‌صاحب‌الكفاية‌‌في‌حاشيته‌علي‌الرس[[ائل-عن‌هذا‌االشكال‌بان‌االثر‌انم[[ا‌يل[[زم‌في‌االستص[[حاب‌اذا‌ك[[ان‌مج[[راه‌ه[[و‌الموضوع؛واما‌االستصحاب‌في‌نفس‌الحكم‌الشرعي‌اليحتاج؛اذ‌نفس
المستصحب‌هو‌االثر‌الشرعي.ولكن‌اورد‌المحقق‌النائيني‌علي‌ه[[ذا‌الج[[واب‌ب[[ان‌االستص[[حاب‌اص[[ل‌عملي‌والبد‌في‌صحة‌جريانه‌من‌االثر‌العملي‌بلح[[اظ‌التنج[[يزوالتع[[ذير
كترتب‌التنجيز‌علي‌سائر‌موارد‌استصحاب‌االحكام‌الشرعية.س[[ره‌من‌ه[[ذا‌االي[[راد‌ب[[النقض‌اوال:وق[[د‌اج[[ابالس[[يد‌الخ[[وئي‌ق[[دس
بالروايات‌الدالة‌‌علي‌المنع‌عن‌العم[[ل‌بالقي[[اس،م[[ع‌ان[[ه‌الفائ[[دة‌في[[ه
136
الستقالل‌العقل‌بعدم‌صحة‌االستناد‌اليه‌في‌مقام‌العمل‌بمجرد‌الشك،وبما‌دل‌علي‌البرائة‌شرعا‌في‌موارد‌الشك‌في‌التكليف‌كحديث‌الرفع
مع‌استقالل‌العقل‌بقبح‌العقاب‌بالبيان.وبالحل‌ثانيا:بان‌حكم‌العقل‌في‌هذه‌الم[[وارد‌ليس‌في‌ع[[رض‌الحكم‌الشرعي‌حتي‌يلزم‌كونه‌لغوا،بل‌حكم‌العقل‌في‌ط[[ول‌حكم‌الش[[رع؛بمعني‌ان‌العقل‌يحكم‌بعدم‌الحجية‌‌وبعدم‌ترتب‌االث[[ر‌عن[[د‌الش[[ك‌في
الحجية‌‌اذا‌لم‌يكن‌بيان‌من‌الشارع‌علي‌حجيته‌او‌عدمها.ولكن‌الظاهر‌ع[[دم‌ص[[حةه[[ذا‌الج[[واب‌الحلي؛اذ‌اوال:ان‌حكم‌العق[[ل‌بقبح‌العقاب‌بالبيان‌في‌عرض‌االستصحاب؛الن‌العقل‌يحكم‌بعدم‌صحة‌العقاب‌مع‌عدم‌المصحح‌علي‌العقاب‌ومع‌التعب[[د‌بع[[دم‌الحجي[[ة‌تك[[ون‌الش[[ك‌في‌الواق[[ع‌والجه[[لب[[الحكم‌ال[[واقعي‌موج[[ودا،وبعب[[ارةأخ[[ري‌اليوجد‌في‌المقام‌مصحح‌علي‌العقاب‌و‌مع‌عدم‌انض[[مام‌حكم‌العق[[ل‌باالستصحاب‌فاليجدي‌مجرد‌استصحاب‌عدم‌الحجي[[ة؛اذ‌الحجي[[ةفق[[ط‌تكون‌بحكم‌العق[[ل‌والب[[د‌ان‌تنتهي‌الحجي[[ةوع[[دمها‌بحكم‌العق[[ل؛ول[[ذا
س[[ره‌ان‌اي‌حكم‌عقلي‌ينض[[م‌به[[ذانس[[أل‌عن‌الس[[يد‌الخ[[وئي‌ق[[دس‌االستصحاب‌ح[[تي‌تنتج‌ع[[دم‌التنج[[يزوالتع[[ذير،و‌الب[[د‌ان‌نق[[ول‌باح[[د
المطلبين:احدهما:ما‌قاله‌المحقق‌الروح[[اني‌في‌المنتقي‌من‌ان‌للعق[[ل‌حكمين‌لقبح‌العقاب؛احدهما‌قبح‌خل[[ف‌الوع[د‌علي‌الم[ولي،وه[ذا‌ينطب[[ق‌علي‌مورد‌االستصحاب؛اذ‌مقتضي‌عدم‌الحجي[[ةش[[رعا‌وع[[د‌الش[[ارع‌بع[[دم‌العقاب‌ومعه‌يكون‌العقاب‌قبيحا،وأخري‌حكم‌العق[[ل‌بقبح‌العق[[ابم[[ع
الشك‌في‌الحجية‌‌وااللزام‌الشرعية.ولكن‌علي‌هذا‌الجواب‌ايضا‌يكون‌الحكم‌الثاني‌من‌العقل‌موج[[ودا‌في
مورد‌الحكم‌االول‌منه،واليرتفع‌في‌مورده.سره:ان‌قبح‌العقاب‌يترتب‌عليثانيهما:ان‌يقول‌السيد‌الخوئي‌قدس
عدم‌البيان‌علي‌العقاب،وعلي‌البيان‌علي‌عدم[[ه.والث[[اني‌ينض[[م‌عليمورد‌ال‌استصحاب.
ولكن‌علي‌ه[[[[ذاالجواب‌ايض[[[[ا‌يتحق[[[[ق‌كال‌المص[[[[داقين‌في‌م[[[[ورد‌االستصحاب،بل‌يمكن‌ان‌نق[[ول:ان‌استص[[حاب‌ع[[دم‌حجي[[ة‌القي[[اس‌مثال‌اليؤمنن[[ا‌علي‌ع[[دم‌العق[[اب؛اذ‌ه[[و‌ينفي‌التنج[[يز‌اآلتي‌من‌قب[[ل
القياس‌ال‌مطلقا،ولذا‌نحتاج‌الي‌قبح‌العقاب‌مع‌عدم‌البيان‌ايضا.ومع‌الغض‌عن‌جميع‌ما‌ذكرنا‌ان‌مجرد‌دخول‌المورد‌باالستصحاب‌فيكبري‌آخر‌من‌العقل‌وخروجه‌عن‌هذه‌الكبري‌اليك[[ون‌م[[بررا‌لجريان[[ه؛النه‌لغو؛مثل‌ما‌اذا‌اشتري‌شخص‌فاكه[[ة‌ثم‌عوض[[ها‌بفاكه[[ةأخ[[ري‌بال‌اثر‌مترقب‌جديد‌علي‌هذا‌التعويض‌وكان‌التع[[ويض‌مج[[رد‌التفنن؛ف[[ان
العقالء‌اليجوزون‌مثل‌هذا‌العمل.ولكن‌يمكن‌الجواب‌عن‌اللغوية‌‌وعدم‌االثر‌بامرين:
137
ان‌الشارع‌لم‌يتعبد‌باالستص[[حاب‌في‌خص[[وص‌الم[[ورد‌ح[[تياالول: يقال‌انه‌لغو،بل‌جعلها‌مطلق[[ا‌و‌ليس‌في‌جع[[ل‌االطالق‌موؤن[[ة‌زائ[[دة‌‌علي‌جعلها‌مقيدا‌بغير‌هذه‌الموارد‌حتي‌يكون‌قبيحا‌علي‌الحكيم‌وانم[[ا‌اللغو‌يقبح‌صدوره‌عن‌الحكيم‌اذا‌كان‌فيه‌موؤنة‌زائدة.وبه[[ذا‌الج[[واب‌ينحل‌كثير‌من‌االشكاالت‌من‌مواضع‌متعددة،ولكن‌هذا‌الج[[واب‌اليفي
بدفع‌الشبهة‌‌عن‌مثل‌القياس.ان‌جع[[ل‌البرائ[[ة‌‌او‌االستص[[حاب‌في‌م[[وارد‌الحكم‌العقليالث44اني:
بالتنجيز‌او‌التعذير‌انم[[اي[[وجب‌طمأنين[[ة‌النفس‌و‌اس[[تقرارها‌و‌ركونه[[ا‌علي‌عدم‌العقاب‌اكثر‌و‌اشد‌من‌مج[[رد‌حكم‌العق[[ل‌و‌في‌م[[ورد‌حكم‌العقل‌فقط‌توجد‌الوسوسة‌في‌النفس‌و‌لو‌بلحاظ‌اشكال‌البعض‌في[[ه‌و‌ذهابهم‌الي‌اصالة‌‌الحظر‌في‌االشياء‌‌و‌حق‌الطاعة،و‌اما‌اذا‌لم‌يكن‌لحكم‌الشرعي‌تنجيز‌و‌تعذير‌اشد‌فاالشكال‌قوي‌و‌باق‌علي‌حاله،مع‌الغض‌عن‌االمر‌االول،و‌الجواب‌االول.و‌بهذا‌ين[[دفع‌الش[[بهة‌‌عن‌مث[[ل‌القي[[اس‌مخصوص[[ام[[ع‌ادع[[اء‌عم[[ل‌العقالء‌‌علي‌طبق[[ه.ه[[ذا‌كل[[ه‌في
االشكال‌االول.س[ره‌علي‌ه[ذااما‌االشكال‌الثاني‌ال[[ذي‌اورده‌المحق[[ق‌الن[ائيني‌ق[[دس
االستصحاب‌فهو‌كونها‌من‌اردأ‌انحاء‌‌تحصيل‌الحاصل‌و‌هو‌تحص[[يل‌م[[ا‌هو‌الحاص[[ل‌وج[[دانا‌بالتعب[[د؛اذ‌بمج[[رد‌الش[[ك‌نقط[[ع‌بع[[دم‌العق[[ابو
الحجية‌‌وجدانا‌و‌باالستصحاب‌يحصل‌هذا‌االثر‌تعبدا.ولكن‌اورد‌السيد‌الخوئي‌علي‌ه[[ذا‌االستص[[حاب‌ب[[ان‌المق[[ام‌ليس‌من‌ب[[اب‌تحص[[يل‌الحاص[[ل؛اذ‌المنفي‌بحكم‌العق[[له[[و‌الحجي[[ة‌‌الفعلي[[ةو
المنفي‌باالستصحاب‌هو‌الحجية‌‌االنشائية.ولكنه[[ذا‌المق[[دار‌من‌الج[[واب‌اليفي‌ب[[دفع‌الش[[بهة؛اذ‌المقص[[ود‌من-االستص[[حاب‌ه[[و‌نفي‌التنج[[يزوالتع[[ذير؛الن‌الحجي[[ة‌‌االنش[[ائية‌‌التنفي‌حقيقة،بل‌النفي‌تعبدي‌بلحاظ‌هذا‌االث[[ر‌و‌بلح[[اظه[[ذا‌االث[[ر‌يك[[ون‌من
تحصيل‌الحاصل.سره‌بايرادين‌آخرين:ولكن‌اورد‌علي‌المحقق‌النائيني‌قدس
كما‌ي[[ترتب‌علي‌نفس‌الش[[كاالول:ان‌حرمة‌االسناد‌والتنجيز‌والتعذير‌عدم‌الحجية‌واقع[ا‌وباالستص[[حاب‌يح[رز‌االث[[ر‌بلح[اظفكذلك‌يترتب‌علي
فرد‌آخر‌من‌الموضوع،ولذا‌ليس‌من‌تحصيل‌الحاصل‌فضال‌عن‌اردئه.سره‌عن‌هذا‌االيراد‌من‌ان[[هل[[وس[[لمولكن‌اجاب‌الميرزا‌النائيني‌قدس
االصل‌الموضوعي‌الفقهي،وهوك[[ون‌موض[[وع‌الحرم[[ةه[[والج[[امع‌بين‌الشك‌وعدم‌الحجية‌لكان‌اثبات‌االث[[ر‌ال[[ذي‌يك[[ون‌متحقق[[ا‌ض[[من‌اح[[د‌الفردين‌وهو‌الش[[ك‌ب[[الفرد‌اآلخ[[روه[[وع[[دم‌الحجي[[ة‌واقع[[ا‌يك[[ون‌من
تحصيل‌الحاصل.سره‌في‌المنتقي‌مناللهم‌اال‌ان‌يجاب‌بجواب‌المحقق‌الروحاني‌قدس
ان‌االثر‌الم[[ترتب‌علي‌ع[[دم‌الحجي[[ةه[[و‌قبح‌خل[[ف‌الوع[[د،وليس‌ه[[ذا‌مترتب[[ا‌علي‌نفس‌الش[[ك،او‌يج[[اب‌عن‌كالم‌الم[[يرزا‌ب[[ان‌العق[[لكم[[ا
138
يحكم‌بحرمة‌االسناد‌في‌ص[[ورةالش[[ك‌فك[[ذلك‌يحكم‌في‌ص[[ورةع[[دم‌الحجية‌‌وحكم‌العقل‌انحاللي‌وليس‌خطابا‌لفظيا‌حتي‌يقال:ان‌الحرمة‌‌الواحدة‌ت[[ترتب‌علي‌الج[[امع،ب[[ل‌العق[[لكم[[ا‌يحكم‌بع[[دم‌التنج[[يز‌في‌ص[[ورةالش[ك‌فك[[ذلك‌يحكم‌في‌ص[[ورةع[[دم‌الحج[[ة‌واقع[[ا،نعم‌ي[[أتي
اشكال‌اللغوية‌‌ومضي‌الكالم‌فيه.الثاني:انه‌ليس‌المقام‌من‌باب‌اثبات‌م[[اه[[و‌الحاص[[ل‌وج[[دانا‌بالتعب[[د‌حتي‌يكون‌من‌اردء‌‌انحاء‌تحصيل‌الحاصل،بل‌يترتب‌االث[[روه[و‌حرم[[ة‌االسناد‌وعدم‌التنجيز‌والتعذير‌علي‌عدم‌الواقع‌تعبدا‌وجدانا‌ال‌بالتعبد.
بعد‌التكلم‌عن‌االصل‌في‌الحجية‌‌عند‌الشك‌فيها‌والقول‌بان‌االصل‌هو‌عدم‌الحجية،نتكلم‌فيما‌خرج‌عن‌هذا‌االصل‌اوقيل‌بخروج[[ه‌عن[[هوه[[و
موارد:االصل هذا عن بخروجه قيل ما
الظهور: منها‌وقبل‌الورود‌في‌البحث‌نذكر‌مقدمة‌وهي‌ان‌االمارات‌المستعملة‌‌في
استنباط‌االحكام‌من‌الفاظ‌الكتاب‌والسنة‌علي‌قسمين:احدهما:ان‌االصول‌التي‌تعمل‌لتشخيص‌اصل‌ظهور‌الكالم‌وتشخيص‌المعني‌الحقيقي‌عن‌المجازي،والظهور‌عن‌غيرالظهور؛مثل‌تش[[خيص‌ان‌لف[[ظ"الص[[عيد"موض[[وع‌لمطل[[ق‌وج[[ه‌االرض‌او‌ال[[تراب‌الخ[[الص،وتش[[خيص‌ظه[[ور‌لف[[ظ"االم[[ر"الواق[[ع‌عقيب‌الحظ[[ر‌او‌ال[وارد‌م[[ورد‌توهم[[[ه،او‌تش[[[خيص‌ان‌ارادة‌المع[[[ني‌الحقيقي‌في‌م[[[وارد‌المج[[[از‌المشهور‌هل‌تحتاج‌الي‌القرين[[ةالص[[ارفة‌‌عن‌المج[[از‌المش[[هور‌ام‌ال؟وهذا‌القسم‌يأتي‌ان‌شاء‌‌الل[[ه‌في‌بحث‌حجي[[ةق[[ول‌اللغ[[وي‌او‌مض[[ي
في‌بحث‌االوامر.ثانيهما:ما‌يعم[[ل‌لتش[[خيص‌الم[[راد‌الج[[دي‌للمتكلم‌عن[[د‌احتم[[ال‌خالف‌الظ[[اهر‌في‌مق[[ام‌الج[[د‌بع[[د‌الف[[راغ‌عن‌اص[[ل‌الظه[[ور؛مث[[ال‌اص[[الة‌الظه[[ور‌او‌اص[[الة‌العم[[وم‌او‌اص[[الة‌‌االطالق،وق[[ال‌الش[[يخ‌االعظم‌ان
مرد‌جميع‌ذلك‌الي‌اصالة‌عدم‌القرينة.و‌اما‌توضيح‌ان‌موضوع‌الحجية‌في‌باب‌الظواهر‌فما‌هو؟فنق[[ول:ان
الدالالت‌علي‌ثالثة‌‌اقسام:اللف[[ظ‌ول[[و‌ص[[درتصور‌المعني‌عن[[دس[[ماعاحدها:الداللة‌‌التصورية؛و‌هي
شعور‌ومنشأها‌الوضع.ذي‌من‌الفظ‌غير‌ثانيه[[[ا:الدالل[[[ة‌‌التص[[[ديقية‌‌االولي‌او‌التفهيمي[[[ة‌او‌االس[[[تعمالية؛وهي‌داللة‌اللفظ‌علي‌ارادة‌المتكلم‌اخطار‌المعني‌الي‌ذهن‌المخ[[اطب‌وهي
التكون‌اال‌مع‌التفات‌المتكلم.ثالثها:الداللة‌‌التص[[ديقية‌‌الجدي[[ة؛وهي‌الدالل[[ة‌علي‌ان‌م[[ا‌اراده‌المتكلم
تفهيمه‌اراده‌جدا‌وليس‌في‌مقام‌الهزل‌والمزاح.
139
والداللة‌االولي‌التنثلم‌بالقرينة‌متصلة‌ك[[انت‌او‌منفص[[لة،والثاني[[ة‌تنثلم‌بالقرينة‌المتصلة؛كما‌اذا‌ق[[ال‌المتكلم:"رأيت‌اس[[دا‌في‌الحم[[ام"ف[[ان‌المدلول‌التصديقي‌من‌هذا‌الكالم‌هو‌رؤية‌الرج[[ل‌الش[[جاع‌ال‌الحي[[وان‌المف[[ترس،وام[[ا‌الثالث[[ة‌فتنثلم‌بالقرين[[ةالمنفص[[لة‌ايض[[ا؛ف[[اذا‌ق[[ال:"اكرم‌العلماء"ثم‌ق[[ال:"التك[[رم‌الفس[[اق‌من‌العلم[[اء"يك[[ون‌الم[[راد
الجدي‌هو‌العالم‌غير‌الفاسق.واما‌موضوع‌الحجية‌‌فاي‌واحدة‌منها؟فقال‌السيد‌الصدر‌ان‌الفرضيات
م[[[ا‌ذهبالفرضية االولي:الرئيسية‌لتصوير‌اصالة‌الظهور‌فهي‌ثالثة:اليه‌المحقق‌النائيني‌تبعا‌للشيخ‌من‌ان‌موضوع‌اصالة‌الظه[[ور‌م[[ركب‌عن‌جزئين؛احدهما:الظهور‌التصديقي،واآلخ[[ر:ع[[دم‌القرين[[ةالمنفص[[لة‌ومتي‌احرزنا‌هذين‌الجزئين‌فهو‌حج[[ةوم[تي‌ش[[ككنا‌نحت[[اج‌الي‌اص[[الة‌عدم‌القرينة‌المتصلة‌عند‌احتمالها‌الحراز‌الظهور‌واصالة‌ع[[دم‌القرين[[ة
المنفصلة‌الحراز‌الحجية.ما‌ذهب‌الي[[ه‌المحق[[ق‌االص[[فهاني‌من‌ان‌موض[[وعالفرضية الثانية :
الحجية‌‌مركب‌عن‌الجزئين؛الظهور‌التصوري‌‌وعدم‌العلم‌بالقرينة‌المنفصلة،وبرهن‌علي‌عدم‌الحاجة‌الي‌اصالة‌عدم‌القرينة‌في‌المنفصلة،بانه‌من‌المستحيل‌دخ[[لع[[دم‌القرينة‌المنفص[[لة‌‌في‌الواقع‌في‌الحجية‌‌عند‌العقالء؛اذ‌الحجية‌معناها‌عمل‌العقالء‌علي‌طب[[ق‌الظه[[ور‌و‌حيث‌ان‌الج[[ري‌العقالئي‌عم[[ل‌اختي[[اري‌من‌قبلهم‌يس[[تحيل‌ان‌يت[[أثر‌العقالء‌في‌مق[[ام‌العم[[ل‌من‌ام[[ر‌خ[[ارج‌عن‌ص[[قع‌النفس،مع‌عدم‌التفاتهم‌به،فالبد‌ان‌يكون‌دخيال‌بوصوله‌ول[[و‌بالوص[[ول‌االحتم[[الي،وعليه[[ذا‌ام[[ا‌ان‌يك[[ون‌الم[[انع‌ه[[و‌الوص[[ول‌االحتم[[الي،او‌الوصول‌العلمي،واالول‌خلف؛اذ‌العقالء‌‌يعملون‌علي‌طبق‌الظهور‌م[[ع
احتمال‌القرينة،فيتعين‌ان‌المانع‌هو‌العلم‌بالقرينة.من‌ان‌موض[[وع‌الحجي[[ةه[[وس[[رهق[[دس‌ما‌اخت[[اره‌الفرضية الثالثة :
الظهور‌التصديقي‌بال‌احتياج‌الي‌اصالة‌عدم‌القرينة؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك؛ ان‌اصالة‌‌عدم‌القرينة‌‌اما‌ان‌يكون‌اصال‌تعبديا‌بحتا،واما‌ان‌يكون‌اص[[ال‌عقالئيا‌كاشفا‌عن‌عدم‌القرينة،وكالهم[[اب[[اطالن؛ام[[ااالول،فالن‌العقالء‌ليس[[ت‌لهم‌تعب[[دات‌بحت[[ة‌وان‌االص[[ول‌العقالئي[[ة‌‌اللفظي[[ة‌‌كله[[ا‌بمالك‌الكاش[[فية‌والطريقية،وام[[ا‌الث[[اني،فالن‌نفس‌الظه[[ور‌التص[[ديقي‌تك[[ون‌كاشفة‌‌عن‌المراد‌الجدي‌ال‌اص[[الةع[[دم‌القرين[[ة؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك؛ان[[ه‌يستبعد‌ان‌يتكلم‌المتكلم‌بكالم‌ظاهر‌في‌ارادته‌لمعني‌والينصب‌قرينة‌‌متصلة‌علي‌مرامه،مع‌انه‌كان‌علي‌خالف‌المع[[ني‌الظ[[اهر،وعليه[[ذا‌يكون‌نفس‌هذا‌الكالم‌حجة‌ال‌الظهور‌مع‌انضمام‌اصالة‌ع[[دم‌القرين[[ة،
البيان‌ظهر‌المناقش[[ة‌في‌فرض[[ية‌المحق[[ق‌االص[[فهاني؛حيثومن‌هذا‌كانت‌علته‌الوض[[ع‌والكاش[[فيةان‌الظهور‌التصوري‌امرتكويني‌ايجادي‌و
له‌عن‌المراد‌الج[[دي،نعم‌ه[[ذا‌الظه[[ور‌من‌الحيثي[[ات‌التعليلي[[ة‌لتك[[ون
140
الظهور‌التصديقي‌الكاشف‌عن‌المراد‌فيما‌اذا‌لم‌ينصب‌قرينة‌‌متص[[لةعلي‌خالفه.
هذا‌كله‌بالنسبة‌‌الي‌القرينة‌المنفص[[لة،وام[[ا‌القرين[[ةالمتص[[لة‌فع[[دمها‌مأخوذ‌في‌تحقق‌الظهور‌التصديقي‌وعلي‌هذا‌تارة‌‌يعلم‌بعدم‌القرين[[ة،وأخري‌يشك‌فيها؛وعلي‌االول‌ال‌اشكال‌في‌الرجوع‌الي‌اصالة‌الظهور‌ابتداء،وعلي‌الثاني‌اليمكن‌الرجوع‌الي‌اصالة‌الظهور‌ابتداء‌للشك‌في‌تحققه،وفي‌هذا‌الفرض‌تارة:يكون‌احتمال‌القرينة‌ناش[[ئا‌من‌احتم[[ال‌غفل[ة‌حس[ية‌‌عن‌بي[ان‌القرين[ة،ففيه[ذا‌الف[رض‌تج[ري‌اص[الةع[دم‌القرينة‌بمالك‌اصالة‌عدم‌الغفلة‌في‌االمور‌الحسية‌ال[[تي‌تك[[ون‌كاش[[فة‌عن‌عدم‌الغفلة،وأخري:اليكون‌ناشئا‌عن‌احتمال‌الغفلة؛كما‌اذا‌وص[[ل‌كالمه‌الينا‌ضمن‌رسالة،ونعلم‌بقطع‌قسم‌منها‌واحتملنا‌وج[[ود‌القرين[[ة‌‌في‌المقدار‌المقطوع‌منها،وعلي‌هذا‌االساس‌قال‌انه‌الشك‌في‌ع[[دم‌حجية‌الظهور،وال‌اصالة‌عدم‌القرينة‌‌فيم[[ا‌اذا‌ش[[ك‌في‌قرين[[ة‌متص[[لة‌وكان‌منشأها‌غير‌الغفلة‌بالفرق‌بين‌كون‌الشك‌في‌قرينية‌الموج[[ود‌او
في‌اصل‌وجود‌القرينة.ومن‌هنا‌ظهر‌االثر‌العملي‌بين‌الفرضيات‌الثالثة؛حيث‌ان‌الظهور‌حج[[ة‌في‌الفرض[[ية‌‌االولي‌والثاني[[ة،م[[ع‌الش[[ك‌في‌القرين[[ةالمتص[[لة‌بخالف‌الفرضية‌الثالثة،ان‌قلت:علي‌ما‌ذكر‌السيد‌الص[[در‌ينس[[د‌ب[[اب‌العم[[ل‌بالظهورات‌في‌الفق[[ه‌الحتم[[الوج[[ود‌الق[[رائن‌المتص[[لة‌م[[ع‌الرواي[[ات‌الصادرة‌‌عن‌االئمة‌‌المعصومين‌عليهم‌الس[[الم،و‌لم‌يص[[ل‌الين[[ا،قلت:ان‌القرينة‌المحتملة‌اما‌ان‌تك[[ون‌ناش[[ئة‌عن‌احتم[[ال‌غفل[[ةالس[[امع‌و‌نقلها‌بدون‌القرينة،و‌اما‌ان‌تك[[ون‌ناش[[ئة‌من‌احتم[[ال‌اس[[قاط‌الناق[[ل
حين‌النقل،و‌اما‌ان‌تكون‌ناشئة‌من‌جهة‌تقطيع‌الروايات.اما‌احتمال‌االول‌فم[[دفوع‌باص[[الةع[[دم‌غفل[[ةالس[[امع،والث[[اني‌منفي‌بشهادة‌الناقل‌وبحجية‌خبر‌الثقة؛حيث‌ان‌ظاهر‌الناقل‌ان‌ما‌نقل[[ه‌ه[[و‌كالم‌االمام‌عليه‌السالم‌وما‌لم‌ينقله‌ليس‌من‌كالمه،واماالث[[الث‌فه[[و‌مقطوع‌العدم‌بعد‌كون‌المقطعين‌من‌العلماء‌‌الثقات‌الذين‌لهم‌الدق[[ة‌‌في‌التقطيع؛نعم‌لو‌كان‌مورد‌يحتمل‌في[[ه‌القرين[[ةالمتص[[لة‌‌ولم‌تنق[[ل‌الينا‌لعدم‌نظر‌الناقل‌اليها‌فالتجري‌اصالة‌ع[[دم‌القرين[[ةمث[[ل‌الق[[رائن‌اللبية‌‌المرتكزة‌‌في‌االذه[[ان‌او‌يك[[ون‌الناق[[ل‌ممن‌ينق[[ل‌س[[معه‌بحيث
التجري‌في‌حقه‌اصالة‌‌عدم‌الغفلة.هذا‌كل‌كالمه‌في‌المقام‌ولكن‌البد‌من‌التأمل‌في‌كالمه‌من‌جهات:
في‌وج[[ود‌الثم[[رة‌العملي[[ةله[[ذه‌الفرض[[يات‌الثالث‌والجه[[ةاالولي:الش[[بهة‌في‌ع[[دم‌الثم[[رة‌‌بين‌الفرض[[يات؛انم[[ا‌المهم‌ه[[و‌البحث‌عن‌اصالة‌عدم‌القرين[[ة‌‌وانه[[اه[[ل‌تج[[ري‌مطلق[[ا‌او‌في‌بعض‌الم[[وارد؟او‌البحث‌عن‌حجية‌‌ظهور‌التصوري‌هل‌هو‌حج[[ةمطلق[[ا‌ام‌ال؟ول[[ذا‌الب[[د‌ان‌نتكلم‌في‌مثل‌ما‌استشكل‌رحمة‌الله‌عليه‌من‌عدم‌جري[[ان‌اص[[الة الظهور‌مع‌الش[[ك‌في‌القرين[[ةالمتص[[لة‌‌اذا‌ك[[ان‌ام[[را‌محتمال‌ارتكازي[[ا
141
فيمكن‌ان‌يكون‌الشخص‌قائال‌بالفرضية‌‌االولي‌مع‌ذلك‌التجري‌اص[[الةعدم‌القرينة‌‌في‌مثل‌المورد‌وهكذا‌القائل‌بالفرضية‌‌الثانية.
ما‌اورده‌علي‌المحقق‌االصفهاني‌من‌ان‌الحجية‌العقالئية‌الجهة‌‌الثانية:انما‌تكون‌بمالك‌الكاشفية‌‌وه[[ذا‌الظه[[ور‌الوض[[عي‌مج[[رد‌ام[[ر‌تكوي[[ني‌ايجادي‌ليس‌كاشفا‌عن‌المراد؛غير‌وارد؛والوجه‌في‌ذلك‌انه‌كما‌ق[[ال‌ان‌الظهور‌التص[[ديقي‌كاش[[ف‌عن‌الم[[راد‌بمالك‌ان[[ه‌من‌المس[[تبعد‌ان‌يتكلم‌المتكلم‌بكالم‌ظاهر‌في‌ارادت[[ه‌لمع[[ني‌و‌الينص[[ب‌قرين[[ة‌متص[[لة‌‌علي‌مرامه،كذلك‌يأتي‌ه[ذا‌الكالم‌بعين[[ه‌في‌الظه[[ور‌التص[[وري؛اذ‌من‌المستبعد‌ان‌يتكلم‌المتكلم‌بكالم‌ظاهر‌في‌معني‌ولم‌يرد‌هذا‌المع[[ني‌مع‌عدم‌نصب‌قرينة‌متصلة‌علي‌مرامه،ولذا‌ق[[الانه[[ذا‌الظه[[ور‌من
الحيثيات‌التعليلية‌‌لتكوين‌الظهور‌التصديقي.انم[[اق[[ال‌من‌كاش[[فية‌‌الظه[[ور‌التص[[ديقي‌عن‌م[[رادالجه[[ةالثالث[[ة:
المولي‌اليص[[ح‌في‌كلم[[ات‌المعص[[ومين‌عليهم‌الس[[الم‌من‌حيث‌دأبهم‌علي‌بيان‌مراداتهم‌بالقرائن‌المنفصلة؛ول[[ذا‌اليك[[ون‌ه[[ذا‌االص[[ل‌حج[[ة
في‌كلماتهم.عدم‌ص[[حة‌كالمه‌في‌ع[[دم‌جري[[ان‌اص[[الةع[[دم‌القرين[[ة‌الجهة‌الرابعة:
المتصلة‌‌في‌مثل‌القرائن‌اللبية‌‌المرتكزة‌‌حين‌الخطاب‌كما‌س[[يأتي‌انشاء‌الله.
مقامات ثالث في الظواهر حجية في البحث‌وكيفما‌كان‌فقد‌يستشكل‌في‌حجية‌‌الظواهر‌في‌ثالث‌مقامات:االول:مع‌الظن‌بالخالف،بل‌يمكن‌ان‌يق[[الم[[ع‌ع[[دم‌الظن‌بالوف[[اق،الث[[اني:في‌ظ[[[[واهر‌الكت[[[[اب،الث[[[[الث:في‌حجي[[[[ةالظ[[[[واهر‌بالنس[[[[بةالي
غيرالمقصودين‌باالفهام. : بالخالف الظن مع الظهور االول المقام
فق[[د‌ادعي‌ع[[دم‌عم[[ل‌العقالء‌ب[[الظهور‌م[[ع‌الظن‌ب[[الخالف‌والتح[[رز‌الس[[يرة،ولكن‌الح[[ق‌ه[[وعم[[ل‌العقالء‌ب[[الظواهر‌مطلق[[اس[[واء‌‌ظن‌بالوفاق‌ام‌ال؛وعلي‌الثاني‌ظن‌بالخالف‌ام‌ال،نعم‌في‌موارد‌االغ[[راض‌الشخصية‌‌ودرك‌المالكات‌اليعملون‌مع‌الظن‌بالخالف،بل‌اليعملون‌مع‌عدم‌االطمئنان،ولكن‌الكالم‌في‌العمل‌في‌مقام‌االحتجاج‌وباب‌االدانة
والمسوؤلية‌‌وامر‌العبيد‌مع‌الموالي.ولكن‌بنظ[[ري‌القاص[[ر‌اذا‌ك[[ان‌الكالم‌بحيث‌يك[[ون‌الظن‌نوعي[[ا‌علي‌خالفه‌ويوجد‌بعض‌القرائن‌ولو‌غيرمعتبرة‌‌علي‌خالف[[ه‌فاليح[[رز‌حجيت[[ه‌عند‌العقالء؛كما‌اذا‌صدر‌عموم‌مرارا‌ثم‌ورد‌خاص‌م[[رة‌واح[[دة؛مث[[ل‌ما‌اذا‌قال‌الم[[ولي‌اك[[رم‌العلم[[اء‌م[[رات‌ولكن‌نق[[ل‌من[[ه‌او‌ص[[در‌من[[هالتك[[رم‌النح[[ويين‌او‌يس[[تعمل‌لف[[ظ‌في‌كالم‌الم[[ولي‌في‌غيرالمع[[ني‌الحقيقي،ولكن‌ورد‌في‌م[[[ورد‌خ[[[اص‌بالقرين[[[ة‌‌فاليمكن‌حمل[[[ه‌علي
المعني‌الحقيقي.
142
: حجيتها لعدم خمسة بوجوه واالستدالل الكتاب ظواهر الثاني المقامقد‌ذهب‌االخباريين‌الي‌عدم‌حجية‌‌ظواهره،واستدلوا‌بوجوه‌خمسة:
ان‌فهم‌الق[[رآن‌ومعرفت[[ه‌اختص‌باهل[[ه‌ومن‌خ[[وطب‌ب[[ه؛كم[[ااالول:يشهد‌ب[[هم[ا‌ورد‌في‌رد‌ابي‌حنيف[ة‌‌وقت[ادة‌‌عليهم[ا‌اللعن[[ة‌‌عن‌الفت[وي
.5به"انما‌يعرف‌القرآن‌من‌خوطب‌به"انالم[[راد‌من‌تل[[كالرواي[[ات‌انسرهقدسواجاب‌المحقق‌الخراساني
فهم‌الق[[رآن‌بتمام[[ه‌وكمال[[ه،وبمتش[[ابهاته‌ومحكمات[[ه‌مختص‌باالئم[[ةعليهمالس[[الم،ال‌ان‌فهم‌ك[[ل‌آي[[ة‌‌من‌آي[[ات‌الق[[رآن‌اختص‌بهم‌عليهم‌السالم،وهذا‌امر‌بديهي‌البطالن،ب[[ل‌الرواي[[ات‌ت[[دل‌علي‌عدم[[ه،وانم[[ا‌ردع‌القت[[ادة‌‌من‌جه[[ة‌اس[[تقالله‌في‌فهم‌الق[[رآن‌والفت[[ويب[[ه‌من‌دون‌الرجوع‌الي‌اخبار‌الصادقين‌والفحص‌عن‌المخصصات‌والمقيدات‌وغير
ذلك.ان‌القرآن‌من‌جهة‌احتوائ[[ه‌علي‌مض[[امين‌ش[[امخة‌ومط[[البالثاني:
غامض[[ةعالي[[ة‌اليكاد‌تص[[ل‌اليه[[ا‌افك[[ار‌اولي‌االنظ[[ار‌غيرالراس[[خين‌الع[[المين‌بتأويل[[ه،كي[[ف‌واليص[[ل‌الفهم‌الي‌كلم[[ات‌بعض‌العلم[[اء‌‌اال‌االوح[[دي‌من‌االفاض[[ل‌مث[[ل‌كالم‌الكفاي[[ة‌‌والمحق[[ق‌االص[[فهاني‌وبعض‌الفالسفة،فما‌ظنك‌بكالمه‌س[[بحانهوتع[[الي‌م[[عاش[[تماله‌علي‌علم‌م[[ا
كان‌وما‌يكون‌وحكم‌كل‌شئ.واجاب‌المحقق‌الخراساني‌من‌هذا‌الوج[[ه‌ان‌احتوائ[[ه‌علي‌المض[[امين‌العالية‌اليمنع‌عن‌فهم‌ظواهره‌المتضمنة‌لالحكام؛مثل‌احل‌الل[[ه‌ال[[بيع‌وغيره،واليصح‌ان‌نقول‌ان‌كل‌آية‌‌آية‌من‌كت[اب‌الل[هس[[بحانهوتع[الي‌مش[[تملة‌علي‌المض[[امين‌العالي[[ة‌بحيث‌اليفهم‌االنس[[ان‌من‌ظاهره[[ا
شيئا. : والظواهر بالمتشابه االخذ عن القران منع الثالث الوجه
ان‌القرآن‌منع‌عن‌األخذ‌بالمتشابه‌وانه‌يشمل‌الظاهر‌ايضا‌والالثالث:اقل‌من‌احتمال‌ش[[موله‌ل[[ه؛الن‌المتش[[ابه‌ه[[وم[[ا‌يك[[ونفي[[ه‌معني[[ان‌متش[[ابهان‌من‌حيث‌ص[[الحية‌اللف[[ظ‌الرادة‌ك[[ل‌منهم[[ا‌من[[هوانك[[ان
احدهما‌اقرب‌واشد‌علقة‌باللفظ‌من‌اآلخر.ان[[ه‌يمن[[ع‌ك[[ون‌الظ[[اهر‌من‌االول:وين[[اقش‌في‌ه[[ذا‌االم[[ر‌بوج[[وه:
انه[[ذه‌اآلي[[ةالث[[اني:المتشابه،ب[[ل‌المتش[[ابه‌ه[[و‌خص[[وص‌المجم[[ل،الشريفة‌‌ايض[[ا‌من‌المتش[[بهات؛اذ‌ليس‌المتش[[ابه‌ص[[ريحا‌في‌ش[[موله‌للظاهر‌والمجمل،بل‌هو‌ظاهر‌ايضا‌وبظهوره‌يشملهما،فلو‌دلت‌اآلي[[ة
:...قال‌أبو‌جعف[[ر‌علي[[ه‌الس[[الم25من‌ابواب‌صفات‌القاضي،ح13-وسائل‌الشيعة،ب5رت‌القرآن‌من‌تلقاء‌نفسك‌فق[[د‌هلكت‌و‌أهلكت‌و‌إن ما‌فس ويحك‌يا‌قتادة‌إن‌كنت‌إنما‌يعرف‌الق[[رآن‌من جال‌فقد‌هلكت‌و‌أهلكت‌ويحك‌يا‌قتادة‌إن رته‌من‌الر كنت‌قد‌فس
من‌ابواب‌صفات‌القاضي.6خوطب‌به.و‌هكذا‌باب
143
علي‌النهي‌عن‌العمل‌بالمتشابه‌لدلت‌علي‌النهي‌عن‌األخذ‌به،ويل[[زممن‌حجيتها‌عدم‌حجيتها،وكل‌ما‌يلزم‌من‌وجوده‌عدمه‌محال.
ولكن‌قد‌يجاب‌عن‌هذا‌االشكال‌بوجهين:انه[[ا‌التش[[مل‌نفس[[ها‌بالقرين[[ة‌العقلي[[ة‌‌وهي‌ل[[زوم‌المح[[ال‌مناالول:
االطالق،والشبهة‌في‌ان‌المحذورات‌العقلية‌‌تس[قط‌الحجي[[ة‌‌بمق[[دارها‌الاك[[ثر،وبعب[[ارة‌أخري‌ان‌المح[[ذور‌العقلي‌في‌اطالقه[[ا‌بالنس[[بةالي نفسها،البالنسبة‌‌الي‌سائر‌اآليات،ولذا‌ال‌وجه‌لرف[[ع‌الي[[د‌عنه[[ا‌مطلق[[ا‌وبالنسبة‌الي‌س[[ائرها،وبعب[[ارةأخ[[ري‌ان‌االطالق‌تحت[[اج‌الي‌مق[[دمات‌الحكمة‌ومنها‌عدم‌البي[[ان‌والش[[بهة‌‌في‌ان‌نفس‌ه[[ذا‌المح[[ذور‌العقلي
بيان‌علي‌التقييد.ان‌اآلية‌قضية‌خارجية‌‌و‌ناظرة‌‌الي‌س[[ائر‌اآلي[[ات‌وال‌اطالق‌له[[االثاني:
بالنسبة‌‌الي‌نفسها.ولكن‌اورد‌علي‌كال‌الوجهين‌بان‌اآلية‌وان‌كانت‌التشمل‌نفس[[ها‌اال‌انن[[ا‌نعلم‌بعدم‌الفرق‌بين‌هذا‌الظهور‌وسائر‌الظهورات‌في‌الحجية‌بمع[[ني‌ان‌ظواهر‌القرآن‌لو‌كانت‌حج[ة‌لك[ان‌كله[ا‌حج[ة‌‌وان‌لم‌تكن‌حج[ةلم
تكن‌اي‌واحدة‌منها‌بحجة،واليحتمل‌التبعيض.ونظائرها االغريقي لشبهة الحل
اجاب‌السيد‌الصدر‌عن‌الشبهة‌‌في‌المقام‌ونظ[[ائره‌وق[[اله[[ذهولكن الشبهة‌‌نظيرها‌موج[[ود‌في‌نق[[ل‌الس[[يد‌المرتض[[ي‌االجم[[اع‌علي‌ع[[دم‌حجية‌خبر‌الواحد؛حيث‌قالوا‌ان‌هذا‌الخبر‌لوكان‌حجة‌‌ل[[زم‌منه[[اع[[دم‌حجي[[ةنفس[[ها‌ول[[ذا‌ق[[الوا‌اليك[[ون‌ه[[ذا‌الخ[[بر‌حج[[ة،وك[[ذلك‌ي[[أتي‌ه[[ذا‌االشكال‌في‌خبراالغريقي‌حيث‌انه‌قيل‌لو‌ق[[ال‌االغ[[ريقي:ك[[ل‌خ[[بري‌كاذب،يلزم‌من‌صدقه‌كذبه؛حيث‌ان‌ه[ذا‌الخ[بر‌نفس[ه‌خ[[بر‌اغ[[ريقي،ولوكان‌هذا‌الخبر‌صادقا‌من‌جهة‌كذب‌س[[ائر‌اخب[[اره‌يل[[زم‌من‌ص[[دقه‌كذبه؛اذ‌نقيض‌الموجبة‌الكلية‌هو‌السالبة‌‌الجزئية‌وان‌ك[[ان‌كاذب[[ا‌يل[[زم‌من‌كذب[[ه‌ص[[دقه؛اذ‌كذب[[ه‌يتحق[[ق‌بلح[[اظ‌ص[[دق‌بعض‌اخب[[اره‌وه[[ذه‌الشبهة‌انم[[ا‌اث[[يرت‌تهاجم[[ا‌علي‌منط[[ق‌ارس[[طو‌حيث‌ب[[ني‌علي‌ع[[دم‌وجود‌النقيضين‌في‌الخارج‌مع‌ان‌هذا‌الخبر‌صادق‌وغير‌صادق،ونقض
علي‌منطق‌ارسطو‌حيث‌انه‌فيها‌اجتماع‌النقيضين.ان‌نفس‌استلزام‌الشئ‌عدمه‌مح[ال‌وان‌لم‌يتحق[قسره‌قدسثم‌قال
الشئ‌في‌العالم‌الخارجي؛اذ‌كما‌قلنا‌مرارا‌نفس‌هذا‌االستلزام‌موجود‌في‌لوح‌الواقع‌االوسع‌من‌لوح‌الوج[[ود،وليس‌المح[[ذور‌بلح[[اظ‌الع[[الم‌الخ[[ارجي‌ح[[تي‌يج[[اب‌في‌التخلص‌عن[[ه‌بع[[دم‌وق[[وع‌الالزم‌والمل[[زوم‌خارجا،ولذا‌البد‌من‌ابطال‌نفس‌ه[[ذا‌االس[[تلزام،ول[[ذا‌اوق[[ع‌الكالم‌في‌مقامين:احدهما‌في‌دفع‌شبهة‌التناقض‌في‌كالم‌االغريقي.ثانيهما‌في
دفع‌المحذور‌في‌المقام.فقد‌اجاب‌عن‌الشبهة‌بان‌في‌كالم‌االغريقي‌مغالط[[ة‌اما‌المقام‌االول،
واضحة؛والوجه‌في‌ذلك‌ان‌هذا‌الكالم‌قضية‌‌خبري[[ة‌‌حقيقي[[ة‌تنح[[ل‌الي
144
قض[[ايا‌متع[[ددة؛النهائي[[ة؛اذك[[ل‌خ[[بره‌يص[[ير‌موض[[وعا‌آخ[[ر‌لنفس‌ه[[ذه‌القض[[ية‌‌ويحكم‌علي[[ه،وبع[[د‌الحكم‌علي‌ذاك‌الخ[[بر‌يتحق[[ق‌خ[[بر‌آخ[[ر‌ويحكم‌عليه‌ايضا،وهكذا؛مثال‌اذا‌قال‌االغريقي‌كل‌خبري‌كاذب‌يتحق[[ق‌بنفس‌هذا‌الخبر‌خبر‌آخر‌النه‌بنفسه‌خبر‌االغريقي،وبع[[د‌ش[[مول‌ه[[ذه‌القضية‌ذلك‌الخبر‌يتحق[[ق‌ايض[[ا‌خ[[بر‌ث[[الث‌وهك[[ذا‌وك[[ل‌خ[[بر‌اغ[[ريقي‌محفوف‌بخبر‌قبله‌وبعده،ويلزم‌من‌كذب‌كل‌خبر‌صدق‌ما‌قبل[[ه‌و‌م[[ا‌بعده‌ال‌صدق‌نفسه،مثال‌اذا‌اخبر‌االغريقي‌باخب[[ار‌ثم‌ق[[ال"ك[[ل‌خ[[بري‌كاذب"لو‌فرضنا‌كذب‌هذا‌الخبر‌يلزم‌ص[[دق‌االخب[[اراآلخر‌وهك[[ذا‌ص[[دق‌الخبر‌الذي‌يتحقق‌بنفس‌ه[ذا‌الخ[بر‌يع[[ني‌الخ[بر‌بك[ذب‌س[[ائر‌االخب[[ار‌كاذب‌ولذا‌اليلزم‌من‌كذب‌كل‌خبر‌صدق‌نفسه،بل‌صدق‌االخباراآلخر؛
كما‌ذكرناه‌وهذا‌مغالطة‌واضحة‌كما‌بيناها.وه[[و‌بي[[ان‌دف[[ع‌المح[[ذور‌في‌المق[[ام‌فق[[ال‌الس[[يداما‌المق[[ام‌الث[[اني؛
الصدر‌رحمة‌الله‌عليه:اذا‌تعاملنا‌مع‌النهي‌عن‌اتباع‌المتشابه‌معامل[[ة‌القضية‌‌الحقيقية‌المنحلة‌‌الي‌ما‌النهاية‌‌له‌يكون‌مدلول‌ك[[ل‌واح[[دة‌‌من‌القضايا‌هوعدم‌حجية‌‌التي‌قبله[[ا‌ال‌ع[[دم‌حجي[[ةنفس[[ها،نعم‌ل[[و‌ادعين[[ا‌القطع‌بعدم‌الفرق‌بين‌عدم‌حجية‌التي‌قبلها‌وعدم‌حجية‌نفسها‌فت[[دل‌هذه‌اآلية‌‌ب[[االلتزام‌علي‌ع[[دم‌حجي[[ةنفس[[ها؛ولكن‌مع[[نيع[[دم‌حجي[[ة‌ظاهر‌سائر‌اآليات‌هو‌عدم‌التعبد‌بمفادها‌ال‌عدم‌ثبوت‌مفاده[[ا‌حقيق[[ة؛مثال‌اذا‌ك[[ان‌ظ[[اهر‌آي[[ة‌وج[[وب‌الص[[لوة‌‌فمقتض[[ي‌النهي‌عن‌اتب[[اع‌المتشابه‌ع[[دم‌حجي[[ة‌‌تل[[ك‌اآلي[[ةالع[[دم‌ثب[[وت‌مفاده[[ا،ول[ذا‌يمكن‌ان‌يكون‌مفادها‌صحيحا‌مطابقا‌للواقع،اال‌انه‌ليس‌بحج[[ة‌ومقتض[[يع[[دم
حجي[[ة‌‌مفاده[[ا‌ال‌ع[[دم‌ثب[[وت‌مفاده[[االفرق‌بين‌هذه‌‌اآلية‌وغيره[[اع[[دم‌حقيقة؛وحيث‌كان‌مفاد‌هذه‌اآلي[[ةه[[وع[[دم‌حجي[[ةالظ[[واهر‌يل[[زم‌من‌حجيته[[ا‌واقع[[اع[[دم‌حجيته[[اظ[[اهرا‌ال‌ع[[دم‌حجيته[[ا‌واقع[[اوه[[ذا‌ليس‌بمحال؛وان‌كان‌لغوا؛اذ‌جعل‌الحجية‌‌لش[[ئ‌اليمكن‌وص[[وله‌الي‌العب[[د‌وبوصوله‌صار‌غيرحجة‌‌فه[[ولغ[[و؛ولكنه[[ذا‌مح[[ذور‌آخ[[ر‌غ[[ير‌مح[[ذور
الخبر‌االغريقي.و‌علي‌هذا‌االساس‌ان‌هذه‌اآلية‌‌لو‌س[قطت‌عن‌الحجي[ةلم[ا‌ثبت‌ردع
عن‌ظهور‌سائر‌اآليات‌فتبقي‌حجة.اللهم‌اال‌ان‌يدعي‌بع[[دم‌الف[[رق‌في‌الحجي[[ة‌‌في‌الس[[يرةالعقالئي[[ة‌بين‌الظواهر،وهذا‌اول‌الكالم‌وادعاء‌محض،ب[[ل‌نقط[[ع‌ب[[ان‌اآلي[[ة‌التش[[مل‌نفسها؛اذ‌الغرض‌من‌اآلية‌هو‌عدم‌العم[ل‌بمتش[بهات‌الق[رآن‌واليص[[ح‌ان‌ندعي‌بعدم‌الفرق‌بين‌هذه‌اآلية‌‌وسائر‌اآلي[[اتول[[ذا‌اش[[كال‌الس[[يد
الصدر‌من‌االول‌في‌غير‌محله.ان‌اآلية‌‌في‌مقام‌بيان‌تنقيص‌من‌اتبع‌المتشابه‌لغرض‌الفتن[[ةالثاني:
من‌دون‌الرجوع‌الي‌المحكمات؛كما‌هو‌مورد‌نزوله[[ا‌حيث‌انه[[ان[[زلت‌في‌نص[[اري‌آل‌نج[[ران‌ال[[ذي‌ك[[ان‌يش[[نعون‌علي‌المس[[لمين‌ببعض‌المتشابهات‌الواردة‌‌في‌حق‌عيسي‌علي‌نبينا‌وآل[[هوعلي[[ه‌الس[[الم‌وان
145
ل[[ه‌حال[[ة‌ف[[وق‌البش[[ر‌وان[[ه‌روح‌من[[هس[[بحانهوتع[[الي‌بغ[[رض‌الفتن[[ة‌‌والوصول‌الي‌ما‌يزعمونه‌افك[[ار‌وكف[[را‌وأين‌ه[[ذا‌من‌حجي[[ةالظ[[واهر
القرآنية‌‌بعد‌مراجعة‌المحكمات‌لغرض‌اقتناص‌المراد‌منها.انه‌يمنع‌ش[[مول‌المتش[[ابه‌للظ[[اهر،ب[[ل‌المتش[[ابه‌ه[[و‌اللف[[ظالثالث:
الذي‌يك[ون‌ل[ه‌معني[ان‌بحيث‌ك[ان‌نس[بة‌دالل[ة‌‌اللف[ظ‌الي‌ك[ل‌منهم[[امساوية‌‌و‌متقاربة‌‌ليصدق‌عليه‌المتشابه‌و‌هذا‌اليكون‌اال‌في‌المجمل.ولكن‌ق[[ال‌الس[يد‌الص[[دران‌االس[[تدالل‌باآلي[[ة‌مبتن‌علي‌ارادة‌التش[[ابه‌المفه[[ومي‌من‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌م[[ع‌ان‌الم[[راد‌من‌اآلي[[ةه[[و‌التش[[ابه
المصداقي‌لوجهين:االول:ان‌القرآن‌الكريم‌صرح‌ب[[ان‌آيات[[هن[[زلت‌بيان[[ا‌و‌تبيان[[اوه[[ذي‌و
نورا،بل‌بلسان‌عربي‌مبين؛و‌هذا‌الينسجم‌مع‌التشابه‌المفهومي.الث[[اني:وج[[ود‌ق[[رائن‌في‌نفس‌اآلي[[ة‌تنفي‌ارادة‌التش[ابه‌المفه[[ومي؛و‌ذلك‌قرينت[[ان؛اح[[دهما:تعب[[ير"االتب[[اع"في‌قول[[ه‌تع[[الي:"فيتبع[[ون‌م[[ا‌تش[[ابه"؛اذ‌اتب[[اع‌الكالم‌بمع[[ني‌اتباع[[ه‌بم[[ال[[ه‌من‌المع[[ني‌الع[[رفي‌و‌المتشابه‌المفهومي‌ال‌مع[[ني‌التباع[[ه؛اذ‌اليعلم‌الم[[راد‌و‌المقص[[ود‌من‌اآلية‌‌حتي‌يقال‌اتبع‌اآلية؛مثال‌اذا‌قيل:جئني‌ب[[البطيخ‌و‌اليعلم‌مقص[[وده‌هل‌ه[و"هندوان[[ه"او"خرب[زه"ول[وق[ال‌اح[د‌بغ[رض‌الفتن[ةان[ه‌اراد"هندوان[[ه"فاليق[[ال‌اتب[[ع‌كالم[[ه‌للفتن[[ة؛اذ‌يق[[الل[[ه‌ال‌يعلم‌الم[[راد‌من‌الكالم‌لعله‌قصد"خربزه"هذا‌بخالف‌ما‌اذا‌اريد‌من‌المتشابه‌التش[[ابه‌المصداقي؛اذ‌معني‌اآلية‌‌حينئ[[ذ‌معل[[ومومش[[خص‌ولكن‌ل[[ه‌مص[[اديق‌حسية‌معلومة‌يعرف‌العرف‌و‌له‌مصاديق‌غيبية‌‌اليدركها‌العرف‌و‌اهل‌البدع‌و‌الضالل‌و‌الذين‌في‌قلوبهم‌زيغ‌يحملون‌ه[[ذه‌اآلي[[ات‌علي‌ه[[ذه‌المص[[اديق‌الحس[[ية‌‌بغ[[رض‌الفتن[[ة؛مث[[ل"وس[[ع‌كرس[[يه"او"ي[[داه
مبسوطتان"او"استوي‌علي‌العرش".الثاني[[ة:كلم[[ة‌التأوي[[ل‌في‌قول[[ه‌تع[[الي"ابتغ[[اء‌تأويل[[ه"اذ‌ل[[و‌اري[[د‌من‌المتشابه‌التشابه‌المفهومي‌فان‌التأويل‌يكون‌بمعني‌حمله‌علي‌خالف‌معناه‌ومفهومه‌وهذا‌اليصدق‌اال‌في‌حق‌اآلي[[ات‌الظ[[اهرة،وام[[ا‌اآلي[[ات‌المجملة‌فاألخ[[ذ‌باح[[د‌احتماليه[[ا‌ليس‌من‌التأوي[[ل‌واليحتم[[ل‌ان‌يك[[ون‌المقصود‌من‌المتشابه‌هو‌خصوص‌الظواهر،واما‌اذا‌اريد‌من‌المتش[[ابه‌التشابه‌المصداقي‌فيكون‌التأويل‌بمعني‌التطبيق‌والحمل‌وهذا‌يناس[[ب‌مع‌اآلي[[ة؛اذ‌ظاهراآلي[[ة‌‌هوالمص[[اديق‌الحس[[ية‌والمص[[اديق‌الغيبي[[ة‌‌حيث‌عجز‌الذهن‌البشري‌عن‌ادراكها‌فاليرونها‌العرف‌مصداقا‌لآلي[[ة،وال[[ذين‌في‌قل[[وبهم‌زي[[غ‌فيطبق[[ون‌اآلي[[ةعليالمص[[اديق‌الحس[[ية‌‌بغ[[رض
التشويش‌و‌الفتنة.ان‌المصاديق‌الخارجية‌‌اذا‌كانت‌غير‌معقولة‌فالمحالة‌يك[[ون‌ان‌قلت:
ذلك‌قرينة‌علي‌ارادة‌معني‌آخر‌مجازا‌فيكون‌من‌التش[[ابه‌المفه[[ومي،الم[[وجب‌لرف[[ع‌الي[[د‌عن‌ظه[[ور‌اس[[تعمال‌االلف[[اظ‌في‌الم[[داليلقلت:
اللغوي[[ة‌والعرفي[[ةبع[[د‌امك[[ان‌حمله[[ا‌عليه[[اومج[[ردع[[دم‌المعقولي[[ة
146
التقتضي‌ذلك‌بعد‌امك[[ان‌تط[[بيق‌المع[[ني‌اللغ[[وي‌علي‌ذل[[ك‌المص[[داق‌المعنوي‌بنوع‌من‌العناية‌‌واالدعاء‌‌نظيرالمجازالس[[كاكي،وام[[ا‌اس[[تعمال‌اللفظ‌في‌المعاني‌الغيبية‌غيرمفهومة،خصوصا‌فيمالم‌تكن‌قابلة‌للفهم‌فالمعني‌له؛اذ‌االستعمال‌هواحضار‌المعني‌في‌ذهن‌المخ[[اطب؛ف[[اذالم
يفهم‌المخاطب‌من‌اللفظ‌معني‌فاليكون‌استعماال؛كمااليخفي.االية في الصدر السيد کالم علي المالحظات
هذا‌تمام‌كالمه‌في‌المقام‌وفي‌كالمه‌جهات‌من‌االبهام:ان‌اس[[[تعمال‌الي[[[د‌في‌اآلي[[[ةالش[[ريفة‌في‌المع[[[ني‌اللغ[[وياالول:
وتطبيقها‌علي‌القدرة‌ادعاء‌وبالعناية‌تحتاج‌الي‌ال[[دليل‌‌وم[[ا‌يق[[ال‌من‌ان‌االصل‌العقالئي‌استعمال‌اللفظ‌في‌المعني‌اللغ[[وي‌ول[[وفيم[[وارد‌التط[[بيق‌ادع[[اء‌اول‌الكالم‌و‌اليح[[رز‌ه[[ذا‌االص[[ل؛مثال‌اذا‌قي[[ل:"رأيت‌اسدا"و‌اليعلم‌هل‌االسد‌استعملت‌في‌المعني‌الحقيقي‌ثم‌يطب[[ق‌علي‌الرجل‌الشجاع‌ادعاء‌او‌استعملت‌في‌المعني‌المجازي‌ابتداء‌فال‌اص[[ليح[[رز‌ب[[ه‌االول؛اذالم[[راد‌الج[[دي‌من[[ه‌معل[[وم‌و‌الش[[ك‌في‌كيفي[[ة
االستعمال.الثب[[ات‌م[[دعاه‌التتم[[ان؛سرهقدس‌ان‌القرينتين‌اللتين‌ذكرهما‌الثاني:
اما‌القرينة‌االولي،فان‌قصد‌منها‌ان‌الق[[رآن‌واض[[ح‌بحيث‌يفهم‌معاني[[ه جميع‌الناس‌وليس‌المتشابه‌والمجم[[ل‌في[[ه،وان[[ه‌ه[[دي‌للن[[اس‌وتبيان[[ا‌لكل‌شئ‌فهو‌كما‌اليناسب‌مع‌التشابه‌المفهومي‌فكذلك‌اليناس[[ب‌م[[ع‌التشابه‌المصداقي؛اذ‌البيان‌والنور‌والهداية‌‌ت[[ترتب‌علي‌فهم‌المع[[ني‌و‌المصداق‌معا؛النه‌لو‌قال‌المتكلم:"اكرم‌زيدا"وعلم‌ان‌مقص[[وده‌من[[ه‌هو‌زيد‌بن‌بكر،ولكن‌هو‌في‌الخارج‌غير‌معين‌ب[[لم[[ردد‌بين‌ف[[ردين،خصوصا‌اذا‌تخيل‌الناس‌او‌المأمور‌ان‌مراده‌هذا‌الشخص،مع‌انه‌اراد‌غيره،السيما‌اذا‌علم‌المتكلم‌ان‌المخاطب‌يشتبه‌االمر‌علي[[ه‌و‌يتخي[[ل‌مصداقا‌لهذا‌الكالم‌غير‌ما‌اراده‌ففي‌مثل‌هذا‌الفرض‌اليصح‌ان‌يق[[ول‌المتكلم‌ان‌كالمي‌مبين‌و‌واضح‌ونور‌وهداية،بل‌يصح‌ان‌يقال‌ان‌ه[[ذا
الكالم‌مجمل‌وغير‌واضح،بل‌موهم‌لخالف‌مقصوده.وخالص[[[ة‌الكالم‌ان[[[ا‌النفهم‌الف[[[رق‌بين‌مطل[[[بين؛اح[[[دهما:انيق[[[ول‌المتكلم"رأيت‌اس[[دا"وال‌ادري‌ه[[ل‌اراد‌الرج[[ل‌الش[[جاع‌او‌الحي[[وان‌المف[[ترس‌ونق[[وله[[ذا‌الكالم‌مجم[[ل‌ومتش[[ابه‌وليس‌بن[[ور‌والبي[[ان‌والهداي[[ة،ثانيهم[[ا:انيق[[ول‌المتكلم:"رأيت‌اس[[دا"ونعلم‌ان[[ه‌اراد‌من‌االسد‌الحيوان‌المفترس،ولكن‌اليعلم‌هل‌اراد‌المص[[داق‌الحقيقي‌من[[ه‌او‌اراد‌المصداق‌االدعائي‌وهو‌الرجل‌الشجاع‌ونق[وله[ذا‌الكالم‌م[بين‌ونور‌وهداية‌وتبيان،مع‌ان‌المخاطب‌في‌كال‌الموردين‌يقع‌في‌الخالف
ويلتبس‌االمر‌عليه.واما‌القرينة‌الثانية‌وهي‌لفظ"االتب[اع"و"التأوي[[ل"ايض[[ا‌غيرت[ام؛والوج[ه‌في‌ذلك‌انه‌كما‌اليصح‌ان‌يقال‌فالن‌اتب[[ع‌كالم‌فالن‌اال‌اذا‌ك[[ان‌معن[[اه‌معلوما‌ومشخصا‌وفي‌مورد‌المتشابه‌المفهومي‌اليصدق‌االتباع‌اذا‌أخذ
147
باح[[د‌محتمالت‌مع[[ني‌اللف[[ظ؛فك[[ذلك‌اليص[[دق‌االتب[[اع‌في‌التش[[ابه‌اذا‌تعين‌المصداق‌في‌فرد‌خاص‌مع‌انه‌احد‌محتمالت‌مصداقالمصداقي
اللفظ؛اذ‌يقال‌له‌لعل‌المتكلم‌اراد‌فردا‌آخر،ب[[ل‌يمكن‌ان‌ي[[ورد‌علي[[ه‌باشكال‌آخر‌وهو‌ان‌األخذبالظاهر‌ليس‌من‌المتش[[ابه؛كم[[ا‌اع[[ترف‌ب[[ه
،واذا‌قلن[[ا‌ان‌مع[[ني‌اللف[[ظ‌في‌المتش[[ابه‌معل[[ومومش[[خصس[[رهقدس‌وحمل‌اللف[[ظ‌علي‌المص[[داق‌الحقيقي‌ايض[[ا‌من‌األخ[[ذ‌بالظ[[اهر‌وعلي‌ه[[ذا‌اليك[[ون‌األخ[[ذ‌بظ[[اهر‌اآلي[[ات‌ال[[تي‌مفاده[[ا‌مث[[ل"يدالل[[ه‌ف[[وق‌ايديهم"وحمل‌اللفظ‌علي‌المصداق‌الحقيقي‌من‌األخذ‌بالمتشابه،وه[[ذا
خالف‌الغرض‌من‌هذه‌اآلية‌الشريفة.واما‌كلمة"التأويل"فهي‌التدل‌علي‌التشابه‌المصداقي،بل‌تناس[[ب‌م[[ع‌التشابه‌المفهومي‌ايضا‌وحمل‌اللفظ‌علي‌غير‌المعني‌الظ[[اهر؛والوج[[ه‌في‌ذلك‌‌ان‌اآليات‌التي‌ظاهرها‌التناسب‌م[[ع‌خصوص[[يات‌المتكلم،ب[[ل‌العقل‌واآليات‌اآلخري[[دالن‌علي‌المع[[ني‌اآلخ[[رمنه[[ذه‌اآلي[[ات‌وان‌لم‌نعرفها،اال‌ان‌اهل‌الزي[[غ‌وااله[[واء‌وال[[ذين‌في‌قل[[وبهم‌م[[رض‌يأخ[[ذون
بهذه‌اآليات‌و‌يحملون‌علي‌ظاهرها‌بغرض‌الفتنة.انه‌لو‌س[[لمنا‌دالل[[ةاآلي[[ة‌‌علي‌النهي‌عن‌ج[[واز‌األخ[[ذ‌بالظ[[اهرالرابع:
لكانت‌هذه‌الداللة‌‌داللة‌اطالقية‌‌ونقيد‌بما‌دل‌من‌الروايات‌علي‌حجي[[ةالظواهر‌القرآنية.
ان‌اآلية‌بمقتضي‌تقسيم‌اآليات‌الي‌المتشابهات‌والمحكماتالخامس:تدل‌علي‌ان‌اهل‌الزيغ‌يتبعون‌خص[[وص‌المتش[[ابهات‌من‌دون‌الرج[[وع‌الي‌المحكمات‌وهذا‌اليضر‌بالمدعي؛والوجهفيذل[[ك‌ان‌الم[[دعي‌ه[[و
حجية‌الظواهر‌بعد‌الرجوع‌الي‌المحكمات‌وسائر‌الروايات.وهو‌جواب‌ج[[دلي‌علي‌علمائن[[ا‌االخب[[اريين‌ال[[ذين‌بن[[وا‌عليالسادس:
عدم‌حجية‌ظواهر‌الكتاب‌ولزوم‌الرجوع‌الي‌االخبار‌في‌تفسير‌اآلي[[ات‌الشريفة‌و‌التزموا‌ايضا‌بقطعية‌‌ما‌في‌الكتب‌االربعة‌من‌االخب[[ار‌وعلي‌هذا‌البد‌من‌الرجوع‌الي‌الروايات‌في‌تفسير‌هذه‌اآلي[[ةايض[[اوق[[د‌ورد‌الرواي[[ة‌في‌تفس[[يرها‌ب[[ان‌المقص[[ود‌من‌المحكم[[ات‌اميرالمؤم[[نين‌و
،ول[ذا‌الرب[ط‌لآلي[ة6االئم[ةعليهمالس[الم‌ومن‌المتش[ابهات‌فالن‌وفالن‌بالنهي‌عن‌العمل‌بظواهر‌القرآن.هذا‌كله‌بالنس[[بة‌الي‌ال[[دليل‌الث[[الث
علي‌عدم‌حجية‌‌الظواهر.
ان‌عن6 بن‌حس[[ ى‌بن‌محمد‌عن‌محمد‌بن‌أورمة‌عن‌علي -الحسين‌بن‌محمد‌عن‌معل[[ه‌تع[[الى: ه‌علي[[ه‌الس[[الم‌في‌قول حمن‌بن‌كثير‌عن‌أبي‌عبد‌الل [[زلعبد‌الر ذي‌أن ه[[وال
الكت[[اب أم ق[[ال‌أم[[ير‌الم[[ؤمنين‌علي[[ه‌الس[[الم‌وعليك‌الكتاب‌منه‌آيات‌محكم[[ات‌هن[[غ‌قال‌فالن‌و‌فالن‌أخر‌متشابهات‌األئمة‌و [[وبهم‌زي ذين‌في‌قل حابهم‌و‌أه[[لفأما‌ال أص[[ه‌وواليتهم الل [[ه‌إال [[ه‌و‌م[[ا‌يعلم‌تأويل [[ة‌و‌ابتغ[[اء‌تأويل بعون‌ما‌تشابه‌منه‌ابتغاء‌الفتن فيت
خون‌في‌العلم اس[[ أم[[ير‌الم[[ؤمنين‌علي[[ه‌الس[[الم‌و‌األئمة‌عليهم‌الس[[الم.]اص[[ولالر[414،ص1كافي،ج
148
الظواهر علي بالعرض االجمال بطرو االجمالي العلم الرابع الوجه‌‌علي‌ع[[دم‌حجيته[[اه[[و‌العلم‌االجم[[الي‌بط[[روءاما ال44دليل الراب44ع:
التخصيص‌والتقييد‌والتجوز‌في‌غير‌واحد‌من‌الظ[[واهر‌وه[[وي[[وجب‌انيصير‌الظواهر‌مجملة‌بالعرض‌وان‌لم‌تكن‌منها‌بالذات.انالوجه االول:ويجيب‌ص[[احب‌الكفاي[[ة‌‌عن‌ه[[ذا‌االش[[كال‌ب[[وجهين:
العلم‌االجمالي‌بارادة‌خالف‌الظاهر‌ينحل‌بالظفر‌في‌الروايات‌بم[[وارد خالف‌الظ[[اهر‌بمق[[دار‌المعل[[وم‌باالجم[[ال،وتوض[[يح‌ذل[[ك‌ان‌لن[[ا‌علم[[ا‌اجمالي[[ا‌كب[[يرا‌بوج[[ود‌المخصص[[ات‌والمقي[[دات‌وم[[وارد‌خالف‌الظ[[اهر‌بارادة‌المجاز‌او‌غيرها‌في‌ظواهر‌القرآن‌الكريم‌ثم‌بعد‌الفحص‌والتتبع‌في‌الروايات‌نظفر‌بمقدار‌المعلوم‌باالجمال؛مثال‌لو‌علمنا‌بوج[[ود‌مئ[[ة‌مخص[[ص‌او‌مقي[[د‌او‌خالف‌الظ[[اهر‌في‌الق[[رآن‌الك[[ريم،وبع[[د‌الظف[[ر‌بالمقيدات‌نجد‌مئة‌‌ايضا‌في‌الروايات‌فينحل‌العلم‌االجمالي‌الكبير‌بهذا
المقدار‌من‌خالف‌الظاهر‌المعلوم‌تفصيال.ان‌المعل[[وم‌تفص[[يال‌اليعلم‌انطب[[اق‌المعل[[وم‌باالجم[[ال‌علي[[هانقلت:
قطعا،بل‌يحتمل‌انطباقه‌عليه.وبيان‌ذل[[كان[[ات[[ارة‌نعلم‌بوج[[ود‌نجس‌بين‌اإلن[[ائين‌ثم‌نظف[[ر‌بنجاس[[ةاح[[دهما‌المعين‌ونحتم[[ل‌ان‌ه[[ذا‌ه[[و المعلوم‌باالجمال‌ففي‌هذا‌المورد‌تارة‌‌يكون‌المعلوم‌باالجم[[ال‌مقارن[[ا‌مع‌المعلوم‌بالتفص[[يل،وأخ[[ري‌يك[[ون‌المعل[[وم‌بالتفص[[يل‌مت[[أخرا‌عن[[ه؛فعلي‌االول‌الش[[بهة‌في‌االنحالل‌ولوحكم[[ا‌بجري[[ان‌البرائ[[ة‌في‌اآلخ[[ر‌بالمع[[ارض؛ولكن‌علي‌الث[[انيق[[ديقال‌بع[[دم‌انحالل‌العلم‌االجم[[الي؛اذ‌االصل‌في‌الطرفين‌سقط‌س[[ابقا‌وتنج[[زت‌نجاس[[ة‌المعل[[وم‌باالجم[[ال‌وبع[[د‌العلم‌التفص[[يلي‌المت[[أخر‌التج[[ري‌قاع[[دة‌الطه[[ارة‌في‌اآلخ[[ر‌لسقوطها‌سابقا،ولذا‌قد‌يقال"اصل‌م[[رده‌زن[[ده‌نمي‌ش[[ود"وم[[ا‌نحن‌فيه‌من‌هذا‌القبيل؛اذ‌يحدث‌العلم‌االجمالي‌ابتداء‌ثم‌بعد‌التتبع‌والظفر في‌الرواي[[[ات‌نج[[[دم[[[واردارادة‌خالف‌الظ[[[اهر،ولكن‌النعلم‌تفص[[[يال
بانطباقه‌عليها‌بل‌يحتمل‌االنطباق.قد‌اجاب‌عن‌هذا‌االيراد‌صاحب‌الكفاية‌في‌بحث‌البرائة‌بانه‌تارةقلت:
يكون‌المعل[[وم‌بالتفص[[يل‌حادث[[ابع[[د‌المعل[[وم‌باالجم[[ال؛كم[[ا‌اذا‌علمن[[ا‌بنجاسة‌احد‌اإلنائين‌ثم‌علمنا‌تفص[[يال‌بنجاس[[ةاح[[دهما‌فيم[[ابع[[د،ففي‌هذا‌المورد‌الشبهة‌في‌عدم‌االنحالل،وأخ[[ري‌يك[[ون‌المعل[[وم‌باالجم[[ال‌مما‌ينطبق‌علي‌المعلوم‌بالتفص[[يل،وانك[[ان‌زم[[ان‌العلم‌مت[[أخرا،ففي
هذا‌المورد‌ال‌محالة‌قد‌ينحل‌العلم‌االجمالي‌الي‌التفصيلي.ولكن‌يستشكل‌علي‌صاحب‌الكفاية‌‌بانه‌في‌المقام‌احتمال‌ث[[الث‌وه[[و‌ان‌المعل[[وم‌بالتفص[[يل،وانك[[ان‌مقارن[[ام[[ع‌المعل[[وم‌باالجم[[ال‌اال‌ان[[ه‌اليعلم‌باالنطباق،ب[[له[[و‌محتم[[ل‌لم[[ا‌اذا‌علمن[[ا‌بنجاس[[ةاح[[د‌اإلن[[ائين‌بمالقاته‌مع‌الدم‌ثم‌علمن[[ا‌بنجاس[[ةاح[[دهما‌المعين‌ايض[[ا‌بمالقات[[هم[[ع‌الدم‌في‌ذلك‌الزمان،اال‌انه‌يحتمل‌ان‌يكون‌الدم‌دم[[ا‌آخ[[را‌ففي‌ه[[ذا‌الم[[ورد‌انحالل‌العلم‌االجم[[الي‌في‌غاي[[ةالص[[عوبة‌‌والمق[[ام‌من‌ه[[ذا
149
القبي[[[ل؛اذ‌النعلم‌ب[[[انالم[[[وارد‌ال[[[تي‌وج[[[دناها‌هي‌عين‌المعل[[[وم‌باالجمال،بل‌نحتمل‌انها‌غيره،وقد‌اختلف‌االعالم‌في‌المق[[ام‌فبعض[[هم
الل[[ه‌اس[[رارهمق[[دسوالسيد‌الخ[[وئي‌وش[[يخنا‌االس[[تاذ‌‌كصاحب‌الكفاية‌ذهبوا‌الي‌االنحالل.
وتوضيحذلك؛انا‌اذا‌علمنا‌بنجاس[[ةاح[[د‌اإلن[[ائين‌س[[اعةثماني[[ة‌ص[[باحا‌بمالقات[ه‌بال[دم،ثم‌علمن[ا‌تفص[يال‌بنجاس[ةاح[د‌اإلن[[ائين‌س[اعةتس[عة‌صباحا‌بمالقاته‌بالدم‌ايضا‌ونعلم‌ان‌هذه‌النجاسة‌ح[[دثت‌س[[اعةثماني[[ةايضا،ولكن‌الندري‌ان‌هذا‌الدم‌عين‌الدم‌المعلوم‌باالجم[[ال‌و‌نفس[[هاو
س[ره:ان‌العلم‌االجم[[الي‌انح[ل‌حقيق[[ة‌غيره؛قال‌السيد‌الخوئي‌ق[[دس‌في‌المقام‌حيث‌بعد‌ساعة‌التاسعة‌‌النعلم‌اجماال‌بنجاس[[ةاح[[د‌اإلن[[ائين‌س[[اعةثماني[[ة،ب[[ل‌نعلم‌تفص[[يال‌بنجاس[[ةاحداإلن[[اء‌المعين‌ونش[[ك‌في‌نجاس[[ةاالن[[اء‌اآلخ[[ر،والش[[بهة‌‌في‌اعتب[[ار‌بق[[اء‌العلم‌االجم[[الي‌للتنج[[ز‌سابقا؛والوجه‌في‌ذلك‌ان‌الحجة‌كما‌يلزم‌ح[[دوثها‌للتنج[[ز‌ك[[ذلك‌يل[[زم
بقائها‌له.واليقاس‌مانحن‌فيه‌بما‌اذا‌علمنا‌بنجاسة‌‌احد‌اإلنائين‌ساعة‌‌ثماني[[ة،ثم‌علمنا‌بنجاس[[ةاالن[[اء‌المعين‌س[[اعةتس[[عة‌‌بالنجاس[[ة‌‌الحاص[[لة‌‌مت[[أخرة‌‌ونعلم‌انها‌غيرها؛اذ‌في‌هذا‌المث[[ال‌وان‌زال‌العلم‌االجم[[الي‌بق[[اء؛اي‌من‌ساعة‌‌تسعة‌‌الي‌بعدها‌اال‌ان‌العلم‌االجمالي‌بنجاس[[ةاح[[د‌االن[[ائين
الي‌ساعة‌‌التاسعة‌باق‌حتي‌بعد‌ساعة‌‌تسعة‌‌بخالف‌المقام.ولكن‌ذهب‌جماعة‌‌كالمحقق‌العراقي‌والسيد‌الصدر‌رحمة‌الله‌عليهم[[ا‌الي‌ع[[دم‌االنحالل،والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌ق[[وام‌العلم‌االجم[[الي‌يك[[ون‌بالقضية‌‌المنفصلة‌الحقيقية‌وزوال[[ه‌ب[[زوال‌ه[[ذه‌القض[[ية‌وه[[ذا‌المن[[اط‌كلي‌الب[[د‌وان‌يطب[[ق‌في‌ك[[لم[[وارد‌االنحالل‌الحقيقي،وفيالمق[[ام‌اليصدق‌هذا‌المناط،والوجهفيذلك؛انا‌اذا‌علمنا‌بنجاس[[ةاحداإلن[[ائين‌من‌جهة‌‌مالقاته‌للدم‌فنقول:"اما‌هذا‌اإلناء‌نجس‌او‌اإلن[[اء‌اآلخ[[ر"وبع[[د‌ساعة‌‌التاس[[عة‌‌ايض[[انق[[ول:"ام[[اه[[ذا‌اإلن[[اء‌القي‌ال[[دم‌الفالني‌او‌ذاك‌اإلناء"اذ‌النعلم‌ب[[ان‌اإلن[[اء‌‌المعين‌ه[[و‌اإلن[[اء‌ال[[ذي‌القي‌ال[[دم‌المعل[[وم
باالجمال.اليقال:اذا‌علمنا‌بنجاسته‌تفصيال‌فال‌معني‌الن‌يقال‌اما‌هذا‌اإلن[[اء‌نجس‌او‌ذاك‌اإلناء؛فانه‌يق[[ال:انه[[ذا‌يص[[دق‌فيم[[ا‌اذا‌علمن[[ا‌بنجاس[[ة‌‌اإلن[[اء‌المعين‌س[[اعةثماني[[ة‌بنجاس[[ةأخ[[ري‌غ[[يرالمعلوم‌باالجم[[ال،م[[ع‌ان‌السيدالخوئي‌اليلتزم‌باالنحالل‌الحقيقي‌فيه؛والوجهفيذلك:ان‌مناط‌االنحالل‌هو‌العلم‌بوج[[ود‌المعل[[وم‌باالجم[[ال‌في‌اح[[دهما‌المعين‌بحيث‌انضمام‌الطرف‌اآلخر‌وعدم‌انضمامه‌اليكونان‌دخيلين‌في‌تحق[[ق‌العلم
االجمالي‌وعدمه.وه[[ذا‌مطلب‌ص[[حيح‌ثبت‌في‌محل[[ه،نعم‌لالنحالل‌الحكمي‌وه[[و‌جري[[ان‌االصل‌في‌الطرف‌اآلخ[[ركالم‌آخ[[ر،وش[[بهة‌عويص[[ةت[[أتي‌في‌محل[[ه‌ان
شاء‌الله،هذا‌كله‌في‌الوجه‌االول.
150
؛في‌الكفاي[[ةفيج[[وابه[[ذا‌االس[[تدالل‌ف[[ان‌العلماما الوجه الثاني‌االجم[[الي‌دائرت[[ه‌من‌اول‌االم[[رض[[يق‌وه[[و‌اختص[[اص‌اط[[راف‌العلم‌االجمالي‌بما‌اذا‌تفحص‌عما‌يخالفه‌في‌االخبار‌الموجودة‌في‌ما‌باي[[دينا‌لظفربه؛ولذا‌يكون‌المعلوم‌باالجم[[ال‌من‌االول‌ذا‌عالم[[ة‌‌منطبق[[ة‌علي‌ما‌وجدناه‌من‌المخصصات‌والمقيدات،وهذا‌جواب‌صحيح.هذا‌كله‌في
الجواب‌عن‌الدليل‌الرابع. : للظاهر بالراي التفسير عن الناهية االخبار شمول الخامس الدليل
علي‌ع[[دم‌حجي[[ة‌‌ظ[[واهر‌الق[[رآن‌الك[[ريم‌وه[[واما الدليل الخامس‌دعوي‌شمول‌االخبار‌الناهية‌‌عن‌تفسير‌الق[[رآن‌ب[[الرأي‌األخ[[ذ‌بظ[[واهر
القرآن.ان‌حم[[ل‌الظ[[اهر‌علي‌ظ[[اهرهاوال:فق[[الص[[احب‌الكفاي[[ة‌‌في‌جواب[[ه
ليس‌من‌التفسير؛النه‌كشف‌القناع،وال‌قناع‌للظاهر؛الن‌القناع‌يص[[دقعلي‌امرمخفي.
لو‌سلمنا‌ان‌األخذ‌بالظاهر‌من‌مصاديق‌التفسير‌فليس‌هو‌بمنهيثانيا:عنه؛اذ‌النهي‌عن‌التفسير‌بالرأي‌ال‌عن‌مجرد‌اي‌تفس[[ير‌والش[[بهة‌في‌عدم‌صدق‌التفسير‌بالرأي‌علي‌األخذ‌بالظ[[اهر،الن‌الم[[راد‌ب[[الرأي‌ه[[و‌االعتبار‌الظني‌الذي‌ال‌اعتبار‌به‌وانما‌كان‌منه‌حمل‌الظاهر‌علي‌خالف‌ظاهره‌لرجحانه‌بنظره،او‌حمل‌المجمل‌علي‌محتمله‌بمجرد‌مساعدته‌ذاك‌االعتبار‌الظ[[ني‌من‌دون‌الس[[ؤال‌عن‌االوص[[ياء‌كم[[اه[[و‌في‌بعض
.7االخبار‌انه‌لو‌سلمنا‌صدق‌التفسير‌بالرأي‌علي‌األخ[[ذ‌بالظ[[اهر‌وش[[مولثالثا:
االخبار‌الناهية‌له‌فال‌محيص‌عن‌حملها‌علي‌غ[[ير‌م[[ورد‌األخ[[ذ‌بالظ[[اهر‌جمعا‌بين‌هذه‌االخبار‌وبين‌ما‌دل‌علي‌جواز‌التمسك‌بالقرآن؛مثل‌خبر‌الثقلين‌وعرض‌االخبار‌المتعارضة‌‌علي‌الق[[رآن‌و‌رد‌الش[[رط‌المخ[[الف
للقرآن‌وغير‌ذلك.س[[ره‌في‌بعض‌م[[ا‌اج[[ابهذا‌وقد‌استش[[كل‌المحق[[ق‌االي[[رواني‌ق[[دس
صاحب‌الكفاية‌‌عن‌االخبار‌الناهية‌عن‌التفسير‌بالرأي‌التي‌اس[[تدل‌به[[ا‌سره:ان‌الج[[واب‌الص[[حيح‌ه[[و‌انعلي‌عدم‌حجية‌الظواهر‌فقال‌قدس
التفسير‌هوكشف‌المعاني‌المحجوبة‌دون‌الظ[[اهرة‌الواض[[حة؛اذ‌األخ[[ذ‌بالظاهر‌ه[[و‌الترجم[[ة‌‌وايض[[ا‌العم[[ل‌طب[[ق‌الكالم‌من‌دون‌نس[[بة‌ارادة
عم[[اني7 ير‌الن بن‌الحسين‌المرتضى‌في‌رسالة‌المحكم‌و‌المتشابه‌نقال‌من‌تفس[[ -عليألوهليه‌السالمبإسناده‌اآلتي‌عن‌إسماعيل‌بن‌جابر‌عن‌الصادق‌ع س[[ ...إلى‌أن‌قال‌ثم
ذي‌لم‌ينسخه‌شيء ه‌فقال‌أما‌المحكم‌ال عليه‌السالم‌عن‌تفسير‌المحكم‌من‌كتاب‌الل‌الكت[[اب‌و‌أخ[[ر أم ذي‌أنزل‌عليك‌الكتاب‌منه‌آيات‌محكم[[ات‌هن هو‌ال وجل فقوله‌عزهم‌لم‌يقفوا‌على‌معناه‌و‌لم‌يعرفوا اس‌في‌المتشابه‌ألن ما‌هلك‌الن متشابهات‌اآلية‌و‌إنياء حقيقته‌فوضعوا‌له‌تأويال‌من‌عند‌أنفسهم‌بآرائهم‌و‌استغنوا‌بذلك‌عن‌مسألة‌األوص[[ه‌صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم‌وراء‌ظهورهم.]وسائل‌الشيعة،ب و‌نبذوا‌قول‌رسول‌الل
[61من‌ابواب‌صفات‌القاضي،ح13
151
مفاده‌الي‌متكلم‌اليعد‌تفسيرا‌فيعمل‌علي‌طبق‌ظ[[اهر‌الق[[رآن‌قض[[اء-سره‌علي‌م[[اق[[الص[[احب‌الكفاي[[ةق[[دسلحجية‌الظهور،ثم‌اورد‌قدس
سره‌حيث‌قال"ان‌المراد‌بالرأي‌هو‌االعتبارالظني‌ال[[ذي‌ال‌اعتب[[ار‌ب[[ه،مثل‌حمل‌اللفظ‌علي‌خالف‌ظاهره‌لرجحانه‌بنظ[[ره‌او‌حم[[ل‌المجم[[ل‌علي‌محتمل[[ه‌بمج[[رد‌مس[[اعدته‌ذاك‌االعتب[[ار"ب[[ان‌ال[[رأي‌ه[[و‌مطل[[ق‌االعتقاد‌بالشئ‌عن‌اجتهاد‌واستدالل‌ولو‌عن‌طريق‌معتبر؛ول[[ذا‌يطل[[ق
الرأي‌علي‌ما‌استنبطه‌الفقيه‌من‌االدلة‌‌الشرعية.:ان‌الح[[ق‌م[[ع‌ص[[احب‌الكفاي[[ة؛اذ‌المقص[[ود‌ب[[الرأي‌في‌ه[[ذهوفيه
س[[ره،وليسالروايات‌بع[[د‌التأم[[ل‌فيه[[ام[[اذك[[ر‌ص[[احب‌الكفاي[[ةق[[دسالمقصود‌من‌الرأي‌فيها‌معناه‌اللغوي.س[[رهس[[ره‌ايض[[ا‌ان[[ه‌ق[[ال‌ق[[دسوهكذا‌اورد‌علي‌صاحب‌الكفاية‌ق[[دس
استدل‌باخبار‌تدل‌علي‌الرجوع‌الي‌الكت[[ابوم[[ع‌تعارض[[هام[[ع‌االخب[[ار‌الناهي[[ة‌‌عن‌التفس[[ير‌ب[[الرأي‌الب[[د‌وان‌تحم[[ل‌علي‌غ[[ير‌م[[ورد‌األخ[[ذ‌بالظواهر،بعدم‌تمامية‌تل[[ك‌االخب[[ار‌في‌نفس[[ها،والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ام[[اح[[ديث‌الثقلين‌ف[[ان‌مع[[ني‌وج[[وب‌األخ[[ذ‌بالكت[[ابه[[و‌وج[[وب‌األخ[[ذ‌بمضمونه‌وهذا‌مما‌الينكره‌احد،وام[[ا‌تع[[يين‌المض[[مون‌باألخ[[ذب[[القرآن‌من‌دون‌دالل[[ةالع[[ترة‌‌الط[[اهرة‌فه[[ذا‌الح[[ديت‌الي[[دل‌علي[[هوه[[و‌اول‌الكالم.وبعبارة‌‌أخري‌انما‌الكالم‌و‌االختالف‌في‌تع[[يين‌الص[[غري،وام[[ا‌األخذ‌بالكبري‌فالبحث‌فيه؛والحديث‌اليدل‌عليه؛اذ‌ليس‌مف[[اد‌الح[[ديث‌ان‌القرآن‌مستقل‌في‌قبال‌العترة‌‌البد‌من‌التمس[[ك‌ب[[ه‌بحيث‌ك[[لم[[ا
يفهمه‌االنسان‌من‌الكتاب‌يجوز‌العمل‌به؛بل‌يجب‌العمل.واما‌ما‌دل‌علي‌جواز‌األخذ‌بما‌وافق‌الكتاب‌فهو‌ايضا‌اجنبي‌عن‌محل‌الكالم؛اذ‌مح[[ل‌الكالم‌ه[[و‌األخ[[ذ‌بظ[[اهر‌الق[[رآن‌من‌دون‌ورود‌رواي[[ة‌منهم‌عليهم‌السالم‌علي‌طبقه‌م[[ع‌ان‌الرواي[[ةت[[دل‌علي‌حجي[[ةظه[[ور
القرآن‌مع‌ورود‌رواية‌‌علي‌طبقه.واما‌ما‌دل‌علي‌رد‌ما‌خالف‌الكتاب‌من‌الشروط‌فاورد‌عليه‌ايضا‌بان[[ه‌يدل‌علي‌ما‌خ[[الف‌مض[[مون‌الكت[[اب‌وال‌اش[[كال‌في‌بطالن‌م[[ا‌خ[[الف‌مضمون‌الكتاب‌وال‌داللة‌‌علي‌جواز‌تشخيص‌ما‌خالف‌الكتاب‌لكل‌احد‌باألخ[[ذ‌بظ[[واهره‌م[[ع‌ان[[همح[[ل‌الكالم‌و‌االختالف‌بين‌االص[[وليين‌و
االخباريين.س[[ره؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌انوفيه:ان‌الحق‌م[[ع‌ص[[احب‌الكفاي[[ةق[[دس
المقصود‌من‌هذا‌الدليل‌هو‌تشخيص‌الشرط‌الصحيح‌عن‌الباطل‌فيم[[ا‌لم‌يرد‌في‌مورد‌رواية‌‌ودليل‌عن‌المعصوم‌عليه‌السالم‌وه[[ذاالمع[[ني‌له‌اال‌األخذ‌بالظاهر،اللهم‌اال‌ان‌يقال‌انه‌مختص‌بموارد‌النصوص؛ولكن
س[[ره‌ان‌اآلي[[ات‌ال[[تي‌وردت‌في‌م[[ورداج[[اب‌ص[[احب‌الكفاي[[ةق[[دسالشروط‌ال‌نص‌فيها‌بل‌كلها‌ظاهرة‌في‌معانيها.
واما‌الروايات‌التي‌تمسك‌فيها‌المعصوم‌علي[[ه‌الس[[الم‌بظ[[اهر‌الكت[[اب‌فاورد‌عليه‌المحقق‌االي[[رواني‌عليه[[ابان[[ه‌انم[[ا‌يتم‌االس[[تدالل‌به[[اعلي
152
المدعي‌اذا‌كان‌االمام‌عليه‌السالم‌بصدد‌التنبيه‌علي‌التمس[[ك‌وارج[[اع‌الناس‌الي‌األخذ‌بظاهر‌الكتاب،وهو‌ممنوع؛بل‌المقصود‌منه[[ا‌ان‌ه[[ذه‌االحك[[ام‌يعرفه[[ا‌من‌الق[[رآن‌اه[[ل‌المعرف[[ةب[[ه‌ح[[تي‌في‌مث[[ل‌رواي[[ة‌عبداالعلي‌حيث‌قال‌عليه‌السالم:"هذا‌و‌اشباهه‌يعرف‌من‌كتاب‌الل[[ه"،"ما‌جعل‌عليكم‌في‌الدين‌من‌حرج"ثم‌قال:"امسح‌عليه"مشيرا‌الي‌المرارة‌التي‌وضعها‌علي‌اص[[بعه،والش[[اهد‌علي‌ذل[[كل[[و‌كن[[ا‌و‌اآلي[[ة‌‌الشريفة‌مع‌الغض‌عن‌هذه‌الرواية،اليستفاد‌من‌اآلية‌‌ه[[ذا‌الحكم،ب[[ل‌نهاية‌‌ما‌دل‌عليه‌آية‌الحرج‌هو‌عدم‌وجوب‌المسح‌علي‌الرجل‌و‌ج[[واز
التيمم.و‌هكذا‌استشكل‌علي‌ما‌دل‌علي‌عدم‌العذر‌لمن‌سمع‌آية‌التقص[[ير‌ثم‌ترك‌األخذ‌بظاهر‌مث[[لم[[ا‌ورد‌فيمن‌اتم‌في‌الس[[فر‌من‌ان[[ه"انق[[رء‌عليه‌آية‌التقصير‌اعاد‌واال‌فال"مع‌انه‌لو‌لم‌يكن‌ظ[[اهر‌الق[[رآن‌حج[[ة‌ال‌معني‌لهذه‌الرواية،بان‌هذه‌الرواية‌‌تقيد‌بم[[ا‌ورد‌في‌رواي[[ات‌أخ[[ر‌من‌انه"ان‌قرئت‌عليه‌آية‌التقصير‌و‌فسرت‌له"؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌اآلية‌‌من‌اآليات‌التي‌اليكون‌ظاهرها‌حجة‌‌لظهور"ال‌جناج"في‌الترخيص‌ولذاتحتاج‌اآلية‌بالرجوع‌الي‌ما‌ورد‌من‌االمام‌عليه‌السالم‌في‌تفسيرها.
س[ره‌اليج[وز‌االس[[تدالل‌علي‌ج[واز‌األخ[ذوهك[ذا‌ق[[ال‌االي[[رواني‌ق[دس‌بظاهر‌الق[رآن‌بم[ا‌ورد‌من‌االم[ام‌علي[ه‌الس[الم‌في‌ج[[واب‌من‌اط[[ال‌الجلوس‌في‌بيت‌الخالء‌الستماع‌الغن[[اء"ام[[اس[[معت‌ق[[ول‌الل[[ه‌ع[[ز‌و‌جل"ان‌السمع‌و‌البصر‌و‌الفؤاد‌كل‌اولئك‌كان‌عنه‌مسئوال"والوجه‌في‌ذلك‌ان‌اآلية‌لو‌كانت‌دليال‌علي‌حرم[[ة‌اس[[تماع‌الغ[[ني‌ص[[ح‌االس[[تدالل‌بالرواية‌‌في‌المقام،بل‌اآلية‌‌في‌مقام‌بيان‌تعذيب‌الله‌سبحانه‌و‌تعالي‌علي‌ارتكاب‌المعاصي‌و‌هذا‌الشخص‌كان‌يعلم‌حرم[[ة‌االس[[تماع،ولكن‌يعتذر‌عن‌ارتكاب‌الذنب‌بحيل،والعذاب‌علي‌المعاصي‌و‌العقوبة‌‌عليه[[ا
من‌القطعيات‌التي‌ثبتت‌بضرورة‌الدين‌وليست‌من‌ظاهر‌اآلية.وفي[[ه‌ان‌الظ[[اهر‌من‌كالم‌االم[[ام‌علي[[ه‌الس[[الم‌ان[[ه‌اس[[تدل‌باآلي[[ة‌ال‌بض[[رورة‌ال[[دين‌علي‌العق[[اب‌وان‌اآلي[[ة‌ك[انت‌من‌المطلق[ات‌وليس[[ت‌نصا،وام[اعم[وم‌الع[ذاب‌والعقوب[ة‌‌علي‌جمي[ع‌المعاص[ي‌ي[وم‌القيام[ة‌فليس‌من‌القطعيات‌والضروريات،ب[[ل‌من‌المحتمالت‌الحتم[[ال‌عف[[وه‌سبحانه‌وتعالي‌عن‌المؤمن‌برحمته‌ورأفت[[ه‌وببرك[[ة‌محم[[د‌وآل[[ه‌ص[[لي‌الله‌عليه‌وآله‌وس[[لم،كم[[ا‌نرج[و‌العف[[و‌من[ه‌تب[[ارك‌وتع[[الي‌عن‌جمي[[ع‌جرمي‌وجوري‌علي‌نفسي‌في‌هذه‌الليلة‌و‌هي‌ليلة‌الجمع[[ة‌‌بح[[ق‌من‌كان‌زيارته‌في‌ليلة‌الجمع[ة‌او‌يومه[ا‌برائ[ة‌عن‌الن[ار‌فاجرن[ا‌من‌الن[ار
بحقك‌يا‌كريم‌يا‌عظيم‌العفو‌و‌يا‌حسن‌التجاوز‌و‌يا‌واسع‌المغفرة.
التحريف وقوع بدعوي القران ظواهر حجية علي االشکال‌س[ره‌ان[ه‌يمكن‌ان‌يستش[كل‌في‌حجي[ةثم‌قال‌ص[احب‌الكفاي[ةق[[دس
ظواهر‌القرآن‌بدعوي‌وقوع‌التحريف‌في[[هام[[ا‌باس[[قاط‌او‌تص[[حيف،ثم
153
سره‌بان‌هذه‌الدعوي‌وان‌ك[[انت‌غيربعي[[دة؛كم[[ايش[[هد‌ب[[هاجاب‌قدس‌بعض‌االخب[[ار،ويس[[اعده‌االعتب[[ار‌حيث‌ان‌ال[[داعي‌علي‌تحري[[فه[[ذا‌الكتاب‌المهم‌كثير‌الغراض‌الدني[[ة‌الدنيوي[[ة؛ولكن‌م[[ع‌ذل[[ك‌التمن[[ع‌عن
حجية‌‌ظواهره‌لعدم‌العلم‌بوقوع‌الخلل‌فيها‌بذلك‌اصال،هذا‌اوال.ثانيا:لو‌سلم‌بوق[[وع‌الخل[[لب[[الظواهر‌فاليق[[دح‌بظ[[واهر‌الق[[رآن‌لع[[دم‌العلم‌بوقوع‌التحريف‌المغير‌للمعني‌في‌آيات‌االحكام‌والعلم‌االجمالي‌بوق[[وع‌التحري[[ففيه[[ا‌او‌في‌غيره[[ا‌من‌الظ[[واهر‌اليض[[ر‌بحجي[[ة‌آي[[ات‌االحكام‌لعدم‌حجية‌ظاهر‌سائر‌اآليات‌لعدم‌معني‌التنجز‌والتعذر‌فيه[[ا.والتعارض‌انما‌يكون‌فيما‌اذا‌كان‌كل‌اطراف‌العلم‌االجمالي‌حج[[ة‌واال‌اليكاد‌ينفك‌ظاهر‌عن‌العلم‌االجمالي؛حيث‌يعلم‌االنسان‌بعض‌الظواهر‌في‌العالم‌مخ[[الف‌للم[[راد‌الج[[دي‌وه[[ذا‌الي[[وجب‌رف[[ع‌الي[[د‌عن‌ظ[[اهر
الرواية‌او‌الكتاب.ثم‌قال:"فافهم"لعله‌اشارة‌الي‌الفرق‌بين‌ما‌نحن‌فيه‌ومورد‌النقض؛والوجه‌في‌ذلك‌ان‌مورد‌النقض‌ليس‌ظ[[اهر‌الرواي[[ة‌‌او‌الكت[[اب‌مق[[وم‌العلم‌االجمالي،بل‌العلم‌االجمالي‌موجود‌سواء‌‌انضم‌اليه‌ه[[ذا‌الظ[[اهر‌ام‌ال،بخالفالمقام؛فان‌ظ[[اهر‌آي[[ات‌االحك[[ام‌مق[[وم‌للعلم‌االجم[[الي
بحيث‌لو‌يفرز‌هذه‌الظواهر‌عن‌سائر‌الظواهر‌لزال‌العلم‌االجمالي.لكن‌قد‌اورد‌ش[[يخنا‌االس[[تاذ‌الت[[بريزي‌علي‌م[[ا‌اج[[اب‌ص[[احب‌الكفاي[[ة
سره‌عن‌العلم‌االجمالي‌بوقوع‌التحريف‌بايرادات:قدس‌‌ان‌التحري[[ف‌في‌الق[[رآن‌دع[[وي‌واهي[[ة؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌اناالول:
القرآن‌بلحاظ‌اهميته‌واهتم[[ام‌المس[[لمين‌ب[[هوك[[ثرة‌‌حفاظ[[ه‌اليحتم[[ل‌وق[[وع‌التحري[[ففي[[ه‌بالنقيص[[ة‌واالس[[قاط‌والتص[[حيف،وام[[ا‌التحري[[ف
بالزيادة‌فعدمه‌اجماعي‌اليحتمله‌احد‌ولتوضيح‌المطلب‌مجال‌آخر.االيراد‌علي‌م[[ا‌اجاب[[ه‌اوال‌عن‌الش[[بهة‌من‌ع[[دم‌العلم‌بوق[[وعالثاني:
الخلل‌في‌الظواهر‌اصال،بان‌احتمال‌كون‌المحذوف‌قرينة‌علي‌تغي[[ير‌الظاهر‌عن‌ظاهره‌يكفي‌في‌اسقاط‌حجي[[ة‌الكتاب؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌سيرة‌العقالء‌لم‌يحرز‌علي‌العمل‌بكتاب‌يعلم‌بح[[ذف‌مق[[دار‌من[[هو
يحتمل‌كون‌المحذوف‌قرينة‌علي‌خالف‌الظواهر‌الموجودة.سره‌من‌عدم‌حجية‌سائر‌اآلي[[ات‌غ[[ير‌اآلي[[ات‌ان‌ما‌قاله‌قدسالثالث:
االحك[[ام‌من‌جهة‌ع[[دم‌االث[[ر‌لحجيته[[ا،من[[وط‌علي‌مس[[لكه‌من‌جع[[ل‌المنجزية‌‌والمعذرية‌‌في‌باب‌االمارات،وام[[ا‌علي‌م[[اس[[لكنا‌من‌اعتب[[ار‌الظاهر‌علما‌بالواقع‌فيكون‌جميع‌اآليات‌ذوي‌اثر‌بلحاظ‌اسناد‌المدلول
الي‌الله‌سبحانه‌وتعالي،وجواز‌االخبار‌به.ثم‌اجاب‌عن‌االشكال‌بوجهين‌آخرين:
ان[[هل[[وك[[ان‌في‌المح[[ذوف‌قرين[[ة‌‌علي‌خالف‌الظ[[اهرالوجه االول:لتعرض‌االئمة‌‌عليهم‌السالم‌الي‌بي[[انالم[[راد‌و‌موض[[ع‌التحري[[ف،اوال
اقل‌من‌بيان‌الحكم‌المراد‌من‌اآلية.
154
ان‌الق[[رآن‌الموج[[ود‌فيم[[ا‌باي[[دينا‌بعين[[ه‌ه[[والق[[رآنالوجه الث44اني: الموج[[ود‌في‌عص[[ر‌الص[[ادقين‌عليهم[[ا‌الس[[الم‌وق[[د‌ام[[راالن[[اس‌الي‌الرجوع‌به‌بلحاظ‌ضابطة‌‌الشرط‌الجائز‌او‌في‌االخبار‌المتعارضة‌‌وغ[[ير
ذلك.هذا‌تمام‌كالمه‌رحمة‌الله‌عليه.ولكن‌في‌كالمه‌جهات‌من‌االبهام:
ان‌القرآن‌اليقاس‌بالكتاب‌الم[[دون‌المتع[[ارف؛والوج[[هالجهة االولي:في‌ذلك‌ان‌مؤل[[ف‌الكت[[اب‌اراد‌تفهيم‌مقاص[[ده‌بمجم[[وع‌الكت[[اب،ول[[ذا‌يكون‌كله‌كالخط[[اب‌المتص[[ل،بخالف‌الق[[رآن‌الش[[ريف‌فان[[ه‌ان[[زل‌في‌طول‌ثالث‌وعشرين‌سنة‌واليفهم‌الل[[ه‌تع[[الي‌مقاص[[ده‌الش[[ريفة‌‌بك[[ل‌الكتاب‌وفي‌مث[[له[[ذا‌الكت[[اب‌تك[[ون‌الس[[يرة‌‌علي‌العم[[ل،ول[[ذا‌بعض‌الناس‌اذا‌سمعوا‌آية‌من‌آياته‌يأخذون‌بها‌والينتظ[[رون‌الي‌ن[[زول‌آي[[ات‌آخر‌بخالف‌الكت[[اب،فان[[ه‌من‌ق[[رأ‌ص[[فحات‌من[[ه‌اليج[[وز‌العم[[لب[[ه‌بال
مراجعة‌‌سائر‌الكتاب.ان‌جواز‌االس[[ناد‌مض[[افا‌الي‌االش[[كال‌في‌اص[[ل‌مبن[[اهالجهة الثانية:
كما‌مض[ي‌في‌محل[ه،الي[وجب‌تع[ارض‌االص[ول‌في‌اط[رافسرهقدس‌العلم‌االجم[[الي،ول[[ذا‌اع[[ترف‌وال[[تزم‌بجري[[ان‌االستص[[حاب‌المثبت‌للتكلي[[ف‌في‌اط[[راف‌العلم‌االجم[[الي؛كم[[ا‌في‌اإلن[[ائين‌الل[[ذين‌تك[[ون‌الحالة‌‌السابقة‌‌فيهما‌النجاسة‌‌وعلم‌بطهارة‌‌احدهما؛الوجه‌في‌ذلك‌ان‌التعارض‌انما‌يكون‌في‌االثر‌المترتب‌علي‌الواقع،وام[[ا‌اآلث[[ار‌المترتب[[ة‌علي‌العلم‌بالواقع‌حيث‌يكون‌االستص[[حاب‌حاكم[[ة‌‌بالحكوم[[ة‌‌الواقعي[[ة
علي‌حرمة‌الكذب‌فالتوجب‌التعارض.س[[ره‌ب[[ان‌الظ[[واهر‌حيثنعم‌قد‌يستشكل‌علي‌ص[[احب‌الكفاي[[ةق[[دس
تكون‌من‌االمارات‌وتكون‌مثبتاتها‌حجة‌يترتب‌االثر‌علي‌حجي[[ة‌‌ظ[[واهر‌غير‌آيات‌االحكام‌بلحاظ‌م[[دلولها‌االل[[تزامي‌من‌جه[[ة‌‌اثب[[ات‌ان‌الخل[[ل
في‌ظواهر‌آيات‌االحكام.االشكال‌في‌ما‌اجاب‌اوال‌عن‌الشبهة‌من‌لزوم‌تعرضالجهة الثالثة:
االئمة‌عليهم‌السالم‌الي‌بيان‌المراد‌من‌اآلي[[ات‌وموض[[ع‌التحري[[ف‌من‌حيث‌ان‌اللزوم‌من‌جهة‌‌ع[[دم‌وق[[وع‌الن[[اس‌في‌خالف‌الواق[[ع‌وارش[[اد‌الجاه[[ل‌بان[[ه‌يمكن‌ان‌يك[[ون‌ارادة‌خالف‌الظ[[اهر‌في‌الظ[[واهر‌الدال[[ة‌‌علي‌االحكام‌االلزامي[[ة‌‌او‌في‌غيره[[ا،ولكن‌القرين[[ةايض[[ا‌التك[[ون‌علي‌االل[[زام،ب[[ل‌علي‌ثب[[وت‌قي[[د‌في‌العم[[ل‌المس[[تحب،وثاني[[ا:انه[[ذا‌االشكال‌مبتن‌علي‌احراز‌ان‌الشيعة‌يأخذون‌بظ[[واهر‌الق[[رآن‌من‌دون‌ورود‌رواية‌عن‌االئم[[ةعليهمالس[[الموه[[ذا‌اول‌الكالم،وثالث[[ا:ان[[ه‌ق[[د‌مضي‌فيما‌سبق‌عدم‌الدليل‌علي‌بي[[ان‌الحكم‌ال[[واقعي‌في‌ك[[لم[[ورد‌مورد‌اذا‌عمل‌الناس‌حجة‌من‌جه[[ة‌غفلتهم‌وجهلهم‌ب[[الواقع‌كم[[ا‌بين[[اه
مفصال.اختالف القراءات:
155
س[ره:ان‌االختالف‌في‌القرائ[ة‌بم[اي[وجبق[الص[[احب‌الكفاي[[ةق[دس‌االختالف‌في‌الظهور‌مثل"يطهرن"بالتشديد‌والتخفي[[في[[وجب‌االخالل‌بجواز‌التمسك‌و‌االستدالل‌لعدم‌احراز‌م[[اه[[والق[[رآن‌ولم‌يثبت‌ت[[واتر‌القرائ[[[[ات‌و‌ال‌ج[[[[واز‌االس[[[[تدالل‌به[[[[ا‌و‌ان‌نس[[[[ب‌الي‌المش[[[[هور‌تواترها،ولكنه‌مما‌ال‌اصل‌له‌وانما‌الثابت‌جواز‌القرائة‌به[[ا‌وال‌مالزم[[ة‌‌بينهما‌ولو‌فرض‌جواز‌االستدالل‌بها‌فال‌وجه‌لمالحظة‌‌الترجيح‌بينها‌بعد‌كون‌االصل‌في‌تعارض‌االمارت‌هو‌سقوطها‌عن‌الحجي[[ة‌في‌خص[[وص‌المؤدى‌بناء‌على‌اعتبارها‌من‌ب[[اب‌الطريقي[[ة‌والتخي[[ير‌بينه[[ا‌بن[[اء‌على‌الس[[ببية‌م[[ع‌ع[[دم‌دلي[[ل‌على‌ال[[ترجيح‌في‌غ[[ير‌الرواي[[ات‌من‌س[[ائر‌األمارات‌فالبد‌من‌الرجوع‌حينئذ‌إلى‌األص[[ل‌أو‌العم[[وم‌حس[[ب‌اختالف
المقامات.و‌ما‌قاله‌في‌الكفاية‌‌هنا‌متين.
فتلخص‌مم[[ا‌ذكرن[[ا‌حجي[[ة‌‌ظ[[واهر‌الكت[[اب‌بع[[د‌الفحص‌و‌الي[[أس‌عن‌مخصص[[اتها‌و‌مقي[[داتها‌و‌قرائنه[[ا‌في‌الرواي[[ات‌الص[[ادرة‌عن‌االئم[[ة
المعصومين‌عليهم‌السالم.بقي‌في‌المقام‌نكات‌ينبغي‌التعرض‌لها:
االسالم صدر في الثابت الظهور حجية استصحاب‌‌م[[اج[[اء‌في‌كلم[[ات‌الس[يد‌الص[[در‌علي[[ه‌الرحم[[ة‌منالنكتة االولي:
التمسك‌باستصحاب‌حجية‌الظهور‌الثابت‌في‌صدر‌االسالم‌بعد‌تعارضالروايات‌في‌حجية‌ظاهر‌الكتاب.
ولكن‌الظ[[[اهر‌ع[[[دم‌تمامي[[[ه‌ه[[[ذه‌النكت[[[ة؛والوج[[[ه‌في‌ذل[[[ك‌ان‌السيرة‌العقالئية‌‌وان‌كانت‌علي‌العم[[ل‌بظ[[واهر‌الكت[[اب‌اال‌ان‌الس[[يرة‌‌انما‌تكون‌حجة‌مع‌عدم‌الردع‌ولوفيم[[ابع[[د‌بحيث‌اذا‌ردع‌عن‌الس[[يرة‌‌في‌زمن‌الص[[ادق‌علي[[ه‌الس[[الم‌يكش[[ف‌عن‌ع[[دم‌حجيته[[ا‌من‌ص[[در‌االسالم‌ال‌من‌زمان‌صدور‌الردع؛والوجه‌في‌ذلك‌حيث‌ان‌بيان‌االحكام‌ت[[دريجي‌فاليكش[[ف‌من‌ع[[دم‌ال[[ردع‌في‌اول‌االس[[الم‌رض[[االش[[ارع‌بالسيرة‌‌بعد‌ما‌علمنا‌ان‌االحكام‌الشريعة‌‌كلها‌لما‌يتبين،بل‌تبين‌فيم[[ابع[[د‌وال‌دلي[[ل‌من‌العق[[ل‌او‌الش[[رع‌علي‌ل[[زوم‌ردع‌الس[[يرة‌في‌ذل[[ك‌الزمان،نعم‌انهم‌معذورون‌لتخيل‌حجية‌الظ[[واهر؛ول[[ذا‌يرتف[[ع‌القط[[ع‌السابق‌هذا‌اوال،وثانيا‌يحتمل‌ان‌يك[[ونظ[[واهر‌الق[[رآن‌حج[[ةبالنس[[بة‌الي‌الموجودين‌في‌صدراالسالم‌وال‌دليل‌علي‌حجيتها‌بالنسبة‌‌الينا؛كما
اليخفي.اللهم‌اال‌ان‌يقال:بالعلم‌بعدم‌الفرق‌بيننا‌وبينهم‌وهذا‌اول‌الكالم.
انه‌قد‌يقال:ان‌في‌اآلية‌الشريفة"فاعتزلوا‌النساء‌فيالنكتة الثانية:المحيض‌والتقربوهن‌حتي‌يطهرن‌فاذا‌تطهرن‌فأتوهن‌من‌حيث‌امركم‌الله"الثمرة‌في‌االختالف‌في‌قرائة"يطهرن"والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌ذي[[ل‌اآلي[[ة‌‌دال‌علي‌الج[[واز‌بع[[د‌التطه[[ر‌اي‌بع[[د‌االغتس[[ال‌ال‌بع[[د‌النق[[اء
ومفهومه‌يدل‌علي‌عدم‌جواز‌الوطي‌قبل‌الغسل.
156
ولكن‌اجاب‌شيخنا‌االستاذ‌اعلي‌الله‌مقامه‌من‌عدم‌دالل[[ةال[[ذيل‌علي‌ذلك؛والس[[ر‌في[[ه‌ح[[رف"الف[[اء"؛اذ‌ظ[[اهره‌تفري[[ع‌ال[[ذيل‌علي‌الص[[در‌وليس‌جملة‌‌مستقلة‌‌حتي‌يؤخذ‌بمفهومه‌ولعله‌ذكر‌بعض‌مفهوم[[ه،نعم
لوكان‌الذيل‌مصدر‌بحرف"الواو"لكان‌دليال‌علي‌ذلك.وهذا‌المطلب‌ايضا‌اليمكننا‌المس[[اعدة‌علي[[ه؛والوج[[ه‌في[[ه‌ع[[دم‌الف[[رق‌ظاهرا‌في‌العرف‌بين"الفاء"و"الواو"اذ‌الوجه‌لتفريع‌البعض‌وبيان[[ه‌اال‌من‌جهة‌الغلبة،وهذا‌الكالم‌بعين[[ه‌يج[[يئ‌في‌ف[[رض"ال[[واو"وال‌اق[[ل‌من
عدم‌ظهور‌اآلية‌عندنا‌فيما‌ذكر.ق[[ال‌المحق[[ق‌االي[[رواني‌ان[[ه‌في‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌بع[[دالنكتة الثالثة :
تعارض‌القراءات‌نرجع‌الي‌الع[[ام‌الفوق[[اني‌وه[[و"نس[[اءکم‌ح[[رث‌لكم‌ف[[أتوا‌ح[[رثكم‌إني‌ش[[ئتم"وم[[عالغضعنه[[ذه‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌‌يحكم
بالحرمة‌لالستصحاب.وفي[[ه:ان‌االستص[[حاب‌التج[[ري‌في‌المق[[ام؛الن[[ه‌من‌االستص[[حاب‌في‌القس[[م‌الث[[الث‌من‌الكلي؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك:ان‌الحرم[[ة‌كانت‌منحل[[ة‌‌ومتعددة‌‌بتعداد‌الوطئ‌بمع[[ني‌ان‌ال[[وطئ‌ال[[ذي‌ك[[ان‌في‌زمن‌الحيض‌كان‌له‌حرمة‌‌مستقلة‌وقد‌انتفت،والوطئ‌ال[[ذي‌ك[[ان‌في‌زمن‌النق[[اء‌من‌الدم‌وقبل‌الغسل‌كانت‌حرمته‌مشكوكة‌من‌االول‌و‌التتحد‌القضية‌‌المتيقن[[[[[ة‌‌والمش[[[[[كوكة.اللهم‌اال‌ان‌يق[[[[[ال‌ان‌ظ[[[[[اهر‌اآلي[[[[[ةالش[[ريفة"ويس[[ئلونك‌عن‌المحيض‌ق[[له[[و‌أذي‌ف[[اعتزلوا‌النس[[اء‌في‌المحيض‌والتقربوهن‌ح[تي‌يطه[رن"ان‌الحرم[ة‌‌الواح[دة‌‌ثبتت‌لط[[بيعي
الوطئ‌في‌حال‌الحيض.ان‌قلت:ان‌الزم‌ذل[[ك‌ان‌ال[[وطئ‌ل[[و‌تحق[[ق‌م[[رة‌‌فالتح[[رم‌الم[[رات‌اآلخر.قلت:ليس‌هكذا؛اذ‌اطالق‌اآلية‌الشريفة‌والضرورة‌واالجماع‌تدل
الوطئ‌ثانية‌بع[[دس[[قوط‌الحرم[[ة‌‌االولي‌وهك[[ذا‌وه[[ذاعلي‌حرمة‌طبيعي‌اليوجب‌االنحالل‌وتعدد‌الحرمة‌‌بتعددالوطئ،اال‌ان‌يقال‌ان‌اثب[[ات‌اح[[د‌االحتم[[[الين‌مش[[[كل‌ونفس‌احتم[[[ال‌التع[[[دد‌تكفي‌لع[[[دم‌جري[[[اناالستصحاب.هذا‌كله‌في‌التفصيل‌بين‌حجية‌‌ظواهر‌الكتاب‌و‌غيرها.
: افهامه يقصد لم من و افهامه قصد من بين التفصيل الثالث المقام‌وهو‌التفصيل‌بين‌من‌قصد‌افهامه‌ومن‌لم‌يقصد‌افهامه‌بمع[[ني‌حجي[[ة
س[[ره.ق[[الالظه[[ور‌لالول‌دون‌الث[[اني‌كم[[ا‌عن‌الم[[يرزا‌القمي‌ق[[دس‌أن‌الظ[[اهر‌ع[[دم‌اختص[[اص‌ذل[[ك‌بمن‌قص[[د س[ره:صاحب‌الكفاية‌قدس
إفهامه‌ول[[ذا‌اليس[[مع‌اعت[[ذار‌من‌اليقص[[د‌إفهام[[ه‌إذا‌خ[[الف‌م[[ا‌تض[[منه‌ظاهركالم‌المولى‌من‌تكليف‌يعمه‌أو‌يخص[[ه‌ويص[[ح‌ب[[ه‌االحتج[[اج‌ل[[دى‌المخاصمة‌واللجاج‌كما‌تش[هد‌ب[[ه‌ص[[حة‌الش[هادةب[[اإلقرار‌من‌ك[[ل‌من
سمعه‌ولو‌قصد‌عدم‌إفهامه‌فضال‌عما‌إذا‌لم‌يكن‌بصدد‌إفهام.قال‌المحقق‌االيرواني:ينبغي‌البحث‌هنا‌في‌مقامين:
157
في‌حجي[[[ة‌الظه[[[ور‌الملقي‌من‌المتكلم‌المتلقي‌من[[[ه‌بجمي[[[عاالول:مكتنفاته‌وقرائنه‌حالي[[ة‌‌ومقالي[[ة‌متص[[لة‌‌ومنفص[[لة‌بحيث‌لم‌يش[[ذ‌مم[[ا‌اعتم[[د‌علي[[ه‌في‌اداء‌مقص[[ده‌ش[[ئ‌وم[[ع‌ذل[[ك‌احتم[[لع[[دم‌مطابقت[[ه لمقصوده‌وانه‌ترك‌القرينة‌المفهمة‌لتمام‌مقصوده‌اما‌عم[[دا‌او‌س[[هوا
سره:الش[[بهة‌في‌حجي[[ةه[[ذا‌الظه[[ور‌بالف[[رق‌بيناو‌اشتباها‌قال‌قدسمن‌قصد‌افهامه‌ومن‌لم‌يقصد‌افهامه.
في‌حجي[[ة‌اص[[الةع[[دم‌القرينة‌عن[[د‌الش[[ك‌فيه[[ا‌وع[[دم‌القط[[عالث[[اني:بوص[[[ول‌تم[[[ام‌م[[[ا‌اعتم[[[د‌علي[[[ه‌المتكلم‌في‌اف[[[ادة‌مقص[[[وده‌الي
سره‌والح[[ق‌في‌ه[[ذا‌المق[[امع[[دم‌الحجي[[ة؛اذ‌بن[[اء‌الشخص،قال‌قدس‌العقالء‌علي‌حمل‌الكالم‌علي‌ظاهره‌االولي‌عند‌ت[[ردد‌االم[[ر‌بين[[ه‌وبين‌صدوره‌متصال‌بما‌يصرفه‌عن‌ظهوره‌او‌منفصال‌عما‌يصرفه‌عن‌حجيته‌ممن[[[وع‌اال‌م[[[ع‌القط[[[ع‌بع[[[دم‌القرين[[[ة،ثم‌ق[[[ال:نعم‌في‌خص[[[وص‌المقصودين‌باالفهام‌اذا‌كان‌المتكلم‌حكيما‌اليبعد‌ذلك‌فان‌تعمده‌لترك‌القرينة‌‌مدفوع‌بمنافاته‌للحكمة‌واحتمال‌الغفلة‌‌عن‌نص[بها‌اليعت[ني‌ب[[ه،وهذا‌بخالف‌غير‌المقصودين‌باالفهام؛فان‌احتمال‌تعمد‌ال[[ترك‌موج[[ود‌ومن‌هن[[اص[[ح‌التفص[[يل‌بين‌من‌قص[[د‌افهام[[ه‌ومن‌لم‌يقص[[دفيه[[ذا
المقام.سره‌هذا‌الق[[ول‌ب[[وجهين؛الوج[[هو‌قرب‌الشيخ‌االعظم‌االنصاري‌قدس
االول‌راجع‌الي‌من[[ع‌الك[بري‌و‌ان[[هالحجي[[ة‌‌للظ[واهر‌بالنس[[بة‌الي‌غ[ير‌المقصودين‌باالفهام،الوجه‌الثاني‌راجع‌الي‌من[[ع‌الص[[غري‌وان[[ه‌الينعق[[د
ظهور‌لالخبار‌بالنسبة‌الي‌غيرالمقصودين‌باالفهام.وهو‌منع‌الكبري‌فقال‌اعلي‌الله‌مقامه‌في‌توضيحهاما الوجه االول:
ان‌الظهور‌اللفظي‌ليس‌حجة‌لن[[ا‌اال‌من‌ب[[اب‌الظن‌الن[[وعي‌وهوك[[ون‌اللفظ‌بنفس[[هل[[و‌خلي‌وطبع[[ه‌مفي[[دا‌للظن‌ب[[المراد‌واذا‌ك[[ان‌مقص[[ود‌المتكلم‌من‌الكالم‌افهام‌من‌قصد‌افهامه‌فيجب‌عليه‌القاء‌الكالم‌علي‌وجه‌اليقع‌المخاطب‌معه‌في‌خالف‌المراد‌بحيث‌لو‌ف[[رض‌وقوع[[ه‌في‌خالف‌مقصود‌المتكلم‌لكان‌اما‌ناشئا‌عن‌غفلة‌المتكلم‌عن‌القائه‌علي‌وج[[[[ه‌يفي‌ب[[[[المراد‌او‌ناش[[[[ئا‌عن‌غفلة‌الس[[[[امع‌من‌االلتف[[[[ات‌الي‌خصوصيات‌الكالم،وكالهما‌مرجوحان‌في‌نفسه‌مع‌انعق[[اد‌االجم[[اع‌من‌العقالء‌والعلم[[اء‌علي‌ع[[دم‌االعتن[[اء‌‌باحتم[[ال‌الغفل[[ة‌‌في‌جمي[[ع‌ام[[ور‌العقالء‌وه[[ذا‌بخالف‌غيرالمقص[[ودين‌باالفه[[ام؛ف[[ان‌وقوع[[ه‌في‌خالف‌الم[[رد‌ليس‌منحص[[را‌في‌غفلت[[ه‌او‌غفل[ة‌المتكلم،ب[[ل‌يمكن‌ان‌يعتم[د‌المتكلم‌في‌ارادة‌خالف‌ظاهركالمه‌الي‌قرينة‌‌قد‌اختفيت‌علينا‌مع‌انها‌ك[[انت‌عن[[د‌المقص[[ود‌باالفه[[ام‌موج[[ودة؛اذ‌اليجب‌علي‌المتكلم‌الق[[اء‌كالمه‌بحيث‌يفي‌بمراده‌اال‌للمقص[[ود‌باالفه[[ام‌دون‌غ[[يره،وفيم[[وارد‌االخب[[ار‌الص[[ادرة‌عن‌المعص[[ومين‌عليهم‌الس[[الم‌احتم[[ال‌الغفل[[ة‌‌في‌المتكلم‌منفي‌عقال،ولكن‌الينحصر‌الوقوع‌خالف‌المراد‌بالغفلة‌‌منا،بل
يحتمل‌وجود‌القرينة‌‌التي‌لم‌تصل‌الينا.
158
اليقال:ان‌احتمال‌القرينة‌‌بعد‌الفحص‌وعدم‌الظفر‌عليها‌مرجوح‌ايض[[ا؛اذ‌العادة‌تحكم‌ولو‌ظنا‌بانها‌لوكانت‌لظفرنا‌بها؛فانه‌يق[[ال:نمن[[ع‌ه[[ذه‌العادة‌‌بعد‌العلم‌بخفاءكثير‌من‌االخب[[ار‌علين[[ا‌وبانه[[ا‌ض[[اعت،ب[[ل‌يمكن‌دعوي‌العلم‌بان‌ما‌اخفي‌علين[[ا‌من‌االخب[[ار‌اك[[ثر‌مم[[ا‌بأي[[دينا‌ه[[ذا‌اوال،ثاني[[ا:ل[[و‌فرض[[نا‌العلم‌او‌الظن‌بع[[دموج[[ود‌القرين[[ةالمتص[[لة‌حين‌الخط[[اب‌لماك[[ان‌ينتفي‌احتم[[ال‌اعتم[[اد‌المتكلم‌علي‌وج[[ود‌الق[[رائن‌الحالي[[ة‌او‌العقلي[[ة‌‌او‌الق[[رائن‌المنفص[[لة‌ال[[تي‌ك[[انت‌معلوم[[ةعن[[د
المخاطب‌وليس‌هذا‌االحتمال‌مرجوحا‌ومنفيا‌ظنا.ان‌قلت:ان[[ان[[دعي‌ان‌الق[[رائن‌لوك[[انت‌لك[[انت‌متص[[لة‌غالب[[ا‌واحتم[[ال‌اعتم[[اد‌المتكلم‌علي‌قرين[[ة‌منفص[[لة‌مرجوح[[ة‌‌لندرت[[ه،قلت:انه[[ذا‌االحتمال‌في‌المتكلم‌العادي‌وان‌كان‌مرجوحا‌اال‌انه‌في‌مورد‌كلم[[ات‌االئم[[[ةعليهمالس[[[الم‌ليس‌مرجوح[[[ابع[[[دمش[[[اهدة‌المخصص[[[ات
والمقيدات‌المنفصلة.منع‌الصغري‌وتوضيحه‌انا‌قد‌نعلم‌بتقطيع‌االخبار‌ول[[ذاالوجه الثاني:
نحتمل‌ان‌الكالم‌المتصل‌بهذا‌الظه[[ور‌ك[[ان‌قرين[[ة‌‌علي‌خالف‌الظ[[اهرفالينعقد‌ظهور‌في‌الكالم.
الجواب‌عن‌ه[[ذهاليصحومما‌قربنا‌ونقلنا‌عن‌الشيخ‌االعظم‌ظهر‌انه‌‌سره‌من‌انه‌الش[[بهة‌في‌العم[[لب[[الظهورالشبهة‌‌بما‌اجاب‌نفسه‌قدس
اللفظي‌واصالة‌‌عدم‌الصارف‌عن‌الظاهر‌بين‌من‌قصد‌افهامه‌ومن‌لم‌يقص[[د‌افهام[[ه.والش[[اهد‌علي‌ذل[[كعم[[ل‌العقالء‌بظه[[ور‌الوص[[ايا‌او‌الرس[[الة‌‌ال[[تي‌كتبت‌في‌الموقوف[[ات‌واالق[[ارير‌م[[ع‌انهم‌لم‌يكون[[وا
احتم[[ال‌القرين[[ةالمنفص[[لة‌في والوجه في ذلكمقصودين‌باالفه[[ام؛موردها‌منفية‌عادة،نعم‌احتمال‌اعتماد‌المتكلم‌علي‌اصطالحات‌خاصة‌‌معلومة‌بينه‌وبين‌المخاطب‌يمكن‌دفعها‌بم[[اق[[الالسيدالص[[در‌من‌ان‌طب[[ع‌العقالئي‌ودي[[دن‌الع[[رف‌علي‌ان‌ظه[[ور‌ح[[الك[[ل‌متكلم‌في‌ان[[ه‌يجري‌عند‌التكلم‌وفق‌لغة‌‌العرف‌والمحاورة‌‌عند‌ما‌يتكلم‌بتل[[ك‌اللغ[[ة‌واليعتمد‌علي‌اصطالحات‌خاصة‌وهكذا‌يمكن‌دفع‌االعتماد‌علي‌القرائن‌الحالي[[ة‌بعم[[ل‌العقالء‌علي‌الوص[[ايا‌واالق[[ارير‌اال‌ان‌احتم[[ال‌الق[[رائن‌المنفصلة‌والتقطيع‌موجود‌ولو‌فرضنا‌العلم‌او‌االطمئن[[ان‌بع[[دم‌الخل[[ل
س[[ره‌وليس‌ببعي[[د‌منبالظواهر‌بالتقطيع‌كما‌ق[[ال‌الس[[يدالخوئي‌ق[[دس-جهة‌‌ان‌المقطعين‌من‌العلماء‌الكبار‌العارفين‌باالحاديث‌الم[[دققين‌في
المنفص[[لةح[[رفتهم‌لم[[ا‌ارتف[[ع‌االش[[كال؛الن[[ه‌يبقي‌احتم[[ال‌القرينة‌واليمكن‌دفعه‌اال‌ان‌نقول‌بانعقاد‌االجماع‌من‌السلف‌الي‌الخل[[ف‌علي‌العم[[ل‌بظ[[واهر‌الرواي[[ات‌واآلي[[ات‌وه[[ذا‌يك[[ون‌حج[[ة‌‌لن[[ا‌ويكفين[[ا‌واال‌فالمسئلة‌غامضة‌‌واليبعد‌صدق‌مقالة‌‌الميرزا‌القمي‌كما‌ق[[ال‌المحق[[ق
سرهما.االيرواني‌قدس
159
الظهور: تشخيص في فصل‌قد‌عرفت‌حجية‌ظهور‌الكالم‌في‌تعيين سره:قال:صاحب‌الكفاية‌قدس
المرام‌فإن‌أحرز‌بالقطع‌و‌أن‌المفهوم‌منه‌جزما‌بحسب‌متف[[اهم‌أه[[لالعرف‌هو‌ذا‌فال‌كالم....
س[ره‌بع[[دم[[اف[[رغ‌عن‌حجي[[ة‌ك[بري‌الظه[[ور‌ش[[رع‌في‌ه[ذافانه‌قدسالفصل‌في‌تشخيص‌الصغري‌وكالمه‌فيه‌مشتمل‌علي‌مطالب:
المطلب االول: ان‌احرز‌الظهور‌فال‌مش[كل‌ويؤخ[د‌ب[ه‌وام[ا‌ان‌ش[[ك‌في‌الظه[[ور‌ولم
تص[[ليح[[رز‌ف[[ان‌الش[[كت[[ارة‌‌ألج[[ل‌احتم[[الوج[[ود‌قرينةمتص[[لةلم‌الينا،وأخري‌يكون‌الش[[ك‌ألج[[ل‌احتم[[ال‌قريني[[ة‌‌الموج[[ود،وثالث[[ة‌ألج[[ل
سره.الشك‌فيما‌هو‌موضوع‌له‌لغة‌او‌المفهوم‌منه‌عرفا‌فقال‌قدس،فال‌خالف‌في‌ان‌االص[[لع[[دم‌القرين[[ة‌‌ولكن‌ليس‌ام[[االش[[ق‌االول
معني‌هذا‌االصل‌ان‌العقالء‌يبنون‌ابتداء‌علي‌عدم‌القرينة‌‌وبهذا‌االصل‌يح[[رزون‌الظه[[ورالفعلي‌ثم‌يعمل[[ون‌علي‌طب[[ق‌ه[[ذا‌الظه[[ور،ب[[ل‌هم‌يبنون‌ابتداء‌علي‌الظهوراالقتضائي‌اللوالئي‌بمعني‌األخذ‌بالظهور‌ال[[ذي
يكون‌للكالم‌مع‌فرض‌عدم‌القرينة.وخالصةكالمه‌ان‌الظهور‌الحجة‌عندهم‌ليس‌الظهورالفعلي‌حتي‌يحتاج
-الظهوراالقتض[[ائيالي‌اص[[الةع[[دم‌القرين[[ةالح[[رازه،ب[[ل‌الحج[[ة‌هي‌س[[[[رهمافانهمااالعظم‌ق[[[[دسوالش[[[[يخالل[[[[والئي،خالفاللس[[[[يدالخوئي
التزمابحجية‌الظهورالفعلي‌المحرز‌باصالة‌عدم‌القرينة.سره‌فان‌الظاهر‌ان‌يعام[ل‌مع[ه‌معامل[[ة؛فقال‌قدسواما‌الشق‌الثاني
المجمل،اال‌ان‌يبني‌علي‌حجية‌‌اصالة‌الحقيق[[ة‌تعب[[دا‌بمع[[ني‌ان[[هم[[تي‌شك‌في‌استعمال‌اللفظ‌في‌الموضوع‌له‌او‌غيره‌يبني‌علي‌اس[[تعماله
في‌الموضوع‌له،ولكن‌ليس‌هذا‌المبني‌بصحيح.فان‌االصل‌يقتضي‌عدم‌حجية‌الظن‌فيه؛النه‌ظن‌فيواماالشق‌الثالث؛
ان‌هذا‌اللفظ‌ظاهر‌في‌هذا‌المع[[ني‌والدلي[[ل‌اال‌علي‌حجي[[ةالظ[[واهر،نعم‌ربما‌نسب‌الي‌المشهور‌حجية‌قول‌اللغ[[وي‌بالخص[[وص‌في‌تع[[يين
الموضوع‌له؛كما‌سيأتي‌ان‌شاء‌الله.ق[[د‌اورد‌المحق[[ق‌االي[[رواني‌علي‌كالم‌الكفاي[[ة‌‌فيالمطلب الثاني:
الش[ق‌االول‌بان[[ه‌ال‌اص[[ل‌له[[ذا‌االص[[ل،والس[[يما‌اذا‌احتملت‌القرين[[ة‌‌المتصلة؛كما‌هو‌محل‌البحث‌في‌كالم‌الكفاية؛لعدم‌اح[[راز‌بن[[اء‌العقالء‌في‌ه[[ذه‌الص[[ورة‌‌علي‌األخ[[ذب[[الظهور‌الموج[[ود‌او‌علي‌اص[[الةع[[دم
القرينة.سره‌ان‌احتمال‌وجود‌القرينة‌علي‌قس[[مين؛وقال‌السيد‌الخوئي‌قدس
الن‌منشأ‌االحتمال‌تارة‌يكون‌امرا‌داخليا؛كما‌اذا‌احتمل‌غفل[[ة‌المتكلم‌عن‌نصب‌القرينة‌او‌غفل[[ةالس[امع‌عن‌س[[ماعها‌بالف[[رق‌بين‌من‌قص[[د
لم‌يقصد‌افهام[[ه،وأخ[[ري‌يك[[ون‌ام[[را‌خارجي[[ا؛كم[[ا‌اذا‌وق[[عافهامه‌ومن‌التقطيع‌واحتمل‌سقوط‌القرين[[ة‌‌مع[[ه‌ويلح[[ق‌به[[ذا‌الب[[ابم[[ال[[وعرض
160
علي‌السامع‌نوما‌او‌سنة‌اثناء‌تكلم‌المتكلم‌فاحتم[[ل‌ذك[[ر‌القرين[[ة‌فيهذا‌الحال،واستشكل‌في‌حجية‌‌الظهور‌التقديري‌في‌القسم‌الثاني.
ولعل‌كالم‌المحقق‌االيرواني‌ناظر‌الي‌هذا‌القسم،وكيفم[[اك[[ان‌يمكن‌ان‌نقول؛بمعني‌انه‌اذا‌كان‌في‌البين‌قرينة‌‌موجب[[ة‌‌لالحتم[[ال‌العقالئي‌في‌حذف‌قرين[[ة‌من‌الكالم‌ول[[ولم‌يكن‌اص[[ل‌الح[[ذف‌مس[[لما،فاليعلم‌من‌السيرة‌األخذ‌به[[ذا‌الكالم؛ولكن‌اليبع[[د‌ان‌نل[[تزم‌بظهوركالم[[ه‌بع[[د
الفحص.انه‌اذا‌قال‌المولي"اكرم‌العلماء‌واض[[فهم"واحتملن[[اوالشاهد‌علي‌ذلك
حذف‌قرينة‌متصلة؛كم[[ا‌اذا‌اق[رض‌مق[دارا‌من‌ال[ورق‌ونحتم[[ل‌ان‌في‌ذلك‌المقدار‌قرينة‌‌علي‌خالف‌العام‌مثالكان‌فيه"اال‌الفس[[اق"فالش[[بهة‌‌في‌عدم‌معذورية‌‌العبد؛اذا‌لم‌يك[[رم‌الفس[[اق‌واعت[[ذر‌بان[[ه‌احتم[[ل‌ان
كذلك‌اليصح‌للم[[ولي‌االحتج[[اج‌علي‌العب[[دل[[و‌اك[[رمهماستثناه،والمولي‌سره‌وادعاهبانه‌استثناه‌ولم‌يصل‌اليك،كما‌قاله‌المحقق‌االراكي‌قدس
وهذا‌هو‌الموافق‌الرتكاز‌العقالء.س[[ره‌بم[[اوهكذا‌ظهر‌االيراد‌علي‌الشق‌الث[[اني‌في‌كالم‌الكفاي[[ةق[[دس
اورد‌عليه‌المحقق‌االراكي‌حيث‌ان‌العقالء‌يعملون‌بالظهور‌ال[[ذي‌علم‌بالح[[[ذف‌من‌الكالم‌ويحتم[[[ل‌ان‌المح[[[ذوف‌ك[[[ان‌قرين[[[ة‌علي‌خالف
الظهور؛كما‌اليخفي‌علي‌المتأمل.نعم‌لو‌كان‌في‌الكالم‌قرين[[ة‌علي‌خالف‌الظه[[ور‌وك[[انت‌تل[[ك‌القرين[[ة‌‌مجملة‌‌فاليؤخ[[ذب[[الظهور‌ويص[[ير‌مجمال؛كم[[ا‌اذا‌ق[[ال:"اك[[رم‌العلم[[اء‌العدول"وكان‌معني"العدول"مجمال‌بخالف‌ما‌اذا‌سقط‌من‌الكالم‌او‌الكتاب‌والنعلم‌ان[[ه‌ك[ان‌مطلب[[امس[تقال‌او‌قرين[[ة‌‌علي‌خالف‌الظ[[واهر‌الموجودة؛فان‌العقالء‌الي[[رون‌العب[[د‌مع[[ذورا‌في‌ت[[رك‌العم[[ل‌بالظ[[اهر‌بمجرد‌احتمال‌وجود‌القرينة‌‌في‌المحذوف،نعم‌اليبعد‌ان‌يكون‌كالمهم‌صحيحا‌بالنسبة‌‌الي‌األخذ‌باالقارير‌واالحتجاج‌عليهم‌في‌مقام‌المؤاخذة‌والتنبيه‌في‌كلتا‌الص[[ورتين،والل[[هس[[بحانهوتع[[اليه[[و‌الع[[الم‌بحق[[ائق
االمور. : اللغوي قول حجية الثالث المطلب
نسب‌الي‌المشهور‌حجية‌‌قول‌اللغوي‌بالخص[[وص‌في‌تع[[يين‌االوض[[اع،وقد‌استدل‌علي‌حجيته‌بوجوه:
انه‌اذا‌اجتمع‌فيه‌شرائط‌حجية‌خ[[بر‌الواح[[د‌في‌الموض[[وعاتاالولي:من‌التعدد‌والعدالة‌وهذا‌البأس‌به؛اذ‌شهد‌العدالن‌علي‌ان‌هذا‌اللف[[ظ
ظاهر‌في‌هذا‌المعني‌عند‌العرف‌شهادة‌حسية.اتفاق‌العلماء،بل‌العقالء‌علي‌التمسك‌بقول‌اللغوي‌في‌مق[[امالثانية:
االحتجاج‌من‌باب‌رجوع‌الجاهل‌الي‌اهل‌الخبرة.ولكن‌استشكل‌صاحب‌الكفاية‌علي‌هذا‌الوجه‌بايرادين:
161
االول:ان‌المتيقن‌من‌اتفاق‌العقالء‌وس[[يرتهم‌علي‌الرج[[وع‌في‌م[[وارد‌حصول‌الوثوق‌و‌االطمئنان‌من‌ق[[ول‌الخ[[برة‌واليك[[اد‌يحص[[ل‌من‌ق[[ول
اللغوي‌الوثوق‌بالمعني‌الموضوع‌له.الثاني:ان‌اللغوي‌اليكون‌من‌اهل‌خبرة‌تشخيص‌الموضوع‌له،بل‌انم[[ا‌هو‌من‌اهل‌خبرة‌‌م[[وارد‌االس[[تعمال،ال‌تع[[يين‌الموض[[وع‌ل[[ه‌واال‌لوض[[ع
للمعني‌الموضوع‌له‌عالمة‌‌حينما‌ذكر‌في‌كتابه‌للفظ‌واحد‌معاني.ان‌قلت:ان‌المعني‌المذكور‌اوال‌عالمة‌ك[ون‌اللف[ظ‌حقيق[ةفي[ه.قلت:
ينتقض‌هذا‌بالمشترك‌اللفظي.س[[ره‌ب[[اناش[[تراطولكن‌اورد‌السيد‌الصدر‌علي‌صاحب‌الكفاية‌ق[[دس
حص[ول‌الوث[وق‌في‌حجي[[ةق[ول‌اه[ل‌الخ[برة‌مخ[الف‌لتطبيق[ات‌ه[ذه‌الكبري‌في‌غير‌هذا‌المقام،حتي‌عند‌صاحب‌الكفاية؛كما‌التزم‌به‌في
بحث‌االجتهاد‌و‌التقليد.وهذا‌االيراد‌يمكن‌دفعه‌بان‌المشار‌اليه‌في‌كلمة"ذل[[ك"ليس‌الرج[[وع‌الي‌مطلق‌اهل‌الخبرة،بل‌في‌خصوص‌المق[ام،نعم‌ظ[[اهر‌كالم[ه‌ه[و
االول‌واالشكال‌عليه‌وارد.و‌اورد‌عليه‌ايضا‌ب[[ان‌اللغ[[وي‌وان‌لم‌يكن‌من‌اه[[ل‌الخ[[برة‌‌لتش[[خيص
الموضوع‌له‌اال‌ان‌تعيين‌موارد‌االستعمال‌ايضا‌يكفينا‌في‌موارد:منها:ان‌اللفظ‌اذا‌لم‌يكن‌يحتمل‌فيه‌تع[[دد‌المع[[ني‌وانم[[اك[[ان‌الش[[ك‌في‌سعة‌معناه‌وحدوده؛كما‌في‌لف[[ظ‌الص[[عيد‌مثال‌ف[[اذا‌اخ[[بر‌اللغ[[وي‌باس[[تعماله‌في‌مطل[[ق‌وج[[ه‌االرض‌ثبت‌ب[[ذلك‌االطالق‌في‌مث[[ل‌آي[[ة
التيمم.وفيه؛انه‌يحتمل‌وضع‌لفظ‌الصعيد‌لخص[[وص‌ال[[تراب‌ولكن[[ه‌اس[[تعمل‌في‌مطلق‌وجه‌االرض‌مجازا،اللهم‌اال‌ان‌يق[[ال‌ان[[انعلم‌بع[[دم‌مجازي[[ة
هذا‌المعني،ولكن‌هذا‌االدعاء‌بعيد‌في‌غاية‌‌البعد.منها:ان‌تعيين‌موارد‌االستعمال‌لو‌كان‌بنحو‌الحصر‌كما‌اذا‌شهدوا‌بانهاليستعمل‌اال‌في‌هذا‌المعني‌المعين‌كان‌دليال‌علي‌المعني‌الحقيقي.
س[[ره‌في‌آخ[[روفيه،ان‌هذا‌يوجب‌القطع‌كما‌قال‌صاحب‌الكفاية‌قدس‌كالمه‌في‌فائدة‌الرجوع‌الي‌قول‌اللغوي‌وذلك‌القطع‌حجة‌وال‌ربط‌ل[[ه
بحجية‌قول‌اللغوي‌في‌موارد‌االستعمال.منه[[ا:ان[[ه‌ق[[د‌يثبت‌ك[[ون‌المع[[ني‌حقيقي[[ا؛وذل[[ك‌فيم[[ا‌اذا‌ع[[رف‌ان‌استعمال‌اللفظ‌فيه‌مساوق‌مع‌كون[[ه‌حقيقي[[ا؛الن[[ه‌ال‌عالق[[ة‌بين[[ه‌وبين
المعني‌االول؛كاستعمال‌المولي‌في‌السيد‌وابن‌العم‌مثال.وفيه،انه‌يحتاج‌الي‌العلم‌بان‌لفظ‌مولي‌مثال‌ليس‌له‌اال‌معني[[ان‌ح[[تي‌نقطع‌بانه‌العالقة‌‌بين‌المعني‌الحقيقي‌و‌المج[[ازي‌وام[[ا‌اذا‌احتم[[ل‌ان‌المولي‌له‌له‌معني‌ث[[الث‌وان‌لم‌يظف[[ر‌ب[[ه‌اللغ[[ويين‌بحيث‌يك[[ون‌بين
المعني‌الثالث‌و‌هذا‌المعني‌عالقة.ان‌قلت:نحن‌نقطع‌من‌قول‌اللغويين‌حيث‌لم‌ي[[ذكروا‌له[[ذا‌اللف[[ظ‌اال
معنيين.
162
قلت:اذا‌ذكر‌كل‌اللغويين‌هذا‌اللفظ‌ولم‌يذكروا‌ل[[ه‌اال‌ه[[ذين‌يمكن‌ان‌نقطع‌وفي‌هذا‌الفرض‌يكون‌القطع‌حجة‌القول‌اللغوي،وام[[ام[[ع‌ذك[[ر‌البعض‌وعدم‌تعرض‌البقية‌فاليحصل‌القطع؛اذ‌يمكن‌ان‌يكون‌له‌معني‌ثالث،ول[[ذا‌ق[[دي[[ذكر‌بعض‌اللغ[[ويين‌مع[[اني‌اك[[ثر،مض[[افااليانه[[ذا
مجرد‌فرض‌وليس‌بواقع.سره‌والشيخ‌التبريزي‌رحمة‌الل[[ه‌علي[[هنعم‌قد‌ذكر‌السيد‌الخوئي‌قدس
بانه‌اذا‌استعمل‌لفظ‌في‌معني‌ولم‌يكن‌تل[[ك‌االس[[تعمال‌عنائي[[ةفه[[ذا‌عالم[[ة‌‌الحقيق[[ة.وفي[[ه:ان[[ه‌لم‌يفهم‌من‌االس[[تعمال‌العن[[ائي‌اال‌ص[[حة‌السلب‌وهذا‌راجع‌الي‌ما‌ذكر‌من‌عالم[ات‌تش[خيص‌الحقيق[ةوالمج[از
وليس‌مطلبا‌جديدا‌مستقال.سره‌وغيره‌علي‌ه[[ذاالوج[[ه‌ب[[ان‌حجي[[ةوقد‌اورد‌الشيخ‌التبريزي‌قدس
ق[[ول‌اه[[ل‌الخ[[برة‌‌منحص[[رة‌‌بم[[ا‌اذا‌ك[[انت‌المس[[ألة‌تحت[[اج‌الي‌الدق[[ة‌والنظر‌والبحث‌والتعم[[ق‌بحيث‌اليق[[درك[[ل‌اح[[د‌علي‌ذل[[ك؛كاس[[تنباط‌االحكام‌او‌الطب‌او‌سائر‌العلوم،وه[[ذا‌بخالف‌ش[[أن‌اللغ[[وي،اذ‌م[[وارد‌االس[[[تعمال‌او‌تش[[[خيص‌الظه[[[ور‌التحت[[[اج‌الي‌الح[[[دس‌و‌النظ[[[ر‌واالجته[[اد،ب[[ل‌يمكن‌ص[[دوره‌من‌ك[[ل‌اح[[د؛كمعرف[[ة‌اول‌الش[[هر‌او
االوقات‌الشرعية،ولذا‌اليعتبر‌قول‌المنجمين.ولكن‌استشكل‌السيد‌الصدر‌علي‌ه[[ذاالوج[[ه‌اوال:ب[[ان‌خ[[برة‌اللغ[[وي‌كثيرا‌ما‌يك[[ون‌علي‌اس[[اس‌الح[[دس‌و‌اعم[[ال‌النظ[[ر؛فان[[هوانك[[ان‌رأس‌ماله‌السماع‌و‌تتبع‌موارد‌االستعماالت‌اال‌ان[[ه‌الب[[دل[[ه‌ان‌يق[[ارن‌بين‌م[[وراد‌االس[[تعماالت‌و‌يجته[[د‌في‌تخ[[ريج‌و‌تجري[[د‌المع[[اني‌ال[[تي‌يس[[تعمل‌في[[ه‌اللف[[ظ.وثاني[[ا:ب[[انه[[ذه‌المقال[[ةالمحص[[لل[[ه؛الن‌الحدسية‌تضعيف‌لقيمة‌االخبار‌فكيف‌يعقل‌ان‌تك[[ون‌الحج[[ةالعقالئي[[ة‌‌المبنية‌علي‌الكاشفية‌و‌الطريقي[[ة‌منوط[[ة‌بالحدس[[ية،ب[[ل‌الص[[حيح‌ان‌العقالء‌بحس[[[ب‌فط[[[رتهم‌بن[[[وا‌اوال‌علي‌حجي[[[ة‌اخب[[[ار‌الثق[[[ات‌في‌الحسيات؛الن‌احتمال‌الخطأ‌فيها‌منفي‌باصالة‌عدم‌الخط[[أ‌‌في‌الحس‌واحتمال‌الكذب‌فيها‌منفي‌بالوثاقة،واما‌الحدسيات‌فوثاقة‌‌المخبر‌فيه[[ا‌التقتض[[ي‌اك[[ثر‌من‌ص[[دقه‌في‌االخب[[ار‌عن‌حدس[[ه،وام[[ا‌احتم[[ال‌خط[[أ‌حدسه‌مع‌الواقع‌فاليمكن‌نفي[[ه‌باص[[الةع[[دم‌الخط[[أ‌لك[ثرة‌الخط[[أ‌في‌الحدس،اال‌ان‌العقالء‌استثنوا‌عن‌عدم‌الحجية‌في‌الحدسيات‌خصوص‌الموارد‌التي‌يكون‌الحدس‌فيها‌متوقفا‌علي‌تفرع‌وخبرة‌واجتهاد‌بحيث‌اليمكن‌توفره‌عادة‌لكل‌احد‌فكأنه‌بحكمة‌االنسداد‌العرفي‌لب[[اب‌العلم‌فيها‌جعلوا‌قول‌اهل‌الخ[[برة‌في‌ه[[ذه‌الم[[وارد‌حج[[ةول[[ذا‌يك[[ونق[[ول‌اللغوي‌بالنسبة‌‌الي‌موارد‌االس[[تعمال‌حج[[ة؛فان[[ه‌ش[[هادةب[[الحس،نعم
اجتهاداته‌التكون‌حجة‌علي‌الفقيه‌لكونه‌ايضا‌من‌اهل‌الخبرة.ولكن‌كال‌االش[[كالين‌من[[دفعان؛ام[[ا‌االول‌فان[[ا‌النفهم‌مع[[ني‌اجته[[اد
ام[[ا‌الث[[اني،فلب[[هاللغوي‌في‌تشخيص‌موارد‌االستعمال‌من‌الجزئي[[ات.و‌االعتراف‌باالشكال‌وانه‌حجة‌من‌ب[[اب‌االخب[[ار‌في‌الموض[[وعات‌و‌ليس
163
مطلب[[ا‌جدي[[دا.ولكن‌من‌يش[[ترط‌في‌حجي[[ة‌االخب[[ار‌في‌الموض[[وعات‌التعدد‌والعدالة‌واليشترط‌في‌حجية‌قول‌الخبرة‌اال‌الوثاق[[ة‌‌فاليتم‌ه[[ذا‌االشكال‌عليه.نعم‌لو‌التزم‌بكفاية‌الوثاقة‌في‌االخبار‌عن‌الموض[[وعات
فكالمه‌صحيح‌اال‌ان‌االشكال‌مبتن‌علي‌مسلك‌االول.ولكني[[رد‌علي‌ه[[ذاالوج[[ه‌ايض[[ابان[[ه‌لم‌يح[[رز‌س[[يرة‌العقالء‌في‌زمن‌الشارع‌عليه‌السالم‌بالرجوع‌الي‌قول‌اللغوي‌لفهم‌االحك[[ام‌الش[[رعية‌‌والمقرر‌في‌محله‌ان‌الس[[يرةال[[تي‌تك[[ون‌بم[[رأي‌من‌المعص[[وم‌علي[[ه‌السالم‌حجة‌اال‌اذا‌ادعي‌بعدم‌الف[[رقبينه[[ذه‌الس[[يرة‌وس[[ائر‌الس[[ير
في‌الرجوع‌الي‌اهل‌الخبرة،وهذا‌اول‌الكالم.ولكن‌قد‌يخطر‌ببالي‌ان‌اللغ[[وي‌اليكتب‌في‌كتاب[[ه‌جمي[[ع‌االس[[تعماالت‌الحقيقي[[ة‌والمجازي[[ةول[[و‌بالقرين[[ة،ب[[ل‌لعل[[ه‌يكتب‌م[[وارد‌االس[[تعمال
بالقرينة،ولكن‌هذا‌يحتاج‌الي‌التتبع.انه‌حجة‌من‌باب‌االنس[[داد‌لك[[ثرة‌االلف[[اظ‌المش[[كوكة‌وع[[دمالثالث:
الطريق‌الي‌فهم‌معناها‌اال‌بالرجوع‌الي‌قول‌اللغوي.ولكن‌استشكل‌صاحب‌الكفاية‌علي‌هذا‌الوجه‌ب[[ان‌انس[[داد‌ب[[اب‌العلم‌بمعاني‌اللغات‌تفصيال‌ان‌كان‌يوجب‌انسداد‌باب‌العلم‌بمعظم‌االحكام‌يلزم‌حجية‌الظن‌بالحكم‌ولومن‌غيرقول‌اللغوي،واال‌اليكون‌الظن‌من‌قول‌اللغوي‌حجة‌ايضا،نعم‌لوكان‌هن[[اك‌دلي[[ل‌علي‌اعتب[[اره‌اليبع[[د‌ان
يكون‌انسداد‌باب‌العلم‌بتفاصيل‌اللغات‌حكمة‌لهذا‌االعتبار.ان‌قلت:نحن‌ندعي‌انسداد‌الصغير‌بمعني‌العلم‌بمطابقة‌بعض‌مع[[اني
اللغات‌في‌قولهم‌مع‌الواقع.قلت:مجرد‌العلم‌االجمالي‌بهده‌المطابق[[ة‌اليكفي‌العتب[[ار‌الظن‌اال‌اذا‌اوجب‌العلم‌بالتكاليف‌االلزامية‌وعدم‌لزوم‌االحتي[[اط‌وكال‌االم[[رين‌في‌المقام‌مش[[كالن،نعم‌اذا‌قلن[[اب[[ان‌انس[[داد‌ب[[اب‌العلم‌بمع[[اني‌اللغ[[ات‌وهك[ذا‌بوثاق[[ةال[راوي‌وان‌ك[اني[[وجب‌انس[داد‌الكب[[ير،اال‌ان‌يق[ال‌ان‌الظن‌المخصوص‌وهو‌الظن‌الحاصل‌من‌قول‌اللغوي‌او‌الرجالي‌حج[[ة‌فقط‌الغيره؛النا‌كما‌نعلم‌بعدم‌لزوم‌االحتياط‌وعدم‌جواز‌الرج[[وع‌الي‌البرائة‌كذلك‌نعلم‌بعدم‌حجية‌كل‌ظن،بل‌نعلم‌بحجية‌هذا‌الظن‌فقط،ولكنه[[ذا‌االدع[[اء‌مش[[كل‌واليمكن‌ان‌نق[[ول‌ان‌الظن‌الحاص[[ل‌من
الشهرة‌مثال‌ليس‌بحجة‌والحاصل‌من‌قول‌الرجالي‌او‌اللغوي‌حجة.اليقال:علي‌هذا‌ال‌فائ[[دة‌في‌الرج[[وع‌الي‌اللغ[[ة.فان[[ه‌يق[[ال:م[[ع‌ه[ذاالتك[[اد‌تخفي‌الفائ[[دة‌في‌المراجع[[ةاليه[[ا‌فان[[ه‌ربم[[اي[[وجب‌القط[[ع‌بالمعني؛كما‌اذا‌ذكروا‌للفظ‌مع‌حرف‌خاص‌معني‌واحد‌في‌كالمهم،او‌ربما‌يوجب‌القطع‌بان‌اللفظ‌في‌المورد‌ظاهر‌في‌معني‌بعد‌الظفر‌به‌وبغيره‌في‌اللغة،ولكن‌اليناسب‌احدهما‌مع‌مورد‌الرواي[[ة‌وان‌لم‌يعلم
بانه‌حقيقة‌فيه‌او‌مجاز‌و‌هذا‌المقدار‌يكفي‌للفتوي.
164
االجماع : في فصل:ان‌االجماع‌المنق[[ول‌بخ[[بر‌الواح[[د‌حج[[ةسرهصاحب‌الكفاية‌قدسقال
عند‌كثير‌ممن‌قال‌باعتبار‌الخ[بر‌بالخص[[وص‌من‌جه[[ةان[[ه‌من‌اف[[راده،سره:وتحقيق‌الحال‌فيه‌يستدعي‌رسم‌امور:وقال‌قدس
علي[[ه‌الس[[الماالول:ان‌وج[[ه‌اعتب[[ار‌االجم[[اع‌ه[[و‌القط[[ع‌ب[[رأي‌االم[[امس[ره‌ان[[ه‌قي[[ل‌في‌حجي[[ةاالجم[[اعكالم[[ه:ق[[دسومستند‌القطع،توضيح
المحصل‌واعتباره‌انه‌ال‌قيمة‌له‌عند‌االمامية‌‌من‌حيث‌هو‌اجماع‌وانم[[اوق[[ال‌االص[[حابعلي[[ه‌الس[[الماالعتبار‌له‌بلحاظ‌كشفه‌عن‌رأي‌االمام‌‌اح[[دها‌يرج[[ع‌الي‌العق[[ل‌العملي،في‌وج[[ه‌كش[[فه‌عن[[ه‌ثالث[[ةمس[[الك:
وثانيها‌الي‌التعب[[د‌الش[[رعي‌وال[[دليل‌علي‌اعتب[[اره‌من‌الش[[ارع‌وثالثه[[ايرجع‌الي‌العقل‌النظري.
فيعلي[[ه‌الس[[المكشفه‌عن‌دخ[[ول‌االم[[ام‌االول:انه‌حجة‌‌بلحاظالوجه‌لم‌يعرف‌بشخصه؛اذ‌مقتضي‌االجماع‌واتفاق‌كل‌العلم[[اءالمجمعين‌وان
داخل‌فيه‌بل‌رئيسهم،بل‌هو‌العالم‌حقيق[[ة‌دون‌غ[[يرهعليه‌السالمانه‌سره.واال‌لم‌يحصل‌اتفاق‌الكل؛كما‌هو‌مسلك‌السيد‌المرتضي‌قدس
عقال‌منعلي[[ه‌الس[[المالوجه‌الثاني:انه‌يقطع‌من‌االجماع‌برأي‌االمام‌‌ب[[اب‌قاع[[دة‌اللط[[ف‌علي‌م[[اق[[رره‌الس[[يد‌الص[[در‌من‌دع[[وي‌ان‌من‌اللطف‌الالزم‌عليه‌س[[بحانه‌ان‌اليس[مح‌بض[[ياع‌المص[[الح‌الحقيقي[[ة‌في‌احكام‌الشارع‌علي‌الناس‌نهائيا،بل‌البد‌من‌انحفاظها‌ولو‌ض[[من‌بعض‌االقوال،فاذا‌اجتمعت‌الطائفة‌علي‌قول‌ينكشف‌انه‌هو‌الحق‌واال‌ل[[زم
خفاء‌الحقيقة‌كليا‌وهو‌خالف‌اللطف.قيل:متى‌اتفق‌ذلك]يعني‌احد ولكن‌نص‌عبارة‌الشيخ‌في‌العدة‌هكذا"
و‌الباقون‌قولهم‌علي‌خالفه[وكان‌علىعليه‌السالم‌القولين‌هو‌االمام‌‌القول‌الذي‌انفرد‌به‌اإلمام‌عليه‌السالم‌دليل‌من‌كتاب‌أو‌سنة‌مقطوع‌بها‌لم‌يجب‌عليه‌الظهور‌وال‌الداللة‌على‌ذل[[ك،ألن‌م[[اه[[و‌موج[[ود‌من‌دليل‌الكتاب‌والسنة‌كاف‌في‌باب‌إزاحة‌التكلي[[ف،وم[[تى‌لم‌يكن‌على‌القول‌الذي‌انفرد‌به‌دليل‌على‌ما‌قلن[[اه‌وجب‌علي[[ه‌الظه[[ور‌أو‌إظه[[ار‌من‌يبين‌الحق‌في‌تلك‌المسألة‌على‌ما‌قد‌مضى‌الق[[ول‌في[[ه،و‌إال‌لم
"8يحسن‌التكليف.وكيف‌ما‌كان‌فقد‌اورد‌السيد‌الص[[در‌علي‌م[[اق[[رر‌قاع[[دة‌اللط[[ف‌ب[[ه‌اوال:بانه‌لو‌اريد‌من‌المصالح‌الحقيقية‌المالكات‌التكوينية‌الثابتة‌بقط[[ع‌النظر‌عن‌احكام‌الشرع‌فمثل‌هذه‌المالك[[ات‌اليجب‌حفظه[[ا‌علي‌الل[[ه‌سبحانه‌وتعالي،بل‌لم‌تجر‌الع[[ادة‌علي‌حفظه[[ا‌واوك[[ل‌ذل[[ك‌الي‌خ[[برة‌البشر،ولعل‌سر‌االيكال‌انه‌يتكامل‌ويكد‌وتتفتح‌امكانات[[ه‌ت[[دريجيا‌ول[[ذا‌لم‌يبعث‌االطباء‌وسائر‌المتخصيصين‌واال‌يجب‌علي[[ه‌تع[[الي‌بعثهم؛كم[[ا‌يجب‌بعث‌االنبي[[اء،ول[[و‌اري[[دمنه[[ا‌المالك[[ات‌ال[[تي‌تحص[[ل‌في‌ط[[ول‌التشريع‌وهي‌التكامل‌بالطاعة‌والعبودية‌والتكامل‌المعن[[وي‌وهي‌ال[[تي
.631،ص2العدة،ج- 8
165
طريق‌حفظها‌منحصر‌بالله‌سبحانه‌بم[[اه[[ومش[[رع‌و‌واض[[عالث[[واب‌و‌تع[[الي‌اليخل[[و‌عنالعقاب،هذا‌وان‌كان‌وجوب‌حفظه[[اعلي[[هس[[بحانه‌و
وجه‌اال‌انه‌غير‌منحصر‌ببيان‌الحكم‌الواقعي،بل‌يحفظ‌باطاع[[ة‌الحكم‌الظاهري‌ايضا،ولذا‌لو‌كان‌م[[ا‌اجم[[ع‌علي[[ه‌الفقه[[اء‌كلهم‌خالف‌الحكم‌الواقعي‌فالبد‌وان‌يصلوا‌الي[[ه‌بقاع[[دة‌او‌اص[[ل‌من‌الوظ[[ائف‌المق[[ررة‌ظاهريا‌و‌اطاع[[ةه[[ذا‌الحكم‌الظ[[اهري‌يكفي‌لتكام[[ل‌البش[[ر‌بالطاع[[ة
والعبودية.وثاني[[ا:ان[[ه‌ه[[ل‌اللط[[ف‌الم[[ذكور‌يقتض[[ي‌ان‌يص[[ل‌الواق[[ع‌الي‌ك[[ل‌المسلمين‌او‌الي‌بعض[[همب[[ان‌يرش[[د‌خمس[[ة‌من‌العلم[[اء،ام[[ا‌الث[[اني‌فغ[[ريب‌في‌نفس[[ه‌كبروي[[ا؛اذ‌م[[يزان‌ت[[رتب‌اللط[[ف‌الي‌الجمي[[ع‌واح[[د‌فلم[[اذا‌يختص‌ببعض‌دون‌بعض،وام[[ا‌االول‌ب[[اني[[دعي‌امك[[ان‌وص[[ول‌الجميع‌الي‌الحق‌مع‌الفحص‌والتتبع‌فهذا‌باطل‌قطعا؛والس[[ر‌في‌ذل[[ك‌انه‌في‌كثير‌من‌الواقع‌انا‌نقطع‌بان‌المجتهد‌مهما‌اجتهد‌وفحص‌اليصل
الي‌غير‌مقتضي‌االصل‌او‌القاعدة.وثالثا:بان‌مقتضي‌قاعدة‌اللطف‌ان‌ينص[[ب‌طريق[[ا‌الي‌الحق[[ائق‌ورف[[ع‌الموانع‌غيراالختياري‌وام[[ا‌الموان[[ع‌االختياري[[ةال[[تي‌توج[[د‌بفع[[ل‌العب[[اد‌وعصيانهم‌فاليجب‌علي‌الله‌سبحانه‌وتعالي‌رفعه[[ا؛كم[[اه[[و‌المف[[روض‌في‌المق[[ام؛الن‌الن[[اس‌بظلمهم‌وعص[[يانهم‌وع[[دم‌ال[[دفاع‌عن‌الح[[ق‌باعثون‌علي‌غيبة‌حجته‌و‌وليه‌في‌ارضه؛كما‌ه[[و‌المش[[اهد‌من‌ال[[ذين
عليهم‌السالم‌وان‌الناس‌لو‌اتقوا‌و‌ملواكانوا‌في‌زمن‌غيره‌من‌االئمة‌‌يفتح‌عليهم‌بركات‌السماء‌واالرض؛كما‌يشير‌اليه‌اآلية‌الشريفة.
-وتلخص‌مما‌ذكرنا‌عدم‌تمامية‌قاعدة‌‌اللطف‌بالتقرير‌الذي‌ذكره‌قدس‌س[[ره؛اذ‌ل[[و‌قلن[[ا‌بكفاي[[ةسره،ولكن‌اليصح‌المناقشة‌االولي‌منه‌قدس
ايص[[ال‌العب[[اد‌الي‌مص[[الحهم‌المعنوي[[ةال[[تي‌ك[[انت‌في‌ط[[ول‌االحك[[ام‌الش[[رعية‌‌حيث‌انهم‌باطاع[[ةالل[[هفيه[[ايص[[لون‌الي‌التكام[[ل‌المعن[[وي‌سواء‌كانت‌االحكام‌واقعية‌او‌ظاهري[[ة؛اذ‌المهم‌ه[[و‌التعب[[د‌و‌االطاع[[ة‌‌واالنقياد‌والفرق‌فيها‌بين‌االحكام‌الواقعية‌والظاهرية،لما‌ل[[زم‌ارس[[ال‌الكتب‌وبعث‌الرسل‌وجعل‌االوصياء‌الي‌م[[دة‌‌مدي[[دة‌وتحم[[ل‌المش[[اق‌لبيان‌االحكام‌وتعلمه[[ا،ب[[ل‌يكفي‌جع[[ل‌حكمين‌مثال‌اص[[الة‌الحظ[[ر‌في‌الصبح‌في‌غير‌موارد‌الضرورة‌واصالة‌البرائة‌في‌العصر.مع‌ان‌ما‌قاله‌مخالف‌لم[[ذهب‌العدلي[[ة‌‌حيث‌انهم‌ال[[تزموا،بل[[زوم‌تبعي[[ةاالحك[[ام‌من‌المصالح‌والمفاسد‌الواقعيتين،نعم‌نحن‌نن[[اقش‌في‌اص[[ل‌وج[[وبه[[ذا‌اللطف‌علي‌الله‌سبحانه‌وتعالي‌ولذا‌يقول‌في‌القرآن‌الكريم"لق[[د‌من‌الله‌عليكم؛اذ‌بعث‌فيكم‌رسوال‌من‌انفسكم"هذا‌كله‌في‌الوجه‌االول،
علي‌تقريرالسيد‌الصدر؛وام[[ا‌تقري[[ر‌الش[[يخ‌في‌الع[دة‌‌فيمكن‌ان‌يوج[[ه‌ب[[ان‌وج[[ه‌ع[[دم‌حس[ن‌التكلي[[ف‌علي‌مس[[لك‌العدلي[[ة‌‌ان‌التكلي[[ف‌لغ[[رض‌وص[[ول‌العب[[د‌الي
166
المالكات‌وبعد‌علم‌الشارع‌بان‌هذا‌التكليف‌ال‌مصلحة‌‌في[[ه‌يك[[ون‌لغ[[واوقبيحا؛كما‌ان‌جعل‌التكليف‌ابتداء‌يكون‌لغوا‌وقبيحا‌بالمصلحة‌ومالك.ولكنه[[ذا‌التقري[[ر‌ايض[[ا‌ين[[اقش‌في[[ه:بان[[ه‌انم[[ايص[[ح‌في‌التك[[اليف‌االلزامية‌‌واما‌التكاليف‌الترخيصية‌فليس‌فوت‌المصلحة‌او‌الوق[[وع‌في‌المفس[دة‌‌مس[تندين‌الي‌الش[[ارع‌ول[ذا‌قلن[[ا‌اليجب‌علي‌الش[ارع‌جع[ل‌االحكام‌في‌ك[[لم[[ورد‌يك[[ون‌المالك،ب[[ل‌الص[[حيح‌ه[[و‌قبح‌الجع[[ل‌في
المورد‌الذي‌ليس‌فيه‌المالك.وثانيا:بانه‌يرد‌عليه‌االشكال‌الثاني‌والثالث‌في‌كالم‌السيد‌الصدر‌علي‌هذا‌التقرير؛كما‌ان‌االش[[كال‌االول‌من[[اي[[رد‌علي‌تقري[[ر‌الس[[يد‌الص[[در
كالم‌السيد‌الصدر‌بالنس[[بة‌ايضا؛ولكن‌نحن‌ناقشنا‌في‌االيراد‌الثالث‌في‌الي‌من‌لم‌يكن‌ظالما‌وباعثا‌علي‌الغيبة‌‌وال‌مقصر؛كما‌هو‌الصحيح‌في
كالشيخ‌االعظم‌والمجلسي‌وغيرهما.من‌المؤمنينشأن‌قليل‌‌وهو‌وجودالدليل‌الشرعي‌علي‌اعتب[[اره‌بالخص[[وصاما الوجه الثاني،
وهو‌الروايات‌التي‌نقلها‌العامة‌‌عن‌النبي‌صلي‌الل[[ه‌علي[[هوآل[[ه‌وس[[لموهي‌وصلت‌بصيغ‌مختلفة:
اح[[[[دها:م[[[ا‌عن‌ابي‌خل[[[[ف‌االعمي‌ق[[[[ال:س[[[[معت‌انس‌بن‌مال[[[ك‌ام[[تييقول:سمعت‌رسول‌الله‌ص[[لي‌الل[[ه‌علي[[هوآل[[ه‌وس[[لم‌يق[[ول:ان
التجتمع‌علي‌ضاللة،فاذا‌رأيتهم‌مختالف[[ا‌فعليكم‌بالس[[واد‌االعظم.س[[نن.1203،ص2ابن‌ماجه،ج
الل[[ه‌ص[[ليقال:قال‌رس[[ولثانيها:ما‌نقله‌الشريح‌عن‌ابي‌مالك‌االشعري‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم:ان‌الله‌اج[[اركم‌من‌ثالث‌خالل‌ان‌الي[[دعو‌عليكم
س[[ننهبنيكم‌فتهلكوا‌جميعا...وان‌التجتمعوا‌علي‌ضاللة،نقل[[ه‌ابن‌داود‌في.302،ص2ج
ثالثها:ان‌الله‌اليجتمع‌امتي‌او‌قال‌ام[[ة‌محم[[د‌ص[[لي‌الل[[ه‌علي[[هوآل[[هوسلم‌علي‌ضاللة،ويد‌الله‌مع‌الجماعة،ومن‌شذ‌شذ‌الي‌النار.
وهذه‌الروايات‌تدل‌علي‌حجية‌االجماع‌بش[[هادة‌الن[[بي‌ص[[لي‌الل[[ه‌علي[[هوآله‌وسلم‌علي‌عصمة‌االمة،وقد‌يناقش‌فيها‌بوجوه:س[[ره‌من‌ان‌ه[[ذاالوج[[ه‌االول:م[[ا‌ناقش[[ه‌الش[[يخ‌الطوس[[يق[[دس
االمرصحيح‌ومسلم‌عندنا‌لوجود‌االمام‌المعصوم‌عليه‌الس[[الم‌في‌ك[[لعصر‌والزم‌اجتماع‌جميع‌االمة‌‌هو‌كون‌االمام‌عليه‌السالم‌فيهم،
وقد‌اورد‌السيد‌الصدر‌علي‌هذا‌الوجه‌بان‌المستفاد‌من‌هذه‌الرواي[[ات‌ه[[و‌ان‌العص[[مة‌‌لنفس‌اجتم[[اع‌االم[[ة‌‌ال‌من‌جه[[ة‌كون‌المعص[[وم‌علي[[ه‌الس[[الم‌فيهم.ولكن‌ق[[دي[[ورد‌علي[[ه:بان[[ه‌حيث‌يعلم‌ان‌اك[[ثر‌االم[[ة‌اليعتق[[دون‌بعص[[مة‌االم[[ام‌علي[[ه‌الس[[الم‌واليقبل[[ون‌امامت[[ه‌فق[[د‌اخ[[بر‌بعص[[مة‌االم[[ة‌طريقي[[ا‌ال‌موض[[وعيا؛اللهم‌اال‌ان‌ين[[اقش‌بلح[[اظ‌ذي[[ل
الرواية‌‌انس،وفيه:عدم‌ثبوت‌هذا‌الذيل‌لتعارضهما‌مع‌غيرها.الوجه‌الثاني:ضعف‌السند؛كما‌اورده‌السيد‌الصدرحيث‌ق[[ال:الن‌ابي‌خلف‌االعمي‌الناقل‌للصيغة‌االولي،قد‌شهد‌بضعفه‌جملة‌من‌علمائهم،
167
واما‌الصيغة‌الثانية؛ففي‌سندها‌قضمضم‌الذي‌هو‌مح[[ل‌خالف‌عن[[دهم‌من‌حيث‌الصحة‌وعدمها؛وان‌شريح‌الذي‌ينقل‌عنه‌قضمضم‌وان‌ك[[ان‌قد‌شهدوا‌بوثاقته‌اال‌انه‌قد‌نقل‌الحديث‌عن‌ابي‌مال[[ك‌االش[[عري‌ومن‌المظنون‌قويا‌انه‌لم‌يدرك‌ابي‌مال[[ك؛الن[[ه‌ق[[د‌ش[[هد‌في‌حق[[ه‌ان[[ه‌لم‌يدرك‌سعد‌بن‌ابي‌وقاص‌وابومالك‌ق[[د‌ت[[وفي‌في‌حي[[اة‌س[[عد،ب[[لق[[د‌يشكك‌في‌اصل‌رواية‌شريح‌مباشرة‌من‌الصحابة؛فانه‌نقل‌عن‌محمد‌بن‌عوف‌انه‌سئل‌هل‌سمع‌شريح‌عن‌اصحاب‌رسول‌الل[[ه‌ص[[لي‌الل[[ه‌عليه‌وآله‌وسلم‌فقال:ال‌اظن‌ذلك‌وصرح‌اب[[و‌ح[[اتم‌ان‌ك[[لم[[ا‌يروي[[ه
عن‌ابي‌مالك‌االشعري‌فهو‌مرسل.الثالث:ما‌اورده‌السيد‌الصدر‌من‌ان‌الضاللة‌ليس‌معناه[[ا‌الخط[[أالوجه
واالشتباه،بل‌معناها‌هواالثم‌واالنحراف‌عن‌العمدوالتقصير،ولكنه[[ذا‌االي[[[[راد‌غيرت[[[[ام؛اذ‌الض[[[[الل‌في‌مقاب[[[[ل‌الح[[[[ق‌كم[[[[[ا‌يق[[[[ال
بالفارسي"گمراه"ويدل‌علي‌هذا‌المعني‌ذيل‌سورة‌الحمد.الوجه‌الرابع:ان‌ظاهر‌كلمة"االمة"او"امتي"هو‌جمي[[ع‌االم[[ة‌الي‌ي[[وم‌القيامة‌وهذا‌المعني‌اليناس[[ب‌الرواي[[ة،ول[[ذا‌احتم[[ل‌البعض‌ان‌الم[[راد‌منه‌هو‌اهل‌البيت‌عليهم‌السالم‌حيث‌انه‌الوجه‌لحملها‌علي‌االم[[ةفيك[[ل‌عص[[ر‌م[[ع‌ان‌االم[[ةفيك[[ل‌عص[[ركلهم‌اليكون[[ون‌علي‌الخط[[أ؛الختالفهم‌في‌كل‌االعص[[ار،فمع[[ني‌الرواي[[ة‌‌ان‌االم[[ة‌بعض[[هم‌يكون[[ون‌علي‌الح[[ق‌قطع[[اوه[[ذا‌غ[[ير‌ق[[ول‌علم[[اء‌العص[[ر‌فق[[ط،خصوص[[ا‌ان‌المتعارف‌في‌كل‌زمان‌في‌الحوزات‌العلمية‌‌بتبعية‌جل‌العلم[[اء‌لقلي[[ل‌منهم‌الذين‌لهم‌الرأي‌واالبداع‌والفكر،مضافا‌الي‌ان‌الرواي[[ةالتنطب[[ق‌علي‌ما‌نحن‌فيه‌وال‌اي‌مسألة؛اذ‌كيف‌يمكن‌تحصيل‌رأي‌جميع‌العلماء‌حتي‌في‌عصر‌واحد،فضال‌عن‌رأي‌كل‌االمة،الحتم[[ال‌مخالف[[ة‌البعض‌مع‌اآلخرين‌وخفاء‌رأيه‌بدواعي‌مختلفة‌اوعدم‌وص[[ول‌رأي[[ه‌الين[[الع[[دم
كون‌كلهم‌صاحب‌الكتب‌وال‌التالميذ‌الكثيرين‌وهكذا.وبنظري‌القاصر‌ان‌هذه‌الرواية‌‌مع‌فرض‌ص[[حتها‌وص[[دورها‌عن‌الن[[بي‌صلي‌الله‌عليه‌وآله؛مع‌انه‌نقطع‌بجعلها‌ودس‌الخائنين‌معناها‌ان‌هذه‌االمة‌حيث‌كانت‌امة‌مرحومة‌ببركه‌النبي‌االعظم‌صلي‌الله‌عليه‌وآل[[ه‌وسلم‌ليسوا‌كسائر‌االمم‌حتي‌ينقرضوا‌جميعا‌او‌يضلوا‌جميعا،بل‌كان
الحق‌فيهم‌يدوم‌الي‌يوم‌القيامة.اما‌الرواية‌التي‌تدل‌علي‌حجية‌‌قول‌االكثر‌الق[[ريب‌الي‌الك[[ل‌او‌ورود‌الشاذ‌الي‌النار‌اليمكن‌االلتزام‌به؛كما‌اليلتزمون‌ب[ه‌المخ[الفين‌ل[ورود
النقوض‌الكثيرة‌التي‌المجال‌لها.هذا‌م[ع‌وض[وحها‌ووص[[ول‌المتأم[ل‌اليه[ابع[ون‌الل[ه‌تع[الي‌ح[تي‌علي‌مسلك‌العامة،ونس[[ئل‌الل[[ه‌من‌فض[[له‌ان‌يحفظن[[ا‌من‌الخط[[أ‌والزل[[ل‌سيما‌في‌هذا‌الزمان‌الذي‌ق[[د‌يك[[ون‌ت[[ابع‌الح[[ق‌قليال‌والتمس[[ك‌باه[[ل
البيت‌واقعا‌نادر‌جدا.هذا‌كله‌في‌المسلك‌الثاني.
168
المسلك‌الث[[الث:في‌حجي[[ةاالجم[[اع‌بلح[[اظ‌مق[[دمات‌العق[[ل‌النظ[[ري؛حيث‌ان‌االجماع؛تارة:يدعي‌كونه‌كاشفا‌عن‌الحكم‌الواقعي‌بالمالزم[[ة‌‌العقلية،وأخري:بالمالزمة‌‌العادي[[ة،وثالث[[ة:بالمالزم[[ة‌‌االتفاقي[[ة‌ومثل[[وا‌لالول‌بالتواتر‌الموجب‌للقطع،والثانية‌بط[[ول‌العم[[ر‌المالزم‌ع[[ادة‌م[[ع‌الشيخوخة‌وان‌كان‌اليستحيل‌االنفكاك‌عقال،والثالث[[ةب[[القطع‌الحاص[[ل
صدفة‌‌واتفاقا‌من‌مجموعة‌‌اخبار‌التبلغ‌حد‌التواتر.ولكن‌قال‌السيدالصدر‌ان‌المالزمة‌‌علي‌نحو‌واحد‌وهي‌بمالك‌استحالة‌االنفكاك‌عقال؛اذ‌االس[[تحالة‌واالمك[[انالم[[درك‌لهم[[ا‌اال‌العق[[ل‌دائم[[ا،ولكنه‌ت[[ارة:يحكم‌ب[[ه‌العق[[ل‌مطلق[[ا،وأخ[[ري‌يحكم‌ب[[ه‌ض[[من‌ظ[[روف
موجودة‌عادة‌‌وغالبا،وثالثة‌ضمن‌ظروف‌اتفاقية.وتقريب‌االستدالل:ان‌مث[[ل‌االجم[[اع‌مث[[ل‌الخ[[برالمتواتر،فكم[[ا‌ان‌نق[[ل‌كثير‌من‌االشخاص‌عن‌واقعة‌يوجب‌القطع‌بتلك‌الواقعة‌فكذلك‌اتف[[اق‌العلماء‌علي‌حكم‌يوجب‌القط[[ع‌ب[[ذلك‌الحكم‌ايض[[ا؛اذ‌احتم[[ال‌الخط[[أ
ك[[ذبهم‌وع[[دم‌حدس[[هم،ب[[لواالشتباه‌في‌العلماء‌‌تارة‌ينش[[أ‌عن‌احتم[[ال‌يقولون‌افتراء،وأخري‌عن‌احتم[[ال‌خطئهم‌في‌حدس[[هم،ام[[ا‌االحتم[[ال‌االول‌فمنفي‌في‌حق‌واحد‌منهم‌فض[[ال‌في‌ح[[ق‌جميعهم؛النهم‌لك[[ثرة‌‌تورعهم‌في‌دينهم‌وتقواهم‌اليحتمل‌في‌حقهم‌ذلك،اما‌االحتمال‌الثانيفمنفي‌مثل‌المتواتر،ولكن‌قد‌يقال‌بالتمايز‌واالفتراق‌بيهما‌من‌جهات:االولي:ان‌مفردات‌التواتر‌تكون‌شهادات‌حسية‌‌واما‌االجماع‌فمفردات[[ه‌شهادات‌حدسية؛النها‌عبارة‌‌عن‌الفتاوي،وهي‌مبتني[[ةع[[ادة‌‌علي‌النظ[[ر‌واالجته[[اد‌ومن‌الواض[[ح‌ان‌احتم[[ال‌الخط[[أ‌في‌الح[[دس‌اك[[بر‌من[[ه‌من‌الحس،و‌لذا‌يفرق‌بين‌االجماع‌في‌مسئلة‌‌معقدة‌ذات‌المبادي‌النظرية‌االجتهادي[[[ة،وبين‌االجم[[[اع‌في‌مس[[[ئلة‌فقهي[[[ةغ[[[ير‌ذات‌المب[[[ادي‌االجتهادية،وهك[[ذا‌يف[[رق‌بين‌اجم[[اع‌علم[[اء‌العص[[رالمقترب‌الي‌االئم[[ة‌‌عليهم‌السالم‌وغيرهم؛الن‌احتمال‌الخطأ‌في‌حقهم‌اضعف؛اذ‌احتمال
الحدس‌فيهم‌اضعف.الثانية:ان‌الخطأ‌المحتمل‌في‌االخبار‌عن‌الحس‌له‌مصب‌واح[[د،بينم[[ا في‌باب‌االجماع‌قد‌اليكون‌له‌مصب‌واحد‌واذا‌كان‌مصب‌الخطأ‌واحدا يكون‌احتمال‌الخطأ‌الواحد‌في‌الجميع‌اقل‌مما‌اذا‌ك[[ان‌مص[[به‌متع[[ددا‌واحتمال‌خطأ‌كل‌فرد‌من‌االفراد‌في‌م[[ورد‌غ[ير‌خط[[أ‌اآلخ[[ر؛الن[ه‌من‌الواضح‌ان‌احتمال‌خطأ‌‌العشرة‌‌في‌اخبارهم‌عن‌مصب‌واحد‌ابع[[د‌من احتمال‌خطأ‌العشرة‌في‌اخباراتهم‌غير‌المنصبة‌‌علي‌مصب‌واحد؛مثال‌اذا‌اخبر‌العشرة‌كلهم‌بموت‌زي[[د‌يك[[ون‌احتم[[ال‌خط[[ائهم‌اق[[ل‌مم[[ا‌اذا‌اخبر‌العشرة‌كل‌منهم‌عن‌موت‌جاره‌غير‌موت‌ج[[اره‌اآلخ[[ر،ومن‌هن[[ا‌اذا‌اجمع‌الفقهاء‌علي‌حكم‌مستند‌الي‌رواية‌اليك[[ون‌االش[[كال‌فيه[[ا‌اال‌من‌حيث‌الداللة‌كان‌احتمال‌خط[[ائهم‌اق[[ل‌مم[[ا‌اذا‌اجمع[[وا‌علي‌حكم‌يحتمل‌تخريج‌فتوي‌كل‌منهم‌علي‌وجه‌غير‌وجه‌تخريج‌فتوي‌اآلخر؛كما‌اذا‌اجمع‌الفقهاء‌علي‌الصلوة‌المزاحمة‌‌مع‌االزال[[ةم[ع‌احتم[[ال‌اس[[تناد
169
كل‌منهم‌الي‌جهة‌غيرجهة‌اآلخري؛كما‌اذا‌تخيل‌بعض[[هم‌ج[[واز‌ال[[ترتبواآلخرون‌احراز‌المالك‌وكفايته‌في‌صحة‌العبادة‌وامثال‌ذلك.
الثالثة:في‌التواتر‌اليحتمل‌عادة‌‌ان‌يكون‌بعض‌المخبرين‌قد‌وقع‌تحت‌ت[[أثير‌وهم‌المخ[[براآلخر؛الن‌ذل[[ك‌خل[[ف‌المف[[روض‌في‌الت[[واتر‌وه[[ذا‌بخالف‌باب‌االجماع؛فان‌ت[[أثر‌الالح[[ق‌بالس[[ابق‌في‌الفت[[وي‌ام[[ر‌واق[[ع‌كثيرا؛ولذا‌يكون‌اجماع‌الفتاوي‌العرضية‌اك[[ثر‌قيم[[ة‌من‌تجم[[ع‌الفت[[وي
الطولية.مما‌ذكرنا‌ظه[[ر‌ان‌اجم[[اع‌العلم[[اء‌المعاص[[رين‌في‌الغيب[[ةالص[[غري‌او‌زمن‌قليل‌بعدها؛كالصدوق‌والسيد‌المرتضي‌والشيخ‌المفيد‌والطوس[[ي
لم‌يحتمل‌في‌حقهم‌الحدس؛للقط[[ع‌بع[[دم‌اس[[تنادهم‌اليوامثالهم‌حيث‌مدرك‌يكون‌كاشفا‌عن‌الحكم‌الشرعي؛اذ‌يكون‌خبرهم‌عن‌الحس؛اذ‌االجم[[اعم[[ع‌ع[[دم‌ف[[رض‌الم[[درك‌لهم‌او‌ع[[دم‌احتم[[ال‌اس[[تنادهم‌الي‌قاعدة‌عقلية‌او‌شرعية‌يكون‌عادة‌‌مس[[تندا‌الي‌ارتك[[از‌المتش[[رعة‌في‌ذلك‌الزمان‌والخبر‌عن‌االرتكاز‌هو‌الخبر‌عن‌الحس‌واليأتي‌ما‌قلنا‌في
المايز‌بين‌المتواتر‌واالجماع‌في‌مثل‌هذا‌االجماع.نعم‌البد‌وان‌اليكون‌ما‌يعارض‌االرتكاز‌في‌البين‌كاالجماع‌علي‌نجاس[[ة‌الكفار؛اذ‌يفهم‌من‌نفس‌السؤال‌عن‌نجاستهم‌في‌االخبار‌ع[[دم‌كونه[[ا‌مرتكزة‌ومسلمة‌‌عند‌المتشرعة،وهكذا‌يشترط‌في‌كشف‌االجماع‌عن‌الحكم‌الشرعي‌ان‌يكون‌االجماع‌مشتمال‌علي‌فت[[اوي‌االق[[دمين؛النهم‌يحتمل‌في‌حقهم‌ان‌يكون‌رأيهم‌مستندا‌الي‌االرتكاز.وظهر‌مما‌ذكرنا
عدم‌ايراد‌بعض‌االشكاالت‌علي‌حجية‌هذا‌االجماع:منها:عدم‌احتمال‌كشف‌االجماع‌عن‌رأي‌االم[[ام‌علي[[ه‌الس[[الم؛لع[[دم‌امكان‌اتصال‌المجعين‌معه‌مباشرة.ولكن‌اليصح‌هذا‌االيراد؛اذالم[[دعي‌ليس‌س[[ماعهم‌عن[[ه‌علي[[ه‌الس[[الم،ب[[ل‌الم[[دعي‌االس[[تناد‌الي‌االرتك[[از
المتلقي‌عن‌اصحاب‌االئمة‌عليهم‌السالم.منها:ما‌اورده‌المحقق‌االصفهاني‌من‌ان‌غاية‌‌ما‌يقتض[[يه‌االجم[[اع‌ان‌الفقه[[اء‌لت[[ورعهم‌وع[[دالتهم‌اليفت[[ونب[[دون‌م[[درك،ولكن‌ص[[حةه[[ذا‌المدرك‌من‌أين؛اذ‌اليحتمل‌وجود‌الرواية‌‌الصحيحة‌سندا‌وداللة‌عن[[دهم‌التي‌استند‌الفقهاء‌‌اليها‌في‌مقام‌الفتوي‌م[[ع‌ع[[دم‌نقلهم‌في‌المج[[امع‌الروائية‌والكتب‌االستداللية،مع‌انهم‌نقلوا‌الرواي[[ة‌الض[[عفية‌‌فيه[[ا،ول[[و‌فرض‌وجود‌الرواية‌‌الص[[حيحة‌عن[[دهم‌فمن‌أين‌يعلم‌ص[[حتها‌عن[[دنا‌ل[[و
وصلت‌الينا.ولكن‌ظه[[ر‌مماذكرن[اع[[دم‌تمامي[[ةه[ذا‌االي[[راد‌ايض[[ا؛اذ‌ليس‌الم[[دعي
استنادهم‌الي‌الرواية،بل‌المدعي‌استنادهم‌الي‌االرتكاز؛كما‌قلنا.هذا‌غاية‌ما‌يقال‌في‌تقرير‌وجه‌حجية‌االجم[[اع،ولكن‌م[[ع‌ذل[[ك‌كل[[ه‌في‌النفس‌شئ‌وهو‌ان[هم[اذا‌ي[[راد‌من‌االرتك[از؛ف[ان‌ك[ان‌المقص[ود‌من[ه‌وضوح‌الحكم‌عند‌المتشرعة‌كوجوب‌ركع[[تين‌في‌ص[[لوة‌الص[[بح،فه[[ذا
اول‌الكالم؛اذ‌موارد‌االجماع‌ليست‌من‌هذا‌القبيل.
170
قلت:ان‌االرتكاز‌وان‌لم‌يكن‌اآلن‌ذلك‌اال‌انه‌كان‌في‌س[[الف‌الزم[[انان‌وفي‌العصر‌المتقدم‌هكذا‌واالرتكازات‌بمضي‌الزمان‌تنعدم‌وتتغير؛كم[[ا‌هو‌المشاهد‌في‌عاداتهم‌العرفية.قلت:تغي[[ير‌االرتك[[ازات‌الش[[رعية‌او‌انعدامها‌مع‌كون‌فتاوي‌الفقهاء‌مثل‌الفتاوي‌الس[ابقة‌‌ال‌مع[ني‌محص[ل‌لها‌واليقاس‌بالعادات‌العرفية‌‌والملي[[ة؛النه[[ا‌الداعي‌علي‌ابقائه[[ا‌بخالف‌االرتكازات‌الشرعية؛مضافا‌الي‌احتمال‌ايجاد‌االرتكاز‌بعد‌االئم[[ة‌‌عليهم‌السالم‌مع‌االستشكال‌في‌حصول‌القطع‌بان‌االستناد‌في‌فت[[اواهم‌الي‌االرتكاز؛اذ‌االجماعات‌في‌كلمات‌الفقهاء‌نوعا‌مس[[تندة‌الي‌وج[[وه‌وال‌اقل‌من‌احتمال‌استنادهم‌اليها‌فراجع‌وتتبع‌موارده[[ا،ب[[ل‌يمكن‌دع[[وي
القطع‌بعدم‌استنادهم‌الي‌االرتكاز‌والتسالم.سره‌في‌باب‌ثبوت‌الخي[[اروالشاهد‌علي‌ذلك‌ان‌الشيخ‌الطوسي‌قدس
في‌النكاح‌يق[[ول‌اليدخل[[ه‌خي[[ار‌المجلس‌او‌الش[[رط‌لالجم[[اع،ولوك[[ان‌الحكم‌في‌زمان[[ه‌متس[[الما‌علي[[هوك[[ان‌مرتك[[زا‌عن[[د‌الش[[يعة‌فلم[[اذا‌اليقول:للتسالم‌او‌لالرتكاز،وهكذا‌لماذا‌اليقول‌في‌حجي[[ةاالجم[[اع‌في‌الع[[دة‌‌ان‌الوج[[هفيه[[ا‌هوكش[[فه‌عن‌االرتك[[از‌والتس[[الم،ولم[[اذا‌ال[[تزم‌بحجيته‌من‌باب‌قاعدة‌‌اللطف‌وق[[ال‌اجم[[اع‌ك[[ل‌عصركاش[[ف‌عن‌رأي‌االمام‌عليه‌السالم،والسيد‌المرتضي‌ايضا‌التزم‌بحجيتها‌من‌باب‌دخول
االمام‌عليه‌السالم‌في‌المجمعين.مض[[افا‌الي‌ان‌م[[وارد‌االجم[[اع‌في‌الفق[[ه‌اليفت[[ون‌الفقه[[اء‌في‌ع[[رض‌واح[[د‌بحكم‌ش[[رعي،ح[[تي‌يق[[ال‌ان‌الفقه[[اء‌اليحكم[[ون‌بال‌دلي[[ل،ب[[ل
سره‌افتي‌لالجماع،او‌الشيخفتاويهم‌في‌الطول؛مثال‌ان‌الصدوق‌قدس‌اس[[رارهم‌افت[[واالمفي[[د‌او‌الش[[يخ‌الطوس[[ي‌او‌الس[[يد‌المرتض[[يق[[دس
لالجماع‌وحكمهم‌كان‌بتبع‌حكم‌غ[[يرهم‌وقلم[[ا‌يتف[[ق‌اجم[[اع‌في‌الفق[[ه‌اليكون‌مدركيا‌وال‌محتمل‌المدرك،ومع‌هذه‌القرائن‌والمناقشات‌كيف يمكن‌للفقيه‌ان‌يطمئن‌ان‌منشأ‌االجماع‌كان‌االرتكاز‌والتس[[الم‌فض[[ال‌عن‌دعوي‌حصول‌القطع‌بذلك،نعم‌يبقي‌سؤال‌وهو‌انه‌كيف‌يمكن‌ان‌يفتي‌القدماء‌‌خلفا‌عن‌سلف‌لالجماع‌واليستشكل‌في‌حجيته‌ومدرك[[ه،
م[[ع‌انهم‌ق[[دس اس[[رارهم‌ك[[انوام[[دققين‌نق[[ادين‌مت[[دينين،وه[[ذه‌ايض[[اعويصة.
والي‌هنا‌ظه[[ر‌ان‌االل[[تزام‌بحجي[[ةاالجم[[اع‌مش[[كل‌ولكن‌الفت[[وي‌علي‌خالف[[ه‌اش[[كل‌فني[[ا؛والس[[ر‌في‌ذل[[ك:ان‌الفقي[[ه‌اذا‌اف[[تي‌في‌مقاب[[ل‌االجماع‌فهو‌يفتي‌اما‌بالبرائة‌او‌االستصحاب‌او‌عموم‌وهكذا‌وال‌ش[[بهة‌في‌ان‌المدرك‌في‌حجيتها‌ه[[والس[[يرةالعقالئي[[ة‌‌واليح[[رز‌الس[[يرة‌‌في‌م[[وارد‌مخالف[[ةاالجم[[اع؛مثال‌اذا‌ق[[الالم[[ولي‌لعبي[[ده‌اذا‌ش[[ككتم‌في‌التكليف‌فاالصل‌هو‌البرائة،ولكن‌مع‌ذلك‌العبي[[د‌المتق[[دمون‌علي‌ه[ذا‌العبد‌في‌خصوص‌مورد‌قتل‌االفراد‌يحتاطون‌او‌قائلون‌بالحرمة،فه[[ل‌يمكن‌ان‌نلتزم‌ان‌السيرة‌هو‌التمسك‌بالبرائة‌وجواز‌الرجوع‌اليها‌فيما‌اذا‌شك‌عبد‌فيما‌بعد‌زمانهم‌في‌جواز‌القتل‌بعد‌الفحص‌وعدم‌الظف[[ر
171
علي‌دليل‌علي‌حرمة‌القتل؛مع‌ان‌هذا‌االصل‌كان‌بم[[رأي‌ومنظ[[ر‌منالعبيد‌السابقين‌كال،وال‌دليل‌علي‌حجية‌االطالق‌غير‌السيرة.
الم[[دركي‌وغيرالم[[دركي‌وانومن‌هن[[اظه[[رع[[دم‌الف[[رق‌بين‌االجم[[اع‌سره‌بينهما‌واستش[[كل‌في‌حجي[[ةاالول،ول[[ذافصل‌السيدالخوئي‌قدس
يشكل‌فتواه‌بحرمة‌لحم‌الذبيحة‌‌ال[تي‌تنخ[ع‌مس[تندا‌الي‌رواي[ة‌‌التنخ[ع‌ب[ذبيحتك؛والوج[ه‌في‌ذل[ك‌ان‌ه[ذه‌الرواي[ة‌من‌ق[ديم‌الزم[ان‌بم[رأي‌الفقه[[[[اء‌ولكنهم‌يحملونه[[[[ا‌علي‌الحرم[[[[ة‌او‌الكراه[[[[ة‌واليفهم[[[[ون
س[[ره؛اذ‌ال‌دلي[[ل‌عليالحرمةالوضعية‌ال[[تي‌فهمه[[ا‌الس[[يدالخوئي‌ق[[دس‌حجية‌‌هذا‌الظهور؛الن‌مدرك‌حجية‌الظهور‌هو‌بناء‌العقالء‌واليرون‌مثل‌هذا‌الظهور‌حج[[ةبع[[د‌ان‌ك[[ان‌مخالف[[الم[[ا‌فهم‌االص[[حاب‌المتق[[دمون‌الذين‌كانوا‌اقرب‌الي‌المتكلم‌منا،س[[يما‌بن[[اء‌علي‌الق[[ول‌بحجي[[ة‌‌بن[[اء‌العقالء‌اذا‌كانوا‌معاصرين‌مع‌زمن‌االئم[[ةعليهمالس[[الم؛فكي[[ف‌يمكن‌احراز‌المعاصرة؟ول[[ذا‌المطلب‌المهم‌ال[[ذي‌يغف[[ل‌في‌كلم[[ات‌االعالم‌هو‌ان‌االجماع‌و‌ان‌لم‌يكن‌دليل‌علي‌حجيته‌اال‌ان‌ال[[دليل‌علي‌حجي[[ة‌الدليل‌المخالف‌مع‌االجماع‌ال[[ذي‌ه[[و‌المس[[تند‌فت[[وي‌ه[[ذا‌القائ[[ل‌من‌أين؟كما‌اشرنا‌اليه،والمقام‌نظير‌ما‌قيل‌في‌باب‌رج[[وع‌المقل[[د‌بع[[د‌ف[[وت‌االعلم‌الي‌المجته[[د‌الحي؛الن[[ه‌ال‌دلي[[ل‌علي‌حجي[[ةق[[ول‌الميت‌واالصل‌فيها‌عدم‌الحجية،والقدر‌المتيقن‌من‌الحجية‌ه[[وحجي[[ة‌‌فت[[وي‌الحي،مع‌انه‌كما‌ال‌دليل‌علي‌حجي[[ةق[[ول‌الميت‌فك[[ذلك‌ال‌دلي[[ل‌علي
حجية‌‌قول‌الحي‌المخالف‌مع‌الميت،ولماذا‌يفرض‌حجيته‌مسلمة.ومن‌هن[[ا‌قلن[[ا‌الف[[رق‌في‌حجي[[ةاالجماع‌‌بين‌التعب[[دي‌والم[[دركي‌ان‌لم‌نقل‌باوضحية‌‌حجية‌‌االجماع‌المدركي؛نعملوك[[انم[[درك‌المجمعين‌ه[[و‌المطلب‌الدقيق‌العميق‌ال[[ذي‌ه[[و‌العويص[[ة،كاخب[[ار‌التحلي[[ل‌في‌ب[[اب الخمس‌امكن‌القول‌باشتباههم؛وان‌كان‌فيه‌التأمل‌ايضا،وظهر‌ايض[[ا
عدم‌القيمة‌‌الجماع‌المتأخرين‌مطلقا. واما‌ما‌قد‌يقال‌في‌وجه‌حجية‌االجماع:ان‌قوما‌اذا‌عملوا‌عمال‌واح[[دا‌مع‌اختالف‌انظارهم‌نوعا‌وافك[[ارهم‌وع[[اداتهم‌في‌س[[ائر‌الم[[وارد‌يفهم‌انهم‌أخذوا‌من‌رئيس[[هم،ول[[ذا‌ل[[و‌ورد‌ط[[الب‌العلم‌في‌العس[[كر‌ورأي‌اح[[ترامهم‌ل[[ه‌كال‌م[[ع‌س[[الئقهم‌المختلف[[ة‌‌لفهم‌ان‌االح[[ترام‌دس[[تور
الرئيس‌وامره؛هكذا‌في‌المقام.ولكن‌هذا‌المطلب‌صحيح‌فيما‌اذا‌كان‌الرئيس‌فيما‌بينهم‌بحيث‌يسهل‌اللقاء‌والتخاطب،بخالف‌المقام‌الذي‌انا‌نقطع‌بعدم‌ك[[ون‌االم[[ام‌علي[[ه‌السالم‌بينهم‌بالمشاهدة،سيما‌بعد‌الظفر‌بالموارد‌العدي[[دة‌ال[[تي‌ك[[انت‌اجماعهم‌لالستناد‌الي‌االدلة.وكيفما‌كان‌اليمكن‌التع[[دي‌عن‌المجمعين‌واالفتاء‌بخالف‌فتواهم‌وال‌اقل‌من‌االحتياط‌فنيا؛كم[[ا‌ذكرن[[ا.ه[[ذا‌كل[[ه
في‌االجماع‌البسيط.
172
: المركب االجماع‌‌واما‌االجماع‌المركب‌والقول‌بعدم‌الفصل؛كما‌اذا‌افتي‌جماع[[ة‌‌بحرم[[ة‌فع[[ل‌واآلخ[[رون‌بوجوب[[هم[[ع‌ع[[دموج[[ود‌فت[[وي‌واح[[د‌علي‌االباح[[ة‌او‌االس[[تحباب،ف[[التحقيق‌ان‌نق[[ول‌بالتفص[[يل‌في‌حجيت[[ه؛اذ‌ت[[ارة‌‌يق[[ول‌المجمعين‌بعدم‌االستحباب‌واالباحة‌في‌عرض‌واحد؛بمعني‌انهم‌يفتون‌بعدمهما‌ولومع‌عدم‌افت[[ائهم‌ب[[الوجوب‌او‌الحرم[[ة‌‌بحيث‌ال[[تزموا‌بع[[دم‌االباحة‌واالستحباب،ولوكان‌فتواهم‌بالوجوب‌او‌الحرمة‌باطلة‌ففي‌ه[[ذا‌المورد‌الشبهة‌في‌حجيته؛النه‌اجماع‌بسيط‌حقيقة‌ويتف[[رع‌البحث‌في[[ه
علي‌البحث‌في‌حجية‌‌االجماع‌البسيط،ويأتي‌ما‌قلنا‌هناك‌ههنا.وأخري‌يقول‌المجمعون‌بع[[دم‌االباح[[ة‌واالس[[تحباب‌في‌ط[[ول‌فت[[واهم‌بالوجوب‌والحرمة‌بحيث‌لولم‌يفتوا‌بهما‌لما‌افت[[وا‌بع[[دم‌االباح[[ة،ولم[[ا‌التزموا‌به،في‌هذا‌المورد‌ال‌وجه‌لحجية‌قولهم‌لنفي‌الث[[الث؛اذ‌جماع[[ة‌‌منهم‌يكذبون‌الجماعة‌االخري،ول[[ذا‌اليحص[[ل‌القط[[ع‌كم[[االيخفي.ه[[ذا
كله‌في‌االمر‌االول.صاحب‌الكفاية:ان[[ه‌اليخفي‌اختالف‌نق[[ل‌االجم[[اع‌قالو االمر الثاني:
فان[[ه‌ت[[ارة‌ينق[[ل‌رأي[[ه‌علي[[ه‌الس[[الم‌في‌ض[[من‌نقل[[ه‌حدس[[ا؛كم[[اه[[و‌‌وهو‌نادر‌جدا،و ناقل[[هالسبب‌عند‌أخري‌الينقل‌اال‌ما‌هوالغالب،او‌حسا
عقال‌او‌ع[[ادة‌او‌اتفاق[[ا،واختالف‌الف[[اظ‌النق[[ل‌ايض[[اص[[راحة‌وظه[[وراواجماال‌في‌ذلك؛اي‌في‌انه‌نقل‌السبب‌او‌نقل‌السبب‌والمسبب.
الحدسي او الحسي السبب نقل‌س[ره:أن[[ه‌ال‌إش[كال‌في‌حجي[[ةقال‌صاحب‌الكفاية‌قدساالمر الثالث:
اإلجماع‌المنقول‌بأدلة‌حجية‌الخبر‌إذا‌كان‌نقل[[ه‌متض[[منا‌لنق[[ل‌الس[[بب‌والمسبب‌عن‌حس‌لولم‌نقل‌بأن‌نقله‌كذلك‌في‌زم[[ان‌الغيب[[ة‌موه[[ون‌جدا‌وكذا‌إذالم‌يكن‌متضمنا‌له،بل‌كان‌ممحضا‌لنقل‌الس[[بب‌عن‌حس‌إال‌أنه‌كان‌سببا‌بنظر‌المنقول‌إليه‌أيضا‌عقال‌أو‌عادة‌أو‌اتفاق[[ا‌فيعام[[ل‌حينئذ‌م[[ع‌المنق[[ول‌معامل[[ةالمحص[[ل‌في‌االل[[تزام‌بمس[[ببه‌بأحكام[[هو
آثاره.وهذا‌المطلب‌ص[[حيح؛والش[[اهد‌علي‌ذل[[كان[[هل[[و‌اعتق[[د‌ش[[خص‌ول[[و‌بالبرهان‌ان‌الطائرة‌سقطت‌ومات‌كل‌من‌ك[[ان‌فيه،ثم‌اخبرثق[[ةب[[ان‌زيدا‌ركب‌الطائرة‌‌فالشبهة‌في‌حجية‌قول[[ه‌عن[[د‌العقالء‌والحكم‌بموت[[ه‌وان‌لم‌يعتقد‌الناقل‌بالمالزمة،وهك[[ذا‌كم[[ا‌اذا‌اخ[[بر‌ثق[[ةب[[ان‌المطلب‌الكذائي‌نقل‌في‌مدينة‌كذا‌بالتواتر؛والسر‌في‌ذلك‌ان‌الخبر‌اليلزم‌ان‌يكون‌له‌اثر‌بمدلوله‌المطابقي،بل‌لوكان‌لمدلول[[ه‌االل[[تزامي‌من[[ه‌اث[[ر
فيحكم‌االثر‌ما‌لم‌يكن‌معارضا.هذا‌كله‌اذا‌كان‌نفس‌ما‌نقله‌المخبر‌سببا‌تاما‌عند‌المنق[[ول‌الي[[ه‌وام[[ا‌اذا‌لم‌يكن‌سببا‌تاما،ب[[لك[[انس[[ببا‌ناقص[[ا‌بحيث‌يمكن‌للمنق[[ول‌الي[[ه‌انضمام‌بقية‌السبب‌فالشبهة‌في‌حجية‌قوله‌ايض[[ا؛كم[[ا‌اذا‌نق[[لق[[ول
بعض‌العلماء.
173
يا‌وام[[ا‌اذا‌ش[[ك‌في‌ك[[ون‌نق[[ل‌الس[[بب هذا‌اذا‌علم‌بنقل‌الس[[بب‌حس[[او‌حدسيا‌فق[[الص[[احب‌الكفاي[[ةق[[دس س[[ره‌ايض[[ابحجي[[ة‌نقل[[ه؛حسيا
والسر‌في‌ذلك‌ان‌العقالء‌‌كما‌يعملون‌بالخبرالحسي،فك[[ذلك‌يعمل[[ون‌بالخبر‌المحتمل‌للحس‌او‌الحدس،ولذا‌ل[[ونق[[ل‌االجم[[اع‌واحتم[[ل‌ان[[ه
حدس‌االجماع‌والينقل‌حسا‌لكان‌قوله‌حجة‌ايضا.سره:نعم‌اليبعد‌ان‌يكون‌بن[[اء‌العقالء‌علي‌العم[[لب[[الخبرثم‌قال‌قدس
بالفحص‌وتفتيش‌عن‌كون‌الخبر‌حدسيا‌او‌حسيا‌اذا‌لم‌يكن‌امارة‌علي‌الحدس،وهكذا‌اذا‌لم‌يكن‌امارة‌علي‌اعتقاد‌المالزمة‌‌بين‌هذا‌االق[[وال والحكم‌الشرعي؛مع‌انه‌ال‌مالزمة‌بينهما‌يع[[ني‌يك[[ون‌العم[[ل‌مش[[روطا‌بثبوت‌المالزمة‌‌بين‌نقل‌االقوال‌والمسبب‌واال‌ل[[وك[[ان‌نقل[[ه‌للمس[[بب‌من‌جهة‌المالزمة‌باعتق[[اده‌بين‌الس[[بب‌والمس[[بب‌م[[ع‌ع[[دم‌المالزم[[ة
واقعا‌لما‌عمل‌العقالء‌بهذا‌الخبر؛اي‌الخبر‌الذي‌نقل‌المسبب.ثم‌قال‌قدس سره:ولكن‌االجماعات‌المنقولة‌في‌السنة‌‌االصحاب‌غالب[[ا
مبنية‌علي‌ح[[دس‌الناق[[ل‌ال‌علي‌الحس،او‌اعتق[[اد‌المالزم[[ة‌عقال‌عن[[د‌الناقل،ولذا‌نقل‌المسبب‌ول[[ذا‌ال‌اعتب[[ار‌لنقله[[ام[[الم‌ينكش[[ف‌ان‌نق[[ل‌الس[[بب‌ك[[ان‌مس[[تندا‌الي‌الحس؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌نق[[ل‌مخ[[بر‌او‌‌مبني[[ا‌علي‌الح[[دس،ف[[اذا‌نق[[ل‌خ[[برا‌في‌م[[ورد مخ[[برين‌لوك[[ان‌نوع[[ا‌وشككنا‌في‌كونه‌حدسيا‌او‌حسيا‌فاليحمل‌علي‌الحس‌واليعمل‌به‌عند‌العقالء،فالبد‌في‌االجماعات‌المنقولة‌‌بالفاظها‌المختلف[[ة‌‌من‌اس[[تظهار‌مقدار‌داللة‌الفاظها‌ولوبمالحظة‌ح[[ال‌الناق[[ل‌وخص[[وص‌موض[[ع‌النق[[ل‌فيؤخذ‌بذلك‌المقدار‌و‌يعامل‌معه‌كأنه‌المحصل؛فان‌كان‌بمقدار‌تم[[ام‌الس[[بب‌واال‌فاليج[[دي‌م[[ا‌لم‌يض[[م‌الي[[ه‌من‌س[[ائر‌االق[[وال‌او‌س[[ائر
االمارات‌ما‌به‌تم‌الدليل.سره‌بان‌انضمام‌س[[ائراالمارات‌اليفي[[دولكن‌قد‌يناقش‌في‌كالمه‌قدس
النها‌لوكانت‌حجة‌لما‌احتاج‌الي‌االق[[وال‌وان‌لم‌تكن‌حج[[ةفه[[و‌ان‌لم‌يكن‌مضرا‌باالقوال‌بلحاظ‌احتمال‌صيرورة‌االجماع‌مدركيا‌فال‌اقل‌من‌عدم‌الفائدة،اذ‌انضمامها‌اليوجب‌كشف‌الحكم‌الش[[رعي‌عن‌االجم[[اع
المنقول.فتلخص‌مما‌ذكرنا:ان‌االجم[[اع‌المنق[[ول‌بخبرالواح[[د‌من‌جه[[ة‌حكايت[[ه‌رأي‌االمام‌عليه‌السالم‌بالتضمن‌او‌االل[تزام‌كخ[بر‌الواح[د‌في‌االعتب[ار‌اذا‌كان‌المنقول‌اليه‌ممن‌يري‌المالزمة‌‌بين‌رأيه‌عليه‌السالم‌وما‌نقله‌من‌االقوال‌وتعمه‌ادلة‌اعتب[[اره،وينقس[[م‌باقس[[ام‌الخ[[بر‌الواح[[د؛مث[[ل‌الصحيح‌والحسن‌والضعيف،ويشاركه‌في‌احكامه‌واذا‌كان‌ممن‌الي[[ري
المالزمة‌‌التشمله‌ادله‌االعتبار،هذا‌كله‌بالنسبة‌ا‌لي‌نقله‌للمسبب.وام[[ا‌من‌جه[[ةنق[[ل‌الس[[بب‌فه[[و‌في‌االعتب[[ار‌بالنس[[بة‌الي‌مق[[دار‌من‌االقوال‌التي‌نقلت‌اليه‌علي‌االجمال‌بالفاظ‌نقل‌االجم[[اع؛مث[[لم[[ا‌اذا‌نقلت‌علي‌التفصيل‌ف[[ان‌ض[[م‌الي[[ه‌مم[[ا‌حص[[له‌او‌نق[[لل[[ه‌من‌اق[[وال‌السائرين‌او‌سائر‌االمارات‌مقداركان‌المجموع‌منه‌وما‌نقل‌اليه‌بلف[[ظ
174
االجماع‌بمقدار‌السبب‌التام‌كان‌المجموع‌كالمحصل،ويكون‌حال‌نق[[ل‌هذا‌االجماع‌كحال‌ما‌اذا‌كان‌تمام‌اقوال‌العلماء‌منق[[وال‌وال‌تف[[اوت‌في‌اعتبارالخبرين‌بين‌ما‌اذا‌كان‌المخبر‌به‌تمامه‌او‌ما‌له‌دخ[[ل‌في‌اتف[[اق‌الكل‌كم[[ايش[[هد‌ب[[هحجي[[ةخبرالواح[[د‌بالريب‌في‌تع[يين‌ح[[ال‌الس[ائل‌وخصوصية‌‌القضية‌‌الواقعة‌المسئول‌عنها‌وغير‌ذل[[ك‌مم[[ال[[ه‌دخ[[ل‌في
تعيين‌مرامه‌عليه‌السالم‌من‌الكالم.وبعبارة‌واضحة‌يكون‌الخبر‌الواحد‌حجة‌في‌ما‌اذا‌كان‌المخبر‌به‌تم[[ام‌الموضوع‌للحكم‌الشرعي‌او‌نفس‌الحكم‌الشرعي‌او‌م[[ال[[ه‌دخ[[ل‌في‌الحكم‌الشرعي؛كحجيته‌بلحاظ‌خصوصيات‌الس[[ائل‌والواقع[[ةم[[عانه[[ا‌بنفسها‌ليست‌حكما‌شرعيا‌وال‌موضوعا‌تام[[ا‌للحكم‌الش[[رعي،مثال‌اذا‌س[[[أل‌زرارة‌عن‌االم[[[ام‌علي[[[ه‌الس[[[الم:اص[[[اب‌ث[[[وبي‌الب[[[ول‌ق[[[ال‌اغسله،ونقلها‌حسن‌بن‌محبوب‌فالريب‌في‌حجيته‌بالنس[[بة‌‌الي‌س[[ؤال‌السائل‌وهكذا‌اذا‌سأل‌المدني‌عن‌الكر،او‌قال‌المدني‌في‌حوض‌ستة‌مئات‌ارطال‌هل‌يكون‌ك[[را،فيحم[[ل‌الرط[[ل‌في‌الرواي[[ة‌‌علي‌الرط[[ل‌المدني‌بقرينة‌مكان‌السائل؛مع‌ان‌هذه‌الخصوصيات‌دخيلة‌في‌الحكم
الشرعي‌و‌المقام‌كذلك.س[[ره‌علي[[ه:ب[[ان‌تنزي[[ل‌ش[[ئولكن‌استشكل‌المحقق‌االص[[فهاني‌ق[[دس
منزلة‌‌شئ‌اليعقل‌اال‌بلحاظ‌ما‌لذلك‌الشئ‌من‌االثر‌شرعا،البلحاظ‌م[[ا‌لغيره‌من‌االثر‌وان‌كان‌كذلك‌الغير‌ملزومه‌او‌مالزم[[ه؛بداه[[ة‌‌ان‌وج[[ه
الشبه‌البد‌من‌ان‌يالحظ‌بين‌المشبه‌والمشبه‌به.اليقال:كيف‌تكون‌االمارة‌‌حجة‌‌بلح[[اظ‌الم[[دلول‌المط[[ابقي‌واالل[[تزامي-من‌اللوازم‌والملزومات‌والمالزمات؛فانه‌يقال:مصحح‌التعب[[دفيه[[ا‌في‌كل‌من‌المداليل‌المطابقية‌والتضمنية‌وااللتزامية،بنفس‌االثر‌الش[[رعي‌لكل‌واحد‌منها؛يعني‌ان‌المدلول‌المطابقي‌للخبر‌ينزل‌منزلة‌المدلول‌المطابقي‌للواقع‌بلحاظ‌اث[[ره،وهك[[ذا‌الم[[دلول‌التض[[مني‌بلح[[اظ‌اث[[ره‌وكذلك‌المدلول‌االلتزامي؛بمعني‌ان‌الم[[دلول‌المط[[ابقي‌للخ[[بري[[نزل‌منزلة‌المدلول‌المطابقي‌للواقع‌بلحاظ‌اث[[ر‌الم[[دلول‌االل[[تزامي،وعلي‌هذا‌فالوجه‌لحجية‌‌الخبرالذي‌ينقل‌االجماع‌في‌مضمونه‌الذي‌هو‌فت[[وي‌جماعة‌بلحاظ‌مالزمه‌وهو‌رأي‌االمام‌علي[[ه‌الس[[الم‌في‌نظ[[ر‌المنق[[ول‌اليه‌وال‌اثر‌شرعي‌لفتوي‌الجماع[[ة‌واقع[[اح[[تي‌ي[[نزل‌اجم[[اع‌المنق[[ولل منزلة‌االجماع‌المحصل‌بلحاظ‌اثره‌الشرعي‌وك[[ون‌االجم[[اع‌المحص[[س[[ببا‌للقط[[ع‌ب[[رأي‌االم[[ام‌علي[[ه‌الس[[الم‌ومالزم[[ال[[ه‌واقع[[ا‌في‌نظ[[ر
المنقول‌اليه‌ليس‌بشرعي‌حتي‌يصح‌التعبد‌بلحاظه.سره:واليقاس‌المقام‌باالخبارالتي‌وقع‌فيها‌الس[[ؤال‌حيثثم‌قال‌قدس
يكون‌خصوصيات‌السؤال‌والسائل‌حجة‌فيها‌كما‌قايس‌بينهم[[اص[[احبالكفاية،اذ‌هي‌دخيلة‌في‌الحكم‌الشرعي‌بخالف‌فتوي‌الفقهاء.
175
ان‌قلت:يمكن‌ان‌يجاب‌عن‌المحذور‌ب[[ان‌نق[[ل‌االجم[[اع‌يك[[ون‌منج[[زا‌لالجماع‌و‌هو‌منجز‌لرأي‌االمام‌عليه‌السالم‌و‌المقام‌يكون‌نظ[[ير‌خ[[بر
الصفار‌الذي‌ينجز‌خبر‌البزنطي‌الذي‌ينجز‌الحكم‌الشرعي.قلت:ان‌المنج[[ز‌للحكم‌الش[[رعي‌حقيق[[ةليس[[ت‌فت[[وي‌الفقه[[اء،ب[[ل‌المنج[[زه[[و‌القط[[ع‌الحاص[[ل‌من‌فت[[وي‌الفقه[[اء‌و‌توص[[يف‌االجم[[اع‌المحص[[ل‌بالمنجزي[[ةيك[[ونب[[العرض‌والمج[[از؛ول[[ذا‌فالاث[[ر‌لالجم[[اع‌المحصل‌شرعا‌او‌عقال‌ح[[تي‌يق[[ال:ان‌االجم[[اع‌المنق[[ولي[[نزل‌منزل[[ة
المحصل.ولكن‌اجاب‌السيد‌الصدر‌عن‌هذا‌االشكال:بان‌ناقل‌االجم[[اع‌ل[[ونق[[ل‌ج[[زء‌الس[[بب؛اي‌فت[[وي‌بعض‌الفقه[[اء‌فيمكن‌تنزي[[ل‌البعض‌المنق[[ول‌منزلة‌البعض‌المحصل‌بلحاظ‌االثر‌الذي‌كان‌له‌وهو‌قضية‌شرطية؛اي‌اذا‌توفر‌جزء‌اآلخر‌كان‌ذلك‌مطابقا‌م[[ع‌ق[[ول‌المعص[[وم‌علي[[ه‌الس[[الم
وحجية‌هذا‌المدلول‌االلتزامي‌الشرطي‌كاف‌لنا.
: الفتوي: في الشهرة فصل‌ان‌الكالم‌في‌اعتب[[[[ار‌الش[[[[هرة‌في‌الفت[[[[وييق[[[[ع‌في‌مق[[[[امين؛الش[[هرة‌الفتوائية‌الخالي[[ة‌عن‌االس[[تناد‌الي‌الرواي[[ة،والثاني[[ة:الش[[هرة
الفتوائية‌المستندة‌الي‌الرواية.اما المقام االول:
سره:انه‌مما‌قيل‌باعتباره‌بالخصوص‌الشهرةقال‌صاحب‌الكفاية‌قدسفي‌الفتوي‌وقد‌يمكن‌ان‌يستدل‌علي‌اعتباره‌بوجوه:
االستدالل‌بادلة‌حجية‌خبر‌الواحد‌علي‌اعتباره[[اب[[الفحوي‌لك[[وناالول:ان‌المس[تفاد‌من‌ادلته[[ا‌ان‌المن[[اط‌العتب[[ار‌خ[[بر‌الواح[[د‌افادت[[ه‌للظن،
والظن‌الذي‌تفيده‌الشهرة‌‌اقوي‌من‌الذي‌يفيده‌الخبر.سره‌علي‌ه[[ذاالوج[[ه‌ب[[ايرادين:االول:ولكن‌اورد‌صاحب‌الكفاية‌قدس
انه‌اليستفاد‌من‌ادلتها‌ان‌المالك‌في‌اعتبار‌خبرالواحد‌هو‌افادته‌الظن،نعم‌يمكن‌ادعاء‌‌الظن‌بان‌المالك‌العتبار‌خبر‌الواح[[ده[[و‌افادت[[ه‌للظن‌وه[[ذا‌الي[[وجب‌اال‌الظن‌باعتب[[ار‌الش[[هرة‌بطري[[ق‌اولي،ولكن‌ال‌اعتب[[ار‌بالظن؛النه‌اليغني‌من‌الحق‌ش[[يئا،ب[[ل‌الحجي[[ة‌تحت[[اج‌الي‌القط[[ع‌به[[ا
عقال‌او‌شرعا،والظن‌بالحجية‌‌مساوق‌لعدم‌الحجية‌كما‌مر.س[[ره‌في‌توض[[يح‌المطلب‌من‌ان[[ه‌يحتم[[ل‌انوقال‌السيدالخوئي‌قدس
يكون‌مالك‌حجي[[ةخبرالواح[[ده[[و‌غلب[[ةمطابقت[[ه‌للواق[[ع‌باعتب[[ار‌كون[[ه‌اخبارا‌عن‌حس‌واحتمال‌الخطأ‌‌في‌الحس‌بعيد‌جدا‌بخالف‌االخب[[ار‌عن‌الحدس‌كما‌في‌الفتوي‌ويحتمل‌ايضا‌دخ[[ل‌خصوص[[ية‌‌أخ[[ري‌في‌مالك
حجية‌خبر‌الواحد.استشكل‌عليه‌الس[[يد‌الص[[در‌ب[[ان‌التفكي[[ك‌بين‌غلب[[ةمطابقت[[ه‌للواق[[ع‌وافادت[[ه‌للظن‌غ[[ير‌ف[[ني‌وال‌مع[[ني‌الن‌نق[[ول‌ان‌المالك‌العتب[[ار‌الخ[[بر‌ليس‌هو‌افادته‌للظن،بل‌المالك‌ولواحتماال‌هو‌مطابقته‌للواقع،النهم[[ا
176
عبارتان‌تفيدان‌معنا‌واحدا،والفرق‌بينهما‌في‌اللفظ‌وتفنن‌في‌العب[ارة؛والوجه‌في‌ذلك‌ان‌المراد‌بالظن‌ليس‌ظنا‌شخصيا،بل‌الم[[راد‌ان[[ه‌ظن‌ن[[وعي‌عقالئي‌يحص[[ل‌من‌حس[[اب‌االحتم[[االت؛اذ‌س[[راف[[ادة‌الش[[هرة‌الظن‌بالواقع‌هو‌مطابقة‌الشهرة‌غالب[[ا‌للواق[[ع؛مثال‌اذا‌نظ[[ر‌الش[[خص‌في‌مئ[ةش[[هرة‌‌ورأي‌ثم[انين‌منه[[ا‌مطابق[ة‌للواق[ع‌فيحص[ل‌الظن‌في‌شهرة‌واحدة‌و‌مئة،ولذا‌يقال‌ان‌الظن‌يلحق‌الشئ‌باالعم‌االغلب،والمع[[ني‌الن‌نق[[ول‌ان‌الش[[هرة‌‌التك[[ون‌غالب[[ا‌مطابق[[ة‌للواقع‌بخالف‌خ[[بر‌الواح[[د،م[[ع‌ك[[ون‌الش[[هرة‌مفيدة‌للظن‌بطري[[ق‌اولي‌بالنس[[بة‌الي‌خ[[بر
واحد.ولكن‌نقول:يحتمل‌ان‌يكون‌مقصود‌السيد‌الخوئي‌من‌غلب[[ةمطابقت[[ه‌للواقع‌هو‌ان‌الش[[ارع‌حيث‌الح[[ظ‌اخب[[ار‌اآلح[[اد‌في‌احكام[[ه‌الش[[رعية‌والشهرات‌الفتوائية‌‌فيها‌رأي‌انها‌اغلب‌مطابقة‌للواقع‌منه[[ا،ب[[ل‌كث[[ير‌منها‌خطأ‌واشتباه،وان‌كان‌اخبار‌اآلحاد‌في‌االمورد‌التكويني[[ة‌والعرفي[[ة‌‌غيرالشرعية‌مساوية‌‌مع‌الشهرة‌‌فيها‌في‌مطابقتهما‌للواقع،بل‌الث[[اني‌اغلب‌مطابقة،ولكنحيثك[[انت‌االحك[[ام‌الش[[رعية‌‌بعي[[دة‌عن‌االذه[[ان‌والعقول‌الناقصة‌‌البشرية؛كما‌يؤمي‌اليه‌روايات‌عديدة‌يصير‌االمر‌فيها‌بالعكس؛اذ‌الشهرات‌كانت‌مبتنية‌علي‌الحدس‌والنظ[[ر‌بخالف‌االخب[[ار
اآلحاد.واليرد‌علي‌ما‌ذكرن[[ام[[ا‌اورده‌السيدالص[[در‌من‌ان‌ه[[ذا‌المطلب‌انم[[ا‌يتجه‌اذا‌كانت‌حجية‌الخبر‌تأسيسية‌ال‌امضائية‌عقالئية؛والوجه‌في‌ذلك‌ان‌فهم‌العقالء‌في‌خبرالواح[[د‌ص[[حيح‌في‌االحك[[ام‌الش[[رعية‌‌وغيره[[ا،وانما‌الخطأ‌في‌فهم‌الشهرة‌‌في‌االحكام‌الشرعية؛حيث‌انهم‌يتخيلون‌مطابقتها‌للواقع‌مثل‌الخبر‌لوسلمنا‌تحقق‌السيرة‌في‌الشهرة،ولذا‌لو‌رأين[[ا‌ان‌العقالء‌اليفرق[[ون‌بين‌خبرالواح[[د‌والش[[هرة،ولكن‌الش[[ارع‌امضي‌السيرة‌في‌خبر‌الواحد‌دون‌الشهرة،بمعني‌ان[[ه‌اليح[[رز‌امض[[اء‌السيرة‌فيها‌لعدم‌معاصرتها‌في‌زمن‌المعص[[وم‌علي[[ه‌الس[[الم‌فاليمكن‌التعدي‌من‌امضاء‌الس[[يرةفي[[ه‌الي‌امض[[ائها‌فيه[[ا؛كم[[االيخفي،وذكرن[[ا
سره.ثم‌انه‌رحمه‌الله‌اجاب‌عن‌هذه‌المغالطة‌الكلية‌وهي‌دع[[وي‌اس[[تفادة‌حجية‌‌شيء‌من‌دليل‌حجية‌مماثل[ه‌في‌البح[وث‌ب[[ان‌ال[تزاحم‌الحفظي‌ال[[ذي‌ه[[و‌مالك‌جع[[ل‌الحجي[[ة‌‌والحكم‌الظ[[اهري‌يكفي‌في[[ه‌في‌نظ[[ر
الشارع‌او‌العقالء‌جعل‌الحجية‌بمقدار‌خبر‌الثقة.توضيح‌المطلب،ان‌الشارع‌اذا‌نظر‌في‌المالك[[ات‌االلزامي[[ةفيم[[وارد‌االش[[تباه‌والخل[[ط‌م[[ع‌المالك[[ات‌الترخيص[[ية‌ي[[ري‌ان‌المالك[[ات‌اهم‌واليرضي‌بتركها‌حتي‌في‌موارد‌االش[[تباه،ولكن‌ليس‌اهمي[[ة‌‌المالك[[ات‌االلزامية‌‌بحيث‌اليرضي‌الش[[ارع‌بتركه[[افيم[[ورد‌منه[[ا،ب[[ل‌اذا‌حف[[ظ‌مقدار‌منها‌كالمقدار‌الذي‌كان‌في‌ضمن‌االحكام‌االلزامية‌الثابت[[ة‌بخ[[بر‌الواح[[د‌يكفي‌وال‌اهمي[[ة‌‌في‌االحك[[ام‌االلزامي[[ةال[[تي‌ك[[انت‌في‌ض[[من
177
الشهرات،ولذا‌ال‌داعي‌له‌في‌اعتبار‌الش[[هرة‌‌وان‌ك[[ان‌درج[[ة‌الكش[[ف‌الواحد،ولكن‌ليسعن‌المالكات‌فيها‌كدرجة‌الكشف‌عنها‌في‌مورد‌خبر
المالك‌لجعل‌الحجية‌هو‌الكشف،بل‌الكشف‌مع‌التزاحم.تمام‌ولكن‌يستشكل‌عليه‌بانه‌م[[ا‌الف[[رق‌بين‌التع[[دي‌من‌حجي[[ةام[[ارة‌الي‌ام[[ارةأخ[[ري‌مماثل[[ة‌في‌الكش[[ف‌معه[[ا‌وبين‌الق[[ول‌بحجي[[ة‌مثبت[[ات‌االمارات‌مطلقا‌التحادها‌مع‌المدلول‌المطابقي‌لها‌في‌درج[[ة‌الكش[[ف
ويستحيل‌ان‌ينفك‌بينهما‌في‌الحجية.و‌اج[[اب‌ايض[[ا‌عن‌االش[[كال‌في‌خص[[وص‌المق[[ام‌بع[[دم‌تس[[لم‌اف[[ادة‌الشهرة‌الظن‌مثل‌خبر‌الواحد،خصوصا‌بعد‌مالحظة‌خطائه[[ا‌في‌بعض
الموارد.وكيفي[[ة‌االس[[تدالل9اس[[تدل‌علي‌اعتباره[[ا‌بالمقبولة‌والمرفوعةالث[[اني:
بهما‌هوالتمسك‌باطالق"ما‌اش[[تهر‌بين‌اص[[حابك"و"فيؤخ[[ذ‌من‌حكمن[[ا‌ويترك‌الشاذ‌الذي‌ليس‌بمشهور‌عند‌اصحابك؛فان‌المجمع‌علي[[ه‌الريب‌فيها"؛حيث‌ان‌المشهور‌يشمل‌الروائي‌والفتوائي،بل‌يمكن‌االستدالل‌بعموم‌التعلي[[ل‌ال[[وارد‌في‌المقبول[[ة‌وان‌قلن[[ا‌ان‌الم[[راد‌من‌المش[[هور
فيها‌هو‌الروائي‌ال‌الفتوائي.الفتوائية للشهرة حنظلة عمربن بمقبولة االستدالل
ولكن‌يورد‌علي‌الروايتين‌بوجوه‌االول:ضعف‌السند.ام[[ا‌المقبول[[ة‌فمن‌ناحي[[ةعم[[رو‌بن‌حنظل[[ةحيثان[[ه‌لم‌يوث[[قفي
الرجال،و‌ان‌قيل‌في‌تصحيحه‌وجوه:االول:ان‌الرواي[[[ة‌تلقيه[[[ا‌االص[[[حاب‌ب[[[القبول؛والوج[[[ه‌في‌ذل[[[ك‌ان‌االصحاب‌افتوا‌بحرمة‌‌أخ[[ذ‌مال[[ه‌ان‌حكم‌ب[[ه‌ح[[اكم‌الج[[ور،بمع[[ني‌ان‌المدعي‌ولو‌كان‌دائن[[ا‌حقيق[[ة،ولكن‌اذا‌حكم‌بثب[[وت‌ه[[ذا‌ال[[دين‌وادائ[[ه‌بحكم‌حاكم‌الجور‌فاليجوز‌أخذ‌هذا‌ال[[دين‌وك[[انس[[حتا،ب[[لاف[[تي‌بعض‌االصحاب‌في‌العين‌ايض[[ا،وال‌دلي[[ل‌علي‌ه[[ذا‌الحكم‌اال‌ه[[ذه‌المقبول[[ة
فيعلم‌ان‌االصحاب‌تلقها‌بالقبول‌و‌استندوا‌اليها.ولكن‌هذا‌الوجه‌مخدوش؛اذ‌اليعلم‌فتوي‌االص[[حاب‌كلهم‌به[[ذا،ب[[له[[و
في‌كالم‌البعض؛كما‌ظهر‌من‌الجواهر.الثاني:ان‌بعض‌الروايات‌تدل‌علي‌توثيقه‌واعتباره:
ى‌عن منها:"محمد‌بن‌يعقوب‌عن‌علي‌بن‌إبراهيم‌عن‌محمد‌بن‌عيس[[عم[[ر ه‌عليه‌السالم‌إن يونس‌عن‌يزيد‌بن‌خليفة‌قال‌قلت‌ألبي‌عبد‌الل[[ذب ه‌عليه‌السالم‌إذن‌ال‌يك بن‌حنظلة‌أتانا‌عنك‌بوقت‌فقال‌أبو‌عبد‌الل
10علينا‌و‌ذكر‌الحديث‌إلى‌أن‌قال‌فقال‌صدق."
و‌فيه‌انه‌ضعيف‌السندمن‌ناحية‌يزيد‌بن‌خليفة.ال‌عن‌داود‌بنمنها:" ه‌عن‌ابن‌فض[[ [[دالل ن‌بن‌علي‌بن‌عب ح[[دثنا‌الحس[[
[[ةق[[ال‌قلت‌ألبي‌جعف[[ر أبي‌يزيد‌عن‌بعض‌أصحابنا‌عن‌عم[[ربنحنظل.2،ح6،ب1،و‌جامع‌احاديث‌الشيعة،ج1من‌ابواب‌صفات‌القاضي،ح9-وسائل‌الشيعة،ب9
.29من‌ابواب‌صفات‌القاضي،ح8-وسائل‌الشيعة،ب10
178
ليعليه‌السالم لي‌عندك‌منزلة‌قال‌أجل‌ق[[ال‌قلت‌ف[[إن أن ي‌أظن إنمني‌االسم‌األعظم‌قال‌و‌تطيقه‌قلت إليك‌حاجة‌قال‌و‌ما‌هي‌قلت‌تعل[[ده‌على [[و‌جعف[[ري ع‌أب نعم‌ق[[ال‌فادخ[[ل‌البيت‌ق[[الف[[دخل‌البيت‌فوض[[مك‌فق[[ال األرض‌فأظلم‌البيت‌فأرعدت‌فرائص‌عمر‌فقال‌ما‌تقول‌أعل
11"ال‌قال‌فرفع‌يده‌فرجع‌البيت‌كما‌كان.
همنها:" [[دالل حابنا‌عن‌أبي‌عب [[ره‌من‌أص[[ د‌و‌غي [[وب‌عن‌أبي‌وال ابن‌محب[[رد‌في[[ه‌بإلح[[اد‌بظلم‌فق[[العليه‌السالم و‌من‌ي وجل هعز في‌قول‌الل
ه‌فه[[و‌ملح[[د [[اء‌الل [[ر‌أولي ى‌فيه‌غي أو‌تول وجل هعز من‌عبد‌فيه‌غير‌الله‌تبارك‌و‌تعالى‌أن‌يذيقه‌من‌عذاب‌أليم. 12"بظلم‌و‌على‌الل
نان‌عن‌محمد‌بنمنها: محمد‌بن‌الحسن‌عن‌سهل‌بن‌زياد‌عن‌ابن‌س[[ه [[دالل [[اعب معت‌أب [[ةق[[الس[[ علي[[هم[[روان‌العجلي‌عن‌علي‌بن‌حنظل
ا."السالم اس‌على‌قدر‌روايتهم‌عن 13يقول‌اعرفوا‌منازل‌الن
ولكن‌هذه‌الرواي[[ات‌مخدوش[[ةس[[ندا‌لوق[[وع‌عم[[ربنحنظل[[ة،والرواي[[ة‌‌االخ[[يرة‌‌لوق[[وع‌س[[هل‌بن‌زي[[اد،مض[[افا‌الي‌االرس[[ال‌في‌بعض[[هاو
المناقشة‌‌في‌داللة‌البعض‌ايضا.س[[ره‌من‌ان[[ه‌من‌المع[[اريفالث[[الث:م[[اق[[ال‌الش[[يخ‌الت[[بريزي‌ق[[دس
واالجالء‌نقلوا‌عنه‌ولم‌يرد‌فيه‌قدح.وفيه:انه‌قد‌ذكرنا‌غير‌مرة‌ان‌مجرد‌اكثار‌الرواية‌‌ونق[[ل‌االجالء‌الي[[دل‌علي‌اعتبار‌الش[[خص‌واليكش[[ف‌من‌حس[[ن‌ظ[[اهره‌وان‌ادع[[اه‌ش[[يخنا
سره،وتفصيل‌الكالم‌في‌الفقه‌ان‌شاء‌الله.االستاذ‌التبريزي‌قدس‌االيراد‌الثاني:من‌االيرادات‌علي‌المقبولة‌‌ان‌المراد‌من‌المجم[[ع‌علي[[ه‌فيها‌هو‌المجمع‌علي[[ه‌رواي[[ةوالش[[هرة‌‌الروائي[[ة،و‌ال‌اطالق‌له[[ا‌بقرين[[ة‌‌السؤال‌في‌الصدر؛اذ‌قال‌السائل‌ان‌منش[[أ‌اختالف‌الحكم‌ه[[و‌اختالف‌الرواية‌‌فاذا‌ورد‌في‌مثال"اي‌الدارين‌احب"قال‌في‌الج[[واب:"االك[[بر"ليس‌معن[[اه‌مطل[[ق‌االك[[بر‌في‌اي‌ش[[ئ،ب[[ل‌المقص[[وده[[و‌االك[[بر‌من
الدارين.ولكن‌هذا‌االيراد‌مخدوش؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌الس[[ؤال‌كم[[ا‌يناس[[ب‌الشهرة‌الروائية،كذلك‌يناسب‌الشهرة‌‌الفتوائي[[ةالعملي[[ة؛والوج[[ه‌في
ا‌فيذلك‌ان‌نص‌الرواية‌‌هكذا:" [[ان‌من‌روايتهم‌عن فقال‌ينظر‌إلى‌ما‌ك[[او [[ه‌من‌حكمن حابك‌فيؤخ[[ذب [[ه‌من‌أص[[ ذي‌حكما‌به،المجمع‌علي ذلك‌ال[[ه‌ال‌ريب المجمع‌علي ذي‌ليس‌بمشهور‌عند‌أصحابك‌فإن اذ‌ال يترك‌الشه‌فيجتنب‌و ن‌غي [[ع‌و‌أم[[ر‌بي ب ده‌فيت ن‌رش[[ [[ة‌أم[[ر‌بي ما‌األمور‌ثالث فيه؛و‌إن
ه‌و‌إلى‌رسوله. "وهذه‌العبارة‌‌تساعده‌معأمر‌مشكل‌يرد‌علمه‌إلى‌الل‌الشهرة‌الفتوائية‌ايضا؛اذ‌يقول‌االم[[ام‌علي[[ه‌الس[[الم:خ[[ذ‌بالرواي[[ة‌التي
حكم‌االصحاب‌علي‌طبقها..1ح،نادر‌من‌الباب،210-بصائرالدرجات‌ص:11.533،ح337ص:8-روضة‌الكافي‌ج:12وادر،ح،كتاب‌فضل‌العلم،48ص:1-الكافي‌ج:13 .13باب‌الن
179
سره‌علي‌ك[[ون‌الم[[راد‌منواما‌الشاهد‌الذي‌ذكره‌السيد‌الخوئي‌قدس‌الرواية‌هو‌الشهرة‌الروائية‌بقرينة‌تطبيق‌االمام‌علي[[ه‌الس[[الم‌ام[[ر‌بينرشده‌علي‌هذه‌الرواية‌وهذا‌صحيح‌في‌الشهرة‌الروائي[[ة‌ال‌الفتوائي[[ة؛النها‌يقطع‌بصدورها‌وتصير‌سنة‌والمعارض‌معها‌تطرح،فغير‌ص[[حيح؛اذ‌مجرد‌العلم‌بصدور‌الرواية‌اليوجب‌كونها‌سنة‌و‌بين‌الرش[[د،ب[[ل‌الس[[نة
وبين‌الرشد‌ما‌هو‌المقطوع‌سندا‌وداللة‌‌وجهة.وربما‌يذكر‌شاهد‌آخ[[ر‌علي‌ك[[ون‌الم[[راد‌من‌الش[[هرة‌في‌الرواي[[ةه[[والش[هرة‌‌الروائي[[ة؛اذ‌ظ[[اهر‌المقبول[[ةه[و‌ک[ون‌اح[[دهما‌المجم[[ع‌علي[[ه،واآلخ[[[ر‌الش[[[اذ،وال‌ريب‌حقيق[[[ة‌‌في‌االول‌وه[[[ذا‌اليناس[[[ب‌الش[[[هرة‌‌الفتوائي[[ة؛اذ‌يل[[زم‌من‌ذل[[ك‌حم[[ل‌المجم[[ع‌علي[[ه‌علي‌المجم[[ع‌علي[[ه‌االضافي‌ال‌الحقيقي‌وك[[ذلك‌يل[[زم‌حم[[ل‌ال[[ريب‌علي‌ذل[[ك‌ايض[[ا‌وهم[[ا
خالف‌الظاهر.اليقال:ان[[ه‌ف[[رض‌الش[[اذ‌في‌الرواي[[ة‌‌في‌مقاب[[ل‌المجم[[ع‌علي[[هوه[[ذه‌قرين[[ة‌علي‌ارادة‌‌الش[[هرة‌من‌المجم[[ع‌علي[[ه؛فان[[ه‌يق[[ال:الش[[اذ‌من‌الرواي[[[ة‌الين[[[افي‌نق[[[ل‌اآلخ[[[ر‌اجماع[[[ا؛اذ‌يمكن‌نق[[[ل‌الجمي[[[ع‌اح[[[د‌الروايتين،واآلخر‌نقله‌شاذ.نعم‌في‌الفتوي‌يس[[تحيل‌ان‌يك[[ون‌اح[[دهما‌اجماعيا‌واآلخ[[ر‌ش[[اذة،ولكنه[[ذا‌الش[[اهد‌ايض[[ا‌اليص[[ح؛اذ‌مج[[رد‌نق[[ل‌الرواية‌اجماعا‌اليوجب‌عدم‌الريب‌في‌صحة‌مضمونه،بل‌ل[[وك[[ان‌اح[[د‌الرواي[[تين‌نقله[[ا‌الجمي[[ع،ولكن‌اف[[تي‌االص[[حاب‌او‌كث[[يرهم‌علي‌طب[[ق‌الرواية‌الشاذة‌لكان‌هذا‌يوجب‌ال[[ريب‌في‌الرواي[[ة‌‌المقط[[وعص[[دورها
اكثر‌ال‌اقل‌كما‌اليخفي.س[[ره‌من‌ان[[هاليق[[ال:هذا‌مضافا‌الي‌ما‌اورده‌المحقق‌االيرواني‌ق[[دس
ان‌الرواي[[ةمش[[هورة‌‌عن[[د‌االص[[حاب‌اال‌اذا‌عمل[[وابه[[ا‌وبمج[[رد‌النق[[ل‌مشهورا‌اليقال‌انها‌المشهورة‌والمجمع‌عليه‌اصحابك،وانك[[ان‌كالم[[ه
سره‌اليخلو‌عن‌تأمل.قدس‌والتحقيق‌في‌معني‌الرواية‌وامكان‌االستدالل‌بها‌علي‌حجية‌كل‌شهرة‌‌ومنها‌الشهرة‌الفتوائية‌‌ان‌ظاهرالرواية‌‌هو‌األخ[[ذ‌بالرواي[[ةال[[تي‌يعم[[ل‌المشهور‌بها؛والوجه‌في‌ذلك‌م[[ا‌قلن[[ا‌من‌ان[[ه‌الريب‌في[[ه‌بالنس[[بة‌‌الي‌اآلخر‌ال‌األخذ‌بالرواية‌التي‌نقلها‌االصحاب‌وان‌لم‌يعملوا‌بها؛الن‌ريبه[[ا‌اك[[ثر‌وليس‌المقص[[ود‌من‌ال[[ريب‌ال[[ريب‌الحقيقي‌بحيث‌ك[[ان‌الرواي[[ة‌الشاذة‌بين‌غيها‌كما‌قال‌السيدالخوئي‌والسيد‌الص[[در‌واليطب[[ق‌االم[[ام‌عليه‌الس[[الم‌ام[[ر‌بين‌رش[[ده‌حقيق[[ة‌علي‌ه[[ذه‌الرواي[[ة؛اذ‌كي[[ف‌يمكنااللتزام‌به‌مع‌فتوي‌الفقيه‌اآلخر‌بالرواية‌‌األخري‌التي‌كانت‌بينة‌الغي.مضافا‌الي‌ان‌االمام‌عليه‌السالم‌حكم‌باألخ[[ذ‌بحكم‌االع[[دل‌واالص[[دق‌في‌الحديث‌واالفقه‌واالورع،وان‌كان‌مدرك‌حكمه‌الرواية‌‌الشاذة‌‌كم[[ا‌هو‌مقتضي‌اطالق‌الصدور‌وكيف‌يمكن‌الحكم‌باألخذ‌بم[[اه[[و‌بين‌الغي‌و‌لعل‌والله‌العالم‌معني‌الرواية‌‌ان‌الرواي[[ة‌المش[[هورة‌‌ب[[المعني‌ال[[ذي‌ذكرنا‌الريب‌في‌حجيتها‌في‌ب[[اب‌القض[[اء؛اذ‌التخي[[ير‌في‌ب[[اب‌القض[[اء
180
اليمكن‌وي[[دور‌االم[[ر‌بين‌األخ[[ذب[[الحكم‌علي‌طب[[ق‌الرواي[[ة‌التي‌ك[[انت‌مش[[هورة‌‌وبين‌األخ[[ذب[[األخري،والش[[بهة‌‌في‌ان[[ه‌اق[[رب‌الي‌الواق[[ع‌والينبغي‌عقال‌جعل‌الحجية‌‌للطريق‌االبعد‌عن‌الواقع‌ورفض‌االقرب‌مع‌ان‌غرض‌الجاعل‌للحجية‌‌الوصول‌الي‌الواقع‌ال‌امر‌أخ[[ر‌كم[[ا‌في‌ب[[اب
القضاء؛ولذا‌يكون‌التعليل‌ارتكازيا.ومم[[ا‌ذكرن[[اظه[[ر‌ان‌م[[ا‌استش[[كل‌الس[[يد‌الص[[در‌من‌ان[[هعليه[[ذا االحتمال؛اي‌حمل‌الريب‌علي‌عدم‌الحجية،يلزم‌ك[[ون‌التعلي[[ل‌تعب[[ديا‌غيبيا‌في‌غير‌محله‌و‌مع‌ذلك‌اليمكن‌التعدي‌منها‌الي‌غير‌باب‌القض[[اء‌حتي‌في‌الش[[هرة‌العملي[[ة‌‌فض[[ال‌عن‌الفتوائي[[ة؛اذ‌يمكن‌في‌غ[[ير‌ب[[اب
القضاء‌‌االحتياط‌او‌التخيير.؛فيرد‌عليه[[ا‌اوال‌انه[[ا‌ض[[عيفة‌الس[[ند‌وطعن‌في‌الكت[[ابواما‌المرفوعة
وهو‌غوالي‌اللئالي،والمؤلف‌وهو‌ابن‌ابي‌جمهور‌االحصائي‌من‌لم‌يكن‌من‌دأبه‌الطعن،مض[[افا‌الي‌ان‌الرواي[[ةعليف[[رض‌ص[[حتها‌ت[[دل‌علي‌حجية‌‌الشهرة‌العملية‌‌وترجع‌الرواية‌المشهورة‌علي‌غيرها،و‌التدل‌علي‌حجية‌‌الشهرة‌الفتوائية‌‌الصرفة،و‌مض[[افا‌الي‌احتم[[الك[[ون‌الم[[راد‌من
الشهرة‌فيها‌هو‌الشهرة‌الروائية‌فقط.من‌الوجوه‌التي‌استدل‌بها‌علي‌حجية‌الشهرة‌‌عموم‌التعلي[[لالثالث:
ال[[وارد‌في‌ذي[[ل‌آي[[ة‌النبأ‌وه[[و‌قول[[ه‌تع[[الي:"انتص[[يبوا‌قوم[[ا‌بجهال[[ة‌فتصبحوا‌علي‌ما‌فعلتم‌ن[[ادمين"اذ‌التعلي[[لق[[د‌يك[[ون‌مخصص[[ا‌للحكم المعلل‌به،كما‌في‌قولنا:"التأكل‌الرمان‌النه‌حامض"وق[ديكون‌معمم[ا‌له‌كما‌في‌قولنا:"التشرب‌الخمر‌الن[[ه‌مس[كر"فان[[ه‌يحكم‌بحرم[[ة‌ك[ل‌مسكر‌ولولم‌يكن‌خمرا؛و‌في‌المقام‌اآلية‌تدل‌علي‌ج[[واز‌العم[[ل‌بك[[ل
ما‌اليكون‌العمل‌به‌سفاهة‌و‌اليكون‌العمل‌بالشهرة‌‌سفاهة.س[[ره‌بمن[[ع‌الص[[غري‌والك[[بري؛ام[[اولكن‌اورد‌الس[[يد‌الخ[[وئي‌ق[[دس
الصغري‌فالن‌المراد‌من‌الجهالة‌‌في‌اآلية‌‌اما‌الس[[فاهة‌‌وام[[ا‌غ[[يرالعلم‌والشبهة‌‌في‌ان‌العمل‌بالشهرة‌سفاهة‌‌بالمعنيين؛اذ‌العم[[ل‌بم[[ا‌يك[[ون‌فيه‌الض[[رر‌يك[[ون‌من‌الس[[فاهة‌‌وحيث‌ان‌العم[[ل‌بالش[[هرة‌يك[[ونفي[[ه‌العقاب‌المحتمل‌وهو‌الضرر‌يكون‌سفهيا‌واما‌ان‌كانت‌بمع[[ني‌الجه[[ل
المقابل‌للعلم‌فكون‌العمل‌بالشهرة‌‌سفاهة‌اوضح‌من‌ان‌يخفي.اما‌منع‌الكبري‌فالن‌التعليل‌وان‌كان‌يقتض[[ي‌التعميم‌اال‌ان‌معن[[اه‌ه[[و‌سراية‌‌الحرمة‌‌الي‌كل‌مسكر‌ولم‌يكن‌خمرا‌ال‌حلي[[ة‌‌غيرالمس[[كر‌وم[[ا‌نحن‌فيه‌من‌هذا‌القبيل؛اذ‌مقتضي‌عموم‌التعليل‌هو‌عدم‌جواز‌العمل‌بما‌يكون‌سفاهة‌‌ولولم‌يكن‌خبرفاسق‌ال‌جواز‌العمل‌بكل‌غيرس[[فاهة،نعم‌لو‌استفيد‌من‌اآلي[[ة‌انحص[[ار‌علة‌ع[[دم‌ج[[واز‌العم[[لب[[ايش[[ئ‌ه[[و
السفاهة‌‌لتم‌ما‌ذكر،و‌لكن‌أني‌لنا‌باثبات‌ذلك.من‌الوجوه‌التي‌استدل‌بها‌علي‌حجية‌‌الشهرة‌ما‌قال‌ص[[احبالرابع:
سره:نعم‌بناء‌علي‌حجية‌‌الخبر‌ببناء‌‌العقالء‌اليبع[[د‌دع[[ويالكفاية‌قدس
181
[[ة‌ك[[لام[[ارة‌مفي[[دة عدم‌اختص[[اص‌بن[[ائهم‌علي‌حجيت[[ه،ب[[ل‌علي‌حجي‌للظن‌او‌االطمئنان‌لكن‌دون‌اثبات‌ذلك‌خرط‌القتاد.
وفيه:انه‌مخالف‌لما‌ق[[ال‌في‌بحث‌حجي[[ةالخ[[بر‌الواح[[د‌من‌التمس[[ك‌بالسيرة،ولكن‌االشكال‌ان‌بن[اء‌العقالء‌اليك[ون‌علي‌حجي[ة‌ك[لام[ارة‌‌مفيدة‌للظن‌حتي‌يشمل‌العمل‌بالمشهور،ولوس[[لم،فاليح[رز‌االمض[[اء‌لع[[دم‌ك[[ون‌ه[ذا‌البن[[اء‌في‌زمن‌الش[[ارع،من‌جه[[ةع[[دم‌العلم‌بتحق[[ق‌مجرد‌الشهرة‌الفتوائية‌بالرواية‌وعمل‌العقالء‌بها‌من‌دون‌الرج[[وع‌الي‌االمام‌علي[[ه‌الس[[الم،ح[[تي‌يح[[رز‌من‌ع[[دم‌ال[[ردع‌االمض[[اء‌وعلي‌ه[[ذا‌االساس‌ثبت‌عدم‌حجية‌‌الشهرة‌‌الفتوائية‌‌لع[[دم‌ال[[دليل‌علي‌اعتباره[[ا،
هذا‌كله‌في‌المقام‌االول.والج[[ابرة‌‌لض[[عفاما المقام الثاني: فنق[[ول‌انه[[ا‌غ[[ير‌حج[[ةايض[[ا
السند‌او‌الداللة.
: العقالئية السيرة حجية في فصل‌نتكلم‌ان‌ش[[[اء‌الل[[[هفيه[[[ذا‌الفص[[[ل‌في‌ثالث‌مقام[[[ات:االول:في‌السيرة‌‌العقالئية‌‌المعاصرة‌لزمن‌المعصومين‌عليهم‌السالم،الثاني:في‌حجية‌ارتك[[از‌العقالء‌في‌زمنهم‌بالوج[[ود‌عم[[ل‌خ[[ارجي‌منهم‌في‌ذل[[ك‌الزم[[ان‌ولكن‌نفس‌االرتك[[از‌موج[[وة‌بحيث‌لوتحق[[ق‌موض[[وع‌العم[[ل
لعملوا‌هكذا.الثالث:حجية‌‌السيرة‌‌المستحدثة.نق[[ول‌ان‌الس[[يرةالعقالئي[[ة‌‌يمكن‌تقس[[يمها‌الي‌ثالث[[هالمقام االول:
اقسام:[[ةال[[تي‌تنقح‌موض[[وع‌الحكم‌الش[[رعيالقس[[م االول:الس[[يرةالعقالئي
والتشرع‌الحكم،وانما‌يثبت‌الحكم‌بمقتض[[ي‌اطالق‌دليل[[ه‌من‌كت[[اب‌اوسنة‌او‌غيرهما.
تحت[[ه‌اعم[[الوه[[ذا‌ي[[دخلالث[[اني:الس[[يرةال[[تي‌تنقح‌ظهورال[[دليلالقس[[م‌المناسبات‌العرفية‌‌والمرتكزات‌العرفي[[ةالعقالئي[[ةال[[تي‌تص[[ير‌بمثاب[[ة‌‌القرائن‌اللبية‌المتصلة‌‌بالكالم‌التي‌بلحاظها‌تنعقد‌الظهور‌ويفهم‌الم[[راد
توسعة‌‌وتضييقا.الثالث:السيرة‌العقالئية‌‌التي‌يراد‌به[[ا‌االس[[تدالل‌به[[ا‌علي‌ك[[بريالقسم
الحكم‌الشرعي‌التي‌يعبر‌عنها‌السيد‌الصدر‌بالسيرة‌‌المتشرعية. : الشرعي الحکم لموضوع المنقحة السيرة االول القسم
فيكون‌علي‌نحوين:ما‌ينقح‌ب[[ه‌الموض[[وع‌ثبوت[[ا؛كاآلية‌الش[[ريفة:"عاش[[روهمالنحو االول:
بالمعروف‌او‌سرحوهن‌باحسان"ف[[اذا‌اقتض[[ت‌الس[[يرة‌‌والتع[[ارف‌الي‌ان‌تكون‌نفقة‌الزوجة‌‌ال[[تي‌ك[[انت‌مص[[داقا‌للمع[[روف‌في‌ه[[ذا‌ال[وقت‌بنحو‌اتم‌واكم[[ل‌منه[[افيس[[ابق‌الزم[[ان؛مثال‌يمكن‌ان‌يك[[ون‌الس[[فر‌السياحي‌في‌هذا‌الزمان‌داخال‌في‌المعاشرة‌‌المعروف[[ة‌بخالف‌ال[[زمن
182
السابق‌ولذا‌يفتي‌الفقيه‌بلزوم‌النفقة‌المعروف[[ةفيه[[ذا‌الزم[[ان‌وان‌لم‌يكن‌في‌الزمان‌السابق‌بهذا‌المقدار‌معروفا،بل‌كان‌االقل‌من‌هذا
المقدار‌معروفا‌سابقا.الصدر‌ان‌هذه‌السيرة‌‌حجة‌بال‌احتياج‌الي‌امضاء‌الشارع؛الن[[هالسيدقال
ينقح‌بها‌موضوع‌الحكم‌الشرعي.ولكن‌يخط[[ر‌بالب[[ال‌ان[[ه‌يحتم[[ل‌ان‌نق[[ول‌ان‌االطالق‌في‌امث[[ال‌اآلي[[ة‌الشريفة‌منصرف‌الي‌مصاديق‌ذلك‌الزمان،وتوضيح‌ذل[[كان[[ه‌ت[[ارة:لم‌يكن‌المص[[داق‌الموج[[ود‌آالن‌متص[[ورا‌موج[[ودا‌في‌الخ[[ارج‌في‌ذل[[ك‌الزمان؛كالبيع‌التلف[[ني‌مثال،ثم‌يوج[[د‌بع[[د‌ذل[[ك‌ففي‌مث[[له[[ذا‌الم[[ورد‌يمكن‌ان‌نق[[ول‌ان‌اطالق‌يش[[مل‌ه[[ذا‌المص[[داق‌خصوص[[ا‌في‌الق[[رآن‌الك[[ريم‌وم[[ا‌ورد‌في‌لس[[ان‌االئم[[ةعليهمالس[[الم‌ابت[[داء‌ال‌في‌ج[[واب‌س[ؤال‌الس[ائل؛اذ‌بع[د‌ورود‌الرواي[ات‌الكث[[يرة‌‌بع[دم‌اختص[[اص‌اآلي[[ات‌واالحكام‌الواردة‌‌في‌لسان‌االئمة‌‌عليهم‌السالم‌بال[[ذين‌ك[انوا‌في‌ذل[ك‌الزمان؛مثل‌ما‌ورد‌من‌ان‌القرآن‌يجري‌مجري‌الشمس‌او‌م[ا‌ورد‌من‌الحث‌علي‌كتابة‌الروايات‌ونظمهم‌ونشرهم‌حيث‌ان[[ه‌يوج[[د‌ق[[وم‌بع[[د‌ذلك‌نقطع‌ب[[ان‌االطالق‌يش[[مل‌المص[[اديق‌الموج[[ودة‌‌والمتحقق[[ةفيم[[ابع[[[د؛كم[[[اه[[[و‌دي[[[دن‌العقالء‌والمواجه[[[ةم[[[ع‌كالم‌ه[[[ذا‌الن[[[وع‌من‌المتكلمين.نعم‌لو‌ورد‌اطالق‌في‌س[[ؤال‌الس[[ائل‌و‌ك[[ان‌المص[[داق‌في‌ذلك‌الزمان‌بعيدا‌عن‌اذهان‌السابقين‌غاية‌البع[[د‌بحيث‌ي[[ذهب‌االذه[[ان‌الي‌ذل[[ك‌المص[[داق،المكن‌ان‌نق[[ول:بع[[دمش[[مول‌الج[[واب‌ذل[[ك
المصداق. وأخري:كان‌هذا‌المصداق‌الذي‌اآلن‌موجودا‌كان‌في‌الس[[ابق‌موج[[ودا‌ايض[[ا،ولكن‌لم‌يكن‌مص[[داق‌المع[[روف‌في‌ذل[[ك‌الزم[[ان‌وص[[ار‌اآلن‌مصداقا‌له‌فاليبعد‌ان‌نقول‌بعدم‌شمول‌االطالق‌له‌اال‌اذا‌احرز‌من‌ان‌المراد‌من‌االطالق‌هو‌العن[[وان‌المحق[[ق‌في‌المص[[اديق‌في‌ك[[ل‌زم[[ان‌وهذا‌يحتاج‌الي‌قرينة‌خاصة،سيما‌اذا‌ورد‌في‌الرواية‌‌تحديد‌مورد‌اآلية‌‌في‌موارد‌خاصة،ولو‌احتمل‌ان‌ذك[[ر‌الم[[ورد‌في‌الرواي[[ة‌من‌ب[[ابان[[ه‌مصداق‌بالمعروف‌في‌ذلك‌الزمان‌وال‌خصوصية‌له؛كتحديد‌النفقة‌بم[[ا‌يقيم‌به‌صلبها،ب[[ل‌ربم[[ايكون‌نظ[[ر‌الس[[يرةالعقالئي[[ة‌اآلن‌بالنس[[بة‌الي‌بعض‌المصاديق‌وانها‌مصداقا‌للمع[[روف‌من‌ب[[اب‌النظ[[ر‌الي‌المفه[[وم‌بما‌هو‌اوسع‌من‌النظ[[ر‌الش[[رع‌مث[[ل‌اآلي[[ةالش[[ريفة؛يع[[ني‌المع[[روف‌عندهم‌غيرالمعروف‌عند‌الشرع؛اذ‌المعروف‌في‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌ليس‌مطلق‌المتعارف‌المناسب‌عند‌العرف،ب[[له[[وم[[ع‌ع[[دم‌ردع‌الش[[ارععنه؛كما‌ان‌العقالء‌اآلن‌يرون‌للمرأة‌شئونا‌غ[[ير‌مناس[[بة‌‌م[[عم[[اي[[ري‌الش[[[ارع‌منزل[[[ةله[[[ا؛مثال‌اآلن‌الس[[[فر‌الس[[[ياحي،ب[[[ل‌الت[[[دخل‌في‌االموراالجتماعية‌‌بشكل‌وتمثال‌جديدة،مع‌اللب[[اس‌الزين[[ة،ب[[ل‌الت[[دخل‌في‌التمرين[[ات‌الرياض[[ية،والمج[[يئ‌الي‌الس[[وق‌يك[[ون‌من‌مص[[اديق‌المعاشرة‌المعروفة‌‌بحيث‌يكون‌الخلل‌بها‌اخالال‌بالمعاش[[رة‌المعروف[[ة
183
م[[ع‌ان[[ا‌نطمئن‌ان‌الش[[ارع‌اليرض[[ي‌به[[ا‌ان‌لم‌نق[[لب[[القطع‌بع[[دم‌الرضا،ولذا‌يرون‌العقالء‌المعاشرة‌مع‌كيفي[[ة‌‌خاص[[ة‌‌معاش[[رة‌معروف[[ة‌‌للزوجة‌بحيث‌كان‌خالفها‌غير‌مع[[روف‌عن[[دهم‌م[[عانه[[ذه‌المعاش[[رة‌غيرمطلوبة‌‌عند‌الشارع،ففي‌مثل‌ه[[ذه‌الم[[وارد‌كي[[ف‌يمكن‌ان‌نق[[ول‌بشمول‌اطالق‌اآلية‌‌الشريفة‌‌لهذه‌المصاديق‌عص[[منا‌الل[[ه‌واخوانن[[ا‌من‌االفتاء‌بهذه‌االمور‌التي‌كثر‌االلتزام‌بها‌و‌الترغيب‌اليها‌في‌هذا‌ال[[زمن
سيما‌من‌بعض‌االفراد‌الذين‌اليترقب‌منهم‌هذه‌الكلمات.فتلخص‌مما‌ذكرنا‌انه‌في‌موارد‌يحتمل‌ذكر‌العن[[وان‌من‌ب[[اب‌االش[[ارة‌‌الي‌المصاديق‌الرائجة‌‌ذل[[ك‌الزم[[ان‌خصوص[[ابع[[د‌تحدي[[دها‌في‌لس[[ان‌الشارع‌وهكذا‌في‌ما‌ورد‌في‌سؤال‌السائل‌او‌في‌مثل‌اآلية‌الشريفة؛كما‌ذكر‌اليمكن‌االلتزام‌بالتعدي‌‌كما‌قال‌السيد‌الصدر؛وعلي‌اي‌ح[[ال
المسئلة‌‌تحتاج‌بعد‌الي‌تأمل،هذا‌كله‌في‌النحو‌االول.؛فم[[ا‌ينقح‌ب[[ه‌الموض[[وع‌اثبات[[ا‌ويستكش[[ف‌منام44ا النح44و الث44اني‌و
السيرة‌تحقق‌الموض[[وع‌خارج[[ا‌كم[[ا‌اذا‌دل‌ال[[دليل‌علي‌ان‌المؤمن[[ون‌عند‌شروطهم‌واستكشفنا‌من‌تباني‌العقالء‌وس[[يرتهم‌علي‌خي[[ار‌الغبن‌انهم‌اليرض[[ون‌في‌ال[[بيع‌والمعاوض[[ات‌بف[[وات‌المالي[[ة،وه[[ذا‌ش[[رط
ارتكازي‌في‌المعاملة.والفرق‌بين‌النحو‌الثاني‌واالول‌انه‌لو‌فرض‌ش[[خص‌خ[[رج‌من‌الس[[يرة‌‌لمالعقالئي[[ة‌‌في‌النحوالث[[اني‌ونص‌علي‌مخالفت[[هم[[ع‌الس[[يرةوق[[ال‌اني
اشترط‌ه[[ذا‌الش[[رط‌لم[[اك[[ان‌ل[[ه‌خي[[ارالغبن،بخالف‌النح[[و‌االول.ف[[انالمعاشرة‌المعروفة‌عند‌نوع‌العقالء‌تكفي‌لثبوت‌الحكم‌في‌حقه.
اللهم‌اال‌ان‌يرج[[[ع‌الخصوص[[[يات‌الشخص[[[يةفيق[[[وم‌الي‌الش[[[رط‌االرتكازي‌في‌النكاح‌كما‌اذا‌تزوج‌امرأة‌مع‌قبيلة‌ان[[ه‌مع[[روف‌عن[[دهم‌ع[[دم‌اج[[ازة‌‌الرج[[ال‌لخ[[روج‌النس[[اء‌والتكلم‌م[[ع‌االجن[[بي‌وان‌ك[[انت‌المعاشرة‌‌المعروفة‌‌غير‌ذلك‌فانه‌في‌هذا‌الصورة‌‌اليبعد‌ان‌نقول‌بعدم
وجوب‌هذه‌المعاشرة‌‌علي‌الزوج. : الدليل ظهور تنقح السيرة التي الثاني القسم
قال‌السيد‌الصدر:حجية‌‌هذا‌القسم‌اليحتاج‌الي‌دليل‌زائد‌ولكن‌يف[[ترق‌هذا‌من‌القسم‌االول‌بانه‌يلزم‌اثبات‌معاصرة‌‌السير‌ة‌مع‌زم[[ان‌ص[[دور
النص‌وان‌السيرة‌الجديدة‌لم‌تكن‌حجة.وتوضيح‌ذلك‌ان‌المناسبات‌العرفية‌والعقالئية‌‌قد‌تك[[ون‌دخيل[[ة‌في‌فهم‌االدلة‌‌الشرعيه؛اذ‌المراد‌من‌الظهور‌الذي‌كان‌حجة‌هو‌ما‌يس[[تفاد‌من‌مجموع‌معني‌اللفظ‌والمرتكزات‌العرفية‌‌وبنائات‌العقالئية‌‌وهي‌تشكل‌قرائن‌لبية‌متصلة‌ربما‌ت[[وجب‌تغي[[ير‌مع[[ني‌اللف[[ظ‌وتغي[[ير‌ظه[[ور؛مث[[ل‌دخالة‌القرائن‌اللفظية‌‌المتصلة‌‌في‌ظهورالدليل،وهذه‌السيرة‌ال‌تحت[[اج الي‌دليل‌خاص‌علي‌حجيتها،بل‌مجرد‌دلي[[ل‌حجي[[ة‌الظه[[ور‌يكفي؛مثال‌اذا‌فرضنا‌انه‌صح‌ما‌ذهب‌اليه‌مشهور‌الفقهاء‌من‌ان[[ه‌اذا‌ج[[اءب[[الثمن‌خالل‌ثالثة‌‌ايام‌فالبيع‌الزم‌واال‌فال‌بيع‌بينهما‌فان‌ظاهر‌هذه‌العبارة‌ه[[و
184
انفساخ‌البيع‌بعد‌الثالثة‌ولكن‌اذا‌نظر‌الي‌ارتكاز‌العقالء‌‌فان‌ارتك[[ازهم‌علي‌عدم‌لزوم‌البيع‌و‌ثبوت‌الخيار‌للبائع‌وه[[ذه‌العب[[ارة‌‌اذا‌لوح[[ظ‌م[[ع‌هذا‌االرتكاز‌ينزل‌علي‌المرتكز‌العرفي‌ونفس‌هذا‌االرتكاز‌تجعل‌قرينة‌‌علي‌ان‌الظاهر‌من‌هذا‌اللفظ‌هو‌نفي‌لزوم‌البيع؛اي‌ال‌بيع‌الزم‌بينهما
ال‌نفي‌الصحة.ولكن‌قلنا‌ان‌هذه‌السيرة‌او‌المرتك[[زات‌الب[[د‌ان‌تثبت‌في‌زمن‌ص[[دور‌الرواي[[ة‌‌اذا‌ك[[انت‌نقلت‌الين[[ا‌بنفس‌االلف[[اظ‌الص[[ادرة‌عن‌االم[[ام‌علي[[ه‌السالم‌الن‌الحجة‌‌هي‌الظهور‌الذي‌كان‌في‌زمن‌الصدور‌ال‌في‌زمنن[[ا،واما‌اذا‌كانت‌الرواية‌نقلت‌الينا‌ب[[المعني‌ف[[ان‌الحج[[ةتش[[خيص‌ظه[[ور‌زمان‌النقل‌والدخيل‌في[[ه‌ه[[والقرائن‌اللبي[[ة‌من‌الس[[يرة‌او‌االرتك[[از‌في‌زمن‌النق[[ل‌ال‌في‌زمن‌ص[[دور‌الرواي[[ة،وعليه[[ذا‌االس[[اس‌ان‌احرزن[[ا‌معاصرة‌االرتكاز‌او‌السيرة‌‌في‌زمن‌الص[[دور‌او‌النق[[ل‌فه[[و،واال‌فق[[الالسيدالص[[در‌ان[[ه‌يمكن‌ان‌يق[[ال:بحجي[[ة‌اص[[الةع[[دم‌النق[[ل‌و‌اثب[[ات
الظهور‌في‌ذلك‌الزمان.وتوضيحذلك؛انه‌كما‌اذا‌شككنا‌في‌نقل‌اللف[[ظ‌من‌مع[[ني‌الي‌مع[[ني‌آخر‌في‌هذا‌الزم[[ان‌بحيث‌يحتم[[ل‌ان‌مع[[ني‌اللف[[ظ‌اآلن‌غ[[ير‌المع[[ني‌السابق‌تجري‌اص[[الةع[[دم‌النق[[ل‌و‌يثبت‌ان‌ه[[ذا‌الظه[[ور‌ه[[و‌الظه[[ور‌الس[[ابق‌فك[[ذلك‌اذا‌احتملن[[ا‌ان‌االرتك[[از‌الموج[[ودة‌اآلن‌تغ[[يرت‌عن‌االرتكازات‌السابقة‌تجري‌اصالة‌عدم‌النقل؛والس[[ر‌في‌ذل[[ك‌ان‌اص[[الة‌عدم‌النقل‌في‌السيرة‌العقالئية‌‌التجري‌بالنس[[بة‌‌الي‌المع[[ني‌الموض[[وع‌له‌اللفظ،بل‌تج[[ري‌في‌المع[[ني‌الظ[[اهر‌من‌اللف[[ظ‌ف[[اذا‌ك[[ان‌اللف[[ظ‌ظاهرا‌في‌المعني‌اآلن‌و‌لو‌مع‌المناسبات‌العرفي[[ة‌وارتكازاتها‌وش[[ككنا‌في‌المعني‌الظاهر‌الس[[ابق‌تج[[ري‌اص[[الةع[[دم‌النق[[ل‌و‌نحن‌النج[[ري‌اصالة‌عدم‌النقل‌في‌نفس‌االرتكاز،بل‌نجري‌في‌ظهوراللف[[ظ،وبه[[ذه‌الجهة‌نقول‌بحجية‌هذا‌الظاهر‌ال‌من‌باب‌انه‌يحتم[[ل‌القرين[[ةالمتص[[لة‌‌المغيرة‌‌لهذا‌المعني‌في‌زمن‌الصدور‌و‌االصل‌عدمها،حتي‌يستشكل؛كما‌استشكلنا‌سابقا‌في‌عدم‌الدليل‌علي‌نفي‌احتمال‌القرينة‌المتصلة‌اللبية.نعم‌في‌القرينة‌المتصلة‌‌اللفظي[[ة‌‌يمكن‌نفيه[[اب[[دليل‌حجي[[ةخ[[بر
الثقة.ولكن‌يمكن‌االيراد‌علي‌كالمه‌بانه‌اليحرز‌جريان‌اص[[الة‌عدم‌النق[[ل‌في‌الظهور‌الذي‌كان‌منشأه‌االرتكاز،و‌اليقاس‌بم[[ا‌اذا‌ك[[ان‌منش[[أه‌تغي[[ير‌المعني‌الموضوع‌له؛والوجه‌في‌ذلك‌ان‌تغي[[ير‌مع[[ني‌اللف[[ظ‌ام[[رن[[ادر
االرتك[[ازات،مخصوص[[ا‌في‌مث[[ل‌االزمن[[ة‌‌الطويل[[ة‌التيفي‌الع[[رف‌بخالف‌نعلم‌بتشكل‌االرتكازات‌الحديثة‌‌بلحاظ‌الخصوصيات‌والظروف‌في‌هذا
الزمان‌التي‌لم‌تكن‌هذه‌الظروف‌سابقا.: السيرة المتشرعة الثالث القسم
السيرة‌التي‌ي[[راد‌االس[[تدالل‌به[[ا‌علي‌ك[[بري‌الحكم‌الش[[رعي؛مث[[لوهي‌االستدالل‌علي‌التملك‌بالحيازة‌بالسيرة‌العقالئية‌‌او‌علي‌انفساخ‌ال[[بيع
185
بتلف‌المبيع‌قب[[ل‌القبض‌وحجية‌ه[ذه‌الس[يرة‌‌تحت[اج‌الي‌ال[دليل،بخالف.اثبات‌معاصرتها1القسمين‌السابقين،و‌يشترط‌في‌حجيتها‌‌شرطان:.اح[[راز‌امض[[ائها‌و2مع‌زمن‌يكون‌فيها‌المعصوم‌عليه‌السالم‌ظاهرا.لو‌من‌سكوت‌االمام‌عليه‌السالم‌و‌عدم‌ردعها.
ان‌قلت:الف[[[[[[رق‌في‌حجي[[[[[[ةالس[[[[[يرة‌‌بين‌السيرة‌المعاص[[[[[[رة‌و‌السيرة‌المستحدثة؛اذ‌علي‌االمام‌عليه‌السالم‌ان‌يبين‌احك[[ام‌الش[[ريعة‌ببيان‌يفهم‌الن[[اس،وام[[ا‌اذا‌عم[[ل‌الن[[اس‌بعم[[ل‌ولم‌يفهم[[وا‌من‌االدل[[ة‌‌الموجودة‌‌من‌عموم‌او‌اطالق‌وظيفتهم‌فيستكشف‌ان‌الحكم‌الشرعي‌مط[[ابق‌لعملهم؛كم[[ا‌في‌ح[[ق‌الت[[أليف‌وحرم[[ة‌الطبع‌من‌الكت[[اب‌ال[[ذي‌اشتراه‌الشخص‌ان‌السيرة‌اآلن‌موجودة‌علي‌حق‌الت[[أليف‌وج[[واز‌بيع[[ه‌وحرمة‌‌الطبع،حيث‌لم‌يلتفتوا‌الي‌عدم‌ثبوت‌الح[[ق‌وع[[دم‌ج[[واز‌ال[[بيع‌وج[[واز‌الطب[[ع‌باالدل[[ة‌العام[[ة؛مث[[ل‌االستص[[حاب‌والبرائ[[ة‌‌والن[[اس‌مس[[لطون‌علي‌ام[[والهم‌و‌ل[[ذا‌ل[[وك[[ان‌الحكم‌الش[[رعي‌مخالف[[ام[[ع‌السيرة‌للزم‌علي‌االمام‌عليه‌السالم‌البيان‌‌والفرق‌في‌هذه‌الجهة‌بين
زمان‌حضورهم‌عليهم‌السالم‌و‌زمان‌غيبتهم‌عليهم‌السالم.اليقال:في‌زمن‌الغيبة‌‌كيف‌يمكن‌البيان‌مع‌ان‌صاحب‌االمر‌عجل‌الله‌تع[[الي‌فرج[[ه‌الش[[ريف‌ليس‌ظ[[اهرا‌بين‌المس[[لمين؛فان[[ه‌يق[[ال:يجب‌عليهم‌عليهم‌السالم‌البي[[ان،ام[[ا‌في‌زمن‌حض[[ورهم‌بالنس[[بة‌‌الي‌اآلن‌بعلمهم‌الغيبي‌او‌ي[[بين‌المه[[دي‌علي[[ه‌الس[[الم‌ارواحن[[اه‌ل[[تراب‌مقدم[[ه
الفداء‌بشكل‌غير‌ظاهر‌بالقاء‌الحكم‌الي‌ذهن‌الفقهاء‌‌او‌عير‌ذلك.انه‌ال‌دليل‌علي‌هذه‌الوظيفة‌او‌علي‌ادعاء‌‌ان‌دأب‌االئمة‌‌عليهمقلت:
السالم‌بيان‌االحكام‌في‌موارد‌غفلة‌‌االمة‌وجهلهم‌الي‌يوم‌القيامة‌ول[[و‌بعد‌زمن‌الحضور،ولولم‌يكن‌وظيفتهم،مع‌انه‌مناف‌لحكم[[ة‌‌الغيب[[ة؛اذ‌علتها‌عدم‌قابلية‌الناس‌لدرك‌حضور‌االمام‌عليه‌السالم،ول[[ذا‌أخ[[ذ‌الل[[ه‌سبحانه‌وتعالي‌نعمته‌من‌الناس‌و‌اودعهم‌الي‌انفس[[همح[[تي‌يخوض[[وا‌في‌جهلهم‌وذاقوا‌وزر‌اعمالهم‌ح[تي‌يعرف[[وا‌قدرالنعم[[ة،خصوص[[ابع[[د‌الروايات‌الكثيرة‌‌التي‌ذكرن[[اس[[ابقا‌الدال[[ةعليع[[دموج[[وب‌الج[[واب‌علي‌االم[[ام‌علي[ه‌الس[الم‌بع[دس[[ؤال‌الن[[اس،وان[ه‌يجب‌الس[ؤال‌علي‌الناس‌واليجب‌الجواب‌عليهم‌عليهم‌الس[[الم،ب[[ل‌يمكن‌ان‌ين[[اقش‌في‌لزوم‌ردع‌الشارع‌علي[[ه‌الس[[المفيص[[ورة‌عدم‌مطابق[[ةه[[ذه‌الس[[يرة
للواقع‌في‌زمن‌حضورهم‌عليهم‌السالم.اليقال:انهم‌‌جعلوا‌ائمة‌‌و‌وصايا‌الن[[بي‌لرئاس[[ةالن[[اس‌وبي[[ان‌االحك[[ام‌لهم،فان[[ه‌يق[[ال:ال‌دلي[[ل‌مطل[[ق‌علي‌ل[[زوم‌البي[[ان‌في‌ك[[ل‌مس[[ئلة‌مسئلة،خصوصا‌اذا‌ك[[انت‌المص[[لحة‌‌في‌ع[[دم‌البي[[ان؛مث[[لم[[وارد‌بي[[ان‌العموم‌مع‌ذك[ر‌المخص[[ص‌بع[دم[دة،نعم‌ان‌العقالء‌اذا‌عمل[وا‌وك[انوا‌غافلين‌قاص[[رين‌فهم‌مع[[ذورن،ف[[اذا‌التفت‌ش[[خص‌الي‌احتم[[الع[[دم
حجية‌‌هذه‌السيرة‌‌فانه‌يتشرف‌الي‌محضره‌عليه‌السالم‌ويسأل.
186
ان‌الشارع‌قد‌امضي‌السيرة‌العقالئية‌‌المعاص[[رة‌‌ال‌بوص[[فهاان قلت:الشخصي‌بل‌بوصفها‌النوعي؛بمعني‌انه‌يفهم‌من‌عدم‌تص[[دي‌الش[[ارع‌لبيان‌احكام‌تأسيسات‌شرعية‌في‌ابواب‌متعددة‌من‌الحياة‌مم[[ا‌للعقالء‌فيها‌شأن‌‌و‌اوكل‌امور‌الناس‌في‌ه[[ذه‌االب[[واب‌الي‌العقالء‌بمع[[ني‌ان
العقالء‌‌في‌كل‌زمان‌كل‌ما‌جعلوا‌لحياتهم‌ومعاشهم؛فهو‌حجة.اليص[[ح‌ه[[ذا‌الكالم؛الن‌الش[[ارع‌جع[[ل‌في‌اب[[واب‌مختلف[[ة‌‌منقلت:
المعامالت‌وغيرها‌من‌امور‌حياة‌الناس‌احكام[[ا‌عدي[[دة‌مخالف[[الس[[يرة‌‌العقالء؛كالرب[[ا‌وبي[[ع‌الغ[[رر‌والنس[[ية‌وبي[[ع‌الس[[لف‌والهب[[ه‌والق[[رض‌وغيرذلك،ول[[و‌بنح[[و‌العم[[وم‌او‌االطالق،وع[[دم‌ك[[ثرة‌ذل[[ك‌بالنس[[بةالي
العبادات؛لعدم‌كثرة‌االستثنائات.نعم؛في‌بعض‌الموارد‌ك[[انس[[اكتا‌ولكن‌اليفهم‌من‌س[[كوته‌اال‌امض[[اء‌تلك‌السيرة‌‌ال‌االعم؛الن‌السكوت‌في‌مقاب[[ل‌قض[[ية‌خارجي[[ة‌‌ال‌مع[[ني‌لكون[[ه‌مطلق[[ا‌بالنس[بة‌الي‌ك[[ل‌س[[ير‌العقالئي[[ة‌‌المعاص[[رة‌‌المس[[تحدثة
.اح[[[راز1وعليه[[[ذا‌االس[[[اس‌تحت[[[اج‌حجية‌الس[[[يرة‌‌الي‌ش[[[رطين:.احراز‌امضائها.2معاصرتها‌لزمن‌المعصوم‌عليه‌السالم.
فالبد‌ان‌نبحث‌عن‌كيفية‌االحراز‌وكشف‌االمضاء.فقد‌ذكر‌طرق‌له:اما االول:
ان‌يجعل‌نفس‌انعقادها‌وتطابق‌العمل‌عليها‌م[[ع‌ك[[ون‌المس[[ئلةمنها:عام‌البلوي‌دليل‌علي‌انها‌كانت‌في‌زمن‌االئمة‌‌عليه‌السالم‌هكذا‌مث[[ل‌انعقاد‌الس[[يرة‌عند‌المتش[[رعة‌‌علي‌االخف[[ات‌في‌ص[[لوةالظه[[ر؛اذ‌من‌المس[[تبعد‌ج[[دا‌تح[[ول‌االل[[تزام‌المتش[[رعة‌فج[[أة‌من‌ل[[زوم‌الجه[[ر‌الي
االخفات.ولكن‌قد‌يستشكل‌علي‌هذا‌الوجه‌بان‌التحول‌فجأة‌في‌يوم‌واح[[د‌في‌كل‌المتشرعة‌‌بعيد‌جدا؛اال‌انه‌يمكن‌تحول‌السيرة‌بالت[[دريج‌في‌ط[[ول‌الزمان‌بمناسبة‌‌بروز‌فتوي‌بعدم‌وجوب‌الجهر‌لعدم‌الدليل‌علي‌وجوبه‌في‌ظهر‌يوم‌الجمعة؛ثم‌يتبعه‌الفقهاء‌ويصير‌س[يرة‌‌جدي[دة‌وه[ذا‌ام[ر
ممكن‌غير‌صعب‌وغير‌بعيد.اثبات‌معاصرة‌‌السيرة‌‌بنق[[ل‌الرواي[[ات‌ت[[دل‌علي‌اس[[تقرار‌بن[[اءمنها:
اصحاب‌االئمة‌‌عليهم‌السالم‌في‌حي[[اتهم‌علي‌ه[[ذا‌العم[[ل‌مث[[لم[[ا‌دلعلي‌االعتماد‌علي‌اخبار‌الثقات.
استقرار‌االوض[[اع‌االجتماعي[[ة‌‌المتع[[ددة‌في‌مجتمع[[ات‌مختلف[[ة منها:وتط[[ابقهم‌علي‌ش[[ئ‌واح[[دي[[وجب‌العلم‌ب[[انس[[يرة‌العقالء‌في‌زمن‌المعص[[ومين‌عليهم‌الس[[الم‌ك[[ذلك؛لع[[دم‌نش[[وء‌ه[[ذه‌الس[[يرة‌‌من
خصوصيات‌االفراد،واال‌اختصت‌ببعض‌المجامع‌العقالئية.مخدوش؛الحتمال‌الفرق‌بين‌المجامع‌العقالئية‌‌في‌ك[[ل وهذا‌الوجه‌ايضا‌الع[[الم‌آالن‌معه[[ا‌في‌زمن‌المعص[[ومين‌عليهم‌الس[[الم؛لتغي[[ير‌بعض
الظروف‌و‌االرتكازات‌في‌كل‌العالم.
187
فق[[د‌يق[[رر‌بعن[[وانال[[دليل‌العقلي‌بمالك‌اس[[تحالة‌‌نقضاما الث44اني ؛الغرض‌و‌تخلف‌المعص[[وم‌عن‌اداء‌رس[[الته‌من‌تبلي[[غ‌الش[[ريعة‌‌و‌بي[[ان
احكامها.ولكن‌قد‌ناقشنا‌في‌هذا‌الوجه‌سابقا‌بان[[ه‌ال‌دلي[[ل‌علي‌ك[[ون‌وظيفتهم‌عليهم‌السالم‌بيان‌كل‌احكام‌الشريعة‌فردا‌فردا‌بالحكم‌ال[[واقعي،ب[[ل‌نعلم‌اجماال‌ان‌االئمة‌عليهم‌السالم‌ربما‌يلقون‌احكاما‌مغ[[ايرا‌لالحك[[ام‌الواقعي[[ة‌‌لمص[[لحة؛مث[[ل‌ص[[دور‌الع[[ام‌م[[ع‌ان‌الم[[راد‌الج[[دي‌من[[ه‌ه[[و‌الخاص،او‌القواعد‌الكلية‌الدالة‌علي‌االحكام‌الظاهرية؛مث[[ل‌البرائ[[ة‌او‌االستصحاب‌وهكذا؛كما‌ذكرنا‌آنفا.مضافا‌الي‌احتمال‌صدور‌ال[[ردع‌من‌االئمة‌‌عليهم‌السالم‌ولم‌يصل‌الينا‌لعدم‌االلتفات‌اليه.هذا‌كله‌بالنسبة
الي‌السير‌المعاصرة.فهي‌اش[[د‌اش[[كاال‌واي[[رادا؛كم[[ا‌ذكرن[[ا‌آنف[[ام[[عواما‌السيرة‌المستحدثة
المناقشة‌‌في‌اكثر‌صغريات‌التي‌ذكرت‌لها‌في‌هذا‌الزم[[ان؛اذالم[[راد‌من‌السيرة‌‌العقالئية‌هو‌تطابق‌عمل‌جميع‌افراد‌المجتمع‌مع‌ان‌االمثلة‌التي‌ذكرت‌للسير‌المستحدثة؛مث[[ل‌ح[[ق‌الت[[أليف‌وغ[[يره؛ف[[ان‌الن[[اس‌يغفلون‌عن‌هذا‌وهو‌نشأ‌‌من‌القوانين‌الغربية‌‌المدونة‌عند‌الكف[[ار‌ول[[ذا‌يكون‌مغ[ايرةم[ع‌فت[وي‌الفقه[اء؛فكي[[ف‌يمكن‌ي[دعي‌اعتم[اد‌الس[يرة‌‌المتشرعة‌‌اآلن‌علي‌حق‌التأليف‌مثال،مع‌ان‌الفقهاء‌‌كلهم‌لم‌يفتوا‌الي
ذلك.في‌زمن‌االئم[[ةعليهمالس[[الم‌وان‌لموام[[ا‌حجي[[ة‌ارتك[[از‌المتش[[رعة
تصل‌الي‌مرحلة‌‌العمل؛لعدم‌تحقق‌صغراه‌في‌ذل[[ك‌الزم[[ان؛فالوج[[ه‌لها‌اذ‌االمام‌عليه‌السالم،مع‌الغض‌عما‌ذكرنا‌وظيفته‌من[[ع‌الن[[اس‌عن‌خالف‌الشريعة‌في‌مقام‌العمل‌وارشادهم‌في‌وظائفهم‌حتي‌لم‌يقع[[وا‌في‌الخالف،واما‌تصحيح‌االرتكازات‌فال‌دليل‌عليها‌وال‌ف[[رقبينه[[ا‌وبين
السيرة‌المستحدثة،وال‌ادري‌كيف‌يفرقون‌بينهما.مض[[افا‌الي‌ع[[دم‌امك[[ان‌كش[[ف‌ارتك[[ازاتهم‌ع[[ادة؛مثال‌اذا‌رأين[[ا‌انهم‌يعتمدون‌علي‌اخبار‌الثقة‌‌فقي[[ل‌ان‌ارتك[[ازهم‌ك[[ان‌علي‌انه[[ا‌حج[[ة‌‌من‌باب‌انها‌مفي[[دة‌لالطمئن[[ان،وك[[ان‌ارتك[[ازهم‌علي‌حجي[[ة‌ك[[لم[[ا‌يفي[[د
االطمئنان،ولكن‌يسئل‌من‌أين‌تدعي‌هذا‌االرتكاز؟
: الواحد خبر حجية في فصل‌سره:المشهور‌بين‌االصحاب‌حجية‌خبرالواحدقال‌صاحب‌الكفاية‌قدسفي‌الجملة‌بالخصوص....
نتكلم‌في‌هذا‌الفصل‌في‌مقدمة‌‌ومقامات:اصولية؟: المسألة هذه هل المقدمة
انه[[ذه‌المس[[ئلة‌‌ه[[ل‌هي‌من‌المس[[ائل‌االص[[ولية‌‌ام‌ال؟وق[[د‌ق[[رراصوليتها‌بوجوه:
188
سره‌في‌توجيهه[[ا‌من‌ان‌المالك‌فياالول:ما‌قال‌صاحب‌الكفاية‌قدس‌االصولية‌صحة‌وقوع‌نتيج[[ة‌المس[[ألة‌في‌طري[[ق‌االس[[تنباط‌ول[[ولم‌يكن‌البحث‌فيه[[ا‌عن‌االدل[[ة‌‌االربع[[ة،وان‌اش[[تهر‌في‌الس[[نة‌الفح[[ول‌ك[[ون
الموضوع‌في‌علم‌االصول‌هي‌االدلة.س[[ره‌ب[[انه[[ذا‌المالك‌اليص[[دق‌عليكالم[[ه‌ق[[دسولكن‌ق[[دين[[اقش‌في
خبرالواحد‌بناء‌علي‌مسلكه‌في‌حجية‌االم[[ارات‌وخبرالواح[[د؛حيث‌ان[[ه‌يقول‌ب[[ان‌الحجي[[ة‌‌هي‌المنجزي[[ةوالمعذري[[ة؛بمع[[ني‌ان‌الش[[ارع‌جع[[ل‌خبرالواح[[د‌منج[[زا‌للواق[[ع‌واليس[[تنبط‌من‌حجي[[ةخ[[بر‌الواح[[د‌الحكم
الشرعي،بل‌هو‌ينجز‌الحكم‌الشرعي.سره‌من‌ان‌موضوع‌علم‌االص[[ولالثاني:ما‌قال‌صاحب‌الفصول‌قدس
هي‌ذات‌االدلة‌االربعة،ال‌االدلة‌االربعة‌بما‌هي‌ادلة‌ول[[ذا‌يك[[ون‌البحث‌عن‌دليلية‌الدليل‌بحثا‌عن‌احوال‌الدليل،نعم‌لوكان‌الموضوع‌هواالدل[[ة‌االربعة‌بما‌هي‌ادلة‌يكون‌البحث‌في‌حجية‌خبر‌الواحد‌بحث[[ا‌عن‌اثب[[ات
الموضوع‌وهو‌من‌المبادئ‌التصديقية‌‌ال‌من‌مسائل‌علم‌االصول.س[[ره‌ب[[ان‌البحث‌عن‌حجي[[ة‌ولكن‌استشكل‌عليه‌صاحب‌الكفاية‌ق[[دس
خبر‌الواحد‌ليس‌بحثا‌عن‌السنة،بل‌عن‌الخبر‌الحاكي‌عن‌الس[[نة‌وه[[وليس‌من‌االدلة‌‌االربعة؛كمااليخفي.
سره‌في‌توجيهه[[ا:من‌انالثالث:ما‌قال‌الشيخ‌االعظم‌االنصاري‌قدس‌مرجع‌البحث‌في‌المقام‌الي‌البحث‌عن‌ان‌السنة‌و‌هي‌قول‌المعصوم
عليه‌السالم‌او‌فعله‌او‌تقريره‌هل‌تثبت‌بخبر‌الواحد‌ام‌ال؟ بش[[يءس[[ره:ان‌البحث‌عن‌ثب[[وتش[[يءالمحقق‌االصفهاني‌قدسوقال
يكون‌من‌عوارض‌الش[[يء،واليك[[ون‌البحث‌عنلشيء ومعلولية‌شيء‌اصل‌ثبوت‌الشئ،بل‌البحث‌عن‌ثبوته‌بالش[[ئ‌الخ[[اص‌وبالعلة‌الخاص[[ة‌بعد‌الفراغ‌عن‌اصل‌الثبوت؛ولذا‌تري‌ان‌البحث‌عن‌ان‌الوجود‌ذا‌مبدأ
وذا‌علة‌‌يكون‌من‌اهم‌مباحث‌الفلسفة‌مع‌ان‌موضوعها‌هو‌الوجود.باناوال:سره؛سره‌ايضا‌علي‌الشيخ‌قدسو‌اورد‌صاحب‌الكفاية‌قدس
التعبد‌بثبوت‌السنة‌مع‌الشك‌فيه[[ال[[دي‌االخب[[ار‌به[[ا‌ليس‌من‌ع[[وارض‌السنة،ب[[ل‌من‌ع[[وارض‌مش[[كوك‌الس[[نة؛الن‌الش[[ارع‌يتعب[[د‌بمش[[كوك
السنة‌وانه‌هو‌السنة.سره‌بان[[ه‌يمكن‌ان‌يع[[وض‌البحثولكن‌يورد‌علي‌صاحب‌الكفاية‌قدس
ويجعل‌بان‌السنة‌الواقعي[[ةه[[ل‌يتعب[[د‌به[[ا‌عن[[د‌خبرالواح[[د‌عنه[[ا‌ام‌ال؟س[[ره‌من‌المنجزي[[ةوالمعذري[[ة،ويمكنس[[يما‌بن[[اء‌علي‌مس[[لكه‌ق[[دس
البحث‌ان‌يطرح‌هكذا؛هل‌السنة‌تتنجز‌بخبر‌الواحد‌ام‌ال؟بان‌الميزان‌في‌اصولية‌‌المسئلة‌‌هو‌ان‌المسئلة‌كما‌تبحث‌عنه[[اثانيا:
في‌االصول‌كانت‌اص[[ولية‌‌ال‌انه[[ا‌ترج[[ع‌الي‌المس[ئلة‌‌االص[[ولية؛بمع[ني‌امكان‌بحثها‌بنحو‌آخر‌كانت‌اصولية‌‌او‌ك[[ان‌الزم‌تل[[ك‌المس[[ئلة‌مس[[ئلة‌‌اصولية؛كمااليخفي،واال‌يمكن‌ارجاع‌ك[[ل‌مس[[ئلة‌في‌علم‌الي‌مس[[ئلة‌أخ[[ري‌في‌علم‌آخ[[ر؛للتالزم‌بينهم[[ا؛مث[[ل‌امك[[ان‌ارج[[اع‌البحث‌عن
189
المالزمة‌‌بين‌المقدمة‌وذي‌المقدمة‌التي‌تكون‌اص[[ولية‌‌الي‌الزم[[هوه[[والبحث‌عن‌وجوب‌المقدمة‌مع‌انه‌فقهية،وهكذا.
وكيفم[[اك[[ان‌فالش[[بهة‌‌في‌ان‌البحث‌عن‌حجي[[ةخ[[بر‌الواح[[د‌بحث‌عن‌المسئلة‌‌االصولية؛والوجه‌في‌ذلك‌ان‌المسئلة‌‌االصولية‌هي‌ال[[تي‌تق[[ع‌في‌طري[[ق‌اس[[تنباط‌الحكم‌الش[[رعي‌الكلي،او‌في‌طري[[ق‌اس[[تنباط‌حاله،والمقصودمن‌االستنباط‌هو‌ان‌المستنبط‌غيرالمس[[تنبط‌من[[ه؛كم[[ا‌انه‌يستنبط‌من‌المالزمة‌بين‌وجوب‌المقدمة‌ووجوب‌ذيها‌‌وجوبها‌مع‌ان‌المالزمة‌غيرالوجوب‌الشرعي،وكذلك‌يستنبط‌من‌قاعدة‌‌الحل‌وكذلك‌خبر‌الواحد‌علي‌مسلك‌اآلخوند‌يستنبط‌حال‌الحكم‌الشرعي‌الكلي؛اذ‌نتيجة‌قاعدة‌الحل‌هي‌الحلية‌الظاهرية‌‌الطريقية‌وليست‌هي‌فقهية؛الن‌المقصود‌من‌الحكم‌الفقهي‌ه[[والحكمالش[[رعي‌ال[[ذي‌يجب‌امتثال[[ه‌او‌يرخص‌في‌تركه،نعم‌يستنبط‌منها‌معذوري[[ةالمكلف‌عندمخالف[[ةالحكم
حجية‌خبرالواحد‌ح[[ال‌الحكم‌الش[[رعي‌الكليالواقعي،وهكذا‌يستنبط‌منالذي‌اخبر‌به‌وهو‌التنجز‌والتعذر.
والينقض‌علي‌هذا‌التعريف‌اي‌نقض؛اذ‌المس[[ائل‌الفقهي[[ةام[[ا‌التك[[ون‌في‌طريق‌االستنباط،بل‌هي‌مجرد‌التطبيق‌مثل‌قاع[[دة‌الض[[رر؛اذ‌هي‌م[[ع‌ض[[مها‌الي‌ص[[غراها‌تنتج‌نفس‌الحكم‌الفقهي،ال‌ان[[ه‌يس[[تنبط‌من
آخر؛اذ‌يق[[ال:الوض[[وء‌‌ض[[رري،والض[[رر‌والض[[رار‌فيالنتيجة‌حكم‌فقهي‌االسالم؛اي‌ما‌جع[[ل‌الحكم‌الض[[رري‌في‌االس[[الم،فالنتيج[[ة‌‌هي‌ع[[دم‌وجوب‌الوضوء‌‌الضرري‌وهو‌نفسه‌من‌مصاديق‌الك[[بري،ال‌حكم‌آخ[[ر،او‌يستنبط‌منها‌الحكم‌الجزئي‌او‌حاله‌كقاعدة‌الفراغ‌او‌الي[[د‌او‌حجي[[ة‌‌البينة،وك[[ذلك‌االستص[[حاب‌والبرائ[[ة‌في‌الش[[بهات‌الموض[[وعية،وكي[[ف
س[[رهكان‌حيث‌ال‌اثر‌عملي‌لهذا‌البحث‌وان‌ادعي‌شيخنا‌االستاذ‌ق[[دس‌ل[[ه‌االث[[ر‌العملي،الينبغي‌التعم[[قفي[[ه،وط[[رح‌االنظ[[ار‌واالي[[رادات
واالبهامات،وفي‌ما‌ذكرنا‌غني‌وكفاية.هذا‌كله‌في‌المقدمة. : الواحد خبر حجية بعدم القائلين ادلة في االول المقام
س[[ره:ف[[المحكي‌عن‌الس[[يد‌والقاض[[ي‌وابنقال‌صاحب‌الكفاي[[ةق[[دسالزهرة‌والطبرسي‌وابن‌ادريس‌عدم‌حجيته،و‌استدل‌لهم‌بامور:
الظن اتباع عن الناهية االيات‌اآليات‌الناهية‌عن‌اتباع‌غيرالعلم‌مثل"ان‌الظن‌اليغني‌من‌الح[[قمنها:
شيئا"و"التقف‌ما‌ليس‌لك‌به‌علم".سره‌اوال:بان‌الظاهر‌منها‌او‌الم[[تيقنواجاب‌عنها‌صاحب‌الكفاية‌قدس
من‌اطالقاته[[اه[[و‌اتب[[اع‌غ[[ير‌العلم‌في‌االص[[ول‌االعتقادي[[ةالم[[ا‌يعمالفروع‌الشرعية.
سره‌حيث‌انكر‌االطالق،بادعاءويمكن‌توجيه‌كالم‌صاحب‌الكفاية‌قدس‌ظهور‌اآلية‌‌في‌االصول‌االعتقادي[[ة‌‌او‌اجماله[[ا،والق[[درالمتيقن‌منه[[اه[[و‌االصول‌االعتقادي[[ة،ام[[اب[ان‌اآلي[[ة‌‌وقعت‌في‌س[[ياق‌التندي[[د‌واالس[[تنكار
190
علي‌الكف[[ار‌حيث‌انهم‌يعتم[[دون‌علي‌الظن،و‌وح[[دة‌الس[[ياق‌مض[[رة‌ب[[[االطالق،او‌ب[[[ان‌اآلي[[[ة‌وقعت‌في‌مق[[[ام‌التعلي[[[لب[[[االمر‌العقلي‌االرتك[[ازي،ال‌بالتعب[[د‌الش[[رعي؛اذالمع[[ني‌للبحث‌م[[ع‌الكف[[ار‌بالتعب[[د‌الشرعي،م[[ع‌انهم‌منك[[رون‌اص[[ل‌الش[[ريعة‌واآلي[[ةانم[[اذك[[ر‌الص[[غري‌والعقل‌يحكم‌بالكبري،وهو‌ان‌العقل‌يحكم‌بان‌المطل[[وبه[[و‌التوص[[ل‌الي‌لب‌الحق‌والواق[[ع،وه[[ذه‌الك[[بري‌واض[[حة‌‌في‌اص[[ول‌ال[[دين،ولكن
التوجيه‌االول‌اقرب.ثانيا:بانها‌م[[ع‌ف[[رض‌العم[[وم‌تخص[[ص‌باالدل[[ة‌الدال[[ة‌‌علي‌اعتب[[ار‌خ[[بر
سره‌ان‌ادل[[ة‌حجية‌خبرالواح[[د‌تك[[ونالواحد.بل‌قال‌السيدالخوئي‌قدسحاكمة‌علي‌هذه‌اآليات‌النها‌تدل‌علي‌انه‌اعتبر‌علما‌تعبدا‌وليس‌بظن.ولكن‌قلنا:في‌ما‌سبق‌من‌عدم‌داللتها‌علي‌اعتباره‌علم[[ا،ب[[ل‌غاي[[ةم[[ا‌ومعذرا،ولكن‌نحن‌الندعي‌بان‌مفادها‌جعل يستفاد‌منها‌هو‌كونه‌منجزا‌المنجزية‌والمعذرية،بل‌نقول‌ان‌القدر‌الم[[تيقن‌منه[[اه[[ذا؛كم[[اش[[رحنا
مفصال‌في‌بحث‌قيام‌االمارت‌مقام‌القطع‌الموضوعي.س[[ره‌ب[[ان‌مف[[ادولكن‌استشكل‌السيدالصدر‌علي‌السيد‌الخ[[وئي‌ق[[دس
اآليات‌معارضة‌مع‌ادلة‌حجية‌‌خبر‌الواح[[د؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌مفاده[[ا‌ليس‌النهي‌التكليفي،بل‌مفادها‌هو‌االرشاد‌الي‌عدم‌حجية‌الظن‌وعلي‌هذا‌‌فكما‌ان‌ادله‌حجية‌خبرالواحد‌تدل‌علي‌اعتباره‌علم[[ا،فك[[ذلك‌ه[[ذه‌اآليات‌تدل‌علي‌نفي‌العلمي[[ة‌وال‌وج[[ه‌الف[[تراض‌حكوم[[ةاح[[دهما‌علي
اآلخر.ولكن‌الظاهر‌عدم‌تمامية‌‌ه[[ذا‌االش[[كال؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌مفاده[[ا‌ليس‌ان‌الظن‌ليس‌بعلم،ب[[[[ل‌مفاده[[[[اه[[[[و‌ان‌الظن‌اليغ[[[[ني‌عن‌الواقع،والحق‌بمعني‌ان‌الظان‌ليس‌بمعذور‌لو‌خالف‌الحق،وعليه[[ذا‌لو‌قال‌ان‌الظن‌الفالني‌علم‌فهو‌حاكم،س[[يما‌علي‌اآلي[[ةالش[[ريفة"ال
تقف‌ما‌ليس‌لك‌به‌علم".النهي علي الدالة الروايات
:الروايات‌الدالة‌‌علي‌رد‌مالم‌يعلم‌انه‌قولهم‌عليهم‌السالم،اولممنها‌يكن‌عليه‌شاهد‌من‌كتاب‌الل[[ه‌او‌ش[[اهدان،اولم‌يكن‌موافق[[ا‌للق[[رآن،اليهم‌عليهم‌السالم،او‌علي‌بطالن‌ما‌اليص[[دقه‌كت[[اب‌الل[[ه،او‌علي‌ان‌ما‌اليواف[[ق‌كت[[اب‌الل[[ه‌زخ[[رف،او‌علي‌النهي‌عن‌قب[[ول‌ح[[ديث‌اال‌م[[ا
.14وافق‌الكتاب‌او‌السنة
من‌ابواب‌صفات‌القاضي،:9-وسائل‌الشيعة،ب14ال‌عن11ح ى‌عن‌ابن‌فض[ :محمدبن‌يعقوب‌عن‌محمد بن يحيى‌عن أحم[[دبن‌محمد‌بن‌عيس[[
ه وب‌بن‌راشد‌عن‌أبي‌عبدالل قال‌مالم‌يواف[[ق‌من‌الح[[ديثعليه‌السالمعلي بن‌عقبة‌عن‌أيالقرآن‌فهو‌زخرف.
ويد‌عن‌يحيى13ح ضربن س[[ :عن‌عدة‌من‌أصحابنا‌عن‌أحمدبن‌محمدبن‌خالد‌عن‌أبيه‌عن‌النه معت‌أباعبدالل ق[[الس[[ وب‌بن‌الح[[ر يء‌م[[ردود‌إلىعلي[[ه‌الس[[المالحلبي‌عن‌أي ش[[ يق[[ول‌كل
ه‌فهو‌زخرف. حديث‌اليوافق‌كتاب‌الل ة‌وكل ن الكتاب‌والس
191
س[[ره:عنه[[ا‌بانه[[ا‌اخب[[ار‌آح[[اد‌اليج[[وزولكن‌اجاب‌صاحب‌الكفاية‌ق[[دساالستدالل‌بها‌علي‌عدم‌حجيتها.
اليقال:انها‌متواترة‌‌اجم[[اال‌للعلم‌االجم[الي‌بص[[دور‌بعض[[ها؛فان[[ه‌يق[[ال‌نعم؛ولكن‌البد‌ان‌نأخذ‌باخص‌مضمونا‌وهو‌ما‌خ[[الف‌الكت[[ابوالس[[نة،واالل[[تزام‌بع[[دم‌حجيت[[ه‌ليس‌بض[[ائر،ب[[ل‌ال‌محيص‌من[[ه‌في‌مق[[ام
المعارضة.ولكن‌قال‌السيد‌الصدر:انه‌يمكن‌اثبات‌حجية‌ه[[ذه‌االخب[[ار‌وان‌ك[[انت‌اخبارآحاد؛والوجه‌في‌ذلك‌انه‌تارة‌يبني‌بعدم‌الف[[رقبينه[[ذه‌االخب[[ار‌وغيرها‌من‌اخبار‌اآلحاد‌بلحاظ‌الحجية،بمعني‌انه‌نعلم‌بعدم‌الفرق‌في‌الحجية‌‌بمعني‌انها‌لوكانت‌حجة‌لكان‌س[[ائراالخبار‌ايض[[ا‌حج[[ة،وأخ[[ري‌نبني‌باحتمال‌الفرق‌بينهما؛بمعني‌ان[[ه‌يمكن‌للش[[ارع‌ان‌يجعله[[ا‌حج[[ة
دون‌غيرها.وام[[ا‌علي‌الف[[رض‌االول‌فيل[[زم‌من‌ش[[مول‌دلي[[ل‌الحجي[[ةله[[االك[[ذب‌بمدلولها،وما‌كانت‌حجيته‌مس[[اوقة‌للك[[ذب‌فه[[و‌اليعق[[ل‌حجيت[[ه،وام[[ا‌علي‌الفرض‌الثاني‌فيمكن‌جعل‌الحجية‌لها‌وش[[مول‌دلي[[ل‌حجي[[ةه[[ذه‌االخبار‌دون‌غيرها‌الحتمال‌الفرق،ان‌قلت:نعم؛ولكن‌أين‌ال[[دليل‌علي‌حجيته[[[ا؟قلت:ان[[[ه‌يمكن‌ان‌يق[[[ال‌ان‌ال[[[دليل‌علي‌حجيته[[[اه[[[و‌السيرة‌العقالئية؛والوجه‌في‌ذلك‌ان‌الس[[يرة‌‌بالنس[[بةاليه[[ا‌ال‌رادع‌له[[ا
فتصير‌حجة‌وبعد‌حجيتها‌تصلح‌للردع‌عنها‌بالنسبة‌‌الي‌غيرها.م[[ااالولي:ثم‌قال:ان‌نفس‌الروايات‌تنقسم‌الي‌قسمين‌وط[[ائفتين
دل‌علي‌النهي‌عن‌العمل‌بخبر‌اليعلم‌صدوره‌منهم‌عليهم‌السالم؛كم[[ا‌في‌الحديث‌المروي‌في‌بصائر‌الدرجات؛"م[[ا‌علم‌ان[[ه‌قولن[[اف[[الزموه
وما‌لم‌تعلموه‌فردوه‌الينا."ان‌هذا‌الحديث‌ورد‌بطريقين:
من‌اب[[واب‌ص[[فات‌القاض[[ي،ح9اح[[دهما:في‌وس[[ائل‌الش[[يعة،ب[[اب‌ج[[ال:36 ائل‌الر [[اب‌مس[[ رائر‌نقال‌من‌كت محمد بن‌إدريس‌في‌آخرالس[[
[[ه ى‌كتب‌إلي محمد‌بن‌علي‌بن‌عيس[[ لعلي‌بن‌محمدعلي[[ه‌الس[[الم‌أن[[ا‌عن‌آبائك‌وأج[[دادك‌علي[[ه‌الس[[المق[[د أله‌عن‌العلم‌المنق[[ول‌إلين يس[[[[ف د إليك‌فيما‌اختل اختلف‌علينا‌فيه‌فكيف‌العمل‌به‌على‌اختالفه‌أو‌الر
فيه‌فكتب‌عليه‌السالم ه‌قولنا‌فالزموه‌ومالم‌تعلموا‌فردوهإ ماعلمتم‌أنلينا.
يء‌مما‌اختلفت18ح [[يز‌ش[[ ع‌أح[[دا‌تمي ه‌اليس[[ [[اأخي‌أن [[افي‌اعلم‌ي :ق[[ال‌الكليني‌في‌أول‌الكه [[اب‌الل وهما‌على‌كت على‌م[[ا‌أطلق[[ه‌الع[[الم‌بعقوله[[ا‌عرض[[ [[ه‌إال واية‌فيه‌عن‌العلماء‌برأي الر
[[ه ه‌فردوه[[و‌قول [[اب‌الل فخ[[ذ‌و‌ه[[و م[[ا‌خ[[الف‌كت وج[[ل هعز فما‌وافق‌كتاب‌الل وجل علي[[هعزشد‌في‌خالفه‌وقوله‌السالم الر [هعليه‌الس[المدعوا‌ما‌وافق القوم فإن خ[ذواب المجم[ع‌علي
ه‌والنجدشيئا‌أحوط‌وال‌أوسع‌من‌رد أقل المجمع‌عليه‌الريب فيه‌ونحن‌النعرف‌منذ‌لك‌إال فإنه‌إلى‌العالم م[[اعلي[[ه‌الس[[الم‌‌وقبول‌ما‌وسع‌من‌األمر‌فيه‌بقوله‌عليه‌السالمعلم‌ذلك‌كل بأي
سليم‌وسعكم. أخذتم‌من‌باب‌الت
192
فار‌في ن‌الص[[ ثانيهم[[ا:م[[انق[[ل‌عن‌بص[[ائر‌ال[[درجات:محمد‌بن‌الحس[[[[هالبصائر ي‌كتاب عن‌محمد‌بن‌عيسى‌قال‌أقرأني‌داود‌بن‌فرقد‌الفارس[[
ألك‌عن [[ه‌بخطه‌فق[[ال‌نس[[ الث‌علي[[ه‌الس[[الم‌وجواب إلى‌أبي‌الحسن‌الث[[ف‌العم[[ل العلم‌المنقول‌إلينا‌عن‌آبائك‌وأجدادك‌قداختلفواعلينا‌فيه‌كي
هبه‌على‌اختالفه‌إذا‌نرد‌إليك‌فقد‌اختلف فيه‌فكتب‌وقرأته ما‌علمتم‌أن15.قولنا‌فالزموه‌ومالم‌تعلموا‌فردوه‌إلينا
ولكن‌اجاب‌السيد‌الصدر‌عن‌هذه‌الطائفة‌‌بوجوه‌ثالثة:انها‌اليعقل‌جعل‌الحجية‌لها‌النها‌خبر‌واحد‌ونقطع‌بعدم‌تمييزهاالول:
عن‌بقية‌‌االخبار‌والنحتمل‌جعل‌الحجية‌‌لها‌دون‌غيرها‌ولذا‌يك[[ون‌جع[[لالحجية‌‌لها‌مساوقا‌مع‌الكذب‌بمضمونها.
انها‌وردت‌في‌مورد‌االخبار‌المتعارضة‌بالخصوص.الثاني:حجي[[ةخبرالواح[[د؛ام[[ا‌ض[[عفانها‌ضعيفة‌السند‌واليشملها‌دلي[[لالثالث:
نقل‌السرائر‌فلعدم‌معلومية‌طريق‌السرائر‌الي‌صاحب‌كت[اب‌مس[ائل‌الرجال،مع‌مجهولية‌‌صاحب‌كتاب‌مسائل‌الرجال،وعدم‌توثي[[ق‌محم[[د‌بن‌احمد‌بن‌محمد‌بن‌زي[[اد‌وال‌موس[[ي‌بن‌محم[[د‌بن‌علي‌بن‌عيس[[ي.فالظاهر‌ان‌كتاب‌مسائل‌الرجال‌كتاب‌جمع‌فيه‌مس[[ائل‌س[[ألها‌رج[[ال‌عن‌ابي‌الحسن‌الثالث‌عليه‌الس[[الم‌و‌وص[[له[[ذا‌الكت[[اب‌الي‌ص[[احب‌السرائر‌من‌طري[[ق‌محم[[د‌بن‌احم[[د‌بن‌محم[د‌بن‌زي[[اد‌وذك[[ر‌ص[[احب‌الذريعة‌‌ثالثة‌كتب‌بهذا‌االسم‌ولعل‌المراد‌من‌هذا‌الكتاب‌ما‌ك[[ان‌البي
العباس؛عبدالله‌بن‌جعفر‌بن‌الحسين‌الحميري.ولكن‌اليرد‌اشكاله‌االول‌علي‌هذه‌الرواية‌‌لماقال‌في‌كيفية‌االس[[تدالل‌بها‌مع‌كونها‌خبرا‌واحدا‌من‌كون‌هذه‌الرواي[[ة‌‌رادع[[ة‌‌للس[[يرة‌‌بالنس[[بة‌الي‌سائر‌االخبار‌بعد‌احتمال‌الفرق‌بينها‌و‌بين‌غيره[[ا‌في‌الحجي[[ة.ه[[ذا
كله‌في‌الطائفة‌االولي.وهي‌ما‌تدل‌علي‌النهي‌عن‌العمل‌بخبر‌اليوافقاما الطائفة الثانية
كت[[اب‌الل[[ه‌تع[[الي،فاج[[ابالس[[يد‌الص[[درعنها‌بان[[ه‌ورد‌فيه[[ا‌عنوان[[ان؛احدهما:ما‌وافق‌الكتاب،وثانيهما:ما‌خالف[[ه،ام[[ا‌العن[[وان‌االول‌في[[دل
يوافق‌الكتاب‌مطلق[[ا،فيس[[قط‌ك[[ل‌خ[[برلمعلي‌عدم‌حجية‌كل‌خبر‌لم‌ي[[رد‌بمض[[مونه‌نص‌في‌الق[[رآن‌الك[[ريم‌وام[[ا‌الخ[[بر‌المواف[[ق‌للكت[[اب‌فيحتمل‌فيه‌الوجهان،االول:انه‌حجة‌‌لعدم‌ش[[مول‌ه[[ذه‌الرواي[[ات‌ل[[ه،وتظهر‌الثمرة‌فيما‌اذا‌كان‌الخبر‌المواف[[ق‌اخص‌مض[[مونا‌من‌الكت[[اب،الثاني:انه‌ايضا‌غيرحجة؛الن‌الردع‌عن‌خبر‌غيرالموافق‌ردع‌عرفا‌عن‌الخبرالموافق‌ايضا؛للغوية‌‌جع[[ل‌الحجيةل[[هوك[[ون‌الثم[[رة‌‌ال[[تي‌ذك[[رت‌نادرة‌وفي‌الحقيقة‌‌يكون‌الكتاب‌حجة‌الالخبر‌الموافق،ثم‌قال:انه‌قد
اجيب‌من‌هذه‌الطائفة‌‌بوجهين:
الوسائل،ب- 15 القاضي،ح 9مستدرك صفات ابواب ص : .10من .526-525بصائرالدرجات
193
ان‌روايات‌الباب‌وان‌كانت‌متواترة‌‌اجماال‌اال‌ان‌االخصاالول:الوجه‌مضمونا‌منه[[اال[ذي‌الب[[د‌من‌األخ[[ذب[[ه‌في‌التواتراالجم[[اليه[و‌عن[[وان
سره،وام[[ا‌ان‌يف[[رضمخالفة‌‌الكتاب؛كما‌اجاب‌به‌صاحب‌الكفاية‌قدس‌فيه‌تمامية‌‌االطالق‌لكل‌خبر‌لم‌يوافق‌الق[[رآن‌فاليمكن‌االس[[تدالل‌ب[[ه؛
النه‌من‌اخبار‌االحاد.ولكن‌اورد‌السيد‌الصدر‌علي‌هذا‌الجواب:بانه‌يمكن‌اثب[[ات‌حجي[[ةه[[ذا‌الخبر‌بالسيرة‌‌وبعد‌تمامية‌حجيتها‌نثبت‌بها‌ع[[دم‌حجي[[ةس[[ائر‌االخب[[ار،
وهذه‌رادعة‌‌عن‌السيرة.انه‌قيل‌اننا‌نعلم‌بصدور‌اخب[[اركثيرة‌‌عن‌االئم[[ة‌‌عليهمالوجه الثاني:
السالم‌اليوجد‌مضمونها‌في‌القرآن‌الكريم،و‌هذا‌العلم‌االجمالي‌ليس‌مختصا‌لنا،بل‌كان‌ثابت[[ا‌من‌س[الف‌الزم[ان‌ح[تي‌لمث[ل‌من‌نق[له[ذه
الروايات‌ايضا،و‌لذا‌البد‌من‌توجيهها‌لمناقضتها‌مع‌العلم‌االجمالي.ثم‌اورد‌علي‌ه[[[[[ذا‌الج[[[[[واب‌ايض[[[[[اب[[[[[انه[[[[[ذه‌الرواي[[[[[ات‌علي‌ط[[[ائفتين:اح[[[دهما:م[[[ا‌ينفي‌ص[[[دورخبر‌غ[[[يرالموافق‌عنهم‌عليهم‌السالم،كما‌يظهر‌من‌كلمة"زخ[[رف"،ف[[انه[[ذا‌الج[[واب‌بالنس[[بة‌الي‌هذه‌الطائفة‌جيد،ثانيتهما:ما‌تنفي‌الحجي[[ة؛كم[[ا‌يظه[[ر‌من‌قول[[ه‌علي[[هالسالم:"اذا‌ورد‌عليكم‌حديث‌فوجدتم‌له‌شاهدا‌من‌كتاب‌الل[[ه‌او‌من‌قول‌رسول‌الله‌صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلم‌واال‌فالذي‌جائكم‌ب[[ه‌اولي
به".ان‌المراد‌ان‌الذي‌جائكم‌ب[[ه‌اولي‌منكم:يحتمل‌فيه‌احتماالن:االولفانه
من‌حيث‌الصدق‌والكذب؛النه‌ادري‌بصدقه‌وكذب[[ه،وه[[ذا‌االحتم[[اله[[وانال[[ذي:الظاهر‌من‌الرواية،والينفي‌الص[[دور،ب[[ل‌ينفي‌الحجي[[ة.الث[[اني
ه[[ذاج[[ائكم‌ب[[ه‌اولي‌ب[[ه‌من‌االم[[ام‌وه[[ذا‌االحتم[[ال‌ينفي‌الص[[دور،وعليالينافي‌هذا‌العلم‌االجمالي‌هذه‌الطائفة.
ولكنه‌اجاب‌عن‌هذه‌االخبار‌بانه‌يتبادر‌الي‌الذهن‌احتماال‌ان‌المقص[[ود‌من‌موافقة‌القرآن‌الكريم‌هو‌المالئمة‌‌للمزاج‌واطار‌العام‌للقرآن،ب[[ان‌اليكون‌مخالفا‌للمسلمات‌من‌الشريعة،ال‌ان‌المقصود‌منها‌هو‌مطابق[[ة‌مضمونه‌مع‌آية‌‌من‌آيات‌القرآن؛بمعني‌ان[[ه‌مثال‌اذا‌ورد‌في‌رواي[[ة‌من‌ش[[كبينالثالثواالرب[[ع‌فليبن‌علي‌االرب[[ع،فليس‌المقص[[ودمنه[[ذه‌الطائف[[ةانه[[ا‌ورد‌في‌الق[[رآن‌الك[[ريم‌آي[[ةت[[دل‌علي‌ل[[زوم‌البن[[اء‌علي‌االربع؛اذ‌من‌المعلوم‌لدي‌جميع‌المسلمين‌ان‌القرآن‌الكريم‌اليحت[[وي‌علي‌تمام‌احكام‌الشريعة،بل‌اكثرها‌ليس[[ت‌في[[ه،ول[[ذا‌يك[[ون‌المقص[[ود
المض[[مون‌لالطاروال[[ذوق‌الع[[اممنها،انه‌كلما‌ورد‌ح[[ديث‌غ[[يرموافق‌في‌للكتاب‌الكريم‌كان‌هذا‌الحديث‌س[[اقطا؛الن[[ه‌في‌الحقيق[[ة‌‌مم[[ا‌يقط[[ع‌بع[[[دم‌مطابق[[[ة‌مض[[[مونه‌للواق[[[ع‌لع[[[دم‌مالئمت[[[هم[[[ع‌مس[[[لمات
الشريعة،وعلي‌هذا‌الترتبط‌هذه‌االخبار‌بما‌نحن‌فيه.ثم‌ذكر‌لهذا‌االحتمال‌مؤيدات:
194
ان[[ه‌يوج[[د‌في‌جمل[[ة‌من‌االخب[[ار‌عنوان[[ان؛مواف[[ق‌الكت[[ابمنه44ا: ومخالفه،ولم‌يف[[رض‌ش[[ق‌ث[[الث،ول[[وف[[رض‌ان‌الم[[راد‌بالموافق[[ة‌هي‌الموافقة‌للنص‌الخاص‌للكتاب،وبالمخالفة‌‌هي‌المخالفة‌له‌لكان‌الشق
كال‌القس[[مين‌م[[عانه[[ذهالث[[الث‌المس[[كوت‌عن[[ه‌في‌المق[[ام‌اك[[ثر‌من‌الرواية‌في‌مقام‌اعطاء‌الضابطة‌الكلية‌والمع[[ني‌العط[[اء‌الض[[ابطة‌م[[ع
عدم‌شمولها‌اكثر‌االفراد،اال‌ان‌يلتزم‌بتأويل‌احد‌العنوانين.ان‌ظاهر‌قوله‌عليه‌السالم"ما‌وافق‌الكتاب‌فخذوه"ان‌االمر‌هن[[امنها:
باألخ[[ذ‌مول[[وي‌في‌مق[[ام‌جع[[ل‌الحجي[[ة،ولوك[[انالم[[راد‌به[[ا‌المواف[[ق‌لشخص‌آية‌‌معينة‌لم‌يظهرلجعل‌الحجي[[ةاث[[ر‌اال‌في‌ف[[روض‌ن[[ادرة؛كم[[ا‌قيل‌في‌باب‌التعارض‌ان‌الكت[[ابم[[رجح‌او‌مرج[[ع،بخالف‌م[[ا‌اذا‌ك[[ان‌المقصود‌الموافقة‌‌للم[[زاج‌الع[[ام،فزك[[اة‌التج[[ارة‌مثال‌مواف[[ق‌للم[[زاج
العام‌للكتاب،لكنها‌مع‌ذلك‌بحاجة‌‌الي‌حجية‌خبر‌دال‌عليها.م[[ا‌ورد‌في‌بعض‌رواي[[ات‌الب[[اب‌من‌ان[[ه‌اذا‌وج[[دتم‌ش[[اهدا‌اومنه44ا:
شاهدين‌من‌كتاب‌الله‌فخذوه،فان‌ظاهر‌وجود‌شاهد‌ثان‌يوجب‌التأكيد‌في‌مالك‌األخذ،مع‌انه‌لو‌كان‌المقصود‌الموافقة‌بمعني‌داللة‌آي[[ة‌علي‌مفادها‌لم‌تكن‌داللة‌آية‌ثاني[[ة‌‌موجب[[ة‌لتأكي[[د‌مالك‌األخ[[ذ‌بخالف‌م[[ال[[و‌كان‌المراد‌الموافقة‌للمزاج‌العام،فانه‌كلما‌كانت‌المناسبة‌‌اشد‌لكثرة
عدد‌االيات‌لكان‌مالك‌األخذ‌اقوي.من‌االخب[[اري[[دل‌علي‌نفي‌ص[[دور‌م[[ا‌اليواف[[ق‌الكت[[ابمنها: ان‌قس[[ما
منهم‌عليهم‌الس[[الم‌واس[[تنكار‌ذل[[ك؛مث[[لم[[ا‌دل‌علي‌ان[[ه‌زخ[[رف،ال مجرد‌نفي‌الحجية‌‌مع‌انه‌من‌الواض[[ح‌ان‌ورود‌م[[ا‌اليواف[[ق‌نص[[ا‌خاص[[ا‌من‌الكت[[اب‌ليس‌بعي[[دا‌من‌ش[[أنهم،ب[[له[[و‌من‌ش[[أنهم؛الن‌الق[[رآن
الكريم‌اليحتوي‌علي‌تمام‌االحكام.ثم‌قال‌انه‌لو‌فرضنا‌عدم‌تمامي[[ة‌االحتم[[ال‌ال[[ذي‌ذكرن[[ا‌في‌ك[[له[[ذه‌االخب[[ار‌او‌في‌بعض[[هالم[[ا‌دلت‌ايض[[ا‌علي‌اس[[قاط‌ك[[لم[[ا‌لم‌يواف[[ق‌القرآن‌الشريف؛اذ‌جملة‌منه[[اذك[[ر‌فيه[[ا‌عن[[وان‌الموافق[[ة‌والمخالف[[ة‌معا،فقال:"ما‌وافق‌كتاب‌الله‌فخذوه‌وما‌خالف‌ف[[دعوه"ومنالواض[[ح‌ان‌هذا‌ظ[[اهر‌في‌اعط[[اء‌الض[[ابط‌الكلي،وه[[ذا‌اليالئم‌م[[ع‌ظ[[اهره‌من‌موض[[وعية‌عن[[وان‌الموافق[[ة‌والمخالف[[ة‌‌علي‌ح[[ده‌لع[[دم‌ذك[[ر‌القس[[م‌االوسع‌من‌االخبار‌في‌هذه‌الضابطة‌وهو‌ما‌اليوافق[[ه‌واليخالف[[ه،فالب[[د‌ان‌يحمل‌احدهما‌علي‌اآلخر،فان‌لم‌ن[[دع‌ان‌الظ[[اهر‌عرف[[اه[[و‌تحكيم‌ض[[[[ابط‌االخص‌في‌الض[[[[ابط‌االعم،وحم[[[[لع[[[[دم‌الموافق[[[[ة‌علي‌المخالف[[ة،فال‌اق[[ل‌من‌ف[[رض‌االجم[[ال‌واألخ[[ذ‌بالق[[در‌الم[[تيقن‌و‌ه[[و‌المخالف[[ة،وك[[ذلك‌الح[[ال‌في‌الرواي[[ات‌ال[[تي‌اقتص[[رت‌علي‌عن[[وان‌الموافقة،وتوصيف‌ما‌اليوافق‌بانه‌زخرف؛اذ‌الظ[[اهر‌من‌التعب[[ير‌بع[[دم‌الموافقة‌‌هو‌السالبة‌بانتفاء‌المحمول؛اي‌توجد‌في‌الكتاب‌آية‌في‌بي[[ان‌حكم‌مورد‌هذا‌الحديث‌واليوافقه‌هذا‌الحديث‌واألخذ‌باالطالق‌والحم[[ل
علي‌السالبة‌بانتفاء‌الموضوع‌والمحمول‌خالف‌الظاهر.
195
وعلي‌هذا‌اليبقي‌ما‌ي[[دل‌علي‌ان‌المقي[[اس‌ه[[و‌الموافق[[ةع[[دالس[[ان‌واحد‌وهو"اذا‌ورد‌عليكم‌حديث‌فوجدتم‌له‌شاهدا‌من‌كتاب‌الله‌او‌من‌قول‌رسول‌الله‌صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم،واال‌فالذي‌جائكم‌ب[[ه‌اولي‌به"،اليقال:انه‌يمكن‌الجواب‌عن‌هذه‌الرواية‌‌بان[[ه‌خ[[بر‌واح[[د،واليمكن‌نفي‌حجية‌خبرالواح[[د‌بخ[[بر‌الواح[[د،ب[[ل‌الب[[داني[[ردع‌الس[[يرةبالس[[نة‌المتواترة؛اذ‌الرادع‌البد‌ان‌يكون‌حجة،وحجي[[ةه[[ذا‌الخ[[بر‌منوطة‌بع[[دم‌ردع‌السيرة‌‌وعدم‌ردعها‌متوقف‌علي‌عدم‌حجية‌هذا‌الخبر،فانه‌يق[[ال:اليحتاج‌ردع‌السيرة‌الي‌السنة‌المتواترة‌‌بل‌يشمل‌السيرة‌ه[ذا‌الخ[بر، وهذا‌الخبر‌اليمكن‌ان‌يكون‌رادعا‌لنفسه؛كم[[ا‌قلن[[ا‌آنف[[اويك[[ون‌رادع[[ا
بالنسبة‌الي‌سائر‌االخبار.وهذا‌غاية‌ما‌يمكن‌ان‌ينتصر‌به‌لالستدالل‌بهذا‌الخبر‌علي‌ع[[دم‌حجي[[ة‌ك[[ل‌خ[[بر‌اليواف[[ق‌الق[[رآن‌وان‌لم‌يكن‌مخالف[[ال[[ه،ولكن‌اج[[اب‌عن
االستدالل‌بهذا‌الحديث‌بوجوه‌ثالثة:انه‌يصح‌هذا‌االستدالل‌اذا‌ك[[انت‌ه[[ذه‌الرواي[[ة‌‌موافق[[ة‌‌للق[[رآناالول:
والتنفي‌حجية‌نفسها؛بان‌تدل‌آيات‌من‌الكتاب‌علي‌ع[[دم‌حجي[[ةالظن؛مث[[ل"ان‌الظن‌اليغ[[ني‌من‌الح[[ق‌ش[[يئا"و"التق[[فم[[ا‌ليس‌ل[[ك‌ب[[ه
علم"ولكنك‌عرفت‌عدم‌تمامية‌هذه‌اآليات.ولكن‌هذا‌الجواب‌يحتاج‌الي‌تتميمم‌وتكميل‌باحد‌الوجهين:
االول:دعوي‌القطع‌بعدم‌التفكي[[ك‌في‌الحجي[[ة‌بين‌ه[[ذا‌الخ[[بر‌وغ[[يره؛بان‌يقال:هذا‌حجة‌وغيره‌ليس‌بحجة،بل‌اخبار‌اآلحاد‌كله[[ا‌علي‌نس[[ق‌واحد،اما‌ان‌يكون‌كلها‌حجة‌او‌كلها‌غير‌حجة،و‌اما‌ان‌امكن‌التفكي[[ك‌بينه‌و‌بين‌غيره‌بان‌نقول‌يشترط‌في‌حجية‌غ[[يره‌ان‌يك[[ون‌ل[[ه‌ش[[اهدمن‌الكتاب‌و‌اليشترط‌في‌حجيته‌وجود‌شاهد‌منه‌فاليتم‌هذا‌الجواب.
الثاني:اني[[دعي‌ان‌التفكي[[ك‌وان‌ك[[ان‌ممكن[[ا‌اال‌ان[[ه‌ال‌دلي[[ل‌علي[[ه‌ال‌بلحاظ‌الداللة‌وال‌بلحاظ‌السند؛ام[[ا‌بلح[[اظ‌الدالل[[ة‌فالن‌ش[[مول‌الكالم‌لنفسه‌خالف‌الظاهر‌عرف[[ا؛ف[[اذا‌ق[[ال‌المتكلم‌ك[[ل‌خ[[بري‌ك[[اذب‌فان[[ه‌اليشمل‌نفس‌هذا‌الكالم‌وهذا‌الخبر،وهكذا‌في‌المقام‌حينم[[ا‌يق[[ول‌اذا‌ورد‌عليكم‌حديث‌فوجدتم‌شاهدا...فان[[هاليش[[مل‌نفس‌ه[[ذا‌الخ[[بر‌او‌النه‌يلزم‌من‌شمول‌هذا‌الخبر‌لنفسه‌عدم‌معقولية‌‌جعل‌الحجية؛النه[[ا‌التترتب‌التنجيز‌والتعذير‌علي‌جع[له[ذه‌الحجي[ة؛والوج[ه‌في‌ذل[ك‌ان‌مقتض[[ي‌جع[ل‌الحجي[[ةله[اي[[وجب‌ع[[دم‌حجيته[[ا؛الن‌نفس‌ه[ذا‌الخ[بر
اليكون‌له‌شاهد‌من‌الكتاب.واما‌بلحاظ‌السند‌فالنه‌رواي[[ةواح[[دة‌ويك[[ون‌م[[دلولها‌حج[[ةوه[[ونفي
حجية‌جميع‌اخبار‌اآلحاد‌التي‌اليكون‌لها‌شاهد‌من‌الكتاب.ولكن[[ه‌اليص[[ح‌ه[[ذا‌التتميم؛ام[[ا‌االول‌فالحتم[[ال‌الف[[رقبينه[[ذا‌الخ[[بر‌وسائر‌االخبار؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌المقص[[ودمنه[[ذه‌الرواي[[ة‌تق[[ريب‌الناس‌الي‌الكتاب‌والينافي‌حجية‌ه[[ذه‌الرواية‌له[[ذا‌الغ[[رض‌ول[[ذا‌يمكن
لم‌يكن‌له‌شاهد‌من‌الكتاب‌بخالف‌غيره.ان‌يكون‌هذا‌الخبر‌حجة‌وان
196
الث[[اني‌فيتض[ح‌جواب[ه‌مم[[ا‌قلن[ا‌في‌الوج[ه‌االول؛اذ‌مقتض[[يواما‌الوجه‌الس[[يرةه[[وحجي[[ة‌جمي[[ع‌اخب[[ار‌اآلح[[اد‌ال[[تياليك[[ون‌له[[اش[[اهد‌من‌الكتاب،غاية‌االمر‌ان‌هذا‌الخبر‌رادع‌عنها‌بالنسبة‌‌الي‌غ[[يره‌ال‌بالنس[[بة‌الي‌نفسه؛لعدم‌معقولية‌‌رادعية‌بالنس[[بةاليه؛وعليه[[ذا‌اليتم‌الج[[واب
االول.انه‌لوسلمنا‌عدم‌شمول‌هذا‌الحديث‌لنفس[[ه‌وحجيت[[هالجواب الثاني:
وان‌لم‌يكن‌له‌شاهد‌من‌القرآن‌لقلنا‌انه‌معارض‌م[[ع‌الكت[[ابوالس[[نة‌‌فم[[ع‌آي[[ة‌النف[[ر‌علي‌ف[[رضاما الكت44ابالقطعية‌‌ب[[العموم‌من‌وج[[ه؛
تمامية‌داللتها؛اذ‌اآلية‌تدل‌علي‌حجية‌‌فتوي‌الفقيه‌والرواية‌‌في‌خصوص‌االحكام‌وهذا‌الحديث‌يدل‌علي‌عدم‌حجية‌كل‌خبرلم‌يكن‌له‌شاهد‌من‌الكتاب؛سواء‌في‌االحكام‌او‌في‌العقائد‌واصول‌الدين‌فم[[ادة‌االف[[تراق‌في‌اآلية‌‌فتوي‌الفقيه‌و‌مادة‌االفتراق‌في‌الحديث‌كل‌خبر‌ال‌شاهد‌ل[[ه‌في‌العقائد‌واصول‌الدين،ومادة‌االجتماع‌هو‌الخبر‌الذي‌الش[[اهد‌ل[[ه‌في
فالنه[[[ا‌دلت‌علي‌حجية‌خبرالثق[[[ة‌فياماالس44نة القطعيةاالحك[[[ام.و‌االحكام،سواء‌كان‌له‌شاهد‌في‌الكتاب‌ام‌ال،ومادة‌االفتراق‌للسنة‌‌ه[[و‌الخبر‌الذي‌يكون‌له‌شاهد‌من‌القرآن،ومادة‌االف[[تراق‌في‌الح[[ديث‌ه[[و‌الخبر‌الذي‌اليكون‌له‌شاهد‌في‌العقائد‌واصول‌الدين،وم[[ادة‌االجتم[[اع‌ه[[و‌الخ[[بر‌ال[[ذيالش[[اهد‌ل[[ه‌في‌االحك[[ام،وعليه[[ذا‌فكم[[ا‌ان‌ه[[ذا‌الحديث‌مشمول‌للسيرة‌ورادع‌عن‌بقية‌االحاديث،فكذلك‌م[[ا‌دل‌علي
طرح‌المخالف‌للكتاب‌والسنة‌مشمول‌للسيرة‌‌و‌رادع‌لهذا‌الحديث.ان‌قلت:ان‌ال[[ردع‌في‌المق[[ام‌من‌الط[[رفين؛اذ‌كم[[ا‌ان‌م[[ا‌دل‌علي‌طرح‌المخالف‌للكتاب‌رادع‌لهذا‌الحديث،فكذلك‌هو‌رادع‌للخبر‌ال[[دال
علي‌طرخ‌المخالف؛النه‌ليس‌له‌شاهد‌من‌الكتاب.فاجاب‌الس[[يد‌الص[[در‌عن‌ه[[ذا‌االش[[كال؛اوال:بان[[ه‌يكفين[[اال[[ترادع‌من‌الطرفين‌والتساقط؛اذ‌نرج[[ع‌بع[[د‌ذل[[ك‌الي‌الكت[[ابوالس[[نة‌القطعي[[ة‌‌الدالين‌علي‌حجية‌‌خبر‌الواحد.وثانيا:بان‌رواية‌ابن‌ابي‌يعف[[ور‌الدال[[ة‌‌علي‌عدم‌حجية‌‌ما‌لم‌يكن‌له‌شاهد‌من‌الكت[[ابالت[[ردع‌عم[[ا‌دل‌علي‌طرح‌المخالف‌للكتاب‌و‌السنة؛الن‌روايته‌ان‌كانت‌صادرة‌عن‌االم[[ام‌علي[[ه‌الس[[المفيص[[ير‌م[[ا‌دل‌علي‌ط[[رح‌المخ[[الف‌موافق[[ا‌للس[[نة؛اذ‌المخ[[الف‌قس[[م‌من‌غ[[ير‌المواف[[ق‌و‌داخ[[ل‌في[[ه،و‌ان‌لم‌تكن‌ص[[ادرة‌فدليل‌حجية‌خبر‌الواحد‌علي‌حاله.وثالثا:ان‌الترادع‌يكون‌بين‌اطالق‌رواية‌ابن‌ابي‌يعفور‌و‌نفس‌الحديث‌الدال‌علي‌طرح‌ما‌خالف‌الكت[[ابوالس[[نة،و‌اطالق‌االول‌مبتلي‌بالمع[[[ارض‌و‌ه[[و‌ادلة‌حجي[[[ةالخ[[بر،
فاليفيد‌ردعه.ان‌اطالق‌رواي[[ةابنابييعف[[ور‌الدال[[ةعليع[[دمالج44واب الث44الث:
حجية‌‌ما‌اليكون‌له‌شاهد‌من‌الكتاب‌و‌السنة‌م[[ع‌غض‌النظ[[ر‌عم[[ا‌دل‌علي‌طرح‌الخبر‌المخالف‌للكتاب‌و‌السنة‌القطعية‌‌معارض‌م[[عم[[ا‌دل‌من‌السنة‌‌القطعية‌علي‌حجية‌‌خبر‌الثقة‌وهذا‌مقدم‌علي‌اطالق‌رواي[[ة
197
ابن‌ابي‌يعفور؛والوجه‌في‌ذلك‌ان[[ه‌ت[[ارةنق[[ول‌ان‌مف[[اد‌رواي[[ة‌ابن‌ابي‌يعفور‌هو‌اسقاط‌خبر‌الواحد‌مطلقا‌س[[واء‌ك[[ان‌ل[[ه‌ش[[اهد‌من‌الكت[[اب‌والسنة‌‌ام‌ال،وأخري‌نقول:ان‌مفادها‌هو‌اسقاط‌خصوص‌الخبر‌ال[[ذيالش[[اهد‌ل[[ه‌من‌الكت[[اب‌ال‌مطلق[[ا؛وام[[ا‌علي‌االول‌فنق[[ول:ان‌الس[[نة‌القطعية‌الدالة‌علي‌حجية‌‌خبر‌الثقة‌وان‌كانت‌داللتها‌باالطالق؛اذ‌بعض‌تلك‌االخب[[ار‌ال[[تي‌تش[[كل‌الت[[واتر‌دال‌علي‌حجي[[ةخ[[بر‌الثق[[ةب[[االطالق‌والبعض‌اآلخر‌منها‌دل‌عليها‌بالخصوص،ولكن‌حيث‌كانت‌النتيج[[ة‌‌تتب[[ع‌اخس‌المقدمات‌فتصير‌النتيجة‌داللة‌اطالقية‌و‌نسبة‌السنة‌القطعية‌مع‌رواية‌ابن‌ابي‌يعفور‌و‌ان‌كانت‌عموما‌من‌وجه،اال‌ان‌السنة‌القطعي[[ةمقدمة‌عليها‌و‌صالحة‌للقرينية‌عليها‌دون‌اطالق‌رواية‌ابن‌ابي‌يعفور؛
و‌الوجه‌في‌ذلك‌لزوم‌الدور‌من‌تقديم‌اطالق‌الرواية.بيان‌ذلك؛ان‌تمامي[[ةحجي[[ة‌اطالق‌الرواي[[ة‌ف[[رع‌ع[[دم‌تخصيص[[ها‌بخ[[بر‌الواحد‌الثقة‌و‌هو‌فرع‌ع[[دم‌حجي[[ة‌اطالق‌الكت[[ابوالس[نة‌‌و‌م[ا‌يك[[ون
فرع‌عدم‌شئ‌يستحيل‌ان‌يمنع‌عن‌ذلك‌الشئ.و‌قال‌لعله‌ال‌نظير‌لهذين‌الع[[امين‌من‌وج[[ه‌في‌تم[[ام‌الفق[[ه‌ب[[انيق[[ع‌التعارض‌بين‌العامين‌من‌وجه‌و‌يكون‌االم[[ر‌بحيث‌ل[وق[[دمنا‌ه[ذا‌علي‌ذاك‌كان‌في‌قوة‌تقديم‌احد‌العامين‌علي‌اآلخر‌بالوجه،بخالف‌العكس
؛النه‌يصير‌في‌قوة‌تقديم‌الخاص‌علي‌العام.و‌ببيان‌اوض[[ح؛ان‌الس[[نة‌القطعي[[ة‌‌المت[[واترة‌ل[[وك[[انت‌اطالقه[[ا‌حج[[ة‌‌لش[[مل‌االطالق‌ه[[ذا‌الخ[[بر‌الخ[[اص‌ال[[ذي‌دل‌علي‌حجي[[ةخ[[بر‌الثق[[ة‌بالخصوص‌في‌االحكام‌و‌هو‌يص[[ير‌قرين[[ةعليع[[دم‌ارادة‌االطالق‌منرواي[[ةابنابييعف[[ور‌و‌يخصص[[ه،بخالف‌اطالق‌رواي[[ةابنابييعف[[ور؛فانه‌و‌لو‌كان‌حج[[ةالي[[دل‌علي‌ع[[دم‌حجي[[ة‌ذاك‌الخ[[بر‌الخ[[اص؛الن[[ه‌خاص‌بالنسبة‌اليها،بل‌يجري‌هذا‌الكالم‌بعينه‌بالنسبة‌الي‌اطالق‌رواي[[ة‌ابن‌ابي‌يعفور‌و‌آية‌النفر‌م[[ع‌تعارض[[هما؛كم[[اق[[ال‌الس[[يد‌الص[[در‌في
.16بحث‌التعادل‌و‌التراجيح‌و‌اما‌علي‌الثاني‌فاالمر‌اوض[[ح؛الن‌خ[[بر‌الواح[[دال[[ذي‌دل‌علي‌حجي[[ة‌‌اخبار‌اآلحاد‌في‌االحكام‌مما‌له‌شاهد‌من‌الكتاب‌و‌هي‌آية‌النف[[روه[[و‌يصير‌حجة‌‌و‌يخصص‌اطالق‌رواية‌ابن‌ابي‌يعفور‌فتختص‌بغير‌خبر‌الثقة
في‌االحكام.ثم‌اجاب‌السيد‌الصدر‌عن‌الرواية‌‌بجوابين‌آخرين:
احدهما:ان‌رواية‌ابن‌ابي‌يعفور‌لو‌فسرت‌بنفي‌الحجية‌بمعني‌داللته[[ا‌علي‌عدم‌حجية‌‌الخبر‌ال[[ذي‌ليس‌ل[[ه‌ش[[اهد‌من‌الكت[[اب‌فالمحيص‌عن‌تخصيصها‌باصول‌الدين‌و‌نحوها‌من‌المعارف‌االلهية‌من‌قبيل‌تفاص[[يلالقيامة‌و‌امثال‌ذلك،و‌التشمل‌االحكام؛و‌ذلك‌لوجود‌مخصص‌قطعي؛كالمتصل،و‌هو‌ارتكاز‌االصحاب‌ح[[تي‌نفس‌راوي‌ه[[ذا‌الح[[ديث‌بالعم[[ل‌بخبر‌الواحد‌في‌خصوص‌االحكام‌و‌يكشف‌ه[[ذا‌االرتك[[از‌من‌اهتم[[امهم
االصول،ج- 16 علم في .324-323،ص7بحوث
198
بضبط‌االحاديث‌و‌لو‌م[[ع‌الواس[[طة‌و‌عملهم‌به[[ا‌و‌ينقلونه[[ا‌لآلخ[[رين‌و‌يتوقعون‌منهم‌العم[[ل‌به[[اول[[و‌فس[[رت‌بنفي‌الص[[دور‌فنحن‌ق[[اطعونبكذب‌مفادها‌حتي‌في‌مثل‌اصول‌الدين‌و‌البد‌ان‌تحمل‌علي‌التقية.
و‌توضيح‌ذلك‌انه‌فرق‌بين‌االمام‌عليه‌السالم‌و‌الفقيه‌االعتيادي؛فان[[ه‌اليجوز‌له‌االفتاء‌بغير‌ما‌في‌الكتاب‌و‌السنة،و‌اما‌االمام‌عليه‌الس[[الم‌فمن‌شأنه‌ان‌يبين‌التفاصيل‌و‌االمور‌التي‌لم‌تكن‌في‌ظاهر‌الكت[[ابوالس[[نة‌النبوي[[ة‌و‌علمن[[ا‌اجم[[اال‌بوق[[وع‌امث[[اله[[ذه‌الرواي[[ات‌عنهم‌في‌االصول‌و‌الفروع‌و‌علي‌هذا‌االمام‌عليه‌السالم‌في‌هذه‌الرواية‌فرض‌نفسها‌تقية‌‌بمنزلة‌االنسان‌الع[[ادي؛كم[[اك[[ان‌ذل[[ك‌معتق[[د‌العام[[ة‌في‌شأنهم‌عليهم‌السالم‌و‌لو‌فرض[[نا‌اجم[[اال‌الرواي[[ة‌فال‌اث[[ر‌له[[ا‌في‌ب[[اب‌االحكام‌اما‌للقطع‌بع[[دم‌جريانه[[ا‌في‌ب[[اب‌االحك[[ام‌و‌تخصيص[[ها‌به[[ا‌او
للقطع‌بكذب‌مفادها.ثم‌قال:انه‌يمكن‌رفع‌اجم[[ال‌الرواي[[ةعليف[[رض‌علي‌ع[[دم‌ظهوره[[ا‌في‌احد‌الوجهين‌باصالة‌الجه[[ة‌و‌حمله[[ا‌علي‌نفي‌الحجي[[ة؛اذ‌ل[[وك[[ان‌مفاده[[[ا‌نفي‌الص[[[دور‌فالب[[[د‌ان‌تحم[[[ل‌علي‌التقي[[[ةوه[[[و‌خالف
اصالة‌الجهة،و‌لذا‌تقتضي‌اصالة‌‌الجهة‌‌حملها‌علي‌نفي‌الحجية.ثم‌استش[[كل‌في‌ه[[ذا‌الكالم‌و‌ق[[ال‌ان‌مف[[اد‌اص[[الةالجه[[ةه[[و‌قض[[ية‌‌شرطية‌و‌هي‌ان‌المعني‌الفالني‌لو‌ك[[انم[[رادا‌اس[[تعماليا‌من‌الرواي[[ة‌‌فهو‌مراد‌جدي‌و‌ه[[ذه‌القض[[ية‌في‌المق[[امس[[اقطة‌‌قطع[[ا‌للعلم‌بع[[دم‌كون‌المراد‌االستعمالي‌مرادا‌جديا‌ام[ا‌تخصيص[[ا‌او‌تخصص[[ا‌و‌االص[ولالعقالئية‌التجري‌عند‌العلم‌بالمراد‌الجدي‌اما‌تخصصا‌و‌اما‌تخصيصا.
ولكن‌ع[[دل‌عن‌ه[[ذا‌االش[[كال‌في‌ال[[دورة‌االخ[[يرةوق[[ال:ان‌اص[[الة‌الجهة‌منشأها‌هو‌غلبة‌التطابق‌بين‌المراد‌االستعمالي‌و‌المراد‌الجدي‌و‌هي‌كما‌تقتض[[ي‌اثب[[ات‌الم[[راد‌الج[[دي‌عن[[د‌ثب[[وت‌الم[[راد‌االس[[تعمالي‌فكذلك‌تقتضي‌نفي‌المراد‌االستعمالي‌عند‌نفي‌المراد‌الج[[دي‌و‌حم[[ل
الكالم‌علي‌المعني‌اآلخر.ثانيهما:هو‌انه‌لو‌سلمنا‌التعارض‌بين‌رواية‌ابن‌ابي‌يعفور‌مع‌ادلة‌خبر‌الواح[د‌بالتب[اين‌او‌ب[العموم‌من‌الوج[ه‌و‌التس[اقط‌‌لك[ان‌المرج[ع‌ه[و
العام‌الفوقاني‌و‌هي‌آية‌النبأ.و‌اجاب‌بوجه‌آخر‌السقاط‌رواية‌ابن‌ابي‌يعفور‌و‌هو‌انه‌لو‌قلنا‌باسقاط‌ما‌اليوافق‌الكتاب‌و‌السنة‌‌عن‌الحجي[[ة‌فهي‌اولي‌بع[[دم‌الحجي[[ة؛النه[[ا‌مضافا‌الي‌عدم‌موافقتها‌للكتاب‌تكون‌مخالف[[ة‌ل[[ه‌ايض[[ا،ول[[ذا‌تك[[ون‌اولي‌بعدم‌الحجية.هذا‌تم[[ام‌كالم[[ه‌في‌الج[[واب‌عن‌ه[[ذه‌الرواي[[ات‌و
عن‌الرواية‌التي‌أخذ‌فيها‌عنوان‌عدم‌الموافق.وفي كالمه رحمة الله عليه نقاط من التأمل:
:فيم[[اق[[ال‌من‌ان‌المقص[[ود‌من‌موافق[[ة‌الرواي[[ةالنقط44ة االولي‌للكتاب‌ليس‌وجود‌مضمون‌الحديث‌في‌القرآن‌مثال‌اذا‌ورد‌ح[[ديث‌في‌م[[ورد‌الش[[ك‌بين‌االثالث‌واالرب[[ع‌ك[[ان‌هذاالمض[[مون‌في‌الكت[[اب‌ب[[ل
199
المقصود‌هو‌موافقة‌الح[[ديث‌ل[[روح‌الق[[رآن‌و‌ال[[ذوق‌الع[[ام‌و‌لمزاج[[ه‌حيث‌لو‌لم‌يكن‌هكذا‌يصير‌الحديث‌مخالفا‌لمسلمات‌الشريعة‌و‌نقطع
بعدم‌مطابقة‌مضمونه‌للواقع‌لعدم‌مالئمته‌مع‌مسلمات‌الشريعة.ولكن‌يرد‌علي‌هذا‌الكالم‌انه‌ماذا‌اراد‌من‌روح‌القرآن‌ومزاج[[ه،ف[[ان‌اراد‌ان‌مضمون‌الحديث‌كان‌مخالفا‌لقطعيات‌الق[[رآن‌بحيث‌ال‌نحتم[[ل‌خالف[[ه‌في‌الواق[[ع‌وك[[انت‌اآلي[[ة‌او‌اآلي[[ات‌دال[[ة‌بالدالل[[ة‌القطعي[[ةعلي
خالف‌مضمون‌الحديث‌ففيه:اوال:انه‌ال‌يوجد‌رواي[[ة‌هك[ذا‌ظ[[اهرا،وام[[ام[[ا‌مث[[لب[ه‌من‌الرواي[[ات‌الدالة‌علي‌جواز‌الكذب‌وااليذاء‌في‌اليوم‌التاس[[ع‌من‌الربي[[عل[[وك[[انت‌معتبرة‌لما‌كان‌مخالفا‌مع‌القرآن‌بالمخالفة‌القطعي[[ة‌ولم[[اك[[ان‌خالف‌مسلمات‌الشريعة‌اذا‌اآلي[[ات‌القرآني[[ة‌الدال[[ة‌علي‌ج[[واز‌الك[[ذب‌قاب[[ل‌للتخصيص‌فكما‌ان‌الكذب‌المضر‌ج[[ائز‌فهك[[ذا‌الك[[ذب‌في‌ه[ذا‌الي[وم،اليق[[ال:نحن‌نقط[[ع‌بع[[دمالج[[واز‌في‌ه[[ذا‌الي[[وم‌وه[[و‌مخالف‌لم[[ذاق‌الشارع‌فانه‌يقال:لو‌سلمنا‌هذا‌الكالم‌مع‌انه‌اول‌الكالم‌لكان‌هذا‌غير
مخالفته‌مع‌الذوق‌القرآني.وثانيا:انه‌لو‌كان‌المقصود‌من‌المخالفة‌مع‌الذوق‌الق[[رآني‌ومس[[لمات‌الش[[ريعة‌ه[[و‌المخالف[[ة‌البديهي[[ة‌بحيث‌يفهم‌ك[[ل‌انس[[ان‌بس[[يط‌ه[[ذا‌المعني‌لك[[انه[[ذا‌خالف‌ظ[[اهر‌ه[[ذه‌الرواي[[ة‌اذ‌هي‌في‌مق[[ام‌اعط[[اء‌الض[[ابطه‌لرف[[ع‌تح[[ير‌الش[[يعه‌في‌مق[[ام‌العم[[ل‌بالرواي[[ات‌وال‌مع[[ني‌العطاء‌ضابطة‌بديهية‌حيث‌انه‌ال‌يوجد‌شخص‌ان‌يحتم[[ل‌حجي[[ة‌رواي[[ة‌كانت‌مخالفة‌مع‌مسلمات‌القرآن‌بالبداهة‌حتي‌يحتاج‌الي‌بي[[ان‌االم[[ام‌عليه‌السالم‌واعطاء‌الض[[ابطة،مض[[افااليانه[[ذه‌العب[[ارة‌ق[[د‌وردت‌في‌بعض‌الرواي[[ات‌في‌ج[[واب‌س[[ؤال‌الس[[ائل‌وال‌مع[[ني‌الن‌يس[[أل
االنسان‌عن‌االمام‌عليه‌السالم‌حجية‌امثال‌هذه‌الروايات.ولوكان‌المقصود‌من‌المخالفة‌مع‌الذوق‌الق[[رآني‌ومس[[لمات‌الش[[ريعة‌هو‌الذوق‌القرآني‌والروح‌منه‌الذي‌يحت[[اج‌الي‌التأم[[ل‌والت[[دبر‌والدق[[ة‌لكان‌هذا‌ايضا‌خالف‌الظاهر،اذ‌الض[[ابطة‌الب[[د‌ان‌تك[[ون‌واض[[حة‌بحيث يفهم‌االنس[[ان‌المتع[[ارف‌وان‌اراد‌ان‌مض[[مون‌الح[[ديث‌ك[[ان‌مخالف[[ا
واطالق[[هوظ[[واهره‌بحيث‌يحتم[[ل‌مطابق[[ةالح[[ديثلعمومات‌الق[[رآن‌للواقع‌وعدم‌كونه‌مخالفا‌مع‌مسلمات‌الش[[ريعة،ففيه:مض[[افا‌الي‌ان[[ه‌خالف‌ظاهركالم[[ه-ان[[ه‌مقط[[وع‌البطالن،اذ‌من‌المس[[لم‌عن[[د‌الش[[يعة
تخصيص‌القرآن‌بخبرالواحد‌و‌رفع‌اليد‌عن‌ظاهر‌القرآن‌بالرواية.وثالث[[ا:انه[[ذاالمع[[ني‌لمواف[[ق‌الق[[رآن‌خالف‌ظ[[اهر‌لف[[ظ‌الموافق[[ة‌ويصدق‌في‌حقه‌عدم‌مخالفته‌مع‌القرآن‌ال‌موافقته‌معه‌والادري‌كيف‌قنع‌بان‌الحديث‌الدال‌علي‌لزوم‌الزك[[اة‌في‌م[[ال‌التج[[ارة‌موافق[[ام[[ع‌القرآن‌مع‌انه‌ال‌آي[[ةفي[[ه‌ت[[دل‌علي‌ل[[زوم‌الزك[[اة‌في‌م[[ال‌التج[[ارة‌اال‌بالعموم،واس[[وء‌من‌ه[[ذا‌كي[[ف‌يمكن‌ان‌نص[[دق‌بموافق[[ةم[[ا‌دل‌علي
200
البناء‌علي‌االربع‌عند‌الشك‌بين‌الثالث‌واالربع‌موافقا‌معه‌وهل‌ه[[ذا‌االخالف‌الظاهر‌البين‌للفظ‌الموافقة.
[[د‌الث[[اني‌من‌ل[[زوم واما‌المؤيدات‌التي‌ذكره‌فال‌يتم‌بعضها؛مث[[ل‌المؤي‌لغوية‌الحديث‌في‌فقرة‌لزوم‌االخذ‌بموافق‌الق[[رآن‌ل[[وك[[ان‌المقص[[ود‌منها‌مطابقة‌المضمون‌مع‌اآلية‌الشريفة‌لعدم‌االثر‌لجع[[ل‌الحجي[[ةله[[ا‌اال‌في‌فروض‌نادرة؛والوجه‌في‌عدم‌التمامية‌انه‌كما‌يل[[زم‌اللغ[و‌بن[اء-علي‌هذا‌التفسير‌للموافقة،فكذلك‌يلزم‌اللغوية‌في‌فق[[رة"م[[ا‌خ[[الف‌كتاب‌الله‌فدعوه"بن[[اء‌علي‌تفس[[يره‌له[[ا،اذ‌المف[[روض‌القط[[ع‌ببطالن
مدلوله‌وعدم‌مطابقته‌للواقع‌فال‌توهم‌لحجيته‌كما‌ذكرنا.[دالثالث؛اذ‌ان‌الش[اهداالول‌ل[[و‌يكفي‌للقط[ع‌بع[[دم وك[ذلك‌اليتم‌المؤي‌مطابقته‌مع‌الواقع‌وكونه‌مخالفا‌لمس[[لمات‌الش[[ريعة‌فال‌مع[[ني‌لتأيي[[د
الشاهد‌الثاني‌واال‌لما‌يكفي‌الشاهد‌االول‌والمعني‌للتعبير‌ب["او".ان‌ما‌اجاب‌به‌عن‌االشكال‌في‌رواي[[ةابنابييعف[[ورالنقطةالثانية:
"بانها‌مردوعة‌بما‌دل‌علي‌طرح‌الخبر‌المخالف‌حيث‌انه[[ا‌مخالف[ةم[[ع‌آية‌النفر‌من‌ان‌الخبر‌الدال‌علي‌طرح‌المخالف‌للكت[[اب‌ايض[[ام[[ردوع‌برواية‌ابن‌ابي‌يعفور‌حيث‌انه‌ال‌شاهد‌له‌من‌الكتاب‌والس[[نة،ثم‌اورد‌علي‌هذا‌الجواب‌بان‌الردع‌ثابت‌في‌الطرفين‌واج[[اب‌عن‌ه[[ذا‌االي[[راد‌بانه‌يكفينا‌الترادع‌من‌الطرفين‌والتساقط،اذ‌نرجع‌بعد‌ذلك‌الي‌عموم‌الكتاب‌والسنة‌الدالين‌علي‌حجية‌خبر‌الواحد"غير‌ت[[ام‌ايض[[ا،اذ‌رواي[[ةابنابييعف[[ور‌تس[[قط‌ب[[الردع‌بالنس[[بة‌الي‌ردع‌خص[[وص‌النص‌ال[[دال‌علي‌طرح‌المخالف‌لكتاب‌دون‌سائر‌الروايات‌و‌وجه‌ذلك‌ان‌الروايات‌التي‌ال‌يكون‌لها‌شاهد‌من‌الكتاب‌كث[[يرة‌واح[[دمنه[[ا‌النص‌ال[[دال‌علي‌طرح‌المخالف‌وهذا‌الخبر‌فق[[ط‌يخ[[رج‌من‌تحت‌رواي[[ةابنابييعف[[ور‌دون‌سائر‌الرواي[[اتول[[ذا‌يبقي‌االش[[كال‌بحال[[ه‌وال‌يرج[[ع‌الي‌الكت[[اب
والسنة‌كما‌اليخفي.في‌كالم[[ه‌وهي‌م[[اق[[ال:من‌ان‌رواي[[ة‌‌ابن‌ابياما النقطة الثالثة:
يعفور‌حيث‌كانت‌مخالفة‌مع‌الكتاب‌يردعها‌ما‌دل‌علي‌طرح‌المخالف‌للكتاب.ان‌قلت:انها‌يردعه‌ايض[[ا‌الن[[ه‌مم[[االش[[اهد‌ل[[ه‌من‌الكت[[اب‌و‌يثبت‌الترادع‌و‌يتساقطان‌فاليثبت‌تقييد‌زائد‌الدلة‌حجية‌الخبر؛اذ‌يكون‌شمول‌دليل‌الحجية‌الحدهما‌موجبا‌لخروج‌اآلخ[[ر‌و‌ال‌يثبت‌حجي[[ةش[[ئ
(323،ص7منهما‌و‌يبقي‌دليل‌الحجية‌‌بحاله[[ا)علي‌م[[ا‌في‌البح[[وث،ج‌ونرجع‌بعد‌الترادع‌من‌الطرفين‌والتساقط‌الي‌الكتاب‌والسنة‌‌القطعية
،10الدالة‌علي‌حجية‌خبر‌الواحد)علي‌ما‌في‌تقريرات‌عب[[دالس[[اتر،ج(.76ص
ففيه‌اوال:ان‌رواية‌ابن‌ابي‌يعفور‌لم‌تكن‌مخالفة‌مع‌الق[[رآن؛والوج[[ه‌في‌ذلك‌ان‌آية‌النفر‌التدل‌علي‌حجية‌خبر‌الواحد؛كما‌اعترف‌به،واما‌آية‌النبأ‌لو‌فرض‌داللتها‌حيث‌ك[[انت‌عام[[ةول[[و‌علي‌رأي[[ه‌لم‌تكن‌ه[[ذه‌الرواي[[ة‌‌مخالف[[ةله[[ا،ام[[الع[[دم‌ص[[دق‌المخالف[[ة‌علي‌مخالف[[ة‌العموم
201
والخصوص‌المطلق،واما‌لعدم‌داللة‌م[[ا‌دل‌علي‌ط[[رح‌المخ[[الف‌علي‌ط[[رح‌ه[[ذا‌المخ[[الف‌للعلم‌بص[[دور‌ه[[ذا‌المخ[[الف‌من‌االئم[[ة‌عليهم
السالم.وثانيا:علي‌فرض‌داللته‌علي‌عدم‌حجيتها‌ماذا‌قص[[د‌من‌الرج[[وع‌الي‌ادلة‌‌حجية‌خ[[بر‌الواح[[د‌ان‌ك[[ان‌المقص[[ودمنه[[ا‌الس[[يرة‌‌فهي‌مردوع[[ة‌برواي[[ةابنابييعف[[ور،اذالس[[يرة‌اذ‌ش[[ملت‌ه[[ذه‌الرواي[[ة‌‌فهي‌ردع‌للسيرة‌‌في‌غير‌شخص[[ها،وام[[ا‌رادعيته[[ا‌للس[[يرة‌بلح[[اظ‌نفس[[ها‌فه[[و‌محال؛كما‌تقدم‌منه‌ايضا،و‌ان‌كان‌المقص[[ودمنه[[ا‌الكت[[اب‌فه[[و‌كم[[ا‌اليش[[[[مل‌الرواي[[[[ةوم[[[[ا‌دل‌علي‌ط[[[[رح‌المخ[[[[الف‌للتع[[[[ارض‌من‌شمولهما،فك[[ذلك‌اليش[[مل‌س[[ائر‌الرواي[[ات‌ال[[تي‌لم‌تكن‌موافق[[ةم[[ع‌القرآن؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌في‌المق[[ام‌ثالث‌طوائ[[ف‌من‌الرواي[[ات؛احداها:هذه‌الرواية‌‌ابن‌ابي‌يعفور،ثانيتها:ما‌دل‌علي‌ط[[رح‌المخ[[الف،ثالثتها:سائر‌الروايات‌التي‌لم‌تكن‌موافقة‌‌مع‌القرآن؛مث[[ل‌من‌ش[[كبينالثالثواالرب[[ع‌فليبن‌علي‌االك[[ثر،حيث‌ان‌ش[[مول‌الكت[[اب‌له[[ا‌معارضة‌‌مع‌شمول‌الكتاب‌لرواي[[ةابنابييعف[[ور؛اذ‌مقتض[[ي‌ش[[موله‌لها‌خروج‌الطائفة‌الثالثة‌و‌بالعكس،و‌لذا‌يتساقط‌الكتاب‌بالنس[[بة‌الي‌الطائفة‌الثالثة‌ايضا،و‌بقي‌تحته‌االخبار‌التي‌تكون‌موافقة‌مع‌القرآن.ان‌قلت:انه‌اليمكن‌حمل‌الكتاب‌علي‌االخبار‌الموافقة‌للقرآن؛اذ‌مثل‌آية‌النفر‌التناسب‌هذا‌الحمل‌مع‌التحضيض‌علي‌عدم‌النفر‌وعدم‌تعلم‌الفق[[ة؛اذ‌ل[[وك[[ان‌المقص[[ود‌تعلم‌االخب[[ار‌الموافق[[ةم[[ع‌الق[[رآن‌لكفي
القرآن‌و‌ال‌احتياج‌الي‌النفر.قلت:_مضافا‌الي‌انه‌معناه‌العلم‌ببطالن‌هذا‌الحديث‌و‌عدم‌حجيتها_ال‌تصير‌اآلية‌‌لغ[[وا،و‌يص[[ح‌لتحض[[يض‌الن‌النف[[ر‌و‌االن[[ذار‌لتعلم‌احك[[ام‌ال[[دين‌ال[[تي‌ليس[[ت‌في‌الق[[رآن‌و‌بي[[ان‌المن[[ذرين‌بحيث‌يحص[[ل‌العلم‌لالف[[راد‌بجه[[ة‌ك[[ثرة‌ع[[ددهم‌و‌الق[[رائن‌في‌كالمهم،وهك[[ذا‌بقي‌تحت‌اآلية‌حجية‌‌فتوي‌المفتي‌لعدم‌شمول‌رواية‌ابن‌ابي‌يعفور‌لها،لذا‌يص[[ح
التخصيص‌لتعلم‌الفقه‌و‌االفتاء‌للغير.و‌ال‌وجه‌لفرض‌التعارض‌في‌شمول‌الكتاب‌للطائفة‌االولي‌و‌الثاني[[ةو
التساقط‌ثم‌الرجوع‌الي‌الكتاب‌بالنسبة‌الي‌الثالثة.و‌ان‌كان‌المقصود‌منها‌هي‌السنة‌القطعية‌بمع[[ني‌ان‌ال[[دليل‌القطعي‌ي[[دل‌باطالقه[[ا‌علي‌حجي[[ة‌االخب[[ار؛ففي[[ه‌ان[[ه‌و‌ان‌يمكن‌حمله[[ا‌علي‌االخبار‌الموافقة‌للق[[رآن‌فنق[[ول:فيه[[ا‌كم[[ا‌قلن[[ا‌في‌الكت[[اب،و‌ان‌لم‌يكن‌حمله[[ا‌فمعن[[اه‌العلم‌ببطالن‌ه[[ذه‌الرواي[[ةوع[[دم‌حجيته[[ا؛كم[[ا
اليخفي.و‌كيف‌ما‌كان‌الجواب‌الصحيح‌من‌ه[[ذه‌الرواي[[ة‌هو‌حمله[[ا‌علي‌ف[[رض‌التعارض‌بين‌الخبرين؛كما‌سيأتي‌ان‌شاء‌الله‌تعالي‌في‌باب‌التع[[ادل‌والتراجيح‌للعلم‌بحجية‌‌االخبار‌الغير‌الموافقة‌‌في‌فرض‌ع[[دم‌التع[[ارض
202
وهو‌بمنزلة‌‌التخصيص‌القطعي‌اللبي‌لهذا‌االطالق؛كما‌ق[[ال‌رحمة‌الل[[هعليه‌ايضا.
ثم‌بقي‌في‌كالمه‌نكتة؛و‌هي‌انه‌اذا‌دار‌رواي[[ة‌بين‌معن[[يين‌ليس‌انهم[[ا‌مرادين‌في‌مقام‌الجد‌قطعا‌اال‌انه‌احدهما‌يحم[[ل‌علي‌التقي[[ةواآلخ[[ر‌يؤخ[ذ‌بمدلول[ه‌و‌يخص[ص؛كم[ا‌في‌رواي[ةابنابييعف[ور‌حيث‌انه[ال[و‌حملت‌علي‌نفي‌حجي[[ةم[[االش[[اهد‌ل[[ه‌من‌الق[[رآن‌فيخص[[ص‌عمومه[[ا‌ويحمل‌علي‌االخبار‌في‌باب‌اصول‌الدين‌وتفاصيل‌القيامة،ول[[و‌حملت‌علي‌نفي‌صدورما‌الش[[اهد‌ل[[ه‌من‌الق[[رآن‌فهي‌يحم[[ل‌علي‌التقي[[ة؛اذ
كالفقيه‌االعتيادي؛فكما‌انهاالمام‌عليه‌السالم‌فرض‌تقية‌نفسه‌الشريف‌اليجوز‌ان‌يصدر‌عنه‌ما‌لم‌يوافق‌القرآن‌فكذلك‌االم[[ام‌علي[[ه‌الس[[الم،فانه‌قال‌تحمل‌علي‌نفي‌الحجية‌‌الصالة‌جهة‌الص[[دور،اذ‌مقتض[[ي‌جه[[ةالص[[دور‌التط[[ابق‌بين‌الم[[راد‌االس[[تعمالي‌و‌الم[[راد‌الج[[دي،وك[[لم[[ا‌اليكون‌مرادا‌جديا‌فكذلك‌اليكون‌مرادا‌استعماليا‌وبالعكس،ول[[ذا‌يرف[[ع
اجمال‌الرواية.،ه[[و‌التفص[[يل‌في‌المق[[ام؛اذ‌ت[[ارةيك[[ون‌للحم[[ل‌عليولكن الحق
غيرالتقية‌اثر‌في‌الم[[راد‌الج[[دي،كم[[ا‌في‌المق[[ام‌النه[[ال[[و‌حملت‌علي‌عدم‌الحجية‌‌فتخصص‌بالنس[[بة‌الي‌االحك[[ام‌وبقي‌تحته[[ا‌االخب[[ار‌الدال[[ة‌‌علي‌اصول‌الدين‌والعقائد‌وتفاصيل‌القيامة،ففيه[[ذه‌الص[[ورة‌الب[[أس‌بالتمسك‌باصالة‌الجهة،وأخري‌اليك[[ون‌للحم[[ل‌علي‌غيرالتقي[[ةاث[[ر‌في‌المراد‌الجدي،وفيه[ذه‌الص[ورة‌‌التمس[ك‌باص[الةالجه[ة‌الدلي[ل‌علي[ه‌حيث‌اليكون‌لها‌اثر‌عملي،واليمكن‌احراز‌الحم[[ل‌علي‌غ[[ير‌التقي[[ةمن
السيرة‌العقالئية‌‌فيما‌لم‌يكن‌للحمل‌علي‌غيرها‌اثر‌عملي.وبقي‌في‌المقام‌البحث‌في‌المقصود‌مما‌دل‌علي‌عدم‌حجية‌‌مخ[[الف
الكتاب،ولكنه‌سيأتي‌ان‌شاء‌الله‌في‌االخبار.هذا‌كله‌في‌االخبار.االجماع الواحد خبر حجية عدم علي الثالث الدليل
سره‌في‌مواض[[ع‌من‌كالم[[ه،فحکي‌االجماع‌‌عن‌السيد‌المرتضي‌قدس‌‌ب[[ل‌حكي‌عن[[ه‌ان[[ه‌جعل[[ه‌بمنزل[[ة‌القي[[اس‌في‌ك[[ون‌ترك[[ه‌معروف[[ا‌من‌مذهب‌الش[[يعة‌و‌اج[[اب‌ص[[احب‌الكفاي[[ةعن[[ه‌ب[[ان‌المحص[[ل‌من[[ه‌غ[[ير‌حاصل‌و‌المنقول‌منه‌لالستدالل‌به‌غير‌قابل‌خصوصا‌في‌هذه‌المسئلة‌حيث‌انه‌من‌افراد‌خبر‌الواحد‌و‌هذا‌االجماع‌ينفي‌نفس[[ه‌كم[[ا‌ال‌يخفي‌مع‌انه‌معارض‌بنقل‌الشيخ‌قدس‌السره‌علي‌حجية‌االجماع‌و‌موه[[ون‌بذهاب‌المشهور‌الي‌خالفه‌و‌ناقش‌السيد‌الصدر‌اوال:انا‌نقط[[ع‌بع[[دم‌مطابقة‌هذا‌الكالم‌م[[ع‌الواق[[ع‌للعلم‌باس[[تقرار‌س[[يرة‌المتش[[رعة‌علي‌التعبد‌باخب[[ار‌الثق[[ات‌و‌العم[[ل‌به[[اوه[[ذا‌يظه[[ر‌من‌س[[ؤاالت‌اص[[حاب‌االئمة‌عليهم‌السالم‌عنهم‌و‌ثانيا:بانه‌خبر‌واحد‌ال‌يعق[[ل‌جع[[ل‌الحجي[[ة‌لهذا‌االجماع‌لحصول‌الكذب‌بمضمونه‌مع‌عدم‌احتمال‌الف[[رقبينه[[ذا‌الخبر‌و‌سائر‌االخبار‌و‌ثالثا:انه‌معارض‌بما‌ينقل[[ه‌الش[[يخ‌الطوس[[ي‌و‌رابع[[ا:ب[[ان‌مقص[[ود‌الس[[يد‌ه[[و‌رد‌اخب[[ار‌العام[[ة‌او‌نفي‌الك[[بري‌في
203
مقابلهم‌والشاهد‌علي‌ذلك‌ان‌الشيخ‌قدس‌سره‌كان‌معاصرا‌معه‌ب[[ل‌كالهما‌تلمذان‌عند‌الشيخ‌المفيد‌و‌ال‌معني‌الدعاء‌االجم[[اع‌من‌اح[[دهما‌علي‌عدم‌حجية‌خبر‌الواح[[د‌ب[[لع[[ده‌ض[[روريالم[[ذهب‌و‌اآلخ[[ر‌نق[[ل‌االجماع‌علي‌خالف‌ذلك‌فكيف‌يعقل‌الته[[افت‌بين‌العلمين‌بع[[د‌الف[[راغ‌عن‌صدقهما‌و‌امانتهما‌و‌الوجه‌ل[[ه‌اال‌ان‌الس[[يد‌حيث‌نق[[له[[ذا‌الكالم‌في‌‌اجوبه‌المسائل‌الموصلية‌فيحتمل‌قويا‌في‌حقه‌ان‌نظره‌الي‌ابناء‌العامة‌بخالف‌الشيخ‌و‌الشاهد‌علي‌ذلك‌نق[ل‌الش[يخ‌ه[ذا‌المطلب‌في‌العدة‌في‌جواب‌هذا‌االجماع‌و‌الاساس‌الجماع‌السيد‌قطع[[اه[[ذا‌تم[[ام
الكالم‌في‌االدلة‌الدالة‌علي‌عدم‌حجية‌خبر‌الواحد.ادلة حجية خبر الواحد:
و‌اما‌المشهور‌القائلين‌بحجية‌خ[[بر‌الواح[[د‌فق[[د‌اس[[تدل‌لهم‌ب[[الوجوه‌االربعة‌الكتاب‌والسنة‌واالجماع‌والعقل‌و‌اما‌الكت[[اب‌فبآي[[ات‌منه[[ا‌آي[[ة
(.6النبأ)الحجرات‌آيه‌و‌استدل‌بها‌علي‌حجيته‌من‌وجوه:الوجه االول : مفهوم الشرط
و‌تقريره‌كما‌في‌الكفاية‌ان‌تعليق‌الحكم‌بايجاب‌التبين‌عن‌النبأ‌الذيجيئ‌به‌علي‌كون‌الجائي‌به‌الفاسق‌يقتضي‌انتفائه‌عند‌انتفائه.و‌قد‌يورد‌علي‌هذا‌االستدالل‌باعتراضات‌ترجع‌الي‌ثالثة‌اقسام:
القسم‌االول:االعتراض‌علي‌اصل‌ظهور‌اآلية‌‌في‌المفهوم‌اقتضاء.القسم‌الثاني:ادعاء‌وجود‌المانع‌عن‌الظه[[ور‌بع[[د‌تس[[لم‌اص[[ل‌ظه[[ور
اقتضاء.القسم‌الثالث:االعتراض‌علي‌حجية‌ظهور‌اآلية‌في‌المفهوم‌بعد‌تسلم
اصل‌الظهور.فالن‌الشرط‌في‌اآلية‌يكون‌من‌الشرط‌المحققاما القسم االول؛
-للموض[[وع،ول[[ذا‌ال‌مفه[[وم‌ل[[ه؛كم[[ا‌ادع[[اه‌الش[[يخ‌االعظم‌و‌المحق[[ق‌االص[[فهاني؛حيث‌ان‌الموض[[وع‌لوج[[وب‌الت[[بين‌ه[[ونب[[أ‌الفاس[[ق؛كم[[ا
علي‌م[[[ا‌ادع[[[اه17هوظ[[[اهر‌كالمهم[[[ا.وق[[[د‌اورد‌في‌نهاي[[[ة‌الدراية‌الكفاية:من‌ان‌الموض[وعه[و‌النب[أ‌ال[ذي‌ج[يئ‌ب[[ه‌و‌الش[رط‌ه[وك[ون‌الج[[ائي‌ب[[ه‌الفاس[[قب[[ان‌الش[[رط‌ه[[و‌مج[[يئ‌الفاس[[ق‌بنح[[و‌وج[[وده‌الرابطبحيث‌ان‌الشرط‌يعلق‌خبر‌الفاسق‌علي‌مجيئ‌الفاسق‌ال‌فسق‌الجائي‌بالخبر‌بوجوده‌الرابط‌بحيث‌ان‌الش[[رط‌يرتب[[ط‌الج[[ائي‌ب[[الخبر‌علي‌فسق‌الجائي‌و‌بالجمله‌فرق‌بين‌ما‌لو‌قيل‌ان‌كان‌الجائي‌بالخبر‌فاسقا‌و‌ما‌لو‌قيل‌ان‌كان‌الفاسق‌جائيا‌بالخبر‌و‌مف[اد‌اآلي[ة‌تحليال‌ه[والث[اني:الن‌الش[رط‌ه[وال[ذي‌وق[ع‌تل[و‌اداة‌الش[رط‌و‌ان‌الواق[[ع‌تل[و‌الشرط‌فيها‌هو‌مجيئ‌الفاسق‌بمعني‌انه‌فرض‌نبأ‌الفاسق‌و‌الموضوع‌الذي‌هو‌خصوص‌نبأ‌الفاسق،و‌علقه‌علي‌مج[[يئ‌الفاس[[قول[[ذا‌يك[[ون
الشرط‌هو‌الشرط‌المحقق‌للموضوع‌و‌ال‌مفهوم‌له.،ج- 17 .206-205،ص3نهاية‌الدراية
204
نعم‌لو‌كان‌الشرط‌هو‌فسق‌الجائي‌بحيث‌كان‌الموضوع‌هو‌الجائي‌بهو‌علقه‌علي‌كونه‌فاسقا‌لدل‌علي‌المفهوم‌‌و‌لكان‌مجديا‌في‌المقام.
و‌اجيب‌عن‌هذا‌االشكال‌بوجوه:ما‌اجاب‌به‌في‌الكفاية‌من‌ان‌الموضوع‌ليس‌مطل[[ق‌النب[[أ،ب[[لاالول:
هو‌النبأ‌الذي‌جيئ‌به.ثم‌قال‌بل‌يمكن‌االستدالل‌به[[ا‌علي‌حجيت[[ه‌و‌ل[[و‌كان‌الشرط‌مسوقا‌لتحقق‌الموضوع‌بان‌كان‌هو‌تحق[[ق‌النب[[أ‌و‌مج[[يئ‌الفاس[[قب[[ه‌و‌كيفي[[ة‌االس[[تدالل‌علي‌ه[[ذا‌الف[[رض‌ان‌ظ[[اهر‌اآلي[[ةه[[و
انحصار‌موضوع‌وجوب‌التبين‌في‌النبأ‌الذي‌جاء‌به‌الفاسق.و‌فيه‌ان[[ه‌خالف‌ظ[[اهر‌اآلي[[ةالش[[ريفة؛كم[[اق[[ال‌المحق[[ق‌الع[[راقي‌و
سرهما؛اذ‌تمييز‌الشرط‌عن‌الموضوع‌في‌القض[[يةالسيد‌الخوئي‌قدس‌الش[[رطية‌يك[[ون‌باالس[[تظهار‌الع[[رفي‌من‌الخط[[اب،والش[[بهة‌في‌ان‌الموض[[وع‌يفهم‌من‌الج[[زاء؛مثال‌اذا‌ق[[ال:"ان‌جائ[[ك‌زي[[د‌فاكرم[[ه"فالظاهر‌من‌الضمير‌في"فاكرمه"هو‌زيد،بخالف‌ما‌اذا‌قال:"ان‌كان‌الجائي‌زيدا‌فاكرمه"فالظاهر‌منه‌هو‌الج[[ائي،و‌في‌اآلي[[ةالظ[[اهر‌منالمفعول‌المحذوف‌في‌الجزاء)فتبينوا(هو‌النبأ،ال‌النبأ‌ال[[ذي‌ج[[يئ‌ب[[ه؛
سره،و‌ال‌اقل‌من‌االجمال.كما‌ادعي‌صاحب‌الكفاية‌قدس‌ما‌اجاب‌ب[[ه‌المحق[[ق‌الع[[راقي،و‌حاص[[ل‌كالم[[ه‌ان[[ه‌ق[[ال:تنقيحالثاني:
المرام‌في‌المقام‌يحتاج‌الي‌بيان‌مقدمة‌في‌شرح‌كيفية‌اخذ‌المفاهيم‌وهي‌انه‌الب[[د‌في‌ب[[اب‌المفه[[ومش[[رطا‌ك[[ان‌او‌وص[[فا‌او‌غاي[[ة‌تجري[[د‌الموضوع‌من‌كل‌قيد‌اريد‌اخذ‌المفهوم‌من‌جه[[ةذل[[ك‌القي[[د‌ف[[ان‌بقي‌الموض[[وع‌فتل[ك‌القض[[ية‌مفي[[دة‌ل[[ه‌و‌اال‌فال‌و‌يك[[ون‌القض[[ية‌من‌ب[[اب
السالبة‌بانتفاع‌الموضوع.و‌اذا‌عرفت‌ذلك‌ان‌المحتمالت‌المتصورة‌في‌اآلية‌ثالثة:
احداها:ان‌يكون‌الشرط‌فيها‌نفس‌المجيئ‌خاصة‌مجردا‌عن‌متعلقات[[ه‌علي‌هذا‌االحتم[[التك[[ون‌القض[[ية‌س[[وقة‌لتحق[[قيعني‌النبأ‌و‌الفسق‌و
الموضوع‌اذا‌الموضوع‌علي‌هذا‌هو‌نبأ‌الفاسق‌كما‌قال‌الشيخ‌االعظمو‌المحقق‌االصفهاني.
ثانيتها:ان‌يكون‌الشرط‌هو‌المجيئ‌مع‌متعلقاتها‌يعني‌النب[[أ‌و‌الفس[[ق.و‌بعبارة‌اخري‌يكون‌الشرط‌مجيئ‌الفاسق‌بالخبر.
ثالثتها:ان‌يكون‌الشرط‌هو‌الربط‌الحاصل‌بين‌المجيئ‌م[[ع‌متعلقاته[[ا؛يع[[ني‌النب[[أ‌و‌الفس[[ق.وبعب[[ارةأخ[[ري‌يك[[ون‌الش[[رط‌ه[[و‌مف[[اد‌ك[[ان
الناقصة؛يعني‌مجيئ‌الفاسق.بن[[اء‌علي‌االحتم[[ال‌االول‌ال‌يك[[ون‌لآلي[[ة‌مفه[[وم‌بخالف‌االحتم[[الين
الس[[البةاالخيرين،ولكن‌علي‌االحتمال‌الثاني‌تشمل‌اآلية‌فردين‌احدهما‌بانتفاء‌الموضوع‌و‌ثانيهم[[ا‌الس[[البة‌بانتف[[اع‌المحم[[ول،و‌علي‌االحتم[[ال
الثالث‌فقد‌تكون‌اآلية‌من‌باب‌السالبة‌بانتفاء‌المحمول.
205
ثم‌ق[[ال‌لكن‌االخ[ير‌في‌غاي[[ة‌البع[د‌ب[[ان‌يك[[ون‌نفس‌المج[يئ‌و‌نفس‌الفاسق‌خارجين‌عن‌الشرط‌و‌يك[[ون‌ه[[و‌الرب[[ط‌الحاص[[ل‌بينهم[[ا؛كم[[ا‌ادعي‌صاحب‌الكفاية.و‌يتلوه‌في‌البع[[د‌الوج[[ه‌االول‌ال[[ذي‌مرجع[[ه‌الي‌كون‌الشرط‌هو‌المجيئ‌فق[[ط‌كم[[ا‌ادعي‌المحق[[ق‌االص[[فهاني‌و‌يبقي
االحتمال‌الثاني.ما‌اجاب‌به‌السيد‌الصدر‌بما‌حاصله‌ان‌الشرط‌الي‌ثالثة‌‌انح[[اء‌الثالث:
:النحو‌االول:هو‌ان‌يك[[ون‌الش[[رط‌عب[[ارة‌‌عن‌تحق[[ق‌الموض[[وع‌و‌نح[[و‌وج[[وده‌علي‌نح[[و‌اليتص[[ور‌للموض[[وع‌وج[[ود‌اال‌به[[ذا‌الش[[رط؛فق[[وام‌الموضوع‌بالشرط؛كما‌قولنا:"ان‌رزقت‌ولدا‌فاختن[[ه"حيث‌ان‌تحق[[ق
الولد‌من‌غير‌رزق‌و‌ايجاد‌عقال‌محال.النحوالث[[اني:ان‌يك[[ون‌الش[[رط‌اجنبي[ا‌عن‌اص[[ل‌وج[[ود‌الموض[[وع،ب[[ل‌يكون‌عارضا‌علي‌اصل‌وجود‌الموضوع‌بالدخال[[ة‌‌في‌تحقق[[ه؛مث[[ل"ان
جائك‌زيد‌فاكرمه".النحو‌الثالث:هو‌وسط‌بينهما‌بان‌يكون‌الشرط‌نحو‌وج[[ود‌للموض[[وع؛لكن‌ليس‌وجود‌الموضوع‌منحصرا‌بهذا‌الش[[رط،ب[[ل‌يمكن‌تحقق[[ه‌من‌طريق‌آخر؛كما‌في‌اآلية‌الشريفة؛اذ‌الموضوع‌فيه[[اه[[و‌النب[[أ،ولكن[[ه
كما‌يتحقق‌بمجيئ‌الفاسق‌فكذلك‌يتحقق‌بمجيئ‌العادل.و‌الشبهة‌‌في‌عدم‌المفهوم‌في‌النح[[و‌االول‌و‌في‌ثب[[وت‌المفه[[وم‌في‌النحو‌الث[[اني،وانم[[ا‌الكالم‌في‌النح[[والث[[الث‌في‌ان[[ه‌يلح[[قب[[االول‌او‌بالثاني،و‌البد‌لتنقيح‌المطلب‌من‌التأمل‌و‌النظر‌في‌وجه‌ع[[دم‌ثب[[وت‌المفهوم‌في‌النحو‌االول‌حتي‌نري‌انه‌هل‌ي[[أتي‌ذل[[ك‌الوج[[ه‌في‌النح[[و
الثالث‌ام‌ال؟و‌قد‌قيل‌في‌توجيه‌عدم‌المفهوم‌في‌النحو‌االول‌تقريبان:
التقريب‌االول:هو‌انه‌بالمفهوم‌ه[[ل‌يقص[[د‌نفي‌نفس‌مف[[اد‌الج[[زاء‌‌او‌نفي‌امر‌مباين‌مع‌الج[[زاء؛مثال‌اذا‌قي[[ل"ان‌رزقت‌ول[[دا‌فاختن[[ه"ه[[ل‌يراد‌من‌المفهوم‌نفي‌وجوب‌ختن‌االبن‌مع‌عدم‌الشرط،فه[[ذا‌تحص[[يل‌للحاصل؛اذ‌مع‌عدم‌الرزق‌ال‌يكون‌ولد‌حتي‌يجب‌ختنة،و‌لذا‌لو‌ك[[ان‌هذا‌القضية‌الشرطية‌بنحو‌الحملي[[ة‌ال‌نتفي‌وج[[وب‌الختن‌ايض[[ا،لع[[دم‌معقولية‌الوجوب‌مع‌عدم‌الموض[[وع،ول[[ذا‌اليك[[ون‌للش[[رط‌دخ[[ل‌في‌تحقق‌الموضوع،او‌يراد‌من‌المفهوم‌نفي‌وج[[وب‌ختن‌ابن‌االخ؛بمع[[ني‌انه‌ان‌لم‌ترزق‌ولدا‌فاليجب‌ختن‌ابن‌االخ‌فهذا‌اليمكن‌اثباته‌بالمفهوم؛اذ‌المفه[[وم‌ه[[و‌نفي‌الج[[زاء‌عن[[د‌نفي‌الش[[رط‌ال‌نفي‌حكم‌آخ[[ر‌غ[[ير
موجود‌في‌الجزاء.التقريب‌الثاني:و‌هو‌ان‌يقال‌بان‌المفه[[وم‌في‌الش[[رط‌بلح[[اظ‌ك[[ون‌الشرط‌قيدا‌للحكم‌بخالف‌الوصف؛فانه‌قي[[د‌الموض[[وع،و‌في‌النح[[و‌االول‌اليمكن‌تقي[[د‌الحكم‌حقيق[[ة؛اذ‌الحكم‌ذات[[ا‌مقي[[د‌بالموض[[وع‌و‌ال‌يحدث‌تقيد‌آخر‌اض[[افة‌علي‌التقيي[[د‌االول‌به[[ذا‌الش[[رط؛لع[[دم‌امك[[ان
206
فرض‌الموض[[وع‌بال‌تحق[[ق‌الش[[رط،ح[[تي‌يقي[[د‌ثاني[[اب[[امر‌آخ[[روه[[والشرط.
ولكن‌كال‌التقريبين‌ال‌ينطبق‌علي‌النحو‌الثالث.والوج[ه‌في‌ذل[ك‌بالنس[بة‌الي‌التق[ريب‌االول‌ان[[ه‌اذا‌اردن[ا‌نفي‌نفس‌الجزاء‌عند‌انتفاء‌الشرط‌ال‌يل[[زم‌تحص[[يل‌الحاص[[ل‌الن‌ه[[ذا‌الموض[[وع‌يمكن‌ان‌يوجد‌بغير‌هذا‌الشرط‌و‌لذا‌ال‌يكون‌انتفاء‌الحكم‌عن[[د‌انتف[[اء
الشرط‌عقليا.و‌اما‌بالنس[[بة‌الي‌التق[[ريب‌الث[[اني‌فالن‌تقيي[[د‌الحكم‌بالموض[[وع‌و‌ان‌كان‌ذاتيا‌اال‌ان‌ه[[ذا‌الموض[[وع‌حيث‌يمكن‌تحقق[[ه‌في‌ض[[من‌غ[[يره[[ذا‌الشرط‌فمقتضي‌التقييد‌الذاتي‌هو‌ثب[[وت‌الحكم‌عن[[د‌ثب[[وت‌الموض[[وع‌مطلقا‌س[[واء‌ك[[ان‌ض[[منه[[ذا‌الش[[رط‌او‌غ[[يره‌ولكن‌اذا‌عل[[ق‌الحكم المترتب‌علي‌هذا‌الموضوع‌علي‌شرط‌خاص‌يضيق‌دائرة‌الحكم‌قطعا‌وال‌يثبت‌الحكم‌عن[[د‌تحق[[ق‌الموض[[وع‌مطلق[[اول[[ذا‌يص[[ير‌التعلي[[قو
التقييد‌حقيقياال‌مجرد‌لفظ‌و‌سياق‌عبارة.و‌لكن‌استشكل‌في‌داللة‌اآلية‌و‌ق[[الانه[[ا‌من‌القس[[م‌االول‌و‌الوج[[ه‌في‌ذلك‌ان‌المفهوم‌حيث‌ك[[ان‌من‌تبع[[ات‌ط[[رو‌الش[[رط‌علي‌النس[[بة‌الحكمية‌في‌الجزاء‌فال‌بد‌ان‌يكون‌التعليق‌و‌التقييد‌ملحوظا‌في‌طول‌النسبة‌الحكمية‌في‌الجزاء‌و‌في‌مرتب[[ةمت[[آخرة‌و‌ل[[ذا‌الب[[د‌ان‌يتص[[ور‌موضوع‌الجزاء‌و‌حكم[[ه‌و‌يفرض[[ه‌في‌مرتب[[ةس[[ابقة‌علي‌الش[[رط‌ثم
يعلق‌ترتب‌ذلك‌الحكم‌علي‌ذلك‌الموضوع‌علي‌الشرط.ان‌قلت:ال‌محذور‌من‌هذه‌الطولي[[ة‌ثبوت[[ا‌اذ‌يمكن‌للمتكلم‌ان‌يتص[[ور‌الموضوع‌و‌الحكم‌و‌يفرض[[هما‌م[[ع‌الغض‌عن‌الش[[رط‌ثم‌يعل[[ق‌الحكم
عليه‌علي‌الشرط.قلت:مجرد‌االمكان‌ثبوتا‌مع‌ع[[دم‌ال[[دليل‌اثبات[[ا‌علي‌تل[[ك‌الطولي[[ة‌ال‌يفيد‌المفهوم‌و‌اما‌اذا‌كان‌ظ[[اهر‌مق[[ام‌االثب[[ات‌ه[[و‌اف[[تراض‌الحكم‌و‌الموض[[[وع‌و‌الش[[[رط‌و‌التعلي[[[قب[[[افتراض‌واح[[[د‌بال‌طولي[[[ة‌بينهم[[[ا‌يستكشف‌من‌اصالة‌التطابق‌بين‌الثبوت‌و‌االثبات‌عدم‌فرض‌الطولي[[ة‌في‌مقام‌الثب[[وت‌واالم[[ر‌في‌المق[[ام‌ك[[ذلك‌الن‌اآلي[[ة‌لم‌تف[[ترض‌النب[[أ‌موضوعا‌في‌الرتبة‌السابقة‌علي‌تحقق‌الشرطية‌و‌التعليق‌بل‌اف[[ترض‌مجموع‌مفاد‌الجملة‌الشرطية‌بافتراض‌واحد‌و‌لذا‌المفهوم‌لها‌نعم‌ل[[و‌قال‌النبأ‌ان‌جائكم‌فاسق‌به‌او‌قال‌ان‌جائكم‌فاسق‌بالنبأ‌فتبينوا‌ك[[ان‌النب[[أ‌الموض[[وع‌للحكم‌في‌الج[[زاء‌مفروض[[ا‌بقط[[ع‌النظ[[ر‌عن‌التعلي[[ق‌بافتراض‌مسبق‌اما‌لتقديم‌او‌للتعريف‌المشعر‌بذلك‌حيث‌ان‌التعريف‌يدل‌علي‌افتراض‌الخبر‌مع‌الغض‌عن‌الشرط‌ول[[ذا‌الع[[رف‌يف[[رق‌بين‌ان‌اعطاك‌زيد‌درهم[[ا‌فخ[[ذه‌و‌ان‌اعط[[اك‌زي[[دال[[درهم‌فخ[[ذه‌حيث‌ال
مفهوم‌لالولي‌بخالف‌الثانية.ثم‌قال‌ولعل‌هذا‌هو‌الوجه‌الفني‌لذهاب‌الشيخ‌الي‌عدم‌المفهوم‌في‌اآلية‌الكريمة‌و‌لكن‌ه[[ذا‌الكالم‌يرج[[ع‌لب[[ا‌الي‌م[[ا‌قلن[[ا‌من‌ان‌الض[[مير
207
المفعول‌ل["فتبينوا"هل‌يرجع‌الي‌ذل[[ك‌الخ[[بر‌اي‌خ[[بر‌الفاس[[ق‌او‌الي‌مطلق‌الخبر‌و‌قلنا‌ان‌اآلية‌ل[[و‌لم‌ن[[دع‌ظهوره[[ا‌في‌الرج[[وع‌الي‌ذل[[ك
الخبر‌اي‌خبر‌الفاسق‌فال‌اقل‌من‌االجمال.ثم‌قال‌ان‌القضية‌الشرطية‌شرطا‌وج[[زاء‌مش[[تملة‌علي‌موض[[وعين؛احدهما:موضوع‌القضية‌الشرطية،ثانيهما:موضوع‌الحكم‌في‌الج[[زاء‌و‌قد‌يكون[[ان‌متح[[دين‌و‌اخ[[ري‌متب[[اينين؛ام[[ا‌االول‌فمث[[ل‌ان‌ج[[اءك‌زي[[د‌فاكرمه‌و‌ام[[ا‌الث[[اني‌فمث[[ل‌زي[د‌ان‌ج[اءك‌فتص[[دق‌علي‌جيران[ك‌ف[ان‌الموضوع‌في‌االول‌هو‌زيد‌و‌في‌الث[[اني‌ه[[والج[[يران‌و‌ه[[ذا‌النح[[و‌من‌الموض[[وع‌ال[[ذي‌يجع[[ل‌موض[[وعا‌لنفس‌الش[[رطية‌يش[[رب‌فيه[[امع[[ني‌الحملية؛يعني‌كلما‌فرض‌وج[ود‌الموض[[وع‌مث[[ل‌الموض[[وع‌في‌الحملي[[ة
كما‌في"النار‌حارة"يعني‌كلما‌فرض‌وجود‌النار‌يكون‌كذا.ثم‌ورد‌في‌بحث‌الفرق‌بين‌الموضوع‌في‌القضية‌الحملي[[ة‌الحقيقي[[ة‌و‌القضية‌الحملية‌الخارجية‌فانه‌في‌االول‌يك[[ون‌م[[أخوذا‌بنح[[و‌التق[[دير‌و‌الفرض‌اي‌كلما‌فرض‌هذا‌الموضوع‌يكون‌حكمه‌كذا‌مثل‌النار‌ح[[ارة‌و‌المسكر‌حرام‌يعني‌كلما‌فرض‌في‌الخارج‌نار‌او‌مسكر‌يكون‌حرام[[ا‌و‌حارة‌بخالف‌الموضوع‌في‌القضية‌الخارجي[[ةمث[[لك[ل‌من‌في‌الص[[حن‌عادل‌فان‌هذه‌القضية‌تنظر‌فقط‌الي‌االف[[راد‌الموج[[ودين‌في‌الخ[[ارج‌حقيقة‌سواء‌كان‌نوا‌موج[[ودين‌فعال‌او‌في‌م[[ابع[[د‌و‌ال‌تش[مل‌االف[[راد‌المق[[درة‌و‌المفروض[[ة‌و‌ي[[ترتب‌علي‌ه[[ذا‌التعري[[ف‌ان‌الموض[[وع‌في‌القضايا‌الحقيقية‌يكون‌كليا‌دائما‌حتي‌يكون‌ق[[ابال‌لالنطب[[اق‌علي‌جمي[[ع‌االفراد‌الموجودة‌و‌المقدرة‌و‌القضية‌الحقيقي[[ة‌تس[[تبطن‌دائم[[ا‌التالزم‌بين‌الموضوع‌و‌المحمول‌و‌ل[[ذا‌ترج[[ع‌القض[[ية‌الحملي[[ة‌الي‌الش[[رطية‌حقيق[[ة‌و‌علي‌ه[ذا‌ظه[[ران‌القض[[ايا‌الجزئي[[ة‌الحملي[[ة‌دائم[ا‌تك[ون‌من‌القضايا‌الخارجية‌و‌ينتج‌من‌هذا‌ان‌ما‌يقال‌في‌المنط[[ق‌االرس[[طي‌ان‌القضية‌الكلية‌قد‌تستنتج‌منها‌القضيه‌الجزئية‌مثل‌عكس‌المس[[توي‌اي‌اذا‌قلنا‌كل‌انسان‌حيوان‌فيصدق‌انه‌بعض‌الحيوان‌انسان‌غير‌صحيح‌و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌القضية‌الكلية‌ال‌نظر‌لها‌الي‌االفراد‌الخارجية‌فكيف‌يمكن‌ان‌ينتج‌منها‌القضية‌الجزئية‌م[[عانه[[ا‌قض[[ية‌خارجي[[ة‌ن[[اظرة‌الي
االفراد‌الموجودة‌‌‌‌ان‌قلت:نحن‌نجد‌بالوجدان‌صدق‌بعض‌الحيوان‌انسان،فكيف‌اليمكن‌ان‌نقول‌بعدم‌استنتاج‌الموجبة‌‌الكلي[[ة‌‌لص[[دق‌عكس[[ه‌المس[[توي‌و‌ه[[و
الموجبة‌الجزئية.قلت:ان‌احرزنا‌من‌الخارج‌صدق‌هذه‌القض[[ية‌فه[[ذا‌مطلب‌و‌اس[[تلزام
الموجبة‌الكلية‌لصدق‌عكسه‌المستوي‌‌ال[[ذي‌ه[[و‌الموجب[[ةالجزئي[[ةام[[ر‌آخ[[ر‌بحيث‌اذا‌لم‌نح[[رز‌من‌الخ[[ارج‌شيئا،بل‌فرضنا‌قضية‌موجبة‌‌كلية‌ننتج‌منها‌صدق‌عكسه‌المستوي؛كما‌اذا‌قلنا‌ان‌شريك‌الباري‌اليحتاج‌الي‌العل[[ة،فاليمكن‌ان‌نق[[ول:ان‌بعض‌م[ا‌اليحت[[اج‌الي‌العل[[ةيك[ون‌ش[[ريك‌الب[[اري؛اذ‌ل[وك[[انت‌ه[ذه‌القض[[ية
208
صادقة،فاما‌ان‌تك[[ون‌خارجي[[ة‌و‌ام[[ا‌حقيق[[ة،و‌االول‌مح[[ال‌و‌الث[[اني‌خالف‌ما‌ادعاه‌المناطقة‌من‌كون‌القضية‌الحقيقية‌‌كلية‌دائما؛كما‌قال‌السيد‌الصدر‌و‌الشيخ‌المرتضي‌المطهري‌في‌شرح‌المنظومة،وه[[ذا
فاسد‌آخر‌لهذا‌المطلب. تال‌‌يمكن‌ان‌يناقش‌فيه‌بان[[ه‌اذا‌لم‌نق[[ل‌باس[[تلزام‌ص[[دق‌الموجب[[ة‌ولكن
الكلي[[ة‌‌لص[[دق‌عكس[[ه‌المس[[توي‌اي‌الموجب[[ةالجزئي[[ة‌يل[[زم‌ص[[دق‌السالبة‌الكلية؛النهما‌متناقضان‌يلزم‌من‌ص[[دق‌اح[[دهما‌ك[[ذب‌اآلخ[[رو
انس[[ان‌حي[[وان،والش[[ئ‌من‌الحي[[وانب[[العكس‌يع[[ني‌يل[[زم‌ص[[دق‌ك[[ل‌بانس[[ان،وه[[ذا‌باط[[ل‌بالض[[رورة؛الن[[ه‌ليس‌مقتض[[ي‌الحيواني[[ةع[[دم‌االنسانية‌‌و‌هذا‌مطلب‌واضح‌و‌يفهم‌من‌هذا‌النقض‌بطالن‌ادعاء‌ك[[ون‌القضية‌الحقيقية‌كلية‌دائما،بل‌يمكن‌ان‌نفرض‌جزئية‌القضية‌الحقيقية‌و
اليمكن‌حصر‌الجزئية‌في‌القضايا‌الخارجية.ثم‌بقي‌في‌المقام‌نقاط:
س[[ره‌من‌ان[[هالم[[ا‌قال[[ه‌المحق[[ق‌االي[[رواني‌ق[[دسالنقطة االولي:-مفهوم‌لآلية‌‌حتي‌لو‌فس[[رنا‌اآلي[[ة؛كم[[ا‌فس[[ره‌ص[[احب‌الكفاي[[ةق[[دس‌سره؛اي‌قلنا‌بان‌الموضوع‌في‌اآلية‌الش[[ريفة‌ه[[و‌النب[[أ‌المج[[يئ‌ال‌نب[[أ
الفاسق.و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌اآلية‌حتي‌لو‌كانت‌هكذا:النبأ‌ان‌ك[[ان‌الج[[ائي‌ب[[ه‌فاس[[قا‌ت[[بين‌عن[[ه‌و‌التعم[[لب[[ه؛النظ[[اهر‌اآلي[[ةه[[و‌الت[[بين‌عن‌النب[[أ‌الموجود‌في‌الخارج‌في‌مورد‌اآلية‌و‌ال‌معني‌للتبين‌عن‌طبيعي‌النب[[أ‌و‌النبأ‌الذي‌لم‌يجئ‌و‌هو‌منحصر‌في‌نبأ‌الفاس[[قول[[وج[[اء‌الع[[ادل‌بنب[[أ‌فاليكون‌هذا‌النبأ‌ذاك‌النبأ‌الموجود‌في‌اآلي[[ةال[[ذي‌يجب‌الت[[بين‌عن[[ه‌و‌فرق‌بين‌المقام‌و‌بين‌مثال:زي[[د‌ان‌اكرم[[ك‌فاكرم[[ه؛الن‌زي[[دموج[[ود‌خارجي‌ل[[ه‌حالت[[ان‌حال[[ة‌االك[[رام‌و‌حال[[ة‌عدم[[ه‌و‌جع[[له[[ذا‌الموج[[ود‌الخ[[ارجي‌موض[[وعا‌للحكم‌معلق[[ا‌علي‌حالة‌اكرام[[ه‌بخالف‌المق[[ام؛اذ‌طبيعي‌النبأ‌التحقق‌له‌في‌الخارج‌اال‌بالمجيئ‌به‌و‌لذا‌ك[[ل‌نب[[أ‌موج[[ود‌في‌الخارج‌اليكون‌له‌حالتان،بل‌هو‌اما‌هذه‌الحصة‌اي‌نب[[أ‌الفاس[[ق‌او‌تلك‌الحصة‌و‌هي‌نبأ‌العادل،و‌هما‌وجودان‌من‌الط[[بيعي‌في‌الخ[[ارج‌و‌علي‌ه[[ذا‌ال‌تتع[[رض‌اآلي[[ة‌اال‌نب[[أ‌الفاس[[ق‌و‌يك[[ون‌المفه[[وم‌من‌ب[[اب
السالبة‌بانتفاء‌الموضوع.و‌فيه‌انه‌خالف‌الظاهر؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌انه‌لو‌قال‌الم[[ولي‌ان[[ه‌ك[[ل‌خبر‌يصل‌اليكم‌فان‌كان‌الجائي‌به‌فاس[[قا‌فت[[بينوا،فالش[[بهة‌في‌دالل[[ة‌هذا‌الكالم‌الي‌انه‌لو‌جاء‌به‌العادل‌لم[[ا‌يجب‌الت[[بين،وانك[[ان‌ظ[[اهرالكالم‌هو‌وجوب‌التبين‌عن‌تلك‌الحصة؛كما‌قال‌المحقق‌االصفهاني.
من‌ان[[ه‌ق[[ال‌في18م[[اق[[ال‌المحق[[ق‌االص[[فهانيالنقط44ة الثاني44ة :نهاية‌الدراية:ربما‌يورد‌علي‌جعل‌النبأ‌بنفسه‌موضوعا....
.208-207،ص3نهاية‌الدراية،ج- 18
209
توضيح‌مطلبه‌انه‌ربما‌يستشكل‌علي‌كون‌الموضوع‌طبيعي‌النب[[أ‌حيث‌ان[[ه‌يل[[زم‌من[[ه‌وج[[وب‌الت[[بين‌عن‌نب[[أ‌الع[[ادل‌ايض[[ا‌علي‌تق[[دير‌تحق[[ق‌الشرط؛اي‌مجيئ‌الفاس[[ق‌بالنب[[أ؛يع[[ني‌اذا‌ج[[اءالفاس[[ق‌و‌الع[[ادل‌بنب[[أ‌يل[[زم‌الت[[بين‌ح[[تي‌من‌نب[[أ‌الع[[ادل؛اذ‌اآلي[[ةتقتض[[ي‌وج[[وب‌الت[[بين‌عن‌طبيعي‌النبأ‌في‌هذا‌الفرض‌ال‌عن‌خصوص‌نبأ‌الفاسق،ومع[[ني‌اآلي[[ة‌هكذا:انه‌لو‌اريد‌ان‌يعم[[ل‌بالنب[[أ‌فالب[[د‌من‌وج[[وب‌التفحص‌في‌تق[[دير،و‌هذا‌واضح‌البطالن. مجيئ‌الفاسق‌به،و‌ان‌كان‌العادل‌جاء‌‌به‌ايضا
سره‌عن‌هذا‌االيراد‌بانه‌المناف[[اة‌بين‌ك[[ون‌الموض[[وعولكن‌اجاب‌قدس‌في‌الكالم‌بلحاظ‌التعليق‌هو‌طبيعي‌النبأ،و‌لكن‌موضوع‌التبين‌حقيق[[ة
هو‌الحصة؛اي‌نبأ‌الفاسق.س[[ره‌من‌ان[[ه‌يمكن‌م[[اق[[الص[[احب‌الكفاي[[ةق[[دسالنقطة الثالثة:
القول‌بالمفهوم‌حتي‌علي‌القول‌بكون‌الشرط‌في‌اآلية‌مسوق‌لتحقق‌الموض[وع؛اذ‌ظاهره[اه[و‌انحص[[ار‌موض[وع‌الت[[بين‌في‌خص[وص‌خ[بر
الفاسق.سره؛الن‌ما‌ادعاه‌اطالق‌مقاميولكن‌الظاهر‌عدم‌تمامية‌‌كالمه‌قدس
،و‌احراز‌كونه‌في‌مقام‌البيان‌في[[ه‌يحت[[اج‌الي‌القرين[[ة،بخالف‌االطالق‌اللفظي؛الن‌احراز‌كون‌المتكلم‌في‌مق[[ام‌البي[[ان‌في[[ه‌مط[[ابق‌االص[[ل
العقالئي.اليقال:لو‌كان‌طبيعي‌النبأ‌يحتاج‌الي‌التبين‌في‌مقام‌العم[[ل‌لم[[ا‌وج[[ه‌لذكر‌خصوص‌الفاسق.فانه‌يقال:لعل‌الذكر‌بلحاظ‌المورد‌و‌االلتف[[ات‌الي‌فسق‌الوليد؛اذ‌عن[[د‌العقالء‌يجب‌الت[[بين‌عن‌خ[[بر‌الفاس[[ق،ول[[ذا
يصير‌اآلية‌آكد‌في‌المقصود؛النه‌مطابق‌لالتكاز‌العقالئي.ثم‌ان[[ه‌ربم[[ا‌يستش[[كل‌علي‌دالل[[ةاآلي[[ة‌علي‌المفه[[وم‌ب[[ان‌القض[[ية‌الشرطية‌ان‌كانت‌انشائية‌‌لها‌مفهوم‌و‌ان‌كانت‌اخبارية‌فالمفهوم‌لها،
و‌اآلية‌اخبارية‌‌الن‌وجوب‌التبين‌ارشاد‌الي‌عدم‌الحجية.ولكن‌الظاهر‌انه‌الفرق‌عند‌العرف‌بين‌القض[[ية‌‌الش[[رطية‌االنش[[ائية‌‌و‌االخباري[[ة،مض[[افا‌الي‌من[[ع‌كونه[[ا‌اخباري[[ا‌لمن[[ع‌ك[[ون‌وج[[وب‌الت[[بين
ارشاديا،بل‌هو‌مولوي‌طريقيا؛كمااليخفي.علي‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌فه[[و‌المن[[ع‌عن‌تحق[[قواما االعتراض الث44اني:
الظهور‌و‌ان‌قلنا‌بظهور‌اآلية‌الشريفة‌في‌حد‌نفسها‌في‌المفهوم.و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌ذيل‌اآلية‌قرينة‌علي‌الغ[[اء‌المفه[[وم‌لداللت[[ه‌علي‌ان‌العلة‌و‌المناط‌لوجوب‌التبين‌هو‌الجهل‌و‌ع[[دم‌العلم‌ب[[المخبر‌ب[[هوه[[ذا‌المن[[اط‌مش[[ترك‌بين‌المنط[[وق‌و‌المفه[[وم‌والاق[[ل‌من‌التع[[ارض
واالجمال.و‌قد‌اجيب‌عن‌هذا‌االعتراض‌بوجوه:
دع[[[وي‌ان‌المفه[[[وم‌اخص‌من‌عم[[[وم‌التعلي[[[لالج444واب االول:الختصاصه‌بخبر‌العادل‌و‌مقتضي‌القاعدة‌في‌مثل‌ذلك‌التخصيص.
ولكن‌اجاب‌السيد‌الصدر‌عن‌هذا‌الجواب‌بايرادات‌ثالثة:
210
:ان‌االخص‌يقدم‌علي‌العام‌من‌حيث‌انه‌قرين[[ة‌بنظ[[ر‌الع[[رف‌واحدها‌لكن‌كما‌انه‌قرينة‌علي‌التصرف‌في‌العام‌فك[[ذلك‌يك[[ون‌العل[[ة‌قرين[[ة‌علي‌التصرف‌في‌الحكم‌المعلل‌و‌ان‌قرينية‌العل[[ةبالنس[[بة‌الي‌الحكم
المعلل‌اقوي‌من‌قرينية‌االخص‌بالنسبة‌الي‌العام.و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌العلة‌جعلها‌ش[[خص‌المتكلم‌قرين[[ة‌علي‌مقص[[ودة‌من‌الع[[ام‌النه[[ان[[اظرة‌الي‌حكم‌المعل[[ل‌و‌يك[[ون‌حاكم[[اعلي[[ه‌بخالف‌الخاص‌هو‌قرينة‌عرفية‌علي‌العام‌و‌الشك‌في‌ان‌العرف‌انم[[ا‌يجعله[[ا‌قرينة‌ما‌لم‌يجعل‌شخص‌المتكلم‌في‌كالمه‌قرينة‌تبين‌مقصوده‌فك[[ان‌معني‌اآلية‌الشريفة‌هك[[ذا"ان‌ج[[اءكم‌ش[[خص‌بنب[[أ‌ال‌يفي[[د‌علم[[ا"ول[[ذا
الينعقد‌لآلية‌مفهوم.و‌فيه‌ان‌اصل‌المدعي‌و‌هو‌عدم‌تخصيص‌عم[[وم‌العل[[ةب[[المفهوم‌في‌اآلية‌الشريفة،بل‌عدم‌انعقاد‌المفهوم‌فيها‌صحيح؛لكن‌ال‌بمالك‌ال[[ذي‌ذك[[ره،و‌لع[[دم‌انطباق[[ه‌علي‌الم[[ورد.نحن‌نتكلم‌اوال‌في‌وج[[ه‌تق[[دم‌التعلي[[ل‌في‌اآلي[[ةالش[[ريفة،وثاني[[ا‌في‌وج[[ه‌تق[[دم‌التعلي[[ل‌كال‌عن[[د
التعارض.و‌اما‌اآلية‌فالمفهوم‌لها؛اذ‌المفه[[وم‌عن[[د‌القائ[[لب[[ه‌يك[[ونب[[االطالق‌و‌مق[[دمات‌الحكم[[ة،و‌حيث‌ان‌التعلي[[لن[[اظر‌الي‌الحكم‌الم[[ذكور‌في‌المنطوق‌و‌هو‌ينطبق‌ايضا‌في‌مورد‌المفهوم‌و‌هو‌خ[[بر‌الع[[ادل،فالتتممقدمات‌الحكمة؛و‌لذا‌ال‌دليل‌اخص‌حتي‌يقال‌انه‌قرين[[ة‌علي‌الع[[ام؛
نعم‌يكون‌مقتضي‌المفهوم‌موجودا.ان‌قلت:عليه[[ذا‌يص[[ير‌ذك[[ر‌الفاس[[ق‌لغ[[وا؛الن‌المعي[[ار‌في‌وج[[وب‌التبين‌لو‌كان‌عدم‌العلم‌فلماذا‌ما‌قال‌الله‌سبحانه‌وتعالي"ان‌ج[[اءكم
نبأ".قلت:لعل‌وجه‌ذكر‌الفاسق‌لاللتفات‌الي‌فسق‌المخبر،ح[[تي‌اليحص[[ل‌من‌نبأه‌علم؛اذ‌خبر‌العادل‌يوجب‌العلم‌عند‌عامة‌الناس‌نوعا‌من‌جه[[ة
غفلتهم‌عن‌احتمال‌خطأه.اما‌وجه‌تقديم‌التعليل‌كال‌عند‌التعارض؛فتارة‌يكون‌النسبة‌‌بين‌التعليل‌و‌الدليل‌اآلخ[[رع[[امين‌من‌وج[[هوك[[ان‌التعلي[[لام[[را‌ارتكازي[[ا‌يناس[[ب‌الحكم‌و‌ليس‌تعبديا؛مثل‌م[ا‌اذا‌ورد"تجب‌علي‌الم[[رأة‌الم[دخول‌به[[ا‌العدة‌لالجتناب‌عن‌اختالط‌المياه‌و‌حفظ‌االنس[[اب"ثم‌ورد‌دلي[[ل‌آخ[[ر"التجب‌العدة‌‌علي‌الزانية"ففي‌هذا‌الم[[وارد‌اليبع[[د‌ان‌يق[[دم‌التعلي[[ل؛خصوصا‌اذا‌ك[[ان‌التعلي[[ل‌مم[[ا‌الينبغي‌و‌اليص[[ح‌عقالئي[[ا‌تخصيص[[ه‌به[[ذا
الدليل‌الخاص.تعبديا‌ال‌يناسب‌الحكم‌فاليق[[دم؛مث[[لم[[ا‌اذا و‌اما‌اذا‌كان‌التعليل‌امرا‌ورد"ان‌الح[[ائض‌التجب‌عليه[[ا‌الص[[لوة؛الن‌رحمه[[ا‌يق[[ذف‌ال[[دم"ثم‌ورد"ان‌المرأة‌غير‌القرشية‌‌تجب‌عليه[[ا‌الص[[لوة‌بع[[د‌الخمس[[ين‌س[[نة"
ففي‌هذا‌المورد‌ال‌وجه‌لتقديم‌التعليل،و‌لعدم‌االقوائية.
211
و‌اما‌اذا‌كانت‌النسبة‌‌بينهما‌عموم‌و‌خصوص‌مطل[[ق‌ففي‌الن[[وع‌االول‌عقالئي[[ا‌ومن‌التعليل‌في‌خصوص‌ما‌اذا‌كان‌التعليل‌آبي[[ا‌عن‌التخص[[يص
اليصح‌التفصيل‌عرفا‌بين‌موارده‌يطرح‌الخاص‌و‌يؤخذ‌بظهور‌التعليل‌و‌في‌غير‌هذه‌الصورة‌‌يخصص‌عموم‌التعليل.
ان‌الخاص‌انما‌يقدم‌علي‌العام‌باالخصية‌فيم[[ا‌اذا‌ك[[ان‌الع[[ام ثانيها:بصدد‌بيان‌حكم‌عام‌ال‌بصدد‌بيان‌تعميم‌الحكم.
و‌توضيحه‌انه‌لو‌ورد"التكرم‌الفقير‌الفاسق"و‌ورد"ان‌وجوب‌االكرام‌ليس‌بمناط‌العدالة،بل‌هو‌بمناط‌الفق[[ر"فاليق[[دم‌االول‌علي‌الث[[اني،بل‌يكون‌معارضا،و‌مقامنا‌من‌هذا‌القبيل‌اذ‌لو‌قال‌المولي:"ال‌تعم[[ل‌بالخبر‌غير‌العلمي"المكن‌تخص[[يص‌ه[ذاب[[المفهوم،وام[[ال[وق[ال:"ان السبب‌في‌وجوب‌التبين‌هو‌مخافة‌اصابة‌القوم‌بجهالة"فيكون‌معارضامع‌المفهوم،و‌المفاد‌العرفي‌من‌عموم‌التعليل‌في‌المقام‌هو‌الثاني.
:ان‌النسبة‌بين‌المفهوم‌و‌عموم‌التعليل‌هي‌العموم‌من‌وجه؛اذثالثهاالنبأ.المفهوم‌يوجد‌تحته‌فردان؛احدهما:نبأ‌العادل،والثاني:عدم
تمامي[[ة‌االي[[راد‌الث[[اني‌و‌الث[[الث،وام[[ا‌الث[[الث،فالنالظاهر‌ع[[دمولكن المفهوم‌وعموم‌التعليل‌و‌ان‌كانت‌النس[[بة‌بينهم[[ا‌عموم[[ا‌من‌وج[[ه‌اال‌انه‌بحكم‌العموم‌و‌الخصوص‌المطلق؛اذ‌يلزم‌من‌تقدم‌التعلي[[ل‌لغوي[[ة
المفهوم‌و‌عنوان‌الشرطية.ولكن‌يخط[[ربب[[الي‌القاص[[ر‌ان‌النس[[بة‌بين‌عم[[وم‌التعلي[[ل‌في‌اآلي[[ة‌و‌المفهوم‌يكون‌عامين‌من‌وجه؛اذ‌ظاهر‌التعليل‌ه[و‌وج[[وب‌الت[[بين‌عن‌كل‌خبر‌غ[ير‌علمي‌اذا‌ك[ان‌معرض[[ا‌للوق[وع‌في‌المفس[دة‌الدنيوي[[ة‌‌او‌فوت‌المصلحة‌‌الدنيوية‌‌ح[[تي‌يص[[ح‌ان‌يق[[ال:"فتص[[بحوا‌علي‌م[[ا‌فعلتم‌ن[[ادمين‌بع[[د‌العم[[ل"،ول[[ذا‌الب[[د‌ان‌تك[[ون‌المفس[[دة‌غ[[ير‌العق[[اب‌و‌مفروضة‌مع‌غمض‌العين‌عن‌هذه‌اآلية؛اذ‌‌الظاهر‌المنصرف‌الي[[ه‌اآلي[[ة‌الندامة‌من‌حيث‌طرو‌المشاكل‌الدنيوية‌‌من‌العمل‌بها،ول[[ذا‌اليش[[مل‌عموم‌التعليل‌االخبار‌التي‌اليك[[ون‌العم[[ل‌به[[ا‌في‌مع[[رض‌الندام[[ة‌‌من‌العمل‌في‌الدنيا؛كما‌اذا‌اخبر‌عادل‌بع[[دموج[[وب‌الس[[ورة‌في‌الص[[لوة حيث‌ال‌ندامة‌من‌حيث‌ت[[رك‌العم[[ل‌و‌مم[[ا‌ذكرن[[اظه[[ر‌ان‌اآلي[[ةايض[[ا
التدل‌علي‌عدم‌حجية‌كل‌خبر‌فاسق‌ايضا؛كمااليخفي.و‌اما‌الثاني؛فالنه‌اما‌يرجع‌الي‌الوجه‌االول‌لو‌كان‌المقصود‌من‌تعميم‌الحكم‌نفس‌حكم‌الخاص‌و‌يكون‌مصداقا‌للحكومة‌و‌لو‌كان‌المقص[[ود‌منه‌جعال‌مستقال‌بال‌نظ[[ر‌الي‌حكم‌آخ[[ر؛مث[[ل‌ان‌يق[[ول:"اك[[رم‌الفق[[ير‌بمناط‌فقره"ثم‌قال:"التك[[رم‌الفق[[ير‌الفاس[[ق"فال‌يبع[[د‌ان‌يخص[[ص‌و‌االول‌يحم[[ل‌علي‌اقتض[[اء‌الفق[[ر‌لالك[[رام‌والث[[اني‌يحم[[ل‌علي‌مانعي[[ة
الفسق‌عنه‌وان‌كان‌في‌النفس‌شئ.عن‌هذا‌االعتراض‌م[[اذك[[ره‌الم[[يرزا‌الن[[ائيني‌ق[[دسالجواب الثاني:
سره‌من‌حكومة‌المفه[[وم‌علي‌عم[[وم‌التعلي[[ل؛اذ‌مف[[اد‌المفه[[وم‌ه[[و
212
حجية‌خبر‌العادل‌و‌معني‌الحجية‌علي‌مذهبه‌هو‌جع[[ل‌االم[[ارةعلم[[ا‌والغاء‌احتمال‌الخالف‌و‌بالنتيجة‌ال‌يشمله‌عموم‌التعليل.
سره‌ان‌مفهوم‌اآلي[[ةي[[دل؛انه‌تارة‌يريد‌المحقق‌النائيني‌قدس و فيهبالمالزمة‌‌علي‌اعتبار‌خبرالعادل‌علما؛
ببيان‌ان‌اآلية‌و‌ان‌كان‌مدلولها‌المطابقي‌هو‌ع[[دموج[[وب‌الت[[بين‌عن‌خبر‌الع[[ادل‌و‌حجيت[[ه‌اال‌ان‌الحجي[[ة‌حيث‌ك[[انت‌منحص[[رةفياعتب[[اره‌علما‌يفهم‌من‌جعل‌الحجية‌اعتباره‌علما؛اذ‌انه‌لو‌كان‌حجة‌بال‌اعتب[[اره‌علما‌لزم‌تخصيص‌قاعدة‌قبح‌العقاب‌بالبيان؛الن‌المكل[[فم[[ع‌وص[[ول‌خبر‌العادل‌علي‌وجوب‌شئ‌يستحق‌العقوب[[ةم[[ع‌المخالف[[ة،م[[ع‌ع[[دم‌علمه‌بالواقع‌و‌عدم‌تمامية‌البيان‌من‌قبل‌الشارع‌علي‌الوجوب،وه[[ذا‌خالف‌القاعدة،و‌هكذا‌يلزم‌تخصيص‌اآلي[[ه‌الش[[ريفة"ان‌الظن‌اليغ[[ني‌من‌الحق‌شيئا"،مع‌ان‌اآلية‌آبية‌عن‌التخصيص.و‌أخري‌يري[[د‌ان[[ه‌يثبت
من‌الخارج‌ان‌خبر‌العادل‌علم.ام[[ا‌االول‌فمخ[[دوش؛الن‌الم[[راد‌من‌البي[[ان‌في‌القاع[[دة‌ه[[و‌مص[[حح‌العقوبة‌‌علي‌مخالفة‌الواقع،ال‌العلم‌بالواقع‌و‌البيان‌عليه،ول[[ذا‌يل[[تزم
س[[ره‌ان[[هل[[و‌جع[[ل‌الش[[ارع‌وج[[وب‌االحتي[[اط‌فيالسيد‌الخ[[وئي‌ق[[دس‌الشبهات‌التحريمية‌او‌الوجوبية‌‌لكان‌واردا‌علي‌القاعدة‌‌‌مع‌انه‌ال‌علم‌بالواقع؛كما‌هو‌ك[[ذلك‌في‌اخب[[ار‌وج[[وب‌التعلم،وهك[[ذا‌نفس‌احتم[[ال‌التكلي[[ف‌قب[[ل‌الفحص‌مص[[حح‌العقوب[[ة‌عقال‌و‌ش[[رعا،و‌التج[[ري‌مع[[ه
القاعدة.ان‌قلت:ان‌هذا‌خالف‌ظاهر‌كلمة"بيان".
قلت:انه[[[[ذه‌القاعدة‌ليس[[[[ت‌رواي[[[[ة‌ص[[[[ادرة‌عن‌االئم[[[[ةعليهمالس[[الم،ح[[تي‌يق[[ال:الب[[د‌من‌األخ[[ذ‌بظاهره[[ا،ب[[له[[و‌حكم‌العق[[ل،و‌الشبهة‌في‌ان‌العقل‌كما‌يحكم‌بص[[حة‌العقوب[[ة‌مع‌العلم‌فك[[ذلك‌يحكم‌بصحتها‌مع‌جعل‌الحجية‌لخبر‌العادل،ول[[و‌بلس[[ان‌جع[[ل‌المنجزي[[ة؛كم[[ا
روحه،او‌بلسان‌جعل‌حكم‌المماثل؛كما‌هويقوله‌صاحب‌الكفاية‌قدسمسلك‌الشيخ‌االعظم‌نور‌الله‌مضجعه،او‌بلسان‌آخر.
و‌اما‌اآلية‌الشريفة،فليست‌آبية‌‌عن‌التخصيص؛كما‌خصص‌بالظن‌فيالركعات‌في‌الصالة.
و‌اما‌الثاني،فنقول:ان‌لس[[ان‌جع[[ل‌الحجي[[ة‌ليس‌اعتب[[ار‌خ[[بر‌الع[[ادل‌علما؛سواء‌كان‌المدرك‌اآليات‌او‌الروايات‌او‌الس[[يرةوم[[ا‌يق[[ربب[[ه‌المدعي‌من‌ان[[ه‌اذا‌اخ[بر‌الع[[ادل‌بش[يء‌ولم‌يعم[[لب[[ه‌فيق[الل[[هام[[ا‌علمت‌بهذا‌الشيء‌اما‌يخبرك‌فالن‌فمردود؛اذ‌ل[[و‌اخ[[بر‌الع[[ادل‌بش[[يء‌لك[[ان‌موجب[[الحص[[ول‌العلم‌عن[[د‌عام[[ةالن[[اس‌ول[[و‌غفل[[ة‌عن‌احتم[[ال‌خطائهم،و‌لذا‌لو‌اجاب‌الشخص:"باني‌لم‌اعلم‌و‌ان‌فالن‌و‌ان‌اخبرني‌اال‌اني‌احتملت‌خط[[[اه‌كم[[[ا‌ان[[[ه‌اخط[[[اء‌م[[[رة‌اخ[[[ري‌مثال"فكالم[[[ه
مقبول،وان‌كان‌يجب‌عليه‌العمل‌لتنجزه.
213
و‌الشاهد‌علي‌ذلك؛انه‌لو‌قال‌المولي‌لعبده:"التخرج‌من‌ال[[بيت‌ح[[تي‌تعلم‌ان‌قلت‌لك:"اخرج""ثم‌اخبره‌ثقة‌بان‌المولي‌قال:"اخرج"ولكن‌العبد‌احتمل‌خطأه‌و‌لم‌يخرج،اليصح‌مؤاخذته‌و‌يقبل‌اعتذاره‌ب[[اني‌لم
اعلم‌بقولك؛كما‌انه‌لو‌خرج‌لصح‌مؤاخذته،و‌ما‌قبل‌عذره.السيد‌الصدر‌من‌انه‌لو‌سلمنا‌ان‌مفاد‌الحجية‌ه[[و‌جع[[لو اورد عليه
الخبر‌علما‌ولكن‌مفاد‌التعليل‌هو‌س[[لب‌الطريقي[[ة‌و‌العلمي[[ة‌عن‌خ[[برالواحد.الظاهر‌عدم‌تمامية‌‌هذا‌االيراد؛و‌الوجه‌في‌ذلكان‌مفاد‌التعلي[[لولكن
ليس‌عدم‌اعتب[[ار‌الجه[[ل‌علم[[اتعب[[داح[[تي‌يتع[[ارض‌م[[ع‌المفه[[وم،ب[[لالمتفاهم‌عرفا‌منه‌ليس‌اال‌عدم‌جواز‌العمل‌بالجهل.
ان‌قلت:نعم،ولكن‌يس[[تفاد‌من[[ه‌بالمالزم[[ةع[[دم‌اعتب[[اره‌علم[[ا؛اذ‌المعني‌العتباره‌علما‌مع‌الحكم‌بوجوب‌التبين‌ايضا.
قلت:علي‌هذا‌يكون‌المفهوم‌حاكما؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌التعليل‌حيث‌يك[[ون‌علي‌نح[[و‌القض[[يةالحقيقي[[ة‌‌فال‌يتكف[[ل‌تحق[[ق‌الموض[[وع‌و‌ه[[و‌الجهالة‌في‌الخارج‌و‌اليد‌ل‌علي‌ان‌الموضوع‌أين‌يوج[[د؟ب[[له[[وبع[[د‌فرض‌الموضوع‌و‌احرازه‌يحكم‌بوجوب‌التبين‌و‌حينما‌كان‌خبر‌الواح[[د‌علما‌فاليشمله‌التعليل،ح[[تي‌يس[[تفاد‌من‌وج[[وب‌الت[[بين‌ع[[دم‌اعتب[[اره
علما.اليقال:ان‌اعتبار‌خبر‌العادل‌علما‌انما‌يستفاد‌من‌عدم‌وجوب‌التبين‌و ه[[و‌في‌ط[[ول‌الحكم‌ايض[[ا؛الن‌اعتب[[ار‌خ[[بر‌الثق[[ة‌علم[[ا‌ليس‌م[[دلوال‌مطابقيا‌لآلية،بل‌ه[[و‌يثبت‌بالمالزم[[ة؛فان[[ه‌يق[[ال:نعم‌ولكن‌المفه[[وم‌بمدلوله‌االلتزامي‌يزيل‌موضوع‌التعلي[ل،بخالف‌التعلي[[ل،فان[[ه‌اليزي[ل‌موضوع‌المفه[[وم‌و‌ل[[و‌بمدلول[[ه‌االل[[تزامي؛اذ‌ليس‌موض[[وع‌المفه[[ومالعلم‌التعبدي‌حتي‌يقال:ان‌التعليل‌ينفيه،بل‌موضوعه‌هو‌خبر‌العادل.و‌يمكن‌النقض‌عليه‌ب[[ان‌الزم‌ه[[ذا‌الكالم‌ه[[وع[[دم‌حكوم[[ة‌االم[[ارات‌علي‌االصول‌ايضا؛اذ‌الزم"رفع‌ما‌اليعلم[[ون"او"ك[[ل‌ش[[ئ‌ل[[ك‌حالل‌حتي‌تعلم‌انه‌حرام"او‌قاعدة‌‌الطه[ارة‌‌ه[[وع[[دم‌اعتب[[ار‌الش[ك‌منزل[[ة‌العلم‌و‌ينفي‌موضوع‌االم[[ارات‌او‌االستص[[حاب‌كم[[ا‌ان‌االستص[[حاب‌و‌االمارات‌ينفي‌موضوع‌البرائة‌و‌اصالة‌الحل‌و‌قاعدة‌الطهارة،بل‌يكون‌حاله[[ا‌اس[[وء‌من‌المق[[ام،لم[[ا‌ذكرن[[ا‌من‌ع[[دم‌ازال[[ةالتعلي[[ل‌موض[[وع
المفهوم‌بخالف‌االمارات‌و‌االصول.
ثم‌انه‌قد‌يورد‌علي‌الحكومة‌باشكاالت‌آخر:ان‌التعليل‌ليس‌خصوص"ان‌تصيبوا‌قوما‌بجهالة"حتي‌يق[[ال‌انمنها:
المفهوم‌حيث‌اعتبر‌علما‌كان‌حاكما‌علي‌التعليل؛اذ‌التعليل‌هو‌قض[[ية‌حقيقية‌معناها‌وجوب‌التبين‌في‌كل‌مورد‌الجهل‌بالمخبر‌به‌و‌الواق[[ع‌والقضية‌الحقيقية‌ليست‌متكفلة‌لتحقق‌الموضوع‌في‌الخارج‌و‌عدم[[ه؛يع[[ني‌اذ‌ق[[الالم[[ولي:"اك[[رم‌العلم[[اء"فاليس[[تفاد‌من[[ه‌ان‌الع[[الم‌في
214
الخارج‌من‌هو؟و‌هل‌زيد‌عالم‌او‌ليس‌بعالم؟بل‌هو‌جعل‌الحكم‌علي‌الموضوع‌المفروض‌وجوده؛و‌لذا‌يقال‌ان‌القض[[يةالحقيقي[[ة‌الحملي[[ةترجع‌الي‌القضية‌الشرطية‌مقدمها‌موض[[وع‌الحملي[[ة‌‌و‌تاليه[[ا‌حكمه[[ا؛ مثال‌اكرم‌العلماء‌يرجع‌الي‌انه"اذا‌وجد‌شخص‌في‌الخارج‌و‌ل[[و‌فرض[[ا‌و‌صدق‌عليه‌العالم‌فاكرمه"و‌لذا‌اذا‌ورد‌دليل‌آخر‌و‌كان‌لسانه‌اثبات‌الموضوع‌او‌نفيه،فليس‌متنافيا‌مع‌هذا‌الدليل؛الن‌ما‌يتعرضه‌غير‌م[[ا
يتعرض‌هذا‌الدليل.الع[[ادل‌علم‌و‌ليس‌بجهال[[ةفه[[و‌يخ[[رج‌عنو‌علي‌هذا‌اذا‌ثبت‌ان‌خ[[بر
عموم‌التعليل،و‌التنافي‌بينهما.و‌يترتب‌علي‌هذا‌انه‌لو‌كان‌التعليل‌خص[[وص‌االص[[ابة‌بالجهال[[ةفالاش[[كال‌في‌تقدم‌المفهوم‌عليه،ولكن‌ليست‌العلة‌خص[[وص‌االص[[ابة‌بالجهال[[ة،ب[[ل‌العلة‌حقيقة‌هو‌الن[[دم‌من‌العم[[ل‌و‌ليس‌الن[[دم‌اال‌بلح[[اظ‌الوق[[وع‌في‌مفسدة‌مخالفة‌‌الواقع‌و‌المفهوم‌اليكون‌حاكما‌علي‌ه[[ذا‌التعلي[[ل؛الن‌خبر‌العادل‌و‌لو‌اعتبر‌علما‌اليؤمن‌معه‌من‌الن[[دم‌الناش[[ي‌من‌الوق[[وع
في‌مفسدة‌مخالفة‌‌الواقع.س[[ره‌عن‌االش[[كال‌ب[[ان‌الوق[[وع‌فياجاب‌السيد‌الخ[[وئي‌ق[[دسولكن
مفسدة‌مخالفة‌‌الواقع؛تارة:يكون‌مع‌العمل‌بالوظيفة‌المقررة‌شرعا،وأخ[[ري:يك[[ون‌م[[ع‌ع[[دم‌العلم‌به[[ا،و‌االول‌كم[[ا‌اذا‌عم[[ل‌بالبين[[ةالش[[رعية‌فوق[[ع‌في‌مفس[[دة‌مخالف[[ة‌الواق[[ع،والث[[اني‌كم[[ا‌اذا‌عم[[ل‌بخالف‌البين[[ة‌فوق[[ع‌فيه[[ا،و‌الن[[دم‌في‌القس[[م‌االول‌ليس‌ل[[ه‌اث[[ر؛اذ‌المكلف‌معذور‌و‌اليكون‌مستحقا‌للعقاب‌و‌ليس‌الم[[راد‌من‌الن[[دم‌في‌اآلية‌الشريفة‌‌ه[[و‌القس[[م‌االول‌قطع[[ا‌و‌اال‌يس[[قط‌جمي[[ع‌االم[[ارات‌و‌الطرق‌عن‌الحجية‌‌في‌الش[[بهات‌الحكمي[[ة‌‌و‌الموض[[وعية؛الن‌احتم[[ال‌الوقوع‌في‌مخالفة‌‌الواقع‌موجودفي‌الجميع،ب[[ل‌في‌القط[[ع‌الوج[[داني
ايضا. اما‌القسم‌الثاني‌فبعد‌ثبوت‌حجي[[ة‌خبر‌الع[[ادل‌يك[[ون‌المكل[[فمع[[ذورا في‌مخالفة‌الواقع‌و‌ليس‌مستحقا‌للعقاب،و‌لذا‌يكون‌المفه[[وم‌حاكم[[ا
علي‌التعليل؛ال‌ان‌التعليل‌مانع‌عن‌المفهوم.الظاهر‌عدم‌تمامية‌هذا‌الجواب؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌انه‌كم[[ا‌قلن[[اولكن
ه[[ذاان‌الظاهر‌من‌الندم‌ه[[و‌الن[[دم‌بلح[[اظ‌المش[[اكل‌ال[[تي‌ي[[ترتب‌علي‌العم[[ل‌و‌الص[[عوبة‌‌الدنيوي[[ة‌‌و‌المض[[رات‌و‌غ[[ير‌ذل[[ك‌و‌ليس‌المقص[[ود‌الندم‌بلحاظ‌العقوبة‌‌األخروية،و‌اليبعد‌ان‌تكون‌اآلية‌ارش[[ادية‌الي‌ه[[ذاالمع[[ني،حيث‌ان‌الوق[[وع‌في‌المفس[[دة‌‌و‌ت[[رتب‌المش[[اكل‌الدنيوي[[ة‌توجب‌هدم‌شوكة‌المسلمين‌و‌ذهاب‌العدة‌و‌الع[[دة‌و‌ض[[عف‌الق[[وي‌و
هذا‌امر‌غير‌عقالئي‌و‌سفهي.و‌اما‌ما‌قال‌من‌انه‌يلزم‌ع[[دم‌حجي[[ة‌جمي[[ع‌االم[[ارات‌و‌الحجج‌فنحن‌نلتزم‌به‌ال‌بلحاظ‌العقاب‌بل‌بلحاظ‌هذه‌االمور‌و‌هذا‌ال‌يرتبط‌بالحجية‌الشرعية‌و‌عدمها‌بل‌اآلية‌في‌مقام‌بيان‌ان‌العمل‌بها‌في‌هذه‌الموارد
215
سفاهة‌و‌غير‌عقالئي‌و‌لذا‌اليكون‌المفه[[وم‌حاكم[[اح[[تي‌علي‌مس[[لكه‌كما‌انه‌يكون‌المفهوم‌حاكما‌علي‌التعليل‌بالمعني‌الذي‌ذكر‌للندم‌و‌لو‌لم‌نقل‌بان‌معني‌الحجية‌هو‌اعتباراالمارة‌علما‌بل‌تصح‌الحكومة‌ح[[تي‌علي‌مس[[لك‌اآلخون[[د‌في‌ب[[ابحجي[[ة‌االم[[ارات‌من‌جع[[ل‌المنجزي[[ة‌و‌المعذرية‌اذا‌التعلي[[ل‌واقع[اه[و‌الن[[دم‌بلح[[اظ‌اس[[تحقاق‌العق[ابوم[[ع‌االل[[تزام‌ب[[المفهوم‌في‌المق[[ام‌ال‌يحتم[[ل‌العق[[اب،ب[[ل‌حقيق[[ةيك[[ونالمفهوم‌واردا،ال‌حاكما‌علي‌جميع‌المسالك‌في‌الحجية؛كمااليخفي.
بل‌يمكن‌ان‌يقال:ان‌التعليل‌غير‌صحيح‌لو‌كان‌الندم‌بمعني‌الندم‌عن‌العقاب؛اذ‌تارة‌‌ان‌اصحاب‌النبي‌صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم‌مع‌الغض‌عن‌اآلية‌‌الشريفة‌‌اما‌يكونون‌معذورين‌و‌لو‌بجهة‌‌االعتقاد‌بعدالة‌وليد،او‌حص[[ول‌القط[[ع‌او‌االطمئن[[ان‌لهم،وأخ[[ري‌اليك[[ون‌لهم‌حج[[ةعلي العمل‌بقوله؛فعلي‌االول‌اليصح‌التعلي[[ل؛اذ‌ظه[[ور‌ك[[ون‌التعلي[[لام[[را‌ارتكازيا‌ان‌يحتمل‌العقاب‌حتي‌يحصل‌بعد‌العمل‌الندم،وعليالث[[اني‌انهم‌ك[[[[[انوا‌مس[[[[[تحقين‌للعق[[[[[اب‌و‌يحتمل[[[[[ون‌العق[[[[[اب‌من‌اول‌‌بناء‌علي‌استحقاق‌المتجري‌للعقاب‌مع‌ان‌ظ[[اهر‌اآلي[[ة االمر،خصوصا
الشريفة‌‌حصول‌الندم‌بعد‌العمل‌و‌اما‌اصابة‌القوم‌بجهالة.ما‌اورده‌المحقق‌العراقي‌من‌عدم‌صحة‌الحكومة‌في‌المق[[ام؛منها:
و‌الوجه‌في‌ذلك‌انه‌الطريق‌لن[[ا‌الي‌اح[[راز‌تنزي[[ل‌خ[[بر‌الع[[ادل‌منزل[[ة‌‌العلم‌اال‌من‌جهة‌نفي‌وجوب‌التبين؛يعني‌ان‌مفاد‌اآلية‌ابت[[داء‌ه[[وع[[دموج[[وب‌الت[[بين‌عن‌خ[[بر‌الع[[ادل‌و‌من‌ه[[ذا‌الحكم‌يستكش[[ف‌التنزي[[ل‌المزبور،ول[[ذا‌يك[[ون‌العلم‌بالتنزي[[ل‌في‌رتب[[ة‌متأخرة‌‌عن‌اح[[راز‌ع[[دم‌وجوب‌التبين،و‌علي‌هذا‌يستحيل‌ان‌يك[[ون‌نظ[[ر‌التنزي[[ل‌بلح[[اظه[[ذا‌االثر؛اذ‌الزم‌كون‌التنزي[[ل‌بلح[اظه[ذا‌االث[[ره[واح[راز‌االث[ر‌في‌رتب[ة‌متأخ[[ذة‌عن‌ااتنزب[[ل‌اذ‌يستكش[[ف‌االث[[ر‌عن‌التنزي[[ل؛اذ‌التنزي[[ل‌يك[[ون
بلحاظ‌االثر.اليقال:ان‌تأخر‌التنزيل‌المزبور‌عن‌عدم‌وج[[وب‌الت[[بين‌في‌اآلي[[ةانم[[ا‌يكون‌بلحاظ‌مقام‌الكشف‌و‌الداللة‌‌ال‌بلحاظ‌مقام‌الثبوت،نعم‌لو‌كان‌التنزيل‌متأخرا‌ثبوتا‌عن‌عدم‌وجوب‌التبين‌يستحيل‌ان‌يكون‌ناظرا‌الي‌عدم‌وجوب‌التبين؛فانه‌يقال:ان‌المالك‌في‌الحكومة‌انم[[اه[ومق[ام الكشف‌و‌الداللة،و‌العبرة‌بمقام‌الثبوت،و‌لذا‌يكون‌المفهوم‌تخصيص[[ا
المحالة.س[[ره‌ان‌الف[[رق‌بينو‌بعب[[ارةأخ[[ري؛نق[[ول:في‌توض[[يح‌كالم[[ه‌ق[[دس
الحكومة‌و‌التخصيص‌انما‌يكون‌بلحاظ‌مقام‌االثب[[ات‌و‌اال‌ثبوت[[ا‌حقيق[[ة‌‌الحكومة‌‌هو‌التخصيص‌و‌الغ[[رض‌من‌الحكوم[[ةه[[واح[[راز‌ت[[رتب‌االث[[ر
علي‌‌المنزل،و‌اذا‌احرز‌االثر‌من‌غ[[ير‌جه[[ة‌التنزيل‌و‌اح[[راز‌من‌جه[[ةاح[[راز
االثر‌فالمعني‌للحكومة.
216
عن‌االش[[كال‌ب[[ان‌الحكوم[[ة‌عليق[[دس‌س[[ره‌اجاب‌السيد‌الخوئي‌ثمقسمين:
القس[[م‌االول:ان‌يك[[ون‌الح[[اكم‌ن[[اظرا‌الي‌المحك[[وم‌و‌ش[[ارحا‌ل[[ه‌بالتص[[[رف‌في‌الموض[[[وع‌تض[[[ييقا‌او‌توس[[[عة‌بلح[[[اظ‌االث[[[ر‌الث[[[ابت‌للمحكوم،و‌هذا‌النوع‌من‌الحكومة‌انما‌هو‌فيم[[ا‌اذا‌لم‌يكن‌الموض[[وع‌بنفسه‌قابال‌للتعبد؛مثل"الفق[اع‌خم[ر‌استص[غره‌الن[[اس"ف[ان‌الفق[اع‌ليس‌من‌افراد‌الخمر‌بالوجدان‌‌فكيف‌يمكن‌التعبد‌به‌م[[ع‌قط[[ع‌النظ[[ر
ق[[دسعن‌االثر‌الشرعي،و‌كذا"الربابينالوال[[د‌و‌الول[[د"ف[[ان‌كالم[[ه‌‌‌صحيح‌في‌هذا‌القس[[م؛اذالمع[[ني‌للتعب[[د‌اال‌بلح[اظ‌اثب[[ات‌االث[[رسره
الذي‌كان‌للمحكوم،للحاكم،ف[[اذا‌ثبت‌االث[[ر‌له[[ذا‌الموض[[وعم[[ع‌قط[[ع‌النظر‌عن‌الحكومة‌‌فالمعني‌للتنزيل‌و‌التعبد؛اذ‌يص[[ير‌الحكوم[[ةوه[[ذا
التعبد‌لغوا.القسم‌الثاني:ما‌اذا‌كان‌الموضوع‌بنفس[[ه‌ق[[ابال‌للتعب[[د‌بال‌احتي[[اج‌اليلحاظ‌اثر‌شرعي‌فيتعبد‌بالموضوع‌و‌لو‌لم‌يكن‌له‌اث[[ر‌ش[[رعي‌اص[[ال؛كالعلم،فانه‌يصح‌ان‌يعتبر‌الشارع‌امارة‌غير‌علمي[[ة‌علم[[ا‌و‌ان‌لم‌يكن‌للعلم‌اثر‌شرعي؛اذ‌العلم‌بنفسه‌قابل‌للتعب[[د‌و‌اآلث[[ار‌العقلي[[ةت[[ترتب‌علي‌العلم‌التعب[[دي؛كم[[ات[[ترتب‌علي‌العلم‌الوج[[داني؛فكم[[ا‌ان‌العلم‌الوج[[داني‌يك[[ون‌منج[[زا‌و‌ع[[ذرا‌عقال،فك[[ذلك‌العلم‌التعب[[دي.و‌في‌هذاالقس[م‌اليحت[اج‌التنزي[[ل‌الي‌ان‌يك[ون‌بلح[اظ‌ت[رتب‌االث[[ر‌و‌اثب[ات‌االثر،و‌المقام‌من‌هذا‌القبيل؛حيث‌انه‌بع[[دم[[ا‌اس[[تفدنا‌من‌المفه[[وم‌عدم‌وجوب‌التبين‌عن‌خبر‌العادل‌يستكشف‌منه‌ان‌خبر‌العادل‌اعت[[بر‌علما‌للمالزمة‌بين‌هذا‌االعتبار‌و‌عدم‌وجوب‌التبين،ال‌ان‌خ[[بر‌االع[[ادل‌ينزل‌و‌يعتبر‌علما‌بلحاظ‌هذا‌االث[[ر؛ايع[[دموج[[وب‌الت[[بين؛الن‌ع[[دم
وجوب‌التبين‌ليس‌من‌آثار‌العلم‌شرعا؛كما‌هو‌واضح.و‌ما‌يقال:من‌عدم‌معقولية‌‌حكومة‌المفهوم‌علي‌التعليل،حيث‌يك[[ون‌المفهوم‌متأخرا‌رتبة‌عن‌المنطوق؛الن[[ه‌معل[[ولل[[ه،وه[[و‌مت[[أخر‌عن‌العلة‌ايضا،و‌ما‌يكون‌متأخرا‌عن‌الشئ‌يستحيل‌ان‌يك[ون‌حاكم[اعلي الشئ؛غير‌تام؛اذ‌المفهوم‌و‌ه[[وحجي[[ةخ[[بر‌الع[[ادل‌و‌اعتب[[اره‌علم[[ا‌ليس‌متأخرا‌عن‌المنطوق،بل‌هو‌في‌عرض‌المنط[[وق‌و‌انم[[ا‌المت[[أخر
هو‌احراز‌المفهوم‌و‌كشف‌حجية‌خبر‌العادل.اوال:بان[[ه‌اي‌دلي[[ل‌علي‌التالزمق[[دس‌س[[رهولكن‌قد‌يناقش‌في‌كالمه
بين‌اعتب[[ار‌خ[[بر‌الع[[ادل‌علم[[ا‌و‌بين‌ع[[دموج[[وب‌الت[[بين؟و‌من‌أين‌يستكش[[ف‌من[[ه‌اعتب[[اره‌علم[[ا؛اذ‌ليس[[ت‌الحجية‌منحص[[رةفياعتب[[ار‌الحج[[ة‌علم[[ا،ب[[ل‌يمكن‌جع[[ل‌المنجزي[[ةوالمعذري[[ة‌او‌جع[[ل‌الوج[[وب
الطريقي.اليقال:انا‌احرزنا‌من‌الخارج‌اعتبار‌خبر‌العادل‌علما،ال‌من‌عدم‌وجوب‌التبين‌في‌هذه‌اآلية؛فانه‌يقال:ان‌الكالم‌في‌داللة‌‌هذه‌اآلية‌الش[[ريفة
مع‌غمض‌النظر‌عن‌االدلة‌األخري.
217
ثانيا:بان‌هذا‌القسم‌من‌الحكومة‌ايض[[ا‌الب[[دوانيك[[ون‌بلح[[اظ‌ت[[رتب‌االث[[ر‌العقلي‌و‌اال‌اليك[[ون‌موض[[وعا‌عقال‌للتنج[[ز‌و‌التع[[ذر؛كم[[ا‌اعت[[بر‌االمارة‌علما‌مزاحا‌او‌بغرض‌التمسخر‌او‌غير‌ذلك‌و‌لذا‌يكون‌لغوا‌مثل‌القسم‌االول؛حيث‌انه‌احرز‌من‌غ[[ير‌ناحي[[ة‌الحكوم[[ةت[[رتب‌التنج[[يز‌و
التعذير‌علي‌خبر‌العادل‌و‌ال‌اثر‌لهذا‌االعتبار.ان‌قلت:ان‌العلم‌الموضوع‌في‌حكم‌العقل‌بالتنجز‌و‌التعذر‌و‌ان‌ك[[ان‌كذلك‌حيث‌ان‌العقل‌و‌ان‌كان‌يكفي‌عنده‌اعتبار‌االم[[ارةعلم[[ا‌للحكم‌ب[[[التنجز‌و‌التع[[[ذر‌و‌ان‌موض[[[وعه‌اعم‌من‌العلم‌الوج[[[داني‌و‌العلم‌االعتباري،اال‌ان‌المقصود‌من‌العلم‌االعتباري‌هو‌العلم‌االعتباري‌الذي يعتبر‌بغرض‌التنجيز‌و‌التعذير‌و‌اال‌لو‌اعتبر‌االمارة‌‌او‌خبر‌العادل‌علم[[ا بداع‌آخر‌مثل‌التقية‌‌او‌المزاح؛كما‌قلنا‌فاليكون‌هذا‌االعتب[[ار‌موض[[وعا
في‌ظ[[اهر‌كالم[[ه‌من‌انس[[رهقدسلحكم‌العقل‌و‌ليس‌االمر؛كما‌قال‌‌العقل‌يحكم‌بالحجية‌و‌بمجرد‌تحقق‌العلم‌االعتباري‌و‌لو‌لم‌يكن‌نظره‌الي‌ترتب‌هذا‌االثر؛الن‌مجرد‌هذا‌االعتبار‌ليس‌مص[[ححا‌للعقوب[[ة‌‌و‌ال‌ع[ذرا؛كم[ا‌اليخفي‌علي‌من‌راج[ع‌الوج[دان‌ب[ادني‌التف[ات،ولكنه[ذا‌بخالف‌العلم‌الموضوع‌في‌الحكم‌الشرعي؛فانه‌تابع‌لل[[دليل‌ف[[اذا‌أخ[[ذ‌مجرد‌العلم‌و‌لو‌اعتبارا‌باي‌داع‌اعتبر‌فيتحقق‌الموضوع‌و‌اليحت[[اج‌الي‌لحاظ‌االثر‌الشرعي‌في‌الحكومة‌‌و‌في‌مقام‌التنزي[[ل‌و‌في‌المق[[ام‌ان‌عموم‌التعليل‌يقتضي‌وجوب‌التبين‌ش[[رعا‌عن‌ك[[ل‌جهال[[ة،ف[[اذا‌اعت[[بر
خبر‌العادل‌علما‌فينتفي‌وجوب‌التبين‌عنه؛النتفاء‌موضوعه.قلت:هذا‌مضافا‌الي‌كونه‌خالف‌ظاهر‌كالمه‌من‌حيث‌ان[[ه‌ص[[رح‌ب[[ان‌التعبد‌ليس‌بلحاظ‌االثر‌الشرعي؛اذ‌التبين‌ليس‌اثرا‌شرعيا‌للعلم،بل‌هو‌نفس‌العلم‌غير‌تام‌ايضا؛اذ‌التعليل‌حيث‌كان‌امرا‌ارتكازيا‌بمع[[ني‌ثبوته‌مع‌غمض‌العين‌عن‌تعبد‌الشارع‌فالبد‌ان‌يشير‌الي‌حكم‌العقل‌و
ليس‌امرا‌اضافيا‌آخرا.وثالث[[ا:ان[[هل[[و‌فرض[[نا‌ان‌الحكوم[[ة‌في‌القس[[م‌الث[[اني‌التحت[[اج‌الي‌االث[[ر،ب[[ل‌بمج[[رد‌التعب[[د‌يتحق[[ق‌الموض[[وع‌حقيق[[ة‌بال‌احتي[[اج‌الي‌اث[[ر‌شرعي‌لما‌كانت‌مج[[ديا‌ل[[دفع‌اش[[كال‌المحق[[ق‌الع[[راقي؛والس[[ر‌في‌ذلك‌ان‌المحذور‌في‌الحكومة‌في‌القسم‌االول‌في‌المقام‌ه[و‌اللغوي[[ة‌‌المح[[ذور‌آخ[[ر‌حيث‌ان‌الش[[ارع‌يري[[د‌من‌تنزي[[ل‌الفق[[اع‌منزل[[ة‌الخم[[ر‌تفهيم‌حرمة‌‌شرب‌الفقاع‌به[[ذا‌اللس[[ان‌و‌في‌المق[[ام‌فهمن[[ا‌االث[[ر‌من‌دليل‌آخر‌و‌اال‌ففي‌مقام‌الثب[[وت‌ان[[ه‌جع[[ل‌الحرم[[ة‌‌علي‌الفق[[اع؛كم[[ا‌جعل‌الحرمة‌‌علي‌الخمر‌و‌هك[[ذا‌في"ال‌رب[[ا‌بين‌الوال[[د‌و‌الول[[د"فان[[ه‌يريد‌تفهيم‌عدم‌حرمة‌‌الربا‌بين‌الوالد‌و‌الولد‌و‌اال‌ففي‌مقام‌الثبوت‌و‌الواقع‌حقيقة‌تخصيص؛يعني‌ان‌الحرمة‌‌جعلت‌لغير‌الرب[[ا‌بين‌الوال[[د‌و‌الولد،و‌علي‌هذا‌المحذور‌غ[[ير‌اللغوي[[ة‌في‌ان‌نفهم‌من‌الش[[ارع‌‌ع[[دم‌حرمة‌الربا‌بين‌الوالد‌و‌الولد‌ابتداء‌ثم‌بالمالزمة‌نكش[[ف‌عن‌الحكوم[[ة‌و‌انه‌قال‌ال‌رب[[ا‌بين‌الوال[[د‌و‌الول[[د‌او‌الفق[[اع‌خم[[ر‌استص[[غره‌الن[[اس
218
بلحاظ‌هذا‌االثر‌الشرعي،و‌هذا‌المحذور‌بعينه‌يجيئ‌في‌القسم‌الثاني‌من‌الحكومة؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌انه‌بعد‌احراز‌ع[[دموج[[وب‌الت[[بين‌عن
الشريفة‌يصير‌اعتبار‌خبراآليةخبر‌العادل‌ابتداء‌للمفهوم‌المستفاد‌من‌‌الواحد‌علما‌لغوا؛الن[[ه‌و‌ان‌يحق[[ق‌الموض[[وع‌بع[[ده[[ذا‌االعتب[[ار‌اال‌ان[[ه‌النحتاج‌اليه‌بعد‌فهم‌الحكم‌ابتداء‌و‌من‌غير‌ناحية‌هذه‌الحكومة‌و‌نحن‌النفهم‌م[[ا‌الف[[رق‌بين‌القس[[مين‌من‌الحكوم[[ة؛كم[[اتص[[وره‌الس[[يد
و‌نفسه‌الذكية.سرهقدسالمحقق‌المدقق‌االصولي‌‌و‌ام[[اتعب[[ير‌الحكوم[[ةبالنس[[بة‌الي‌ال[[دليل‌العقلي‌فه[[ذا‌مس[[امحة‌في‌المقام‌و‌يكون‌حقيق[[ةال[[ورود،و‌اال‌ال‌مع[[ني‌لحكوم[[ةح[[اكم‌في‌حكم
حاكم‌آخر.اما‌تعبيره‌بالنس[[بة‌الي‌حكوم[[ة‌االم[[ارات‌علي‌االص[[ول‌فق[[د‌اورد‌علي[[ه‌السيد‌الصدر‌بان‌الزم‌كالمه‌هو‌الورود‌ال‌الحكومة؛اذ‌لو‌كان‌موضوعه‌اعم‌من‌العلم‌االعتباري‌والحقيقي‌وبعد‌االعتب[[ار‌يوج[[د‌الموض[[وع‌فه[[ذا‌حقيقة‌‌الورود،ولوكان‌موض[[وع‌االص[[ول‌حقيق[[ةه[[و‌العلم‌الوج[[داني‌ال
االعم‌فتدخل‌هذه‌الحكومة‌‌في‌القسم‌االول‌ال‌الثاني.ولكن‌يمكن‌توجيهه‌بان‌موضوع‌االصول‌في‌مقام‌الثبوت‌وان‌كان‌اعم‌اال‌ان[[ه‌في‌مق[[ام‌االثب[[ات‌خص[[وص‌العلم‌الوج[[داني؛كم[[اه[[و‌ظ[[اهر‌عبارة"رف[[عم[[ا‌اليعلم[[ون"وهك[[ذا"التنقض‌اليقين‌بالش[[ك"ول[[ذا‌يك[[ون‌التعبير‌بلحاظ‌مقام‌االثبات،بل‌يمكن‌ان‌نقول:ان‌ثبوت[[ا‌يك[[ون‌جعلين؛اح[[دهما‌موض[[وعه‌ه[[و‌العلم‌الوج[[داني‌تطابق[[المق[[ام‌الثب[[وت‌م[[عاالثبات،وثانيهما:موضوعه‌هو‌العلم‌التعبدي،ولذا‌يكون‌التعبد‌صحيحا.
و‌الله‌سبحانه‌و‌تعالي‌عالم‌بحقائق‌االمور.م[[ا‌يستش[[كل‌علي‌الحكوم[[ة‌بانه[[ا‌دور؛كم[[ا‌عن‌المحق[[قو منه44ا:
االصفهاني؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌المفهوم‌و‌هو‌اعتبار‌خبر‌الع[[ادل‌علم[[ا‌متوقف‌علي‌ع[[دم‌ك[[ون‌خ[[بر‌الع[[ادل‌جهال[[ة‌و‌اال‌يمن[[ع‌عم[[وم‌التعلي[[ل‌انعقاد‌المفهوم‌و‌اعتبار‌خبر‌العادل‌علما‌متوقف‌علي‌ثبوت‌المفه[[وم‌و
عدم‌مانعية‌‌التعليل‌عنه.ولكن‌اورد‌عليه‌السيد‌الصدر‌بان‌المفهوم‌بناء‌علي‌اعتبار‌خبر‌الع[[ادل‌علما‌اليتوقف‌علي‌عدم‌عموم‌التعليل،بل‌الدليل‌الحاكم‌يف[[ني‌ال[[دليل‌المحكوم‌و‌اليتوقف‌علي‌عدمه؛مثال‌اذا‌ق[[الالم[[ولي:"الع[[الم‌اذا‌ك[[ان‌عادال‌فعالم‌اكرموه؛الن‌اكرام‌العالم‌احياء‌ال[دين"فمقتض[[ي‌المفه[[وم‌هو‌عدم‌كون‌العالم‌الفاسق‌عالم[[ا‌و‌يق[[دم‌علي‌التعلي[[ل‌لخروج[[ه‌عن
تحت‌موضوعه.بالدالل[[ة‌المطابقي[[ة‌‌دال[[ة‌علياآليةو‌فيه؛انه‌اليبعد‌ان‌يفصل‌بين‌كون
و‌لو‌بالمفهوم‌دالة‌اوال‌علي‌ع[[دماآليةكون‌الخبر‌علما‌و‌بين‌ان‌تكون‌وجوب‌التبين‌عن‌خبر‌العادل‌و‌بالداللة‌االلتزامية‌‌تدل‌علي‌كونه‌علما؛كما‌في‌المقام؛ف[[الحق‌م[[ع‌المحق[[ق‌االص[[فهاني‌و‌اليح[[رز‌الس[[يرةفي
امثال‌ذلك.
219
عن‌هذا‌االعتراض‌ما‌قاله‌في‌الكفاية‌من‌ان‌دع[[ويالجواب الثالث:ان‌الجهالة‌‌بمعني‌السفاهة‌و‌فعل‌م[[ا‌الينبغي‌ص[[دوره‌من‌العاق[[ل‌غ[[ير
بعيدة.ب[[ان‌خ[[بر‌الع[[ادل‌م[[ع‌قط[[ع‌النظ[[ر‌عن19اورد‌عليه‌المحقق‌االصفهاني
مفهوم‌آية‌النبأ‌اما‌ان‌يفرض‌جواز‌التعويل‌عليه‌و‌العم[[لب[[ه،وام[[ا‌ان‌يفترض‌عدم‌ذلك؛فعلي‌الفرض‌االول‌يستحيل‌كون‌المفهوم‌هو‌الدليل‌علي‌حجيته،و‌علي‌الفرض‌الثاني‌يكون‌العمل‌به‌سفاهة،ول[[ذا‌يع[[ود
االشكال.ثم‌اعترض‌السيد‌الص[در‌علي‌ه[ذا‌االي[[راد‌بان[ه‌يمكن‌ف[رض‌ث[الث‌في‌المقام؛و‌هو‌ج[[واز‌التعوي[[ل‌علي‌خ[[بر‌الع[[ادل‌عقالئي[[ا‌و‌به[[ذا‌المق[[دار
يصدر‌من‌العقالء‌اليعد‌سفاهة.و‌اليس[[تحيليخرج‌من‌التعليل؛اذ‌فعل‌ما‌ايضا‌االستدالل‌بها‌علي‌حجيته‌لعدم‌فرض‌حجيته‌شرعا‌م[[ع‌الغض‌عن‌اآلية‌و‌اليستحيل‌ايضا‌االس[[تدالل‌به[[ا‌علي‌حجيت[[ه‌لع[[دم‌ف[[رض‌حجيت[[ه‌شرعا‌مع‌الغض‌عن‌اآلية‌و‌يستدل‌باآلية‌‌علي‌حجيته‌و‌جواز‌العم[[لب[[ه
شرعا.ثم‌اورد‌علي‌الكفاية‌‌بان‌ه[[ذا‌مج[[رد‌اب[[داء‌احتم[[ال‌و‌لم‌يقم‌علي‌ه[[ذا‌االحتمال‌دليل،و‌مجرد‌االحتمال‌يكفي‌لنفي‌المفهوم‌لوج[[ود‌م[[ايص[[لح‌للقرينية‌‌في‌المقام‌و‌التتم‌مقدمات‌الحكمة؛التصال‌الكالم‌بما‌تحتم[[ل
القرينية.س[[ره‌ب[[ان‌حم[[لو‌اورد‌المحقق‌االي[[رواني‌علي‌ص[[احب‌الكفاي[[ةق[[دس
الجهالة‌‌علي‌السفاهة‌يأباه‌الذيل؛اذ‌العمل‌علي‌الفعل‌السفهي‌يكونباطال‌من‌اول‌االمر،و‌اليعلل‌بخوف‌الندم.
ولكن‌اليتم‌هذا‌االيراد؛اذ‌العمل‌السفهي‌عن[[د‌اآلخ[[رين‌باط[[ل‌من‌اول‌االمر،ولكن‌شخص‌العامل‌انما‌يلتفت‌الي‌بطالن‌فعل[[ه‌و‌ع[[دم‌ص[[حته‌بعد‌مأل‌العمل‌حينما‌يقع‌بجه[[ةه[[ذا‌العم[[ل‌في‌العويص[[ة‌و‌المخمص[[ة‌فيندم،و‌حيث‌كان‌هذا‌التعليل‌آكد‌و‌يكون‌زاجريته‌عن‌العمل‌اشد؛قال
سبحانه‌و‌تعالي‌هكذا‌و‌لم‌يعلل‌بكون‌عمله‌باطال‌عند‌العقالء.قد‌يورد‌علي‌هذا‌االحتمال‌بانه‌كيف‌يصح‌صدور‌العمل‌السفهيولكن
عن‌اصحاب‌النبي‌صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم،ح[[تي‌ي[[ردعهم‌الش[[ارععنه.
و‌يمكن‌الجواب‌ايضا‌بان‌اآلية‌في‌مقام‌االلتفات‌الي‌الصغري‌و‌فس[[قالوليد‌و‌االرشاد‌الي‌الكبري‌االرتكازية‌عندهم‌من‌عدم‌جواز‌العمل‌به؛الن[[[هس[[[فاهة،ال‌انهم‌يلتفت[[[ون‌الي‌فس[[[قه‌و‌يري[[[دون‌العم[[[ل‌عليخبره،ولكن‌الشارع‌اردعهم‌عن‌ذلك‌حتي‌يقال‌هذا‌بعيد‌من‌شأنهم.
في‌االستدالل‌باآلية‌‌الشريفة‌‌علي‌حجية‌‌خبر‌العادل‌بانا‌لوقد يناقش‌سلمنا‌ان‌القضية‌‌الشرطية‌‌لها‌مفهوم‌و‌ان‌عموم‌التعلي[[ل‌اليمن[[ع‌عن[[ه‌اال‌ان‌اآلية‌مع‌ذلك‌الت[[دل‌علي‌المطل[[وب؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌مف[[اد
19. التأمل- و بالدقة اال المطلب هذا ظاهرها من فاليستفاد النهاية عبارة اما و ، الصدر السيد تقريرات نقل طبق هذا
220
ه[[ذا‌ال‌يالزميجئكم‌فاسق‌بنب[[أ‌فاليجب‌علي[[ه‌الت[[بين‌والمفهوم‌هو‌ان‌لمالعادل‌او‌وجوبه‌به.الحجية‌‌و‌جواز‌العمل‌بخبر
و‌قد‌يجاب‌عن‌هذا‌االشكال‌بان‌عدم‌وجوب‌الت[[بين‌يالزم‌الحجي[[ةام[[ا‌مباشرة‌‌او‌بضم‌المقدم[[ةالخارجي[[ة‌‌و‌هي‌ان[[هل[[و‌لم‌يكن‌خ[[بر‌الع[[ادل‌حجة‌لزم‌كونه‌اسوء‌حاال‌من‌خبر‌العادل؛اذ‌مجرد‌وج[[وب‌الت[[بين‌نح[[و‌اعتبار‌بخبر‌الفاسق؛الن‌معناه‌احتمال‌صدقه‌و‌اما‌عدم‌وج[[وب‌الت[[بين‌مع‌عدم‌حجية‌‌قوله‌و‌ع[[دم‌ج[[واز‌العم[[ل‌فالزم[[ه‌ع[[دم‌االعتن[[اء‌‌بقول[[ه مطلقا،حتي‌بمقدار‌لزوم‌التبين‌و‌هذا‌غير‌محتمل؛النه‌ليس‌اسوء‌ح[[اال
من‌الفاسق.ان‌التحقي[[ق‌ح[[وله[[ذه‌النقط[[ة‌‌و‌امك[[انو ق44ال الس44يد الص44در
االستدالل‌بها‌و‌احتياجها‌الي‌المقدم[[ةالخارجي[[ةوع[[دمها‌يرتب[[ط‌بفهممعني‌وجوب‌التبين‌و‌حقيقته،فان‌هناك‌عدة‌‌وجوه‌في‌تفسيره:
ان‌يدعي‌ان‌وجوب‌الت[[بين‌نفس[[ي‌ال‌غ[[يري‌و‌ال‌ط[[ريقي؛كوج[[وب‌رد.1التحية‌‌فكان‌هناك‌تكليفا‌من‌الشارع‌بالتجسس‌عن‌الفاسق‌و‌فص[[ح‌اخباره‌الكاذبة‌و‌بناء‌‌علي‌هذا‌س[[وف‌نحت[[اج‌الي‌مقدم[[ة‌‌خارجي[[ة؛اذ‌المفه[[وم‌الي[[دل‌علي‌الحجي[[ةكم[[االيخفي؛كم[[ا‌ان[[ه‌اليص[[ح‌المقدم[[ة‌الخارجية؛اذ‌ع[[دم‌جع[[ل‌وج[[وب‌الت[[بين‌عن‌الع[[ادل‌لع[[دم‌افتض[[احه‌اليسلتزم‌االس[[وئية،ب[[لي[[وجب‌احس[[نيته‌لحف[[ظ‌غرض[[ه؛ولكنه[[ذا‌االحتمال‌مخ[[الف‌لظه[[ور‌التعلي[[ل‌و‌لم[[ادة‌الت[[بين‌الظ[[اهر‌عرف[[افي
الوصول‌الي‌الواقع.ما‌ختاره‌الشيخ‌قدس‌سره‌من‌ان‌ه[[ذاالوج[[وب‌ش[[رطي‌و‌ان‌الت[[بين.2
شرط‌للعمل‌بخبر‌الفاسق‌دون‌الع[[ادل‌و‌ل[[ذا‌اليك[[ون‌العم[[لبخ[[بر‌الع[[ادل‌مش[[روطا‌ب[[التبين‌فيتم‌المطل[[وب‌بال‌حاج[[ة‌الي‌المقدم[[ة
الخارجية.قال‌السيد‌الصدر‌انه‌بناء‌‌علي‌هذا‌االحتمال‌نحتاج‌ايض[[ا‌الي ولكن
المقدم[[ةالخارجي[[ة،ولكنه[[اليس[[ت‌منحص[[رة‌‌باس[[وئيةالعادل‌من‌الفاسق؛و‌توضيح‌ذلك‌ان‌المفهوم‌بناء‌علي‌هذا‌االحتمال‌انه‌اليكون‌العمل‌بخبر‌العادل‌مشروطا‌بالتبين‌و‌اما‌ان[[ه‌ه[[ل‌يج[[وز‌العم[[لب[[ه‌مطلقا‌او‌اليجوز‌مطلقا‌ولو‌مع‌التبين‌ف[[المفهوم‌س[[اكت‌عن[[ه‌اال‌ان‌احتمال‌الثاني‌و‌هو‌عدم‌جواز‌العم[لبخ[بر‌الع[ادل‌و‌ل[وم[ع‌الت[بين‌باطل؛اذ‌مع‌التبين‌يتبين‌الحال‌و‌م[[ع‌العلم‌بمطابق[[ةالخ[[بر‌للواق[[ع‌فالبد‌من‌العمل‌به‌و‌لذا‌نقول‌ان‌المفه[[ومي[[دل‌علي‌الحجي[[ة‌‌بض[[م
المقدمة‌‌الخارجية‌‌و‌هي‌اما‌االسوئية‌او‌عدم‌المعقولية.ان‌يكون‌وجوب‌التبين‌طريقيا‌بمعني‌ان‌الشارع‌جعل‌في‌مورد‌مج[[يئ.3
خبر‌الفاس[[ق‌مرتب[[ة‌‌من‌االحتي[[اط؛بمع[[ني‌ان[[ه‌اذا‌لم‌ي[[أت‌الفاس[[ق‌بالخبر‌يجوز‌الرجوع‌الي‌البرائ[[ة‌و‌ام[ا‌اذا‌ج[اءالفاس[قب[الخبر‌يجب‌الفحص‌و‌اليج[[[وز‌الرج[[[وع‌الي‌البرائ[[[ةم[[[ع‌ع[[[دم‌الفحص،ولكن
221
بناء‌علي‌هذا‌االحتمال‌يحتاج‌داللة‌المفهوم‌علي‌حجية‌‌خبر‌العادل‌اليمقدمة‌و‌هو‌عدم‌اسوئية‌‌العادل‌عن‌الفاسق.
مخالف‌لظ[[اهر‌اآلي[[ة؛اذ‌ل[[وك[[ان‌نظ[[ر ثم‌ق[[ال:ه[[ذا‌االحتم[[ال‌ايض[[ا‌اآلية‌الي‌هذا‌االحتمال‌لكان‌المناسب‌ان‌يعلل‌باحتمال‌اصابة‌الفاسق‌للواقع،مع‌ان‌ظاهر‌التعليل‌ان‌احتمال‌كذب‌الفاسق‌و‌ع[[دم‌ص[[حة
خبره‌موجب‌للندم.ان‌يك[[ون‌االم[[ر‌ب[[التبين‌ارش[[ادا‌الي‌ع[[دم‌الحجي[[ةش[[رعا‌و‌علي‌ه[[ذا.4
المعني‌اليحتاج‌اآلية‌الثب[[ات‌حجي[[ة‌خبر‌الع[ادل‌الي‌مقدم[[ة‌‌خارجي[[ة‌‌وهذا‌هو‌الظاهر‌في‌تفسير‌وجوب‌التبين.
س[[[ره:و‌الريب‌في‌ظه[[[ور‌اآلي[[[ة‌فيق[[[ال‌المحق[[[ق‌الع[[[راقي‌ق[[[دس.5نفسها،خصوصا‌بمالحظة‌‌التعليل‌في‌الوج[[وب‌الش[رطي‌ال‌الوج[[وب‌النفسي؛النهم[[ع‌بع[[ده‌في‌نفس[[هاليك[[اد‌يناس[[ب‌م[[ع‌التعلي[[ل‌اال‌ان‌التبين‌في‌اآلي[[ة‌‌المبارك[ةام[ا‌بمع[ني‌تحص[[يل‌العلم‌الوج[داني‌و‌ام[اب[[المعني‌االعم‌الش[[امل‌للوث[[وق‌و‌االطمئن[[ان،و‌علي‌االول‌ال‌مع[[ني‌للوجوب‌الشرطي؛اذ‌العمل‌بالعلم‌ال‌بالخبر‌و‌علي‌هذا‌يكون‌وجوب‌التبين‌ارشاديا‌و‌علي‌هذا‌يحتاج‌االستدالل‌الي‌المقدمة‌االس[[وئية؛اذ‌عدم‌وجوب‌التبين‌عن‌خبر‌العادل‌اما‌من‌جهة‌‌القطع‌بالكذب‌فيكون‌اسوء‌حاال،و‌اما‌من‌جه[[ةان[[ه‌حج[[ة‌‌فثبت‌المطل[[وب،وعليالث[[اني‌فالتدل‌اآلي[[ةب[[المفهوم‌بالحاج[[ة‌‌الي‌مقدم[[ة‌االس[[وئية‌‌اال‌في‌ف[[رض‌كون‌اآلية‌ناظرة‌الي‌مجرد‌اثبات‌الشرطية‌فارغ[[ا‌عن‌اص[[ل‌وج[[وب‌العم[[لب[[الخبر؛يع[[ني‌ان‌وج[[وب‌العم[[لب[[الخبر‌في‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌‌مفروض‌اال‌ان‌اآلية‌‌تقول‌يشترط‌في‌وجوب‌العمل‌التبين‌و‌الفحص،و‌اما‌في‌فرض‌كونها‌ناظرة‌الي‌وجوبه‌مقدمة‌للعمل‌بخبر‌الفاسق‌فالتقتضي‌اآلية‌عدم‌االحتياج‌الي‌المقدمة‌الخارجية‌‌اي‌االس[[وئية،اي‌تكون‌معني‌اآلية‌حينئ[[ذ‌ان‌اردت‌ان‌تعم[[لبخ[[بر‌الفاس[[ق‌فالب[[د‌من‌التبين‌و‌يصير‌وجوب‌التبين‌وجوب[[ا‌غيري[[ا‌مقدم[[ة‌للعم[[ل‌و‌نفي‌ه[[ذا‌الوجوب‌اليدل‌علي‌الجحية،اذ‌لوال‌مقدمة‌‌االس[[وئية‌يمكن‌ان‌نق[ول‌ان‌خبر‌الواحد‌العادل‌اليجوز‌العمل‌به‌ولو‌مع‌التبين،بل‌ق[[ال‌ق[[دس‌سره‌يمكن‌دعوي‌ان‌مجرد‌عدم‌وجوب‌التبين‌التقتضي‌الحجي[[ة،ب[[ل‌نفي‌وجوب‌التبين‌عنه‌يكون‌بلحاظ‌تحقق‌الشرط‌غالبا؛اذ‌بنأ‌العادل
يفيد‌غالبا‌الوثوق‌بالواقع.الس[[يد‌الص[[در‌علي[[ه‌ب[[انم[[ا‌قلت‌من‌ان‌وج[[وبولكن استشكل
التبين‌كان‌وجوبا‌غيريا‌للعمل‌بخبر‌الفاسق‌ان‌اردت‌توقف‌العمل‌به‌عقال‌علي‌التبين‌فهو‌واضح‌البطالن؛اذ‌اليتوقف‌العم[لب[ه‌عقال‌علي‌وجوب‌التبين،بل‌يمكن‌العمل‌ب[[ه‌و‌ل[[وم[[ع‌االحتم[[ال،ب[[لول[[وم[[ع‌القطع‌بالخالف،و‌ان‌اريد‌به‌توقف‌العم[[ل‌علي‌الت[[بين‌ش[[رعا‌بحيث‌اليجوز‌العمل‌شرعا‌اال‌مع‌التبين‌فان‌كان‌المقصود‌من‌الت[[بين‌ت[[بين‌الح[[ال‌و‌ت[[بين‌ص[[دق‌الفاس[[ق‌فه[[و‌غ[[ير‌معق[[ول‌ايض[[ا،وعليه[[ذا
222
فاليمكن‌ان‌يقال‌يكون‌العمل‌بالخبر‌الفاسق‌الذي‌يبين‌صدقه‌بحيث‌كان‌تبين‌الصدق‌قيد‌العمل‌الواجب‌واجبا؛اذ‌ربما‌اليتبين‌مع‌الفحص‌صدق‌الفاسق،بل‌ربما‌يت[[بين‌بع[[د‌الفحص‌كذب[[ه‌و‌ل[[ذا‌اليمكن‌جع[[ل‌الوجوب‌الغيري‌لتبين‌الصدق‌و‌ان‌كان‌المقص[ود‌من‌الت[[بين‌حص[ول‌الوثوق‌او‌الظن‌بصدق‌الفاسق‌فهذا‌القيد‌ان‌رجع‌الي‌وجوب‌العمل‌بخبر‌الفاسق‌فيكون‌من‌مقدمات‌الوجوب‌ال‌الوجود،ول[[ذا‌اليترش[[ح‌علي[[ه‌الوج[[وب‌الغ[[يري‌و‌ان‌ك[[ان‌قي[[دالل[[واجب‌فمن‌الواض[[ح‌ع[[دم‌توقف‌العم[[لبخ[[بر‌الفاس[[ق‌علي‌تحص[[يل‌الظن‌و‌ليس‌ه[[ذا‌غ[[رض
الشارع‌بل‌غرضه‌عدم‌االصابة‌‌بجهالة‌‌و‌خطأ.ان‌ظ[[اهر‌كالم‌المحق[[ق‌الع[[راقي‌ان‌العم[[لبخ[[بر‌الفاس[[قو في44ه؛
مشروط‌بالتبين،وليسالم[[راد‌من‌التعب[[ير‌ب[[الوجوب‌الغ[[يري‌الوج[[وب‌الغ[[يري‌ال[[ذي‌ثبت‌لمقدم[[ةال[[واجب‌النفس[[ي،ب[[ل‌المقص[[ود‌من[[ه‌ه[[و‌الواجب‌الغيري‌الذي‌كان‌هو‌المقدمة‌واجب[[ا‌طريقي[[ا؛يع[[ني‌ان‌الش[[ارع‌جعل‌الوجوب‌لخبر‌الفاسق‌الذي‌يثق‌بمضمونه‌وجوبا‌طريقيا،اي‌ينجز‌الواقع‌مع‌االصابة،و‌هذا‌الوجوب‌الطريقي‌يتوق[[ف‌علي‌حص[[ول‌الظن،و‌لذا‌ال‌يرد‌عليه‌ما‌اورده‌السيد‌الصدر؛من‌عدم‌وج[[وب‌تحص[[يل‌الظن‌في‌العمل‌بخبر‌الفاسق؛حيث‌ان‌غرض‌الشارع‌هو‌درك‌الواقع‌و‌ع[[دم‌االصابة‌بالجهالة‌و‌الخط[[أ؛والوج[[ه‌في‌ع[[دم‌اي[[راده[[ذا‌االش[[كال‌ان[[ه‌متوقف‌علي‌كون‌المراد‌من‌وجوب‌العمل‌بخبر‌الفاس[[ق‌ه[[والوج[[وب
النفسي،مع‌انا‌قلنا‌ان‌مقصوده‌هو‌الوجوب‌الطريقي.و‌لذا‌تدل‌اآلي[[ةب[[المفهوم‌علي‌ع[[دم‌الوج[[وب‌المق[[دمي‌للفحص‌لخ[[بر‌الع[[ادل،وع[[دم‌الوج[[وب‌يمكن‌ان‌يك[[ون‌لع[[دموج[[وب‌العم[[لب[[الخبر‌العادل‌مع‌الوثوق‌بمضمونه،وام[[الع[[دم‌ك[[ون‌الوث[[وق‌ش[[رطا‌لوج[[وب
العمل‌به،ولذا‌يحتاج‌الي‌المقدمة‌الخارجية. نعم‌لو‌كانت‌اآلية‌ناظرة‌الي‌وجوب‌الفحص‌في‌الخبر‌الفاس[[ق‌فارغ[[ا‌عن‌اصل‌وجوب‌العمل‌بالخبر‌مطلقا‌لدلت‌علي‌حجي[[ةخ[[بر‌الع[[ادل‌بال
فحص‌بال‌حاجة‌الي‌المقدمة‌الخارجية.و‌اما‌االحتمال‌الرابع‌ال[[ذي‌ق[[ال‌الس[[يد‌الص[[در‌ان[[ه‌ه[[والمتعين‌بمع[[ني‌ارشادية‌وجوب‌التبين‌الي‌عدم‌الحجية،ال‌ارش[[اديته‌الي‌ع[[دم‌الحجي[[ة
نقل‌في‌جواز‌العمل‌بخبر‌الفاسق‌مع‌ان‌لماآليةبالتبين؛ففيه‌ان‌ظاهر‌‌التبين‌و‌الفحص‌فالاقل‌من‌احتمال‌ذلك،و‌اجمالها؛كم[[االيخفي،ول[[ذا
ه[والوج[[وب‌الش[[رطي‌ال[[ذي‌ال[[تزم‌ب[[هاآليةيكون‌الق[[در‌الم[[تيقن‌من‌‌الش[[يخ‌االعظم،وه[[و‌االحتم[[ال‌الث[[اني‌في‌كالم‌الس[[يد‌الص[[در،ول[[ذا‌يحتاج‌الي‌ضم‌مقدمة‌خارجي[[ةام[[ا‌االس[[وئية‌‌و‌ام[[اج[[واز‌العم[[لبخ[[بر
العادل‌مع‌القطع‌عقال.؛اذ‌مع‌حصول‌العلم‌اواآلية‌و‌ما‌يقال:من‌ان‌هذا‌المعني‌خالف‌ظاهر
االطمئنان‌يكون‌العمل‌به‌ال‌بخبر‌الفاسق،غير‌صحيح؛اذ‌التعبير‌بج[[واز‌العمل‌بالخبر‌مع‌القطع‌به‌عرفي‌و‌يستعمل‌في‌عرف‌المح[[اورة‌‌و‌في
223
مقام‌العمل‌ايضا‌قد‌يكون‌المستند‌للعمل‌هو‌القط[[ع،وأخ[[ري‌الخ[[بر‌‌الي‌ان‌مف[[اد منطوق[[ا‌ليساآليةمع‌حص[[ول‌القط[[ع‌بمض[[مونه؛مض[[افا
جواز‌العم[[لبخ[[بر‌الفاس[[ق‌م[[ع‌الت[[بين‌و‌حص[[ول‌العلم‌ح[[تي‌يق[[ال‌ان‌العمل‌ليس‌بالخبر‌بل‌العمل‌بالقطع‌بل‌مفاد‌اآلية‌منطوق[[اه[[و‌وج[[وب‌تحصيل‌العلم‌عند‌مجيئ‌خبر‌الفاس[[ق‌و‌الزم[[ه‌ه[[وع[[دم‌ج[[واز‌العم[[ل‌بخبر‌الفاسق‌مع‌عدم‌تحصيل‌العلم‌و‌يكون‌مفهوم[[ه‌ه[[وع[[دموج[[وب‌تحصيل‌العلم‌للعمل‌بخبر‌العادل‌ولكن‌مع‌ضم‌المقدمة‌الخارجي[[ةكم[[ا
ذكرنا‌آنفا.و‌ما‌قاله‌قدس‌سره‌من‌ان‌االحتمال‌الراب[[ع‌ه[[و‌المتعين‌ال‌دلي[[ل‌علي‌مدعاه؛اذ‌لم‌يذكر‌دليال‌علي‌بطالن‌احتمال‌الشيخ‌ب[[ل‌ال‌يص[[ح‌م[[اذك[[ر
علي‌بطالن‌كالم‌المحقق‌العراقي‌كما‌ذكرنا.و‌اما‌المختار‌في‌معني‌اآلية‌ان‌الظاهر‌من‌اآلية‌الشريفة‌هو‌االحتم[[ال‌الثالث‌في‌كالمه؛و‌هو‌وجوب‌الفحص‌و‌االحتياط‌بمرتبة‌بحيث‌ال‌يج[[وز‌رفض‌خبر‌الفاسق‌ابتداء‌و‌الرجوع‌الي‌االصول‌العملية.وم[[اق[[ال‌من‌عدم‌تناسب‌هذا‌االحتمال‌م[[ع‌التعلي[[ل‌اذ‌ظ[[اهر‌التعلي[[له[[و‌الن[[دم‌من‌جهة‌العم[[لب[[ه‌او‌من‌جه[[ةت[[رك‌العم[[لب[[ه‌مع[[ان‌المناس[[ب‌م[[ع‌ه[[ذا‌الحتمال‌هو‌التعليل‌لترك‌العمل‌غير‌تام‌و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌مورد‌اآلية‌و‌ه[[و‌خ[[بر‌الولي[[د‌الفاس[[ق‌مع[[رض‌للمفس[[دة‌علي‌تق[[دير‌العم[[لوال[[ترك،ولكن‌حيث‌انهم‌ك[[انوا‌بص[[دد‌العم[[ل‌بالفحص‌فاليعق[[ون‌في‌محذورترك‌العمل،و‌لذا‌اليحتاج‌الي‌بي[[ان‌التعلي[[ل‌للحث‌علي‌العم[[ل،بل‌حيث‌انهم‌كانوا‌يقعون‌في‌المفسدة‌من‌جهة‌العمل‌بالفحص‌يك[[ون‌المناسب‌هو‌التعليل‌لمضرات‌العمل‌بالفحص‌حتي‌يرتدعون‌من‌العمل‌بجهالة،و‌معني‌اآلية،و‌الله‌سبحانه‌و‌تعالي‌عالم‌بحقائق‌االم[[ور،ه[[و‌لزوم‌الفحص‌و‌التبين‌في‌االخبار‌الواردة‌في‌االمور‌المهمة‌‌التي‌ك[[انت‌في‌مع[[رض‌الندام[[ة؛س[[واء‌ك[[ان‌المخ[[بر‌ع[[ادال‌و‌ل[[وك[[انس[[لمان‌الفارسي،او‌فاسقا،و‌اليجوز‌ترك‌العمل‌مطلقا‌و‌ال‌العمل‌اال‌بالفحص‌حتي‌اليوجب‌العمل‌و‌ال‌ال[[ترك‌الن[[دم،و‌لع[[له[[ذاالمع[[ني‌ه[[و‌مخت[[ار‌السيد‌االمام‌رحمة‌‌الله‌عليه؛و‌لذا‌ال‌داللة‌‌في‌اآلية‌‌علي‌المفه[[وم،ب[[ل
منطوقا‌و‌مفهوما‌لالخبار‌الخاصة‌المهمة‌كما‌اليخفي.اآليةاما القسم الثالث من االعتراضات:
اآلي[[ةفي[[هوه[[وم[[ا‌يك[[ون‌مانع[[ا‌عن‌حجي[[ة‌المفهوم‌و‌ان‌انعق[[د‌ظه[[وراآلية‌‌هو‌الشبهة‌الموضوعية‌‌فنقول:ان‌مورد
حيث‌اخبر‌الوليد‌بارتداد‌جماع[[ة‌‌من‌الن[[اس‌و‌ليس‌خ[[بر‌الواح[[د‌بحج[[ة‌في‌الشبهات‌الموضوعية،بل‌البد‌من‌البينة،فلو‌كان‌لآلية‌مفهوم‌للزم
اخراج‌المورد‌عنه‌و‌هو‌غير‌جائز.اما‌البحث‌حول‌هذا‌االشكال‌و‌تخصيص‌الم[[ورد‌فيق[[ع‌في‌ثالث‌نق[[اط:النقط[[[ةاالولي:قبح‌تخص[[[يص‌الم[[[ورد‌في‌المنط[[[وق،الثاني[[[ة:قبح
224
تخصيص‌المورد‌في‌المفهوم‌كالمنطوق.الثالثة:هل‌المقام‌هو‌تخص[[يصاصل‌المورد‌او‌تخصيص‌اطالق‌المورد‌و‌القبيح‌هو‌االول‌دون‌الثاني.
وام[[ا‌النقط[[ةاالولي؛ف[[المعروف‌و‌المش[[هور‌ه[[واس[[تهجان‌تخص[[يص‌المورد‌و‌ان‌العام‌ال‌يصح‌عرفا‌تخصيصه‌ب[[المورد‌في‌المنط[[وق؛مثال‌اذ‌سأل"هل‌يجب‌اكرام‌زيد‌الع[[الم"،فق[ال‌في‌الج[واب:"اك[رم‌العلم[اء"فان‌هذا‌العام‌ال‌يصح‌تخصيصه‌في‌مورد‌زيد،ف[اذا‌ص[در"التك[رم‌زي[دا"فال‌يصح‌االخذ‌بالعموم‌في‌غ[[ير‌الم[[ورد‌وتخصيص[[ه‌ب[[المورد،ب[[ل‌يص[[ير‌العام‌معارضا‌مع‌ه[[ذا‌الخ[[اص‌في‌خص[[وص‌الم[[ورد‌و‌ان‌ك[[ان‌ال‌ب[[أس
باخذه‌فيما‌عداه.و‌اما‌النقطة‌الثانية؛فقال‌السيد‌الصدر‌عليه‌الرحم[[ة‌الب[[أس‌بتخص[[يص‌الم[[[ورد‌من‌المفه[[[وم‌و‌ال‌يق[[[اس‌ب[[[المنطوق؛والوج[[[ه‌في‌ذل[[كان تخصيص‌المورد‌من‌المفه[[وم‌ه[[و‌تقيي[[د‌اطالق[[ه‌و‌ليس‌المفه[[وم‌نص[[ا‌وصريحا‌في‌المورد‌بخالف‌المنطوق؛مثال‌اذا‌ق[[الالم[[ولي‌حينم[[اس[[ئل‌عنه"هل‌يجب‌اكرام‌زيد"،فقال:"اك[[رم‌ك[[ل‌انس[[ان‌اذا‌ك[[انفق[[يرا"ثم‌ورد‌دليل‌خ[[اص"يجب‌اك[[رام‌زي[[دول[[و‌لم‌يكن‌فق[[يرا؛لهاش[[ميته"ف[[ان‌الخاص‌اليعارض‌في‌المقام‌مع‌اص[[ل‌المفه[[وم‌ب[[ل‌يع[[ارض‌م[[ع‌اطالق المفهوم‌حيث‌ان‌مقدمات‌الحكمة‌‌تقتضي‌تعليق‌طبيعي‌الحكم‌مطلق[[ا‌علي‌الشرط،ول[[ذا‌يمكن‌ان‌نق[[ول‌بع[[د‌التخص[[يص‌ان‌ط[[بيعي‌الحكم‌معلق‌علي‌الشرط‌في‌غير‌المورد،و‌اما‌بالنسبة‌اليه‌يكون‌المعلق‌هو
شخص‌الحكم.وفيه؛انه‌ان‌كان‌زي[[د‌فق[[يرا‌ولكن‌م[[ع‌فق[[ره‌ل[[و‌زال‌فق[[ره‌او‌لم‌يكن‌فقيرا‌لوجب‌اكرامه‌بمناط‌الهاشمية‌‌فهذا‌البأس،و‌اما‌ل[[و‌لم‌يكن‌زي[[د‌فقيرا،بل‌يجب‌اكرامه‌لهاش[[ميته‌فالف[رق‌بين‌المنط[[وق‌و‌المفه[[وم‌و
الظاهر‌ان‌نظره‌الي‌فرض‌االول.ب[[انقدس‌سرهو‌اما‌النقطة‌‌الثالثة‌فقداجاب‌الشيخ‌االعظم‌االنصاري
موضوع‌التبين‌في‌وجوب‌التبين‌عن‌النبأ‌‌هو‌ط[[بيعي‌الفاس[[ق‌و‌ش[[مل‌خ[[بر‌الفاس[[ق‌الواح[[د‌و‌االث[[نين‌و‌اك[[ثر‌فيك[[ون‌موض[[وع‌المفه[[وم‌ايض[[[اطبيعي‌الع[[[ادل‌و‌اطالق‌لموض[[[وع‌و‌ان‌ك[[[ان‌ش[[[مل‌الواح[[[د‌و‌االكثر،اال‌ان[[ه‌يرف[[ع‌الي[[د‌عن‌االطالق‌في‌خص[[وص‌الم[[ورد‌و‌ه[[ذا‌غ[[ير
ج[[وابتخصيص‌المورد؛اذ‌تارة‌‌يخصص‌الم[[ورد‌مث[[ل‌ماق[[الالم[[ولي‌في‌سؤال‌السائل:"هل‌يجب‌اكرام‌زيد‌العالم؟"فق[[ال:"اك[[رم‌الع[[الم"ثم‌ورد‌في‌دليل‌آخر‌عدم‌وجوب‌اكرام‌زيد،فهذا‌ق[[بيح،وأخ[[ري‌يخص[[ص‌اطالق‌الحكم‌في‌الم[[ورد؛مث[[لم[[اق[[الالم[[ولي‌في‌ج[[واب‌س[[ؤال‌السائل:"هل‌يجب‌اكرام‌زيد‌العالم؟"فقال:"اك[[رم‌الع[[الم"ثم‌ورد‌في‌دليل‌آخر‌عدم‌وجوب‌اكرام‌زيد‌اذا‌لم‌يكن‌ص[[ائما،فه[[ذا‌ي[[وجب‌تقيي[[داطالق‌وجوب‌االكرام‌في‌خصوص‌المورد‌بكونه‌صائما‌و‌هذا‌غير‌قبيح.
السيد‌الصدر‌علي‌هذا‌الجواب‌بانه‌انما‌يصح‌اذا‌استظهرناولكن اورد‌من‌كلمة"فاسق"ان‌المراد‌منه‌اسم‌الجنس‌و‌اما‌اذا‌اسظهرناه‌منها
225
ان‌المراد‌منه‌بقرينة‌‌التنوين‌فرد‌من‌الفس[[اق‌ففي‌ه[[ذه‌الص[[ور‌يل[[زمتخصيص
الم[[ورد؛اذ‌التع[دد‌مب[[اين‌م[[ع‌الوح[[دة‌و‌ليس‌ه[[ذا‌معن[[اه‌تقيي[د‌اطالقالمفهوم.
الجنس‌الجامع‌بين‌القليل‌والكثير‌حتي‌يمكن‌تقييده‌و‌اما‌اذا‌استظهرنا‌من‌كلمة"فاسق"بقرينة‌التنوين‌انه‌دال‌علي‌الماهية‌بقيد‌الوح[[دة‌فال‌يمكن‌تقييده‌بالتعدد‌اذ‌هو‌موضوع‌آخر‌غير‌موضوع‌القضية‌الشرطية‌و‌لكن‌الظاهر‌عدم‌تمامية‌ه[ذا‌االش[كال‌ب[[ل‌يمكن‌تقيي[[د‌المفه[[وم‌ح[[تي‌علي‌ه[ذا‌الف[رض‌الن‌المفه[[وم‌علي‌ه[ذا‌الف[رض‌يك[ون"ان‌لم‌يجئكم‌فاسق‌بنبأ"و‌عدم‌مجيئ‌فاسق‌واحد‌مطلق‌يشمل‌مجيئ‌عادل‌واح[[د‌و‌يشمل‌مجيئ‌فاسقين‌و‌يشمل‌مجيئ‌عادلين‌بل‌يكون‌المفهوم‌علي
هذاهذا‌الفرض‌اطالقه‌اوسع‌من‌فرض‌كون‌المراد‌من‌الفاسق‌جنسه.بناء‌علي‌ما‌قرره‌عبد‌الساتر.
و‌اما‌االشكال‌علي‌الشيخ‌االعظم‌قدس‌سره‌علي‌ما‌قرر‌في‌مباحث‌الحج‌واالمارات‌و‌االصول‌الشرعية‌من‌ان‌كالم‌الشيخ‌صحيح‌بناء‌علي‌استفادة‌جنس‌النبأ‌الجامع‌بين‌الواحد‌و‌الكثير‌من‌النبأ‌الوارد‌في‌اآلي[[ة‌الشريفة،و‌اما‌اذا‌ك[[انالم[[راد‌من‌النب[[أ‌ه[[و‌النب[[أ‌الواح[[دول[[و‌بقرين[[ة‌التنوين‌لما‌كان‌تقييد‌النب[[أ‌بالتع[[دد‌في‌المفه[[وم‌تقيي[[د‌االطالق‌ب[[له[و‌تبديل‌موضوع‌بموضوع‌آخر؛اذ‌يصير‌مع[[ني‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌هك[[ذا:"النب[[أ‌الواحد‌ان‌جائكم‌به‌فاسق"و‌مفهومه‌يص[[ير"النب[[أ‌الواح[[د‌ان‌لم‌يجئكم‌به‌فاسق"و‌هذا‌ال‌يمكن‌تقييده‌بمجيئ‌عادلين؛اذ‌يص[[يره[[ذان‌نب[[أين،في[[ورد‌علي[[ه‌بان[[ه‌خالف‌ظ[[اهر‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌ول[[و‌بقرين[[ةالتعلي[[ل؛اذ‌المقصود‌من"نبأ"في‌اآلية‌هو‌المطلب،و‌الخبر‌بلحاظ‌اس[[م‌المص[[دري‌ال‌بلحاظ‌المصدري‌و‌المخبر‌كما‌يقال‌بالفارس[[ي:"اگ[[ر‌مطل[[بي‌را‌ي[[ك‌فاسق‌آورد‌تفحص‌كنيد‌ولي‌اگر‌همان‌مطلب‌را‌دو‌نفر‌و‌ي[[اس[[ه‌نف[[ر‌آوردن[[د‌تفحص‌الزم‌نيس[[ت"،ول[[ذا‌يق[[ال:"نب[[أ"ول[[وج[[اءب[[ه‌اش[[خاص‌متعدده،و‌هكذا‌يقال‌هذا‌المطلب‌الواحد‌جاء‌به‌اشخاص‌كثيرون،و‌لذا
يمكن‌تقييده.هذا‌كله‌بناء‌علي‌داللة‌آية‌النبأ‌‌بالمفهوم‌الشرط.مفهوم الوصف:
و‌اما‌الوجه‌الثاني‌في‌كيفية‌دالل[ةاآلي[ة‌علي‌حجي[ةخ[بر‌الواح[[د‌و‌ه[وداللتها‌بمفهوم‌الوصف‌فيمكن‌تقريره‌بوجوه:
الداللة‌بلحاظ‌مفهوم‌الوصف‌بناء‌علي‌القول‌بمفهوم‌الوص[[ف االول:مطلقا‌سواء‌كان‌وصفا‌معتمدا‌علي‌موصوفه‌مثل‌م[[ا‌اذا‌ق[[الالم[[ولي
تجب‌الزكاة‌في‌الغنم‌السائمة‌ام‌ال‌مثل‌المقام.انه‌قد‌ذكر‌في‌محله‌عدم‌المفهوم‌للوصف‌مطلقا. و فيه؛م[[ا‌قال[[ه‌الس[[يد‌الص[[در‌رحم[[ةالل[[ه‌علي[[ه‌مندالل[[ةاآلي[[ة‌عليالثاني:
المفهوم‌بالوصف‌بالخصوص‌في‌المقام‌اذا‌اآلية‌بمفهوم‌الوص[[فت[[دل‌علي‌انتفاء‌ش[[خص‌الحكم‌المحم[[ول‌في‌اآلي[[ة‌بانتف[[اء‌الوص[[ف‌بق[[انون
226
احترازية‌القيود.و‌ال‌احتمال‌لشخص‌حكم‌آخر‌ب[[ل‌انتف[[اء‌الش[[خص‌فيالمقام‌مالزم‌النتفاء‌السنخ.
وتوضيحذلك؛انه‌اذا‌قال‌المولي:"ان‌جاءكم‌فاس[[ق‌بنب[[أ‌فت[[بينوا"فال‌شبهة‌في‌انتفاء‌شخص‌وجوب‌التبين‌المجع[[ول‌في‌المحم[[ول‌والج[[زاء بانتفاء‌عنوان‌الفاسق‌و‌اال‌يلزم‌عدم‌كون‌قيد"فاسق"احترازي[[ا‌و‌دخيال في‌الحكم‌وهذا‌خالف‌ظاهر‌القيد؛النه‌يلزم‌من‌عدم‌دخالته‌كونه‌لغ[[وا
و‌علي‌هذا‌شخص‌هذا‌الوجوب‌قد‌انتفي‌قطعا.ثم‌قال‌ان‌انتفاء‌شخص‌الحكم‌في‌المقام‌مساوق‌النتفاء‌سنخ‌الحكم‌اذ‌ال‌يحتمل‌جعل‌آخر‌لوجوب‌التبين‌الن‌موضوع‌ذلك‌الجعل‌ام[[ا‌يك[[ون‌طبيعي‌النبأ‌او‌خصوص‌نبأ‌العادل‌وفي‌كليهما‌محذور؛ام[[ا‌االول‌فالن[[هل[[و‌جع[[ل‌وج[[وب‌الت[[بين‌علي‌ط[[بيعي‌النب[[أ‌ثم‌جع[[ل‌وج[[وب‌آخ[[ر‌علي‌خصوص‌نبأ‌الفاسق‌للزم‌اللغوية‌من‌الجعل‌الثاني،واماالث[[اني‌فلع[[دم‌احتمال‌كون‌خبر‌العادل‌بما‌هو‌عادل‌موجبا‌لوجوب‌التبين‌اذ‌العدالة‌لو
لم‌تؤثر‌في‌عدم‌التبين‌فال‌تؤثر‌في‌وجوبه‌قطعا.هذا‌الوجه‌ايضا‌مخدوش؛اذ‌يمكن‌جعل‌واحد‌علي‌ط[[بيعي‌النب[[أ‌ولكن
لكن‌في‌مقام‌االثبات‌اظهر‌حصة‌منه‌للتنبيه‌علي‌فسق‌الوليد،بال‌دخل‌في‌الحكم‌و‌الجعل‌في‌مقام‌الثب[[وت،وفيه[[ذا‌التنبي[[ه‌فائ[[دة؛والس[[ر‌في‌ذلك‌ان[[ه‌يمكن‌للش[[ارع‌ان‌يجع[[ل‌وج[[وب‌الت[[بين‌لمطل[[ق‌النب[[أم[[ع‌انالعقالء‌يجعلونه‌لخصوص‌نبأ‌الفاسق‌والشارع‌في‌مقام‌االثبات‌اظه[[ر‌حص[[ة‌من‌الجع[[ل‌لتفهيم‌ان‌ه[[ذا‌الم[[ورد‌من‌الم[[وارد‌ال[[تي‌يجب‌فيه[[ا
التبين‌عندكم‌ايضا،و‌لذا‌يكون‌اوقع‌في‌النفوس‌لردعهم‌عن‌العمل.من‌ان[[ه‌تع[[الي‌ام[[ر‌ب[[التثبتس[رهقدس‌ما‌قاله‌الشيخ‌االعظم‌الثالث:
عند‌اخبار‌الفاسق‌و‌قد‌اجتمع‌في[[ه‌وص[[فان‌ذاتي‌و‌عرض[[ي‌و‌ه[[و‌خ[[بر‌‌هو‌اناطة‌التبين‌بكونه‌خبر‌فاسق‌الاآليةالواحد‌و‌خبر‌الفاسق،و‌ظاهر
خبر‌واحد‌للمناسبة‌و‌االق[[تران؛اذ‌الفس[[ق‌يناس[[بع[[دم‌القب[[ول‌و‌من‌‌يستفاد‌عدم‌صالحيةاآليةاناطة‌وجوب‌التبين‌علي‌كونه‌خبر‌فاسق‌في
الوصف‌الذاتي‌للتعليل،و‌اال‌لوجب‌االستناد‌اليه‌لحص[[وله‌قب[[ل‌حص[[ولالوصف‌العرضي‌و‌يكون‌الحكم‌قد‌حصل‌قبل‌حصول‌العرضي.
ان‌وجوب‌االستناد‌الي‌الوص[[ف‌ال[[ذاتي‌دون‌العرض[[ي‌لحص[[ولو فيه؛و‌عقال‌اذا‌حص[[ل الحكم‌قبل‌حص[[ول‌وص[[ف‌العرض[[ي‌انم[[ايص[[ح‌عرف[[ا‌الوصف‌الذاتي‌قبل‌العرضي‌زمانا‌و‌اما‌اذا‌حص[[ال‌مع[[ا‌و‌كان[[اص[[الحين‌للعلية‌‌فالبأس‌عقال‌في‌االستناد‌الي‌كل‌واح[[د‌منهم[[ا،نعم‌يمكن‌ادع[[اء‌لزوم‌االستناد‌الي‌الوصف‌الذاتي‌عرفا‌و‌عقالئيا؛اذ‌لو‌كان‌مج[[رد‌ك[[ون‌الخبر‌خبرا‌واحدا‌مقتضيا‌للتبين‌و‌التثبت‌فال‌وج[ه‌عرف[ا‌الناطت[ه‌بكون[ه‌خبرا‌فاسقا‌و‌لكن‌يمكن‌الجواب‌ايضا‌بما‌قلنا‌سابقا‌من‌ان‌مجرد‌كون‌الخبر‌واحدا‌وان‌كان‌يكفي‌لعدم‌الحجية‌‌و‌لزوم‌التبين‌عن[[د‌الش[[ارع‌اال‌انه‌علق‌وج[[وب‌الت[[بين‌في‌الكالم‌علي‌خ[[بر‌الفاس[[ق؛الن‌هذاالوص[[ف[[ه‌به[[ذا‌التعلي[[ق العرضي‌مقتضيا‌للزوم‌التبين‌عن[[د‌العقالء‌و‌الش[[ارع‌نب
227
علي‌فسق‌الوليد‌و‌بيان‌لزوم‌الفحص‌ح[[تي‌عن[[دكم‌و‌ل[[ذا‌يك[[ون‌اوق[[عفي‌النفوس‌لردعهم‌عن‌العمل.
في‌تب[[يين‌كالم‌الش[[يخس[رهق[[دس‌ما‌قاله‌المحقق‌االص[[فهاني‌الرابع:في‌المق[[ام‌بحيث‌يك[[ون‌دليال‌علي‌المطل[[وب‌من‌ان‌العل[[ة‌لوج[[وب‌التبيين‌اما‌مجرد‌الخبرية،او‌هي‌م[[ع‌الفس[[ق‌باالش[[تراك،اوك[[ل‌منهم[[ا
في‌دخ[[لاآليةمس[[تقال،اومج[[رد‌فس[[ق‌المخ[[بر،االول‌ينفي‌بظه[[ور‌‌الفس[[ق‌في‌وج[[وب‌الت[[بين،والث[[اني‌يثبت‌المطل[[وب‌النتف[[اء‌المعل[[ول‌بانتف[[اء‌بعض‌اج[[زاء‌علت[[ه،وام[[ا‌احتم[[ال‌قي[[ام‌خصوص[[ية‌‌أخ[[ري‌مث[[ل‌العدال[[ة‌‌مق[[ام‌الفس[[قفيدفعه‌قاع[[دة‌الواح[[د؛اذ‌اليمكن‌عقال‌ص[[دور‌الواح[[[د‌من‌الكث[[[ير،و‌اليمكن‌دخال[[[ة‌‌الفس[[[ق‌بخصوص[[[ه‌و‌العدال[[[ة
؛اذ‌بيان‌الخبرية‌اآليةبخصوصها‌في‌الحكم،و‌االحتمال‌الثالثمناف‌لظاهر‌علي‌هذا‌االحتمال‌مغن‌عن‌الفسق.
بقي االشكاالن:ه[[ذا‌كل[[ه‌في‌االش[[كاالت‌ال[[تي‌ت[[رد‌علي‌خص[[وص‌آي[[ةالنب[[أ‌و‌بقي‌االشكاالن‌علي‌جمي[[ع‌ادل[[ةحجي[[ةخ[[بر‌الواح[[د:اح[[دهما‌ان[[ه‌يل[[زم‌من‌حجيته‌عدم‌حجيته‌لشمولها‌االجماع‌المدعي‌من‌قبل‌الس[[يد‌المرتض[[ي‌علي‌عدم‌حجية‌خبر‌الواحد،ثانيهم[[ا:االش[[كال‌في‌ش[[مولها‌لالخب[ار‌م[[ع
الواسطة‌‌و‌هي‌المهم‌لنا‌في‌المقام.عليه:سرهقدس؛فقد‌اورد‌السيد‌الخوئي‌اما االشكال االول
اوال:ان‌خبر‌السيد‌حدسي‌و‌قد‌تقدم‌في‌بحث‌االجماع‌المنقول‌ان[[ه‌المالزمة‌‌بين‌حجية‌‌الخبر‌الحسي‌و‌الخبر‌الحدسي.
ان‌قلت:ان‌دليل‌الحجية‌يشمل‌ما‌نقل[ه‌الس[يد‌من‌فت[اوي‌االص[حاب‌و‌حيث‌انه‌ينقل‌ضرورة‌المذهب.عليه‌السالمهو‌مالزم‌لرأي‌االمام
قلت:انا‌نقطع‌ببطالن‌نقل‌السبب‌و‌انه‌اليكون‌عدم‌حجية‌‌خبر‌الواح[[د‌مذهب‌جميع‌االصحاب‌المتقدمين‌علي‌الس[[يد‌و‌ال‌اق[[ل‌من‌االطمئن[[ان
بذلك.ثانيا:بان‌نقله‌معارض‌بنقل‌الشيخ‌االجماع‌علي‌حجية‌‌الخبر‌فيسقطان؛الن‌ادل[[ة‌الحجي[[ةغ[[ير‌ش[[املة‌للمتعارض[[ين؛لع[[دم‌امك[[ان‌التعب[[د
بالمتناقضين.ولكن‌هذا‌االي[[راد‌غ[ير‌ت[ام؛والوج[ه‌في‌ذل[ك‌ان‌خ[بر‌الس[يد؛كم[[ا‌ان[ه‌معارض‌مع‌خبر‌الشيخ‌فكذلك‌معارض‌م[[ع‌اخب[[ار‌اآلح[[اد‌األخ[[ر؛مثال‌اذا‌قال‌شخص:"اعمل‌بما‌نقل‌مني‌اليك"،ثم‌نقل‌منه‌انه‌ق[[ال:"ال‌تعم[[ل‌بما‌نقل‌مني"و‌نقل‌منه‌شخص‌آخر"اعمل‌بما‌نقل‌م[[ني"ونق[[ل‌من[[ه‌اشخاص‌آخ[[رين‌مط[[الب‌آخ[[ر‌فان[[ه‌يص[[ير‌جمي[[ع‌االخب[[ار‌متعارض[[ات‌ال
خصوص‌خبرين.وثالث[[ا:بان[[ه‌يس[[تحيل‌ش[[مول‌ادل[[ة‌الحجي[[ة‌لخ[[بر‌الس[[يد؛اذ‌يل[[زم‌من‌وجوده‌عدمه؛النه‌لو‌كان‌خبر‌السيد‌حجة‌لزم‌منه‌عدم‌حجية‌ك[[ل‌خ[[بر‌غير‌علمي‌و‌بما‌ان‌خبر‌السيد‌بنفسه‌غير‌علمي‌ل[[زم‌كون[[ه‌غ[[ير‌حج[[ة
228
فيلزم‌من‌حجية‌خبر‌الس[يد‌ع[[دم‌حجيت[[ه،وم[[ال[زم‌من‌وج[وده‌عدم[[همحال؛بداهة‌استحالة‌اجتماع‌النقيضين.
و‌هذا‌االيراد‌ايضا‌غير‌ت[[ام؛والوج[[ه‌في‌ذل[[كان[[هاليش[[مل‌لنفس‌ه[[ذا‌الخبر‌لهذا‌المحذور‌و‌يشمل‌سائر‌االخبار؛اذ‌شمول‌ادل[ة‌الحجي[[ةنق[[ل‌السيد‌االجماع‌علي‌عدم‌حجية‌خ[[بر‌الواح[[د‌لنفس‌ه[[ذا‌النق[[ل؛اي‌نق[[ل‌اجماعه‌علي‌ع[[دمها‌يك[[ونب[[االطالق‌و‌يحت[[اج‌الي‌مق[[دمات‌الحكم[[ة‌و‌نفس‌هذا‌المحذور؛اي‌استلزام‌شمولها‌عدم‌شمولها‌تكون‌قرينة‌علي‌عدم‌الشمول‌وتوضيح‌ذلك‌ان‌هذا‌االجماع‌انعقد‌علي‌عدم‌حجية‌جميع‌اخبار‌اآلحاد‌و‌منها‌نفس‌نقل‌هذا‌االجماع‌من‌السيد‌و‌بع[[دم[[ا‌قلن[[ا‌ان‌نفس‌هذا‌الخبر‌ال‌يشمل‌نفسه‌بل‌نقل‌االجماع‌علي‌عدم‌حجي[[ةس[[ائر‌االخبار‌فال‌بأس‌من‌شمول‌ادلة‌الحجية‌هذا‌الخبر‌و‌ال‌يلزم‌من‌وج[[وده‌عدمه‌واما‌ع[[دمش[[مول‌نق[[ل‌االجم[[اع‌نفس‌ه[[ذا‌النق[[ل‌لع[[دم‌تمامي[[ة‌مقدمات‌الحكمة،بل‌يرد‌عليه‌نفس‌ما‌اورده‌قدس‌س[[رهرابعا‌من‌ان[[ه‌دار‌االمر‌بين‌شمول‌هذا‌االجماع‌نفس‌نقل‌السيد‌او‌غ[[يره‌من‌االخب[[ار‌فاذا‌شمل‌هذا‌الخبر‌نفسه‌يل[[زم‌من‌ش[[مول‌دلي[[ل‌الحجي[[ةه[[ذا‌الخ[[بر‌عدم‌شمول‌هذا‌الخبر،ولكن‌اذا‌لم‌يشمل‌ه[[ذا‌الخ[[بر؛اي‌نق[[ل‌االجم[[اع‌نفسه‌فال‌يلزم‌المحذور،و‌الحق‌عدم‌الشمول؛اذ‌لو‌شمل‌ه[[ذا‌االجم[[اع‌نفس[[ه‌يل[[زم‌تخص[[يص‌االجم[[اعب[[االكثر؛الن‌مقتض[[ي‌ش[[مول‌االجم[[اع‌لنفسه‌تخصيص‌االجماع‌بسائر‌االخبار‌و‌هو‌ش[[نيع،و‌مث[[له[[ذا‌االجم[[اع‌مثل‌كالم‌االغريقي‌حينما‌يقول"كل‌خبري‌كاذب"حينم[[ا‌استش[[كل‌علي‌المنطق‌بان‌اساسه‌علي‌بطالن‌استحالة‌اجتماع‌نقيضين،و‌استدل‌بهذا‌الكالم‌علي‌جواز‌اجتماع‌النقيضين،و‌مضي‌هذا‌البحث‌مفصال‌في‌بحث
حجية‌الظواهر.و‌رابعا:بان‌دليل‌الحجية‌غير‌شامل‌لخ[[بر‌الس[[يد‌قطع[[ال[[دوران‌االم[[ر‌بين‌دخول‌خبر‌السيد‌في‌ادلة‌الحجية‌و‌خروج‌ما‌عداه‌و‌بين‌العكس؛و
الثاني‌هو‌المتعين؛لوجهين:االول:الن‌االول‌يستلزم‌ابشع‌انواع‌تخص[[يص‌االك[[ثر‌المس[[تهجن‌و‌ه[[و
خروج‌تمام‌االفراد‌عن‌تحت‌العام‌اال‌فردا‌واحدا.والثاني:هو‌بيان‌احد‌النقيضين‌بذكر‌النقيض‌اآلخر‌اي‌بيان‌عدم‌حجي[[ة
الخبر‌بعنوان‌حجية‌الخبر.ان‌قلت:ان‌شمول‌دليل‌الحجية‌لخبر‌السيد‌ال‌يستلزم‌تخصيص‌جمي[[ع‌اخبار‌اآلحاد‌بل‌يستلزم‌تخصيص‌اخبار‌اآلحاد‌التي‌تنقل‌بعد‌نقل‌الس[[يد‌ال‌االخبار‌التي‌نقلت‌قبال‌اذ‌االجماع‌يشمل‌االخبار‌من‌حين‌تحق[[ق‌نق[[ل
االجماع‌و‌لذا‌ال‌يوجب‌التخصيص‌المستهجن.قلت:اوال:ان‌المحكي‌بخبر‌السيد‌عدم‌حجية‌ط[[بيعي‌خ[[بر‌الواح[[د‌في الشريعة‌ال‌خصوص‌االخبار‌المتأخرة‌فنفس‌خبر‌السيد‌وان‌كان‌متأخرا‌اال‌ان‌مدلوله‌هو‌عدم‌حجية‌جميع‌االخبار؛كم[[ا‌اذا‌ورد‌ح[[ديث‌في‌حكم‌الشك‌بين‌الثالث‌و‌االربع‌فانه‌وان‌ك[[ان‌ص[[در‌في‌زم[[ان‌اله[[ادي‌علي[[ه
229
السالم‌مثال‌اال‌ان‌مفاده‌ه[[والحكمالش[[رعي‌من‌اول‌الش[[ريعة،وثاني[[ا:بعدم‌الفرق‌بين‌االخبار‌المتقدمة‌و‌المتأخرة.
علي‌هذا‌االشكال‌بان‌ادلة‌الحجي[[ةسرهقدس‌و‌اورد‌المحقق‌العراقي‌‌ال‌تشمل‌هذا‌االجماع‌المنقول؛اذ‌لو‌شملت‌سائر‌االخبار‌لقطعنا‌بحجي[[ةخ[[بر‌الواح[[دول[[ذا‌يخ[[رج‌خ[[بر‌الس[[يد‌عن‌دلي[[ل‌الحجي[[ة‌موض[[وعا؛اذ‌موضوعه‌هو‌الخبر‌الذي‌يحتمل‌مطابقته‌مع‌الواقع،و‌مع‌القط[[ع‌بحجي[[ة‌سائر‌االخبار‌اآلحاد‌نقطع‌بعدم‌مطابقة‌هذا‌الخبر‌م[[ع‌الواق[[ع‌و‌ببطالن[[ه‌بخالف‌ما‌اذا‌شملت‌هذا‌الخبر‌دون‌سائر‌االخب[[ار؛الن[[ه‌بع[[د‌الش[[مول‌ال‌نقطع‌بكذب‌س[[ائر‌االخب[[ار؛مثال‌اذا‌ورد‌ح[[ديث‌في‌وج[[وب‌ال[[دعاء‌عن[[د‌رؤية‌الهالل‌وش[[مل‌دلي[[ل‌الحجي[[ةخ[[بر‌الس[[يد‌فال‌نقط[[ع‌بع[[دموج[[وب‌الدعاء‌و‌بكذب‌هذا‌الخبر‌بخالف‌العكس‌و‌لذا‌يصير‌المق[[ام‌من‌م[[وارد
الدوران‌بين‌التخصيص‌و‌التخصص‌و‌الثاني‌مقدم.عليه[[ذاالوج[[ه‌ب[[ان‌تق[[ديمس[[رهق[[دسو‌لكن‌اورد‌الس[[يد‌الخ[[ويي
التخص[[ص‌علي‌التخص[[يص‌انم[[اه[[و‌في‌خص[[وص‌ب[[اب‌المعارض[[ة‌بين‌الدليلين‌سواء‌كان‌التن[[افي‌بين‌م[[دلوليهما‌بال[ذات‌كم[[ا‌اذا‌دل‌اح[[دهما‌علي‌وجوب‌شيء‌و‌اآلخر‌علي‌عدم‌وجوبه‌او‌بالعرض‌كما‌اذا‌دل‌دليل‌علي‌وجوب‌صلوة‌الجمعة‌و‌اآلخر‌علي‌وجوب‌صلوة‌الظهر‌و‌بالجمل[[ة اذا‌وق[[ع‌التع[[ارض‌بين‌دليلين‌او‌اص[[لين‌وك[[ان‌االخ[[ذ‌باح[[دهما‌موجب[[ا‌لخروج‌اآلخر‌فه[[ومق[[دم‌كتق[[دم‌االص[[ل‌الس[[ببي‌علي‌المس[[ببي؛مث[[ل‌تقدم‌استصحاب‌بقاء‌الطهارة‌في‌الم[[اء‌علي‌استص[[حاب‌بق[[اء‌نجاس[[ة‌الثوب‌المغسول‌به؛حيث‌ان‌استصحاب‌بق[[اء‌الطه[[ارة‌في‌الم[[اء‌يرف[[ع‌الشك‌عن‌نجاسة‌الثوب‌بخالف‌استصحاب‌بقاء‌نجاس[[ةالث[[وب‌فان[[ه‌ال‌يرفع‌الشك‌عن‌طهارة‌الماء،و‌هذا‌بخالف‌المقام‌حيث‌انه‌ال‌تنافي‌بين‌خبر‌السيد‌و‌غيره‌من‌االخب[[ار‌ال‌بال[[ذات‌و‌ال‌ب[[العرض؛اذ‌ال‌مناف[[اة‌بين‌عدم‌حجية‌غير‌خبر‌السيد‌و‌بين‌وجوب‌شيء‌و‌حرمت[[ه‌مم[[اه[[و‌مف[[اد‌اخبار‌آخر‌و‌ال‌علم‌اجمالي‌بعدم‌مطابقة‌احدهما‌مع‌الواقع‌اذ‌يمكن‌ان‌ال‌يكون‌خبر‌الواحد‌حجة‌و‌مع‌ذلك‌كان‌مفاد‌االخبار‌مطابقا‌مع‌الواق[[ع
و‌ثبت‌في‌الشريعة.نعم‌انما‌التنافي‌بينهما‌من‌حيث‌شمول‌دليل‌الحجية‌لهما‌و‌لذا‌ال‌وجه‌في‌المقام‌لتقدم‌التخصص‌علي‌التخصيص،بل‌المتعين‌في‌المق[[ام‌ه[[و
عدم‌حجية‌خبر‌غير‌السيد‌اذ‌خبر‌السيد‌قرينة‌علي‌التخصيص. و‌بعبارة‌اخري‌كان‌خبر‌السيد‌شارحا‌للمراد‌من‌العموم‌فيكون‌حاكما‌علي‌اصالة‌العموم‌و‌نظير‌المقام‌ما‌اذا‌وردت‌رواية‌دالة‌علي‌وج[[وب‌شيء‌و‌وردت‌رواي[[ة‌اخ[[ري‌دال[[ةعليع[[دم‌حجي[[ة‌الرواي[[ة‌االولي‌و‌ال‌شك‌في‌هذا‌المثال‌من‌االخذ‌بالرواي[ةالثاني[ة،و‌ان‌ل[زم‌من[[ه‌تخص[يص‌دليل‌حجية‌خبر‌الواحد؛الن‌الرواية‌الثانية‌شارحة‌الدلة‌الحجي[[ة‌و‌قرين[[ة
عرضية‌علي‌المراد‌منها.في‌ثالث‌نقطة:سرهقدس‌و‌تتلخص‌كلماته
230
النقطة‌االولي:هي‌عدم‌كون‌المقام‌من‌صغريات‌تقدم‌التخصص‌عليالتخصيص.
النقطة‌الثانية:هي‌كون‌خبر‌السيد‌قرينة‌عرضية‌علي‌التخصيص.العم[[وم‌او‌االطالق‌فياص[[الةالسيد‌حاكم[[ا‌عليخبركونالنقطة‌الثالثة:هي
الحجية‌و‌شارحا للمراد‌منها.ادلة‌ولكن‌في‌النقاط‌الثالثة‌ما‌ال‌يخفي:
اما‌النقطة‌االولي،ففيها‌انه‌ال‌وجه‌النحص[[ار‌ص[[غريات‌تق[[دم‌التخص[[ص‌علي‌التخصيص‌في‌مورد‌تعارض‌الدليلين‌اما‌بال[[ذات‌او‌ب[[العرض‌ح[[تي‌يخرج‌المقام‌منها،بل‌اذا‌كان‌بين‌الدليلين‌تعارض‌بلحاظ‌دلي[[ل‌الحجي[[ة بحيث‌شمول‌دليلها‌الح[[دهما‌ي[[وجب‌خ[[روج‌اآلخ[[ر‌موض[[وعا‌و‌تخصص[[ا
-ق[[دسي[[وجب‌التق[[دم‌بعين‌المن[[اط‌والمالك‌و‌الادري‌لم[[اذا‌خص[[ص‌مورده‌بما‌اذا‌كان‌بين‌الدليلين‌تعارض.سره
وام[[ا‌النقط[[ةالثاني[[ة،ففيه[[ا‌ان‌خ[[بر‌الس[[يد‌ليس‌قرين[[ة‌عرفي[[ة‌علي‌التخص[[[يص؛اذ‌يل[[زم‌تخص[[[يص‌االك[[[ثر‌او‌يل[[زم‌من‌التخص[[[يص‌ع[[دم‌التخص[[يص؛الن‌دلي[[ل‌الحجي[[ة‌لو‌ش[[ملت‌خ[[بر‌الس[[يد‌فحيث‌ك[[ان‌خ[[بر‌السيد‌يشمل‌نفسه‌ايضا‌يلزم‌عدم‌الشمول‌و‌مع‌ع[[دم‌الش[[مول‌يبقي‌بقية‌االخبار‌تحت‌دليل‌الحجية،و‌اليقاس‌المقام‌بما‌اذا‌ورد‌دليل‌خاص‌علي‌عدم‌حجية‌الرواية‌االولي؛اذ‌المحذور‌في‌تخص[[يص‌دلي[[ل‌الحجي[[ة‌بعد‌شمول‌هذه‌الرواية‌‌بغير‌الرواية‌‌االولي،بخالفالمقام؛كما‌قلنا.
اما‌النقط[[ةالثالث[[ة؛ففيه[[ا‌ان[[ه‌القرين[[ة‌‌علي‌ك[[ون‌خ[[بر‌الس[[يد‌ش[[ارحا‌للمراد‌من‌ادلة‌الحجية؛اذ‌ليس‌مفاده‌ان‌المراد‌من‌ادلة‌‌الحجية‌ه[[ذا‌الخبر‌فقط‌دون‌غيره،بل‌غاية‌مف[اد‌خ[بر‌الس[يد‌ه[وع[دم‌حجي[ةخ[بر‌الواحد‌و‌يصير‌معارضا‌مع‌ادل[[ة‌الحجي[[ة؛كم[[ا‌اذا‌ف[[رض‌ان‌خ[[بر‌الس[[يد‌صدوره‌قطعي‌ال‌من‌ناحية‌دليل‌حجية‌خبر‌الواحد‌فهو‌كم[[ايع[[ارض‌م[[ع‌ادلة‌الحجية،فكذلك‌في‌المق[[ام‌بع[[د‌الش[[مول.ه[[ذا‌كل[[ه‌في‌االش[[كال
االول.االشكال الثاني:
االشكال‌الثاني‌علي‌ادله‌حجي[[ةخ[[بر‌الواح[[ده[[وع[[دمش[[مولها‌الخب[[ار؛كخ[بر‌الش[يخ‌عنعلي[[ه‌الس[الماآلحاد‌م[ع‌الواس[[طة‌‌الي‌ق[[ول‌االم[[ام
المفيد‌عن‌الصدوق‌عن‌ابيه‌عن‌محمد‌بن‌احم[[د‌بن‌يح[[يي‌العط[[ار‌عنالصفار‌عن‌االمام‌عليه‌السالم،و‌قد‌يقرر‌هذا‌االشكال‌بوجهين:
الوجه االول: ان[[ه‌يل[[زم‌من‌ش[[مول‌دلي[[ل‌الحجي[[ة‌لخ[[بر‌الش[[يخ‌مثالسره.قدساتحاد‌الحكم‌والموضوع؛كما‌قال‌صاحب‌الكفاية
و‌توضيحه؛انه‌ال‌معني‌لوجوب‌تصديق‌الخبر‌اال‌ترتيب‌آث[[ار‌المخ[[بر‌ب[[ه‌علي‌هذا‌الخبر؛مثال‌اذا‌نقل‌زرارة‌عن‌االمام‌عليه‌السالم‌حرمة‌شرب‌الخمر‌يكون‌معني‌وجوب‌التصديق‌ترتيب‌حرم[[ةش[[ربالخمر‌علي‌خ[[بر‌زرارة،و‌هذا‌غير‌معقول‌في‌المقام؛اذ‌المخبر‌به‌بخ[[بر‌الش[[يخ‌ليس‌اال‌خبر‌المفيد،و‌ال‌اثر‌شرعي‌لخبره‌اال‌وجوب‌التصديق‌و‌الحجي[[ة،وهم[[ا
231
يثبتان‌بنفس‌هذا‌الجعل،و‌لذا‌يلزم‌ان‌يصير‌م[[ا‌يك[[ون‌حكم[[ا‌في‌نفسهذا‌الجعل‌موضوعا‌لنفس‌هذا‌الجعل.
و‌بعبارة‌أخري‌يكون‌الموضوع‌في‌ه[[ذا‌الجع[[له[[و‌المخ[[بر‌ب[[ه‌و‌االث[[ر‌الشرعي‌له‌حتي‌يحكم‌بهذا‌الجعل‌ترتب‌االثر‌الشرعي‌علي‌المخبر‌به‌و‌الب[[د‌ان‌يف[[رض‌االث[[ر‌م[[ع‌غض‌النظ[[ر‌عن‌الحكم‌و‌في‌رتب[[ةس[[ابقة‌عليه؛كم[ا‌اذا‌اخ[بر‌ش[خص‌عن‌خمري[ةم[ائع‌ي[[ترتب‌علي‌خ[بره‌حرم[ة‌شرب‌ه[ذا‌الم[[ائع،وه[ذا‌االث[[ر‌غ[ير‌الحجي[[ة‌و‌وج[[وب‌التص[[ديق‌بخالف
المقام.نعم‌لو‌انشأ‌هذا‌الحكم‌ثانيا‌فال‌بأس‌في‌ان‌يكون‌الجعل‌الثاني‌بلح[[اظ
وجوب‌التصديق‌الذي‌انشأ‌و‌وجد‌بجعل‌االول.في‌مورد‌حرم[[ةش[[ربعليه‌السالم‌ال‌يقال:ان‌خبر‌زرارة‌عن‌االمام
الخمر‌ليس‌له‌اثر‌شرعي،و‌لذا‌يتوجه‌االشكال‌حتي‌لالخبار‌بال‌واسطة‌فان[[ه‌يق[[ال:نعم‌ولكن‌نفس‌المخ[[بر‌ب[[ه‌بخ[[برعلي[[ه‌الس[[الم؛عن‌االمام
زرارة؛وه[[و‌حرم[[ةش[[رب‌الخم[[ر،اث[[ر‌ش[[رعيا‌و‌حكم[[اش[[رعيا،بخالفالمقام.
ولكن‌هذا‌االشكال‌انما‌يتم‌لو كان‌دليل‌حجية‌خ[[بر‌الواح[[د‌دليال‌لفظي[[ا‌واحدا‌داال‌علي‌حجي[[ةخ[[بر‌الواح[[د‌بجع[[ل‌واح[[د،وام[[ا‌اذا‌ك[[ان‌ال[[دليل‌السيرة‌او‌كان‌الدليل‌ظ[[اهرا‌في‌جع[[ول‌متع[[ددة‌للحجي[[ة‌بحيث‌يجع[[ل
الحجية‌لكل‌خبر‌بجعل‌مستقل‌فال‌يأتي‌هذا‌االشكال.واما‌االشكال‌بناء‌علي‌جعل‌الحجية‌لخبر‌الواحد‌مطلق[[ا‌بجع[[ل‌واح[[د؛
فقد‌اجاب‌صاحب‌الكفاية‌عنه: :بان‌هذا‌االشكال‌انم[[ا‌يل[[زم‌اذا‌لم‌يكن‌القض[[ية‌طبيعي[[ة‌و‌الحكماوال
فيها‌بلحاظ‌طبيعة‌االثر،و‌اال‌ال‌يلزم‌اتح[[اد‌الحكم‌والموض[[وع؛اذ‌طبيع[[ةاالثر‌غير‌الحكم‌المجعول؛فانه‌فرد‌من‌الطبيعي.
من‌ك[[ون‌القض[[ية‌طبيعي[[ة‌ليس‌ان‌يك[[ون‌الحكمسرهقدس‌و‌مقصوده‌‌مترتبا‌علي‌طبيعة‌الموضوع‌الموجودة‌في‌الذهن‌بال‌سراية‌الي‌االفراد‌الخارجية؛كاالنسان‌نوع،بل‌المقصود‌منه‌هو‌ت[[رتب‌ك[[ون‌الموض[[وعه[[و‌طبيعة‌االثر‌بنح[[و‌الكلي‌الط[[بيعي‌ال[[ذي‌ينطب[[ق‌علي‌الخ[[ارج‌و‌يس[[ري
اليه.ثم‌قال:نعم‌ل[وك[ان‌القض[[ية‌بلح[اظ‌اف[راد‌االث[[ر‌يل[[زم‌اتح[اد‌الحكم‌و
الموضوع. :بالقطعبتحقق‌مناط‌س[[ائر‌االخب[[ار‌في‌ه[[ذا‌االث[[ر‌ايض[[ا‌و‌ان‌الو ثانيا
يشمل‌الخطاب‌بلحاظ‌هذا‌المحذور. :بعدم‌القول‌بالفص[[ل‌بين‌ه[[ذا‌االث[[ر‌و‌س[[ائر‌اآلث[[ار‌في‌وج[[وبو ثالثا
الترتيب‌لدي‌االخبار‌بموضوع‌صار‌اثره‌الشرعي‌وجوب‌التصديق‌و‌ه[[وخبر‌العدل‌و‌لو‌بنفس‌الحكم‌في‌اآلية‌بهذا‌االثر.ثم‌قال:"فافهم".
علي[[ه‌ب[[ان‌وج[[وب‌التص[[ديقسرهقدس‌و‌لكن‌اورد‌المحقق‌االصفهاني‌‌ال[[ذي‌ي[[ترتب‌علي‌نفس‌الخ[[بر‌ليس‌ه[[و‌الحكم‌المجع[[ول‌علي‌طبيع[[ة
232
الخبر‌بلحاظ‌طبيعة‌االثر؛الن‌الحكم‌المرتب‌علي‌الطبيعة‌ليس‌ش[[خص‌الحكم،بل‌هو‌س[[نخ‌الحكم‌بلح[[اظ‌س[[نخ‌االث[[ر؛اذ‌ال‌ب[[د‌ان‌يك[[ون‌الحكم‌موافقا‌مع‌الموضوع‌س[[عة‌و‌ض[[يقا‌و‌ال‌يمكن‌ان‌ي[[ترتب‌حكم‌شخص[[ي‌علي‌الوجود‌السعي‌من‌الموضوع،و‌علي‌هذا‌ما‌يترتب‌علي‌هذا‌الخبر‌بالخصوص؛اي‌الخبر‌مع‌الواسطة،ليس‌الحكم‌الش[[رعي‌المجع[[ول،ب[[ل‌المترتب‌هو‌فرد‌من‌الحكم‌الشرعي‌بالتحليل‌العقلي؛يعني‌ان‌الشارع‌اذا‌حكم‌بوجوب‌التصديق‌و‌ترتب‌ط[بيعي‌االث[ر‌علي‌ط[[بيعي‌الخ[بر‌فال‌محالة‌يحكم‌العقل‌بوجوب‌ترتب‌االثر‌الذي‌ينح[[لب[[ه‌الحكم‌الش[[رعي‌عقال‌علي‌هذا‌الخبر،و‌هذا‌الوجوب‌التص[[ديق‌العقلي‌ال[[ذي‌يك[[ون‌االث[[ر‌هو‌عين‌ما‌اقتضاه‌الحكم‌الشرعي؛اذ‌يقتضي‌الدليل‌بالتحلي[[ل‌العقلي‌الحجية‌لكل‌خبر‌و‌هذا‌اثر،و‌كذلك‌يقتضي‌ترتب‌هذا‌الحكم‌علي‌الخبر؛مثل‌ما‌اذا‌قال‌الشارع‌احل‌الله‌ال[[بيع؛فان[[ه‌يقتض[[يص[[حةه[[ذا‌ال[[بيع‌عقال‌و‌هذا‌محال؛اذ‌يلزم‌اتحاد‌الحكم‌و‌الموضوع‌بلحاظ‌حكم‌العقل‌و‌يعود‌المحذور؛هذا‌اذا‌اريد‌من‌طبيعة‌االثر‌هو‌نفس‌وج[[ود‌الطبيع[[ة؛اذا‌لوحظ‌بنحو‌الكلي‌الطبيعي،و‌اما‌اذا‌لوحظ‌الطبيعة‌‌فاني[[ة‌‌في‌افراده[[ا‌و‌الحظ‌توسط‌الطبيع[[ةافراد‌اآلث[[ار‌الش[[رعي‌و‌منه[[ا‌الحجي[[ة‌اجم[[اال‌التفصيال‌و‌امر‌بترتب‌نفس‌تلك‌اآلثار‌علي‌افراد‌الخبر‌فيعود‌المحذور.
هذا‌االشكال‌فنيا‌مدفوع‌بال‌احتياج‌الي‌كون‌الجع[[ل‌بنح[[و‌القض[[يةولكن؛والوجهفيذل[[كان[[هسرهصاحب‌الكفاية‌قدسالطبيعية؛كما‌التزم‌به
تارة‌يوج[[[د‌االش[[[كال‌بلح[[[اظ‌ع[[[الم‌الجع[[[ل،وأخ[[[ري‌بلح[[[اظ‌ع[[[الم‌المجعول،و‌اما‌بلحاظ‌عالم‌الجعل‌فاليوجد‌اتحاد‌الحكم‌و‌الموضوع؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌الموضوع‌في‌مقام‌الجع[[ل‌ليس‌وج[[وده‌الخ[[ارجي‌و‌الحقيقي،بل‌الموضوع‌هو‌وج[[وده‌الفرض[[ي،و‌يمكن‌ان‌يف[[رض‌وج[[ود‌الحكم‌قبل‌تحقق‌الحكم؛كما‌قلنا‌في‌بحث‌امك[[ان‌أخ[[ذ‌العلم‌بش[[خص‌الحكم‌في‌موض[[وع‌ذل[[ك‌الحكم،ول[[ذا‌يمكن‌للم[[ولي‌ان‌يتص[[ور‌خ[[بر‌الواحد‌و‌الحجية‌‌المحعولة‌‌فيما‌بعد‌و‌يفرض‌وجودهم[[ا‌في‌الخ[[ارج،ثم‌يجعل‌الحكم‌بال‌لزوم‌اتحاد‌الحكم‌و‌الموضوع‌و‌يمكن‌هذا‌بالنسبة‌‌الي‌كون‌االثر‌شخص‌الحجية‌المجعولة‌‌فيما‌بع[[د،فض[[ال‌عن‌ك[[ون‌القض[[يةطبيعية‌او‌محصورة‌‌كلية‌انحاللية‌‌و‌فرض‌فرد‌خاص‌منها؛كمااليخفي.و‌اما‌بلحاظ‌الفعلية‌و‌مق[[ام‌المجع[[ول‌فحيث‌ك[[ان‌الحجي[[ة‌‌منحل[[ة‌اليافراد‌متعددة‌‌بتعدد‌االخبار‌فالمحذور‌في‌شمول‌االخبار‌مع‌الواس[[طة؛
عليه‌السالماذ‌بعد‌شمول‌الدليل‌خبر‌زرارة‌الذي‌يخبر‌عن‌كالم‌االمام يصير‌خبره‌حجة‌و‌ذا‌اثر‌شرعي‌و‌حينم[[ايخ[[بر‌عبدالل[[ه‌بن‌س[[نان‌مثال‌عن‌زرارة‌فهو‌يخبر‌عن‌موضوع‌ذي‌اث[[ر‌ش[[رعي‌فيص[[ير‌حج[[ة‌و‌هك[[ذا
.سرهقدسالي‌ان‌انتهي‌االمر‌الي‌خبر‌الشيخ‌الطوسي‌‌س[[رهق[[دس‌ان‌خبر‌المفيد‌الذي‌ينقله‌الشيخ‌الطوسي‌الوجه الثاني:
اليحرز‌و‌اليثبت‌اال‌مع‌شمول‌دلي[ل‌الحجي[ةخ[بر‌الش[يخ؛اذ‌بع[د‌ثب[وت‌حجية‌‌خبر‌الشيخ‌يحرز‌خبر‌المفيد‌و‌هو‌المحق[[ق‌ل[[ه‌فكي[[ف‌يمكن‌ه[[ذا
233
الحكم)اي‌الحجية(المحقق‌لخبر‌المفيد‌تعبدا‌حكما‌له‌ايضا‌مع‌ان‌هذا‌‌عن‌الحكم. الموضوع‌اي‌خبر‌المفيد‌يثبت‌متأخرا
عنه‌ايضا‌بان‌الموضوع‌هو‌طبيعيسرهصاحب‌الكفاية‌قدسولكن‌اجاب‌‌الخبر‌ال‌االفراد‌الخارجية‌‌منه‌حتي‌يتوقف‌ثبوت[[ه‌علي‌الحكم.و‌نجيبعن[[ه‌ايضا‌بم[[ا‌اجبن[[ا‌عن‌االش[[كال‌الس[[ابق‌من‌ع[[دم‌مج[[يئ‌المح[[ذور‌ال‌في‌مقام‌الجعل‌و‌ال‌في‌مق[ام‌الفعلي[[ة؛اذ‌بع[د‌ش[[مول‌دلي[[ل‌الحجي[ةخ[بر الشيخ‌الذي‌وصل‌الينا‌بنفسه‌و‌ثبت‌حجيته‌احرز‌خبر‌المفيد‌و‌هو‌ايضا
مشمول‌لدليل‌الحجية‌‌و‌هكذا.الظاهر‌عدم‌تمامية‌الجواب؛و‌السر‌في‌ذل[[ك‌ان‌االش[[كال‌االولولكن
يأتي‌في‌خبر‌الشيخ‌و‌ما‌دونه‌غ[[ير‌زرارة،و‌االش[[كال‌الث[[اني‌ي[[أتي‌في‌خبر‌زرارة‌فما‌فوق‌غير‌خبر‌الشيخ‌و‌حيث‌كان‌دليل‌الحجية‌موض[[وعه‌هو‌الخبر‌و‌االثر‌الشرعي‌فاليمكن‌ان‌يش[[مل‌دلي[[ل‌الحجي[[ةواح[[دا‌من‌االخبار؛اذ‌ما‌هو‌المحرز‌من‌الخبر‌ال‌اثر‌ل[[ه‌و‌م[[ال[[ه‌االث[[روه[[و‌خ[[بر
زرارة‌غير‌محرز.قال‌السيد‌الصدر:انه‌يمكن‌االجابة‌عن‌شبهة‌شمول‌دلي[ل‌حجي[ةخ[بر‌الواح[[د‌لالخب[[ار‌م[[ع‌الواس[[طة‌بنح[[و‌آخ[[ر‌بحيث‌يجع[[ل‌من‌الخ[[بر‌م[[ع‌الواسطة‌‌خبرا‌بالواسطة‌‌في‌اثبات‌قول‌المعصوم‌علي[[ه‌الس[[الم؛وه[[و‌انه‌اذا‌اخبر‌الكليني‌مثال‌عن‌الصفار‌عن‌االمام‌عليه‌السالم؛ف[[ان‌خ[[بر‌الكليني‌له‌مدلول‌مطابقي‌و‌هو‌خ[بر‌الص[[فار‌و‌م[دلول‌ال[تزامي‌و‌ه[[و‌قضية‌شرطية‌و‌هي‌انه‌لو‌لم‌يكذب‌الص[[فار‌فق[د‌ق[[ال‌المعص[[وم‌علي[[ه‌الس[[الم‌ه[[ذا‌الح[[ديث،و‌نحن‌نطب[[ق‌دلي[[ل‌الحجي[[ة‌‌علي‌خ[[بر‌الكلي[[ني‌بلحاظ‌ه[[ذا‌االث[[ر‌الش[[رعي‌ال[[ذي‌ق[[ول‌االم[[ام‌علي[[ه‌الس[[الم‌ال‌بلح[[اظالمدلول‌المطابقي‌و‌هو‌خبر‌الصفار‌حتي‌يجيئ‌المحذوران‌السابقان؛ثم‌نحرز‌الشرط،و‌هو‌ع[[دم‌ك[[ذب‌الص[[فارحيث‌ان‌الص[[فار‌ام[[ا‌اخ[[بر‌واقعا‌او‌ال؛فان‌اخبر‌فهو‌اليكذب‌تعب[[دا؛ل[[دليل‌حجي[[ة‌خبر‌الثق[[ة،وان اليخبر‌فهو‌اليكذب‌وجدانا،و‌علي‌هذا‌نحرز‌الشرط،اما‌تعبدا‌او‌وجدانا،و‌بذلك‌ننتهي‌الي‌اثبات‌الجزاء‌‌الذي‌هو‌قول‌المعصوم‌عليه‌السالم.
ثم‌استشكل‌علي‌هذا‌الوجه‌باشكالين:انه[[ذه‌القض[[ية‌حيث‌ك[[انت‌مدلول[[ة‌التزامي[[ةلل[[دليل؛ايخ[[براالول:
الكلي[[ني،يك[[ون‌منوط[[ا‌و‌مش[[روطا‌بثب[[وت‌مدلول[[ه‌المط[[ابقي؛الن‌الداللة‌االلتزامي[[ة‌‌بحس[[ب‌الحقيق[[ة‌من‌دالل[[ةالم[[دلول‌علي‌الم[[دلول‌‌و‌علي‌ه[[ذا‌الب[[د‌ان‌يثبت‌في‌المرتبة‌الس[[ابقه‌خبر‌الص[[فار‌ح[[تي‌مدلول[[ه‌االلتزامي؛اي‌هذه‌القضية‌‌الش[[رطية،كي‌نتوص[[لب[[هاليق[[ول‌االم[[ام
عليه‌السالم،و‌لذا‌يعود‌المحذور.ولكن‌اج[[اب‌عن‌ه[[ذا‌االش[[كال‌ان‌اناط[[ة‌‌الداللة‌االلتزامي[[ة‌بالمطابقي[[ة‌‌ليس‌المقص[[ودمنه[[ا‌ان‌الدالل[[ة‌‌االلتزامي[[ةمش[[روطة‌بثب[[وت‌الم[[دلول‌المط[[ابقي‌وج[[دانا‌او‌تعب[[دا؛بمع[[ني‌ان[[هم[[ع‌ع[[دم‌ثب[[وت‌الم[[دلول‌المطابقي‌ال‌دالل[[ة‌التزامي[[ة‌في‌المق[[ام،ب[[ل‌المقص[[ود‌من‌االناط[[ةان
234
الداللة‌علي‌المدلول‌المطابقي‌هي‌المعيار‌و‌المناط‌و‌الحيثية‌التعليلية‌‌في‌الداللة‌‌علي‌المدلول‌االلتزامي‌م[[ع‌ك[[ون‌كلت[اال[[داللتين‌في‌ع[[رض‌واحد؛يع[[ني‌ان‌خ[[بر‌الكلي[[ني؛كم[[اي[[دل‌علي‌خ[[بر‌الص[[فار‌بالمطابق[[ة،
فكذلك‌يدل‌علي‌هذه‌القضية‌الشرطية‌التزاما.ان‌المدلول‌االلتزامي‌دائما‌هو‌الحصه‌الخاصة‌من‌الالزم‌المقي[[دالثاني:
بالملزوم،فاالخبار‌عن‌شرب‌زيد‌للسم‌اخبار‌عن‌موته‌ب[[االلتزام،ولكن الموت‌الحاصل‌من‌شرب‌السم‌ال‌مطل[[ق‌الم[[وت،وفيالمق[[ام‌ايض[[ا‌يك[[ون‌الم[[دلول‌االل[[تزامي‌متقي[[دا‌بالمط[[ابقي؛اي‌ان‌الكلي[[ني‌يخ[[بر‌بالمالزمة‌‌عن‌المعص[[وم‌علي[[ه‌الس[[الم‌علي‌تق[[دير‌ع[[دم‌ك[[ذب‌الص[[فار‌بشرط‌صدور‌االخبار‌عنه‌ال‌مطلقا‌ولو‌مع‌عدم‌اخباره‌و‌لذا‌يكون‌عدم‌كذب‌الصفار‌بالسلب‌المحمولي‌مالزما‌مع‌قول‌االمام‌علي[[ه‌الس[[الم،ال‌عدم‌كذبه‌مطلقا‌و‌ل[و‌من‌ب[[ابالس[[البة‌بانتف[اء‌الموض[[وع‌و‌ل[[ذا‌يع[[ود
المحذور‌بلحاظ‌ثبوت‌خبر‌الصفار.و‌اجاب‌عن‌هذا‌االشكال‌ايض[[ابان[[ه‌ال‌نس[[لم‌ك[[بري‌ه[[ذا‌الكالم‌اوال،و‌ثانيا‌بان‌التخصيص‌و‌التقييد‌انما‌يكون‌في‌المدلول‌االلتزامي‌يع[[ني‌ان‌الش[[رط‌يبقي‌علي‌اطالق[[ه‌غاي[[ة‌االم[[ر‌ان‌الش[[رطية‌تتقي[[د‌بنح[[و‌قي[[د
الواجب‌ال‌بنحو‌قيد‌الوجوب.و‌بعبارة‌اخري‌يكون‌المدلول‌االل[[تزامي‌ه[[و‌ان‌الص[[فار‌ل[[و‌لم‌يك[[ذب‌في‌اخب[[اره‌ال‌ان‌الص[[فار‌ل[[و‌اخ[[بر‌ولم‌يك[[ذب‌ح[[تياليك[[ون‌الش[[رط
مطلق‌عدم‌الكذب.ان‌المدلول‌االلتزامي‌لخبر‌الكليني‌ليس‌مطلق‌ع[[دم‌الك[[ذب‌وو فيه؛
لو‌من‌باب‌السالبة‌بانتفاء‌الموضوع‌و‌هذا‌مطلب‌ب[[ديهي‌و‌ل[[ذا‌اليص[[ح‌المالزمة‌بين‌مطلق‌عدم‌كذب‌الصفار‌و‌ثبوت‌قول‌االمام‌عليه‌السالم‌و‌هذا‌اوضح‌من‌ان‌يخفي،و‌بعبارة‌اخري‌انه‌لو‌اخبر‌و‌لم‌يك[[ذب‌لثبت
قول‌االمام‌عليه‌السالم.و‌اج[[ابالس[[يد‌الخ[[وييق[[دس‌س[[ره‌عن‌االش[[كال‌االول‌ال[[وارد‌علي‌حجية‌االخبار‌مع‌الواسطة‌وهو‌انه‌البد‌ان‌يكون‌للمخبر‌به‌اث[[ر‌ش[[رعي‌او‌كان‌بنفسه‌حكما‌شرعيا‌بانه‌يرد‌علي‌مسلك‌تنزي[[ل‌الم[[ؤدي‌منزل[[ة‌الواقع؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌التنزيل‌ال‌معني‌ل[[ه‌اال‌ت[[رتيب‌اث[[ر‌الم[[نزل‌عليه‌علي‌المنزل‌و‌البد‌ان‌يكون‌للمنزل‌عليه‌اثر‌شرعي‌ح[[تي‌ي[[ترتب‌علي‌المنزل،و‌ال‌يرد‌علي‌المسلك‌المخت[[ار‌من‌ان‌المجع[[ول‌في‌ب[[اب‌الط[[رق‌و‌االم[[ارات‌ه[[و‌الكاش[[فية‌و‌الطريقي[[ة؛اذ‌المجع[[وله[[و‌نفس‌الطريقية‌و‌الكاشفية‌و‌ال‌يحتاج‌الي‌النظ[[ر‌الي‌االث[[ر‌الش[[رعي‌وثبوت[[ه‌للم[[ؤدي‌و‌الم[[نزل؛نعم‌يل[[زم‌ان‌ال‌يك[[ون‌التعب[[د‌لغ[[واح[[تي‌يس[[تحيل‌صدوره‌من‌الحكم،و‌في‌ما‌نحن‌فيه‌اليكون‌التعبد‌لغوا‌لوق[[وع‌الجمي[[ع
في‌سلسلة‌اثبات‌قول‌المعصوم‌عليه‌السالم.ولكني[[[رد‌علي‌ه[[[ذا‌التق[[[ريب‌اوال:بان[[[ه‌ال‌ينتهي‌الي‌العلم‌بق[[[ول‌المعصوم‌عليه‌السالم‌و‌بالنتيجة‌الي‌العلم‌ب[[الحكم‌الش[[رعي؛والس[[ر
235
في‌ذل[[ك‌ان‌خ[[بر‌الكلي[[ني‌حيث‌اعت[[بر‌علم[[ا‌بمدلول[[ه‌فبالنتيج[[ة‌نعلم‌اعتبارا‌بخبر‌الصفار‌و‌حيث‌انه‌علم‌ايضا‌بمدلوله‌نعلم‌بقول‌المعص[[وم‌عليه‌السالم‌و‌نتيج[[ة‌نعلم‌بان[[ه‌نعلم‌ان‌االم[ام‌علي[[ه‌الس[المق[[الك[[ذا‌ولكن‌ال‌ينتج‌من[[ه‌العلم‌بق[[ول‌االم[[ام‌علي[[ه‌الس[[الم‌الن‌العلم‌ب[[العلم‌بالش[[يء‌اعتب[[ارا‌ال‌ي[[وجب‌العلم‌ب[[ذلك‌الش[[يء؛نعم‌ه[[ذا‌في‌العلم‌الوج[[داني‌ص[[حيح.وثاني[[ا:ان[[ه‌اذا‌اعت[[بر‌خ[[بر‌الكلي[[ني‌علم[[اب[[المؤدي‌في[[وجب‌خ[[بره‌العلم‌بخ[[بر‌الص[[فار،ولكن‌ال‌يش[[مله‌دلي[[ل‌الحجي[[ة؛اذ
الحجية‌كانت‌موضوعها‌هو‌الخبر‌ال‌العلم‌بالخبر.ان‌قلت:ان‌خبر‌الكليني‌اعتبر‌علم[[ا‌بخ[[بر‌الص[[فار‌بوص[[فان[[ه‌حج[[ة‌و‌منجز‌و‌معذر‌للواقع.قلت:يع[[ود‌المح[ذور؛اذ‌ال‌اث[[ر‌لخ[بر‌الص[[فار‌غ[[ير‌الحجية‌حتي‌ينجز‌و‌لكن‌المختار‌في‌المقام‌انه‌لو‌دل‌دليل‌علي‌اعتبار‌خبر‌الثقة‌و‌كان‌مطلقا‌بلحاظ‌الخبر‌بال‌واسطة‌او‌م[[ع‌الواس[[طة‌فنحن‌نأخذ‌باطالقه‌بال‌ورود‌محذور‌في‌المقام؛اذ‌ال‌دلي[[ل‌عقال‌و‌ش[[رعا‌علي‌اشتراط‌كون‌الخبر‌ذي‌اثر‌شرعي‌في‌مق[[ام‌جع[[ل‌الحجي[[ة،ب[[ل‌يمكن‌جعل‌الحجية‌‌لكل‌االخبار‌مع‌الواسطة‌‌حجية‌‌واجدة‌لمجموعها‌من‌حيث‌المجموع‌بلحاظ‌االثر‌الش[[رعي‌الواح[[د‌الم[[ترتب‌علي‌الخ[[براالول؛اي‌خبر‌زرارة‌‌او‌جعل‌الحجية‌‌لخ[[بر‌االخ[[ير؛ايخ[[بر‌الكلي[[ني‌فق[[ط‌بلح[[اظ‌االث[[ر‌الش[[رعي‌الم[[ترتب‌علي‌الخ[[براالول،و‌اآلي[[ةالنب[[أ‌او‌غيره[[اعلي
فرض‌داللتها‌تشمل‌االخبار‌مع‌الواسطة‌‌ايضا.اما‌ما‌قال‌صاحب‌الكفاية‌‌من‌القطع‌بتحق[[ق‌المن[[اط‌في‌ه[[ذا‌الخ[[بر‌و‌الفرق‌بينه‌و‌بين‌االخبار‌بالواسطة‌ف[[يرد‌علي[[ه‌بان[[ا‌النعلم‌بع[[دم‌الف[[رق‌حيث‌ان‌احتمال‌الخط[[أ‌في‌الخ[بر‌م[[ع‌الواس[[طة‌نوع[[ا‌يك[[ون‌اك[[ثر‌من‌الخبر‌بالواسطة‌‌و‌لذا‌يحتمل‌عدم‌جعل‌الحجية‌‌له.هذا‌تمام‌الكالم‌في
آية‌النبأ.اما آية النفر:
فرقةمنهمطائفةليتفقهوافيالدينو "وماكانالمؤمنونلينفرواكافةفلوالنفرمنكلهميحذرون.")التوبة: (122لينذرواقومهمإذارجعواإليهملعل
فقال‌صاحب‌الكفاية:انه‌ربما‌يستدل‌بها‌علي‌وجوه:ان‌كلمة"لع[[ل"وانك[[انتمس[[تعملة‌علي‌التحقي[[ق‌في‌معناه[[ااالول:
الحقيقي‌و‌ه[[وال[[ترجي‌االيق[[اعي‌االنش[[ائي‌اال‌ان‌ال[[داعي‌الي[[ه‌حيث‌يستحيل‌في‌حقه‌تعالي‌ان‌يكون‌هو‌الترجي‌الحقيقي‌كان‌هو‌محبوبي[[ة
التحذير‌عند‌االنذار.توضيح‌ذلك؛ظهور‌كلمة"لعل"في‌اآلية‌الشريفة‌في‌ك[[ون‌ال[[داعي‌الي‌انش[[[اء‌ال[[[ترجي‌ه[[[و‌المحبوبي[[[ة؛الن[[[ه‌اق[[[رب‌الي‌ال[[[ترجي‌الحقيقي‌المستحيل‌في‌حقه‌سبحانه‌و‌تعالي؛والوجهفيذلك؛ان‌كلمة"لعل"اما‌موضوعة‌للترجي‌الحقيقي‌و‌هو‌االمر‌المحبوب‌المتوقع‌حص[[وله،و‌اما‌موضوعة‌للترجي‌االنشائي‌االيقاعي،ولكن‌الظاهر‌من[[ه‌ان‌ال[[داعي
236
لالنشاء‌هو‌ال[[ترجي‌الحقيقي،وكي[[فم[[اك[[ان‌ف[[ان‌الظ[[اهر‌منه[[ابع[[داستحالة‌المعني‌الحقيقي‌هو‌كون‌الداعي‌هو‌المحبوبية.
انه‌لما‌وجب‌االن[[ذار‌لكون[[ه‌غاي[[ة‌للنفر‌ال[واجب؛كم[[اه[و‌قض[[ية‌الثاني:كلمة"لوال"التحضيضية‌‌وجب‌التحذر‌و‌اال‌لغي‌وجوبه.
انه‌جعل‌غاية‌لالنذار‌الواجب‌و‌غاية‌‌الواجب‌واجبة.الثالث:قد‌وقع‌فيه‌مناقشات:فاما الوجه االول؛
ما‌ذكره‌المحق[[ق‌االص[[فهاني‌من‌ان‌كلم[[ة"لع[[ل"المناقشة االولي:ليست‌موضوعة‌للترجي‌علي‌ما‌يظه[[ر‌من‌تتب[[عم[[وارد‌اس[[تعمالها‌في
نالكتاب‌و‌السنة‌و‌ا ما‌هي‌موضوعة‌لترقب‌م[[دخولها‌س[[واء‌ك[[ان‌ام[[را‌علي[[همحبوب[[اليك[[ون‌ترجي[[ا‌او‌ام[[را‌مكروه[[ا؛كم[[ا‌في‌ق[[ول‌المعص[[وم
في‌الدعاء:"لعلك‌عن‌بابك‌طردتني".السالم‌‌مع‌ذلك‌ذكر‌ان‌اآلية‌الشريفة‌تدل‌علي‌وجوب‌الح[[ذرسرهقدسو‌لكنه
و‌علي‌حجية‌قول‌المنذر؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌كلمة"لعل"كما‌قلنا‌ت[[دل‌علي‌جعل‌مدخولها‌موقع‌االحتمال‌و‌في‌معرض‌الوقوع‌واحتمال‌الحذر‌للخوف‌من‌جه[[ة‌العق[[اب‌كاش[[ف‌عن‌حجي[[ةاالن[[ذار؛اذ‌م[[ع‌قاع[[دة‌قبح‌العقاب‌بال‌بيان‌ال‌احتمال‌للعقاب‌مع‌ع[[دم‌الحجي[[ةول[[ذا‌جع[[ل‌االن[[ذار‌موجبا‌لحدوث‌الخوف‌بنحو‌االقتضاء‌دليل‌علي‌فعلية‌العقاب‌المجع[[ول
.20بمجرد‌االخبار‌عنه‌و‌يكون‌الخبر‌داال‌علي‌تنجز‌العقاب‌المجعولو‌لكن‌استشكل‌علي‌المحقق‌االصفهاني‌بوجهين:
االول:ما‌اورده‌السيد‌الصدر‌من‌ان‌مج[[رد‌احتم[[ال‌وق[[وع‌الخ[[وف‌من‌جهة‌العق[[اب‌ال‌ي[[دل‌علي‌حجي[[ةاالن[[ذار؛اذ‌لع[[ل‌احتم[[ال‌العق[[اب‌في‌مورد‌االنذار‌من‌جهة‌احتمال‌حصول‌العلم‌من‌قول‌المن[[ذر‌ال‌مطلق[[ا؛و‌لذا‌كان‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌تك[[ون‌هك[[ذا"لعلهم‌يعلم[[ونفيح[[ذرون"،ول[[ذا‌التكون‌اآلية‌دالة‌علي‌المدعي‌مع‌الغض‌عن‌داللته‌علي‌محبوبية‌‌الحذر
؛كما‌ادعاه‌المحقق‌االصفهاني.و‌توضيح‌ذلك‌ان‌كلمة"لعل"و‌ان‌تدل‌علي‌احتمال‌وقوع‌مدخولها؛اي‌احتمال‌وقوع‌الح[[ذر‌من‌الن[[اس‌و‌ان‌احتم[[ال‌الح[[ذر‌و‌ان‌لم‌يمكن‌اال‌مع‌احتمال‌العقاب،ولكن‌يمكن‌فرض‌احتمال‌العقاب‌من‌جهة‌احتم[[ال‌حصول‌العلم‌من‌ق[[ول‌المن[[ذر،و‌ان‌العلم‌حج[[ة‌ال‌من‌جهة‌حجي[[ةق[[ول
المنذر؛كما‌قال‌المحقق‌االصفهاني.ان‌قلت:ان‌كلمة"لع[[ل"ت[[دل‌علي‌ك[[ون‌م[[دخولهافي‌مظ[[ان‌الوق[[وع‌و‌ترقب‌وقوعه‌و‌ال‌ظن‌و‌الترقب‌لحص[[ول‌العلم‌من‌ق[[ول‌المن[[ذر،ب[[ل‌يحتمل‌ض[[عيفا‌حص[[ول‌العلم‌من‌ق[[ول‌المن[[ذر،ول[[ذا‌اليص[[ح‌ان‌يك[[ون
ترقب‌الحذر‌بجهة‌حصول‌العلم. قلت:ان‌كلمة"لعل"ت[[دل‌علي‌احتم[[ال‌وق[[وع‌الم[[دخول‌و‌ل[[و‌احتم[[اال‌ضعيفا؛كما‌يشهد‌به‌موارد‌استعمالها؛مثل‌ان‌يقال:"التنم‌في‌السيف‌في‌السطح‌لعل‌المطر‌جاء"و‌انها‌مرادفة‌كلمة"شايد"في‌الفارسي‌و
ج - 20 .235ص 3نهاية
237
ه[[ويس[[تعمل‌في‌م[[وارد‌احتم[[ال‌الض[[عيف‌ايض[[ا.مض[[افا‌الي‌ان‌ق[[ول‌المخبر‌الثقة‌‌العالم‌مفيد‌للعلم‌لعامة‌‌الناس‌غالبا‌و‌التشكيك‌انما‌يصدر
من‌اهل‌الفن‌و‌العلم.الثاني:ما‌اورده‌المحقق‌الروحاني‌عليه‌بان‌االختالف‌في‌مع[[ني‌كلم[[ة"لعل"ال‌يوجب‌االختالف‌في‌تقريب‌داللة‌اآلية‌علي‌المدعي؛و‌ذلك‌النه‌كما‌يمتنع‌الترجي‌من‌الل[[هس[[بحانه؛الس[[تلزامه‌الجه[[ل‌و‌العج[[ز،ك[[ذلك‌يمتنع‌منه‌تعالي‌االحتمال؛لمالزمته‌للجهل؛فالبد‌من‌ص[[رف"لع[[ل"عن‌هذا‌المع[[ني‌و‌حمله[[ا‌علي‌اب[[داء‌المحبوبي[[ةايض[[ا‌لمناس[[بة‌الم[[ورد‌م[[ع
المحبوبية،وليس‌من‌موارد‌المكروه.وفيه؛انه‌الينحصر‌الحم[[ل‌علي‌بي[[ان‌المحبوبي[[ةبع[[د‌اس[[تحالة‌الحم[[ل‌علي‌المعني‌الحقيقي؛اذ‌يمكن‌حملها‌علي‌االحتمال‌الش[[أني‌و‌ال[[ترقب‌الشأني‌و‌كون‌الشئ‌في‌مع[[رض‌الوق[[وع‌بال‌انتس[[ابه‌الي‌ذات‌اق[[دس‌الحق؛يعني‌ان‌الح[[ذر‌في‌ح[[د‌نفس[[ه‌يمكن‌ان‌يق[[ع‌من‌الن[[اس‌بلح[[اظ‌حصول‌العلم‌من‌ق[[ول‌المن[[ذر‌و‌اط[[اعتهم‌للواجب[[ات‌و‌المحرم[[ات،او‌علي‌الترقب‌بلحاظ‌نظ[[ر‌المخ[[اطبين،فيك[[ون‌مع[[ني‌اآلي[[ة‌لع[[ل‌االن[[ذار‌ت[[[وجب‌العلم‌فيح[[[ذرون‌خارج[[[ا‌عن‌العق[[[اب‌او‌يحم[[[ل‌الح[[[ذر‌علي‌االقتضاء؛بمعني‌ان[[ه‌يحتم[[لك[[ونق[[ول‌المن[[ذر‌مقتض[[يا‌للح[[ذر‌بلح[[اظ‌احتم[[الحص[[ول‌العلم‌و‌ه[[و‌المقتض[[ي‌للح[[ذر،او‌يخ[[بر‌عن‌الح[[ذر‌الخارجي‌احتماال‌بلح[[اظ‌احتم[[الحص[[ول‌العلم‌ب[[داعي‌الطلب‌و‌البعثالي‌الح[[ذر‌م[[ع‌حص[[ول‌العلم؛كم[[افيم[[وارد‌االخب[[ار‌ب[[داعي‌البعث؛مث[[ل"يعي[[د‌و‌يتربص[[ن‌و‌هك[[ذا"،وانك[[انه[[ذا‌الع[[دل‌الث[[الث‌بعي[[دا‌و
مخالفا‌للواقع.و‌من‌هنا‌ظهر‌االشكال‌في‌كالم‌الكفاية‌‌حيث‌ق[[ال"اذا‌ثبت‌المحبوبي[[ة‌‌ثبت‌وجوب‌التحذر‌شرعا؛لع[[دم‌الفص[[ل؛اذ‌التح[[ذر‌معن[[اه‌االطاع[[ةو
ليس‌وجوبها‌شرعيا‌بال‌اشكال.ان‌قلت:نعلم‌من‌اآلية‌مطلوبية‌الحذر؛حيث‌انه‌جعل‌غاية‌لالن[[ذار،وال
معني‌للحث‌و‌الترغيب‌الي‌سبب‌ايجاد‌المكروه.قلت:نعم،ولكن‌ال‌يمكن‌اثب[[ات‌مطلوبي[[ةالح[[ذر‌من‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌مطلقا‌سواء‌حصل‌العلم‌من‌قول‌المنذر‌ام‌ال؛اذ‌لعل‌مطلوبية‌الحذر‌منحصرة‌‌في‌صورة‌حصول‌العلم،اللهم‌اال‌ان‌يتمسك‌بالوجوه‌اآلتي[[ةو
سيأتي‌الكالم‌فيها‌ان‌شاءالله‌تعالي.الصدر‌من‌ان‌الحذر‌المطل[[وبه[[لما‌اورده‌السيدالمناقشة الثانية:
هو‌الحذر‌من‌العقاب‌او‌الحذر‌من‌المخالف[[ة‌بعنوانه[[ا؟ف[[ان‌ك[[ان‌االول‌يلزم‌كون‌االنذار‌ايض[[ا‌بلح[[اظ‌العق[[اب؛النظ[[اهر‌اآلي[[ة‌ان‌الح[[ذر‌من‌الشيء‌الذي‌خوف‌منه‌المنذر،و‌الزم‌ذل[[ك‌ان‌يك[[ون‌االن[[ذار‌في‌ط[[ول‌العق[[اب‌و‌المنجزي[[ة؛اي‌في‌ط[[ول‌الحجي[[ةول[[ذا‌الب[[د‌وان‌يثبت‌تنج[[ز
الحكم‌الشرعي‌قبال‌و‌مع‌غمض‌العين‌عن‌هذه‌اآلية‌الشريفة.
238
و‌يمكن‌تقريب‌هذه‌المناقشة‌‌بوجه‌آخر‌و‌هو‌ان‌ظ[[اهر‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌‌ان‌علة‌االنذار‌ه[[و‌الح[[ذر‌عن‌العق[[اب‌و‌حيث‌ان‌الح[[ذر‌عن‌العق[[اب‌و‌عدم‌وق[وعهم‌في‌الع[ذاب‌محب[وب‌ل[هس[[بحانهوتع[الي‌ام[ر‌ب[النفر‌و‌االنذار‌و‌العلة‌البد‌ان‌تكون‌ثابتة‌مع‌غض‌النظر‌عن‌الحكم‌المعلل‌و‌ال‌معني‌ان‌يتولد‌العذاب‌و‌العق[[اب‌من‌االن[[ذار،وم[ع‌ذل[[ك‌ام[[ر‌ب[النفر‌و‌االن[[ذار‌لع[[دم‌وق[[وع‌الع[[ذاب؛الن[[ه‌لغ[[و؛اذ‌م[[ع‌ع[[دم‌النف[[ر‌و‌االن[[ذار‌مقص[[وده‌حاص[[ل‌بطري[[ق‌اولي‌و‌ب[[القطع‌و‌ب[[البت‌و‌الج[[زم؛حيث‌ان[[ه‌نقطع‌بعدم‌وق[[وع‌الن[[اس‌في‌العق[[اب؛لع[[دم‌العق[[اب‌و‌الع[[ذاب‌حينئ[[ذ الستحالته؛لقبح‌العقاب‌بالبيان،و‌علي‌هذا‌البد‌ان‌يكون‌الحكم‌منج[[زا‌مع‌قطع‌النظر‌عن‌هذه‌اآلية‌الشريفة‌حتي‌يحتمل‌العقاب،و‌ظهر‌مما
ذكرنا‌انها‌ال‌تدل‌علي‌حجية‌خبر‌الواحد.و‌ان‌كان‌الثاني‌ال‌يثبت‌وجوب‌الحذر؛الن‌الحذر‌عن‌مخالفة‌الواقع‌ق[[د‌يك[[ون‌مس[[تحبا،ول[[ذا‌اف[[تي‌باس[[تحباب‌االحتي[[اط‌في‌م[[وارد‌االحك[[ام
الواقعية‌غير‌المنجزة.ولكن‌يرد‌علي‌هذه‌المناقشة‌ان‌المقصود‌من‌العق[[اب‌المن[[ذر‌ب[[ه‌ه[[و‌العقاب‌الذي‌جعله‌المولي‌لمخالفة‌تكاليفه‌وبع[[د‌بي[[ان‌المن[[ذرين‌يص[[ح‌عند‌العقل‌نزول‌هذا‌العقاب‌علي‌العبد،و‌لذا‌يحكم‌العق[[ل‌بالتح[[ذر‌وال‌يجب‌ان‌يكون‌العقاب‌مع‌غمض‌العين‌عن‌هذه‌اآلية‌منجزا‌و‌واصال،و‌هذا‌امر‌عرفي‌يدركه‌البسائط‌من‌الناس،و‌لذا‌يقول‌المولي‌الع[[رفي‌لعبده:"ان‌فعلت‌كذا‌اعاقبك"،فانه‌يصح‌العقاب‌بنفس‌ه[[ذا‌الخط[[ابو
بهذه‌الجهة‌يقول‌العبد:"اتحذر‌من‌العقاب‌و‌ال‌اخالف".و‌سر‌ذلك؛ان‌العلة‌الغائية‌‌و‌االقصي‌للنف[[ر‌و‌االن[[ذار‌ليس‌الح[[ذر‌عن‌العق[[اب‌و‌ع[[دم‌وق[[وعهم‌في[[ه،ب[[ل‌هي‌وص[[ول‌الن[[اس‌الي‌الكم[[ال‌و‌الدرجات‌العالية‌باالطاعة‌و‌متابعة‌‌احكام‌الشريعة،و‌ان‌جع[[ل‌العق[[اب‌من‌قبله‌سبحانه‌و‌تع[[الي‌وس[[يلة‌و‌طريق[[ة‌الي‌وص[[وله‌الي‌غرض[[ه،و‌حيث‌ان‌الناس‌ليس‌لهم‌كمال‌في‌العقل‌و‌الدراية‌‌ح[[تي‌يجتنب[[ون‌عن‌المعاصي؛كم[[ا‌يجتنب[[ون‌عن‌البلي[[ات‌الدنيوي[[ة؛فان[[هس[[بحانهوتع[[الي‌لحكمته‌البالغة‌‌سلك‌ه[[ذا‌الطري[[ق؛اي‌جع[[ل‌العقابمص[[لحة‌‌لالنس[[ان‌و‌رأفة‌‌له؛كما‌ان‌االب‌يؤدب‌ابنه‌و‌يوع[[ده‌ب[[التعزير‌و‌الت[[أدب‌ل[[و‌فع[[ل‌فعال‌مضرا‌بنفس[[ه‌ح[[تي‌الي[[رتكب،واالل[[وك[[انت‌العل[[ة‌‌الغائي[[ةمج[[رد‌الع[[ذاب‌فه[[ذا‌ق[[بيح‌علي‌الل[[هس[[بحانهوتع[[الي؛الن[[هي[[ؤذي‌الن[[اس‌و‌يعذبهم‌بالوجه‌عقالئي‌و‌ال‌غرض‌ص[[حيح.وعليه[[ذا‌ان‌الك[[بري‌و‌هي‌ثبوت‌العلة‌مع‌غمض‌النظر‌عن‌الحكم‌المعلل‌في‌المقام‌ثابتة،وانم[[ا‌االشكال‌نشأ‌عن‌الخطأ‌في‌المصداق،و‌المقام‌نظير‌جع[[لالج[[رائم‌و‌التعزيرات‌من‌قبل‌الحكومة‌للمتخلفين،ثم‌ابالعه[[ا‌ليتنج[[ز‌بمج[[رد‌ه[[ذا‌االبالغ،و‌لذا‌تقول‌الحكومة‌‌من‌هذا‌اليوم‌الي‌السائغين:التحرك[[وا‌عن‌التقاطع‌حذرا‌عن‌الجرائم‌و‌التعزيرات؛فهل‌يتوهم‌شخص‌انه‌البد‌من
ابالغ‌هذا‌الحكم‌ببيان‌آخر‌حتي‌يصح‌هذا‌الكالم.
239
ما‌اورده‌السيد‌الروح[[انيمن‌ان‌اآلي[[ة‌ال‌ت[[دل‌عليالمناقشة الثالثة:حجية‌قول‌المنذر‌و‌ان‌قلنا‌بتحقق‌الخ[[وف‌من‌احتم[[ال‌العق[[اب‌فعال‌و‌لو‌مع‌عدم‌حص[[ول‌العلم‌الن[[دراج‌الم[[ورد‌في‌الش[[بهات‌الحكمي[[ة‌قب[[ل
.21الفحص‌‌انه‌لو‌لم‌يكن‌قول‌المنذر‌حج[ة‌يج[[وز‌ل[[ه‌الرج[وع‌الي‌البرائ[[ةو فيه؛
بعد‌الفحص‌و‌اليأس‌عن‌الظفر‌علي‌الدليل‌و‌هذا‌مخالف‌الطالق‌اآلي[[ة‌الشريفة‌حيث‌ان‌ظاهرها‌هو‌الح[[ذر‌مطلق[[اول[[و‌لم‌يظف[[ر‌علي‌دلي[[ل
آخر.نعم؛يمكن‌ان‌نناقش‌في‌داللتها‌بان‌غاي[[ةم[[دلولها‌ه[[و‌جع[[ل‌االحتي[[اط‌شرعا‌في‌موارد‌انذار‌المنذرين‌اما‌للعلم‌االجمالي‌بوجود‌التكاليف‌في‌الشريعة‌او‌مطلقا‌و‌لو‌بعد‌انحالله؛كما‌هو‌ظاهر‌اآلية‌الش[ريفة،ول[[ذا‌يكون‌معني‌اآلية‌أخوك‌دينك‌فاحتط‌لدينك،ولكن‌المطلقا‌بل‌عند‌انذار‌المنذر،و‌هذا‌الرب[[ط‌بحجي[[ةخ[[بر‌الثق[[ة‌بحيث‌يمكن‌أخ[[ذها‌في‌م[[وارد‌الترخيص‌و‌تقييد‌المطلقات‌او‌العمومات‌الدال[[ة‌علي‌احك[[ام‌الزامي[[ة،او‌رف[[ع‌الي[[د‌عن‌االستص[[حاب‌او‌انحالل‌العلم‌االجم[[الي‌بق[[ول‌الثق[[ة
المنذر‌مع‌ان‌المقصود‌و‌المطلوب‌في‌المقام‌هذا‌المجرد‌االحتياط.ما‌قاله‌صاحب‌الكفاية‌من‌ان‌التح[[ذر‌ال‌يعلم‌ان[[هالمناقشة الرابعة:
كان‌من‌العقاب‌ح[[تي‌يق[[ال‌ان‌محبوبي[[ة‌التح[[ذر‌مس[[اوقة‌لوجوب[[ه،ب[[ل‌يحتمل‌ان‌يكون‌التحذر‌لرجاء‌ادراك‌الواقع‌و‌عدم‌الوق[[وع‌في‌مح[[ذور‌المخالفة‌من‌فوت‌المص[[لحة‌او‌الوق[[وع‌في‌المفس[[دة،وه[[و‌حس[[ن‌و‌ليس‌ب[[واجب‌فيم[[ا‌لم‌يقم‌حج[[ة‌علي‌التكلي[[ف؛وعليه[[ذا‌يقتض[[ي‌اطالق‌اآلي[[ة‌ل[[زوم‌الح[[ذرفيم[[اتم‌الحج[[ة‌علي‌التكلي[[ف‌و‌حس[[نة‌و‌استحبابه‌فيما‌عداه؛و‌لذا‌ال‌يثبت‌باآلي[[ةحجي[[ةق[[ول‌المن[[ذر،و‌لم‌يثبت
ههنا‌عدم‌الفصل‌غايته‌عدم‌القول‌بالفصل.،ب[[انس[[رهق[[دس‌ولكن‌قد‌اورد‌عليه‌االستاد‌المرحوم‌الش[[يخ‌الت[[بريزي
الحذر‌و‌ان‌ك[[ان‌بنفس[ه‌ال‌يقتض[[ي‌ان‌يك[ون‌الطلب‌المتعل[[قب[[هام[[را‌لزوميا،بل‌يمكن‌ان‌يتعلق‌به‌الطلب‌االستحبابي‌نظير‌قوله:"فاحذر‌اذا‌نصحك‌اخ[[وك"،ولكن‌المح[[ذور‌في‌المق[[ام‌مخالف[[ةان[[ذار‌المن[[ذر،و‌ان‌الحذر‌كان‌متعلق[ه‌مخالف[ةان[[ذار‌المن[ذر،و‌المن[[ذر‌ام[ايخ[بر‌ب[التكليف‌الواقعي‌بالمطابق[[ة‌و‌بالعق[[اب‌علي‌المخالف[[ةب[[االلتزام‌او‌ب[[العكس،و‌ظاهر‌الح[[ذر‌عم[[ا‌ان[[ذروا‌الح[[ذر‌عم[[اي[[ترتب‌علي‌مخالف[[ةاالن[[ذار‌من‌احتمال‌العقاب،و‌اال‌لو‌كان‌االن[[ذار‌بالمخالف[[ة‌علي‌التكلي[[ف‌ال[[واقعي‌بلحاظ‌ما‌يترتب‌عليها‌من‌فوت‌المالك‌اليتحقق‌الحذر‌و‌اليترتب‌الحذر‌علي‌هذا‌االنذار؛لعدم‌اعتن[[اء‌عام[[ةالن[[اس‌ب[[التكليف‌م[[ع‌ع[[دم‌احتم[[ال
ج - 21 .283ص 4منتقي
240
العق[[اب‌و‌ان‌ت[[رتب‌علي‌مخالف[[ة‌التكلي[[ف‌ف[[وت‌المالك،ول[[ذا‌اليص[[حترتب‌الحذر‌علي‌انذار‌المنذرين.
نعم؛ل[[وك[[ان‌المالك‌من‌المص[[الح‌والمفاس[[د‌الدنيوي[[ة‌بحيث‌ي[[درك‌االنسان‌نفعه‌و‌اضراره‌من‌العمل‌بالمنذر‌به‌او‌تركه‌به‌فيترتب‌الح[[ذر علي‌االنذار؛و‌لكن‌أين‌هذا‌من‌المالكات‌لالحكام‌الش[[رعية‌ال[[تي‌كث[[يرا
ما‌ال‌يفهم‌العباد‌نفعها‌و‌ضررها؟اللهم‌اال‌ان‌يستش[[كل‌في‌ه[[ذا‌الكالم‌ب[[ان‌االن[[ذار‌ليس‌بلح[[اظ‌ف[[وت‌المالك،بل‌بلحاظ‌فوت‌النعمات‌االخروية‌في‌الجنان‌التي‌رزقنا‌الله‌ان
شاء‌بحرمة‌محمد‌وآله‌الطاهرين‌صلوات‌الله‌عليهم‌اجمعين.م[[اذك[[ره‌في‌الكفاي[[ة‌من‌ان‌اآلي[[ة‌ل[[وس[[لمالمناقشة الخامس44ة:
داللتها‌علي‌وجوب‌الحذر‌مطلقا‌سواء‌حص[[ل‌العلم‌من‌قول[[ه‌ام‌ال؛فال‌داللة‌لها‌علي‌حجية‌الخبر‌بما‌ه[[و‌خ[[بر؛حيث‌ان‌اآلي[[ةت[[دل‌علي‌حجي[[ة‌االنذار‌و‌التخويف؛النه‌تبارك‌و‌تعالي‌قال"لينذروا"و‌ما‌قال"ليخبروا"و‌ان‌التخويف‌و‌االنذار‌ليس‌شأن‌المخبر،بل‌هو‌اخبر‌بم[[ا‌تحمل[[ه‌و‌انم[[ا‌االنذار‌و‌التخويف‌و‌االرش[[اد‌انم[اه[وش[[أن‌المجته[[د‌و‌المرش[دال[ذين‌يفهمان‌مع[[ني‌كالهم[[ا‌بالنس[[بة‌الي‌المقل[[د‌و‌المسترش[[د؛الن‌مض[[مون‌اآلية‌اعتبار‌محتوي‌كالم‌المنذر‌بما‌هو‌من[[ذر‌ال‌اعتب[ار‌الفاظ[ه‌الص[ادرة‌عنه؛مع‌ان‌المطلوب‌في‌حجية‌خبر‌الواحد‌هو‌حجيةمجرد‌حكايته‌عن
،ال‌اعتبار‌فهم‌ودركه‌من‌الرواية؛كمااليخفي.عليه‌السالمالمعصوم‌‌‌في‌الكفاية‌بان‌شأن‌ال[[رواة‌في‌ص[[در‌االس[[المسرهقدس‌ولكن‌اجاب
حينما‌نقلوا‌ما‌تحملوا‌عن‌الن[[بي‌او‌االم[[ام‌ص[[لوات‌الل[[ه‌عليهم‌اجمعين‌ش[[أن‌المجته[[د‌في‌نق[[ل‌فت[[اواهم‌الي‌مقل[[ديهم؛الن‌االجته[[اد‌و‌فهم‌الروايات‌في‌ذلك‌العصر‌امر‌بسيط‌غير‌غامض‌حتي‌يحتاج‌الي‌الدقة‌و‌النظر‌العميق‌و‌التحصيل‌سنوات‌عديدة‌لفهم‌مرادهم‌عليهم‌الس[[الم‌و‌اذا‌شملت‌اآلية‌الرواة‌في‌ذلك‌العصر‌فيحكم‌بحجية‌قول‌غيرهم‌لع[[دم
اليس[رهق[[دسالفص[[ل‌بينهم[[ا‌جزم[[ا‌ثم‌ق[[ال:"ف[[افهم".ولعل[[ه‌اش[[اره‌اشكال‌كالمه‌كما‌سيأتي.
ولكن‌ق[[د‌يستش[[كل‌علي‌م[[ا‌اج[[اب‌في‌الكفاي[[ة؛كم[[ا‌عن‌المحق[[ق‌االصفهاني‌و‌غيره‌بان‌المقام‌اليدخل‌في‌مورد‌عدم‌الفص[[ل؛والوج[[ه‌في‌ذلك‌انه‌تارة:نقول‌بان‌خبر‌المجتهد‌حجة‌بما‌هو‌ناقل‌للخ[[بر‌فه[[ذا‌صغري‌هذه‌الكبري؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌انه‌القائل‌بالفصل‌بين‌حجية‌خ[[بر‌المجتهد‌و‌حجية‌خبر‌غيره،وأخري:نقول‌بحجية‌خبره‌بم[[اه[[و‌رأي[[ه‌و‌فهمه‌عن‌الدين‌و‌االخبار،ففي‌هذا‌القس[[م‌ال‌يمكن‌التع[[دي‌الي‌حجي[[ة
خبر‌من‌لم‌يكن‌رأيه‌و‌نظره‌حجة‌لغيره‌و‌المقام‌من‌هذا‌القبيل.ثم‌اج[[اب‌عن‌ذل[[ك‌في‌نهاي[[ة‌الدراي[[ة‌ان‌اآلي[[ةتش[[مل‌المق[[ام‌ايض[[ا؛لوجهين؛االول:صدق‌التفقه‌لما‌اذا‌علم‌بالحكم‌من‌دون‌اعمال‌نظر‌و
بكالم‌صريح‌فص[[يحعليه‌السالمرأي؛كما‌اذا‌سمع‌الحكم‌من‌المعصوم‌‌ال‌يتوقف‌اس[[تفادة‌الحكم‌من[[ه‌علي‌اعم[[النظ[[ر‌و‌رأي،و‌ليس‌التفق[[ه
241
منحصرا‌بالعلم‌الحاصل‌للفقيه‌باعمال‌النظر‌و‌الرأي.الث[[اني:اس[[تفادة‌علي[[هحجي[[ةخ[[بر‌الواح[[د‌بمع[[ني‌حجي[[ةمج[[رد‌حكايت[[ه‌عن‌المعص[[وم
بال‌اعتب[[ار‌فهم[[ه‌و‌درك[[ه‌من‌الرواي[[ة‌في‌الحجي[[ة‌بلح[[اظ‌ص[[دقالسالم‌علي[[هاالنذار‌علي‌االخب[[ار‌عن‌العق[[اب‌المجع[[ول‌المس[[موع‌من‌االم[[ام
السالم‌بكالم‌فصيح‌صريح‌و‌ال‌دخل‌لل[[رأي‌و‌النظ[[ر‌مطلق[[ا‌في‌ص[[دق‌االنذار،و‌حجية‌االنذار‌حينئ[[ذ‌ليس[[ت‌اال‌بلح[[اظ‌حجي[[ةخ[[بره‌عن‌جع[[ل‌العقاب،ال‌حجية‌خبره‌بلحاظ‌فهمه‌ورأي[[ه‌و‌نظ[[ره،وليسالم[[راد‌من‌االنذار‌انشاء‌التخويف‌المقاب[[ل‌لالخب[[ار،ب[[ل‌الم[[راد‌من‌االن[[ذار‌حكاي[[ة
العقاب‌بداعي‌تخويف‌المنقول‌اليه.عدم‌تمامية‌كال‌الوجهين؛اما‌االول،ان‌مجرد‌ص[[دق‌التفق[[ه‌بال‌و‌فيه؛
صدق‌االن[[ذار‌ال‌يفي[[د‌في‌المق[[ام‌ش[[يئا؛النظ[[اهر‌اآلي[[ة‌التح[[ذير‌مم[[ا‌انذروا.و‌اما‌الثاني،فان‌الزم‌ما‌قاله؛من‌ان‌االنذار‌هو‌حكاي[[ة‌العق[[اب‌بداعي‌التخويف،انه‌اليشمل‌الخبر‌الذي‌اليكون‌داعيه‌هو‌التخويف؛كما‌اذا‌لم‌يحتمل‌المخاطب‌للعقاب‌لعدم‌فهم‌العقاب‌من‌كالم‌االمام‌عليه‌السالم‌و‌ان‌المخبر‌علم‌بذلك‌فاليمكن‌ان‌يكون‌داعيه‌الي‌االخب[[اره[[و
التخويف.اذ‌التخويف‌انما‌يحصل‌للمخاطب‌اذا‌احتمل‌العقاب.اللهم‌اال‌ان‌يق[[ال:انه[[ذا‌الكالم‌ص[[حيح‌اال‌ان‌معن[[اه‌ليس‌اختص[[اص‌اآلي[[ة‌بم[[ا‌اذا‌ك[[انق[[ول‌المن[[ذر‌و‌فت[[واه‌حج[[ة‌في‌حق[[ه،ب[[لل[[و‌فهم‌المخاطب‌من‌الخ[[بر‌التخوي[[ف‌يص[[ح‌االطالق‌االن[[ذار.نعم‌ه[[ومش[[روط‌بفهم‌المخبر‌ايضا‌واما‌لو‌اخبر‌المخبر‌بكالم‌و‌لم‌يفهم‌من[[ه‌االن[[ذار‌فال‌تش[[مله‌اآلي[[ة‌و‌ان‌فهم‌المنق[[ول‌الي[[ه‌التخوي[[ف،وام[[ا‌اذا‌لم‌يفهم‌المخاطب‌منه‌التخويف‌فال‌تشمله‌ادلة‌حجية‌خبر‌الواح[[د‌ايض[[اللغوي[[ة
الحجية‌في‌حقه.ما‌اشار‌اليه‌الشيخ‌من‌ان‌وجوب‌الحذر‌مرتبالمناقشة السادسة:
علي‌االنذار‌المأمور‌به‌و‌االنذار‌المأمور‌به‌هو‌االنذار‌بما‌هو‌من‌ال[[دين‌و‌حكم‌الله‌الواقعي؛اذ‌اليعقل‌ان‌يأمر‌باالنذار‌بما‌ليس‌منه‌و‌علي‌هذا‌يكون‌معني‌اآلية‌هو‌وجوب‌الحذر‌عم[[ا‌ان[[ذر‌ب[[ه‌من‌ال[[دين،و‌مث[[له[ذا‌االنذار‌المع[[ني‌لحجيت[[ه؛الن[[ه‌يعلم‌الحكم‌ال[[واقعي‌و‌م[[ع‌العلم‌ال‌مع[[ني‌للحجية،و‌مع‌الشك‌يشك‌في‌موضوع‌وجوب‌الح[[ذر‌و‌اليمكن‌التمس[[ك
به‌الثبات‌وجوب‌الحذر‌حتي‌يقال:انه‌مساوق‌للحجية.و‌اجاب‌السيد‌الصدر‌عن‌هذا‌االش[[كال‌ب[[ان‌وج[[وب‌التح[[ذرفيم[[ورد‌االنذار‌بال[[دين‌معن[[اه‌جع[[ل‌المنجزي[[ة‌و‌االهتم[[ام‌للواق[[ع‌و‌ه[[ذا‌بنفس[[ه‌لسان‌من‌السنة‌جعل‌الحجية‌و‌ايجاب‌االحتياط؛فكانه‌ق[[ال:"اذا‌اخ[[بر‌ثقة‌بحكم‌من‌احكام‌ديني‌يجب‌العمل‌به،و‌إني‌ال‌رضي‌بالتوقف‌في[[ه‌و‌التش[[كيك‌في‌خ[[بره"،و‌وزان‌ه[[ذه‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌وزان"الينبغي
التشكيك‌فيما‌يرويه‌عنا‌ثقاتنا".ولكن‌الظاهر‌عدم‌تمامي[[ةه[[ذا‌الج[[واب‌اال‌بن[[اء‌علي‌مطلوبي[[ةالح[[ذر‌مطلقا‌عن[د‌ان[ذار‌المن[ذر؛و‌لكن‌لقائ[[ل‌ان‌يق[ول‌ان‌ص[[در‌اآلي[[ةوه[و
242
وجوب‌التفقه‌و‌االنذار‌بما‌تفقه‌و‌علم‌من‌ال[[دين‌قرين[[ة‌علي‌مطلوبي[[ة‌الحذر‌عند‌انذار‌المنذر‌بحكم‌الل[[هس[[بحانهوتع[[الي،و‌ظه[[ر‌الف[[رق‌بين
اآلية‌و‌الرواية‌الشريفة.اللهم‌اال‌ان‌يقال‌انه‌اذا‌ثبت‌وجوب‌الحذر‌عند‌احراز‌االنذار‌بحكم‌الله‌سبحانه‌و‌تعالي‌تصير‌اآلية‌لغوا؛اذ‌اليوجب‌قول‌المنذر‌العلم‌بحكم‌الله‌نوعا‌و‌غالبا‌او‌ان‌المتفاهم‌من‌اآلية‌الشريفة‌عرفا‌ه[[و‌وج[[وب‌العم[[ل
ول[و‌لم‌يح[[رز‌المن[[ذر‌ان[[هس[رهقدسبقوله‌عند‌انذار‌بحكم‌الله‌بنظره‌حكم‌الله.
ولكن‌كال‌ال[وجهين‌غ[ير‌ت[امين؛كم[[االيخفي،و‌محص[[ل‌اآلي[[ة‌بنظ[[ريالقاصر‌ان‌النافرين‌اذا‌انذروا‌و‌علم‌الناس‌باحكام‌الله‌لعلهم‌يحذرون؛
اي‌انهم‌يطيعون‌و‌اليتبعون‌الشيطان‌واال‌هواء‌النفسانية.و‌الشاهد‌علي‌ذلك‌ان‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌لم‌تقي[[د‌االن[[ذار‌بك[[ون‌المن[[ذر‌و
النافر‌ثقة‌و‌عدال.في‌الكفاية‌وه[[وان[[ه‌لم[[ا‌هذا‌كله‌في‌الوجه‌االول،و‌اما‌الوجه‌الثاني
وجب‌االنذار‌وكان‌غايته‌التحذر‌لوجب‌التحذر‌ايض[[ا،ويمكنانيق[[رببوجهين:
االول:انه‌لوال‌وجوب‌التحذر‌لغي‌وجوب‌االنذار،وكان‌بال‌فائدة؛كم[اه[وظاهر‌الكفاية.
الثاني:الن‌الشارع‌اذا‌اوجب‌شيئا‌لغاية‌كان‌تلك‌الغاية‌ايضا‌واجب[[ة؛الناالهتمام‌بالغاية‌اكثر‌من‌االهتمام‌بذي‌الغاية.
فيرد‌عليه‌بناء‌علي‌تقريب‌االول‌بع[[دم‌اللغوي[[ة؛اذ‌يمكن‌حص[[ول‌العلم من‌قول‌المنذر‌و‌يحذرون‌من‌العلم،بل‌يمكن‌ان‌يأمر‌العاق[[ل‌شخص[[ا
مقدمات‌امر‌استحبابي‌من‌اآلخر؛كما‌اذا‌ام[[ر‌الم[[وليبشيء‌بجهة‌تهية‌بارسال‌كتابة‌للدعوة‌الي‌حبيب‌من‌احبائ[[ه،م[[ع‌ان[[ه‌ال‌يري[[د‌اس[[تحبابه‌حتما‌ليكون‌حرجا‌علي[[ه،ب[[ل‌لمج[[رد‌تمكن[[ه‌من‌االجاب[[ةوالمج[[يئ‌الي
مجلسه،و‌هذا‌امر‌متعارف‌بين‌الناس.و‌من‌هذا‌البيان‌ظهر‌عدم‌تمامية‌التقريب‌الث[[اني؛اذ‌االهتم[[ام‌الي‌ذي‌الغاية‌و‌ان‌كان‌بجهة‌االهتمام‌الي‌الغاية‌اال‌انه‌ربما‌تقتض[[ي‌المص[[لحة‌االهتمام‌الي‌تحقق‌الغاية‌من‌جهة‌هذه‌المقدمة‌و‌عدم‌فوته[[ا‌من‌ه[[ذه‌الناحية؛مع‌انه‌اليريد‌و‌اليهتم‌تحقق‌الغاية‌مطلق[[ا‌و‌س[[د‌ب[[ابع[[دمها
من‌جميع‌الجهات؛لعدم‌اقتضاء‌المصلحة‌كذلك.و‌من‌هذا‌البيان‌ظهر‌عدم‌تمامية‌هذا‌الوجه‌الثبات‌اصل‌وجوب‌الحذر‌حتي‌يتمسك‌باطالق‌اآلية‌الثبات‌وجوبه‌مطلق[[اول[[وم[[ع‌ع[[دم‌حص[[ول
العلم.في‌الكفاية‌فقد‌ظهر‌جوابه‌مم[[ا‌ذكرن[[ا؛اذ‌ي[[ؤل‌الي‌و‌اما‌الوجه‌الثالث
التقريب‌الثاني؛كمااليخفي.و‌خالصة‌الكالم‌و‌المختار‌في‌اآلية‌‌الشريفة‌ان‌اآلية‌الت[[دل‌علي‌وج[[وب
من‌االشكال؛ول[[ذاسرهقدسالحذر‌عند‌انذار‌المنذر؛لما‌ذكره‌الشيخ
243
التدل‌علي‌حجية‌‌قول‌المفتي‌فضال‌عن‌داللتها‌علي‌حجية‌خ[[بر‌الثق[[ة‌و‌لو‌لم‌يصدق‌عليه‌االنذار‌فضال‌عن‌داللتها‌علي‌حجية‌‌خبر‌الثقة‌‌في‌غير
االلزاميات؛كما‌ذكرنا‌سابقا.
آية الكتمان:
و‌من‌اآلي[[[ات‌المس[[[تدل‌به[[[ا‌علي‌حجي[[[ةخ[[[بر‌الواح[[[د‌آي[[[ة‌الكتماناسفيالكتابأولئكيلعنهمال اهللن ن ناتوالهدىمنبعدمابي ذينيكتمونماأنزلنامنالبي ال "إن
عنون.")البقرة: هويلعنهمالال (159ل قال‌صاحب‌الكفاية:ان‌حرمة‌الكتمان‌تستلزم‌وجوب‌القبول‌تعبدا‌عقال
للزوم‌اللغوية‌بدونه.انه‌لو‌س[[لمت‌ه[[ذه‌المالزم[[ةالي[[ورد‌عليه[[ام[[ا‌اوردسرهقدس‌ثم‌قال
علي‌آية‌النفر‌من‌دعوي‌االهمال‌او‌اس[[تظهار‌االختص[[اص‌بم[[ا‌اذا‌اف[[ادالعلم.
ثم‌اورد‌علي‌االستدالل‌باآلية‌بانها‌تمنع‌المالزمة‌بين‌حرم[[ة‌الكتم[[ان‌و‌وجوب‌القبول؛اذ‌ليست‌الفائدة‌منحصرة‌بوجوب‌القب[[ول‌المك[[ان‌ك[[ون‌حرمة‌الكتمان؛الجل‌وض[[وح‌الح[[ق‌بس[[بب‌ك[[ثرة‌من‌افش[[اه‌و‌بين[[ه‌لئال
يكون‌للناس‌علي‌الله‌حجة‌بل‌كان‌له‌عليهم‌الحجة‌البالغة.يتلخص‌كلماته‌في‌ثالث‌نقاط:
النقطة‌االولي:كيفية‌االستدالل.النقطة‌الثانية:عدم‌ايراد‌م[[ا‌اورد‌علي‌آية‌النفر‌من‌دعوي‌االهمال‌او‌استظهار‌االختص[[اص‌بم[[ا‌اذا‌اف[[ادالعلم
علي‌هذه‌اآلية.النقطة‌الثالثة:االيراد‌علي‌هذه‌اآلية‌الشريفة.فان‌االستدالل‌بها‌انما‌يكون؛ببيان‌مقدمتين:اما النقطة االولي؛
االولي:استلزام‌حرمة‌الكتمان‌وجوب‌القبول‌بداللة‌االقتضاء‌صونا‌عناللغوية.
والثانية:ان‌حرمة‌الكتمان‌مطلقة‌بمقدمات‌الحكمة‌و‌تثبت‌حجية‌خبرالواحد‌مطلقا.
-ق[[دس‌فقال‌ش[[يخنا‌االس[[تاذ‌المرح[[وم‌الت[[بريزي‌اما النقطة الثانية؛في‌توضيح‌هذه‌النقط[[ةان[[ه‌ال‌اطالق‌في‌وج[[وب‌االن[[ذار‌في‌آي[[ةسره
النفر‌حتي‌يقال‌يكون‌لغوا‌مع‌عدم‌وجوب‌الحذر‌اال‌في‌صورة‌حص[[ولالعلم‌بخالف‌حرمة‌الكتمان‌في‌المقام.
في‌توض[[يحها:ان‌االس[[تدالل‌فيس[[رهق[[دس‌و‌قال‌المحقق‌االصفهاني‌‌آية‌النفر‌ليس‌منحصرا‌في‌المالزمة‌بين‌وجوب‌االنذار‌و‌وجوب‌الح[[ذر‌حتي‌يرد‌علي‌آية‌النفر‌ما‌ي[[رد‌علي‌آي[[ة‌الكتم[[ان،ب[[ل‌يمكن‌االس[[تدالل‌بآية‌النفر‌من‌جهة‌اخري‌و‌هي‌بلحاظ‌كلمة"لعل"كم[[ا‌مض[[ي‌في‌آي[[ة‌النفر.و‌لذا‌يمكن‌المناقشة‌في‌اطالقها‌من‌تلك‌الجهة‌و‌ان‌كانت‌اآلي[[ة
لها‌اطالق‌من‌حيث‌وجوب‌االنذار.
244
فقد‌من[[ع‌المالزم[[ة‌بين‌حرم[[ة‌الكتم[[ان‌و‌وج[[وباما النقطة الثالثة؛القبول‌لعدم‌انحصار‌الفائ[[دة‌في[[ه،ب[[ل‌يمكن‌ان‌تك[[ون‌حرم[[ة‌الكتم[[ان؛الجل‌وضوح‌الحق‌و‌افشائه‌بسبب‌ك[[ثرة‌من‌بين[[ه‌و‌افش[[اه‌و‌اليق[[اسالمقام‌بمورد‌حرمة‌الكتمان‌علي‌المرأة‌و‌ايجاب‌اظهار‌ما‌في‌رحمها؛حيث‌انها‌مالزمة‌مع‌وجوب‌قبول‌خبرها‌من‌حيث‌ان‌خبر‌المرأة‌اليفي[[د‌عادة‌العلم‌وال‌يعلم‌شخص‌آخر‌حتي‌يخبر‌بما‌في‌رحمه[[اح[[تي‌يحص[[ل‌العلم‌بسبب‌كثرة‌من‌بين[[ه‌و‌افش[[اه،فيك[[ون‌التكلي[[ف‌باالظه[[ار‌للعم[[ل
بقولها‌من‌جواز‌طالقها‌و‌استحقاق‌نفقتها‌و‌لو‌كان‌طالقا‌بائنا.ان‌قلت:ان‌هذه‌الفائدة‌ال‌يعقل‌ان‌تكون‌غاية‌للتكليف‌باالظهار،م[[ع‌ان‌مقتضي‌اطالق‌التكلي[[ف‌ثبوت[[ه‌عليك[[ل‌مكل[[ف‌ول[[وعص[[ي‌اآلخ[[ر‌بحيث
اليفيد‌قوله‌علما‌قطعا.قلت:ان‌الحكمة‌تقتضي‌جعل‌التكلي[[ف‌اوس[[ع‌من‌الغ[[رض‌ول[[ذا‌يجع[[ل‌التكليف‌في‌نظائره‌اوسع‌من‌الغرض‌االصيل‌تحفظا‌علي‌الوصول‌الي‌الغرض‌و‌لذا‌يأمر‌الرئيس‌بتفتيش‌السيارات‌تحفظا‌عن‌وق[[وع‌الخط[[رو‌يأمر‌بتفتيش‌السيارة‌التي‌يعلم‌المفتش‌انه‌ليس‌الخطر‌فيها‌قطعا.
و‌اورد‌السيد‌الصدر‌علي‌هذه‌اآلية‌الشريفة‌بايرادين‌آخرين:االول:ان[[ه‌من‌المحتم[[ل‌قوي[[ا‌ان‌التح[[ريم‌في‌اآلي[[ة‌الكريم[[ةنفس[[ي‌الطريقي‌الن‌الكتمان‌كانه‌عبارة‌عن‌تعمد‌اخف[[اء‌الحقيق[[ةوه[[ذا‌نح[[و
مقابلة‌مع‌الدين‌و‌معاندة‌فيكون‌من‌المحرمات‌النفسية.الثاني:انه‌لع[[ل‌الم[[راد‌من‌كلم[[ة"الكت[[اب"ه[[والق[[رآن‌الك[[ريم‌فيك[[ون‌المقصود‌انه‌بعد‌ما‌بين‌في‌القرآن‌ان‌الن[[بي‌ص[[لي‌الل[[ه‌علي[[هوآل[[ه‌و‌سلم،قد‌توفرت‌بشائر‌نبوت[[ه‌في‌كت[[ابالت[[وراة‌و‌االنجي[[ل‌و‌ان‌اس[[مه‌واوص[[افهم[[ذكورة‌فيهم[[ا‌فمن‌الواض[[ح‌ان‌كتم[[ان‌العلم[[اء‌و‌الس[[كوت‌وعدم‌بيان‌اشتمال‌الكتابين‌علي‌هذه‌االوصاف‌نح[[و‌تك[[ذيب‌و‌تش[[كيك‌في‌صدق‌ما‌يدعيه‌القرآن‌الكريم‌و‌هو‌ي[[وجب‌و‌هن‌الن[[اس‌في‌دينهم
هذا‌كله‌في‌هذه‌اآلية‌الشريفة.آية السؤال:
و‌من‌اآليات‌التي‌استدل‌بها‌علي‌حجي[[ةخ[[بر‌الواح[[د‌آي[[ةالس[[ؤال‌عن‌اه[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[لرجاالنوحيإليهمفسئلواأهاللذكرإنكنتمالتعلمون")ال الذكر؛"وماأرسلناقبلكإال
(7،االنبياء:43نحل:و‌كالم‌الكفاية‌فيها‌يتلخص‌في‌ثالث‌نقاط‌ايضا:
ان‌تق[[ريبس[رهق[[دس‌في‌تق[[ريب‌االس[[تدالل،وق[ال‌االولي:النقطة‌االستدالل‌بها‌ما‌في‌آية‌الكتمان؛يعني‌المالزم[[ة‌بين‌وج[[وب‌الس[[ؤال‌و‌وجوب‌القبول،مع‌اطالق‌وجوب‌السؤال‌لصورة‌عدم‌حص[[ول‌العلم‌من
الجواب.
245
ان‌قلت:فرق‌بين‌هذه‌اآلية‌الشريفة‌و‌اآليتين‌السابقين‌الطالق‌وج[[وب‌االنذار‌و‌حرمة‌الكتمان،بخالف‌آية‌ال[[ذكر‌المع[[ني‌الطالق‌ج[[واب‌اه[ل
الذكر‌حيث‌لم‌يفرض‌في‌اآلية‌الشريفة‌الجواب.قلت:نعم؛لكن‌يكفين[[ا‌اطالق‌وج[[وب‌الس[[ؤال‌لص[[ورةع[[دم‌حص[[ول‌العلم‌من‌الجواب؛اذ‌لو‌لم‌يجب‌قبول‌الج[[واب،و‌لم‌يكن‌حج[[ة‌لك[[ان
السؤال‌لغوا.فيسرهقدس؛االيراد‌علي‌هذا‌االستدالل.اورد‌اآلخوندالنقطة الثانية
الكفاية:ان‌الظاهر‌من‌ايجاب‌السؤال‌مع‌عدم‌العلم‌هو‌تحص[[يل‌العلمال‌التعبد‌بالجواب؛كماهو‌الظ[[اهر‌من‌نظ[[ائره‌في‌المح[[اورات‌العرفي[[ة؛كما‌اذا‌قال‌شخص‌مطلبا‌للمخاطب،ثم‌يقول‌له‌ان‌التقب[[ل‌و‌التعلم‌و‌تشك‌فاسأل‌من‌اهله،خصوص[[ا‌ان‌اآلي[[ة‌وردت‌في‌مق[[ام‌المخاص[[مة‌مع‌المنكرين‌للن[[بي‌ص[[لي‌الل[[ه‌علي[[هوآل[[ه‌وس[[لم‌ب[[دعوي‌ان[[ه‌انس[[ان‌كس[[ائر‌البش[[ر‌في‌حاجات[[هوه[[و‌ال‌يناس[[ب‌م[[ع‌الس[[فارة‌الرباني[[ة،فيناقشهم‌القرآن‌الكريم‌في‌سياق‌اآلية‌مؤكدا‌علي‌ان‌الرساالت‌كله[[ا‌كانت‌علي‌ايدي‌رج[[ال‌من‌البش[[ر،ثم‌يح[[ولهم‌الي‌الس[[ؤال‌عن‌اه[[ل‌ال[[ذكر‌ان‌كنتم‌ال‌تعلم[[ون؛الن‌المش[[ركين‌ليس[[وا‌من‌اه[[ل‌الكت[[اب‌و‌النبوات‌السابقة‌حتي‌يعلموا‌هذا‌المطلب‌بالمباشرة،ومنالواض[[ح‌ان
هذا‌المقام‌ليس‌مقام‌جعل‌الحجية‌و‌التعبد.في‌االيرادات‌األخر‌التي‌اوردها‌اآلخرون.النقطة الثالثة:
سره‌من‌ان‌اآلي[[ةعليف[[رض‌داللته[[ات[[دلقدس:ما‌اورده‌الشيخ‌منها‌علي‌وجوب‌التعبد‌بما‌اجاب‌اهل‌الذكر‌ال‌علي‌وجوب‌التعبد‌بم[[اي[[روي‌الراوي؛اذ‌ال[[راوي‌بم[[اه[[و‌راو‌ال‌يك[[ون‌من‌اه[[ل‌ال[[ذكر‌و‌العلم‌ول[[ذا
يكون‌المناسب‌االستدالل‌بها‌علي‌حجية‌الفتوي‌ال‌الرواية.ولكن‌اجاب‌صاحب‌الكفاي[[ةعن[[ه‌ب[[ان‌كث[[يرا‌من‌ال[[رواة‌يص[[دق‌عليهم‌انهم‌اه[[ل‌ال[[ذكر‌و‌االطالع‌علي‌رأي‌االم[[ام‌علي[[ه‌الس[[الم؛ك[[زرارة‌و‌محمدبن‌مسلم،فاذا‌وجب‌قبول‌ق[[ولهم‌و‌روايتهم‌وجب‌قب[[ول‌رواي[[ة‌غيرهم‌لعدم‌الفصل‌جزما‌في‌وجوب‌القب[[ول‌بين‌المبت[[دي‌و‌المس[[بوق‌بالسؤال،و‌ال‌بين‌زرارة‌و‌غيرهم‌ممن‌ال‌يكون‌من‌اهل‌ال[[ذكر‌و‌انم[[ا
يرون‌فقط‌اما‌سمعه‌او‌رأيه.ولكن‌قديناقش‌في‌هذا‌الجواب‌بما‌نوقش‌في‌آية‌االنذار‌من‌ان‌خ[[بر‌زرارة‌داخل‌في‌اآلية‌بعنوان‌اهل‌الذكر‌ال‌بعنوان‌الراوي،حتي‌يق[[ال‌ال
فرق‌بين‌هذا‌الراوي‌و‌غيره؛كما‌عرفت‌مفصال.ولكن‌يمكن‌الج[[واب‌عن‌ه[[ذه‌المناقش[[ةب[[الفرق‌بين‌ه[[ذه‌اآلي[[ة‌وآي[[ة‌النفر‌بانه‌ال‌خصوص[[ية‌اله[[ل‌ال[[ذكر،ب[[لام[[ر‌ب[[الرجوع‌اليهم‌من‌حيث‌انهم‌يرفعون‌الجهل‌و‌لذا‌لو‌كان‌جهل‌الشخص‌بلحاظ‌ص[[دور‌خ[[بر‌عن‌االمام‌عليه‌السالم‌بحيث‌لو‌علم‌الش[[خص‌بالرواي[[ة‌الرتف[[ع‌جهل[[ه‌ف[[ان
اآلية‌تشملها.
246
اللهم‌اال‌ان‌يقال:انه‌يمكن‌التفصيل‌في‌الحجية‌بان‌الشارع‌جعل‌ق[[ول‌ال[[ذكرالمقصود‌من‌اه[[لاهل‌الذكر‌حجة‌بخالف‌قول‌الراوي‌و‌ادعاء‌كونالكالم،و‌ال‌دليل‌عليه.من‌يرتفع‌جهل‌هذا‌الشخص‌بالرجوع‌اليه‌اول
:انه‌وردت‌رواي[[ة‌في‌ان‌المقص[[ود‌من‌اه[[ل‌ال[[ذكر‌االئم[[ة‌عليهممنهالمعنأبيجعفرعليه الس[[[[[[[[[[[[[الم؛كم[[[[[[[[[[[[[ا‌روي‌محمدبنمس[[[[[[[[[[[[["فسئلواأهاللذكرإنكنتمالتعلم وجل هعز قواللل منعندنايزعمونأن السالمقال:"إنارى، ص[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[ هماليهودوالن ون"أنئولو قال:إذنيدعوكمإلىدينهم.قال:ثمقالبيدهإلىصدرهنحنأهاللذكرونحنالمس[[هبنعجالنعنأبيجعفرعلي[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[ه ن"،وعبدالل"فسئلواأهاللذكرإنكنتمالتعلمون"،قال:قال:رسوال وجل هعز السالمفيقواللل
22للهصلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلمالذكرأناواألئمةأهاللذكر."
سره،بان‌االئمةو‌اجيب‌عن‌هذه‌المناقشة؛كما‌عن‌السيد‌الخوئي‌قدس‌ال‌مطلقا.انما‌ذكروا‌من‌باب‌المصداق‌المنحصر‌في‌باب‌االحكام
وتوضيحذلك؛ان‌مصداق‌اه[[ل‌ال[[ذكر‌في‌ك[[ل‌زمن‌بالنس[[بة‌الي‌ك[[ل‌مسئلة‌مختلفة،و‌الشاهد‌علي‌ذل[[ك‌ان‌س[[ياق‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌و‌ش[[أن‌نزولها‌هو‌ورود‌اآلية‌في‌االعتراض‌علي‌المش[[ركين‌حيث‌انهم‌ينك[[رون
ه‌وس[لم‌ب[ان‌الس[فارة‌االلهي[ة‌ال‌تناس[بنبوةالنبي‌صلي‌الله‌عليه‌و‌آل[كون‌النبي‌صلوات‌الله‌عليه‌وآله‌و‌س[[لم‌بش[[را‌مثلن[[ا‌فالل[[هس[[بحانه‌و‌تعالي‌بعد‌ما‌خاصهم‌بان‌االنبياء‌السابقة‌ك[[انوا‌هك[[ذاقال‌لهم:فاس[[ألوا‌اه[[ل‌ال[[ذكر‌ان‌كنتم‌ال‌تعلم[[ون،و‌معل[[وم‌ان‌اه[[ل‌ال[[ذكر‌في‌ه[[ذه‌المسئلة‌ليسوا‌االئمة‌عليهم‌الس[[الم؛اذاالمام[[ة‌ف[[رع‌النب[[وة‌و‌ان‌اه[[ل
الذكر‌فيها‌هم‌علماء‌اليهود‌و‌النصاري‌و‌كل‌اهل‌الكتاب.نعم‌بعد‌ثبوت‌النبوة‌يكون‌اه[[ل‌ال[[ذكر‌الحك[[ام‌ال[[دين‌هم‌االئم[[ةعليهمالس[[الم؛كم[[ا‌ان‌اه[[ل‌ال[[ذكر‌في‌ه[[ذا‌الزم[[ان‌هم‌ال[[رواة‌بالنس[[بةالي
المجتهدين،و‌هم‌المجتهدين‌بالنسبة‌الي‌عوام‌الناس.:ان‌سياق‌اآلية‌هو‌التشكيك‌في‌النبوة،و‌معلوم‌ان‌خبر‌الواح[[دمنها
ليس‌فيها‌حجة.و‌الجواب‌منه‌ان‌مورد‌اآلية‌و‌سياقها‌ليس‌مخصصا‌لآلي[[ة‌و‌ال‌تنحص[[ر
في‌مورده.
السنة :و‌مما‌استدل‌به‌علي‌حجية‌خبر‌الواح[[دالس[[نة؛و‌هي‌الرواي[[ات‌ال[[تي‌يستدل‌بها‌علي‌حجيته،و‌ان‌هذه‌الرواي[[ات‌و‌ان‌ك[[انت‌أخب[[ار‌آح[[اد‌و‌ال‌يمكن‌االس[[تدالل‌به[[ا‌علي‌حجيت[[ه؛الن‌االس[[تدالل‌به[[ا‌دوري،اال‌ان‌مجموعها‌يبلغ‌حد‌التواتر،ويوجب‌حص[[ول‌اليقين‌او‌االطمئن[[ان‌بص[[دوربعضها‌عن‌المعصوم‌عليه‌السالم،ولكن‌هذه‌الرواي[[ات‌علي‌قس[[مين؛قسم‌منها‌ال‌يدل‌علي‌حجيته‌و‌القسم‌اآلخر‌و‌ان‌كان‌يدل‌علي‌حجيته
،ب- 22 الشيعة القاضي،ح 7وسائل صفات ابواب .4و 3من
247
اال‌انه‌البد‌من‌النظر‌فيه‌حتي‌يعلم‌هل‌يبلغ‌حد‌التواتر‌ام‌ال؟و‌القس[[ماالول‌مضي‌البحث‌عنه‌مفصال.
و اما القسم الثاني؛م[[[[[[ا‌رواه‌الكلي[[[[[[ني‌رحم[[[[[[ةالل[[[[[[ه‌علي[[[[[[ه‌في فمنه444444ا:
الك[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[اف23ي قاالجتمعتأن هبنجعفرالحميري هومحمدبنيحيىجميعاعنعبدالل :محمدبنعبدالل
هعندأحمدبنإسحاقفغمزنيأحمدبنإسحاقأنأسألهعنا يخأبوعمرورحمهالل اوالشفيماأريدأنأسألكعنهف يأريدأنأسألكعنشيءوماأنابشاك لخلففقلتلهياأباعمروإن إذاكانقبليومالقيامةبأربعينيومافإذاكان األرضالتخلومنحجةإال اعتقاديودينيأن إنوبةفلميكينفعنفساإيمانهالمتكنآمنتمنقبألوكسبتفي ذلكرفعتالحجةوأغلقبابالتيأح ذينتقومعليهمالقيامةولكن وهمال وجل هعز إيمانهاخيرافأولئكأشرارمنخلقالل
إبراهيم -عليهببتأنأزداديقيناوإنالسال
م قلبي.وقدأ نيريهكيفيحييالموتىقاألولمتؤمنقالبلىولكنليطمئن وجأل هعز ألرب س[[ ن أحمدبنإسحاقعنأبيالحس[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[ -عليهخبرنيأبوعلي
الساليفقالسألتهوقلتمنأعامألوعمنآخذوقولمنأقبلفقاللهم ىإليكعن ثقتيفماأد العمري
قةالمأمون هالث معلهوأطعفإن ييقولفاس[[[[[[[[[[[[[[[[[[[ يفعن ييؤديوماقاللكعن .عنأألبامحمد هس[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[ أن -عليهوأخبرنيأبوعلي
السالييقوعنمثلذلكفقالله:م يانوماقااللكفعن ييؤد يفعن وابنهثقتانفماأدياإليكعن العمري
قتانالمأمونان هماالث معلهماوأطعهمافإن ؛النفاس[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[أبوعمروساجداوبكىثمقالسلحاجتكفقلتلهأ فهذاقوإلمامينقدمضيافيكقالفخر
-عليهنترأيتالخلفمنبعدأبيمحمدالسال
م هورقبتهمثلذاوأومأبيدهفقلتلهفبقيتواحدةفقالليهاتقلتفاالسمقال فقاإليواللمولكنعنه لوالأحر معليكمأنتسألواعنذلكوالأقولهذامنعنديفليسليأنأحل عليمحر
-هالسال
مميراثهوأخذهمنالحم فولداوقس أبامحمدمضىولميخل لطانأن األمرعندالس فإنفإليهمأوينيلهمشيئاوإذاوقعاال قلهفيهوهوذاعيالهيجولونليسأحديجسرأنيتعر
هوأمسكواعنذلك. قواالل سموقعالطلبفات‌قال‌الكليني‌رحمة‌الل[[ه‌علي[[ه‌و‌ح[[دثني‌الش[[يخ‌من‌اص[[حابنا‌ذهب‌عني
اسمه‌ان‌ابا‌عمرو‌سأل‌عن‌احمد‌بن‌اسحاق‌عن‌مثل‌هذا‌فاجاب‌بمثل‌هذا.
قال‌السيدالصدر‌ان‌الكالم‌يقع‌في‌داللته‌تارة‌و‌في‌سنده‌اخري‌فتدل‌علي‌المطلوب‌فقرتان‌من‌هذا‌الحديث:اما الداللة ؛
ب- 23 ، الحجة كتاب ، .1،ح 77الكافي
248
"العمري‌ثقتي‌فما‌ادي‌الي[[ك‌ع[[نيالسالمعليه‌قوله‌الفقرة االولي:فعني‌يؤدي‌وما‌قال‌لك‌عني‌فعني‌يقول‌فاسمع‌له‌و‌اط[[ع‌فان[[ه‌الثق[[ة
المأمون"و‌لكن‌قد‌يستشكل‌في‌هذه‌الداللة‌من‌جهتين:
انه‌يدل‌علي‌اعتبار‌خبر‌من‌ك[[ان‌في‌مرتب[[ةعالي[[ة‌منالجهة االولي‌الوثاقة،ال‌خبر‌من‌كان‌ثقة‌مطلقة‌ولو‌في‌مرتبة‌بسيطة‌من‌الوثاقة.و‌تشهد‌علي‌هذا‌فقرتان‌من‌الحديث:االولي‌صدر‌الحديث‌و‌هو"العمري‌ثقتي"؛اذ‌فرق‌بين‌القول‌بانه‌ثقة‌و‌بين‌القول‌بانه‌ثقتي؛ف[[ان‌الث[[اني‌يدل‌علي‌كمال‌الوثاقة‌و‌انه‌مورد‌اعتم[[اد‌االم[[ام‌علي[[ه‌الس[[الم.الثاني[[ة‌وجود‌الالم‌في‌قوله"فانه‌الثقة‌المأمون"؛فان‌علماء‌العربية‌ق[[الوا:ان
"الالم"في‌هذا‌المقام‌يدل‌علي‌الكمال.ولكن‌ال‌تتم‌داللة‌هاتين‌الفقرتين؛اما‌االولي؛فألن‌هذه‌الفقرة‌بمالحظ[[ة‌ذيلها‌تدل‌علي‌حجية‌مطلق‌خبر‌الثقة.نعم‌لوال‌الذيل‌امكن‌ان‌يقال‌ان‌الص[[در‌وه[[و"العم[[ري‌ثق[[تي"الي[[دل‌علي‌ازي[[د‌من‌حجي[[ةخ[[بر‌الثق[[ة‌الكام[[ل‌في‌وثاقت[[ه.وام[[االثاني[[ة؛فألن[[ه‌اليحتم[[ل‌وض[[ع‌خ[[اص"الالم"للكمال،و‌ماقال‌علماء‌العربية‌اجتهاد‌منهم‌ليس‌بحجة‌لنا،و‌ان‌الكمال‌يس[[تفاد‌في‌الرواي[[ة‌من‌المع[[ني‌االص[[لي‌الالم‌حيث‌ان‌المتف[[اهم‌من‌الرواية‌ان"الالم"هو‌للعه[[د‌و‌اليقين؛مثال‌اذا‌قي[[ل:"فالنه[[و‌الفالني"فهذا‌الكالم‌يدل‌علي‌علي‌ان‌الفالني‌فرد‌معه[[ود‌و‌معين‌و‌اال‌المع[[نيلهذا‌الكالم،و‌في‌المقام‌حيث‌اليكون‌فرد‌من‌الثقة‌مشخصا‌و‌معين[[ا؛فاذا‌قيل:"فانه‌الثقة‌المأمون"فان‌معناه‌ان‌جنس‌الثق[[ةال[[ذي‌يك[[ون‌معهودا‌في‌الذهن؛فان‌العمري‌هو‌جنس‌الثق[[ة،فحيث‌اليك[[ون‌الف[[رد‌حقيقة‌هو‌الجنس‌فالبد‌من‌العناية‌و‌االدع[[اء،وه[[ذه‌العناي[[ة‌إم[[ا‌تك[[ون‌هي‌األعالئية‌ثبوتا‌و‌الكمال‌في‌الوثاقة‌‌في‌مق[[ام‌الثب[[وت،و‌إم[[ا‌تك[[ون‌هي‌األعالئية‌‌اثباتا‌و‌الشهرة‌في‌الوثاقة‌في‌مق[[ام‌االثب[[ات.و‌المناس[[ب
في‌المقام‌هو‌االعالئية‌‌اثباتية.و‌فيه‌ان‌الرواية‌‌تدل‌علي‌الوثاقة؛بحيث‌يقط[[ع‌بتح[[رزه‌عن‌الك[[ذب‌و‌أمانته،و‌اليبعد‌ان‌يحصل‌االطمئنان‌من‌قوله‌لعام[[ةالن[[اس؛و‌بالجمل[[ة‌‌فان‌الرواية‌‌تدل‌علي‌حجية‌قول‌من‌ثبت‌وثاقته‌عن[[د‌الم[[ولي‌فق[[ط،و‌اليمكن‌التعدي‌الي‌الغير،فاذا‌قال‌المولي:"ان‌فالنا‌ثقتي‌و‌اسمع‌كلما‌نقل‌عني"فاليصح‌العمل‌علي‌طبق‌نقل‌كل‌من‌نقل‌عن‌المولي،ولو
ثبت‌وثاقته‌بشهادة‌‌الغير‌و‌هذا‌امر‌واضح.بل‌اليبع[[د‌ان‌نق[[ول:باعتب[[ار‌الرواي[[ة‌‌علي‌ك[[ون‌ال[[راوي‌إمامي[[ا،ح[[تي‌اليحتم[[ل‌في‌حق[[ه‌الخيان[[ة‌‌وال‌يمكن‌التع[[دي‌الي‌ك[[ل‌من‌يثبت‌وثاقت[[ه
بشهادة‌العدلين‌او‌بحسن‌الظاهر،و‌هذا‌امر‌واضح.نعم؛النقول:بداللة‌الرواية‌‌علي‌اعتبار‌الكمال‌في‌الوثاقة‌ال‌في‌مق[[ام‌الثبوت‌و‌ال‌في‌مقام‌االثبات،و‌ال‌فرق‌بين‌القول:"بانه‌ثقة‌‌م[[أمون"و
بين‌القول:"بانه‌الثقة‌‌المأمون".هذا‌كله‌في‌الجهة‌االولي.
249
فانه‌الرواية‌‌تدل‌علي‌االرج[[اع‌في‌مق[[ام‌التقلي[[د‌واما الجهة الثانية ؛أخذ‌الفتوي،و‌قد‌يشهد‌علي‌هذا‌المعني‌قوله‌عليه‌السالم"فاس[[مع‌ل[ه
و‌اطع"فان‌وجوب‌االطاعة‌‌تناسب‌الفتوي،ال‌الرواية.ولكن‌اجاب‌السيد‌الصدر‌عن‌هذا‌االشكال،بان‌وجوب‌االطاعة‌بحسب‌الحقيقة‌‌اليناسب‌الفت[[وي‌و‌ال‌االخب[[ار،وانم[[ا‌وج[[وب‌االطاع[[ة‌‌تناس[[ب‌مقام‌الوالية‌‌و‌الحاكمية،و‌انما‌القول‌بوج[[وب‌االطاع[[ة‌‌بمع[[ني‌وج[[وب
حسا‌او‌حدسا،ال‌اطاعة‌‌ذاته؛السالمعليهاطاعة‌‌ما‌يخبر‌به‌عن‌االمام‌‌و‌المناسب‌لمورد‌الرواية‌هو‌أخذ‌الرواية؛اذ‌احمد‌ابن‌اس[[حاق‌لم‌يكن
و‌فقيه[[ا‌و‌من‌خ[[واص‌اص[[حاب‌العس[[كري -علي[[هعاميا‌بل‌كان‌مجتهدا‌‌و‌من‌اصحاب‌الكتب،ولكنحيثك[[ان‌في‌بل[[دة‌‌قم‌بعي[[دا‌عنالسالم
السالم‌ارجعه‌اليهعليهمسامرا،و‌كان‌العمري‌في‌سامرا‌مالزم‌لالئمة‌‌بلحاظ‌أخذ‌الرواية.
ولكن‌العمدة‌في‌المناقشة‌في‌الرواية‌‌انها‌لم‌يكن‌في‌مقام‌بيان‌كبري‌حجية‌خبر‌الثقة،بل‌ارجعها‌الي‌ارتكاز‌احمد‌بن‌اسحاق‌و‌هو‌في‌مقام‌بيان‌توثيق‌عمري،و‌لعله‌في‌إرتكازه‌عدم‌حجية‌‌خبر‌غير‌االمامي‌و‌لو
الس[[الم‌تش[[يع‌ال[[رواي؛الن[[ه‌ك[[انكان‌ثقة،ولكن‌لم‌ي[[ذكر‌االم[[ام‌علي[[هواضحا‌عند‌احمد‌بن‌اسحاق.
الس[[الم"العم[[ري‌و‌ابن[[ه‌و‌هي‌قول‌العسكري‌عليه الفقرة الثانية ؛ثقتان،فما‌أديا‌اليك‌عني‌فعني‌يؤديان"و‌هذه‌الفقرة‌‌اوض[[ح‌دالل[[ةمن
الس[[الم‌حجي[[ة‌‌قول[[ه‌علي"ثق[[تي"،والسابق؛اذ‌لم‌يفرع‌االم[[ام‌علي[[ه‌هكذا‌اليحتمل‌ان‌يكون‌االرج[[اع‌اليهم[[ا‌من‌ب[[اب‌انهم[[ا‌نائب[[ان‌و‌وكيالن
الس[[[الم؛اذ‌لم‌يكن‌ابن‌عثم[[[ان‌ابن‌س[[[عيد‌وكيال‌لالم[[[امعن[[[ه‌علي[[[هالسالم.هذا‌كله‌من‌حيث‌الداللة.العسكري‌عليه
فق[[ال‌الس[[يد‌الص[[در:ان[[ه‌اليبع[[د‌حص[[ولام44ا من حيث الس44ند؛االطمئن[[ان‌بص[[دقه‌و‌ص[[دور‌ه[[ذا‌الح[[ديث؛اذ‌احتم[[الع[[دم‌الص[[دور‌و‌الصدق‌إم[[اناش[[ئ‌من‌احتم[[ال‌تعم[[د‌الك[[ذب‌و‌ام[[ا‌من‌ناحي[[ة‌‌احتم[[ال‌الغفلة،وكالهما‌منفيان‌في‌الحديث؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌ه[[ذا‌الخ[[بر‌بالنسبة‌‌الينا‌من‌ناحي[[ة‌الكليني‌نقل[[ه‌قطعي؛اذ‌كت[[اب‌الك[[افي‌نق[[ل‌لن[[ا‌بالتواتر‌واص[[له‌ث[[ابت‌ب[[القطع‌واليقين،وام[[ا‌اختالف‌النس[[خة‌‌و‌احتم[[ال‌عدم‌إخبار‌الكليني‌هذا‌الخ[[بر‌به[[ذه‌الكيفي[[ة‌‌فنحن‌نقط[[ع‌بع[[دم‌الخط[[أ‌وعدم‌الزيادة‌‌والنقيصة؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌انه‌لو‌لم‌يكن‌هذا‌الخ[[بر‌في‌الكافي‌او‌لم‌يكن‌بهذه‌الكيفية‌‌لوقع‌االختالف‌في‌النسخ،ولكن‌النس[[خ‌متحدة‌علي‌هذا‌النقل،و‌اما‌احتمال‌تعمد‌الكذب‌و‌الخط[[أ‌بالنس[[بة‌الي‌نقل‌الكليني‌فمنفي‌ايضا؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌الكليني‌كان‌في‌مرتب[[ة‌‌من‌الص[[داقة‌و‌االمان[[ة‌و‌الوثاق[[ة‌بحيث‌ال‌يحتم[[ل‌في‌حق[[ه،و‌اجمعت‌العصابة‌‌مث[[ل‌الش[[يخ‌و‌المفي[[د‌و‌النجاش[[ي‌و‌الك[[ركي،ب[[لك[[ل‌فقه[[اء‌الش[[يعة‌‌علي‌ان[[ه‌ثق[[ة‌‌ثبت،وام[[ا‌احتم[[ال‌الث[[اني‌فنطمئن‌بعدم[[ه‌بع[[د‌االطالع‌علي‌مقدار‌تثبته‌و‌ضبطه‌للح[[ديث‌و‌م[[اك[[ان‌يبذل[[ه‌من‌جه[[ده
250
في‌جمع‌الرواي[[ات‌و‌ت[[دقيقها‌بحيث‌ق[[ال‌الش[[يخ‌الطوس[[ي‌رحم[[ةالل[[هعليه:ما‌الف‌شخص‌كتابا‌في‌االسالم‌اضبط‌و‌اثبت‌من‌كت[[اب‌الك[[افي؛خصوصا‌انه‌سمع‌الحديث‌من‌شخص[[ين،و‌يبع[[د‌ص[[دور‌خط[[أ‌واح[[د‌من شخصين،السيما‌لو‌كان‌السماع‌عنهم[[ا‌في‌مجلس[[ين،حيث‌ك[[ان‌بعي[[دا‌الخطأ‌الواحد‌من‌الكليني‌في‌مجلسين،مع‌ان‌هذا‌المقدار‌من‌احتمال‌الخط[[[[أ‌موجود‌في‌قض[[[[ايانا‌العادي[[[[ة،ونفس‌س[[[[ماعنا‌االح[[[[اديث‌والمطالب،وهذا‌االحتمال‌منفي‌باصالة‌عدم‌الخط[[أ‌و‌الغفل[[ة‌‌عقالئي[[ا.و
خالصة‌الكالم‌كان‌الكليني‌ملغي‌عن‌الوسطية‌و‌سماعه‌سماعنا.و‌اما‌احتمال‌الخطأ‌و‌الكذب‌فملغي‌بالنسبة‌الي‌من‌نقل‌منه‌الكليني؛و‌هما‌محمد‌بن‌يحيي‌العطار‌و‌محمد‌بن‌عبدالله‌الحميري؛اذ‌محمد‌بن‌يحيي‌العطار‌من‌المشاهير‌بنقل‌الشيخ‌و‌النجاشي‌انه‌ثقة‌‌جليل،و‌قال‌النجاشي‌انه‌شيخ‌اصحابنا‌في‌قم،و‌كيف‌يحتمل‌الك[[ذب‌في‌ح[[ق
-السالم،مع‌ان‌اصحاب‌االئم[[ة‌‌عليهممن‌كان‌شيخ‌اصحاب‌االئمة‌عليهمالسالم‌في‌ذلك‌الزمان‌من‌المؤمنين‌و‌المتدينين‌العدول.
و‌هكذا‌محمد‌بن‌عبدالله‌الحميري‌هو‌من‌الثقاة‌‌الكبار‌االجلة‌و‌مشهود‌بالوثاقة‌‌من‌قبل‌النجاشي‌و‌لم‌يصل‌في‌حقه‌اي‌غم[[ز‌و‌لم[[ز،وه[[و
الس[[الم‌ومن‌الذين‌كانت‌له‌مراسالت‌مع‌االمام‌ص[[احب‌الزم[[ان‌علي[[ه‌عجل‌الله‌تعالي‌فرجه‌الشريف،و‌خرج‌اليه‌توقي[[ع‌في‌اي[[ام‌الغيب[[ة،و
الس[[المالذي‌يظهر‌من‌الشيخ‌الطوسي‌ان‌التوقيع‌من‌قبل‌االمام‌علي[[ه‌و‌روحي‌ف[[[داه‌لم‌يكن‌يص[[[در‌الي‌االنس[[[ان،و‌الي[[[رد‌التوقي[[[ع‌اال‌الي‌االوحدي‌من‌الشيعة،و‌علي‌هذا‌لو‌فرض‌محاال‌احتمال‌الكذب‌في‌حق
كل‌منهما‌يزول‌باعتضاد‌نقله‌باآلخر.و‌هكذا‌يضعف‌احتمال‌الخطأ‌جدا‌مع‌فرض‌نقل‌الرواية‌‌من‌الشخص[[ين‌و‌تواطئهما‌علي‌خطأ‌واحد‌بال‌تذكير‌احدهما‌لألخري‌الخط[[أ‌و‌ان‌امكن‌ولكنه‌موهون‌جدا،ول[[ذا‌يحص[[ل‌االطمئن[[ان‌الفعلي‌الشخص[[ي‌بص[[دور
السالم‌و‌تؤيد‌هذه‌الرواي[[ة‌برواي[[ات‌أخ[[ريهذه‌الرواية‌عن‌االمام‌عليهدالة‌‌علي‌المقصود‌و‌ان‌لم‌تبلغ‌الي‌هذه‌الدرجة.
هذا‌كل‌كالم‌السيد‌الصدر‌بالنسبة‌‌الي‌سند‌هذا‌الحديث‌الشريف،و‌هذا‌مطلب‌صحيح‌الب[[أس‌ب[[ه‌اال‌ان‌الكالم‌في‌داللت[[ه‌علي‌حجي[[ة‌ك[[ل‌خ[[بر
الثقة،و‌لو‌ثبتت‌وثاقته‌بشهادة‌الرجاليين؛كما‌هو‌محل‌حاجتنا.همنها: عدبن‌عبدالل [[ه‌عن‌س[[ ي‌عن‌محمد‌بن‌قولوي محمدبن‌عمر‌الكش
ه‌بن‌محمدالحجال‌عن‌العالء ى‌عن‌عبدالل عن‌أحم[[دبن‌محمد‌بن‌عيس[[ه‌علي[[ه ه‌بن‌أبي‌يعفور‌قال‌قلت‌ألبي‌عبدالل الس[[المبن‌رزين‌عن‌عبدالل
جلمنأصحابنافيسألنيوليسعندي ساعةألقاكواليمكنالقدومويجيءالر هليسكل إنهسمعمنأبيوكانعندهوج فإن قفي مايسألنيعنهفقالمايمنعكمنمحمدبنمسلمالث كل
24يها.
ب- 24 الشيعة، ،ح 11وسائل القاضي صفات ابواب .22من
251
ولكن‌هذا‌الحديث‌اضعف‌داللة‌‌و‌الوجه‌في‌ذلك‌انها‌ال‌تدل‌علي‌اعتبار‌الس[[الم‌و‌ك[[انازي[[د‌من‌خ[[بر‌الع[[دل‌االم[[امي‌ال[[ذي‌القي‌االم[[ام‌علي[[ه
فقيها؛كمااليخفي.هعليهمنها: اعندأبيعبدالل بنيعقوبقالكن العنيونس[[ -م[[ا‌رواه‌الكش[[ي عنالحج
السالمفقاألمالكممنمفزعأمالكممنمستراحتستريحونإليهمايمنعكممنالحارصري. 25ثبنالمغيرةالن
ولكن‌داللة‌هذا‌الحديث‌ايضا‌اض[[عف‌من‌الح[[ديثين‌الس[[ابقين؛اذ‌يمكن‌التعدي‌من‌مثل‌الحارث‌بن‌مغيرة‌‌النص[[ري‌ال‌الي‌ك[[ل‌الثق[[ة،ول[[ولم
يكن‌عدال‌اماميا.م[[[[[[[[[[[[[ا‌رواه‌الش[[[[[[[[[[[[[يخ‌في‌كت[[[[[[[[[[[[[ابو منه44444444444ا:
الغيبةعنجعفربنمحمدبنقولويهوأبيغالبالزراريوغيرهماعنمحمدبنيعقوبالكلينأنيوصلليكتاباقدسألتفيهعنمسا يعنإسحاقبنيعقوبقالسألتمحمدبنعثمانالعمريمانعليه احبالز وقيعبخطموالناص[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[[ فوردالت -ئألشكلتعليتكإلىأنقالوأماالحوادثالواقعةفارجعوافيها هوثب السالمأماماسألتعنهأرشدكالله يالل رض[[ هوأمامحمدبنعثمانالعمري همحجتيعليكموأناحجةالل إلىرواةحديثنافإن
هثقتيوكتابهكتابي .26عنهوعنأبيهمنقبلفإن‌فان‌هذه‌الرواية‌‌التدل‌علي‌حجية‌خبر‌الواحد‌الثقة؛اذ‌اطالقها‌ال‌يمكن‌الي‌انه[[ات[[دل‌علي‌حجي[[ة أخذها‌و‌التقييد‌بالوثاقة‌‌ال‌دليل‌عليها،مضافا
الس[[الم"ف[[انهم‌حج[[تيالفت[[وي‌و‌التقلي[[د،فان[[ه‌مناس[[ب‌لقول[[ه‌علي[[ه‌عليكم"،مع‌انها‌تدل‌علي‌اعتبار‌العدالة؛اذ‌اليحتمل‌ك[[ون‌غ[[ير‌الش[[يعة
السالم.حجة‌علي‌الشيعة‌‌من‌قبل‌االمام‌عليه‌فتلخص‌مما‌ذكرنا‌ان‌المستفاد‌من‌الروايات‌حجية‌‌قول‌الثقة‌الم[[أمون‌العادل‌الذي‌اليحتمل‌في‌حقه‌التعمد‌علي‌الكذب‌و‌اليكون‌كثير‌الخط[[أ‌و‌االش[[تباه،وحجي[[ةق[[ول‌مث[[له[[ذا‌الش[[خص‌مس[[لم‌في‌زمن‌االئم[[ة
الس[[الموه[[وي[[وجب‌االطمئن[[ان،وام[[ا‌حجي[[ةخ[[بر‌الثق[[ةغ[[يرعليهم‌االمامي،او‌الثقة‌‌االمامي‌الذي‌النعرف[[ه‌بالض[[بط‌اال‌ان[[ه‌ش[[هد‌رج[[ل‌او‌رجالن‌علي‌وثاقته،او‌يكون‌له‌حس[[ن‌الظ[[اهر،ولكن‌يحتم[[ل‌في‌حق[[ه‌تعمد‌الكذب،او‌اذا‌كثر‌الوس[[ائط‌بحيث‌ص[[ارض[[ريب‌الخط[[أ‌كث[[يرا‌فال
يمكن‌استفادة‌حجيته‌من‌الروايات.هذا‌كله‌بالنسبة‌الي‌السنة.
االجماع :و‌اما‌االستدالل‌علي‌حجية‌خبر‌الواحد‌باالجماع‌فان‌قص[[د‌من[[ه‌اجم[[اع
سره‌الي‌زمانن[[االعلماء‌من‌السلف‌الي‌الخلف‌و‌من‌زمن‌الشيخ‌قدسالسابق،ح- 25 .23المصدر،ص- 26 الغيبة .290كتاب
252
ه[[ذا‌علي‌حجي[[ةخ[[بر‌الثق[[ة؛فقالص[[احب‌الكفاي[[ةانه[[ذه‌ال[[دعوي‌مجازفة؛الختالف‌الفتاوي‌في‌اعتبار‌شرائط‌حجية‌خبر‌الواحد؛كم[[اه[[و
واضح‌لمن‌راجع.و‌ان‌قص[[د‌من‌االجم[[اع‌الس[[يرة‌المس[[تمرة‌الص[[حاب‌االئم[[ة‌عليهم‌السالم‌و‌المتدينين‌من‌الشيعة‌علي‌العمل‌به‌فهو‌داخل‌للس[[يرةال[[تي
نتكلم‌فيها‌ان‌شاءالله‌تعالي.السيرة:
و‌الرابع‌من‌االدلة‌الدالة‌علي‌حجية‌خبر‌الثقة‌السيرة.واحسن‌التقرير‌فيها‌ان‌الرواي[[ات‌الص[[ادرة‌عن‌االئم[[ةعليهمالس[[الم‌في‌زمنهم‌يك[[ون‌بعض‌رواتهم‌من‌االجالء‌والثقات‌الذين‌ك[[انوا‌في‌اعلي‌مرتب[[ة‌الوثاق[[ة؛ك[[زرارة‌و‌محم[[د‌بن‌مس[[لم‌وغيرهم[[ا،ويك[[ون‌بعض[[هم‌من‌الك[[اذبين‌والجعالين،وكثير‌منهم‌من‌الثقات‌المتوسط؛فاذا‌واج[[ه‌االص[[حاب‌ه[[ذه‌الطائفة‌من‌الروايات‌فال‌يكون‌االمر‌خاليا‌عن‌اربع‌احتماالت:االحتمال‌االول:انهم‌يرفضون‌هذه‌االحاديث‌و‌ال‌يعملون‌بها،فقال‌السيد‌الصدر‌فان‌هذا‌االحتمال‌مقطوع‌البطالن؛اذ‌العمل‌بخ[[بر‌الثق[[ةام[[ر‌عقالئي‌و‌انهم‌يعتم[[[دون‌اليه[[[افيام[[[ور‌دني[[[اهم‌و‌اإلدان[[[ات‌و‌الوظ[[[ائف‌و‌المسئوليت‌التي‌كانت‌بينهم،و‌ال‌وجه‌الحتم[[ال‌القط[[ع‌بع[[دم‌االعتب[[ار
السالم،بل‌يشهد‌بعضفي‌االحكام‌الشرعية‌بال‌سؤال‌عن‌االئمة‌عليهم‌الروايات‌علي‌اعتمادهم‌علي‌خبر‌الثقة‌كالسؤال‌عن‌وثاق[[ةي[[ونس‌بن
عبد‌الرحمان‌الخذ‌معالم‌الدين.االحتم[[ال‌الث[[اني:انهم‌يس[[ألون‌عن‌العم[[ل‌به[[ذه‌االخب[[ار‌و‌ردع‌االئم[[ة‌عليهم‌السالم‌عن‌العم[[ل‌به[[ا‌و‌منعهم‌عن[[ه،وه[[ذا‌االحتم[[ال‌مرف[[وض‌ايضا؛اذ‌لو‌ك[[ان‌االئم[[ةعليهمالس[[الم‌يردع[[ون‌عن‌العم[[ل‌به[[ا‌لوص[[ل‌الردع‌الينا؛كالردع‌عن‌القياس؛اذ‌اعتماد‌العامة‌علي‌خبر‌الواحد‌اك[[ثر‌من‌اعتمادهم‌علي‌القياس،مع‌انه‌ورد‌في‌المن[[ع‌عن‌العم[[ل‌بالقي[[اس‌قريب‌من‌خمسة‌مأة‌حديث،بل‌ورد‌احاديث‌علي‌االعتم[[اد‌علي‌خ[[بر‌الثقة.االحتمال‌الثالث:ان‌االصحاب‌قد‌سألوا‌عن‌العمل‌باخب[[ار‌اآلح[[اد
و‌اجاب‌االئمة‌عليهم‌السالم‌بااليجاب‌و‌لذا‌عملوا‌بها.االحتمال‌الرابع:ان‌االصحاب‌قد‌عملوا‌بها‌جريا‌علي‌سيرتهم‌العقالئية
-وعلي[[هالل[[هاو‌تمشيا‌علي‌مرتكزات‌شرعية‌موروثة‌من‌عصر‌النبي‌صليسلم.وآله
و‌كال‌االحتم[[الين‌مفي[[دان‌للمقص[[ود‌وبه[[ذا‌التق[[ريب‌ال‌يبقي‌مج[[ال‌لالشكال‌المعروف‌علي‌االستدالل‌بالسيرة‌بانها‌مردوعة‌بعموم‌اآلي[[ات‌الناهي[[ة‌عن‌العم[[لب[[الظن؛اذ‌ل[[وك[[انت‌تل[[ك‌العموم[[ات‌كافي[[ةلل[[ردع‌لمابقي‌مجال‌للعم[[ل‌باالخب[[ار‌و‌بع[[د‌اثب[[ات‌العم[[ل‌باالخب[[ار‌يعلم‌ع[[دم
صالحيتها‌للردع.
253
و‌لكن‌مع‌الغض‌عن‌هذا‌الجواب‌فهل‌يصلح‌هذه‌العموم[[ات‌لل[[ردع‌ام‌ال؟فقال‌صاحب‌الكفاية‌ق[[دس‌س[[ره‌ان‌ه[[ذه‌اآلي[[ات‌مض[[افااليانه[[ا
وردت‌ارشادا‌الي‌عدم‌كفاية‌الظن‌في‌اصول‌الدين...و‌توضيح‌كالمه‌قدس‌سره‌انه‌اجاب‌عن‌هذا‌االشكال‌باجوبة‌‌ثالثة:
االول:انها‌وردت‌ارشادا‌الي‌عدم‌كفاية‌‌الظن‌في‌اصول‌الدين.الثاني:لو‌سلم‌عمومها‌بالنسبة‌الي‌االحكام‌الفرعية‌‌ايضا؛فان‌المتيقن‌لو‌ال‌المنصرف‌اليه‌اآليات‌هو‌خصوص‌الظن‌الذي‌لم‌يقم‌علي‌اعتباره
حجة.الثالث:ان‌الردع‌بهذه‌اآليات‌اليك[[ون‌اال‌دوري[[ا؛الن‌ردع‌الس[[يرة‌‌به[[ذه‌اآليات‌يتوقف‌علي‌عدم‌تخصيص‌هذه‌اآليات‌بالسيرة‌‌وعدم‌التخص[[يص‌يتوقف‌علي‌ثبوت‌الردع‌عن‌السيرة‌‌بهذه‌اآلي[[ات‌ح[[تي‌التك[[ون‌اآلي[[ات‌مخصصة‌‌او‌مقي[[دة‌و‌علي‌ه[[ذا‌يتوق[[ف‌ال[[ردع‌علي‌ع[[دم‌التخص[[يص‌و
عدم‌التخصيص‌يتوقف‌علي‌الردع،و‌هو‌دور‌واضح. ثم‌قال:ان‌قلت:ان‌االس[[تدالل‌علي‌اعتب[[ار‌خ[[بر‌الثق[[ة‌بالس[[يرة‌‌ايض[[ا‌دوري؛اذ‌اعتبارها‌فعال‌يتوقف‌علي‌عدم‌ردعها‌بها‌يتوقف‌علي‌تخصيصاآليات‌بالسيرة،و‌هو‌يتوقف‌علي‌عدم‌الردع‌بهذه‌اآليات‌عن‌السيرة.قلت:انما‌يكفي‌في‌حجي[[ةخ[[بر‌الواح[[د‌بالس[[يرة‌ع[[دم‌ثب[[وت‌ال[[ردع‌و‌اليحتاج‌الي‌عدم‌الردع،بل‌يكفي‌عدم‌اح[[راز‌ال[[ردع؛لع[[دمنه[[وض‌م[[ا‌يصلح‌للردع‌ومج[[ردع[[دم‌اح[[راز‌ال[[ردع‌يكفي‌لتخص[[يص‌الس[[يرةه[[ذه‌اآلي[[ات؛اذ‌م[[اج[[رت‌علي[[ه‌الس[[يرة‌‌في‌مق[[ام‌االطاع[[ة‌و‌العص[[يان‌و‌استحقاق‌العقوبة‌‌بالمخالفة‌‌و‌عدم‌اس[[تحقاقها‌م[[ع‌الموافق[[ةول[[و‌في‌صورة‌‌مخالفة‌الواقع‌هو‌متبع‌في‌الشرع‌م[[ا‌لم‌يح[[رز‌المن[[ع‌عن‌اتب[[اع
السيرة‌‌في‌الشرعيات.ثم‌قال:"فافهم‌و‌تأمل"،ثم‌قال‌قدس‌سره‌في‌الهامش‌انهما‌اشارة‌‌الي‌الجواب‌الرابع،و‌هو‌ان‌خبر‌الثقة‌‌متبع‌و‌لو‌قيل‌بسقوط‌ك[[ل‌منالسيرة‌‌و‌االطالق‌عن‌االعتبار‌بسبب‌دوران‌االمر‌بين‌الردع‌و‌التقيي[[د؛
و‌ذلك‌الستصحاب‌الحجية‌‌الثابتة‌‌قبل‌نزول‌اآليتين.ثم‌استش[[كل‌في‌اله[[امش‌علي‌ه[[ذا‌الج[[واب‌بان[[هانقلت:ال‌مج[[ال‌الحتمال‌التقييد‌بالسيرة؛اذ‌دليل‌اعتبار‌السيرة‌‌مغيي‌بعدم‌الردع‌و‌معه‌ال‌تكون‌الس[[يرة‌‌ص[[الحة‌‌لتقيي[[د‌اآلي[[ات‌م[[ع‌ص[[الحية‌اآلي[[ات‌لل[[ردع‌عن‌السيرة‌و‌صالحية‌‌التقييد‌متوقفة‌‌علي‌ثبوت‌حجية‌السيرة‌‌مطلق[ال[وال
اآليات.قلت:بعد‌كشف‌االمضاء‌من‌ع[[دم‌ال[[ردع‌يثبت‌حجي[[ةالس[[يرة‌مطلقا‌ال
حجيتها‌مغياة‌‌بعدم‌الردع.نعم‌يمكن‌ان‌تكون‌حجية‌‌السيرة‌‌لها‌في‌الواق[[ع‌و‌في‌علم[[ه‌تع[[الي‌و‌في‌مقام‌الثبوت‌له‌امد‌خاص‌و‌مغيي‌بغاية؛كالحكم‌االبت[[دائي؛فكم[[ا‌انه‌يمكن‌ان‌يك[[ون‌ل[[ه‌أم[[د‌خ[[اص‌فينس[[خ‌في‌مق[[ام‌االثب[[ات،فك[[ذلك
254
السيرة،و‌هذا‌غير‌اثبات‌الحجية‌‌المغياة‌بعدم‌الردع‌بع[داح[راز‌امض[اءالشارع‌المستكشف‌من‌عدم‌الردع.
الجواب‌الخامس:ايضا‌ما‌اشار‌اليه‌في‌الهامش‌من‌ان‌ح[[ال‌الس[[يرة‌ال‌الخ[[اص‌المتق[[دم‌و‌الع[[ام‌المت[[أخر؛حيث‌دارمع‌اآليات‌ليست‌اال‌كح
االمر‌بين‌تخصيص‌العام‌بالخاص‌المقدم،او‌نسخه‌بالعام.ولكن‌الظاهر‌عدم‌تمامية‌هذه‌االجوبة‌‌الخمسة‌باجمعها:
اما‌االول؛فألنه‌اليعلم‌وجه‌التزامه‌قدس‌سره‌ب[[انه[[ذه‌اآلي[[ات‌وردتفي‌مقام‌االرشاد‌الي‌عدم‌كفاية‌الظن‌في‌اصول‌الدين.
ان‌قلت:لعل‌وجه‌القول‌باالرشادية‌‌الي‌ذلك‌ان‌اآلية‌وردت‌في‌سياقاآليات‌المربوطة‌‌باصول‌الدين‌بعد‌كونه‌عاما‌و‌مطلقا.
قلت:اما‌اآلية‌االولي‌فكان‌صدرها‌مربوط[[ةب[[الفروع‌و‌التك[[ون‌اآلي[[ات‌السابقة‌‌و‌الالحقة‌‌مربوطة‌‌باصول‌الدين؛اذ‌هي‌مربوط[ة‌‌بقت[[ل‌النفس
(،و‌حرم[[ة34(،وع[[دم‌التص[[رف‌في‌م[[ال‌الي[[تيم)اس[[راء:33)اس[[راء:(،و‌النهي‌عن‌التك[[بر35نقص‌الكيل‌في‌مقام‌الوزن‌و‌الكي[[ل)اس[[راء
28(،وام[[ا‌اآلي[[ةالثاني[[ة)نجم:37في‌المش[[ي)اس[[راء: (فال‌يعلم‌ايض[[اورودها‌في‌سياق‌اآليات‌المربوطة‌‌باصول‌الدين.
اما‌الجواب‌الثاني؛فيورد‌عليه‌بان‌مجرد‌كون‌الم[[تيقن‌ه[[و‌الظن‌ال[[ذي‌لم‌يقم‌علي‌اعتب[[اره‌دلي[[ل‌اليمن[[ع‌عن‌أخ[[ذ‌االطالق؛اذ‌ه[[والم[[تيقن‌الخ[[ارجي؛الالم[[تيقن‌في‌مق[[ام‌التخ[[اطب؛ح[[تي‌ين[[افي‌االطالق‌علي
مسلكه‌قدس‌سره.ام[[[ا‌االنص[[[راف،وانك[[[ان‌يمكن‌توجيه[[[ه‌اوال_كم[[[اق[[[ال‌المحق[[[ق‌العراقي_بانه‌حيث‌كان‌خبر‌الثقة‌عند‌العقالء‌‌علما‌فاليك[[ون‌العم[[لب[[ه‌عمال‌بالظن‌و‌غير‌العلم،و‌لذا‌يرون‌اآليات‌منص[[رفة‌‌عن‌ه[[ذا‌الظن،و‌لو‌اراد‌الشارع‌ردع‌السيرة‌‌فالب[[د‌ان‌يردعه[[ا‌بلس[[ان‌آخ[[ر،وثاني[[ابان[[ه‌حيث‌كان‌السيرة‌دليال‌قطعيا‌علي‌اعتبار‌خ[[بر‌الثق[[ةيك[[ون‌العم[[ل‌به[[ا‌عمال‌بم[[ا‌نقط[[ع‌بحجيت[[ه،و‌ظ[[اهر‌اآلي[[ةالش[[ريفة‌‌بمناس[[بة‌الحكم‌و‌الموضوع‌حرمة‌‌العمل‌بالظن‌ال[ذي‌ال‌علم‌بحجيت[ه،في[ورد‌علي[ه‌بع[دم
تمامية‌‌هذين‌التوجيهين:اما‌االول؛فألن‌العقالء‌اليرون‌خبر‌الثقة‌علما،حتي‌يقال‌باالنص[[راف،و‌ان‌اللفظ‌منص[رف‌الي‌المص[اديق‌العقالئي[[ة،ب[ل‌يعتبرون[ه‌علم[اوه[ذا‌اليوجب‌االنصراف.و‌بعبارة‌أخري‌ف[[رق‌واض[[ح‌بين‌لف[[ظ"الحي[[وان"و"خبر‌الثقة"؛فان‌لفظ"الحي[[وان"اليص[[دق‌علي‌االنس[[ان‌عن[[د‌الع[[رف،بخالف‌الظن‌فان[[[ه‌يص[[[دق‌عرف[[[ا‌علي‌خ[[[بر‌الثق[[[ة‌اال‌انهم‌يعتبرون[[[ه
علما.مضافا‌الي‌بطالن‌هذا‌المبني.و‌اما‌الثاني؛ف[[ان‌مف[[اد‌اآلي[[ات‌ه[[وع[[دم‌حجي[[ة‌الظن‌و‌ان‌الش[[ارع‌لم‌يجعل‌الحجية‌للظن‌و‌لو‌فرض‌ان‌مفاد‌اآلية‌هو‌عدم‌جواز‌التبعي[[ة‌عن‌الظن‌ال[[[ذي‌اليعلم‌بحجيت[[[ه‌لكفان[[[ا‌في‌المق[[[ام؛اذالس[[[يرة‌ال‌يعلم
255
حجيتها،بل‌تكون‌حجيته‌مشكوكة.نعم‌لو‌فرضنا‌ثب[[وت‌الحجي[[ةله[[ا‌مندليل‌آخر‌فهو‌ال‌يعارض‌اآلية‌الشريفة‌بناء‌علي‌هذا‌المعني.
و‌اما‌الجواب‌الثالث؛فيرد‌عليه‌مناقشات:من‌ان‌عدم‌حجية‌السيرة‌تحتاج‌الي‌اح[[رازسرهقدس‌االول:ما‌ادعاه
الردع‌و‌ثبوته‌و‌مجرد‌عدم‌ثبوت‌الردع‌و‌ع[[دم‌اح[[راز‌ال[[ردع‌يكفي‌في‌س[ره‌ان‌العق[ل‌يحكم‌باتب[اعالحجية‌يحت[اج‌الي‌ال[دليل،ف[ان‌اراد‌ق[دس
السيرة‌مالم‌يحرز‌الردع‌و‌لم‌يثبت‌فه[[ذا‌اول‌الكالم،و‌ال‌حكم‌للعق[[ل‌س[[ره‌ان‌س[[يرة‌العقالء‌علي‌العم[[ل‌بالدس[[توراتهكذا،و‌ان‌اراد‌قدس
العقالئي[[ة‌في‌ام[[ورهم‌الش[[رعية‌ايض[[ام[[ا‌لم‌يح[رزون‌ال[ردع؛فنق[[ولنفس‌هذه‌السيرة‌سيرة‌تحتاج‌الي‌االمضاء‌و‌القطع‌بحجيته.
و‌ما‌قال‌المحقق‌االصفهاني‌في‌توجيه‌كالم‌ص[[احب‌الكفاي[[ة:من‌ان‌مبني‌شيخنا‌االستاذ‌في‌اكتفاء‌بنفس‌عدم‌ثبوت‌ال[ردع‌ه[و‌ان‌الش[ارع‌احد‌العقالء‌بل‌رئيسهم،فهو‌بما‌ه[[و‌عاق[[ل‌متح[[د‌المس[[لكم[[ع‌العقالء‌فهذا‌مقتضي‌التح[[اد‌المس[[لك‌و‌ردع[[ه‌الفعلي‌كاش[[ف‌عن‌اختالف[[ه‌في‌المسلك،و‌انه‌بم[[اه[[وش[[ارع‌ل[ه‌مس[لك‌آخ[[ر،ومنالواض[[ح‌ان‌ردع[[ه‌ال[[واقعي‌ال‌يك[[ون‌كاش[[فا‌عن‌اختالف‌المس[[لك‌و‌مج[[ردع[[دم‌وص[[ول‌المانع‌كاف‌في‌الحكم‌باتحاد‌المسلك؛لعدم‌الم[[انع‌عن‌الحكم‌باالتح[[اد،غير‌تام‌بل‌مقصوده‌غ[[ير‌واض[[ح؛اذ‌م[[اذا‌اراد‌من‌ان‌الش[[ارع‌بم[[اه[[و‌عاقل‌متحد‌مع‌العقالء،و‌اليمكن‌ان‌يختلف‌عنهم؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌انه‌اليكون‌منشأ‌السير‌العقالئية‌‌هو‌حكم‌العقل‌حتي‌يقال‌ان‌الش[[ارع‌بم[[ا‌هو‌عاقل‌متحد‌المسلك‌معهم،بل‌منشأها‌ربما‌يك[[ون‌تخيلهم‌للمالك‌و‌جهلهم‌بالواقع،و‌بما‌ان‌الشارع‌عالم‌الغيب‌و‌الشهادة‌و‌عالم‌بحق[[ائق‌االمور‌اليتبع‌هذا‌المسلك،ولوف[[رض‌ان‌منش[[أ‌‌عم[[ل‌العقالء‌‌ه[[و‌حكم‌عقلهم‌ب[[[ه‌فاليمكن‌للش[[[ارع‌ال[[[ردع‌عن[[[ه،وه[[[ل‌يمكن‌اختالف‌حكم
من‌ان‌الشارع‌ايضا‌يكفيسرهقدسالشارع‌مع‌حكم‌العقل،و‌ان‌اراد‌‌حكم‌العقالء‌‌و‌عملهم‌الم[[ورهم‌الدنيوي[[ة‌اال‌ان[[ه‌اليكفي‌في‌االحك[[ام‌و‌المالك[[ات‌الش[[رعية،فه[[ذا‌و‌ان‌ك[[ان‌غ[[ير‌ص[[حيح‌اال‌ان‌العقالء‌‌حيث‌يحتملون‌اختالف‌الشارع‌معهم‌في‌الواقع‌و‌لم‌يقطع[[وا‌برض[[االش[[ارع بهذا‌العمل‌فمن‌يحكم‌باالتحاد‌مع‌عدم‌وصول‌المانع‌و‌ان‌احتمل‌ثبوت[[ا
فهل‌الحاكم‌هو‌العقل‌او‌السيرة‌العقالئية‌‌فيعود‌المحذور؟هذا‌كله‌مضافا‌الي‌المناقشة‌‌في‌اصل‌الص[[غري؛اذ‌نحن‌النقب[[له[[ذه
السيرة.الثانية:انه‌لو‌التزمنا‌بحجية‌السيرة‌مع‌عدم‌ثبوت‌الردع‌فكذلك‌الب[[د‌و ان‌نلتزم‌بحجية‌عموم‌اآليات‌مع‌عدم‌ثبوت‌التخصيص؛الن‌العام‌ايضا‌حجة‌مع‌عدم‌وصول‌الخاص‌و‌ان‌احتمل‌وجوده‌ال[[واقعي،ول[[ذا‌يل[[زم
اجتماع‌المتنافيين‌السيرة‌‌و‌عموم‌اآليات‌و‌اليمكن‌فعلية‌حجيتهما.هن[[ا‌من[[اف‌م[[عم[[ا‌قال[[ه‌في‌بحثس[[رهق[[دسالثالث[[ة:انم[[ا‌قال[[ه
االستص[[حاب؛حيث‌ق[[ال‌هن[[اك‌ان[[ه‌لم‌يعلم‌ان‌الش[[ارع‌ب[[ه‌راض‌و‌ه[[و
256
عنده‌ماض،و‌يكفي‌في‌الردع‌م[[ا‌دل‌من‌الكت[[ابوالس[[نة‌‌علي‌النهيعن‌اتباع‌غير‌العلم.
من‌ان‌ظ[[اهر‌الكفاي[[ةس[[رهق[[دس‌الرابعة:ما‌اورده‌المحقق‌االيرواني انه‌كما‌تكون‌رادعية‌‌اآليات‌للسيرة‌دوريا،فكذلك‌ع[[دم‌رادعيته[[ا‌ايض[[ا‌دوري،و‌لذا‌قال‌نفس‌عدم‌ثبوت‌الردع‌كاف‌للحجي[[ة،وم[[اق[[ال‌يثبت‌عدم‌الردع،و‌الزم‌ذلك‌ان‌اآليات‌التكون‌رادعة‌‌للسيرة‌و‌التك[[ون‌غ[[ير‌رادعة‌له[[اوه[[ذا‌ارتف[[اع‌النقيض[[ين‌و‌ه[[وام[[ر‌مس[[تحيل،ونفسه[[ذه
النتيجة‌تكشف‌عن‌مغالطة‌‌في‌هذا‌الكالم.و‌استشكل‌السيد‌الصدر‌علي‌صاحب‌الكفاية‌‌و‌قال‌في‌جواب‌اش[[كال‌الدور‌‌انه‌هل‌محال‌في‌الدور‌هو‌وجود‌الشئ‌في‌الخارج؛لتوقفه‌علي‌نفسه؟او‌المحال‌في‌المق[[ام‌ه[[و‌نفس‌توق[[فالش[[ئ‌علي‌نفس[[ه،م[[ع‌غض‌النظر‌عن‌الوجود‌الخارجي،واس[تحالة‌وج[ود‌الش[يء‌في‌الخ[ارج‌بتبعي[[ةه[[ذه‌االس[[تحالة؟مثال‌اذا‌توق[[ف"ال[[ف"علي"ب"و"ب"علي"الف"،فان‌المحال‌هل‌هو‌نفس‌توقف"الف"علي"ب"و‌لو‌لم‌يوجد"الف"و"ب"في‌الخارج،او‌المحال‌هو‌وجود"الف"و"ب"في‌الخ[[ارج،ولكن‌هذه‌المغالطة‌نشأت‌عن‌توهم‌ان‌المحال‌هو‌وجود"الف"و"ب"في‌الخارج‌دون‌نفس‌التوقف،و‌لذا‌قال‌قدس‌سره‌في‌الكفاي[[ة:ان‌ال[[ردع‌ال‌يثبت‌و‌اليتحق[[ق‌لل[[زوم‌ال[[دور؛الن‌ال[[ردع‌يتوق[[ف‌علي‌عم[[وم‌اآليات،و‌عمومها‌يتوقف‌علي‌عدم‌تخصيصها‌بالسيرة،و‌عدم‌التخصص‌يتوقف‌علي‌الردع؛و‌لذا‌يستشكل‌علي‌ص[[احب‌الكفاي[[ةكم[[ا‌يس[[تحيل‌ردع‌اآليات‌عن‌السيرة،فكذلك‌يستحيل‌عدم‌الردع؛اذ‌كما‌انه‌يتوقف‌الردع‌علي‌عموم‌اآليات‌و‌عدم‌تخصيصها‌بالسيرة‌فكذلك‌يتوقف‌ع[[دم‌ال[[ردع‌علي‌ع[[دم‌العم[[وم‌و‌تخصيص[[ها‌بالس[[يرة؛اذ‌مقتض[[ي‌العلي[[ة‌انالمعلول‌متوقف‌علي‌العلة،و‌عدم‌المعلول‌متوقف‌علي‌ع[[دم‌العل[[ة؛الن‌ع[[[دم‌المعل[[[ول‌معل[[[ول‌لنقيض‌العل[[[ة،و‌مقتض[[[ي‌ذل[[[ك‌ارتف[[[اع
النقيضين.وام[[ا‌اذا‌قلن[[اب[[ان‌المح[[ال‌نفس‌توق[[فالش[[يء‌ايض[[ام[[ع‌الغض‌عن‌الوجود‌الخارجي‌فاليلزم‌ارتفاع‌النقيض[[ين.وت[[وهم‌توق[[ف‌ال[[ردع‌علي‌عموم‌اآليات‌و‌عدم‌تخصيصها،و‌توقف‌عدم‌الردع‌علي‌عدم‌العم[[وم‌و
تخصيصها‌بالسيرة؛باطل‌في‌المقام.وتوضيحذلك؛انه‌البد‌في‌المقام‌من‌البحث‌في‌الجهتين؛الجه[[ةاالولي:في‌عالج‌الدور‌و‌عدم‌لزوم‌ارتفاع‌النقيض[[ين.الجه[[ةالثاني[[ة:في‌بي[[ان
الحق‌في‌المسئلة‌في‌انه‌هل‌يثبت‌الردع‌ام‌ال؟وام[[ا‌الجه[[ةاالولي؛فنق[[ول:ان‌مخصص[[ية‌الس[[يرة‌لآلي[[اتعب[[ارة‌عن‌مبطلي[[ةالس[[يرة‌لحجي[[ة‌االطالق‌في‌اآلي[[ات‌و‌ان‌الس[[يرة‌كاش[[فة‌عن‌بطالن‌مف[[اد‌اطالق‌اآلي[[ات،وعليه[[ذا‌ت[[ارةنق[[ول:ب[[ان‌الس[[يرة‌من‌القرائن‌المتصلة‌بدعوي‌انها‌قرينة‌لبية‌ارتكازية‌حاضرة‌دائما‌في‌عق[[ل‌العرف؛و‌لذا‌تكون‌مانعة‌عن‌اصل‌الظهور‌و‌ال‌ينعقد‌الظهور‌مع‌ه[[ذه
257
القرينة‌المتصلة،و‌اخري‌ندعي‌بانها‌من‌الق[[رائن‌المنفص[[لة‌تمن[[ع‌عنحجية‌الظهور.
و‌علي‌الثاني‌تارة‌نقول:ايض[[اب[[ان‌مج[[رد‌ال[[ردع‌الواص[[لول[[و‌بخ[[بر‌ضعيف‌و‌غير‌حجة‌يكون‌مانعا‌عن‌حجي[[ةالس[[يرة،و‌اخ[[ري‌ن[[دعي‌ب[[ان‌الردع‌الواص[[ل‌بحج[[ةيك[[ون‌مانع[[ا‌عن‌حجته[[ا،وعلي‌جمي[[ع‌التق[[ادير‌ال
يكون‌مخصصيتها‌لآليات‌دورية.و‌اما‌علي‌الفرض‌االول؛فألن‌مجرد‌وجود‌السيرة‌و‌ل[[و‌لم‌تكن‌حج[[ة‌مانع[[ة‌عن‌انعق[[اد‌الظه[ور،و‌ال‌يتوق[ف‌منعه[[ا‌عن‌الظه[[ور‌علي‌حجي[[ة
السيرة،فال‌دور.و‌اما‌علي‌الفرض‌الث[[اني‌فالن‌مج[[رد‌احتم[[العم[[وم‌اآلي[[ات‌يمن[[ع‌عن‌حجية‌السيرة‌و‌مخصصيتها‌لآليات؛اذ‌حجية‌الس[[يرة‌متوقف[[ه‌علي‌ع[[دم‌وجود‌ما‌يدل‌علي‌الردع‌بالداللة‌العرفية‌ولو‌لم‌تكن‌حجة.و‌في‌المقام‌هذه‌الداللة‌موجودة‌الن‌عموم‌اآليات‌في‌نفسه‌دالة‌عرف[[ا‌علي‌ال[[ردع‌اال‌انها‌غير‌حجة؛و‌لذا‌ال‌تكون‌مخصصيتها‌دورية،بل‌العموم‌ب[[اق‌علي
حجيته‌و‌يمنع‌عن‌حجية‌السيرة‌و‌اليثبت‌االمضاء.و‌علي‌الفرض‌الثالث؛قد‌يتوهم‌الدور؛اذ‌عدم‌حجية‌الس[[يرة‌متوقف[[ة‌علي‌عموم‌اآليات‌الذي‌يكون‌حجة،حتي‌تكون‌رادعة‌عن‌السيرة،و‌هو‌يتوقف‌علي‌عدم‌حجية‌السيرة،حتي‌التك[[ون‌مخصص[[ة‌للعم[[وم،ولكن‌هذا‌توهم‌محض؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌كاشفية‌السيرة‌بحسب‌الحقيقة‌شبه‌البرهان‌اإلني؛اذ‌كاشفية‌الس[[يرة‌مالكه[[ا‌استكش[[اف‌االمض[[اء‌عن‌عدم‌الردع،و‌كشف‌االمضاء‌عن‌عدم‌ال[[ردع‌بلح[[اظ‌كش[[ف‌المعل[[ول‌عن‌العلة؛اذ‌لو‌لم‌يقبل‌الشارع‌هذه‌السيرة‌ل[[ردع‌عنه[[اوم[[ع‌امض[[اء‌السيرة‌يكشف‌الحكم‌الشرعي‌و‌مطابقة‌الش[[ارع‌م[[ع‌العقالء‌في‌ه[[ذا‌الحكم،و‌في‌البرهان‌اإلني‌يكشف‌المعلول‌عن‌حصة‌من‌العل[[ةال[[تي‌تكون‌علة‌لهذا‌المعلول؛مثال‌ان‌االح[[تراق‌الن[[اري‌يكش[[ف‌عن‌الن[[ار،ال
كل‌احتراق‌و‌لو‌كان‌االحتراق‌الكهربائي.و‌في‌المقام‌ان‌عدم‌الردع‌له‌حصتان‌عدم‌ال[[ردع‌الناش[[ي‌عن‌حجي[[ةالس[[يرة،و‌كاش[[فيته‌يع[[ني‌حيث‌ك[[انت‌الس[[يرة‌حج[[ة‌تخص[[ص‌عم[[وم‌اآلية،و‌لذا‌التشمل‌اآلية‌للنهي‌عن‌السيرة‌حتي‌يثبت‌ال[[ردع،وع[[دم‌الردع‌الناشي‌من‌غير‌ناحية‌السيرة‌و‌م[[ع‌الغض‌عن‌الس[[يرة؛بمع[[ني‌ان‌عموم‌اآلية‌ل[[و‌ال‌الس[[يرة‌ك[[ان‌حج[[ة،وعليه[[ذا‌يثبت‌ال[[ردع؛الن‌االمضاء‌يكشف‌عن‌الحصة‌الثانية‌من‌عدم‌الردع‌و‌علي‌هذا‌ثبت‌ع[[دم‌الردع‌و‌ظهر‌مما‌ذكرنا‌انه‌عدم‌لزوم‌الدور‌من‌جهة‌الرادعي[[ة‌و‌هك[[ذا
ال‌يلزم‌الدور‌من‌جهة‌عدمها.و‌يتلخص‌كلمات‌السيد‌الصدر‌في‌هذه‌الجهة‌في‌نقاط:
النقطة‌االولي:هو‌ان‌المحال‌في‌الدور‌ه[[و‌نفس‌توق[[فالش[[يء‌علي‌نفسه‌سواء‌وج[[د‌ط[[رفي‌التوق[[ف‌في‌الخ[[ارج‌ام‌ال،ال‌ان‌المح[[اله[[و
258
وجود‌المتوقف‌و‌المتوقف‌علي[[ه‌في‌الخ[[ارج،وان‌نفس‌التوق[[ف‌ام[[رممكن؛كما‌هو‌ظاهر‌الكفاية.
و‌توضيح‌كالمه‌انه‌ليس‌مثل‌الدور‌مثل‌ممكن‌الوج[[ود‌ال[[ذي‌يس[[تحيل‌وج[[ود‌علت[[ه‌في‌الخ[ارج؛اذ‌ه[[ذا‌الن[[وع‌من‌ممكن‌الوج[[ود‌وج[[وده‌في‌الخارج‌ام[[رممكن،ولكن‌حيث‌ان[[ه‌يس[[تحيل‌وج[[ود‌علت[[ه‌في‌الخ[[ارج‌يستحيل‌وج[وده[ذا‌الممكن‌خارج[ا؛ه[ذا‌بخالف‌ال[دور؛اذ‌المح[اله[و‌نفس‌التوق[[ف‌بمع[[ني‌ان[[ه‌اليمكن‌وج[[ود‌ش[[يء‌في‌الخ[[ارج‌و‌اليتص[[ور‌شيء‌خارجا‌كان‌متوقف[[ا‌علي‌معلول[[ه‌و‌ل[[وم[[ع‌الغض‌عن‌وج[[وده‌في‌الخارج‌بخالف‌ذلك‌الممكن‌النه‌يتصور‌ممكن‌عقال‌مع‌استحالة‌وج[[وده
في‌الخارج؛الستحالة‌‌تحقق‌علته.ولكن‌ق[[دين[[اقش‌في‌ه[[ذا‌الكالم‌بان[[ه‌ادع[[اء‌‌محض؛اذ‌يمكن‌ادع[[اء‌امكان‌نفس‌توقف‌الشئ‌علي‌علته‌مع‌استحالة‌وجود‌ذل[[ك‌الش[[ئ‌في الخارج؛الستحالة‌تحقق‌علته‌في[[ه؛ول[[ذا‌يق[[الفي‌كلم[[ات‌اه[[ل‌الفن‌مثال‌اليمكنأخذ‌العلم‌في‌موضوع‌الحكم‌للزوم‌ال[دور‌او‌غ[يره[ذا‌المث[[ال،و‌هكذا‌يقال:من‌االدلة‌المستدل‌بها‌علي‌استحالة‌وجود‌فالن‌في‌الخارج
للزوم‌الدور،وهكذا.نعم؛ما‌هو‌المسلم‌و‌البديهي‌او‌كالبديهي‌هو‌استحالة‌‌وجود‌الشئ‌في
الخارج‌اذا‌كان‌متوقفاعلي‌نفسه‌و‌هذا‌هو‌المعروف‌عند‌اهل‌الفن.النقط[[ةالثاني[[ة:م[[ا‌استش[[كله‌علي‌ص[[احب‌الكفاي[[ة‌من‌ل[[زوم‌ارتف[[اع
؛كم[ا‌اورده‌المحق[ق‌االي[روانيس[رهق[دسالنقيض[ين‌من‌كالم‌اآلخون[د‌‌‌بان‌ظ[[اهر‌الكفاي[[ةه[[وان[[هالتك[[ون‌اآلي[[ات‌رادع[[ة‌و‌ال‌غ[[يرسرهقدس
رادعة‌و‌هو‌ارتفاع‌النقيضين.ولكن‌الظاهر‌عدم‌تمامية‌هذا‌االيراد‌علي‌صاحب‌الكفاي[[ة؛اذ‌ل[[وك[[ان‌المراد‌من‌استحالة‌ارتفاع‌النقيضين‌في‌المقام‌هو‌ان‌الشارع‌ام[[ا‌ردع هذه‌السيرة‌او‌لم‌يردع،و‌اليمكن‌االل[[تزام‌بع[[دمهما‌و‌لك[[انه[[ذا‌ام[[را‌صحيحا؛ولكن‌غير‌مطلب‌ص[[احب‌الكفاي[[ة؛الن[[ه‌لم‌ي[[دع‌ان‌الش[[ارع‌ال‌ردع‌و‌القبل،و‌اما‌ان‌كان‌المراد‌من‌استحالة‌ارتفاع‌النقيضين‌هو‌ان‌اآليات‌البد‌و‌ان‌تكون‌رادعة‌‌او‌غير‌رادعة‌‌فه[[ذا‌المطلب‌غ[[ير‌ص[[حيح؛النه‌يمكن‌فرض‌كالم‌مجمل‌بالنسبة‌الي‌الدالل[[ة‌علي‌الوج[[وب،بحيث‌الي[[دل‌علي‌الوج[[وب‌و‌الي[[دل‌علي‌ع[[دم‌الوج[[وب‌ايض[[ا؛مث[[ل‌كلم[[ة"الينبغي"؛فانه[[االت[[دل‌علي‌الحرم[[ة‌‌و‌ال‌علي‌ع[[دم‌الحرم[[ة؛مثال‌اذا‌يق[[ال:"ال‌ينبغي‌للرج[[ل‌المس[[لم‌ان‌ين[[ام‌اال‌و‌ان‌تك[[ون‌وص[[يته‌تحت‌فراشه"فهذا‌الكالم‌اليدل‌علي‌الحرمة‌‌و‌ال‌علي‌الحرمة؛الجمال‌لف[[ظ"الينبغي"،و‌المقام‌هكذا؛الن‌اآليات‌ال‌تدل‌علي‌ال[[ردع‌و‌ال‌علي‌ع[[دم‌الردع‌و‌االمضاء،و‌ان‌كان‌في‌علم‌الله‌تعالي‌ان‌الشارع‌ام[[ا‌ردع‌عن
هذه‌السيرة‌و‌اما‌امضاها.
259
من‌انا‌اذا‌قلنا‌بان‌السيرة‌كالمخصصسرهقدسالنقطة‌الثالثة:ما‌قاله‌‌المنفص[[ل‌و‌ال‌تض[[ر‌بظه[[ور‌الع[[ام‌و‌انم[[ا‌تمن[[ع‌عن‌حجيته[[ا‌في‌ص[[ورة‌‌امض[[ائها‌و‌انم[[ا‌يرف[[ع‌الي[[د‌عنه[[ا‌اذا‌ثبت‌ال[[ردع‌بحج[[ة،و‌يكفي‌في
االمضاء‌اذا‌لم‌يصل‌الردع‌بحجة.فق[[د‌يت[[وهمال[[دور‌بن[[اء‌علي‌ه[[ذا‌الف[[رض؛اذ‌حجي[[ةعم[[وم‌اآلي[[ات‌و‌رادعيته[[ا‌عن‌الس[[يرة‌متوقف[[ةعليع[[دم‌تخصيص[[ه‌بالس[[يرة‌و‌ع[[دم‌تخصيص[[[ه‌بالس[[[يرة‌متوق[[[ف‌علي‌عم[[[وم‌اآلي[[[ات‌و‌رادعيته[[[ا‌عنالسيرة،ولكن‌هذا‌التوهم‌باطل‌و‌اليلزم‌الدور‌في‌هذا‌الفرض‌ايضا.
و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌عدم‌الردع‌معلول‌لالمضاء‌و‌كش[[ف‌االمض[[اء‌عن‌ع[[دم‌ال[[ردع‌ه[[وش[[به‌البره[[ان‌اإلني؛الن[[ه‌مص[[داق‌كش[[ف‌العل[[ة‌عن‌المعلول‌والشبهة‌في‌ان‌المعلول‌ال[[ذي‌يكش[[ف‌عن‌العل[[ةه[[و‌الحص[[ة‌من‌المعلول‌التي‌تكون‌معلول[[ة‌لتل[[ك‌العل[[ة؛مثال‌ان‌االح[[تراق‌الن[[اري‌يكش[[ف‌عن‌الن[[ار‌ال‌االح[[تراق‌الكهرب[[ائي،والش[[بهة‌في‌ان‌المعل[[ول‌لالمضاء‌هو‌حصة‌من‌عدم‌الردع‌التي‌تكون‌حجة‌م[[ع‌الغض‌عن‌حجي[[ة‌السيرة‌بمعني‌ان‌العموم‌اذا‌كان‌حجة‌لو‌ال‌السيرة،وم[[ع‌غض‌النظ[[ر‌عن‌السيرة‌فهو‌يكفي‌لل[[ردع‌و‌يكش[[ف‌من[[ه‌ع[[دم‌االمض[[اء‌و‌ال‌يحت[[اج‌الثبات‌الردع‌الي‌حجية‌العموم،حتي‌مع‌النظر‌الي‌السيرة‌حتي‌يق[[ال‌ان‌الردع‌متوقف‌علي‌العموم،و‌هو‌متوقف‌علي‌عدم‌تخصيص‌العموم‌بالسيرة،حتي‌يلزم‌الدور،بل‌الردع‌متوقف‌علي‌عموم‌اآلية‌و‌عمومها‌متوقف‌علي‌عدم‌تخصيصه‌من‌غير‌ناحي[[ةالس[[يرةوم[[عالغضعنه[[او
علي‌هذا‌ال‌دور.و‌فيه‌انه‌يمكن‌ان‌نقول:انما‌يثبت‌عدم‌االمضاء‌مع‌ثبوت‌الردع‌الذي‌يكون‌حجة‌بالفعل‌و‌لو‌بالنسبة‌الي‌لحاظ‌السيرة.وبعب[[ارة‌اخ[[ري:ان‌ال[[رادع‌ه[[و‌العم[[وم‌الحج[[ةمطلق[[ا‌و‌بالفع[[ل‌ال‌العم[[وم‌الحج[[ة‌ل[[وال
السيرة.و‌بعبارة‌اخري:ان‌الرادع‌هو‌الحجة‌الفعلية‌ال‌الحجة‌اللوالئية‌و‌هو‌دور
بناء‌علي‌هذا‌المسلك‌هذا‌كله‌في‌الجهة‌االولي.في‌كالم‌السيد‌الصدر‌و‌اما‌الجهة‌الثانية‌و‌هو‌انه‌هل‌تقدم‌الس[[يرة‌و‌يرفع‌اليد‌عن‌عم[[وم‌اآلي[[ات‌و‌تخص[[يص‌العم[[وم‌به[[ا‌ام‌يق[[دم‌الس[[يرة‌عموم‌و‌يرفع‌الي[[د‌عن‌الس[[يرة‌بعم[[وم‌اآلي[[ات‌فالكلم[[ات‌في[[ه‌مختلف[[ة‌فيمكن‌ان‌يق[[ال‌ان[[ه‌ق[[د‌يق[[رب‌تق[[دم‌الس[[يرة‌و‌تخص[[يص‌اآلي[[ات‌به[[ا
بوجوه:االول:ما‌انتهي‌اليه‌صاحب‌الكفاية‌من‌كفاي[[ةع[[دم‌ثب[[وت‌ال[[ردع‌و‌ل[[و‌للدور‌في‌اثبات‌حجية‌السيرة‌و‌ال‌تحتاج‌حجية‌السيرة‌الي‌ثب[[وت‌ع[[دم
الردع.علي[[ه‌ه[[ل‌تق[[دمالل[[ه‌في‌كالم‌السيد‌الصدر‌فقال‌رحمةالجهة الثانية:
السيرة‌علي‌عموم‌اآليات‌و‌تخصيص‌عمومها‌بها‌او‌يقدم‌عمومها‌علي
260
السيرة‌و‌يردع‌عنها‌و‌يثبت‌عدم‌حجية‌السيرة‌و‌يمكن‌تقريب‌ك[[ل‌منالمسلكين:
وه[[والق[[ول‌بتق[[دم‌الس[[يرة‌و‌يق[[رب‌ه[[ذا‌المس[[لكالمسلك االول:بوجوه:
من‌كفاية‌دورية‌ال[[ردع‌وسرهقدسما‌قال‌صاحب‌الكفاية‌الوجه‌االول:عدم‌ص[[الحيتها‌لل[[ردع‌في‌حجي[[ةالس[[يرة؛الن‌حجيته[[ا‌ال‌تتوق[[ف‌علي‌ثبوت‌ع[[دم‌ال[[ردع‌ب[[ل‌يكفي‌في‌حجيته[[اع[[دم‌ثب[[وت‌ال[[ردع‌و‌ان‌ك[[ان
الردع‌محتمال.ولكن‌يرد‌علي‌هذا‌الوجه‌ايرادات‌ثالثة:
االول:ماتقدم‌من‌عدم‌دورية‌رادعية‌اآليات؛كما‌تقدم.الثاني:عدم‌كفاية‌عدم‌ثبوت‌الردع‌لكش[ف‌االمض[[اء‌و‌حجي[ةالس[يرة؛بل‌حجيتها‌متوقفة‌علي‌ثبوت‌عدم‌الردع‌العلي‌عدم‌ثب[[وت‌ال[[ردع‌كم[[ا
ذكرنا‌مفصال.الثالث:اذا‌كانت‌المخصصية‌متوقفة‌علي‌عدم‌العلم‌ب[[الردع؛كم[[اق[[الص[[احب‌الكفاي[[ةوع[[دم‌العلم‌ب[[الردع‌متوق[[ف‌علي‌ع[[دم‌العلم‌بع[[دم‌التخصيص‌فبالنتيجة‌يكون‌تخصيص‌العموم‌بالسيرة‌متوق[[ف‌علي‌ع[[دم‌العلم‌بعدم‌التخصيص‌و‌هو‌مس[[تحيل؛كال[دور‌الس[[تحالة‌توق[[فالش[يء‌علي‌العلم‌به‌و‌عدم‌العلم‌بشخص‌ذل[[ك‌الش[[يء،ب[[ل‌أخ[[ذ‌ع[[دم‌العلم‌بالشئ‌في‌موضوع‌ذاك‌الش[[ئ‌اوض[[ح‌اس[[تحالة‌عن‌أخ[[ذ‌العلم‌ب[[ه‌في‌موضوعه؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌الحكم‌اذا‌كان‌موجبا‌النع[[دام‌موض[[وعه
فاليمكن‌هذا‌الحكم.و‌لكن‌ال‌يتم‌االيراد‌االول‌منه؛كما‌ذكرنا‌آنفا،و‌هكذا‌االيراد‌الث[[الث:اذ‌الحجية‌و‌الحكم‌بالتخصيص‌ظاهرا‌متوقفان‌علي‌العلم‌بعدم‌التخصيص،ال‌التخصيص‌الواقعي‌متوقف‌عليه‌حتي‌ي[[رد‌المح[[ذور‌و‌لعل[[ه‌واض[[ح.بل‌ه[[ونظ[[ير‌االستص[[حاب؛فكم[[ا‌ان‌الش[ك‌في‌الحكم‌ال[واقعي‌ك[[ان
موضوعا‌للحكم‌الظاهري‌فكذلك‌في‌المقام.فيه[امش‌الكفاي[ة‌من‌انس[رهق[دس‌م[اق[ال‌اآلخون[[د‌الوجه‌الث[اني:
المقام‌من‌صغريات‌الدوران‌بين‌مخصصية‌الخاص‌المتقدم‌او‌ناس[[خية‌العام‌المت[[أخر،و‌المخت[[ار‌هن[[اك‌تق[[دم‌االطالق‌االزم[[اني‌علي‌العم[[وم‌االف[[رادي؛والوج[[ه‌في‌ذل[[ك‌ان‌الس[[يرةالعقالئي[[ة‌علي‌حجي[[ةالخ[[بر‌متقدمة‌زمانا‌علي‌نزول‌اآليات‌الناهية‌و‌كانت‌ممضاة‌شرعا‌في‌ص[[در
الشريعة‌المفروض‌انه‌ال‌رادع‌لها‌غير‌هذه‌اآليات.اليقال:ان‌هذه‌اآليات‌و‌ان‌كانت‌نازلة‌بعد‌زم[[ان‌و‌لم‌تكن‌ت[[نزل‌اول‌الشريعة‌اال‌انها‌ظ[[اهرة‌في‌ال[[ردع‌من‌اول‌االم[[ر؛كالرواي[[ات‌الص[[ادرة
عليهم‌الس[[الم؛ف[[ان‌الرواي[[ة‌الدال[[ة‌علي‌حكمعن‌االئم[[ة‌المعص[[ومين-الشك‌بين‌الثالث‌و‌االرب[[ع‌و‌ان‌ك[انتص[[ادرة‌عن‌االم[ام‌الب[[اقر‌علي[[ه
السالم‌اال‌ان‌مبدأ‌حكمه‌كان‌اول‌الشريعة.
261
يقال:التقاس‌اآليات‌مع‌الروايات‌الن‌اآلياتليس[[لها‌ظه[[ور‌في‌ثب[[وتفانه‌الحكم‌من‌االول،بخالف‌الرواي[[[ات؛اذ‌االئم[[[ةعليهمالس[[[الم‌ليس[[[وا
س[[لم‌فان[[ه‌مش[[رع‌وص[[احبوآل[[هوعلي[[هالل[[هبمشرعين،بخالف‌النبي‌صليالشريعة.
سره:ان‌هذا‌الوج[[ه‌متوق[[ف‌علي‌ف[[رض‌ت[[أخر‌اآلي[[ات‌ولكن‌قال‌قدس‌الردع‌عن‌هذه‌السيرة‌و‌لم‌يردع،واما زمانا‌بحيث‌يمكن‌للمولي‌عرفالو‌لم‌يفرض‌ذلك؛كما‌اذا‌كانت‌اآليات‌مكية‌‌النزول‌فاليتم‌هذا‌الوجه.و‌اورد‌ايضا‌علي‌هذا‌الوجه‌بان‌المقام‌ليس‌من‌صغريات‌ال[[دوران‌بين‌مخصصية‌الخاص‌المتقدم‌او‌ناسخية‌العام‌المتأخر؛والوجهفيذل[[ك‌ان‌الس[[يرة‌‌دلي[[لل[[بي،ال‌اطالق‌له[[ا؛اذ‌داللته[[ا‌علي‌اس[[اس‌استكش[[اف‌االمضاء‌من‌ع[[دم‌ال[[ردع‌و‌من‌الواض[[ح‌ان‌ع[[دم‌ال[[ردع‌في‌ك[[ل‌زم[[ان‌اليدل‌اال‌علي‌االمضاء‌‌في‌ذل[[ك‌الزم[[ان،ال‌االزي[[د،وعليه[[ذا‌ال‌دلي[[ل‌علي‌امض[[اء‌الس[[يرة‌الي‌األب[[د‌و‌مطلق[[اح[[تي‌يك[[ون‌للس[[يرة‌‌اطالق
ازماني‌يقدم‌علي‌االفرادي.ان‌قلت:عليه[[ذا‌اليمكن‌لن[[ا‌التمس[[ك‌بالس[[يرة‌‌للتخص[[يص‌و‌تقيي[[د-االطالقات،وانك[[انت‌الس[[يرةممض[[اة‌‌في‌زمن‌المعص[[ومين‌‌عليهم
السالم.قلت:نعم؛و‌نحتاج‌الي‌التمسك‌باالستصحاب‌و‌عدم‌النسخ؛يعني‌في
المقام‌يتمسك‌باستصحاب‌حجية‌خبر‌الثقة‌و‌عدم‌نسخها.ولكن‌يرد‌علي‌هذا‌الوجه‌ايضا_مضافا‌الي‌ما‌اورده‌علي[[ه_بان[[ه‌ال‌دلي[[ل‌علي‌ثبوت‌االحكام‌التي‌دلت‌عليها‌اآليات‌من‌حين‌نزولها،و‌كون‌مب[[دأ‌الثبوت‌هو‌ذاك‌الحين‌و‌المحتمل،بل‌المعروف‌ان‌مب[[دأ‌االحك[[ام‌ليس‌تدريجيا،و‌انما‌بيانها‌تدريجي،و‌لذا‌ال‌دليل‌علي‌االمضاء‌‌بعد‌نزول‌هذه‌اآليات‌من‌االول،و‌بالكشف‌الحقيقي‌يكشف‌عدم‌الحجي[[ة‌من‌االول؛و‌اليقاس‌المقام‌باالصول‌العملية؛النه‌اذا‌دل‌الدليل‌علي‌نجاس[[ةالث[[وب‌قبل‌يومين‌الذي‌كان‌متيقن‌الطهارة،ثم‌تستصحب‌الطهارة‌بعد‌يومين‌فيكش[[ف‌بال[[دليل‌ع[[دم‌الطه[[ارة‌‌قب[[ل‌الي[[ومين‌ولكن‌ك[[ان‌الكش[[ف‌حكميا‌ال‌كشفا‌حقيقيا؛بخالف‌المق[[ام؛اذ‌يعلم‌بع[[د‌ن[[زول‌اآلي[[ات كشفا
عدم‌حجية‌خبر‌الثقة‌من‌االول‌و‌كانت‌حجيته‌توهما.اللهم‌اال‌ان‌يقال‌انه‌تارة:يراد‌من‌الخاص‌المقدم‌حجية‌خبر‌الثقة‌التي‌كانت‌مدلولة‌السيرة،و‌أخري‌يراد‌منه‌نفس‌حجي[[ةالس[[يرة،ف[[انه[[ذا‌االشكال‌الذي‌ذكرنا‌يرد‌بناء‌علي‌كون‌المراد‌من‌الخاص‌هو‌حجية‌خبر
الثقة،ال‌حجية‌‌السيرة.ولكن‌يرد‌علي‌هذا‌التوجيه‌ايضا‌بان‌اآلية‌التنطبق‌علي‌حجية‌‌خبر‌الثقة،حتي‌يقال‌ان‌المراد‌من‌الخاص‌المق[[دم‌ه[[وحجي[[ةالس[[يرة،ال‌حجي[[ةخ[[بر‌الواح[[د،ب[[ل‌تنطب[[ق‌بلح[[اظ‌الحكم‌ال[[واقعي؛ف[[ان‌اآلي[[ةالش[ريفة‌مفادها‌عدم‌جواز‌تبعية‌الظن‌و‌لو‌كان‌في‌قباله‌خبر‌ثق[[ة،وعليه[[ذا‌كما‌ان‌اآلية‌تنفي‌حجية‌خبر‌الثقة،كذلك‌تنفي‌حجية‌‌الس[[يرة‌‌ايض[[ا؛الن
262
مفاد‌اآلية‌هو‌عدم‌جواز‌تبعي[[ةالظن،ول[[وك[[ان‌العقالء‌يتبعون[[ه،ول[[ذا‌حيثيحتمل‌ناسخية‌‌عموم‌اآلي[[ة‌تص[[ير‌حجي[[ةالس[[يرةمش[[كوكة‌‌من‌اول
االمر،و‌ال‌تكون‌السيرة‌مصداقا‌للخاص‌المقدم.ان‌قلت:انت[[وهم‌الحج[[ة‌‌حج[[ة‌و‌حيث‌ان‌العقالء‌يتوهم[[ون‌حجي[[ة‌خبر
الثقة‌فكان‌نفس‌توهم‌الحجية‌تكفي.قلت:هذا‌اليفيد‌في‌المقام؛الن‌توهم‌حجية‌خبر‌الثقة‌كان‌حج[[ة‌لهم،ال‌لن[ا؛النهم‌يتوهم[ون‌الحجي[ة‌‌و‌نحن‌النت[[وهم،و‌النقط[ع‌بالحجي[ةفي
صدر‌االسالم‌اذ‌توهم‌الحجية‌حجة‌عقال‌للقاطع،ال‌لغيره.نعم؛اج[[اب‌المحق[[ق‌االص[[فهاني‌عن‌ه[[ذا‌االش[[كال‌ب[[ان‌مج[[رد‌ال[[ردع‌ال[[واقعي،ول[[و‌لم‌يص[[ل‌ال‌يكفي‌ل[[ردع‌الس[[يرة،وانم[[ا‌يمن[[ع‌حجي[[ة
السيرة‌‌من‌حين‌وصول‌الردع.ولكن‌هذا‌الج[[واب‌اليكفي‌في‌المق[[ام‌ايض[[ا؛الن‌ال[[ردع‌و‌ان‌ك[[ان‌من‌حين‌الوصول‌يمنع‌عن‌حجية‌الس[[يرة،ال‌ال[[ردع‌ال[[واقعي،اال‌ان‌ال[[ردع‌الواصل‌يمنع‌عن‌حجية‌السيرة‌من‌اول‌االم[[ر‌بنح[[و‌الكش[[ف؛كم[[ا‌في‌االص[ول‌العملي[[ة،ول[ذاالتك[ون‌الس[يرةمص[داقا‌للخ[اص‌المتق[دم.و
تلخص‌مما‌ذكرنا‌عدم‌تمامية‌هذا‌الوجه.الوج[[هالث[[الث:ان[[هم[[ع‌دوران‌االم[[ر‌بين‌رادعي[[ةاآلي[[ات‌للس[[يرة‌و‌مخصصية‌السيرة‌‌لآليات‌و‌عدم‌الوجه‌لتقدم‌احدهما‌علي‌اآلخ[[ر‌يق[[ال:
بالتساقط‌و‌الرجوع‌الي‌االستصحاب.ولكن‌اورد‌علي‌هذا‌الوجه‌بان‌دليل‌حجية‌‌االستصحاب‌هو‌خ[[بر‌الواح[[د‌و‌اليمكن‌التمسك‌به؛الستص[[حاب‌حجي[[ةخ[[بر‌الواح[[د؛الن‌نفس‌دلي[[ل
االستصحاب‌ال‌تثبت‌حجيته.اللهم‌اال‌ان‌يقال:ان‌استصحاب‌ع[[دم‌النس[[خ‌دليل[[ه‌االجم[[اع‌القطعي؛
كما‌قال‌السيد‌الصدر.و‌يناقش‌في‌كالمه‌بان‌دعوي‌االجم[[اع‌القطعي‌علي‌ه[[ذا‌االستص[[حاب‌غير‌تام؛النه‌اليجوز‌االجماع‌علي‌مثل‌هذا‌االستصحاب.نعم‌استصحاب‌ع[[دم‌النس[[خ‌في‌االحك[[ام‌الش[[رعية‌‌الفرعي[[ة‌‌الواقعي[[ة‌الب[[أس‌ب[[ه
باالجماع،و‌ان‌كان‌هذا‌االجماع‌محل‌تأمل‌ايضا.و‌يرد‌علي‌هذا‌االستصحاب‌ايضا؛كما‌ذكرن[[ا‌في‌الوج[[هالث[[اني،ان[[ه‌بع[[د‌ن[[زول‌ه[[ذه‌اآلي[[ات‌الش[[ريفة‌ال‌يقين‌س[[ابق‌بحجي[[ةالس[[يرة؛اذ‌تص[[ير
حجيتها‌مشكوكة‌من‌اول‌االمر.وي[[رد‌ايض[[ا‌ان‌ه[[ذا‌االستص[[حاب‌من‌االستص[[حاب‌القس[[م‌الث[[الث‌من‌الكلي؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌حجي[[ةخ[[بر‌الثق[[ة‌انحاللي[[ة،و‌جع[[ل‌الش[[ارع‌الحجية‌لكل‌خبر‌و‌االخبار‌التي‌ص[[درت‌من‌الثق[[ات‌قب[[لن[[زول‌اآلي[[ات‌تكون‌حجة‌بال‌كالم،و‌اما‌االخبار‌التي‌صدرت‌من‌الثقات‌بع[[د‌نزوله[[اال
تكون‌حجيتها‌مشكوكة‌من‌اول‌االمر.وه[[ذا‌االش[[كال‌ه[[و‌االش[[كال‌ال[[ذي‌اورد‌علي‌استص[[حاب‌االحك[[ام‌الشرائع‌السابقة،و‌هكذا‌اورد‌علي‌استصحاب‌حرمة‌وطي‌الحائض‌بعد
263
سره‌هناك.وام[[ا‌اص[[لالنقاء‌قبل‌الغسل؛كما‌اورده‌السيد‌الخوئي‌قدس‌ورود‌ه[[ذا‌االش[[كال‌في‌المق[[ام‌و‌الم[[وارد‌الم[[ذكورة‌في[[أتي‌الكالم‌في
س[رهصحته‌و‌بطالنه‌في‌محل[ه.نعم‌ين[اقض‌علي‌الس[يد‌الخ[وئي‌ق[دسبورود‌هذا‌االشكال‌علي‌مسلكه‌في‌المقام.
س[[ره:و‌التحقي[[ق‌حجي[[ةما‌قال‌المحق[[ق‌االص[[فهاني‌ق[[دسالوجه‌الرابع:الخبر‌بالسيرة‌و‌عدم‌رادعية‌اآليات‌و‌ال‌تزاحم‌بينهما،حتي‌يقال‌ي[[دور‌االمر‌بين‌مخصصية‌السيرة‌و‌رادعيةاآليات؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌حجي[[ة
الناهي[[ة‌عن‌العم[[لب[[الظن‌ايض[[ابالس[[يرةالعقالئي[[ة؛كم[[ا‌انظهور‌اآليات‌حجية‌خبر‌الثقة‌ايضا‌بالسيرة‌العقالئي[[ة،والمع[[ني‌النعق[[اد‌الس[[يرتين‌في‌المقام؛اح[[دهما‌علي‌العم[[ل‌به[[ذا‌الظ[[اهر،وثانيهم[[ا‌العم[[لبخ[[بر‌الثقة؛النهم‌اما‌يعملون‌بهذا‌الظهور‌و‌لم‌يعمل[[واب[[الظن‌و‌ل[[وك[[ان‌في‌قباله‌خبر،او‌يتبعون‌ه[[ذا‌الظ[[اهر‌و‌ال‌يعمل[[ونب[[الظن‌م[[ا‌لم‌يكن‌في‌قباله‌خ[[بر.فعلي‌الف[[رض‌االول:البن[[اء‌منهم‌علي‌العم[[لبخ[[بر‌الثق[[ةح[[تي‌يق[[ال‌ان‌الش[[ارع‌امض[[اه‌او‌لم‌يمض،وعليالث[[اني‌ال‌مقتض[[ي
لحجية‌هذا‌الظهور‌حتي‌يقال‌انه‌رادع‌عن‌العمل‌بخبر.وفي[[ه؛انه[[ذاالوج[[ه‌مبتن‌علي‌ع[[دم‌انعق[[اد‌الس[[يرتين‌و‌بن[[ائين‌من‌العقالء؛احدهما:بناء‌عام،واالخري:بناء‌خاص؛للتن[[افي‌بين‌البن[[ائين،م[[ع‌انه‌ال‌تنافي‌بين‌البنائين؛اذ‌المقصود‌من‌بن[[اء‌العقالء‌علي‌العم[[لبخ[[بر‌الواحد‌ليس‌حجية‌خبر‌الواحد‌عند‌الشارع‌بنظرهم‌حتي‌يقال‌هذا‌البناء‌مناف‌مع‌البناء‌علي‌العمل‌بعموم‌النهي‌عن‌العمل‌بالظن،بل‌المقصود
العم[[لبخ[[بر‌الثق[[ة‌انهم‌ي[[رون‌حج[ة‌بين‌الم[[والي‌ومن‌بناء‌العقالء‌عليالعبيد.
اللهم‌اال‌ان‌يقال:ان‌العقالء‌ام[[ا‌ان‌س[[يرو‌ه[[ذه‌الس[[يرة‌في‌االحك[[ام‌الشرعية‌و‌يعاملون‌مع‌الشارع؛كما‌يع[[املون‌م[[ع‌الم[[والي‌العرفي[[ة،و‌اما‌ان‌ال‌سيرو‌و‌ال‌يعاملون‌معه‌كالمعاملة‌فيم[[ا‌بينهم،وعليالث[[اني‌ال‌معني‌للحجية؛اذ‌لم‌يلزم‌من‌ال[[ردع‌نقض‌الغ[[رض،و‌علي‌االول‌ام[[ا‌يلتفتون‌الي‌عموم‌اآليات‌الناهية‌و‌يرون‌العموم‌لها؛فال‌مع[[ني‌للعم[[ل‌علي‌خبر‌الثقة‌و‌االلتزام‌بانه‌حجة‌مع‌فرض‌التفاتهم‌و‌اق[[رارهم‌ب[[ردع‌الشارع؛النهم‌ليسوا‌في‌مقام‌العصيان‌و‌اللجاج،و‌ال‌معني‌لحجية‌هذه‌السيرة‌و‌توهم‌الحجية،و‌اما‌ال‌يلتفت[[ون‌الي‌عم[[وم‌اآلي[[ات‌و‌ال‌ي[[رون‌له[[اظه[[ور‌في‌العم[[وم،او‌ال‌ي[[رون‌الحجي[[ةله[[ذا‌الظه[[ور‌و‌في‌ه[[ذا
الفرض‌ال‌معني‌للردع.و‌لعل‌هذا‌هو‌مقصود‌شيخنا‌االس[[تاذ‌و‌غ[[يره‌حيث‌يقول[[ون‌ان‌العم[[وم‌اليص[[لح‌ل[[ردع‌الس[[يرة؛الن‌العقالء‌ي[[رون‌العم[[وم‌منص[[رفا‌عن‌م[[ورد‌السيرة،و‌ان‌ردع‌السيرة‌يحتاج‌الي‌دليل‌خاص؛و‌هذا‌هو‌الس[[ر‌فيم[[اقال‌من‌ان‌انعقاد‌السيرة‌و‌وجودها‌دليل‌علي‌عدم‌ردع‌ه[[ذه‌اآلي[[ات؛كما‌ال‌يخفي‌و‌هذا‌هو‌المطلب‌الصحيح‌القراح‌بال‌حاج[[ة‌الي‌التطوي[[ل.
هذا‌في‌الوجوه‌التي‌قيلت‌لتقديم‌السيرة‌علي‌العموم.
264
وه[[والق[[ول‌بتق[[ديم‌عم[[وم‌اآلي[[ات‌علي و اما المس44لك الث44اني ؛ السيرة‌و‌رادعيته[[اله[[ا،وق[[د‌ذك[[ر‌له[[ذا‌الق[[ول‌تقريب[[ان‌من‌المحق[[ق
االصفهاني.ان‌رادعي[[ةاآلي[[ات‌عن‌الس[[يرة‌و‌ان‌ك[[انتمس[[تلزمةالتق[[ريب‌االول:
للدور،و‌يكفي‌عدم‌ثب[[وت‌ال[[ردع‌لحجي[[ةالس[[يرة،ولكن‌يج[[ري‌هك[[ذا‌الكالم‌بعينه‌في‌مورد‌عموم‌اآليات؛وهو‌ان‌تخصيص‌السيرة‌لعمومه[[ا‌ايض[[ا‌دوري،و‌يكفي‌مج[[ردع[[دم‌العلم‌بالتخص[[يص‌للحكم‌ب[[العموم‌اليحتاج‌الي‌ثبوت‌عدم‌المخصص؛و‌لذا‌يكون‌العام‌حجة‌في‌مدلوله‌و‌السيرة‌ايضا‌حجة‌و‌هما‌يتعارض[[ان‌للتن[[افي‌بين‌الحج[[تين‌الفعلي[[تين؛و
لذا‌يتساقطان،و‌يثبت‌عدم‌حجية‌السيرة‌و‌هو‌نتيجة‌مثل‌الرادعية.و‌لكن‌اورد‌السيد‌الصدر‌علي‌هذا‌الوجه‌بان‌األثنينية‌بين‌المخص[[ص‌و‌العلم‌به‌انما‌يتصور‌في‌االدلة‌اللفظي[[ةال[[تي‌له[[امق[[ام‌ثب[[وت‌و‌مق[[ام‌اثبات،بنحو‌ق[[د‌ينف[[ك‌اح[[دهما‌عن‌اآلخ[[ر‌ح[[تي‌يق[[ال‌ان‌حجي[[ة‌العم[[وم‌متوقفة‌علي‌عدم‌العلم‌بالمخصص‌ال‌علي‌عدم‌المخصص‌الواقعي،و‌امافي‌المقام‌فمخصصية‌السيرة‌مقام‌اثباتها‌عين‌ثبوتها؛اذالس[[يرة‌ل[[وك[[انت‌كاش[[فة‌عن‌الحكم‌ال[[واقعي‌و‌اعتب[[ار‌خ[[بر‌الثق[[ة‌مثال‌فه[[ذا‌علم‌بالتخصيص‌و‌لو‌لم‌تكن‌كاشفة‌عنه‌فال‌مخصص‌واقع[[ا،ول[[ذاالمع[[ني‌الن‌نقول‌بان‌مج[[رد‌المخص[[ص‌ال[[واقعي‌اليض[[ر‌ب[[الحكم‌ب[[العموم،ب[[ل
العلم‌به‌مضر.وتوض[[يح‌ذل[[ك؛ان‌المخص[[ص‌اللفظي‌يمكن‌ان‌يك[[ون‌حج[[ة،ولكن‌النعلم‌ب[[ه؛كم[[ا‌اذا‌جع[[ل‌الش[[ارع‌الحجي[[ة‌لخ[[بر‌ض[[عيف،ولكن‌ال‌نعلم‌بحجيته؛و‌لذا‌نقول‌ان‌المخصص‌الواقعي‌اليضر،بخالف‌السيرة‌فانه[[ا‌لو‌كشف‌امضاء‌الشارع‌لها‌لعلمنا‌بحجيتها‌و‌لو‌لم‌يكشف‌االمضاء‌لم[[ا‌كانت‌حجة‌واقعا‌و‌علي‌هذا‌ال‌فرق‌في‌المقام‌بين‌ان‌نق[[ول:ان‌الع[[ام
متوقف‌علي‌عدم‌العلم‌بالخاص‌او‌علي‌نفس‌الخاص‌واقعا.وفيه؛انه‌مطلب‌عجيب‌وال‌ندري‌م[[ا‌المقص[[ود‌من[[ه؛اذالس[[يرة‌يمكن
ان‌تكون‌ممضاة‌و‌حجة‌‌من‌قبل‌الشارع،مع‌انه‌ال‌نعلم‌بها.مضافا‌الي‌ان‌المهم‌ه[[و‌تخص[[يص‌الع[[ام‌بمف[[اد‌الس[[يرة‌‌اي‌تخص[[يص‌العام‌بخبر‌الثقة؛و‌لذا‌يص[ح‌ان‌يق[ال:ان‌حجي[ة‌العم[وم‌متوقف[ةعلي
العلم‌بالتخصيص،ال‌علي‌التخصيص‌الواقعي.ولكني[[رد‌علي‌ه[[ذا‌التق[[ريب‌بنظ[[ري‌القاص[[ر‌ان‌مج[[رد‌الس[[يرة‌‌و‌انعقاده[[ا‌دلي[[ل‌علي‌ع[[دم‌حجي[[ةذل[[ك‌الع[[ام‌او‌علي‌ع[[دم‌ظه[[وره‌في
العموم؛كما‌ذكرنا‌آنفا.هذا‌كله‌في‌التقريب‌االول.ما‌ذكره‌المحق[[ق‌االص[[فهاني‌ايض[[ا‌من‌ان‌المق[[ام‌منالتقريب‌الثاني:
موارد‌التزاحم‌بين‌المقتضي‌التنجيزي‌و‌التعليقي؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌المقتضي‌لحجية‌‌العام‌هو‌ظه[[وره‌في‌العم[[وم،و‌تق[[ديم‌الخ[[اص‌علي[[ه‌من‌باب‌تقديم‌اقوي‌الحجتين‌علي[[هوه[[وم[[انع،بخالف‌الس[[يرة؛ف[[ان‌تمامية‌مقتضيها‌متوقفة‌علي‌عدم‌الرادعي[[ة،ول[[ذا‌تثبت‌حجي[[ةالع[[ام‌و
265
الرادعي[[ة،الن‌المقتض[[ي‌موج[[ود‌و‌الم[[انع‌مس[[تحيلة‌‌المانعي[[ة‌‌بخالفالسيرة.
سره:نعم‌يمكن‌الفرق‌بين‌الع[[ام‌المق[[ارن‌م[[ع‌الس[[يرة‌وثم‌قال‌قدس‌المتأخر‌عنها؛اذ‌عدم‌الردع‌المقارن‌للسيرة‌و‌ع[[دم‌ال[ردع‌في‌م[[وطن‌انعقاد‌الس[[يرةه[[و‌المق[[وم‌لحجيته[[ا،دون‌ال[[رادع‌المت[[أخر؛ول[[ذا‌في‌المقام‌يكون‌المقتضي‌لحجية‌السيرة‌ايضا‌تام؛كما‌ان‌المقتضي‌لحجية
العام‌تام‌وال‌ترجيح‌لتقدم‌احدهما‌علي‌اآلخر.نعم؛يمكن‌استصحاب‌حجية‌السيرة‌الثانية‌قبل‌نزول‌اآليات.
ان‌قلت:ان‌مساق‌اآليات‌هو‌عدم‌اعتناء‌الشارع‌بالظن‌من‌اول‌االمر،ال‌من‌حين‌نزول‌اآليات؛و‌لذا‌الع[[ام‌المت[[أخر‌يك[[ون‌كاش[[فا‌عن‌ع[[دم‌امضاء‌الشارع‌هذه‌السيرة‌من‌اول‌االمر؛و‌علي‌هذا‌ال‌يقين‌بالحجي[[ة
سابقا‌حتي‌تستصحب.قلت:انع[[دم‌ال[[ردع‌ال[[واقعي‌و‌ع[[دم‌الرض[[اال[[واقعي‌اليمن[[ع‌عن
الحجية،و‌انما‌المانع‌هو‌الرادع‌الواصل‌حين‌انعقاد‌السيرة.ثم‌قال:ان‌عدم‌الردع‌في‌زمان‌يمكن‌فيه‌الردع‌هو‌المناط‌في‌حجي[[ة‌السيرة،و‌لكن‌حيث‌كان‌بناء‌التبليغ‌علي‌الت[[دريج‌فلع[[ل‌زم[[ان‌ن[[زول‌اآليات‌اول‌اوقات‌امكان‌الردع؛خصوصا‌عن‌مث[[له[[ذه‌الس[[يرةال[[تي‌استقرت‌عليها‌سيرة‌العقالء‌في‌كل‌مل[[ة‌و‌نحل[[ة؛ول[[ذا‌يحت[[اج‌امك[[ان
ردعه‌و‌قبول‌الناس‌للردع‌الي‌مضي‌زمان‌حتي‌اليفرو‌من‌الدين.و‌لكن‌مع‌ذلك‌قال:والتحقيق‌انه‌ال‌فرق‌بين‌الع[ام‌المق[ارن‌والمت[أخر‌اال‌من‌حيث‌جريان‌االستصحاب‌في‌صورة‌تأخر‌الع[[ام‌بن[[اء‌علي‌ل[[زوم‌ال[[[دور‌من‌الط[[[رفين،البن[[[اء‌علي‌تق[[[ديم‌اآلي[[[ات،وام[[[ا‌من‌حيث
المزاحمة‌فال‌فرق‌بينهما.و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌اصل‌حجية‌السيرة‌متقومة‌بع[[دم‌ال[[ردع‌ح[[دوثا‌و‌بقاء؛فان‌السيرة‌المتقدمة‌و‌ان‌كانت‌حدوثا‌تام‌االقتضاء‌اال‌انها‌بق[[اء‌غير‌تام‌االقتضاء؛فتكون‌المزاحم[[ة‌بق[[اء‌بين‌ت[[ام‌االقتض[[اء‌و‌غ[[ير‌ت[[ام
االقتضاء.ثم‌استشكل‌علي‌هذا‌التقريب‌بن[[اء‌و‌مبن[[اء؛ام[[ا‌من‌حيث‌البن[[اء؛فألن‌كبري‌تقدم‌تام‌االقتضاء‌‌علي‌غير‌تام‌االقتضاء‌عند‌المزاحم[[ةالتنطب[[ق‌علي‌المقام؛اذ‌سر‌عدم‌المزاحمة‌بينهما‌ان‌غير‌تام‌االقتضاء‌اليزاحم؛النه‌اليؤثر‌لعدم‌تمامية‌‌مقتضيه؛سواء‌ك[[انت[[ام‌االقتض[[اء‌‌موج[[ودا‌ام‌ال؛اذ‌تمامية‌‌المقتض[[ي‌للت[[أثير‌في‌طرف[[ه‌متوقف[[ة‌علي‌تحق[[ق‌ش[[رطآخر؛و‌هو‌غير‌هذا‌المقتضي‌و‌غير‌عدمه،و‌هذا‌الينطبق‌علي‌المقام؛و‌الوجه‌في‌ذلك‌ان‌المقتضي‌لحجية‌السيرة‌تامة‌من‌غير‌ناحية‌عموم‌هذه‌اآليات‌و‌اليتوقف‌علي‌شيء‌آخر‌و‌مع‌ع[[دم‌عمومه[[اتص[[ير‌حجي[[ةالس[[يرة‌فعلي[[ة؛ول[[ذا‌كم[[ا‌يمن[[ع‌الع[[ام‌عن‌الت[[أثير‌من‌ب[[اب‌توق[[ف‌المقتضي‌علي‌شرطه،فكذلك‌تمنع‌السيرة‌عن‌حجي[ةالع[ام‌من‌ب[[اب
منع‌المانع‌عن‌تأثير‌المقتضي‌و‌الفرق‌بينهما.
266
اما‌من‌حيث‌المبني؛فألن‌المقتضي‌في‌طرف‌العام‌ايضا‌تعليقي؛الن‌المقتضي‌للحجية‌هو‌السيرة‌العقالء‌وهو‌في‌المقام‌غ[[ير‌موج[[ود؛الن‌العقالء‌ليس‌لهم‌في‌المق[[ام‌بن[[اءان؛اح[[دهما:العم[[ل‌بعم[[وم‌اآلي[[ة،وثانيهما:العمل‌بخبر‌الواحد؛اذ‌ال‌يعق[[ل‌تحق[[ق‌البن[[ائين‌المتن[[افيين‌من‌العقالء‌البناء‌علي‌اتباع‌الظهور‌العمومي‌و‌هو‌عدم‌االعتناء‌بالظن‌و‌لو‌كان‌في‌قباله‌خبر‌واحد،و‌في‌نفس‌الوقت‌العم[[لبخ[[بر‌الواح[[د؛كم[[ا
بينا‌في‌التقريب‌الرابع‌الذي‌نقلنا‌من‌المحقق‌االصفهاني.بل‌يمكن‌ان‌نستشكل‌علي‌هذا‌التقريب‌بانه‌كما‌يك[ون‌حجي[[ةالس[يرةمش[[روطة‌بع[[دم‌ال[[ردع،فك[[ذلك‌حجي[[ةظه[[ور‌العم[[وم‌عن[[د‌العقالء‌مشروطة‌بعدم‌المخصص‌المنفصل،و‌ال‌وجه‌لتسمية‌احدهما‌بالمانع‌واآلخر‌بجزء‌المقتضي؛النهما‌من‌باب‌الحكم‌والموضوع‌و‌الفرق‌بينهما.فتلخص‌مما‌ذكرنا‌عدم‌الوجه‌لتقديم‌اآليات‌و‌ردع‌الس[[يرة‌م[[ع‌اح[[راز‌اصل‌وج[[ود‌الس[[يرة،ولكن‌ذكرن[[اع[[دم‌تمامي[[ة‌اص[[ل‌الس[يرة‌و‌ع[[دم
السالم،و‌لو‌مع‌احتمالالعمل‌بمطلق‌خبر‌الثقة‌في‌عصر‌االئمة‌عليهم‌‌كذب‌الراوي‌كان‌الثقة‌غير‌امامي،و‌هكذا‌الخبر‌الذي‌اعرض‌المش[[هور
عنه‌و‌لو‌كانت‌رواته‌ثقاة‌فانه‌ال‌يحرز‌عمل‌العقالء‌به.سره‌من‌انه‌ال‌وج[[ه‌لرف[[ع‌الي[[د‌عن‌خ[[بر‌و‌ما‌قال‌السيد‌الخوئي‌قدس
الثقة‌بمجرد‌اعراض‌المشهور‌بعد‌ان‌كان‌مش[[موال‌الدل[[ة‌الحجي[[ة؛مث[[ل‌السيرة‌و‌اطالق‌ادلة‌اللفظية،نعم‌اذا‌تسالم‌جمي[[ع‌الفقه[[اء‌علي‌حكم‌مخ[[الف‌للخ[[بر‌الص[[حيح‌او‌الموث[[ق‌في‌نفس[[ه‌يحص[[ل‌لن[[ا‌العلم‌او‌االطمئن[[ان‌ب[[انه[[ذا‌الخ[[بر‌لم‌يص[[در‌من‌المعص[[وم‌او‌ص[[در‌عن‌تقي[[ة‌فيسقط‌الخبر‌المذكور‌عن‌الحجي[[ة‌ال‌محال[[ة،غ[[ير‌ت[[ام؛والوج[[ه‌في‌ذلك‌ان‌اعراض‌المشهور؛تارة‌يكون‌عن‌الظهور‌و‌الداللة،وأخ[[ري‌عن
الصدور.و‌اما‌القسم‌االول؛فقد‌ذكرنا‌في‌بحث‌حجية‌الظهور‌انه‌اذا‌صدر‌كالم‌من‌المولي‌و‌كان‌بمرأي‌و‌منظر‌من‌عبيده‌و‌لم‌يأخذوا‌بالظهور‌ال[[ذي‌نفتهم‌من‌كالمه‌مع‌انهم‌متدينين‌و‌متعبدين‌و‌متقدمين‌علينا‌و‌قري[[بين‌الي‌عصر‌المولي،فال‌دليل‌علي‌حجي[[ةه[[ذا‌الظه[[ور‌عن[[د‌العقالء؛س[[يما
اذاكان‌الظهور‌واضحا.واما‌القسم‌الثاني؛فيشكل‌االخذ‌بهذا‌الخبر‌ايضا‌عند‌العقالء؛اذ‌لو‌كان
يأخذوا‌به،م[[عهذا‌الخبر‌عاريا‌عن‌االبهام‌و‌االيراد‌في‌الصدور‌فلماذا‌لم‌ان‌رواته‌ثقات؛خصوصا‌اذا‌كانوا‌اجالء؛فنحن‌ان‌لم‌نقل‌بع[[دم‌حجيت[[ه؛ فال‌اقل‌من‌االحتياط؛كمااليخفي،اال‌اذا‌كان‌منشأ‌اعراض[[هم‌معلوم[[ا‌وكان‌واضح‌البطالن‌بحيث‌يعلم‌اخذهم‌به‌لو‌التفتوا‌الي‌هذا‌االشكال‌و
كان‌مصداقه‌قليال‌في‌الفقه‌بل‌بعيدا.و‌اما‌الخبر‌الضعيف‌الذي‌عمل‌المشهور‌به‌فهل‌ينجبر‌ضعف‌س[[نده؟استشكل‌السيد‌الخوئي‌عليه‌ص[[غري‌و‌ك[[بري؛ام[[ا‌االش[[كال‌الك[[بروي
سره‌ان‌عمل‌المشهور‌مبهم‌ال‌ي[[دل‌علي‌توثي[[ق‌المخ[[بر،وفقال‌قدس
267
لعل‌كان‌عملهم‌العتقادهم‌بصدق‌الخبر‌و‌مطابقته‌بنظرهم‌واجته[[ادهم‌ال‌لكون‌المخبر‌به‌ثق[[ة،خصوص[[ا‌اذا‌لم‌يعمل[[وا‌بخ[[بر‌آخ[[ر‌لنفس‌ه[[ذا
المخبر.واما‌االشكال‌الصغروي‌بانه‌كيف‌يعلم‌استناد‌المشهور‌الي‌هذا‌الخ[[بر‌من‌القدماء؟اذ‌ليس‌لهم‌كتب‌استداللية‌و‌المتعرض‌لالستدالل‌انما‌ه[[و‌المرحوم‌الشيخ‌الطوسي‌في‌المبسوط،و‌انما‌صدر‌من‌القدماء‌مج[[رد
الفتوي؛و‌لذا‌اليعلم‌االستناد.و‌لكن‌يمكن‌المناقشة‌في‌هذا‌الكالم‌بانه‌اذا‌اعتقد‌جمع‌كثير‌من‌اهل‌الفن‌بصدق‌خبر‌و‌مطابقته‌للواقع،مع‌اعترافهم‌بعدم‌حجية‌خ[[بره[[ذا‌المخبر‌في‌سائر‌الموارد،فال‌يمكن‌لنا‌رميهم‌باالشتباه‌بالس[[هولة،ب[[ل‌ال
يمكن‌لنا‌العمل‌باالصول‌العملية‌و‌اطالق‌رفع‌ما‌اليعلمون.و‌لكن‌الحق‌القراح‌يتضح‌بالتتبع‌في‌م[[وارد‌الش[[هرة‌ح[[تي‌يظه[[ره[[ل
انهم‌يعتمدون‌علي‌خبر‌بال‌وجه‌صحيح‌ام‌ال.ولكن‌قد‌يورد‌علي‌ما‌اخترناه‌من‌عدم‌حجي[[ةخ[[بر‌الثق[[ةمطلق[[ا،بان[[ه‌كيف‌ذكر‌الكليني‌و‌الصدوق‌و‌الش[[يخ‌ق[[دس‌الل[[ه‌اس[[رارهم‌في‌كتبهم‌روايات‌عديدة‌‌من‌العامة‌و‌غير‌العامة،و‌افتوا‌علي‌طبقها،ونفسه[[ذا‌يكش[[ف‌عن‌حجي[[ة‌مطل[[ق‌خ[[بر‌الثق[[ةعن[[دهم،وه[[ذا‌ام[[ر‌يحت[[اج‌الي‌التأم[[ل‌و‌التتب[[ع‌و‌التحقي[[ق.و‌لكن‌يعلم‌من‌مراجع[[ة‌مقدم[[ة‌الك[[افي‌و‌ذكره‌اخبار‌الضعاف‌في‌الكافي‌انه‌لم‌يعتم[[د‌في[[ه‌علي‌خ[[بر‌الثق[[ةب[[ل
اعتمد‌في‌هذه‌االخبار‌علي‌قرائن‌تشهد‌بصدق‌الحديث‌و‌حجيته.الوجوه العقلية لحجية خبر الواحد:
ثم‌قال‌ص[[احب‌الكفاي[[ة:فص[[ل‌في‌الوج[[وه‌العقلي[[ةال[[تي‌اقيمت‌عليحجية‌‌خبر‌الواحد:
انه‌يعلم‌اجماال‌بصدور‌كثير‌مم[[ا‌بأي[[دينا‌من‌االخب[[ار‌من‌االئم[[ة‌احدها:االطهار‌عليهم السالم‌بمقدار‌واف‌بمعظم‌الفقه،بحيث‌ل[[و‌علم‌تفص[[يال
ذاك‌المق[[دار‌النح[[ل‌علمن[[ا‌االجم[[الي‌بثب[[وت‌التك[[اليف‌بين‌الرواي[[ات‌و‌س[[ائر‌االم[[ارات‌الي‌العلم‌التفص[[يلي‌بالتك[[اليف‌في‌مض[[امين‌االخب[[ار‌الصادرة‌‌المعلومة‌‌تفصيال،و‌الشك‌البدوي‌في‌ثبوت‌التكليف‌في‌موارد‌سائر‌االمارات‌الغير‌المعتبرة،و‌الزم‌ذلك‌جواز‌العمل‌علي‌وفق‌جمي[[ع‌االخبار‌المثبتة‌‌و‌جواز‌العم[[ل‌علي‌طب[[ق‌الن[[افي‌منه[[افيم[[ا‌اذا‌لم‌يكن‌في‌المسألة‌اصل‌مثبت‌ل[[ه‌من‌قاع[[دة‌االش[[تغال‌او‌االستص[[حاب،بن[[اء‌علي‌جريانه‌في‌اط[[راف‌م[[ا‌علم‌اجم[[اال‌بانتق[[اض‌الحال[[ةالس[[ابقة‌في‌بعضها‌او‌قيام‌امارة‌معتبرة‌علي‌انتقاضها‌في[[ه‌واال‌الختص‌ع[[دم‌ج[[واز
العمل‌علي‌وفق‌النافي‌بما‌اذا‌كان‌علي‌خالف‌قاعدة‌االشتغال.ثم‌استشكل‌علي‌هذا‌الوجه‌بان‌الزم‌هذا‌الدليل‌هو‌العمل‌علي‌طب[[ق خبر‌الواحد‌من‌باب‌االحتياط‌و‌ال‌يثبت‌به‌حجيت[[ه‌بحيث‌يق[[دم‌تخصيص[[ا‌او‌تقييدا‌او‌ترجيحا‌علي‌غيره.نعم‌اليرد‌علي‌هذا‌الدليل‌بان‌الزمه‌ه[[و‌االحتياط‌في‌سائر‌االم[[ارات‌ال‌في‌خص[[وص‌الرواي[[ات‌للعلم‌االجم[[الي
268
بثبوت‌التكاليف‌بين‌الروايات‌و‌سائر‌االمارات؛النه[[ذا‌العلم‌االجم[[الي‌الكبير‌قد‌انحل‌الي‌العلم‌االجم[[الي‌بم[[ا‌علم‌من‌التك[[اليف‌بين‌االخب[[ار
بالخصوص.و‌تنقيح‌هذا‌الدليل‌يستدعي‌التكلم‌في‌جهتين؛االولي:التكلم‌في‌اصل‌تمامية‌هذا‌الدليل‌و‌اثبات‌ل[[زوم‌العم[[ل‌علي‌طب[[ق‌الرواي[[اتول[[و‌من‌ب[[اب‌االحتي[[اط.الثاني[[ة:اثب[[ات‌حجي[[ةه[[ذه‌االخب[[ار‌بحيث‌تق[[دم‌علي
العمومات‌و‌االطالق‌و‌علي‌االصول‌العملية.اما‌الجهة‌االولي؛فالظاهر‌عدم‌تمامية‌اصل‌هذا‌االستدالل.
وتوض[[يح‌ذل[[ك؛ان‌لن[[ا‌في‌المق[[ام‌عل[[وم‌اجمالي[[ة؛االولي‌ه[[و‌العلم‌االجم[[الي‌الكب[[ير‌بوج[[ود‌احك[[ام‌في‌الش[[ريعة،الثاني[[ة‌العلم‌االجم[[الي‌الوسط؛وهو‌العلم‌بوجود‌احكام‌واقعية‌في‌موارد‌االم[[ارات‌المعت[[برة‌و‌غ[[ير‌المعت[[برة،الثالث[[ة‌العلم‌االجم[[الي‌الص[[غير‌و‌اطراف[[ه‌خص[[وص‌الروايات‌المعتبرة‌في‌الكتب،و‌سر‌انحالل‌العلم‌االجم[[الي‌الكب[[ير‌الي‌العلم‌االجمالي‌الوسط،و‌هو‌‌الي‌العلم‌االجمالي‌الصغير‌ان‌المق[[دار‌المعلوم‌من‌االحكام‌في‌اطراف‌العلم‌االجمالي‌الكبير‌مس[[او‌للمق[[دار‌المعلوم‌من‌االحكام‌في‌اطراف‌العلم‌االجمالي‌الوسط؛مثال‌اذا‌فرضنا‌قطيع‌غنم‌بمقدار‌خمس‌مأة‌غنم،و‌فرضنا‌ان‌فيها‌عشرة‌اغنام‌محرمة‌االكل،و‌لكن‌فرضنا‌في‌نفس‌الوقت‌ايضا‌مئين‌من‌ه[[ذه‌االغن[[ام‌ابيض‌اللون،ولكن‌نعلم‌ايضا‌بوجود‌عش[[رة‌اغن[[ام‌محرم[[ة‌االك[[ل‌فيه[[ا‌بحيث‌يحتمل‌انطباق‌المعل[[وم‌ب[[العلم‌االجم[[الي‌الكب[[ير‌علي‌المعل[[وم‌ب[[العلم‌االجمالي‌الوسط،و‌لو‌افرزنا‌اطراف‌المعلوم‌بالعلم‌االجم[[الي‌الوس[[ط‌عن‌اطراف‌العلم‌االجمالي‌الكبير‌لما‌بقي‌علم‌بالغنم‌حرام‌االك[[ل‌في‌س[[ائر‌اط[[راف‌العلم‌االجم[[الي‌الكب[[ير،ففيه[[ذا‌الم[[ورد‌ينح[[ل‌العلم‌االجمالي‌الكبير‌بالعلم‌االجمالي‌الوس[[ط‌و‌ال‌يجب‌االحتي[[اط‌في‌س[[ائر
االطراف.و‌كذلك‌نقايس‌العلم‌االجمالي‌الوس[[ط‌م[[ع‌العلم‌االجم[[الي‌الص[[غير،و‌نري‌ان‌المقدار‌المعلوم‌ب[[العلم‌االجم[[الي‌الوس[[ط‌مس[[اوم[[ع‌المق[[دار‌المعلوم‌بالعلم‌االجمالي‌الصغير؛حيث‌انا‌كما‌نعلم‌بمق[[دار‌من‌االحك[[ام‌في‌مجموع‌موارد‌االمارات‌المعتبرة‌و‌غ[[ير‌المعت[[برة،ك[[ذلك‌نعلم‌به[[ذا‌المقدار‌ايضا‌في‌خصوص‌اطراف‌االمارات‌المعتبرة‌و‌االخبار‌المعتبرة‌فيم[[ا‌باي[[دينا؛ول[[ذا‌ينح[[ل‌العلم‌االجم[[الي‌الوس[[ط‌ب[[العلم‌االجم[[الي‌الصغير؛اذ‌لو‌افرزنا‌اطراف‌العلم‌االجمالي‌الصغير‌عن‌اط[[راف‌العلم‌االجمالي‌الوس[[ط‌لم[[ا‌بقي‌لن[[ا‌علم‌بوج[[ود‌احك[[ام‌واقعي[[ة‌الزامي[[ة‌في‌سائر‌االطراف؛مثال‌في‌مثال‌قطيع‌الغنم‌لو‌قلنا‌بان[[ا‌نعلم‌ايض[[ا‌بوج[[ود‌عشرة‌اغنام‌المحرم‌االكل‌ضمن‌مأة‌ض[[أن‌ابيض‌الل[[ون‌بحيث‌يحتم[[ل‌انطب[[اق‌المعل[[وم‌باالجم[[ال‌في‌العلم‌االجم[[الي‌الوس[[ط‌علي‌المعل[[وم‌بالعلم‌االجمالي‌الصغير،و‌لو‌افرزن[[ا‌الص[[غير‌لم[[ا‌بقي‌علم‌في‌س[[ائر
269
اطراف‌الوسط؛ففي‌هذا‌المورد‌ايضا‌اليلزم‌االحتياط‌و‌االجتن[[اب‌منغير‌الضأن‌ابيض‌اللون.
ولكن‌هذه‌الكبري‌مع‌تسلم‌اصلها‌ال‌تنطبق‌علي‌المقام؛والوجهفيذل[[[ك‌ان‌اط[[[راف‌العلم‌االجم[[[الي‌الص[[[غير‌الينحص[[[ر‌في‌الرواي[[[ات‌المعتبرة،بل‌يمكن‌ان‌ن[دعي‌العلم‌االجم[الي‌الص[غير‌اآلخ[[روه[و‌العلم‌بمقدار‌من‌االحكام‌مساو‌مع‌المعل[[وم‌باالجم[[ال‌الوس[[ط‌في‌خص[[وص‌اط[[راف‌الش[[هرات،وهك[[ذا‌يمكن‌ان‌نالح[[ظ‌المق[[دار‌المش[[ترك‌بين‌الروايات‌والشهرات،مض[[افا‌الي‌م[[وارد‌االف[[تراق‌من‌الش[[هرات،و‌ان‌العلم‌االجمالي‌الوسط‌كم[[ا‌ينح[[لب[[العلم‌االجم[[الي‌الص[[غير‌ال[[ذي‌ه[[و‌اطراف‌الروايات‌المعتبرة‌فكذلك‌ينحل‌بالعلم‌االجمالي‌الص[[غير‌اآلخ[[ر‌وهو‌اطراف‌الشهرات،و‌كذلك‌ينحل‌بالعلم‌االجمالي‌الص[[غير‌اآلخ[[ر‌و‌هو‌العلم‌االجمالي‌الص[[غير‌الث[[الث‌اي‌مجم[[وع‌الم[[وارد‌المش[[تركة‌بين‌االخبار‌و‌موارد‌افتراق‌الشهرة‌والترجيح‌الحدهما‌علي‌اآلخر؛و‌لذا‌كما‌يمكن‌القول‌بكفاية‌االحتياط‌و‌العمل‌بالروايات‌المعت[[برة،ك[[ذلك‌يمكن
القول‌بالعمل‌في‌اطراف‌الشهرات.سره‌غير‌تام؛اذ‌ليس‌المدعي‌هو‌العلم‌و‌ما‌اجابه‌السيد‌الخوئي‌قدس
[[ال[[و‌افرزن[[االش[[هرات بوج[[ود‌االحك[[ام‌في‌الش[[هرات‌ح[[تي‌يج[[اب‌بان‌المطابق[[ةم[[ع‌الرواي[[ات‌لم[[ا‌بقي‌في‌غيره[[ا‌علم‌باالحك[[ام‌الش[[رعية[[ا‌كم[[ا‌علمن[[ا‌بوج[[ود‌االحك[[ام‌في‌الرواي[[ات االلزامي[[ة،ب[[ل‌الم[[دعي‌ان‌المعت[[برة‌و‌مطابق[[ة‌بعض[[هام[[ع‌الواق[[ع؛فك[[ذلك‌علمن[[ا‌بوجوده[[افي
الشهرات‌و‌مطابقة‌بعضها‌مع‌الواقع.و‌بعبارة‌اخري؛ان‌االنحالل‌يتوقف‌علي‌مقدمتين:
االولي:انه‌ال‌علم‌لنا‌بمطابقة‌بعض‌االخبار‌منضما‌الي‌سائر‌االم[[ارات‌زائ[[دا‌علي‌المق[[دار‌المعل[[وم‌في‌جمي[[ع‌االخب[[ار‌بع[[د‌اف[[راز‌مق[[دار‌من
االخبار.الثانية:انه‌ال‌يحصل‌لنا‌علم‌بمطابق[[ةس[[ائر‌االخب[[ار‌منض[[ما‌الي‌س[[ائر
االمارات‌بمقدار‌المعلوم‌باالجمال‌في‌جميع‌االخبار.و‌المقدمة‌االولي‌حاصلة‌في‌المقام،ولكن‌التتم‌المقدمة‌الثانية‌و‌هذا
سره.اشكال‌الشيخ‌االعظم‌قدس‌اللهم‌اال‌ان‌يق[[ال‌ان[[ا‌النعلم‌بوج[[ود‌احك[[ام‌في‌الش[[هرات‌مس[[اوية‌م[[ع‌االحكام‌في‌الروايات،وه[و‌مك[[ابرة،م[ع‌ان[[ه‌اليح[[ل‌العق[[د‌ايض[[ا‌كم[[ا
يظهر‌بالتأمل.هذا‌كله‌في‌الجهة‌االولي.س[[ره:و‌تحقي[[ق‌ذل[[ك‌و‌اما‌الجهة‌الثاني[[ة؛فق[[ال‌الس[[يد‌الخ[[وئي‌ق[[دس
يقتضي‌التكلم‌في‌مق[[امين؛االول:في‌تق[[دمها‌علي‌االص[[ول‌العملي[[ة،والثاني:في‌تقدمها‌علي‌االصول‌اللفظية؛كاصالة‌العموم‌و‌االطالق.
اما‌المقام‌االول؛فتحقيق‌القول‌فيه‌ان‌االصول‌قد‌تك[[ون‌من‌االص[[ول‌المحرزة؛بمعني‌ان‌المس[[تفاد‌من‌ادلته[[ا‌النب[[أ‌العملي‌علي‌ان‌مفاده[[ا‌هو‌الواق[[ع؛كاالستص[[حاب‌و‌قاع[[دة‌الف[[راغ‌و‌التج[[اوز،وق[[د‌تك[[ون‌من
270
االصول‌غير‌المحرزة؛بمعني‌ان‌المستفاد‌من‌ادلتها‌انها‌وظائف‌عملية‌مجعول[[ة‌في‌ظ[[رف‌ع[[دم‌الوص[[ول‌الي‌الواق[[ع؛كالبرائ[[ة‌العقلي[[ةوالش[[رعية،و‌علي‌ك[[ل‌تق[[دير‌ق[[د‌يك[[ون‌االص[[ل‌نافي[[ا‌للتكلي[[ف‌دائم[[ا؛كالبرائة،و‌قد‌يكون‌مثبتا‌له‌كذلك؛كقاع[[دة‌االش[[تغال،وثالث[[ةيك[[ون نافيا‌للتكليف‌مرة،و‌مثبتا‌له‌أخري؛كاالستصحاب؛فان‌كان‌االصل‌نافي[[ا‌و‌دل‌الخبر‌علي‌ثبوته؛المجال‌لجريان‌االصل‌سواء‌كان‌مح[[رزا‌او‌غ[[ير‌محرز،بال‌فرق‌بين‌القول‌بحجية‌الخبر،والق[[ول‌بوج[[وب‌العم[[لب[[ه‌من‌جهة‌العلم‌االجمالي؛الن‌جريانه‌في‌جميع‌االطراف‌مس[[تلزم‌للمخالف[[ة
القطعية‌العملية،و‌في‌بعضها‌ترجيح‌بال‌مرجح.س[[ره:انم[[ا‌الف[[رق‌بين‌الق[[ول‌بوج[[وب‌العم[[ل‌علي‌طب[[قثم‌قال‌قدس
الخبر‌من‌باب‌الحجية،او‌من‌باب‌العلم‌االجمالي‌من‌وجهين‌آخرين:احدهما:صحة‌اسناد‌المؤدي‌في‌الخبر‌الي‌المولي‌علي‌تق[[دير‌الحجي[[ة
و‌عدم‌صحته‌علي‌تقدير‌لزوم‌العمل‌من‌باب‌االحتياط.ثانيهما:وجوب‌االخذ‌ب[[اللوازم‌علي‌تق[[دير‌الحجي[[ة‌و‌عدم[[ه‌علي‌تق[[دير‌عدم‌الحجية‌بمعني‌عدم‌حجيته‌مثبتاته؛كما‌يأتي‌في‌باب‌االستصحاب
ان‌شاءالله‌تعالي.ولكن‌في‌الف[[رق‌االول‌ال[[ذي‌ذك[[ره‌تأم[[ل؛كم[[ا‌مض[[ي‌في‌بحث‌قي[[ام
االمارات‌مقام‌القطع‌الموضوعي؛فراجع.ولكن‌ق[[د‌يش[[كل‌كالم[[ه‌بالنس[[بة‌الي‌بعض‌االص[[ول‌العملي[[ة؛كقاع[[دة[[اول[[و‌نعلم‌بوج[[ود‌النجاس[[ات‌في‌الش[[ريعة،ولكن‌بعض الطهارة؛اذ‌ان‌النجاسات؛كالبول‌قطعي‌ال‌مج[[ال‌لجري[[ان‌قاع[[دة‌الطه[[ارة‌في[[ه،وام[[ا‌بعض‌النجاسات‌مثل‌نجاسة‌العرق‌االبل‌الجالله‌فلو‌ف[[رض‌ثب[[وت‌خ[[بر‌علي‌نجاسته‌فال‌مانع‌من‌جريان‌القاعدة‌فيه[[ا؛مخصوص[[ا‌علي‌مس[[لكه
س[[ره‌من‌جري[[ان‌االص[[ل‌في‌بعض‌االط[[راف‌اذا‌ك[[ان‌ل[[ه‌خط[[ابقدس‌مختص؛و‌لذا‌ال‌يمكن‌ان‌نقول:نحن‌نعلم‌اما‌بنجاسة‌ع[[رق‌ه[[ذا‌االب[[ل‌او‌بوجوب‌افع[[ال‌أخ[[ر،او‌حرمته[[ا؛اذ‌تك[[ون‌قاع[[دة‌الطه[[ارة‌في‌م[[ورد
نجاسة‌العرق‌خطابا‌مختصا.سره:و‌اما‌ان‌كان‌االصل‌ايضا‌مثبتا‌للتكليف‌فال‌مانع‌من‌ثم‌قال‌قدس
جريانه‌علي‌القول‌بوجوب‌العمل‌بالخبر‌من‌باب‌االحتي[[اط؛الن‌الم[[انعمن‌جريان‌االصل‌احد‌االمرين،كالهما‌مفقودان‌في‌المقام:
اح[[دهما:ارتف[[اع‌موض[[وع‌االص[[ل،وه[[والش[[ك‌ب[[العلم‌الوج[[داني‌او‌التعبدي؛كما‌اذا‌ق[امت‌الحج[ةفيم[ورده،و‌المف[روض‌انتف[اء‌العلم
الوجداني،و‌عدم‌كون‌الخبر‌حجة.ثانيهم[[ا:ل[[زوم‌المخالف[[ة‌القطعي[[ةالعملي[[ة،و‌التل[[زم‌في‌المق[[ام؛الن‌االص[[ل‌مثبت‌التكلي[[ف،ولكن‌ال‌ثم[[رة‌عملي[[ة‌في‌المق[[ام‌بين‌االل[[تزام
بجريان‌االصل‌وااللتزام‌بعدم‌جرياناالصل‌المثبت‌للتكليف؛كالخبر.
271
نعم؛يظهر‌الفرق‌بينهما‌في‌صحة‌اسناد‌الحكم‌الي‌المولي‌علي‌تقدير‌جريان‌االصل‌وكان‌من‌االصول‌المحرزة،بخالف‌م[[ال[[و‌التزمن[[ابع[[دم
جريان‌االصل؛فانه‌اليصح‌اسناد‌الحكم‌الي‌المولي.ولكن‌ذكرنا‌في‌محله‌عدم‌تمامية‌هذا‌الفرق‌ايض[[اوك[[ان‌كالم[[ه‌غ[[ير‌ت[[ام،وام[[ا‌اذا‌قلن[[ا‌بوج[[وب‌العم[[ل‌من‌ب[[اب‌الحجي[[ة‌فال‌يج[[ري‌االص[[ل
المثبت‌للتكليف‌الرتفاع‌موضوعه‌و‌هو‌الشك.فتلخص‌مما‌ذكرنا‌ان‌الفرق‌بين‌حجية‌الخ[[بر‌و‌وج[[وب‌العم[[لب[[ه‌من
باب‌االحتياط‌في‌هذا‌الفرض‌من‌وجوه‌ثالثة:االول:انه‌علي‌تق[[دير‌الحجي[[ة‌ال‌يج[[ري‌االص[[ل‌المثبت‌للتكلي[[ف‌و‌علي‌تقدير‌العمل‌من‌باب‌االحتياط‌ال‌مانع‌من‌جريانه‌و‌ان‌ال‌يف[[ترق‌الح[[ال
في‌مقام‌العمل.الثاني:صحة‌اس[[ناد‌الم[[ؤدي‌الي‌الم[[ولي‌علي‌تق[[دير‌الحجي[[ة‌و‌عدم[[ه
علي‌تقدير‌وجوب‌العمل‌من‌باب‌االحتياط.الثالث:لزوم‌االخذ‌باللوازم‌علي‌تقدير‌الحجية‌و‌عدمه‌علي‌عدمه.
هذا‌كله‌علي‌تقدير‌كون‌مفاد‌الخبر‌حكما‌الزاميا؛كالوجوب‌والحرم[[ة،و‌اما‌ان‌كان‌مف[اده‌حكم[[ا‌ترخيص[[يا،ف[[ان‌ك[[ان‌مف[[اد‌االص[ل‌ايض[[ا‌نفي‌التكليف؛كالبرائة‌او‌استصحاب‌عدم‌الوجوب‌او‌عدم‌الحرمة،فال‌تظه[[ر‌ثمرة‌بين‌حجية‌الخبر‌و‌وجوب‌العمل‌به‌من‌ب[[اب‌االحتي[[اط،وام[[ا‌ان‌كان‌االصل‌مثبتا‌ف[[ان‌ك[[ان‌االص[[ل‌من‌االص[[ولغ[[ير‌المح[[رزة؛كقاع[[دة‌االشتغال‌فال‌م[[انع‌من‌جريانه[[ا‌علي‌الق[[ول‌بوج[[وب‌العم[[لب[[الخبر‌من‌جهة‌العمل‌االجمالي؛اذ‌مع‌عدم‌قيام‌الحج[ة‌علي‌نفي‌التكلي[فك[انت‌قاع[[دة‌االش[[تغال‌محكم[[ة،و‌مج[[رد‌العلم‌االجم[[الي‌بص[[دور‌جمل[[ة‌من‌االخبار‌الترخيصية‌غير‌مانع‌من‌جريان‌قاعدة‌االشتغال؛ول[[ذا‌ل[[و‌علمن[[ا‌اجماال‌بوجوب‌احدي‌الصلوتين‌اما‌القصر‌و‌اما‌االتمام،و‌دل‌الخبر‌علي‌عدم‌وجوب‌القصر،فعلي‌القول‌بعدم‌الحجية‌الم[[انع‌من‌الرج[[وع‌الي‌قاعدة‌االشتغال‌و‌الحكم‌بلزوم‌االحتياط‌بين‌القص[[ر‌و‌االتم[[ام،بخالف‌الق[[ول‌بالحجي[[ة؛اذ‌العلم‌االجم[[الي‌بوج[[وب‌اح[[دهما‌ينح[[ل‌بع[[د‌دالل[[ة‌الدليل‌علي‌عدم‌وجوب‌القصر‌و‌اعتب[[اره‌علم[[اتعب[[ديا‌بعدم[[ه،وه[[ذه‌ثمرة‌مهمة‌بين‌القول‌بحجية‌الخ[بر‌و‌الق[ول‌بل[زوم‌االحتي[اط‌من‌ب[اب
العلم‌االجمالي.ولكن‌الظاهر‌عدم‌تمامية‌هذه‌الثمرة‌ايضا؛والوجهفيذل[[ك‌ان‌ه[[ذا‌العلم‌االجمالي‌لو‌حصل‌بعد‌العلم‌االجمالي‌الكبير‌و‌الوسط‌و‌الص[[غير‌لم[[اج[[رت‌في‌المق[[ام‌قاعدةاالش[[تغال؛اذ‌البرائ[[ة‌عن‌وج[[وب‌القص[[ر‌التعارض‌البرائة‌عن‌وجوب‌التمام؛الن‌البرائ[[ة‌عن‌وج[[وب‌التم[[امق[[د‌سقطت‌بالمعارضة‌فيما‌قبل؛كما‌اذا‌علمنا‌بنجاسة‌احد‌األنائين:ال[[ف‌و‌ب،ثم‌حصل‌العلم‌االجمالي‌بنجاسة‌اناء‌ب‌او‌ج‌فيما‌بعد‌ف[[ان‌قاع[[دة
سره‌تكون‌في‌اناء‌ج‌بال‌مع[[ارض،و‌قاع[[دةالطهارة‌علي‌مسلكه‌قدس‌الطهارة‌في‌اناء‌بعد‌قد‌سقطت‌بالمعارضة‌في‌السابق.نعم‌لو‌حص[[ل
272
ه[[ذا‌العلم‌االجم[[الي‌مقارن[[ام[[ع‌العلم‌االجم[[الي‌الص[[غير‌لك[[ان‌كالم[[هصحيحا.
وام[[ا‌ان‌ك[ان‌االص[[ل‌من‌االص[[ول‌المح[رزة‌كاستص[[حاب‌الوج[وب‌او‌الحرمة‌في‌فرض‌قيام‌الخبر‌علي‌نفي‌التكليف؛كما‌في‌وطي‌الح[[ائض‌بعد‌انقطاع‌الدم‌قبل‌االغتسال‌ف[[ان‌الخ[[بر‌دل‌علي‌الج[[واز‌م[[ع‌غس[[ل‌الموضع،و‌مقتضي‌االستصحاب‌ه[[و‌الحرم[[ة؛ففي‌مث[[ل‌ذل[[ك‌ان‌ك[[انت‌موارداالستص[[حاب‌المثبت‌للتكلي[[ف‌قليل[[ة،بحيث‌لم‌يحص[[ل‌لن[[ا‌علم‌اجمالي‌بصدور‌بعض‌االخبار‌الترخيص[[ية‌في‌تل[[كالم[[وارد‌فال‌م[[انع‌من‌جريان‌االصل‌علي‌القول‌بعدم‌حجية‌الخبر‌و‌وجوب‌العمل‌به‌من‌جهة‌العلم‌االجمالي‌بخالف‌القول‌بحجيت[[ه،فتظه[[ر‌الثم[[رة‌في‌ه[[ذا‌الف[[رض
كالصورة‌السابقة.و‌اما‌اذا‌علم‌اجماال‌بمخالفة‌االستصحاب‌للواقع‌في‌بعض‌الموارد؛كم[[ا‌اذا‌ك[[انت‌م[[وارد‌جريان[[ه‌كث[[يرة‌و‌علم‌اجم[[اال‌بص[[دور‌بعض‌االخب[[ار‌الترخيصية‌في‌تلك‌الم[[وارد؛فجري[[ان‌االستص[[حاب‌و‌عدم[[همب[[ني‌علي‌الخالف‌بين‌صاحب‌الكفاية‌و‌الش[يخ‌االعظم‌و‌المحق[ق‌الن[ائيني؛حيث
ذهب‌اآلخوند‌الي‌جريانه‌في‌هذه‌الموارد‌و‌ذهبا‌الي‌عدم‌جريانه.ولكن‌الحق‌مع‌صاحب‌الكفاية؛ول[[ذا‌تظه[[ر‌الثم[[رة‌بين‌الق[[ول‌بحجي[[ةخ[[بر‌الواح[[د‌و‌الق[[ول‌بل[[زوم‌العم[[لب[[ه‌من‌ب[[اب‌االحتي[[اط؛حيث‌ان‌االستصحاب‌التجري‌علي‌االول‌و‌تجري‌علي‌الثاني.هذا‌كله‌في‌المقام
االول.وام[[ا‌المق[[ام‌الث[[اني؛فملخص‌الكالم‌في[[ه‌ان[[ه‌اذا‌ورد‌ع[[ام‌او‌مطل[[ق‌معل[[وم‌الص[[دور‌ب[[التواتر؛كعم[[وم‌الكت[[ابوالس[[نة‌المت[[واترة‌او‌بغ[[يره‌كعموم‌الخبر‌المحذوف‌بالقرينة‌القطعية‌و‌كان‌في‌خبر‌الواح[[د‌خ[[اص‌او‌مقيد‌فعلي‌القول‌بحجية‌الخبر‌يخص[[ص‌العم[[وم‌و‌يقي[[د‌االطالق؛الن‌الخبر‌حجة‌علي‌الفرض،فيكون‌قرينة‌علي‌المراد‌من‌العام؛ولذا‌قي[[ل
في‌محله‌ان‌تخصيص‌عموم‌الكتاب‌بخبر‌الواحد‌مما‌ال‌اشكال‌فيه.وام[[ا‌علي‌الق[[ول‌بوج[[وب‌العم[[ل‌باالخب[[ار‌من‌ب[[اب‌االحتي[[اط‌للعلم‌االجمالي‌بصدور‌بعضها‌فهل‌يتقدم‌الخبر‌علي‌العموم‌لترتفع‌الثمرة‌ام‌ال؟ظ[[اهر‌كالم‌ص[[احب‌الكفاي[[ة‌و‌ص[[ريح‌بعض‌المحققين‌ه[[والث[[اني،
بدعوي‌ان‌العام‌حجة‌اليرفع‌اليد‌عنها‌اال‌بحجة‌اقوي.ولكن‌قال‌السيد‌الخوئي:التحقيق‌في‌المقام‌هو‌التفصيل‌بان‌يقال‌ان‌ك[[ان‌مف[[اد‌الع[[ام‌او‌المطل[[ق‌حكم[[ا‌الزامي[[ا‌و‌مف[[اد‌الخ[[بر‌حكم[[ا‌غ[[ير
السالم:"الربابينالوال[[دالزامي؛كقوله‌تعالي:"و‌حرم‌الربا"و‌قوله‌عليه‌و‌الولد"تعين‌العمل‌بالعام‌واليجوز‌العمل‌بالخاص؛الن‌العلم‌االجمالي‌بص[[دور‌التخص[[يص‌في‌بعض‌العموم[[ات‌و‌ان‌اوجب‌س[[قوط‌اص[[الة‌العموم‌عن‌الحجي[[ة؛اال‌ان‌العلم‌االجم[[الي‌ب[[ارادة‌العم[[وم‌في‌بعض[[ها‌يقتضي‌االحتياط،و‌وجوب‌العمل‌بجميع‌العمومات‌المتضمنة‌للتكاليف‌و‌ان‌الخاص‌اليكون‌حجة‌ح[[تي‌ي[[وجب‌انحالل‌العلم‌االجم[[الي؛وعلي[[ه
273
يجب‌العم[[ل‌بالعموم[[ات‌من‌ب[[اب‌العلم‌االجم[[الي‌ال‌من‌ب[[اب‌اص[[الة‌العموم؛كم[[اه[[و‌ظ[[اهر‌الكفاي[[ة؛ففيه[[ذا‌الف[[رض‌تظه[[ر‌الثم[[رة‌بين
القول‌بحجية‌الخبر‌و‌القول‌بوجوب‌العمل‌من‌باب‌االحتياط. و‌ان‌كان‌مفاد‌العام‌او‌المطل[[ق‌حكم[[ا‌ترخيص[[يا‌و‌مفادالخ[[اص‌حكم[[ا
-السالم:"نهي‌النبيصليالزاميا؛كقوله‌تعالي:"احل‌الله‌البيع"و‌قوله‌عليه‌سلم‌عن‌بيع‌الغرر"،تعين‌العمل‌بالخاص‌و‌لو‌ك[[ان‌العم[[لوآلهوعليهالله
به‌من‌باب‌االحتياط؛اذ‌العلم‌االجمالي‌بص[دور‌جمل[ة‌من‌المخصص[[ات‌المش[[تملة‌علي‌احك[[ام‌الزامي[[ة‌اوجب‌س[[قوط‌االص[[ول‌اللفظي[[ة‌عن‌الحجية؛كما‌ه[[و‌الح[[ال‌في‌االص[[ول‌العملي[[ة؛ف[[ان‌اجرائه[[ا‌في‌جمي[[ع‌االط[[راف‌يس[[تلزم‌المخالف[[ة‌القطعي[[ةالعملي[[ة،و‌في‌بعض[[ها‌ت[[رجيح‌بال‌مرجح؛فالمجال‌للقول‌بان‌العموم‌او‌االطالق‌حجة‌في‌مدلوله‌وال‌يرفع‌الي[[د‌عنه[[ا‌اال‌بحج[[ة‌اق[[وي،و‌العلم‌االجم[[الي‌ب[[ارادة‌العم[[وم‌في‌بعض
الموارد‌مما‌ال‌اثر‌له.و‌اما‌ان‌كان‌مفاد‌كل‌من‌الع[[ام‌و‌الخ[[اص‌حكم[[ا‌الزامي[[ا؛ب[[ان‌يك[[ون‌مفاد‌احدهما‌الوجوب‌و‌مفاد‌اآلخ[[ر‌الحرم[[ة؛كم[[ا‌اذا‌ك[[ان‌مف[[اد‌الع[[ام‌وجوب‌اكرام‌العلماء‌و‌مفاد‌الخاص‌حرمة‌اكرام‌العالم‌الفاسق،او‌كان‌مفاد‌العام‌حرمة‌اكرام‌الكف[[ار‌و‌مف[[اد‌الخ[[اص‌وج[[وب‌اك[[رام‌الض[[يف‌منهم؛فعلي‌القول‌بحجية‌االخبار‌الاشكال‌في‌تقدمها‌علي‌العموم[[ات‌و‌تخصيصها‌بها،و‌اما‌علي‌القول‌بوجوب‌العم[[ل‌من‌ب[[اب‌االحتي[[اط‌فه[[ل‌يجب‌العم[[ل‌بالع[[ام‌او‌بالخ[[اص‌او‌يتخ[[ير؟المتعين‌ه[[والث[[الث؛لع[[دم‌امكان‌االحتياط‌و‌تحصيل‌االمتث[[ال‌القطعي؛اذ‌م[[ورد‌اجتم[[اع‌الع[[ام‌و‌الخاص‌طرف‌لعلمين‌اجماليين؛يقتضي‌احدهما‌الفع[[ل‌واآلخ[[ر‌ال[[ترك‌فان‌العلم‌االجمالي‌بصدور‌جملة‌من‌المخصص[[ات‌يقتض[[يال[[ترك؛كم[[ا‌ان‌العلم‌االجمالي‌بارادة‌العموم‌من‌بعض‌العمومات‌يقتضي‌االحتي[[اط‌بالفعل،فيكون‌المكلف‌مخ[[يرا‌بين‌الفع[[لوال[[ترك‌نظ[[ير‌دوران‌االم[[ر‌بين‌المح[[[ذورين،و‌ان‌لم‌يكن‌المق[[[ام‌حقيقي[[[ة‌من‌ص[[[غرياته؛الن
الدوران‌بين‌المحذورين‌انما‌هو‌فيما‌اذا‌علم...