هعیش یثیدح یاهشناد...

های حدیثی شیعه منظومه دانش کیا بر دهنش ه ی فع ل ب نگ به فلسفه علم ژ تأ

(5/11/96تاریخ تأیید: - 6/10/96)تاریخ دریافت: فطرت‎الدین حیدری‎جمال

چکیدهو ترسیم من،ومه دانشری آن، « علوم حدیث»هایی هون دانؤ عهوتدوین درختواره مجم

تعامم هر دانؤ و نیز های موجود و تعیین جایگاه و نوم من،ور شناسایی تمامی دانؤ‎بهترین مباحرث آن هرا، از مبرادی هرر دانرؤ و آغرازین گیری دانؤ دستیابی به فلسحه شرکم

باشررد و هررای حرردیدی، از مباحررث حرردیدی نررو در شرریعه می اسررت. بحررث از من،ومرره دانؤهرا ارائره های اخیرر، هنرد ن،رام هندسری بررای ایرن نروم دانؤ‎اندیشمندان شیعی در سال

گویررا و کرره ایررن نوشررتار در پرری پرررداختن برره آن اسررت، ترسرریم من،ومرره انررد. آن رره کرده ای کیررد و علررم فلسررحه برره نگرراه هررای حرردیدی شرریعه، بررا دقیررن از دانؤ فعررال هررای دانؤ بررر تأ

گیررری از روایررات و باشررد. پررد از تبیررین محهرروم دانررؤ و تعیررین زاویرره بررسرری، بررا بهره میگانررره حررردیدی در یرررک ن،رررام هرررای هحت شناسرررانه، بررره لکرررر دانؤ پیرررروی از تحلیرررم زبان

« صررردور و تررردوین»شرررده، در محرررور پرررردازد. برررر اسررراس من،ومررره ترسیم ای می درختررروارهپهوهی حرردیث؛ در محرررور هرررای حرردیدی و منبررع هررای: ترراریخ صرردور حرردیث، حوزه دانؤ

الحرردیث؛ و در محررور الحرردیث، نقررد الحرردیث و درایة هررای: رجررال دانؤ« اعتبارسررنجی»نمررا نیررز از کنررد. لکررر عنرراوین دانؤ آفرینرری می الحرردیث، نقؤ ، دانررؤ فقرره «حرردیث فهم»

که توانسته بیؤ از آوری نماید. عنوان دیگر را جمع 30وظای دیگر این نوشتار است هررای حرردیدی، فلسررحه من،ومرره، هندسرره، درختررواره، علرروم حرردیث، دانؤهدد : ‎کلیدداژه

علم، دانؤ. مقدمه

( ،مدرس مرکز تخصصی علوم حدیث[email protected].)

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،

15ان مستز و زپایی ،

1396

حوز ه

ث حدی

26

کره دانؤعلوم حدیثهایی هون دانؤ مجموعهتدوین درختواره هرای مسرتقم فراوانری ، هرا، از دانؤ و تبیین روابر میران« من،ومه دانشی»را در دل خود جای داده، به من،ور ترسیم

ترین مباحث آن است. مبادی هر دانؤ و آغازینؤ، های اصلی هر دانر ها و ترسیم زیرشاخه در ابردانؤ« نگاری من،ومه»با نگاه به ماهیت

کارکردهای لیم را برای آن برشمرد: می توان و ماهیت « دانؤ»های موجود؛ این مهم، با استعانت از محهوم ال . شناسایی تمامی دانؤکه به اشتباه، دانؤ قلمداد ها می دانؤ ها از شبه آن، سبب جداسازی دانؤ شود و آن ه را

گردونه خارز می سازد. شده، از این ها و هم نین تبیین هدر و رسالت اصلی گیری دانؤ ه و هرایی شکم . دستیابی به فلسح

کارکردهای فرعی آن؛ هر دانؤ و شناسایی ابعاد و ای مشتمم بر محورهای اصلی و فرعی؛ و. تعیین جایگاه هر دانؤ، در یک ن،ام درختواره

های دیگر آن د. تعیین میزان ارتبا ، تعامم، تحاوت و ا رگ اری هر دانؤ بر دانؤ های مرتب دیگر؛ دانؤ و نیز دانؤ مجموعه

که این امر، روی دانؤ انداز و افن پیؤ هر . ترسیم هشم و علمی جنبؤ در مهمی نقؤ ها؛ گسترش دانؤ‎نرم نهتت .کند می ایحا افزاری هم نین توسعه و

نگاری هررررای من،ومرررره گیررررری از تالش کارکردهررررای فررررو ، مررررا را بررررر آن داشررررته تررررا بررررا بهرهکارکردهرای هرر دانرؤ، ان حدیدی شریعی در سرالپهوهشگر های اخیرر و درن،رگررفتن ماهیرت و روی آوریم.های حدیدی شیعه دانؤ من،ومهبه ترسیم

کرره بررا ورود تر می هررای حرردیدی زمررانی پررنررگ رررورت ترسرریم من،ومرره برررای دانؤ شررود گیری شرکم های نو )غربی( به مباحث دینی و ورود مستشرقان به عرصه حردیث، بسرتر دانؤ

کرره برخرری دانؤ گشررته آن، نیرراز برره ترسرریم من،ومرره پرر یرش یررا رد هررای جدیررد حرردیدی پدیرردار هاست. واقعی این دانؤ

ی دانش شکل های حدیثی گیرکره های حدیدی، مجموعه دانؤ دانؤ بره مرتن صرحیح و دسرتیابیمن،ور برههایی اسرت

از برهرره یررک در نرره حرردیدی هررای دانؤ 1قابررم التررزام حرردیث و فهررم آن بنررا نهرراده شررده اسررت.

کرره دانؤ1 روا ررح اسررت هررایی هررون: صرررر، نحررو و لغررت نیررز در فهررم حرردیث ا رگرر اری مسررتقیم و فراوانرری دارنررد؛ ولرری از . پ کره تأسرید اینآنجر هررا را دانرؤ حردیدی خوانرد. البتره تعرراری تروان آن جهرت امرر حردیث نبروده، نمی‎هرا برره گونره دانؤ ایی

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

27

در و انسران تجرار و اندیشره رشد با همگام اسالم، تاریخ بلندای به زمانی طول در بلکه زمان،گون عوامرررم پرترررو در و پرسرررؤ و نیررراز پررری شرررکوفایی بررره و یافتررره تکامرررم گرفتررره، شرررکم گونرررا

.دارد ادامه هم نان پویا مسیر این و است رسیدهآمیز بررودن سررخنان ایشرران از سررویی و تأییررد و حکمرت ؟لص؟گرامرری اسررالمعالقره برره پیررامبر و پررد از ایشرران، ائمرره ؟لص؟پیررامبربرره شررنیدن و نقررم سررخنان ، اهتمررام 1قرررآن از سرروی دیگررر

حردیث 2را در پی داشت. تشوین فراوان امامان به نقرم روایرات نیرز مزیرد علرت شرد. ؟مهع؟اطهارگرامرری معصروم؟ع؟ مایشررات فر کاربسرتن شررنیدن و بهدر ابتردا فقر برود ولرری برا تشرروین پیرامبر

کتابررت آن نیررز پدیرردار، ؟مهع؟اسررالم و اهررم بیررت ایشرران «درایررت و فهررمدانررؤ » 3گشررت. ححررو و کالم ایشران، رونرن ؟مهع؟، پد از سحارش معصومانسخنان اهم بیت؟مهع؟ 4گرفرت. به تأمم در

را «الحردیث غریرب»منرابعی برا عنروان نیاز به فهم معنای دقین برخی واژگان دیریا روایرات، کترب و عر ه محراد و محتروای روایرات برر مسرل نقد 5پدید آورد. مات دیرن هرون قررآن یرا عر ره

گشرررود. «نقرررد الحررردیث»، برررا ؟مهع؟حررردیدی برررر معصرررومان در پررری وقررروم «دانرررؤ رجرررال» 6را که با دیگر روایرات وارد شرده، 7ها در نقم روایات، رورت پیدا نمود. واسطه مواجهه با روایاتی

کررد. «الحردیث مختلر »نمرود، سرازوکاری برا عنروان متعارک و مخال می ررورت 8را ایجراد های فتای صدور روایات، سحر حدیث در قررون متمرادی در منراطن مختلر و توجه به ویهگی

گسرررترده، در مرحلررره تررراریخ »های دانؤ جموعرررههای بعرررد باعرررث تررردوین م درز آن در منرررابع اعتبررار و های آن شررد. تنرروم اقسررام حرردیث، رررورت بحررث از تعیررین و زیرمجموعرره «حرردیث

کرره برررای شررناخت ماهیررت و عرروارک حرردیث ترردوین شررده ای از دانؤ مجموعرره»دیگررری هررون: نیررز ارائرره شررده اسررت. « هررا (.18، ص32و 31، شمارهمجله جستار، «شناسی علوم حدیث ماهیت)» . 4و 3؛ نجم، آیه 7ر. : حشر، آیه . 1 . 6، ح7ص 1 ، وبصائر الدرجات؛ 13، ح50ص 1 ، والکافیر. : . 2 .318، ص3، وداود‎سنن أبی؛ 192و162، ص2، و مسند أحمد؛ 11و10، ح52، ص1 ، والکافیر. : . 3 .3، ح2، صمعانی األخبارر. : . 4 .1اختالر أمتی رحمة(، ح ؟لص؟، )با معنی قوله157همان، صر. : . 5 .4، ح222ص 2 ، والکافیر. : . 6 .7، ح52ص 1 ر. : همان، و . 7 . 8، ح67؛ ص3، ح65ص؛ 1، ح62ص 1 ر. : همان، و . 8

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

28

«الحرردیث درایررة »هررر دسرته را هویرردا سرراخت و در قررون میررانی، منجرر برره تولیررد دانرؤ حجیرتگشتند. شد. دیگر دانؤ الحدیث( )مصطلح های حدیدی نیز با بروز حواد ی مشابه پدیدار

و اطالعررات حجرم اینکره از پرد و انرردبروده دیگرری علرم زیرمجموعرره ابتردا هرادانرؤ شرتربی امکررران روش، و مو ررروم غایرررت، حیرررث از و رسرررید تررروجهی قابرررم میرررزان بررره آن هرررایتحلیرررم

گسرترش مشخص می ،شد. بنابراین صورت مستقم مطرح می‎به کرد، پیدا جداسازی کره شرود نبروده شرده تعیین از پیؤ سرازوکار یرک تعیرین و منسرجم طرحری اسراس برر حردیدی های دانؤ است.

ی در دانش پیشینه منظومه های حدیثی نگاریررک، از مباحررث حرردیدی نررو در هرشناسرری هررای حرردیدی و جایگاه بحررث از من،ومرره دانؤ

کره بره ایرن بحرث پرداختره 1شیعه است. و اندیشمندان شیعی وادی حدیث، هند سرالی اسرت کرده هند ن،ام هندسی برای این نوم دانؤ گراه هیرزی جرز یرک ایرن من،ومره 2انرد. ها ارائه ها

گراهی خواسرته برا نگراه بره تعلریم بهترر مطالرب را مردن،ر نداشرته من،ور بندی ساده بره تقسیم و هررا هرا و نرره همره آن شناسری حقیقری برخرری دانؤ برره جایگاه حرردیث شریعه،ماهیرت اختصاصری

ت و سررن ‎اهرم ها، برگرفتره از ن،رام حرردیدی بندی ب رردازد. شرالوده و اسرراس برخری دیگرر از تقسرریمکاهؤ بهره شرده را در پری داشرته های نگاشرته وری من،ومره متناسب با آن است. این عوامم،

است.

گویرای سراختار و ن،رم دانؤ . البته اشاره به فرایند حردیث 1 کره کترب علمرای قردیم هرای حردیدی اسرت، می پهوهی تروان در کررده اسرت. )ر. : ‎شیعه نیز یافت. به کترا خرود بره ایرن مطلرب اشراره وسرائم عنوان مدال، شیخ حر عاملی در آخرین جلرد

(.15ص 30 ؛ والشیعةکه با هدر ترسیم من،ومه 2 کتبی پهوهان های حدیدی شریعه از سروی برخری اسراتید و حردیث و درختواره دانؤ . مقاالت و

، حردیث مجلره علوم، محمردرحمانی، «اقسام علروم حردیث»ست از: مقاله معاصر تدوین شده، بر اساس زمان تألی عبارت اگ شته حال دانؤ»ر مقاله 3شماره هندسره »ر فصرم 16، شرمارهعلروم حردیث، مهدی مهریزی، مجله «وآینده های حدیدی؛ کتا « هررای حرردیدی دانؤ ه نامرر ، سرریدمحمدکاظم طباطبررایی ر پایان«مبررانی شررناخت حرردیث»و « حرردیث دانؤ»هررای در

، «بازشناسررری هندسررره علررروم حررردیدی»رررر مقالررره 1386خراسرررانی، دانشرررگاه قرررم، سرررال ، محمرررد الهی«فلسرررحه علررروم حررردیث»، «بهررایی و قلرم شرریخ حردیدی در اندیشرره هررای هندسره دانؤ»ر مقالرره 1، شررمارهحرردیث حروزهمحمدحسرین افشرراری، مجلره

، حیرردر مسررجدی، «ر علرروم حرردیث بررا نگرراهی جدیرردسرراختا»ر مقالرره 58، شررمارهحرردیث علومنیا، مجلرره محمدر ررا سرربحانی فر. ، محمدمهدی احسانی«هندسه علوم و معارر حدیث شیعه»ر جزوه 3، شمارهحدیث حوزهمجله

کتا کتررا حرردیدی نیررز حرراوی بحررث از سرراختار دانؤ هررای جدیررد علرروم مقدمرره برخرری هررای حرردیدی اسررت. از جملرره: دو )مهدی مهریزی(. ها و مکاتب حدیدی حوزه)سیدعلی دلبری( و جزوه اخبار مبانی رفع تعارکو شناسی فهم حدیث آسیب

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

29

های حرررردیدی خررررود، بحررررث از درختررررواره نگاشررررتهاالیام و در البررررالی ت از قرررردیمسررررن ‎اهررررمکتررررب کشرررریده هررررای حرررردیدی را پرررریؤ می دانؤ اند. البترررره تررررا هنررررد قرررررن ابترررردای ترررردوین کم نبرود؛ بره نگاشرته مند بر الحدیث، ساختاری ن،ام علوم کره حتری در گونره‎های ایشران حرا ای

ی را ن،رهررررای اساسرررر هررررای حرررردیدی نیررررز بررررین اندیشررررمندان ایشرررران، اختالر شررررمارش دانؤکم من،ومه این 1شاهدیم. گرهره عمرده هرای دلیرم تحاوت‎بره انرد ولری وبریؤ قابرم اسرتحاده ها،

ت )در سرره عرصرره: منبررع افا رره حرردیث، ترراریخ حرردیث و اعتبارسررنجی سررن ‎و اهررمحرردیث شرریعه صررورت ‎توانررد برره نمیهررا، هررای حرردیدی در آن آن( و وارد شرردن متررون حرردیدی در سرراختار دانؤ

گیری و تکامم علوم حردیث که شکم برداری باشد؛ من آن م استحاده و بهرهکامم برای ما قاب2 ها همسان نیست. در شیعه و اهم سنت و مو وم و مبادی برخی دانؤ

گویررا و دقیررن از کرره ایررن نوشررتار در پرری پرررداختن برره آن اسررت، ترسرریم من،ومرره آن رره ای نشرری مسررتقم قلمررداد شررده، دا عنرروان‎بررهکرره امررروزه آن ررههررای حرردیدی شرریعه، مطررابن دانؤ

ن،ران وادی حرررردیث و های صرررراحب های موجررررود و دیرررردگاه باشررررد. نقررررم و نقررررد من،ومرررره میکرار ایرن مقرال اسرت و مجرالی وسریع های اهم هم نین لکر من،ومه تر را سنت، خارز از دستور

که ایرن نوشرتار در پری صرحبت از آن اسرت، فقر من،ومره می گحت آن ه طلبد. هم نین باید

کم نیشابوری )م . در میان اندیشمندان اهم 1 کتا 405سنت، حا 52، علروم مربرو بره حردیث را معرفة علروم الحردیث( در کتررا 643صررالح )م شررهرزوری مشررهور برره ابن گونرره دانسررته اسررت. امررام شررمار علرروم الحرردیثمقدمررة ابررن الصررالح فرری ( در

کتا 911الدین سیوطی )م شمرد. جالل نوم برمی 65های حدیدی را تا دانؤ انروام علروم حردیث تدریب الرراوی( در مقدمه ک یررة »داند: نوم می 100نقم از حازمی، علوم حدیث را بیؤ از ‎داند و به را غیرقابم شمارش می اعلم أن انوام علوم الحردیث

کم نروم منهرا علرم مسرتقم. لرو انحرن التعد. قال الحاز ک یرة تبلغ مائة، کتا العجلة: علم الحدیث یشتمم علی انوام می فی کرره ایشرران اقسررام در تحلیررم ایررن عملکرررد و بررا نگرراه برره تررالش ایررن محررد ان مرری« الطالررب فیرره عمررره لمررا أدر نهایترره بینیم

ک رررت مواجرره شرردهاند؛ از ایررن ر هررای حرردیدی دانسررته حرردیث را نیررز داخررم در دانؤ کم ‎اند. برره و بررا ایررن عنرروان مدررال، حرراکتا علوم (405نیشابوری )م ( 643صرالح )م شرمرد و یرا ابن برمی« مسلسرم حردیث»الحدیث، نوم دهم علروم حردیث را در

کترا همررین دانرؤ حرردیدی می« حردیث مرسررم»، شررناخت الحردیث علرروم در اعررالم « شرناخت تابعرران»دانرد و ههلمررین را را ن کترا )ص دارد و پد از لکر انوام دانؤ می و لرید بررخر الممکرن فری للرک فانره قابرم للتنویرع »نویسرد: ( می10ها در مقدمره

هلی ما ال یحصی هل ال تحصی أحوال رواة الحدیث وصحاتهم وال أحوال متون الحدیث وصحاتها وما مرن حالرة منهرا وال صرحة هال خرود، آن را لیرم هشرت عنروان، یرا تراریخ( در 808خلردون )م رخری دیگرر هرون: ابندر مقابرم، ب«. وهی بصدد أن تحرد بالر کر

آن را الحردیث و مصرطلحه علومصرالح در ، آن را لیرم هحرت عنروان و یرا هرون صبحیااللمرام( در 544مانند قا ی عیراک )م اند. لیم شؤ دانؤ قرار داده

کره در برخری دانؤ هرای حردیدی اهم دانؤ. البته به من،رور آشرنایی خواننردگان برا درخترواره 2 هرای شریعی سرنت و ترأ یری هرای حردیدی از دیردگاه اندیشرمندان الحردیث( بره لکرر درخترواره دانؤ داشته، در صححات آتی )پاورقی معرفری دانرؤ درایه

سنت خواهیم پرداخت. اهم

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

30

1کشد. های حدیدی است و بحث از درختواره معارر حدیدی را پیؤ نمی دانؤگرهره اسرتحاده از واژه قبم از ورود به بحث یادآور می هنگرام بحرث از ایرن « هندسره»شرویم

مو وم، مرسوم بلکه تا حردودی متعرین شرده، ولری برا توجره بره ریشره و اشرتقا ایرن واژه )کره عررر واژه « من،ومرره»گیررری از واژه گیری اسررت(، شرراید بهره و برره معنررای قرردر و انرردازه انرردازهم

تر باشد. شایسته ومهسه گام تا ترسیم منظ

گام اول: انتخاب مفهوم علم )دانش(هرای حردیدی، بایرد ابتردا محهروم و مرراد از پیؤ از ورود بره نگرارش من،ومره و تعیرین دانؤ

کررررد ترررا بدین نمرررا از ایرررن من،ومررره خرررروو برخررری عنررراوین دانؤ وسررریله، علرررت دانرررؤ را بیررران گررردد. وادی اندیشررمندان بررین (2دانسررتن نرره و دانررؤ معنررای برره) علررم تعریرر درمشررخص

از معنرا دو تروان می امرا اسرت؛ شده ارائه مختلحی معانی و دارد وجود ن،ر اختالر «علم فلسحه» : برگزید را شده ارائه معانی

ن،ررر در هررا آن بررین مناسرربت و ارتبرراطی کرره قتررایایی اسررت دانررؤ، مجموعرره برداشررت اول:ردع شده گرفته گع قترایای از مجموعره، ایرن هرهند است؛ یافته سامان بخشی وحدت محورع و به

: عامررم سرره از یکری توانررد می کره بخؤ وحرردت محرور ایررن .باشرد شررده ترألی خرراص و شخصریکنررده اجررزای انسررجام و وحرردت موجررب باشررد، روش و غایررت مو رروم، نیررز و مجموعرره ایررن پرا

هرر کره است مسائم از ای مجموعه برداشت، این در علم. باشد می ها مجموعه دیگر از آن تمایز حکررم و حکمیرره نسرربت محمررول، مو رروم، از و اسررت قترریه یررک منطقرری، اصررطالح برره مسررألهتروان دانرؤ میجغرافیرا را نیرز و تراریخ شود. بر این اساس، عنراوینی هرون: ترراجم، می تشکیم

حسا آورد.‎به

کره از عنوان نمونه بره آن‎توان به ولی میپهوهان نبوده . بحث از درختواره معارر حدیدی، معموال مورد اهتمام حدیث 1 هره معررارر »سرروی اسررتاد سرریدمحمدکاظم طباطبررایی ارائرره شررده، بسررنده نمررود. ایشرران معررارر حرردیدی را در دو دسررته اصررلی

معررارر مرررتب بررا »)بررا زیرمجموعرره: قرررآن و تحسرریر، اخررال ، اعتقررادات، فقرره، ترراریخ و سرریره معصررومان( و « خررالص دینرریشناسی، اقتصاد، مدیریت، علوم تربیتی، سیاسرت، حقرو ، عرفران، )با زیرمجموعه: روانشناسی، جامعه «های بشری دانؤ

شناسی( تقسیم نموده است. هی ت و نجوم، پزشکی و هستیگاهی و دانستن». واژه علم به معنای 2 کار مری« اعتقاد یقینی»ویا « آ کره خرارز از بحرث ماسرت. از ایرن دو معنرای نیز به رود

شررررود. البترررره ممکررررن اسررررت تسرررامحا علررررم برررره معنررررای اطالعررررات )نررررالع ( یررراد می knowledgeدر زبرررران انگلیسرررری برررره علرررم (Informationنیز به ) .کار رود

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

31

کلری اسرت دانرؤ، مجموعره برداشت دوم: هرا آن بررای خاصری محرور کره قواعرد و قترایای طبرن. باشرد می متعردد مصرادین و مروارد برر انطبرا و صرد قابم ها آن از هرکدام و شده لحایگزارش ماننررد خرراص و شخصرری قتررایای مجموعرره معنررا، ایررن و ترراریخ تررراجم، هررای قتررایا و

1.رود نمی شمار‎به علم جغرافیا، برا امرا انرد، ن رداخته اقروال از یکری تررجیح بره اسرالمی، علوم ن،ران بسیاری از صاحب گرهه

دانسرت؛ تر پر یرش قابم را دوم تعریر بتروان شراید آن، کرارکرد و رسرالت علرم، ماهیت به توجهگرربرر فررک پر یرش . نیسرت وجره از خرالی نیرز اول تعریر پر یرش البته اشرکال معنرای دوم، ا را یافتره تشرکیم « قه فالن » هون جزیی های گزاره از که «الحدیث رجال» هون دانشی که شود هرای گزاره را رجرالی منابع ظاهر، در گرهه: گوییم می جوا در آورد، حسا به دانؤ توان نمی

گرفتررره، جزیررری تمرررام برررر کررره اسرررت اصرررولی و قواعرررد محصرررول و نتیجررره هرررا، گزاره ایرررن امرررا فراکم رجالی های قتاوت بره دانرؤ را «رجرال» تروان می نیرز دوم تعریر بنرابر رو، این از. است حا 2.آورد حسا

رسی زاویه و هدف تعیین: دوم گام برهرای ای و تدوین من،ومره دانؤ هینؤ علوم مربو به حدیث در ن،امی درختواره گاهع به

گزاره». در مباحررث فلسررحه علررم، از برداشررت اول برره 1 شررود و در زبرران انگلیسرری، واژه تعبیررر می« مند هررای سررامان مجموعرره Discipline کرره برخرری آن را )دیسررییلین( برررای کننررد. امررا ترجمرره می« من،ومرره معرفترری»یررا « رشررته علمرری»آن و ررع شررده

Scienceعلرم، دومرین برداشرت از علرم را منحصرر در علروم تجربری )طبیعری( دانسرته و واژه اندیشمندان غربیع وادی فلسحهرود. علررت ایررن علررم در غررر برره شررمار مرری انررد. امررروزه ایررن برداشررت، پرکرراربردترین اصررطالح )سررایعند( را برررای آن بنررا نهاده

که این اصطالح از علم، نخستین کرار رفتره و مبتنری برر دیردگاه گرایان )پوزیتویست بار از سوی تجربه‎انحصار آن است ها( به که دایره معرفت پندارنرد. فیلسروفان یقینی و شناخت واقعری انسران را محردود بره امرور حسری و تجربری می خاص آنان است

کننرد. برر ایرن مند( حمرم می های سامان های غیرتجربی هون: الهیات و علوم اسالمی را بر برداشت اول )گزاره ی، دانؤغربکره بیننرد. حرال آن اساس، برخی اندیشمندان معاصر مسلمان نیز به تبع ایشان، علوم مختل اسالمی را در همین دایرره می

کم برر غرر ، بره تروان بردون توجره بره نگراه تجربه ین نیسرت و مینیازی به تبعیرت از ایشران در ایرن مسرأله بنیراد گرایانره حرا( البترره پیشررنهاد 80ر رابطرره علررم و دیررن؛ ص 40انتخررا و ترررجیح یررک معنررا پرداخررت. )ر. : تحقیقرری درفلسررحه علررم؛ ص

زمین را برا تعرابیری شود جهت رفع اشترا لح،ی از واژه علم و جلوگیری از خل دو معنا، علم از من،رر دانشرمندان مغرر میکه علمای مسلمان قرون ابتدایی اسالم، من پری برردن بره ایرن هون: علوم تجربی یا علوم طبیعی بازشناخت؛ همانگونه

کار می« علوم اوائم»تحاوت، بردند. را برای آن به کره بررای حکرم بره دانرؤ 2 کلی بایرد بره ایرن نکتره توجره داشرت نبایرد نگاهمران را فقر برودن یرک عنروان خراص، ‎. به طور

کرره ممکررن اسررت داده‎معطررور برره منررابع نگاشررته گزاره شررده در آن محررور نمررود؛ هرررا آمده از قواعررد و هررایی بدسررت هررای آن، کلری باشرند و ماهیرت دانرؤ را آن قواعرد تشرکیم داده انرد، نره قترایای جزیری منرابع آن دانرؤ )ماننرد دانرؤ لغرت و اصرولی

طلبد. تر را می ین مسأله، مجالی وسیعمنابع لغت(. تو یح و تحصیم ا

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

32

کرر حرردیدی، نکترره گرر اری نمایررد، هدر گررام ررروری می‎در اولررین ه توجرره و پرررداختن برره آنای گرر مغحررول مانرد، دسررتیابی بره نتیجرره بندی و تعیرین زاویرره بررسری اسررت. نکتره تقسریم کرره ا ای

صرحیح و قابرم قبررول بررای همگرران، دور از انت،رار خواهرد بررود. ایرن مسررأله متأسرحانه در بیشررتر ترررروان برررره رو، نمی‎یررررنواقرررع نشررررده اسررررت؛ ازاهای موجررررود مررررورد توجرررره جرررردی بندی تقسررریم

کامم من،ومه ها و ترجیح مدل برتر پرداخت. ارزشگ اری ترروان های دیررد، می هررای حرردیدی شرریعه و تغییررر زاویرره هررای متحرراوت برره دانؤ بررا نگرش

های متحاوتی را ترسیم نمود: من،ومه زمانی یا حوزه حدیثی خاص؛ ۀحدیثی یک دورهای منظومه دانش الف(

یرا بره و هرای حردیدی تیابی بره بسرتر تولرد و سریر تطرور و افرول دانؤگاهی اوقات، جهت دسکم بر یک حروزه حردیدی یرا دور کش مبانی حا زمرانی خراص و هدر ترسیم فتای حدیدی یا

کرره دانؤ استقصررای تالش هررای حرردیدی را بررر هررای محررد ان آن حرروزه و دوره، نیازمنررد آنرریم ای جرای دهریم و مشررخص ی درخترروارهاسراس ادوار تراریخی یرا حرروزه حردیدی خراص، در ن،رام

که به هه دانؤ شده و هه تغییراتی در این مجموعه دانرؤ پدیرد هایی اهتمام ورزیده نماییم خرررواهیم بررردانیم در دوران قررردمای اصرررحا امامیررره وقتررری می عنررروان مدرررال،‎برررهآمرررده اسرررت.

ورهررا و هررای حرردیدی وجررود داشررته و محررد ان، بررر هرره مح (، هرره دانؤهجررری قرررن اول‎)پررن انرد، از هایی بنرا نهاده اند، هم نرین اعتبارسرنجی روایرات را برر هره پایره نگاشته مو وعاتی می

گیرریم. در ایرن صرورت، از بهرره می« های حدیدی در عصر علمای متقدم شیعه من،ومه دانؤ»که در آن زمان مورد اعتنا بوده ولی در حال حا ر دانؤ در قالب یک دانؤ مسرتقم و برا هایی

کررارکرده نگاری فهرسررتهررایی هررون آیررد. دانؤ موجررود نیسررت نیررز صررحبت برره میرران می مرران گرهره ها، نقؤ گونره من،ومره‎( در ایرنهای اعتبارسرنجی روایرات )یکی از م لحه آفررین هسرتند؛

کره بخرواهیم در عصر حا ر، هنین دانشی برا آن رسرالت، وجرود اسرتقاللی نردارد. یرا در صرورتی زمرانی معرین و یرا بره صرورت های حردیدی حروزه حردیدی حلره را )در براز عنوان نمونه، تالش‎به

کنریم، از ایرن زاویره دیرد، کلی( ب نموده و دانؤ های حدیدی آن دوره یرا مکران را اسرتخراو عنرروان یکرری از ‎برره« نگاری فهرسررت»ترروان از دانررؤ گیررریم. در ایررن صررورت، دیگررر نمی بهررره می

حدیدی نام ببریم.های اعتبارسنجی آن حوزه م لحه

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

33

:حدیثی های محدثان و منابع علوم تالشهای حدیثی، بر اساس منظومه دانش ب(هرای محرد ان شریعه در طرول قررون متمرادی مردن،ر قررار در این نوم من،ومه، فق تالش

گرفرت؛ هره اند، در ن،ام درخترواره که به تدوین آن اقدام نموده آن هگرفته و ای جرای خواهرد کره نتروان نرام دانرؤ را برر آن اطرال نمرود. یرا اینایشان دائرمدار یک دانؤ باشد وی ها تالش

هررر بلکرره نیسررت آن مصررطلح معنررای برره دانررؤ نگرراه، نرروم ایررن در دانررؤ از در واقررع، من،ررورکرره منررابعی را برره خررود اختصرراص داده و یررا تالشرری را منجررر شررده باشررد. مرردال محرروری اسررت

گرهره در واقرع و برر را باید یادآور شرد و در من،ومره جرای «یثالحد علم»تألیحاتی با عنوان داد؛ ه در پی خواهد آمد، نتوان آن را دانشی مستقم قلمداد نمود. اساس آن

های حدیثی: آینده دانشهای حدیثی، با نگاه به منظومه دانش ج(کررره در دانؤ شرررک محرررور بشرررری رخ داده و خواهرررد داد و بی هرررای متن ن،رررر بررره تحررروالتی

گ اشرت، می تأ یرات قابم تروجهی در دانؤ ای برا نگراه بره تروان من،ومره هرای حردیدی خواهرد و «حررردیث ترجمررره»مدرررال، دو دانرررؤ عنررروان‎برررهآینرررده ایرررن مجموعررره دانرررؤ ترسررریم نمرررود.

گرهره در حرال های فراوان که تالش «الحدیث شرح » ی را از محد ان در ایرن دو محرور شراهدیم، برا نگراه بره آینرده و ررورت تبیرین مبرانی و قواعرد ایرن امراحا ر ساختار دانرؤ را دارا نیسرتند،

جای داد. های حدیدی ه دانؤها را در من،وم توان آن دو، میـال در عصر ح دانشهای حدیثی، بر اساس منظومه دانش د( اضر:های حدیثی فع

که از ساختار دانؤ برخروردار در این نوم نگرش، سعی بر استخراو و هینؤ عناوینی است انررررد و در حررررال حا ررررر نیررررز فعررررال و مررررورد اعتناینررررد. شررررده از دانؤ و منطبررررن بررررر تعریرررر ارائه

کرره فقرر در سررده دانؤ کرره فاقررد سرراختار یررک های ابترردایی معمررول برروده هررایی یررا عنرراوینی بندی نرراظر برره و ررعیت نرروم من،ومرره جررایی ندارنررد. در واقررع، ایررن دسررته انررد، در ایررن دانؤ

های حدیدی را نیز مدن،ر قرار نداده است. حدیث در حال فعلی است و آینده دانؤکرره در ابترردای نوشررتار برررای من،ومرره کارکردهررایی و نیررز شرردنگاری بیرران حرال، بررا توجرره برره

گحررت پهوهان بررا پیکررره دانؤ توجرره برره رررورت آشناسررازی حرردیث هررای حرردیدی موجررود، بایررد ایرن . اسرت د( ) گزینری های حردیدی فعرال در عصرر حا رر بهترین زاویه بررسی، استخراو دانؤ

نررام نهرراد و آن را ترروان مینیررز « هررای حرردیدی من،ومرره آموزشرری دانؤ»نرروم نگررارش من،ومرره را کز آموزش مباحث حدیدی و نیاز حدیث متناسب با نیاز پهوهان مبتدی دانست. مرا

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

34

را برشمرد: ی لیمها ویهگی ،توان برای این نوم من،ومه گ شت، می آن هبا توجه به کرره در می هررایی را اعررالم ایررن من،ومرره، عنرروان دانؤ هررای فعررال: تعیررین دانؤ .1 نمایررد

کرار بودن بر سراختار و تعریر دانرؤ، در حرال حا رر‎عین منطبن موجرود باشرند و بره گرفترره شرروند. هم نررین در صررورت دارا بررودن برریؤ از یررک عنرروان، برره بیرران عنرراوین

پردازد. مختل هر دانؤ نیز میکررررارایی اصررررلی .2 در ایررررن نرررروم من،ومرررره، دانررررؤ در نگررررارش من،ومرررره:هررررر توجرررره برررره

کارکردهای متعرددی دارنرد، برر اسراس ماهیرت و اصرلی دانؤ که کرارایی، هایی ترین کره برخری من،ومره ر دستهد گرفتره اسرت؛ هرر هنرد نگاران بندی اصلی من،ومه جرای

های حلقرره»یررا و« هررای معررین دانؤ»هررا را در قسررمتی مجررزا و بررا عنرراوینی هررون: آنکه هرم ریشره در نقرم و هرم « تاریخ صدور حدیث»مانند دانؤ . اند جای داده «میانی

اعتبارسنجی دارد.کارکردهای فرعی و .3 1.محورهای اصلی هر دانؤلکر

هرای ایرن من،ومره عرالوه برر اسرتخراو و استقصرای تمرام دانؤ نماهرا: استخراو دانؤ .4کرره از حرردیدی، سررعی خررود را بررر لکررر دانؤ سرروی نماهررای حرردیدی )یعنرری عنرراوینی

های فعرال نیسرتند( اند ولی جزو دانؤ حسا آمده‎عنوان دانؤ به‎ن،ران به صاحب 30غیر از هحرت دانرؤ حردیدی، بره لکرر بریؤ از ‎رو، به‎زاینمعطور داشته است. انیز

پردازد. نما و علت خروو آن از من،ومه می عنوان دانؤترین منرابع آموزشری : این مقاله به معرفی برخی از مهممعرفی منابع آموزشی هر دانؤ .5

پردازد. هر دانؤ، و نه منابع اصلی آن، می سرریر» ارائرره لررزوم و امکرران آموزشرری، مررهمن،و دیگررر : ویهگرریپهوهرری‎ارائرره سرریر حرردیث .6

باشد. می «عمم تا مواجهه از روایت یک بررسی پهوهشی منظومه اساس: سوم گام

هررا را در ایررن هنررد بندی اولیرره و اساسرری آن شررده، دسررته‎هررای ترردوین بررا نگرراهی برره من،ومرره( 2هرای مربرو بره مرتن حردیث؛ های مربو به سند حردیث و دانؤ ( دانؤ1یابیم: قالب می

که در تعری برخی دانؤ . با توجه به اختالر 1 که از ارائه تعری ، پرهیرز شرود ن،رهایی های حدیدی وجود دارد، سعی شده کارکردها و برخی محورهای اساسی آن بسنده شود. و به معرفی دانؤ،

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

35

هرای اصرلی و ( دانؤ3هرای مررتب برا فهرم؛ های مرتب برا پر یرش و رد روایرت و دانؤ دانؤکررراربردی و دانؤ ( دانؤ4هرررای فرعررری؛ دانؤ هرررای محررروری و ( دانؤ5ی؛ هرررای ن،رررر هرررای های معین. های تطبیقی و دانؤ های ن،ری، دانؤ ( دانؤ6های پشتیبان؛ دانؤ

کره هرای پیرامرونی آن، درمی بینانه به حدیث و دانؤ که با نگاه دقین و واقعحال آن یرابیم کردام از تقسریم کنرار هرم نداشرته وهرای همسرو را های فرو ، قردرت تجمیرع دانؤ بندی هرر در

برا عنایرت بره 1های معین یا میانی( شده اسرت. ور به تولید عناوین اعتباری )هون: دانؤمجبتروان دهنرده روایرات )سرند و مرتن(، می‎ساختار و مواد تشکیماین مسأله و هم نین با نگاه به

که بهتر بتوان دانؤ قالب دیگری را پایه داد های حدیدی را با توجره بره آن، سرامان ریزی نمود هررای مرررتب بررا و دانؤ« روایررت و نقررم حرردیث»هررای مرررتب بررا دانؤارت اسررت از: و آن عبرر

«. درایت و فهم حدیث»کررالم دیگررری نیررز قابررم فرررک اسررت و ترروجیهی عقالیرری آن را ایررن دو محررور، در قبررال هررر

گحرت ایرن تقسریم پشتیبانی می کره ائمره ات نیرز دارد؛ آنجابندی ریشره در روایر کند. شاید بتوان نقررم »اند: ، هنگررام مواجهرره شرریعی بررا روایررات ایشرران، دو نرروم برخررورد را برشررمرده؟مهع؟اطهررار .«فهم روایت»و «روایت

که فرمودند: ‎از حترت امیرالم منین؟ع؟ نقم شده رایاتعلیكم رایةبالد علماءالد ةال وایةوهم فهاءالر ةالس وایات؛هم 2.لابالر

اند: در موا ع متعددی فرموده ؟ع؟یا امام صاد ودناعلى رفوامنازلشیعتناعن اع رروایتهم اقد من مهم اوفه 3.عن

فرمایند: و هم نین می ریه حدیث ه تد ویه ولهایكهوالر تر هححهدیثر ل

ل مه خیه معهاری هر ت هعیع یههاح ف كم مهن

4.كلامنا

گر دانؤ‎. به 1 کره بره سرند و « درایة الحدیث»بندی نماییم، دانؤ سند و متن تقسیم ها را بخواهیم بر اساس عنوان مدال، اطرور ‎شرود امرا بره اش در فهرم مرتن و اعتبارسرنجی ظراهر می کره مرره« تراریخ صردور حردیث»پرردازد ویرا دانرؤ متن حدیث میکرامال ا دانؤهرای اصرلی و فرعری و یر مانرد. تعیرین دانؤ پرردازد، بالتکلیر می یرک از مرتن و سرند نمی مستقیم به هیک هرای

پهوهان قرار نگرفته است. دست آمده، معموال مورد قبول حدیث‎ن،ری و عملی نیز میسور نبوده، نتیجه به .31، صکنزالحوائد. 2 .22، صالغیبة للنعمانی. 3 .1؛ صمعانی االخبار. 4

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

36

فرماید: و در ادامه، به نقم از پدر بزرگوارشان هنین میههیعةعلههى منههازلال ههر یههابیههعاع رروایههتهم وایههةوقههد ل،ر رایههة الد رفههةدهه مع

ال ؛فهه ههرفتهم ومع إیمابال عدر اتال ص ق

م إلىل مؤ لوال وایاتیع ل،ر رایات .د

کره در روایرات مر کور، از واژه بررای ایررن دو « درایرة الحردیث»و « روایررة الحردیث»از آنجرایی و )نقرم( روایرتهرای حردیدی را نیرز برر اسراس بندی اساسری دانؤ محور استحاده شرده، تقسریم

کرره « صرردور و ترردوین حرردیث»را برره دو شرراخه: محررور نقررمگیررریم. سرر د می یپ )فهررم( درایررتاطمینران که دو وظیحره خطیرر: «اعتبارسنجی حدیث»به متن حدیث است و دستیابیمتکحم

امرا ؛کنیم دار اسرت، تقسریم مری را عهرده حجیت مرتن حردیثو ؟ع؟حدیث از معصومبه صدور کالم و برون «فهم» برای محور پرردازد، رفت از مشکالت این مسیر می که به سازوکار و سیر فهم

شود. ای لکر نمی زیرشاخههررای موجررود حرردیدی شرریعه را اینگونرره ترروان من،ومرره دانؤ بررر اسرراس آن رره بیرران شررد، می

ترسیم نمود:

تحلیلرری دهرری، ریشرره در عملکرررد عقررال دارد و برره دلیررم اسررتناد برره بندی و ن،م ایررن شرراخه

کالم ارزشمندی، قابم تصور است. سریر منطقری ایرن من،ومره، ‎زبان شناسانه، جهت بررسی هر که ترسیم شده است؛ یعنی هنگام مواجهره برا روایرت، ابتردا بایرد رمن شناسرایی همانی است اطرار روایت و مصدر آن، به متن قابم قبولی از آن دسرت یافرت. پرد از اطمینران از صردور آن

گ اشرتن موانرع ؟ع؟معصوماز ناحیه کرالم و پشرت سرر ، با استحاده از سازوکاری منطقری در فهرم دسرت آوریرم. برا ایرن ‎عمرم بره محراد آن، برهرا جهرت الترزام و ؟ع؟پیؤ رو، مرراد واقعری معصروم

شود. های اصلی با هم تا حدودی مشخص می کالم، تعامم شاخه

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

37

های حدیثی درختواره دانش ای، قابم مشاهده است: ر این ن،ام درختوارههای حدیدی د هینؤ دانؤ

در پری ،های فو )به ترتیب هینؤ( و اشاره به هدر و محورهای اصلی آن معرفی دانؤشررویم: عررالوه بررر هحررت دانررؤ فررو ، عنرراوین . پرریؤ از ورود برره بحررث، یررادآور میآوردخررواهیم

کترررب علررروم کررره ا رررری از آن در دانشررری دیگرررری نیرررز در ایرررن من،ومررره حررردیدی مطررررح اسرررت که برخی از این عنراوین، در واقرع دانرؤ نیسرتند نمی ای بلکره مجموعره ؛یابیم. علت آن است

گزاره که در واقع، زیرمجموعر اند را دربرگرفته های علمی مرتب با هم از دانرؤ ییا ممکن است گرفته محردود ای خراص و ینکره فقر در دورهو یا ا 1و هنین قابلیتی نداشته باشند دیگری قرار

رو، پررد از معرفرری ‎شررده اسررت. ازایررن دانررؤ برره آن نگرراه می عنرروان‎و نرره در عصررر حا ررر، بررهنماهررا و علررت حرر ر آن از من،ومرره نیررز گونرره دانؤ هررای هررر محررور، برره لکررر عنرراوین این دانؤ

که پد از لکر عنوان هر دانؤ حدیدی، بره معرفری می پردازیم. بنای ما در این بخؤ آن است

گسرترده را دانشری مسرتقم قلمرداد نمرود، ها و فروعرات یرک دانرؤ ها، شراخه تروان زیرمجموعره . در اینکه ترا هره انردازه می 1بررین اندیشررمندان اتحررا ن،ررر وجررود نرردارد. در جهرران اسررالم، اصررحا علررم اصررول برریؤ از دیگررر دانشرروران، حترری اصررحا

)در « مو روم»های تمرایز علروم، تمرایز برر اسراس اند. در میان مال پرداخته« وحدت و تمایز علم» یفلسحه به بحث از مس لترین ن،ررر در ایررن مسرر له و مررورد قبررول غالررب یی هررون: روش و غایررت( طرفررداران بیشررتری دارد و قرردیمیهررا مقابررم مال

گحرت در 5-28، ص65، شمجلره لهرن، «بندی علروم منطن طبقه»اصولیون متقدم است. )مقاله (. از ایرن رو شراید بتروان کتسا سازوکار دانشی گستردگی و ا که برخی فروعات دانؤ بتوانند من دار شروند، ، مستقال یرک مو روم را عهردهصورتی

کره جزیری از فراینرد راوی«شناسری راوی طبقه»تروان حسا آورد. با این حسا ، نمی‎را دانؤ به توان آن می شناسری اسرت ، که بخشی از فراینرد فهرم مرتن اسرت یرا «اسبا ورود حدیث کش »و یا کره از مباحرث حوزه« های حردیدی خانردان»، هرای را

ست، را دانؤ برشمرد. حدیدی ا

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

38

بینانره آن ب رردازیم و پررداختن بره رثوس مانیره علرم و یرا محورهرای اساسرری در عاجمرالی و واقکار خارز است.1علم فلسحه ، از دستور

های حدیثی‎عرفی دانشم

وایت( / شاخه صدور و تدوین الف( محور نقل )رهای زیرمجموعه این شاخه، به بررسری و تحلیرم سرنوشرت حردیث از ابتردای صردور دانؤ

پررردازد. سرره دانررؤ ا ررر در منرراطن مختلرر و انعکرراس آن در منررابع حرردیدی میآن تررا زمرران ح دار بررسی موارد فو است: لیم، عهدهیخـ 1 صدور حدیث تارکررررره هرررررا و شررررریوه بررررره بررسررررری مو ررررروعات، قالب «صررررردور حررررردیث تررررراریخ» دانرررررؤ هایی کرده ؟مهع؟معصومان م نرین پرردازد. ایرن دانرؤ ه انرد، می جهت ارائه معارر حدیدی انتخرا

ماننرررد: ر ارائررره معرررارر حررردیدی از سررروی ائمررره؟مهع؟ترررأ یرات وقررروم رخررردادهای اجتمررراعی را برررنشرریند. برره دیگررر بیرران ها و یررا تغییررر فرهنررگ عمررومی مررردم، برره بحررث می گیری فرقرره شررکم

گحت یکی از مهم می کلری فترای صردور احادیرث ترین رسالت توان 2های این دانرؤ، شرناخت .است

تولرد و » تروان بره سره دور یشمندان این وادی، تراریخ صردور حردیث را میبر اساس ن،ر اند)عصرررررر « شرررررکوفایی» ، دور؟ع؟ترررررا امرررررام سرررررجاد ؟لص؟ا )از عصرررررر رسرررررول« گیری شرررررکم

غرک، فایده، جرند، وجره تسرمیه، مردون، فهرسرت ابروا ، مرتبرت، انحرای ». رثوس مانیه یک دانؤ عبارت است از: 1کرررده«. تعلیمیرره ترررین مسررائم اسررت. مهم صرردرالمتألهین، تعریرر و مو رروم را برره خرراطر اهمیتشرران برره ایررن رثوس ا ررافه

کررارکرد، سرریرتطور، مبررانی، روش»مطرررح در فلسررحه علررم برردین شرررح اسررت: هررا و ماهیررت علررم، مو رروم و قلمرررو، سرراختار، یافته و پیشرررفته رثوس مانیرره علررم، تخصررص و توسررعه در اینکرره فلسررحه «. هررای درونرری، ارتبررا علررم بررا دیگررر علرروم گرایؤ

ن،ر وجود دارد. ن،ران اختالر هست یا خیر، بین صاحبمن،رور از «. سربب ورود حردیث»و « فترای صردور احادیرث»شرود: ولی متحاوت یراد می . در وادی حدیث، از دو تعبیر مشابه 2

کالم م کم بر صدور بر اساس آن اقتترائات، بره انتخرا ؟مهع؟که معصوماناست صوم عفتای صدور، ترسیم جو و فتای حاکالم ؟مهع؟ائمرره، برررخالر دیگررر ؟ع؟پرداختنررد. فهررم اینکرره هرررا حترررت امیرالمرر منین مو رروم و قالررب ارائرره می هررای دارای

« سربب ورود»متعددی در م مت اصحا خود هستند، مبتنی بر ترسیم فتای صردور روایرات آن حتررت اسرت. در مقابرم، که در مباحث قرآنی از آن بره که منجر به صدور یک روایت خاص شده است؛ همان هیزی « شرأن نرزول»ناظر به عللی است

کلری زمران معصروم می« ورفتای صد»شود. از این رو یاد می کره بره ترسریم فترای پرردازد، در تراریخ صردور حردیث بحرث را، دانیم. نشینیم و آن را یکی از مراحم مهم فهم مراد معصوم می الحدیث به بحث می را در فقه« سبب ورود»کنیم؛ اما می

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

39

کرراظم« ت بیررت و تحکرریم» ( و دور؟امهع؟صررادقین شررناخت 1برره بعررد( تقسرریم نمررود. ؟ع؟)امررام کم بر اعتبارسنجی احادیث امامیه و نیرز تو یرن تحلیلی تاریخ حدیث شیعه، در تبیین مبانی حا

که در فهم روایات نیز تأ یرگ ار خواهد بود. و تتعی راویان، تأ یر فراوانی دارد؛ هنانکم تراریخ حردیث )از دوره صردور روایرات ترا دوره منابع آموزشی این دانؤ، معموال بحث از

هرای حوزه»هرای دیگرر هرون: کنند، ولی این امرر باعرث ورود برخری دانؤ معاصر( را مطرح میو ریشررره صررردور حررردیث، گرهررره تررراریخ 2شرررود. در ایرررن دانرررؤ می «منرررابع حررردیدی»و «حررردیدی

کره در حرال حا رر فهم در ای ریشه و اعتبارسنجی در کارکردهایی حدیث نیز دارد، ولری دانشری کره ایرن د، ماهیتا زیرمجموعه محور روایرت )نقرم( اسرت.گیر مورد بحث قرار می گحتره نمانرد نا

کرره در مسرریر دانررؤ، در ابترردای راه اسررت و تررا رسرریدن برره رسررالت اصررلی خررود و نقررؤ مهمرری طوالنی را در پیؤ رو دارد. کند، مسیری بد دستیابی به حدیث ایحا می

ترراریخ طباطبررایی( ر )سرریدمحمدکاظم 1ترراریخ حرردیث شرریعهمنررابع آموزشرری دانررؤ: برخرری)اسررردا تررراریخ حررردیث)علررری نصررریری( ر تررراریخ حررردیث)مجیرررد معرررارر( ر عمرررومی حررردیث

جمشیدی(. های حدیثی ـ حوزه2

ترا زمران ؟مهع؟های حدیدی شیعه از زمان حتور معصرومان من،ور بررسی حوزه‎این دانؤ بهگون، در محورهای لیم بنا نهاده شده اسرت: حا ر در سرزمین گونا و هگرونگی 3رر زمران1های

های حردیدی هرر های شاخص و خاندان گ اران، ههره ر پایه2گیری و زوال حوزه حدیدی؛ شکمهای نگارشی مورد اهتمرام بکها و منابع هر حوزه حدیدی و س ر بررسی مبانی، شاخص3حوزه؛ تأ یرگرر اری و تأ یرپرر یری از هررای حرردیدی و علمرری و ررر ارتبررا و تعامررم بررا دیگررر حوزه4؛ ایشرران

ت.سن ‎اهمسرنوشت حدیث پد از صدور آن تا زمران حا رر به بحثهای حدیدی در واقع دانؤ حوزه

قررار حردیث پهوهشرگران اسرتحاده مرورد اسرت هنردی کره «حردیث جغرافیای» پردازد. تعبیر می

کتا تاریخ حدیث شیعه 1 ، سید محمدکاظم طباطبایی.1. مراجعه شود به: م تاریخ حدیث به دوران حتور و عصر غیبت نیز مشکالت فو را در پی خواهد داشت.. تقسی 2کردام . ممکن است برخی حوزه 3 گانره بره هرر کره الزم اسرت جدا گرفتره باشرد های حدیدی در بیؤ از یک دوره تاریخی شکم

که الزم است آن را در بازه زمانی قررن ههرارده و پرانزده »و هم نرین « رقرن سه و هها»پرداخته شود. مانند حوزه حدیدی قم گانه قرار داد.« هجری قمری مورد بحث جدا

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

40

کی نیز گرفته نیرز «های حردیدی مدرسره»از ایرن بحرث برا عنروان .اسرت حردیدی هرای حوزه از حابررا ایجرراد مقارنرره عنرروانی بررین دانررؤ ترراریخ صرردور حرردیث و ایررن دانررؤ، 1برده شررده اسررت. نررام

گسترش حدیث»شاید بتوان از این دانؤ با عنوان نیز یاد نمود.« تاریخ کردن هرا و حوزه»، از آن بره «ها مکتب»عنوان معموال هنگام یادکرد از این دانؤ، با ا افه

هرا و هرا، نگرش هرای فکرری، مکتب کره جریان شود؛ حرال آن نیز تعبیر می« های حدیدی مکتبهای حرردیدی اندیشررمندان هررر دانرؤ حرردیدی بایررد لیررم مباحرث همرران دانررؤ مطرررح و دیردگاه

گیرد. مورد بررسی و نقد قرار ها و مکاترب حوزهمدکاظم طباطبایی( ر جزوه )سیدمح 2تاریخ حدیث شیعهمنابع آموزشی:

2مهریزی(. )مهدی حدیدیوهی حدیث ـ منبع3 پژ حردیث مرتن بره دستیابی حدیث، منبع انتقادی و تحلیلی بررسی من دانؤ، این غرک

گیررری های شرریوه یررا «حرردیث تحمررم طررر » بحررث. اسررت آن مررتن ترین صررحیح و و حرردیث فرادانررؤ . اسررت دانررؤ ایررن مباحررث مقرردماتی از حرردیدی، منررابع برره احادیررث یررابی راه هگررونگی

کره در پرترو آن، بتروان بره اهردار تحلیم منبع مکتو حدیث، به طراحی سازوکاری می پردازد کترا ، شریو گانه لیم نائرم شؤ تبویرب و سربک نگارشری و روایتری شرد: الر ( تبیرین سراختار

کترررا بررره م لررر ، اعتبارسرررنجی آن و شررری کترررا ؛م لررر ؛ ( بررسررری انتسرررا وه سرررندگ اری کترررا ؛ د( بررسررری نسرررخه کشررر مصرررادر و منرررابع کترررا بررره من،رررور دسرررتیابی بررره و( های

کتررا در بررین محررد ان هم صررحیح عصررر و متررأخر؛ و( ترین مررتن آن؛ هررر( جایگرراه و مقبولیررت الحدیدی م ل . گزارش متن و راهکارهای فقه شیو

رر منرابع اولیره )اصرول و 1شرود: انجرام میاین نوم بررسی در پن دسته اصلی منرابع حردیدی حات( کترب اربعره( 2مصن االنوار( رر جوامرع مترأخر و معاصرر )ماننرد بحرار3ر جوامع اولیره )از جملره

کتررا . 1 مکتررب حرردیدی »در برخرری منررابع، از حرروزه حرردیدی، تسررامحا برره مکتررب حرردیدی نیررز نررام برررده شررده اسررت. ماننررد «.عامم جبم

هرای علمری پر مرری جهرت معرفری تالشمتون آموزشی هندانی در این دانؤ تدوین نیافته است ولری در هنرد سراله اخیرر . 2حردیدی شریعه مکتب، جباری ر قم مکتب حدیدی های فعال حدیدی شیعه به انجام رسیده است. تألیحاتی هون: برخی حوزه

ره اندیشه، شرحیعی ر کوفره در ل مکترب حردیدی جبرم ، فتراح ر حردیث شریعه در حروزه بغردادپوری ر ، حسرینشناسری محرد ان حع ، ر اداد.عامم

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

41

نگرررراری حرررردیدی )هررررون: ررررر منرررابع تک5منررررابع تحسرررریر روایرررری )ماننرررد تحسرررریر نررررورالدقلین( رررر4 العقول(. سجادیه و تح البالغه، صحیحه نه

که در این دانؤ بره بحرث نشرانده میاز دیگر مبا «شناسری منرابع حردیدی گونه»شرود، حدی کتا اسررت. معرفرری سرربک و ائمرره؟مهع؟هررای حرردیدی شرریعه، در دو دوره حتررور های نگارشرری

هرای هرر سربک و میرزان تأ یرگر اری آن در اعتبرار منبرع، در ایرن بخرؤ غیبت و شناخت ویهگیگونرهقابم لکر است در حال حا 1شود. بحث می های حردیدی های منرابع و نگاشرته ر، معرفری

که بررای آن دانرؤ لکرر خرواهیم را در منابع مصطلح الحدیث شاهدیم، ولی با توجه به رسالتی نمود )بررسی حجیت اقسام حدیث(، باید بحث از آن به این دانؤ منتقم شود.

حیررث از هررم اسررت؛ حرردیدی منررابع بررسرری تأ یرگرر ار و مهررم مراحررم از نیررز «پهوهی نسررخه» برا مبراحدی هرون: پهوهی نسخه در 2.منبع اعتبارسنجی هم و حدیث صحیح متن به دستیابی و مشرررهور نسرررخ روی از نسرررخه نگرررارش نسرررخه، انتسرررا صرررحت نسرررخه، قررردمت شرررناخت مواجه خواهیم بود. هم با مختل های نسخه مقابله استنساخ، عصر علمای تأیید تر، قدیمی

کترب حردیدی شریعه)هرادی حجرت( جوامرع حردیدی شریعه منابع آموزشی دانرؤ: فرهنرگ کتا سبک)سیدمحمود مدنی بجستانی( ر )مهدی غالمعلی(. های حدیدی شناسی

ح در این محور -4 دیگر عناوین مطرفلسررحه »: برخرری اندیشررمندان، مبرراحدی نررو هررون فلسررحه علرروم حرردیث/ ترراریخ علرروم حرردیث

اند؛ حررال هررایی مسررتقم بیرران داشررته دانؤ وانعنرر‎بررهرا «ترراریخ علرروم حرردیث»و «علروم حرردیثهرای حردیدی اسرت و بایرد لیرم هرر دانرؤ، های مهم هرر یرک از دانؤ آنکه این دو، از سرفصم

کره ابتدا به فلسحه وجودی و غایت آن و س د تاریخ و سیر تولد و تطرور آن پرداخرت؛ رمن آنکه بتوان یک فلسحه و یک تاریخ بر علوم ای آن بیان نمود.حدیدی یک دانؤ نیست

های علمررری و عملررری زمینررره پیؤ دربررراره فتررریلت حررردیث، اسرررت مبحدررری آدا الحررردیث:

های نگارشی این دو دوره عبرارت اسرت از: الر ( عصرر حترور: اصرم، مسرائم، رسراله، نروادر و...؛ ( عصرر غیبرت: سبک . 1 نگاری و.... نگاری، اربعینیات، موسوعه نگاری، مناقب نگاری، مزارات و ادعیه، امالی، سیره تحسیر ا ری، فقه مأ ور، جامع

کترررا . برخررری اسررراتید )هم رررون سررریدمحمدکاظم طباطبرررای 2 های مختلررر ( برررر اسررراس م لحرررهمنطرررن فهرررم حررردیثی در انرد. قابرم لکرر اسرت برخری، جایگراه بندی و تن،ریم منرابع حردیدی برر اسراس اعتبرار هرر یرک پرداخته اعتبارسنجی، به دسرته

آنکره فقر داننرد؛ حرال بردن به اعتبرار ایرن دسرته منرابع می‎دانند و رسالت آن را پی شناسی را در محور اعتبارسنجی می منبع اند. به یکی از اهدار این دانؤ اشاره داشته

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

42

گیررری حررردیث، آدا گیررری و فرا کتابرررت نشرررر و تررروی ححرررو حرردیث، آدا فرا حررردیث، آدا کالم بزرگان وادی حدیث... و حدیث بعترا تسن اهم میان در مبحث این. بر اساس روایات و

داده و یرا در منرابع قواعرد اختصراص خرود بره را منرابعی و گرفته قرار اعتنا موردبا عنوان دانؤ، 1.است الحدیث بدان پرداخته شده

هرررررا و هرررررای فکرررررری، نگرش هرررررا، جریان بررسررررری و تحلیرررررم مکتب هرررررای حررررردیدی: مکتبکررره معمررروال بررره های حررردیدی اندیشرررمندان هرررر دانرررؤ حررردیدی دیررردگاه همرررراه دانرررؤ ‎اسرررت

بایرد لیرم مباحرث همران دانرؤ مطررح و مرورد که‎شود؛ درحالی مطرح می« های حدیدی حوزه»گیرررررد. در واقررررع، بحررررث از مکتب هررررای موجررررود در هررررر دانررررؤ، یکرررری از بررسرررری و نقررررد قرررررار

های مختل به سرند مدال، نگرش عنوان‎بههای آن دانؤ است، نه دانشی مستقم. سرفصمکه سبب ت گرروه )از حدیث و نقؤ آن در اعتبارسنجی روایات را، حکیک علمرای شریعه بره هنرد

دادن یررا دخالررتو برره بحررث نشسررت «دانررؤ رجررال»جملرره اخباریرران و اصررولیان( شررده، بایررد در کره موجرب کر و اجتهاد در فهرم مترون حردیدی وتح کرردن بره ظرواهر الحرای احادیرث را یرا بسرنده

ورد تحلیرم قررار مر «الحردیث فقره»گرایی شده، بایرد در دانرؤ گرایی و نص بروز دو مکتب عقمکره از مرورداختالر ترین مباحرث حردیدی و اصررولی داد و جایگراه بحرث از حجیرت خبرر واحررد را،

دانست. «الحدیث درایة » بوده و هست، دانؤشناسری گونه ،«پهوهی معاصرر حردیث»در بحرث وحردیث: استشررا /پهوهی معاصرر حدیث

2گیررد. حدیث مورد بحرث قررار می رویکردهای نو، بررسی و نقد آن در محورهای مختل علومهای خاورشناسان در محور حردیث نیرز ها و فعالیت شناخت انگیزه و «شناسی استشرا جریان»

راز مباحررث مرررتب بررا آن اسررت. کرره بحررث از جریانپ هررای هررای فکررری و نگرش وا ررح اسررت کدام از مباحرث علروممطرح در کنکراش قررار داد. هر حردیدی را بایرد لیرم دانرؤ مربرو ، مرورد

کتررا 984نگرراران شرریعی، مرحرروم شرریخ حسررین بررن عبدالصررمد، متوفررای سررال ‎. در میرران درایرره 1 هررر )والررد شرریخ بهررایی( در کترا را بره «وصول االخیار الی اصول االخبار» اصرول »و « اصرول فری آدا المحرد ین و العلمراء»، بخشی از مباحث مقردماتی

هرر در 1367اختصراص داده اسرت. هم نرین شریخ عبردالرحیم اصربهانی حرائری متوفرای « فی آدا طال العلرم و الحردیثکتابت حدیث اختصاص داده است. دیگرر منرابع درایرة «موجز المقال فی مقاصد علم الدرایه»کتا ، فصم ششم را به آدا

کتا اصرلی« آدا المتعلمرین»و « ریردالم منیرة »انرد. الحدیث شیعه بره ایرن مبحرث ن رداخته کره بره آدا ترین هرایی اسرت اند. های اسالم پرداخته تعلیم و تعلم بر اساس آموزه

که در حدیث 2 های حدیدی عصر حا ر در محورهایی هون: تولیرد جوامرع حردیدی پهوهی معاصر، به تالش . البته در صورتی ارائه داد.« حدیدی منابع »توان این دسته مباحث را لیم دانؤ می افزاری پرداخته شود، مو وعی و یا منابع نرم

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

43

مباحدی هون: اعتبار تاریخی حدیث، میزان شیوم پدیده جعم در روایات، شبهه فقردان برخری کتابررت و ترردوین منبررع احادیررث در منررابع متقرردم، تشررکیک در آغرراز سررندنگاری احادیررث، زمرران

کره در سرال حدیث و... مسائم و شبهاتی شناسران )ماننرد های اخیرر از سروی برخری شر اسرت کره اندیشرمندانع هرکردام یهر، شاخت، یونبال و موتسکی( به حردیث وارد آمرده و میزگلد طلبرد هرای خرود قررار دسرتور پهوهؤ گونره مسرائم را در جانبره این های حدیدی، بررسری همه دانؤ از

1دهند.کره سربب پهوهی فرایندی تعری نسخه پهوهی و تصحیح متون حدیدی: نسخه شرده اسرت شررود. در واقررع، دسررتیابی برره مررتن صررحیح برره بهترررین مررتن برررای منبررع حرردیث می دسررتیابی

ها، بعرد از احرراز صردور حردیث و قبرم از فراینرد فهرم صرورت حدیث با استحاده از بهترین نسرخههای بلره و تصرحیح نسرخه، بازسازی مصادر محقود و مقا2پ یرد. شیوه تهیه فهرست مصادر می

گونره ‎همران 3های این مسیر از محورهای این دانرؤ اسرت. موجود حدیدی و نیز حم پی یدگییرک دانرؤ عنروان‎برهپهوهی را نره گ شرت، نسرخه «پهوهی حردیث منبرع»که در معرفری دانرؤ

توان برشمرد. گانه تحلیم منبع حدیدی می مستقم حدیدی، بلکه یکی از محورهای شؤوایت(/ شاخه اعتبارسنجی ب( محور نقل )ر

هررای اعتبارسررنجی حرردیث، برره بررسرری و ا بررات صرردور روایررت از معصرروم و دانؤ مجموعررهر روایرت از که ممکرن اسرت اطمینران بره صردو پردازند؛ هه آن هم نین حجیت عمم به آن می

بنرا بره دواعری مختلر )هرون تقیره(، حجیرت آن قابرم ا برات نباشرد ومعصوم ایجاد شود ولی گزارش بره یرک ؟ع؟های متحراوت امرام صراد از جوا زرارة بن اعیننتوان به آن عمم نمود.

گرر روایتری از فراینرد نقرد‎. ازایرن4خوبی نمایرانگر ایرن واقعیرت اسرت س ال فقهی، به کره ا روسرت که نقرد الحردیث الحدیث سربلند بیرون آید، از من،ر بسیاری از محد ان، قابم عمم است؛ هرا

کتررا 1 و حرردیث )سررهیال ن مستشرررقا)مجیررد معررارر و سررعید شررحیعی( و درآمرردی بررر مطالعررات حرردیدی در دوران معاصررر . توان از منابع آموزشی این بحث به حسا آورد. میرزا( را می شینی

کتب 2 کره بره فهرست. در حال حا ر، استحاده از کتابخانه ملی یا آستان قدس ر روی(، سخ خطی نگاری )مانند فهرست ن هرررن می آوری اطالعرررات نسرررخه جمرررع ک رو برخررری ‎باشرررد. ازایرررن پرررردازد، از مراحرررم تصرررحیح و احیرررا می های مختلررر از منرررابع

اند. شمردهشناسی بر های نسخه عنوان یکی از زیرشاخه‎نگاری به این معنا را به پهوهان، فهرست حدیثکتبری هرون: 3 )فترلی( و اصرول تحقیرن الترراث)ن،رری(، روش تصرحیح مترون)ع،یمری(، شناسری و مبرانی نسخه اصرول .

توان از منابع خو این مبحث دانست. )عمادی( را می شیعه حدیث کهن متون بازسازی .5، ح65، ص1، والکافی. ر. : 4

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

44

برا توجره بره 1دار اسرت و هرم حجیرت آن را. الحدیث، هم عرصره صردور را عهرده رجالبر خالر ترروان تحرراوت ابررزار در احررراز صرردور و تحرراوت دو عرصرره صرردور و حجیررت، سرره دانررؤ لیررم را می

زیرمجموعه اعتبارسنجی دانست: رجال الحدیثـ 1

اقرررع در ، راویررران حررردیث و؟ع؟دانرررؤ رجرررال، بررره من،رررور احرررراز صررردور روایرررت از معصرررومکره در اطمینران و یرا عردم اطمینران سند را پد از شناسایی هویت ایشان، از جنبه سلسله هایی

: هررررا مرررر ر اسررررت، مررررورد بررسرررری قرررررار می برررره روایررررت آن ، «شناسرررری راوی»دهررررد. پررررن محررررورعرجرال، مباحرث اصرلی ایرن «شناسری مصطلح»و «سندشناسری»، «مبناشناسی»، «شناسی منبع»

دهی بره آن در اعتبارسرنجی روایرات، د. میزان اعتنای به این دانؤ و نقؤزن دانؤ را رقم می)التعبرد بالسرند( همواره مورد اختالر بوده است؛ برخی آن را تنها محور اعتبارسرنجی پنداشرته

گروهی آن را عتوی از مجموعه دانؤ اند )مو رو الصردور(. بایرد های اعتبارسنجی دانسرته و که در دوران حتو ردما(، اعتبارسرنجی احادیرث، دانست ر و عصر تدوین منابع اولیره حردیدی )ق

منبرع ارزیرابی راوی )تحلیرم رجرالی( و ارزیابی محتوایی(، متن روایات )نقد بر سه پایه: ارزیابی های آن )تحلیم فهرستی( استوار بوده است. نسخه حدیث و

، «الجررح و التعردیم»ها و مو وعات این دانرؤ، از جملره: باید توجه داشت برخی زیرشاخهدر منررررابع ، 2«المحتررررر و المتحررررن» و «المختلرررر و الم تلرررر »، «نگرررراری طبقات»، «ارزیررررابی اسررررناد»

که از همان آغاز راه و با ترغیب ائمه. بررسی تاریخ حدیث امامیه نشانگر آن 1 عنروان برتررین ‎، نگرارش احادیرث بره؟مهع؟است کراربرد یافتره اسرت. بنرابراین، آمروزش و انتقرال حردیث برر پایره قرائرت و سرمام روایرات از روی شیوه نقم تراث حردیدی شریعه

گردان با استنساخ آموختره یرار دیگرر طالبران حردیث قررار دادنرد. برا های خرود، آن را در اخت منابع حدیدی صورت پ یرفت و شاگزینؤ شیوه مکتو در انتقال تراث حردیدی شریعه، در سرنجؤ درسرتی و صرحت انتسرا « منرابع حردیدی»گستردگی آ ار و

اعتبارسررنجی روایررات شرریعه بررر پایرره ارزیررابی منررابع نقررؤ محرروری در نررزد قرردما یافتنررد. )برگرفترره از: ؟مهع؟احادیررث برره امامررانگرفرت. ایشران دانرؤ ‎( ازاین11؛ صمکتو « فهرسرت»رو، اعتبارسنجی منبع، مورد توجه جدی علمرای متقردم امامیره قررار

کررارایی دیگررری اسررت و بحررث ‎را برره کرره دانررؤ فهرسررت در عصررر حا ررر، بررا همررین من،ررور بنیرران نهادنررد. ولرری از آنجررایی نمراییم و ن نام آن در من،ومره صررر ن،رر میهای حدیدی نیست، از آورد دانؤ اعتبارسنجی منبع از مباحث فعال مجموعه

نماییم. می« اعتبارسنجی روایت»اعتبارسنجی را منحصر در گاهی با اسامی راویانی مواجه می 2 که شباهت ظاهری با هم دارند، مدم جریرر و حریرز. ایرن مسرأله . در اسناد روایات، شویم

گاهی نیز راویان در اسم خرود و پردر و یرا جدشران برا تواند منجر به اشتباه در شناسایی ایشان شود )الم تل می و المختل (. دار تمییرز ایرن دو دسرته هم مشترکند، مانند احمد بن محمد پسران عیسی و خالد )المتحن و المحترر (. دانرؤ رجرال، عهرده

عنوان راوی است.

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

45

دقت در رسالت و مو روعات دانرؤ رجرال و ؛اند دانؤ مستقم مطرح شده عنوان‎بهت سن ‎ اهمکره عنراوین فرو ، از محورهرا و مباحرث ایرن توجه بره ایرن نک انرد، م یرد ایرن تحکیرک دانؤتره

.اند کردهنیز بر این دانؤ اطال را « معرفة الصحابة و الرواة»سنت، عنوان ‎نخواهد بود. اهم)مهرردی سندشناسرریشرریرازی( ر )سیدعلیر ررا حسینی شناسرری راوی منررابع آموزشرری دانررؤ:

نهاد و محمررردکاظم )محمدر رررا جدیررردی رجرررال شررریعهمنرررابع اصرررلی بازشناسررریغالمعلررری( ر سررتایؤ( ر )محمرردکاظم رحمان عررام و تتررعی و تو یقررات تو یررن سررتایؤ( جررزوات: رحمان

نهاد(. )ابوطالب علی دانؤ رجال )نقد متن الحدیث(ـ نقد الحدیث 2

ایررن دانررؤ، سررنجؤ مررتن و محترروای حرردیث را بررا اسررتحاده از قواعررد و معیارهررای قطعرری و های متنی، جهت دستیابی به صحت یا ع و نیرز درجره اعتبرار شده و بررسی آسیب تهپ یرف

دار اسرت. در نقرد متنری حردیث، بره دنبرال سرازگاری محتروا برا مجمروم و حجیت حردیث عهردهشرده )قررآن، سرنت، عقرم و علرم قطعری( هسرتیم. بره دیگرر سرخن، های معتبر و پ یرفته آموزه

احادیرث و احرراز صردور و حجیرت احادیرث آن اسرت ترا بتروان هدر اصلی از نقد حدیث، غربال که امکان انتسا آن کرد. آن دسته از احادیدی را ها به معصوم وجود ندارد شناسایی

گسررترده خررود )بررالمعنی االعررم(، شررامم نقررد سررندی نیررز گرهرره برره محهرروم نقررد الحرردیث کررارکرد ایررن دار نقررد سررندی رو کرره دانررؤ رجررال، عهررده‎از آنجررایی شررود، ولرری می ایررات اسررت،

که من،ور از نقد متنری، ؛ من آناستیعنی نقد محتوایی ،دانؤ، فق ناظر به جنبه دیگر آننقررد خوانررد و هررم نقررد متنرریترروان آن را هررم می ،رو‎ازایررن مررتن و محتواسررت.معنررایی اعررم از

.محتواییاعتبارسرررنجی نقرررد مرررتن حررردیث از زمررران راویررران و علمرررای متقررردم، از راهکارهرررای اساسررری

کررره برررا سررراماندهی مباحرررث آن و اسرررتخراو روایرررات بررروده ولررری ظررراهرا در عصرررر حا رررر اسرررت کرره نقررد متنرری، یکرری از راهکارهررای نقررد، تبرردیم برره یررک دانررؤ شررده اسررت. جالررب آن اسررت راهکارهای اساسی ارزیابی راویان نیز بروده و در تو یرن یرا تترعی ایشران ترأ یر مسرتقیم داشرته

نقرد محتروایی، 2قام اعتبارسنجی حدیث نیز تقدم رتبی بر دانرؤ رجرال دارد.؛ حتی در م1است

.10، شمارهحدیث حوزه، «تتعی راویان نقد متنی و محتوایی احادیث و نقؤ آن در تو ین و». مراجعه شود به مقاله: 1گویرای ایرن واقعیرت اسرت: 2 یهى. توجه به این روایت و روایاتی در این متمون، هم نین عملکرد علمای شیعه،

ه ل اب ه تض

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

46

گرر ر از فراینرد فقره گیرررد، ولری بررا الحرردیث صرورت می گرهره معمروال پررد از فهرم مررتن حردیث و گنجانده می کارکرد اصلی آن، در مجموعه اعتبارسنجی روایات شود. توجه به رسالت و

)سرررید منطرررن فهرررم حررردیث)علررری نصیری(رررر یرررثشناسررری نقرررد احاد روش منرررابع آموزشررری:شناسری نقرد مرتن روش)عبردالهادی مسرعودی( ر و رع و نقرد حردیثمحمدکاظم طباطبایی( ر

)مهدی ایزدی( حدیث الحدیث( )مصطلح ـ درایة الحدیث3

اصرررول »و « مصرررطلح الحررردیث»، «درایرررة الحررردیث»از ایرررن دانرررؤ در شررریعه برررا عنررراوین: کره عنروان ا« الحدیث گرهره ول معمروال مرورد اسرتحاده قررار مییاد شرده ایرن علرم، بررای گیررد.

ن،ررر‎برره آن، اهرردار، رسررالت و مسررائم برره توجرره بررا ولرری شررده، ارائرره مختلحرری تعرراری عنراوین و و جرامع نحرو‎به را علم این جوانب است نتوانسته و عناوینیاین تعار از کدام‎هیک که رسد می

هرررای واژه نامررره فرهنگ الحررردیث، مصرررطلح برررر اسررراس تلقررری عمرررومی، دانرررؤ .گرررردآورد مرررانعرفترره در ‎کرار‎آوری اصرطالحات بره سررت و هردفؤ، جمرعحردیدی ا هرای دانؤ حروزه در کاررفتره‎بره

از تأسرید و که باید توجره داشرت هردرحال آنها و ارائه تعری برای هر یک است. این دانؤیررک، از حیررث و حکررم هررر هررر قسررم اصررطالحات اقسررام حرردیث، شررناخت آمرروختن ایررن دانررؤ،

کره در تعراری اولیرره علمرای شریعه نیررز ؛ نکترره1باشرد می اعتبرار )حجیرت( و عردم اعتبررار آنهرا ای جایگراه واقعری .بنرامیمالحردیث ةحجیرو سرزاوار اسرت آن را دانرؤ ‎ازاین 2منعکد شده است.

لسقال مج ال فىهذا فورر :یع ویه مه هدیثیر ال تاها هعلی السهاا عه اخ دالل باعب تل ل

أ لهانثه به نثه س مه هم قهالعلیه به ومهن

ه لرسهولالل قهو م و هل کتابالل م اهداح لهش تم فو د حدیث لهىهصهیىا علیه وهلههالساا :إذاوردعلیكم و

به ل هیج هاء م

هافال وإل

(69ص 1: والکافی. )ب دارد روایرات برر اسراس میرزان اعتمراد بره راویران حردیث و مر اهب ایشران، بره ههرار عنوان مدال، ایرن دانرؤ اعرالم مری‎. به 1

کردام دسرته نرامعتبر دسته قابم تقسیم است: صحیح، حسن، مو ن و عی . س د بیان می کدام دسته حجرت و که دارد کره تکلیر مرا را هنگرام تعرارک دو دسرته از ایرن روایرات بیران مری دارد. تقسریم روایرات برر اسراس: اتصررال و اسرت؛ هم نران

گوینرده حردیث، وجرود مخرال و موافرن، پر یرش و عردم انقطام در سند، تعدد طرر و راویران، تحراوت در نقرم سرند و مرتن، های این دانؤ است. بندی محتوا، از دیگر دسته پ یرش

کترا 2 از سروی شرهید رانی، بره ایرن واقعیرت هنرین اشراره شرده الرعایرة فری علرم الدرایرة . در اولرین تعریر ایرن دانرؤ، در المبهولم»است: « نه والمهردودهوعلمیبحثفی ع متنالدیثوطرق م صحیحهاوسیمهاوعل،ههاومهایحتهالالیه لیعهر

یبحهثفیه عه سهندالهدیثو»ولی در تعاری بعدی، این مهم از تعری یا محتوای دانؤ حر ر شرد. تعراریحی هرون: علهم لهوهدابنله « العلهمالباتهثعه الالهاتالعارلهةعلهىالهدیثمه ا ه المهتنوالسهند»( یرا: الروجیزه« )متن وکیفیةتحم

(اصول الحدیث و احکامه)

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

47

بنرا شیعه علمای نیز همین دانؤ است. حجیت خبر واحدو یا حدیثو سنتبحث از حجیت 1.کردنررد سررنت و از قرررن دهررم آغرراز اهررم از پررد قرررن شررؤ را دانررؤ ایررن در تررألی دالیلرری، برره

الحردیث و مصرطلح الحردیث قواعرد ،الحردیث علومت از این دانؤ با عناوین: سن ‎علمای اهم 2کنند. یاد می

مهیررا بررودن بسررتر پیرردایؤ »ترروان در مسررأله سررنت را می الحرردیث در اهم گیری دانررؤ مصررطلح . علررت و رررورت شررکم 1کره لرزوم تنویرع حردیث و تولیرد اصرطالحات حردیدی بره« سرنت‎احادیث و عی در حردیث اهرم من،رور تمییرز احادیرث ‎دانسرت

کوتر»طلبیرد. معتبر از نرامعتبر را می کررم اه از وجرود یرک اسرتحاده محردود در روزگراری وجرود یرک »، («؟لص؟معصروم )پیرامبر ا« های حکرومتی هرای فرراوان بررای جعرم در دسرتگاه وجرود انگیزه»، «منع تدوین حدیث صدساله برای احادیث ایشران دور

ک را هم کر»و نیرز « نبرودن معصرومان جهرت تأییرد یرا رد روایرات»کیؤ ایشران بودنرد و براالخره که ا افی نبرود پیشرینه مکترو گسررترش ایررن بسررتر )جعررم و دس( برره را می« جهررت عر رره ، فررو هررای حسررا آورد. توجرره برره تحاوت‎ترروان از علررم ایجرراد و

ها پد از اهم سنت، خواهد بود. گویای عدم رغبت علمای شیعه جهت تألی در این زمینه تا قرنکرره علمررای اهم 2 کتررب قواعررد الحرردیث خررود برردان مرری . یکرری از مبرراحدی هررای ترسرریم من،ومرره دانؤ»پردازنررد، سررنت در

گحرت اسراس تقسریم دانند. می است و جایگاه این بحث را این دسته منابع می« حدیدی هرای حردیدی نرزد بندی دانؤ تروان کنون، تا حدود زیادی ابرت بروده و تغییرر هشرم اهم گیری نداشرته اسرت. ایشران علروم سنت، از ابتدای نشأت این بحث تا

( و علرم الدرایرة )یرا علرم الحردیث ا به دو بخؤ عمده تقسیم میمربو به حدیث ر کنند: علم الروایة )یا علم الحردیث روایرة (. ایشان بخؤ روایت را به خود احادیث و بخؤ درایت را به دانؤ هرر( بره 911کنند. سریوطی )م های حدیدی معنا می درایة

کحانی )م نقم از ابن کتا 794ا و « علرم حردیث خراص بره روایرت»د از تقسریم علرم حردیث بره پر« ارشاد القاصد»هر( صاحب علهمالهدیثالصهاابالروایهةعلهم هتماعلهىاقهوال»نویسرد: در تعریر هرر یرک هنرین می« علم حدیث خاص به درایت»

وشهوطهاالنبعوافعالهوروایتهاولبطهاوتحریرالفاظهاوعلمالدیثالصاابالدرایةعلمیعرمن تیه الروایهة(. اشررکال 21، ص1، والررراوی ترردریب «. )وانواعهههاواتمهمهههاوحههالالههرواهوشههوطهمواصههناالمرویههاتومههایتعلهه بههها

گنجانده اساسی این تقسیم که ایشان حدیث را در شمار مسائم و اقسام این دانرؤ کره حردیث، بندی آن است انرد در حرالی روایرت، رب و نوشرتن الحرای حردیث نیرز از مسرائم علروم حردیث نیسرت، بلکره مو وم علم حردیث اسرت نره از مسرائم آن.

هررای حرردیدی را در یررک بخررؤ جررای کرره تمررام دانؤ دانؤ اسررت. ررمن آن قواعررد و شرررای آنهررا از مسررائم ایررن مجموعرره اند. داده

طیرب از اندیشرمندان الخ صرالح و محمرد عجاو کره صبحی طوری بندی تا زمران حرال نیرز هم نران ادامره دارد به این تقسیمسررنت نیررز علرروم الحرردیث را برره دو بخررؤ: علررم الحرردیث روایررة و علررم الحرردیث درایررة بررا همرران محهرروم تقسرریم معاصررر اهم

فمو روم علرم الحردیث درایرة السرند و المرتن »گویند: هنین می« الدرایة علم »الخطیب هنگام لکر مو وم کنند. عجاو می ( 105، صو علوم الحدیث و مصطلحه 24، صاصول الحدیث علومه و مصطلحه« )لمردود.و فائدته معرفة المقبول من اکرره هرررا شررهید ررانی سررنت، می از سرروی علمررای اهم« علررم الحرردیث درایررة »بررا توجرره و دقررت در تعریرر ترروان متوجرره شررد

کره معنرای برگزیرد؛ حرال آن را بررای آن« درایرة الحردیث» ( برای اولرین برار و هنگرام تولرد ایرن دانرؤ در شریعه، نرام 965)مو از لسررران روایرررات، برررر ؟مهع؟در زمررران حترررور ائمررره« درایرررة»لغررروی ایرررن عنررروان، برررا محتررروای دانرررؤ سرررازگار نیسرررت و نرررام

شده است. الحدیث فعلی اطال می فقه کره در عرین مشرابهت فر های دیگرری نیرز در سرال نگاری، من،ومره درکنرار ایرن شریوه من،ومره راوان برا های اخیرر ترسریم شرده

کسرب نکررده بندی فو ، به دلیرم تحاوت دسته کنرون مروفقیتی را در ت بیرت جایگراه خرود کره در خرود دارنرد، ترا هرای جزیری است:

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

48

)سیدر ررا درسةةمهمد درایةة الحةةثی )شررادی نحیسرری( ر الحةةثی درایةة منرابع آموزشرری: محمدکاظم طباطبایی(. )سید 1حدیث از دیدگاه فریقین مبانی شناختم د ( ر

ح در این محور -4 دیگر عناوین مطرکه ابتدا زیرر مجموعرهیکی از دانؤ تخری : الحردیث بروده و امرروزه برا عنروان قواعرد هایی

اسرت. تخرری ، از «تخرری حردیث»ؤ شرود، دانرت ترسریم مریسرن ‎در میران اهرم علمی مستقمکررارآیی تخررری ، کرره بررا سررند، مررتن و منبررع ارتبررا دارد. ابزارهررای سررنجؤ اعتبررار حرردیث اسررت

شناسی و اعتباریابی حدیث است. برا تخرری ، دسرتیابی بره منبرع و مرتن اصریم حردیث و آسیبخررانواده حرردیث شررود. لر ا از ایررن طریررن، مترون مشررابه و پر یر مرری هررای مختلرر آن امکاننقرم

آیررد. هررای متنرری و فرامتنرری حرردیث برره وجررود مرریفررراهم و امکرران مطالعرره و شررناخت آسرریبکنون تحقیرنسرن ‎اهم هرای متعرددی در دانرؤ ت، متناسرب برا نیراز و فرهنرگ حردیدی خرود، ترا

گونررهتخررری انجررام داده گرهرره در عمررم، از هررا و طررر مختلرر تخررری انررد، امررا عالمرران شرریعه انررد، امررا در مباحررث ن،ررری و قواعررد تخررری ، هنرروز موفررن برره تشررکیم دانشرری هحرردیث بهررره برررد

2اند. مستقم نشده

گرردد. وی 1353ال ( ابوالعالء مبارکحوری )م کره مباحرث مربرو بره حردیث، بره سره دانرؤ تقسریم مری ( بر این باور است کالم سیو کند: ‎طی و تعری هر یک، قسم سوم را اینپد از لکر دو قسم م کور در والثالثان علهمباتهث»هنین تعری می

لهاتوالالنبهع یعةومطابهاح علهىقواعهدالعربعهةولهواب الطه «. ؟لص؟ع المعیعالمفهو م الفاظالهدیثوعه المهرادمنههامب عهاحتححررة االحرروزی بشرررح جررامع ایررة دانسررته اسررت. )در الحدیث الحرردیث را دانشرری مسررتقم و خررارز از علررم وی دانررؤ فقرره

(.7، ص1، والترم یکتررا کتررا مصررطلح« علرروم الحرردیث الشررری » ( یوسرر المرعشررلی در سررنت( برره ترسرریم من،ومرره الحدیث اهم )آخرررین

کرره بخرؤ سروم را بره تحصریلی دانؤ وتحمهاالههدیث»هرای حردیدی پرداختره و آن را در سره بررا جرای داده؛ برا ایرن تحراوت الحدیث نیرررز )کررره آن را مصرررطلح« علرررم الدرایرررة»اختصررراص داده اسرررت. وی در بخرررؤ « اداؤهوکتابتههه وهدابالمهههد ن

ررر علرروم مربررو برره قبررول یررا رد خیررر )انرروام الحرردیث المقبررول و 1گونرره سررامان داده اسررت: ‎هررای حرردیدی را ایررن نامیررده(، دانؤر علوم مربرو بره مرتن )از حیرث 3دیم و انوام سند از حیث اتصال و انقطام(، ر علوم مربو به سند )الجرح و التع2المردود(،

ررر علرروم مشررتر بررین سررند و مررتن )تحرررد 4گوینررده حرردیث و از حیررث فهررم آن، شررامم: غریررب، اسرربا ورود، نسررخ، محکررم( حدیث، تعدد راویان، اختالر روایات از حیث زیادت و نقصان(.

کتا خلیح بندی حاجی قابم لکر است دسته های فرو ، اخرتالر اساسری داشرته، متناسرب برا ، با من،ومهال،نون کش ه در ، ال،نرون کشر هرای حردیدی شریعه برر اسراس سرند و مرتن اسرت. ) بندی دانؤ معنای لغوی درایت و روایت و شربیه تقسریم

(.635، ص1وکتا آموزشی، بحث تحصیلی دربارة حجیت سنت و حدیث ارائه نم. 1 وده است.م ل در این در مقطررع سررطح سرره حرروزه علمیرره قررم )مرکررز تخصصرری « دانررؤ تخررری و نقررؤ آن در اعتبارسررنجی احادیررث»نامرره . پایان 2

کرره امیرد اسرت بررا سرامان دادن برره مباحرث و تبیررین حردیث حروزه( توسرر آقرای عبرراس محمرودی تردوین و از آن دفررام شرده

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

49

برردن بره وقروم و رع در روایرات، در ‎و پیمعیارهای شناسایی و ع )جعم( و ع الحدیث:الحردیث را تروان و رع حقیقت از لوازم تحلیم رجالی و نقد محتوایی است. با ایرن حسرا ، می

جی و یکرری از نتررای دانررؤ رجررال و نقررد الحرردیث دانسررت. قابررم لکررر اسررت مرررتب بررا اعتبارسررنگیررد، از جملره: شرواهد وقروم و رع و که در منابع آموزشی این دانؤ مورد بحرث قررار می آن ه

گسررترش آن، تررأ یرات و نشررانه هررای و ررع ها و قالب هررای و ررع، شرریوه های و ررع، انگیزه علررم کرد. های مرتب توان در دانؤ و... را می با صدور و تدوین حدیث بحث

گاهی، مشکالت و ابهاماتی مخحی در متن یرا سرند حردیث رخ می علم الحدیث: دهرد هر از های اولیه، دانشی با عنروان سازد. محد ان در سده که وصول یا فهم آن را با مشکم مواجه می

آن سررر ردند. پرررد از گونررره روایرررات را بررره ‎را بنرررا نهادنرررد و وظیحررره بررسررری ایرررن «الحررردیث علرررم »هررای حرردیدی، بررسرری معتررالت سررندی، برره دانررؤ رجررال و یررا گیری و سرراماندهی دانؤ شررکمرو ماهیررت ‎الحرردیث سرر رده شررد. ازایررن و بررسرری معتررالت فهررم، برره دانرؤ فقرره الحرردیث درایرة

ت هم نرران دارای جایگرراهی سررن ‎یررن دانررؤ در اهررمترروان برررای آن برشررمرد. ا اسررتقاللی را نمیألیحررراتی قابرررم توجررره اسرررت و بیشرررتر مباحرررث آن، معطرررور بررره معترررالت سرررندی و ویرررهه و ت

کتابت حدیث دامن آفت که در مرحله نقم و باشد. گیر آن می هایی است : از اواخررر قرررن دوم، بررسرری صرردور و اطمینران برره حرردیث در میرران محررد ان نگاری فهرسرت

گشرت؛ یعنری نقرد کتابشناسی حدیث معطرور ر و بررسری مرتن حردیث بر شیعه بیشتر به تحلیم کتا و نسخه و نه بر پایره سلسرله راویران حردیث. شریوه نقرد محرد ان های مختل آن اساس

کنار نروم نگارشری رجرالی، بره ایجراد نروم نگارشری که بر تحلیم ا ر مکتو استوار بود، در شیعه کرره از آن برره تحلیررم کرره رغررم این‎علرری 1شررود. نیررز یرراد می «تحلیررم فهرسررتی»فهرسررت انجامیررد

گیرری از نامره برا بهره عنروان دانشری مسرتقم مطررح نمرود. ایرن پایان‎برهای نره هنردان دور، جایگاه آن، بتروان آن را در آینردهسنت در تخری و تطبین آن بر منابع حدیدی شیعه، ترالش خروبی را جهرت تولیرد دانرؤ تخرری شریعی بره قواعد ن،ری اهم

انجام رسانده است.کتا فهرستی . 1 که دو کترا لیرم تدوین نمودهعلمای شیعه قبم از شیخ طوسی و شیخ نجاشی )قرن پنجم( اند، هشرت

فهرسررت عبررد ا بررن جعحررر الحمیررری، ، فهرسررت سررعد بررن عبررد ا االشررعریانررد: را در زمینرره علررم فهرسررت ترردوین نمودهفهرست جعحرر برن ، الحسن بن الولید فهرست محمد بن ، فهرست محمد بن جعحر بن بطة، فهرست حمید بن زیاد النینوائی

کترابی برا . ایرن فهرارس هشرتفهرسرت احمرد برن عبردون، فهرسرت الشریخ الصردو ، محمرد برن قولویره گانه اخیررا احیرا و در کتا « الشیعه فهارس»عنوان کتابشناسری شریعه منتشرر شرد. ، العلمراء : معالمهرای مترأخر و معاصرری هرون از سروی موسسره

دادند.( نیز د14)قرن الشیعه ال ریعة الی تصانی ( و 6)قرن الدین الحهرست منتجب ر همین عع

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

50

نابع حدیدی بنا نهراده گیری از فهارس در شیعه به هدر اعتبارسنجی متون و م فهرستی و بهرهگیررری عمررومی از آن در ایررن زمینرره در عصررر حا ررر، نررام آن را در دلیررم عرردم بهره‎شررد، ولرری بررهیابیم. من،ومه نمی هشررم برره «حرردیدی اجررازات» عنرروان بررا رسررائلی و هررا کتا حرردیدی، منررابع میرران در اجررازات:

گردانشرران برره اسرراتید سرروی از حرردیدی اجررازات آوری جمررع برره منررابع‎دسررته ایررن. خررورد می شا دارد کرارایی حردیث اعتبارسرنجی در روایرت، سرند و طریرن هم رون اجرازات، گرهره. پردازد می

عالمرره تررالش برره ترروان می حرردیدی، اجررازات کتررب از. دهررد نمی شررکم را مسررتقم دانشرری ولرری برخرری برره خررود حرردیدی اجررازات لکررر برره بحرراراالنوار کتررا پایرران در ایشرران. کرررد اشرراره مجلسرری

گردانشان .نماید می لکر اربعه حدیدی کتب م لحان به را خود روایی طرین و گمارده همت شاالحررردیث را دانشررری پهوهان مختلررر برخررری حررردیث الحررردیث(: الحررردیث )اختالر مختل

گراهی در مرحلره الترزام و هنرین بیران می پنداشرتهمستقم در محور اعتبارسنجی حردیث دارنرد: که به خاطر تنافی و اختالر محاد آن به حدیث )عمم یا اعتقاد( با احادیدی مواجه می هرا شویم

تروان همره را حجرت دانسرت. ایرن تنرافی، هرا امکران نردارد و نمری با یکردیگر، عمرم بره همره آنتوجه حتررات بره نیراز یع، تحاوت مخاطبان امام و ، تقط1هایی هون: تقیه، نسخ معلول پدیده

که روش برخورد برا ایرن‎مخاطب، و ع و... است. ازاین گونره ‎رو باید دانشی وجود داشته باشد هرا و رجروم بره هرا و یرا تررجیح یکری برر دیگرری و یرا رد همره آن احادیث و هگونگی جمع برین آن

اسررت؛ بررا نگرراه برره فراینررد فهررم در دانررؤ قواعررد و اصررول را بیرراموزد. امررا واقعیررت هیررز دیگررری یررابیم. در ایررن می« آوری خررانواده و شرربکه حرردیث جمررع»ای را بررا عنرروان الحرردیث، مرحلرره فقرره

کرره برره نرروعی نرراظر برره حرردیث محررم بحررث اسررت، مرحلرره، تمررام روایررات موافررن و نیررز مخررال ، ترروان برره کرره میخررانواده اسررت گررردد. بررا توجرره برره محترروای تمررامی روایررات هم آوری می جمررع

رررد. پررد در واقررع، توجرره برره روایررات مخررال کررالم پرری ب اسرربا ورود و دقررت در مرردلول واقعرری ای از ، مرحلرهرفرت از تعرارک اخبرار جهرت برونهای ناقرم اصرلی حردیث ویهگیو لحای حدیث

که تأ یر در فهم مراد واقعی 2دارد. معصوم؟ع؟فرایند فهم است

که یکی از وجوه جمع بین روایات مختل اسرت برا عنروان « نسخ». برخی، 1 مسرتقم ، دانشی«و منسروخه الحردیث ناسرخ »را اند. قلمداد نموده

کتبرررری هررررون: 2 )حیرررردر مسجدی(ررررر دروس فرررری اخررررتالر الحرررردیث فر(ررررر )محمررررد احسانی أسرررربا اخررررتالر الحرررردیث. اند. الحدیث صیب( از منابع آموزشی مختل ن )مرتتی خوش الحدیث اختالر

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

51

که مطرح می الحردیث بره تعیرین کردن مختلر با توجه به منحصر»ت: شود این اس س الی مدلول و مراد نهایی معصوم، توجه به روایات موافن و مخال جهت تعیرین حجیرت حردیث و

نقرد در جروا ، دانرؤ « گیرردف یا تعیرین میرزان حجیرت آن، در هره دانشری مرورد بحرث قررار می نماییم. را معرفی می الحدیثین تقریبرریع زمرران، مکرران، پدیدآورنررده و سرریر تغییرررات یررک یعنرری تعیرر گرر اری حرردیث: تاریخ

گرر اری در آغرراز در تحلیررم متررون مقرردس یهررود و مسرریحیت روایررت در بسررتر ترراریخ. روش تاریخگردیرد. خاورشناسران غربری بره‎به گرفتره شرد و سر د برر مترون اسرالمی امتحران نگراه دلیرم کار

کررده مطررح را آن تاریخی ماهیت از ثبح اسالمی، منابع اصالت تاریخی در تشکیک و تاریخیگونی هرون: تحلیرم مرتن گر اری روایرات را برا اسرتحاده از روش کننرد تاریخ و سرعی می گونرا هرای

که روایات در آن حدیث، تاریخ گر اری برر مبنرای ، تاریخ ها ظراهر شرده گ اری بر مبنای جوامعی گحت تاریخ میرو ‎ازاینها به انجام رسانند. اسناد و یا ترکیب این روش دانرؤ یرک گ اری توان

کرره بررا آن بایررد بلکرره نیسررت، مسررتقم سررند،: هررون هایی م لحرره از گیررری بهره را ابررزاری دانسررت بررسری اصرالت مترون مقردس در سرعی هرا، هرای مررتب برا آن حردیث و دانؤ اصلی منبع متن،که برخی .دارد گحته نماند دانند. منتحی میسازی این دانؤ را ن،ران، امکان بومی صاحب نا

ج( محور فهم )درایت(وش فهم حدیث(1 ـ فقه الحدیث )مبانی و ر

کره بره بررسری فقه گحترار و رفترار معصرومان و آن، دانشری اسرت الحدیث یعنی فهرم درسرتع گوینرده متن حدیث می پردازد و با ارائه مبانی و روش منطقریع فهرم آن، مرا را بره مقصرود اصرلی

هرررایی ماننرررد ادبیرررات، الحررردیث از دانؤ مبرررانی مرررورد نیررراز فقرررهکنرررد. حررردیث راهنمرررایی میکالم و برخی قواعد عقلی و عقالیری برگرفتره می اصول کمرک فقه، شرود. دسرتاوردهایی هرون:

نگرررش صررحیح برره روایررات و برره حررم برخرری اخررتالر روایررات بررا یکرردیگر و فررراهم آوردن زمینررهکارکردهررای ایررن هم بهروایررات در یررک ن،ررام دینرریع ‎دادن‎جررای پیوسررته و هماهنررگ، برخرری از

و بره بیرانی، آنهاسرت نع یتراکرار و دییحرد دانرؤ نیترر مهرم ثیالحرد فقره رو نیردانؤ اسرت. ازاایررن دانررؤ بررا عنرروان 1اسررت. دانررؤ نیررا برره رسرراندن ارىیرر ث،یحررد هرراى دانررؤ گرررید هرردر

کره هرم برا رسرالت« درایت الحدیث» و تعریر آن سرازگارتر و هرم نیز قابم معرفی است؛ عنروانی

13؛ صروش فهم حدیث؛ 7، ص1الحدیث فقه. 1

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

52

1به این نام خوانده شده است. ؟مهع؟در روایات معصومینگ ر از پیؤ نیازهای فهم )اطمینان به صردور حردیث و دسرتیابی بره در این دانؤ، پد از

گام ترین مررتن(، سرریری برررای فهررم حرردیث ترسرریم می صررحیح هررای اساسرری ایررن دانررؤ شررود. کالم؛ ( « ن حدیثفهم مت»عبارت است از: ال ( فهرم »با استحاده از فهم محردات و ترکیبات

گرررردآوری قرینررره برررا بهره« مقصرررود اصرررلی ، تشرررکیم 2ها، بررسررری اسررربا ورود حررردیث گیرررری از: ها و موانرع هرای بشرری در فهرم مرتن؛ و( شرناخت آسریب گیرری از دانؤ خانواده حدیث و بهره

تقطیع متن. زبان، تصحی و لح،ی، تحول ، هون: اشترا 3فهمبرای فهم بهتر مترون حردیدی، پررداختن بره برخری مباحرث جدیرد هرون: منطرن فهرم مرتن

از « آن شررررح و ترجمررره حررردیث»شناسررری )زبررران دیرررن( رررروری اسرررت. )هرمنوتیرررک( و زبانکننده معارر حدیدی به زبان دیگر )ترجمره( و یرا برا تحصریم های این دانؤ و منعکد خروجی

کرارایی فرراوان، دلیم به گرهه؛ بیشتر )شرح( است ای در آینرده بتروان شراید ماهیرت مسرتقم و .در قالب یک یا دو دانؤ حدیدی مستقم مطرح نمود را آن نزدیک،

منطررن فهررم حرردیث)عبرردالهادی مسررعودی( ر 1الحرردیث حرردیث و فقه روش فهممنررابع آموزشرری: شناسرری فهررم آسیبررر ()محمدحسررن ربرانی الحرردیث اصررول و قواعرد فقهر )سریدمحمدکاظم طباطبایی(رر

)ابوالحتم ساجدی(. هرمنوتیک و منطن فهم حدیثر )سیدعلی دلبری( حدیث

ح در این محور دیگر عناوین مطرگاهی با احادیدی مواجه می مشکم الحدیث: کره فهرم آن خواننده روایات هرا بره دلیرم شرود

». روایاتی هون: 1 ری حدیث وی تد تر ححدیثر ل ل م »یرا « خی رایاتعلهیكم وایهاتبالهد کره در صرححات ابتردایی ایرن «لهابالر ،

بررار در قرررن ششررم، توسرر جنررا ‎کرره اولررین هررا اشرراره رفررت. جالررب آن ( برره برخرری از آنمقالرره )گررام سرروم: اسرراس من،ومررهتعبیر شد. ایشران در دو مو رع « الحدیث فقه»الحدیث، به سنت، از شرح‎ادرید حلی به تبع دانشمندان و محد ان اهم ابن

کتا فقهی خود، پد از تبیین و شرح یک روایت، می فه الهدیث»نویسرد: از ، 2 ، ولسررائر الحراوی لتحریرر الحتراوىا« )ههذاکره عنروان فقره 558و 187ص کم نیشرابوری )م (. پد از ایشان است ( در 405الحردیث برر ایرن دانرؤ مسرتقر شرد. البتره حرا

کتررا علوم سررنت سررال میرران اهم عنرروان « الحرردیث فقرره »حرردیدی خررود، نرروم بیسررتم علرروم حرردیث را ها پرریؤ از ایشرران، در معرفهةف : »نویسد کند و می می العلمبعدمعرفةمهاقهدمناذ هرهمه صهحةالهدیثإتانهاومعرفهةح الهدیثالنوعالعطوم هذا

(.63، صمعرفة علوم الحدیث.« )إذهو مرههذهالعلو وب قوا الطیعةفهم و معیارهررای ازمراحررم یکیآنکرره اند؛ حال مسررتقم پنداشررته را دانشی« ورود حرردیث اسرربا »پهوهان، . بعترری حرردیث 2

تأ یرگ ار در آن است.که در برخری من،ومره« شناسی فهم حدیث آسیب. » 3 عنروان یکری از علروم حردیدی از آن نرام بررده ‎ها، بره نیز از عناوینی است

شده است.

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

53

ر بوده و به آسرانی دیدگی متون، دشوا بروز عواملی هون: علو متمون روایت، اجمال و یا آسیبالحدیث با ارائه روشی مناسب برای فهم نصوصی از این دست، بره ایرن ممکن نیست. مشکم

گرهرره بیشررتر حدیثپرررداز مهررم می الحرردیث را دانشرری مسررتقم پنداشررته و شناسرران، مشررکم د. که دربار»اند: گحته بره معنرا و محهروم صرحیح و اصرلی روایرات دستیابیهگونگی دانشی است

آیررد، بایررد آن را زیرمجموعرره رره در پرری میولرری بررا توجرره برره آن« ا مرری پررردازدپی یررده و دیریررداد دیگر دانؤ الحدیث و یا شرح فقه ها برشمرد: ال ( برا نگراهی بره تعریر الحدیث و نه در عع

که این تعری دقیقا منطبن بر تع ارائه شده، می کره بررای ری دانؤ فقهبینیم الحدیث است فهررم دسررته خاصرری از روایررات بنررا شررده اسررت. ( اصررول و قواعررد فهررم حرردیث مشررکم، همرران

الحرررردیث را منررررابع اصررررول و قواعررررد فهررررم حرررردیث اسررررت. و( بخررررؤ عمررررده منررررابع مشررررکمکره هردفؤ رفرع ‎ازایننگاری تشکیم داده است. الحدیث شرح گحرت: مشرکم الحردیث رو بایرد

و غررامک از برخرری احادیررث دشرروار اسررت، در واقررع یررک دانررؤ بررا مو رروعی مسررتقم و ابهررام کره: برا نگاری است. تو ریح بیشرتر آن الحدیث ای از شرح سازوکاری اختصاصی نیست و شاخه

گررروه می نگاری، آن الحدیث نگرراهی برره سرراختار منررابع شرررح یررابیم: برخرری برره صررورت هررا را دو کترا خراص حردیدی، ، در مررآة العقرولانرد )ماننرد حادیرث آن پرداختهبره شررح اترتیبی و لیم

کررافی( و دسررته کتررا ای دیگررر، برره شرررح برخرری احادیررث خرراص، ماننررد احادیررث مشررکم شرررح کرره شرررحمصررابیح االنرروارانررد )ماننررد پرداخته کنررونی، الحرردیث را در دور (. البترره در صررورتی

الحردیث را نیرز بایرد بخشری م، مشرکمحسا آوریر‎الحدیث به نتیجه و زیرمجموعه دانؤ فقه 1الحدیث بدانیم. از فقهالحررررردیث را داراسرررررت. ایرررررن مبحرررررث نیرررررز و رررررعیتی شررررربیه مشرررررکم الحررررردیث: غریب

که بره حرم مشرکم فهرم محرردات روایرات پرداختره اسرت، غریب الحدیث، عنوان منابعی است های دانرؤ سرفصرمنه عنروان دانشری مسرتقم. حرم مشرکم فهرم واژگران غریرب در روایرات، از

هرا تروان آن می الحردیث تر به منابع غریب بینانه الحدیث و مراحم آن است. با نگاهی واقع فقه

گمرران این کرره برخرری حرردیث آن. قابررم توجرره 1 کرره کرره مشررکم، اعررم از اخررتالر و غرابررت الحررای اسرر پهوهان، بررا ت، قائلنررد کره ای از مشرکم الحدیث شراخه« الحدیث غریب »و « الحدیث مختل » ، «الحردیث مشرکم »انرد و برخری دیگرر، برا ایرن بیران

اسرت « الحردیث فقره»ای از شراخه« الحردیث مشرکم»گویند: باشد، می غیر از رفع ابهام از حدیث، در پی حم شبهات نیز می)سریدمحمدکاظم طباطبرایی( بره آمروزش درآمردی برر فهرم احادیرث مشرکممنابعی هون: کند. که از احادیث دفع شبهه می

پردازد. این مبحث می

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

54

هرای حردیدی نیرز خرارز نمرود؛ آورد و از زیرمجموعره دانؤ حسرا ‎به لغت منابع زیرمجموعه راکرره دیگررر کتررا لغررت منررابع همررانطور از بیشررتر حرردیث فهررم در شرران کارایی کرره را، العررین ماننررد

. آوریم نمی حسا ‎به حدیدی های دانؤ زیرمجموعه است، الحدیث غریب منابعوهی حدیث سیر رسی و پژ وایت یک دقیق بر ر

که عناوین دانؤ پهوهی های حدیدی شریعه، بیران و رسرالت هرر یرک در مسریر حردیث حال گردید، الزم است ترتیب بهره بررسری دقیرن یرک حردیث ها در مسریر برداری از این دانؤ تبیین

گویای این مسیر است: گردد. سیر لیم، تا حدودی نیز بیان و ارزیرررابی آن برررر اسررراس محورهرررای «منبرررع حررردیث»بررسررری پرررد از مواجهررره برررا حررردیث،

گام پهوهؤ است تا دستیابی ما را به صحیح شؤ . ترین مرتن حردیث میسرر نمایرد گانه، اولین و توجره «دانرؤ رجرال»من،ور احراز صدور سندی روایت برا اسرتحاده از ‎ارزیابی راویان حدیث به

برره جایگرراه ارزیررابی منبررع حرردیث، مرحلرره بعرردی اسررت. طرری مراحررم فهررم حرردیث بررا اسررتحاده از کشرر مرردلول واقعرری «الحرردیث فقرره»راهکارهررای دانررؤ ، مررا را برره معناشناسرری مررتن حرردیث و کامم و دقین کالم، رهنمون می متن حردیث و عر ره آن برر معرارر مسرلم برر شود. پد از فهم

کشرر حجیررت آن «الحرردیث نقررد»اسرراس محورهررای دانررؤ ، برره احررراز صرردور متنرری روایررت و «الحةةةثی درایةةة »گیررری از قواعرررد ایررن دانرررؤ و هم نرررین سررازوکار دانرررؤ حرردیث برررا بهره

حرردیدیهررای و حوزههررا پررردازیم. توجرره برره سرنوشررت حرردیث مررورد ن،ررر و منبررع آن در دوره میکه بر آن نگاشرته مختل و نوم نگرش محد ان توانرد در همره مراحرم فرو ، اند، می و شروحی

قابم استحاده و تأ یرگ ار باشد. پد از طی مراحم فو ، حدیث آماده عمم و التزام است. توان به این شکم ترسیم نمود: مراحم فو را می

عمم )مصطلح( الحثی درای الحدیث نقد الحدیث فقه رجال شناسی منبعکره ا شرکم فرو نیسرت و در ‎پهوهی، همیشره بره جررای مراحرم حردیثالبته باید توجه شرود

شود. ها، تغییراتی حاصم می برخی روایات و منابع حدیدی، در وجود یا تقدم و تأخر دانؤ و در پایان...

که این نوشتار جهت معرفی دانؤ های حدیدی طری نمرود، برر اسراس سریر منطقری مسیری هررای حرردیدی خواهررد دسرتیابی تررا فهررم حرردیث تن،ریم شررده و متحرراوت بررا سریر مطالعرراتی دانؤ

عالقرره، هرردر و هررای حرردیدی بررر اسرراس سرره م لحرره: بررود. ترتیررب پرررداختن و مطالعرره دانؤ

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

55

شود. یشنهاد می، تن،یم و پهای علمی هر شخص تواناییکدام از دانؤ هرای حردیدی یادشرده، نیازمنرد ترسریم من،ومره داخلری و سراختار مباحرث هر

گرردآوری تمرام مباحرث هرر دانرؤ، مسرائم و مو روعات اصلی و فرعی آن است تا بتوان من نامرتب را از دل آن خارز نمود و آن را به دانشی اصیم و بدون پیرایه تبدیم نمود. ایرن مهرم،

طلبد. ن،ران هر حوزه علمی را می الش صاحبتگررر ایررن نوشررتار برره یرراری خداونررد متعررال و عنایررت حترررت ولی گحترره نمانررد ا ، ؟جع؟عصررر نا

شرک مرهررون اسرراتید و هررای حردیدی بررردارد، بی توانسرته قرردمی در جهرت تبیررین جایگراه دانؤکنرررون در ایرررن وادی قلرررم زده حررردیث کررره ترررا گالخ را همررروار و ایرررن مسررریر پرسرررن پهوهانی اسرررت کررار ن،ران دیگررر دانؤ اند. امیررد اسررت صرراحب سرراخته هررای اسررالمی نیررز ایررن مهررم را در دسررتور

گویرررا و دقیرررن بررررای مجموعررره خرررویؤ قررررار دهنرررد ترررا بتررروان پرررد از هنرررد سرررال، من،ومررره ای های اسالمی بنا نهیم. دانؤ

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

56

نامه کتابه علوم اسالمی ر وی، سیدعلی دلبری، مشهد: دانشگا، آشن یی ب هصول علم رج ل .1

ش.1395 م.1966 الحکر، دار الخطیب، عجاو محمد، مصطلحه ژ علومه هلحایث؛ هصول .2 .1412سبحانی، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم جعحر، هحک مه ژ هلحایث هصول .3ای، رساله احسان سرخه، هعتب رسنجی رژهی ت شیعه بر پ یه هرزی بی من بع مکتوب .4

ش.1393علمیه قم، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، علمی سطح ههار حوزه الیحصبی، ریاک: موسی بن عیاک للقا ی ،هلسم ع تقییا ژ هلرژهیه ضبط فی هاللم ع .5

.1438الناشر المتمیز، السالم، دار بکار، احمد محمود محمد، هلرج ل ژ هلحایث مصطلح من هآلم ل بلوغ .6

م.2012طباطبایی، قم: انتشارات سمت و دارالحدیث، ، سیدمحمدکاظم ت ریخ حایث شیعه .7

ش.1388 ش.1393جعحری، تهران: نشر آ ار عالمه جعحری، تقی محمد، علم فلسفه در تحقیقی .8، هاشم عمر احمد السیوطی، تحقین الدین جالل، هلنوهژی تقریب شرح هلرهژی فی تاریب .9

م.1986العربی، الکتب جا، دار‎بی عبدا خواجه بلوچ(، محمد فیک )ترجمه طحان، محمود ،هلحایث مصطلح تیسیر .10

ش.1389 نا،‎جا، بی‎انصاری، بیالکتب العلمیه، بیروت: دار المبارکحوری، ابوالعالء ،هلترمذی ج مع بشرح هالحوزی تحفة .11

1410. کالم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چیستی علم .12 ، آلن هالمرز، ترجمه سعید زیبا

ش.1374نامه سطح پایان محمودی، عباس، هح دیث هعتب رسنجی در آن نقش ژ تخریج دهنش .13

ش.1394سه قم: مرکز تخصصی علوم حدیث حوزه علمیه قم، تا.‎خمینی)ره(، بی امام م سسه قم: انتشارات حبیبی، ر ا، علم فلسفه بر درآمای .14مجید معارر و سعید شحیعی، تهران: ،درآمای بر مط لع ت حایثی در دژرهن مع صر .15

ش.1394انتشارات سمت، ، محمدتقی مصباح یزدی، تحقین: علی مصباح، قم: م سسه امام رهبطه علم ژ دین .16

ش.1393خمینی،

ش دان

ومهمنظ

یعه

ی شدیث

ی حها

57

ابوالحتم حاف،یان بابلی، قم: انتشارات دارالحدیث، ، رس ئل فی درهیة هلحایث .17ش.1382

قم، علمیه حوزه مدرسین د الحلی، قم: جامعهادری ، ابنهلفت ژى لتحریر هلح ژی هلسرهئر .18ش.1390

، یحیی بن الشرر النووی، بیروت: دار الکتا العربی، هلمسلم بشرح هلنوژی صحیح .191407.

عبدالرحمن بن محمد بن خلدون، تهران: م سسه مطالعات و ،هلعبر )ت ریخ هبن خلاژن( .20ش.1363تحقیقات فرهنگی،

م.2011 ،المعرف دارالمرعشلی، یوس ، هلشریف هلحایث علوم .21 م.1971صالح، بیروت: دارالعلم، صبحی، مصطلحه ژ هلحایث علوم .22ش.1396، عبدالهادی مسعودی، قم: انتشارات دارالحدیث، 1هلحایث فقه .23کارشناسی ، محمد الهی خراسانی، پایانفلسفه علوم حایث .24 ارشد، قم: دانشگاه قم، نامه

ش.1386، الکتب العلمی داربیروت: خلیحه، حاجی، هلفنون ژ کتبهل هس می عن هلظنون کشف .25

1413. دارالحدیث، قم: انتشارات طباطبایی، محمدکاظم سید، حایث شن خت مب نی .26

ش.1395کم، هلحایث علوم معرفة .27 م.1981نیشابوری، حیدرآباد: دائره المعارر، حاالمکتب الصالح(، بیروت: )ابن شهرزوری امام ،هلحایث علوم فی هلصالح هبن مقامة .28

.1424، العصری م.2009عتر، بیروت: دار الحکر المعاصر نورالدین ،هلحایث علوم فی هلنقا منهج .29نشده. جزوه هاپ فر؛ احسانی محمدمهدی ،شیعه حایث مع رف ژ علوم هناسه .30 :مقاالتفرهنگی ، قم: موسسه علمی مجله علوم حایث، محمد رحمانی، «اقسام علوم حدیث» .31

.3ش، شماره 1376دارالحدیث، بهار ، قم: مرکز حوز حایث مجله افشاری، محمدحسین ،«حدیدی علوم هندسه بازشناسی» .32

.1 ش، شماره1382تخصصی علوم حدیث، زمستان مجله مق الت ژ ، داود سلیمانی، «الحثی درای الحدیث با بررسی نسبت فقه » .33

ال س

فتمه

مار، ش

ۀدوم

پی پیا،


1396

حوز ه

ث حدی

58

.72ش، شماره 1381زمستان ، تهران: دانشگاه تهران، ه بررسیکاظم طباطبایی و علیه ر اداد، ، «تأملی در بهب عموان درای الحثی » .34 مجله سید

کاشان، بهار و تابستان پژژهی حایث کاشان: دانشگاه .7ش، شماره 1391، ، قم: حایث علوم مجله مهریزی، مهدی ،«وآینده حال گ شته حدیدی های دانؤ» .35

.16 شماره ش،1379دارالحدیث، موسسه علمی فرهنگی ، قم: مرکز حوز حایث مجله مسجدی، حیدر ،«جدید نگاهی با حدیث علوم ساختار» .36

3. ش، شماره1390پاییز و زمستان تخصصی علوم حدیث، ، قم: دفتر تبلیغات مجله جست رخراسانی، محمد الهی« شناسی علوم حدیث ماهیت» .37

32و31ش، شماره 1390اسالمی حوزه علمیه قم، محمدمهدی مسعودی، « های حدیدی الحدیث و سهم آن در مجموعه دانؤ مشکم » .38

.107ش، شماره 1389، مشهد: آستان قدس ر وی، تابستان مشکوةمجله کبر رشاد، قم: ، علی«بندی علوم منطن طبقه» .39 ، پهوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمیا

.65ش، شماره 1395، بهار مجله ذهن

هعیش یثیدح یاهشناد...

Documents