МАРГИНА - okno.mk file“локалНа СЦеНа” Ангелина Крстева -...

МАРГИНА#2

СОДР

ЖИН

АВладимир НабокоВ

Случајност

Избирање

ИнтервјусоНабоков,од1967.

СпигелмаН

Маус;епизода:шеик

ЗаСпигелмановиотМАУС

ВеШТаЧка иНТелигеНЦиЈа

ЖилМаршал-ВИ

АвонХуксор–Пишувајќигоумот

ДагласХофстатер-Размислување

МатијасГутнехт-“ПостмодерниотУм...”

67

1012

15

16

3032

33

3741

45

“локалНа СЦеНа”

АнгелинаКрстева-Пурпурнаплоча

БобиБадаревски-Концептуалнатауметносткакоизлезенпунктнатеоријата

реЦеНЗиЈа

ВраќањеконМаркс?

маргиНалии

5051

55

58

60MARGINA, redakcija:Simul Akrum, Venka Simovska, Abov Goran, Bane, G.N.OmGrafi~ko ureduvawe: KOMAIzdava~: KOMA/TEMPLUMadresa: Aleksandar Martulkov 13

Margina #2, 1994 god. Redizajn 2010!Илустрација на насловна страна: Julien Pacaud

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

4

Оназашторазмислувамекакозанајвнатрешнипросторииместанателото-вагината,желудникот,цревата-всушностсеxебовинаконвнатресвитканиотнадворешенсвет.Совршеновнатрешнигиправатделумно

нивнатаразличностодмесотоикоските,ноглавнопросторотштогообележуваатисодржат,надворешнотоштотиегоправатвнатрешно.Надворешнатарамкаможедафунциониракаконајвнатрешенелементнаделото,свиткувајќисенавнатре;иобратно,онаштосечининајвнатрешноиликаконекаковцентраленаспектнаделототааулогаќејастекнесопомошнатаквинештакоигоизвиваатвонделотоикрајнего.Тајнотосредиштекоенапрвпогледсѐобјаснувасеизвивавонаборнаделото,инкорпорирајќијацелатанадворешнапозицијазаоднеадаможедајарасветлицелинатавокојаистотакаимасвојаулога.(Дерида)

Обидотза“спознавањетонасебе”,сееднодалистанувазборзачовекилипесна,можедапроизведесиленинтерпретативендискурс,нонештоклучноќеостаненеспознаеноилинезапазено,аодносотпомеѓунекојтекстинеговиотсамоописилисамотолкувањеќеостанеискосен.КакоштозабележавмерасправајќигоPARERGA,впечатокотзасаморефлексивностагопроизведуваатнаборите.Коганекојтекстврзсебеотворанабори,тојгосоздаваонаштоДеридагонарекува“инвагинаренxеб”вокојнадворешнотостанувавнатрешно,анекојвнатрешенмоментсеземакаконадворешнапозиција...Обидотнатекстотдасеврамисамиотсебесирезултирасосвиткувања,склопчувањаидислокации.(Калер)

Когаумнитесубјектисебесиумносеистражуваат,тиевосебенеоткриваатникаквирегулативнивеличиниодпоследнаинстанцијатукуенергичналишеностодтло.Спознавањетонасамиотсебенезначиутврдувањенанекаковидентитет,тукутоазначидасестанесвесензаеднанесоодветностконприликите.(Слотердијк)

Немавмаргиназапоправањенагрешките.Американцитепосебносеплашатодотфрлувањетонасамоконтролатаиоддозволатанештатадасиодатспоредсвојоттек,безнашемешање.Тиебисакаледаможатдаскокаатвосвоитесопственистомаци,самитедасијаваратхранатаисолопатидагиисфрлаатсвоитегомна...(Бароуз)

Голототелоебезизразнамаскаштојакриевистинскатаприроданасекогооднас.(едениндијанецштогоцитираБодријар)

Кајменесѐелице.(едендругиндијанецмуодговаранаеденбелецзоштоодигол;цитираноспоредБодријар)

маргиНа - елемеНТи На СамоСВеСТ

Нештотогонемаакозборотнеприсуствува.Зборотјадаруваприсутноста.Овиезборови(препрепишаниодХајдегер)буквалносоздаваатеднаграница(помеѓуговороти

ништото,текстотимаргината,присуствотоиотсуството)истовременосведочејќиизанивниотоднос:онамукадештопрестануваговорот(присуството),започнуваништото(отсуството).Овиезборовидаруваатприсутностинаеденпроблем(отсуствонаснаоѓање)когастанувазборзаграницатапомеѓуговоротиништото,присутностаиотсутноста:неможедастанезборзаништото,отсутноста,затоаштозборотвеќезначиприсутност.Акоодносоттекст-маргинаетаков,маргинатадазапочнуваонамукадештотекстотзавршува(отсуствонатекст),тогашнесамоштонисенаметнувавртложнотопрашањекадееграницатапомеѓутекстотимаргината(маргиназначииграница)тукуисознаниетодека“маргинологија”(говорзамаргината)есосемапромашентекст.Маргинатабидувамаргинасамодоколкуостануванамаргините.Но“маргина”,какоисекојдругзбор,значиприсуствонанешто.Тааеприсутнавотекстов,какоифразата“отсуствонатекст”.Можетедајаизедначитесомолк,ноимолкотзборува;можетедајапоистоветитесоништо,ноодништењетонаништотонештатасезбиднуваат;можетедајапоистоветитеисосѐуштенеизговореното/напишанотоитоавоистиотмигдодекатоагоговорите/пишувате;сѐдодекаговорите/пишуватезамаргинатанеајаима.Накрајотнакраиштата(родниоткрајнамарги-ната),маргинатаеделодтекстотнајмногупривилегирандаговоризасамиоттекст.Можебинајважнотонеевофуснотите,тукунамаргините.

Маргинологијата,соогледнаситејазичнипроблесоциштогиприозначува“маргина”,нудинајразличниможности:сурфирањепорабови,предвестувањенакрајотнафилософијата/философијатанакрајот;накрајотнаидеологијата/идеологијатанакрајот;накрајотнаисторијата/историјатанакрајотитн.,трагањепограниците(назнаењето,универзумот,јазикот,умот,очајот...),ослободувањеодомеѓеноста,предизвиканаможебинајмногуодсопственитепредрасуди;протестпротивкалеидоскопскатафилософија(огледалнафилософијанацентарот,средиштето,структурата,окованаодубавитесликичкиипредозиранитепреуредувањанаперспективи)со“одговорноанар-хично”“изложувањенаризикотнавидливоста”,иуштештосѐне.Сепак,вештинатанаостанувањетонамаргинатаможебинајмногутребадасепретпочита.ТоаепотфаткојможедасеспоредисоѓаволскатаперверзностнабродоломецоткојистовременосакадагопочуствуваболнотопразнотежиштенавртлоготнаМаелстромаданејаизгубиможностадамусеизмолкне,илисофлертувањетонаеднасантасокамшицитенасончевитезраци(безнамерадабидестопенанитупаквтопенавонеиздиференциранаталеденаповршина).Серазбира,самодоколкучовекотенештоповеќеодhomomarginalis,малибеденштетниккојнесмасногрепкапомаргинатаназемјинататопка.

СимулАкрум

маргинологија

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

6

ТЕМА

Владимир Набоков

ВладимирНабоков,веројатноеденоддесеттенајдобриписателиводваесетиотвек,задсебе(иделумнопредсебе!)секогашоставалдлабокитрагинаконтраверзност.НеговатаЛолита-сличнокакоиXојсовиотУлис-одеднибешепрогласеназа“опсцена,перверзна,мрачна”,аоддругизавистинскоремек-дело,“празникналитературата”.Ноивоживотот,несамово

книгите,Набоковмногуминаодбиодсебесопакоснитепримедбинасметканамоменталномодернитеинтелектуалнитекови...Типичнисенеговитеизјависокоиподигнувашебуривокруговитенакнижевниотестаблишмент:“КогагледамкакононшалантногиприфаќаатсношаитенаЛедиЧетерлиилипретенциознитебесмислицинагосподинотПаунд,таатоталнаизмама,како“големалитература”,морамдасеборампротивпомислатадекасетотоаенекаквазаверанасоченапротивмојотразум.”“Ништонеепоздодевноодполитичкитероманиикнигитесосоцијалнацел”,велешеНабоков.“Немамопштественицели,немамморалнипоуки;општитеидеинегикористам.”ИиакоНабоковверувалдека“ситеписателикоибареммалкувредатсепсихолошкиписатели”,восвоетоделотојнејаизлевашедушата.“Јаседноставносакамдасоздавамзагаткисоелегантнирешенија.”Сепак,тоаеполемичкопретерување.Точноедека,каковљубениквоигри,Набоковсакашедаправикомплицираниструктури,бидејќи“најдобратауметностсекогашефантастичноилузионистичкаисложена”.Тоа,меѓутоа(какоштотојсеуверилнабљудувајќигипеперутките)можедасекажеизаприродата.Неговатапрозаесоставенаодзашеметувачкиефекти-кружнивременскитекови,полисемантичкииповеќејазичникаламбури,одразивоогледало,акростихови...Но,иакочитателитедостојнинаНабоковнавистинасемалубројна,интелектуалнаелитакојаенаднештатакаквиштосескокотливитенимфети(иаконеинадпотсмевањатаконониештосезаскокоткани),бибилопогрешноНабоковдасесфатикакоградителнакомплициранилавиринти.ЕвештотојвоеднаприликамунапишанаЕдмундВилсон:“Штоповеќестареам,сѐсумпоубедендекаединственаважнаработазалитературатаешаманството,т.е.секојдобарписателпредсѐемагионичар.”Нокогачитателотеднашќегипронајдесуштинскитеклучеви,когаќепродренизмаските,ќегирешикомплициранитешеми,тогашќемусеукажеедночовечкоискуствокоепоседувасиленнабој-иемотивениморален.Чувстватанесенисентименталнинитуромантични,нитупактоаеморалотнапошлиотхуманизам;тиепоседуваатдлабокизначењаимногусеповеќеоделегантниодгатки.Набоковмразешедазборувазатиеработи,ноеднашмусеиспуштидека“еденденќеобјаватдеканесамоштонебевфриволен“попалувач”,тукубевикрутморалисткојнаглупостаѝудирашешлаканици,којгопрогонувашегревотикојгиисмејувашевулгарностаисуровоста-давајќиимсуверенавластнанежноста,талентотигордоста”.

(користениседеловиодтекстотнаXонВ.Хагопијан,ВладимирНабоков)

ВоизданиенаТемплумскоросепојавипрватакниганаНабоковнамакедонски.Станувазборзакнигата“Круг”,којавсушностпретставуваизбородтрите“новелистички”збиркинаНабоков,кој,инаку,предсѐепознатпосвоитеромани.“Круг”содржидесетрасказиодзбиркитенараскази:ВраќањетонаЧорба(12раскази,1930г.),Доушник(кусромани12раскази,објавен1938г.)иПролеттавоФиалта(14расказипишуванимеѓу1930и39.,аобјавени1956).Во1994.ТемлумќесепотрудидаобјавиидваодроманитенаНабоков,еденпишуваннарускииеденоднеговиот“англискипериод”,додеказа1995.епланиранообјавувањетонаголематаавтобиографијанаНабоков.Едниотоддватарасказиштогидонесува“Маргина”еземенодкнигатаПролеттавоФиалта,адругиотоданглискиотизборTyrantsDestroyed.

Alfr

edo

Cast

añed

a

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]7

Работешекакокелнерворесторанотнагерманскиотекспресенвоз.ИметомубешеАлексејЉвовичЛужин.

ОдРусијасибешезаминалпредпетгодинииодтогашсе селеше од град во град, испробувајќи се себеси во многуработиизанаети:бешенадничарвоТурција,трговскипосредниквоВиена,молер,продавачиуштенешто.Сегаодобетестранина вагонот се простираа полиња, ридчиња зараснати во врес,боровишумички-абуљонотводебелитешолјинапослужавникотшто тој еластично го носеше низ тенкиот премин меѓу бочнитемасички, се чадеше и тресеше. Служеше со забрзана вештина,спретно ги зафаќаше и расфрлаше врз чиниите парчињатаговедско и притоа брзо се наведнуваа неговата потстриженаглава, напрегнатото чело, густите веѓи слични на превртенимустаќи.

Во пет часот вагонот пристигнуваше во Берлин, во седумсе тркалаше назад кон француската граница. Лужин како даживееше во челична лулашка: дури навечер, во тесното сопчештомирисашенавосокинечистичорапимупоаѓашеодракадаразмислуваидасесеќава.НајчестосесеќавашенакабинетотвоПетербуршкатакуќа-кожникопчињапрекусвиоцитенамекиотмебел,насвојатаженаЛена,закојавеќепетгодининезнаешеништо.Чувствувашедекаживототсосекојследенденмустанувасѐ посиромашен. Од кокаинот, од премногу честото мирисањедушатамубешеопустошенаивоноздрите,нарскавицата,себеапојавилемалецкиранички.

Додека се смееше, неговите заби светкаа со особено чистсјај,ипорадитаарускибеланасмевканасвојначингосакааидругитедвакелнера;Гуго,дебеличкиот,светлокосберлинецштого запишуваше пазарот и брзиот, шилестонос Макс сличен налисесталисица,којразнесувашекафеипиво.Но,вопоследновремеЛужинсѐпомалкусесмееше.

Во оние слободни часови додека го заплиснувашекристалниот отровен бран, со својот сјај проникнувајќи му гимислите и секоја дребулија претворувајќи ја во лесно чудо, напарчехартијагибележешеситеониепотезиштоќегипреземеза да ја пронајде жената. Додека чкрташе, додека сѐ уштебеа блажено развлечени сите тие чувства, нему тој запис муизгледашенеобичноважениправилен.Но,утрото,соболкавоглаватаисоалиштаташтоселепеазателото,тојсоодвратностиздодевностгледашенанечитливитередовиштопоигруваа.Аоднеодамнапочнадагоинтересирадругамисла.Соистовниманиепочна да го разработува планот за својата смрт - и со кривалинија ги обележуваше падот и замавот на чувството на страв,инајпосле,зада јапоедноставиработата,си гоодредисебесивремето:ноќтамеѓупрвиивториавгуст.Негонегоинтересирашетолкусаматасмрт,колкуситедеталиштоѝпретходат,и тој такасезаплеткувашевотиедеталиштозаборавашенасмрттасама.Ноштомпочнувашедасетрезнитиенеобичниоколностинаоваилионаизмисленосамоубивањегогубеасвојотсјајистанувашеочигледно само едно: животот е осиромашен до крај и чумупонатамошноживеење.

Анапрвиавгуст,вошеститриесетнавечер,вопространото,полумрачно бифе на берлинската станица седеше, крај голамаса, старата Ухтомска, Марија Павловна, дебела, сета воцрно,сожолтеникаволицекакоевнух.Восалатаимашемалкулуѓе. Матно светкаа месинганите кугли на висечките ламбипод високиот замаглен плафон. Само повремено оддекнувашепоместеностолче.

Ухтомскафрлистрогпогледназлатнатасказалканаyидниотчасовник. Сказалката се придвижи од ударот. Момент подоцнапак трепереше. Старицата стана, ја дофати својата стара црна

блескавапатнаторбаисошушкавиирамничекори,потпирајќисеврзјазлестиотмашкибастун,тргнаконизлезот.

Покрајрешеткастатаоградајачекашеносач.Поставуваавоз.Темнитевагонисобојанажелезотешкосетркалаа,минувајќи.На шперплочата на меѓународниот, под средните прозорцисе белееше табла: “Берлин-Париз”; меѓународен, па уште иресторан,вокојкрајпрозорецотминувааиспакнатилактови,илисестата глава на келнерот - единствено уште тие потсеќаа нараскошотнапредвоениотНорд-експрес.

Возотзастана;заyвекотијаодбојниците;растегнатсвирежодвоздишки проструи меѓу тркалата. Носачот ја смести Ухтомскавокупетонавторатакласа-запушачи-такасакашестарицата.Господинотсомаслинестолицевокостумсомекинтош-бојавеќепотсекувашецигаравоаголотпокрајпрозорецот.

МаријаПавловнаседнаотспротива.Собавенпогледпроверидалиситеработисенагорнатамрежа.Двакуфера,кошница.Сѐ.Иврзколенатаблескаватапатнаторба.Строгомласна.

Упаднагерманскибраченпар,дишеабучно.Момент пред да тргне возот, влезе и една млада дама со

голема обоена уста, со црна цврста шапка што ѝ го криешечелото. Ги смести работите и излезе во ходникот. Господинотсо маслинестото палто погледна по неа. Таа со невешт замавго подигна прозорецот, се наведна, се простуваше од некого.Ухтомскауспеадаслушнерускомрморење.

Возот тргна. Дамата се врати во купето. На лицето сѐ уштеимаше остатоци од насмевка, но таа згасна, лицето наеднашстана уморно. Покрај прозорецот минуваа последните yидовиодтула;наеденимашереклама:xиновскацигаранаполнетасозлатнаслама.Возрацитенанискотосонцеболскотеапокривитемокриоддожд.

МаријаПавловнанеиздржа.Благозапрашанаруски:-Далиќевипречиакоовдејаставампатнататорба?...Даматасесепна:-Молам,молам...Маслинестиот господин во аголот отспротива со едното око

погледнавонеа,прекувесникот.-А јас ете патувам во Париз - ги извести Ухтомска, лесно

воздивнувајќи.Тамумиесинот,знаете,сеплашамдаостанамвоГерманија.

Од патната торба извади едно поголемо марамче, со негоснажногоизбришаносот-одлевонадесно,назад.

-Сеплашам.Велатдекаовдеќеимареволуција.Далинештостеслушнале?

Дамата заврте со главата. Фрли сомничав поглед врзгосподинотсовесникот,германскиотбраченпар.

-Ништонезнам.ПредтриденадопатуваводПетербург.Врзполничкото,жолтолиценаУхтомскабешеизразенажива

љубопитност.Ситнитевеѓикакодабеапотскокналеугоре.-Амаштовелите!...Дамата рече брзо и тивко, сето време гледајќи во врвот на

својотсивмалчевел:-Да,добриотчовекмеодведе.ИјассегаодамзаПариз.Таму

имамроднини.Почнадагисимнуваракавиците.Одпрстотсестркалазлатен

зрак:бурма.Таабрзојадофати.-Ете, непрекинато го губам прстенот. Веројатно рацете ми

ослабнале.Замолча, трепкајќи со трепките. Низ прозорецот, низ

стакленитевративопреминотсегледаателеграфскитежицикаколетаатвовисвоправалинија.

Ухтомскаседоближидодамата:

С л У Ч а Ј Н о С Т

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

8

-Аречете-запрашасогласеншепот-нимсегаиме...лошо?А?Пролета црн телеграфски столб, го пресече лесниот замав

на жиците. Тие паднаа како знаме, кога ветрот ослабна. Идодворувачки пак почнуваа да се подигнуваат... Возот брзоминувашемеѓувоздушнитеyидовинаширокатазлатеставечер.Во купеата, некаде под плафоните потпукнуваше, yвецкаше,како дожд да паѓа врз железниот покрив. Германските вагонисилно се нишаа. Меѓународниот, одвнатре тапациран со синокадифе одеше полесно и помалку тропајќи од другите. Воресторанот трите келнери ја подготвуваа масата. Еден со сиваглава од подстрижување и со црни веѓи налик на превртенимустаќи. Мислеше на тегличката што му беше во бочниот xеб.Секојмоментсеоблизнувашеишмркаше.Вотегличкатаимашекристален прашок од фирмата Мерк. Ги поставаше ножевите ивилушките,гираспоредувашезатворенитешишиња-инаеднашвеќе не можеше да издржи. Фрли расеана бела насмевка налисестиот Макс кој ги спушташе дебелите завеси и се затрчапрекунесигурнотожелезномовчевососедниотвагон.Сезаклучиво тоалетот. Претпазливо, водејќи сметка за наглите движења,ставималкупрашокврзноктотнаголемиотпрст,брзоижелногоставипрвовоеднатапаводругатаноздра,соударнајазикотголизна од ноктот искричавиот прав, замижа од неговата снажнагорчливост-иизлезеодтоалетотпијан,жизнерадосен-главатасеполнешесоблажен,студенвоздух.Преминувајќиназадпрекукожните хармоники во својот вагон, тој помисли: сега, ете, бибило лесно да се умре. Се насмевна. Подобро да се причеканоќта.Мубешежалдагопрекинеделувањетонаопојниототров.

-Гуто,дајгибоновите.Одамдагиподелам.-Не,одиМакс.Макстоагоправипобрзо.Земи,Макс.Лисестиот келнер во пегавата тупаница ја стисна книшката

со карти. Како лисица, се провре помеѓу масичките. Тргна консиниот ходник на меѓународниот. Долж прозорците очајничкиполетаа пет телеграфски жици. Небото стануваше темно. Вокупетонавторатакласастарицатавоцрнфустан,којаличешенаевнух,јадослуша,тивковоздивнувајќи,приказнатазадалечниот,несреќенживот.

-Авашиотмажостана?Даматаширумгиотвориочите.-Не,тојодамнаевостранство.Тоатакасеслучи.Напочетокот

отиденајуг,воОдеса.Головеа.Ијасморавдаотпатувамтаму,нонетргнавнавреме...

-Ужас,ужас.И-виеништонезнаетезанего?-Ништо.Еднашбевзаклучиладекаумрел.Прстенотпочнавда

гоносамнаградите.Сеплашев-ипрстенотќемигоземат.АвоБерлинмирекоадекаежив,некојговидел.Вчерададовогласвовесник.

Дамата брзо извади од изветвената свилена чанта еднасвитканастранаодвесник.

-Погледнете...Ухтомскагиставинаочаритеипрочита.-”Елена Николаевна Лужина го моли својот маж Алексеј

Љвовичдаѝсејави.”-Лужин?-речеУхтомска,симнувајќигинаочарите.-Далиетоа

синотнаЛавСергеевич?Имашедва.Несесеќавамнаимето...ЕленаНиколаевнарадосносенасмевна.-Како тоа е убаво. Тоа е неочекувано. Го знаевте неговиот

татко?-Секако, секако - задоволно и срдечно рече Ухтомска. -Лав

Сергеевич... Бивш улан... Нашите имоти беа еден крај друг. Нидоаѓашенагости.

-Тојумре-уфрлиЕленаНиколаевна.-Слушнав, слушнав. Нека му е лесна земјата... Секогаш

доаѓашесоловечкокуче.Анамомчињатаслабосесеќавам.Имавеќеосумгодиниоткакосумвостранство.Младиоткакодабешесветлокос...пелтечеше...

ЕленаНиколаевнапаксенасмевна.-Амане,тоаепостариот...-Јас значи сум измешала, мила моја - помирливо рече

Ухтомска. -Лошо помнење. И на Љовуцка Лужин не ќе се сетевданегоспомневте.Асегасесеќавамнасѐ.Навечерпиешечајкајнас.Ќевиречам-Ухтомскамалкусеприближиипродолжи,разбирливо, малку отегнато, без тага, како да знаеше деказа доброто може само добро да се зборува, на убав начин, нежалејќипорадитоаштоисчезнало.-Ете...Имавмечинии.Златнирабови,знаете,анасредината-токмусреде-комарец,сосемавистински...Којнезнае,сигурнобипосакалдагоистера...

Врататасеотвори.Лисестиоткелнерпонудибоновизаручек.Елена Николаевна зема. Зема и маслинестиот господин штоседеше во аголот и некое време се обидуваше да го дофатинејзиниотпоглед.

-Ајасимамсвое-речеУхтомска-шунка,милихброт...Лисестиоткелнергопретрчацелиотвагон.Седовлечканазад

во вагон-ресторанот. Минувајќи случајно со лактот го пернапотстрижениот, белозаб,којшто со салвета преку раката стоешена платформата. Тој со сјајните вознемирени очи погледна конМакс. Во целото тело чувствуваше студеникава, скокотливапразнина,какоистиотмоменттелотодаќекивне,искивнувајќијадушата.Постотипатзамислувашекакоќејаорганизирасвојатасмрт.Јапланирашесекојаситница,какодарешавашешаховскипроблем. Вака размислуваше: ноќе да се излезе на станицата,да се обиколи неподвижниот вагон, да се потпре главата врзбраникотнаодбојникот,заонавремедодекаќесеприближувадругиотвагонштоќетребадабидезакачензастоечкиот.Дватабраника ќе се судрат. Помеѓу нив ќе биде неговата наведнатаглава. Таа ќе пукне како меур од сапуница. Ќе се претвори ворозоввоздух.Требаштопоцврстодасезастаненажелезничкиотпраг, што посилно да се притисне слепоочницата врз студениотбраник...

-Заремнеслушаш,времеедагиповикуваме...ТојисплашеномусенасмевнанадебеличкиотГугитргнаниз

вагоните, нишајќи се, во одење отворајќи ги вратите, гласно ибрзоизвикувајќи:“Ручек!ручек!”

Минувајќи, во едно купе забележа едно жолтеникавополничко лице на старица која одвиткуваше сендвич. Тоа лицемусепричининеобичнопознато.Брзајќиназаднизвагоните,тојнепрекинатомислеше,којбиможелдабидетоа.Каковеќедајабешевиделвосон.Чувствотодекателотовосекојмоментќекивне,сегабешесосемаодредено:ќесесетам.Но,колкуштоповеќејанапрегнуваше својата мисла, дотолку сеќавањето раздразливосеизмолкнуваше.Потиштенсевративотрпезаријата.Гиширешеноздрите.Спазмимугостегаагрлото.Неможешедаголта.

-Ѓаволнекајаноси...Дребулии...Патниците почнаа да минуваат низ ходникот одејќи кон

ресторанот, нишајќи се и придржувајќи се за yидовите. Возатемнететите стакла веќе почнуваа да светкаат одблесоците,иакосѐуштесегледашежолтата,придушенатраканасамракот.Елена Николаевна со немир забележа дека маслинестиотгосподин причека прво таа да стане и дури тогаш и тој самиотстана. Имаше непријатно испапчени очи, стаклести, налиенисотемен јод.Вопреминотодешетакаштомалкутребашеда јазгазне, и додека таа се навалуваше во страв - вагоните силносенишаа-тојзначајнопоткашлуваше.Ненадејноѝсепричинидека тојешпион,поткажувач,изнаешедекае глупавотакадасемисли-таанеевоРусија-пасепактакамислеше...Премногу

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]9

страдашевопоследновреме.Тој нешто рече, додека минуваа низ спалната кола. Таа го

забрза чекорот. Преку мовчето што потреперуваше преминаво вагон-ресторанот што се наоѓаше зад меѓународниот. Итука, ненадејно, со некоја груба нежност, господинот ја дофатинејзинатараканадлактот.

Таа одвај се воздржа да не викне и толку силно ја повлечераката,штосезаниша.

Господинотреченагермански,состранскиакцент:-Златомое...Елена Николаевна решително се сврте. Тргна назад - преку

мовчето низ меѓународниот, пак преку мовчето. Беше длабоконавредена. Подобро е воопшто и да не руча, отколку да сединаспротитојодвратенпростак.Тојсипомислилдекатааенештососемабезврска...Самозатоаштојашминкаустата...-Душо?...Несакатедаручате?

Ухтомскадржешесендвич.Подпарчетолебкакорозовјазикyиркашепарчешунка.

-Не.Миминажелбата.Извинете,јасќеспијам.Старицатазачуденогиподигнатенкитевеѓи.Потоапродолжи

даxвака.ЕленаНиколаевнајанаведнаглаватаисеправешедекаспие.

Наскоро навистина и придрема. Нејзиното бледо, уморно лицеодвременавремезатреперуваше.Рабовитенаносот,тамукадештопудратаисчезнала,светкаа.Ухтомсказапалицигарасодолгкартонскичибук.

Половина час подоцна се врати маслинестиот господин,мирно седна во својот ќош, чепкајќи ги со чепкалката заднитезаби. Тогашзамижа, сепромрда,крајотодкапутотштовисешекрај прозорецот го искористи како перниче. Половина часподоцнавозотзабави.Должиспотенитепрозорцикакопризрациизнурнаа фенери. Вагонот застана и отегнато и со олеснувањевоздивна.Сеслушашекаконекојкашлавососеднотокупе,какопо платформата трчаат чекори. Возот долго стоеше - на ноќенначин се довикуваа далечни свирежи - а тогаш се заниша и сепомрдна.

Елена Николаевна се разбуди. Ухтомска дремеше соотворенатацрнауста.

Германскиотбраченпарбешеисчезнал.Господинотсолицетопрекриеносокапутистотакаспиешесогрдорасчаталенитенозе.

Таасигиоближаисушенитеусни.Уморногиставирацетеначелото.Инаеднашзатрепери:одчетвртиотпрстбешеисчезналпрстенот.

Замоментнеподвижногледашевосвојатаголарака.Потоа,додека срцето ѝ топотеше, расеано и набрзина почна да гиистражуваседиштето,подот.Фрлипогледврзостротоколенонагосподинот.

-Господи, се разбира... Пред ресторанот... Кога ја повлековраката...

Исчекориодкупето;тетеравејќисе,задржувајќигисолзите,забрзано дишејќи, брзо трчаше низ премините. Еден вагон...друг...спалнатакола...мекиотќилим...Стигнадомеѓународниот,низпоследнатавратавиде-само-воздух,празнина,ноќнонебо,патштосегубивоформанацрнашајка.

Помислидекапомешала,декатргналанапогрешнастрана...Залипа,сесврте...

Покрајврататанатоалетотстоешестарицавосивапрестилка,сотракапрекуракавот,наликнаболничарка.Држешекофичка,однеаyиркашечетка.

-Гооткачија-речестарицатаикојзнаезоштовоздивна.-ВоКелнќеимадруг.

Во вагон-ресторанот што остана под сводот на непроодната

станица,воноќта,келнеритеподготвуваа,метеа,гипревиткуваачаршафите. Лужин ја заврши работата, излезе на платформатаи застана на вратата бочно потпирајќи се на довратокот. Настаницата беше мрачно и пусто. Во далечината низ матниотчаден облак како влажна yвезда светкаше фенер. Слабо сјаеанадојдените шини. И зошто така го вознемири лицето на таастарица-неможешедаразбере.Сетодругобешејасно-пречешесамотоацрнопетно.

Лисестиот, шилестоносиот Макс исто така беше излезеннадвор.Чистеше.Воаголотзабележазлатензрак.Итросесврте,некој да не види. Во отворот на вратата грбот на Лужин бешенеподвижен.Макспретпазливогоизвадипрстенот;принејаснатасветлинатојуспеадагоодгатневерзалотицифритеизгравираниоднатре. Помисли: “на кинески...” А всушност беше: “1 август1915,Алексеј”.Гоставипрстенотназадвоxебот.Лужиновиотгрбвеќе тргнуваше.Безбрзањесесимнадолу.Накосоминапрекумрачната платформа на соседниот насип - со мирен, слободенчекор,какодашета.

Директниотвозвлетавостаницата.Лужинстигнадокрајотнаплатформата и лесно скокна. Правот од јагленот чкрипеше подтопуците.

Иистиотмоментсопохотенскокналеталокомотивата.Макс,и не разбирајќи, оддалеку виде како на трака пролетуваатосветленитепрозорци.

превод: Г.Н.Ом

Беше стар, болен; никому на светот не му беше потребен.Вопогледнасиромаштијата,ВасилијИвановичгодостигнаонојстепенкогачовеквеќенесепрашувакакоќеживее

утре,тукуедноставносечудиодштоживеелвчера.Воодноснаприватнитеврски,ништонасветотнемубешемногузначајно,освен неговата болест. Постарата, немажена сестра со којаемигрирашеодРусијавоБерлинво20-титегодини,умрепред10години.Повеќенемунедостасуваше,сепривикнанапразнинатасоздадена на местото на нејзиниот лик. Меѓутоа, тој ден, вотрамвајот, при враќањето од руските гробишта, од закопотна професорот Д., со јалово чувство на пораз, размислувашеколкубешезапуштеннејзиниотгроб:бојатаодкрстотнанекоиместа излупена; името покриено и нечитко поради сенкатаод липата озгора. На закопот на професорот Д. беа десетинастари емигранти, помирени со сопствената судбина, поврзанимеѓусебеединственососрамотнасмрттаинејзинатавулгарнаеднаквост.Какоиобичновотаквиприлики,стоеја,воистовремезаедноипоодделно,опфатенисотажноисчекување,завременаритуалот,кој гореметешеединствено треперењетона гранкитеозгора. Сончевата жештина беше неподнослива, особено нагладенстомак;сепак,одпристојност,облечекапутзадагоскриеизабениот костум. Иако доста добро го познаваше професоротД.исетрудешецврстоијаснодагозадржипредочиблагиотликнапокојниот,натоплиот,јунскиветаркојвеќегобрчкавеше,говиткаше и го извлекуваше од неговиот стисок, мислите сепакму се лизгаа кон аголот од сеќавањата каде што, со своитенепроменливинавики,сестрамусевраќашеодумрените,тешкаикрупнакакоитој,соочиласоистдиоптерврзмашкиот,крупен,црвенноскојизгледашекакодаепремачкансолак,облеченавосивопалтокаквоштоиденесносатрускитежениактивнинаполетонасоцијалнатаполитика:прекрасна,прекраснадушакоја,напрвпогледсечинешедекаживеемудро,вешто,неуморно,нокојаоткривашемеланхоличностштосамотојјазабележувашеипорадикојаијасакашетолкумногу.Вобезличностанаберлинскатагужвавотрамвајотимашеиедендругстарбегалецкојостанамеѓупоследните,адвокатбезслужба,којистотакасевраќашеодгробиштатаикојистотаканикому не му беше од корист, освен мене. Василиј Ивановичго познаваше слабо, па сакаше да реши дали да започнеразговорако,понекојаслучајност,мешаницатанапатницитевотрамвајотгиприближиедендодруг;другиот,пак,останазалепенза прозорецот и со ироничен израз на запуштеното лице гопосматрашенижењетонаулиците.Конечно(токмувомоментоткогагофативи,пошто,негоиспуштаводвидмојотизбраник),В.И. слезе, а бидејќи беше тежок и неспретен, кондуктеротму помогна да се симне на долгнавестиот поплочен остров настаницата. Кога стапна на земја, со смирена благодарност јаприфати сопствената рака која кондуктерот сѐ уште ја држешеза ракавот. Потоа полека ги помрдна нозете, се заврте и,претпазливо обyирнувајќи се наоколу, тргна кон асфалтот со

намерадајапреминеопаснатаулицакојаводешеконградскиотпарк.Минабезбедно.Предмалку,воцрквата,когатреперливиотстарсвештеникпредложи,споредритуалот,хоротдазапеезавеченспоменнапокојниот,наВ.И.мубешепотребнотолкудолговремеитолкавнапордаклекне,што,когасоколенатајадопреземјата,пеењето веќебешезавршено, а тојнеможешеповторнодасекрене;стариотТихотскимупомогнадастанекакоштокондуктеротму помогна да слезе од трамвајот. Овие двојни впечатоци гозајакнаачувствотонанеобичензамор,што,безсомнение,веќеимашемирисназемја,а,сепак,насвојначин,бешепријатен;бидејќи реши дека во секој случај е прерано да се упати констанот на добрите, досадни луѓе кај кои беше потстанар, В.И.собастумотдофатиеднаклупаиполека,допоследниотмигнепокорувајќиѝсенасилатанагравитација,конечносепредадеиседна.Бисакалдасфатамодкадедоаѓатаасреќа,тојпоројодсреќакој в час ја претвора душата во нешто огромно, проyирно искапоцено.Замислетесамо,евеовдееденболенстарец,совеќевидливпечатнасмрттаврзсебе; гизагубилситешто гисакал:женаму,која,додекасѐуштебеавоРусија,гонапуштизарадид-рМалиновски,познатреакционер;весникотвокојработеше;читателот, пријател и истоименик, драгиот Василиј ИвановичМалер, на смрт измачен од страна на Црвените во Граѓанскатавојна;братму,којумреодраквоКарбин;исестраму. Повторно со поразеност помисли на покриениот крст нанејзиниотгробкојприродатавеќегопреземашезасебе;морадабеапоминале7годиниоткакопрестанадасегрижизанегои го препушти на судбината. Зачудувачки јасно, наеднаш, предочимусепојави сликатаначовекотштосестраму го сакаше -единствениот што воопшто некогаш го сакаше - гаршиновскитип,налудничав,туберкулозен,впечатливчовек,собрадацрнакако ќумур и со цигански очи, кој ненадејно се уби зарадидругажена:крвтананеговатакошула,малитестапалавоубавичевли. Потоа, без никаква поврзаност, ја виде сестра си какоученичка,соновоизраснататакоса,заштојаошишаакогаимашетифуснагрозница,какомугообјаснува,додекаседеанакаучот,сложениотсистемнадопирнаперцепцијаштосамата горазви,такаштоживототѝсепретворивопостојанагрижазаодржувањена некаква мистериозна рамнотежа меѓу предметите: воминување го допираше yидот, со лизгав потег на левата рака,потоаисодесната,каконуркањенарацетевочувственостанапредметот,задабидатчисти,вомирсосветотиодразенивонего;подоцнаглавносеинтересирашезафеминистичкитепрашања,организираше различни видови женски аптеки и имаше боленстраводдухови,зашто,какоштовелеше,неверувашевоГоспод.

Безсестраси,којајасакашесоособенанежностзарадисолзитештогилеешеноќе,враќајќисеодгробиштатакадештосмешнитеритуали со лопатите полни со земја ги оживеаја тие сеќавања;

ИЗБИРАЊЕ

тежок,немоќенитолкунесмасенштонеможешедасекренеоткакоклекнанаколенанитудасесимнеодплатформатанатрамвајот(милосрдниот кондуктер мораше да се наведне со испруженираце-а,мисламдекапомогнаиеденпатник);изморен,осамен,дебел,посрамотен,соситенијансинастаромоднаскромност,назакрпенатапоставанапанталонитештосераспаѓаа,сетанеговазапуштена, несакана масивност во изабени алишта, В.И. сепаксе најде исполнет со речиси непристојна среќа од непознатопотекло,која,повеќепативотекотнанеговиотдолгиприличнотежок живот, го изненадуваше со ненадејниот налет. Седешемирно,рацетемупочиваанарачкатаодбастумот(самопрститемусеширеаодвременавреме),аширокитебутинимусебеараздвоиле, така што заокругленото подножје на стомакот, којсе наyираше под незакопченото палто, допираше до работ наклупата. Пчелите обигруваа околу расцутената липа озгора;од нејзиното густо, весело лисје се ширеше магличава, меденаарома,аоздола,восенката,крајтротоарот,лежеасветложолтиостатоциодлипинцветштоличеанакоњскиизмет.Низцелиоттревник во средината на градското паркче беше распослановлажно,црвеноцрево,амалкуподолуоднегобликашеводанаситестрани,сособлазнивопрелевањенабоитевопрашинатанамлазот. Меѓу глоговите грмушки и јавниот клозет во планинскистилсенаyирашегулабскисинатаулица;еденстолбоблепенсоплакатистоешекакодебеларлекин,атрамваитеминувааеденподругсоклопотењеицвичење.

Ова улично паркче, розите, зеленилотото - ги имаше виденоилјадапати, во сите едноставни трансформации, а сепак сетотоа одново и одново блескаше со живост, свежина, учество вонечијасудбина,секогашкогатојијасчувствувавметаковпоројнасреќа.Еденчовексолокаленрускивесниквракаседнанаистата темно-сина, гостопримлива, незаинтересирана клупазагреана од сонцето. Тешко ми е да го опишам тој човек; а иби било бесполезно, зашто авто-портретите ретко се успешни,порадиизвеснатанапнатостштосекогашостанувавоизразотнаочите-хипнотичкатамагичностнанужнотоогледало.КакорешивчовекоткрајкогоседнавдасевикаВасилијИванович?Па,заштотојсоставодимеитатковоимеекакофотелја,атојбешеширокимек,соголемо,пријатнолицеиседеше,сорацетенабастумот,комотно и сосема мирно; единствено зениците на очите, задлеќите, играа таму-ваму, од облакот што патуваше во еднанасока,докамионотштоседвижешеводруга,илиодврабицаташто ги хранеше малите на ситните камчиња до испрекинатото,грчевито движење на дрвеното автомобилче што едно дете говлечеше на јаженце, а имаше сосема заборавено на него (ете-сеискривинастрана,ноинатамуседвижи).Посмртницатанапрофесорот Д. се наоѓаше на видно место во весникот, и така,вобрзањетодамудадамнаутротонаВ.И.некакваатмосфера,што е можно помрачна и потипична, го испланирав неговотоодењеназакопот,иакововесникотстоешедекадатумотќебиде

посебнообјавен;но,повторувам,брзав,аисакавнавистинадабешенагробиштата,заштотојбешеточноонаковкаквиштоселуѓето што ги гледате на руските собири во странство, како дастоинаеднастрана,нонагласувајќијасотоавообичаеностанасвоето присуство; и бидејќи нешто во меките црти на неговотополно, избричено лице ме потсети на една московска дама одсоциополитичките кругови, Ана Аксаков, која ја паметев уштеод детството (ми беше далечна роднина), речиси несакајќи, новеднашвонезадржливипоединости,јанаправивнеговасестра,и сето тоа се случи со вртоглава брзина, зашто по секоја ценаморавдаимамнекојкаконегозаеднаепизодавоеденромансокојсеборевповеќеоддвегодини.Штомибешегрижаштоовојдебел,старгосподин,когозапрвпатговидовкогасесимнувашеод трамвајот и кој сега седеше крај мене, можеби воопштоне беше Русин? Толку бев задоволен од него! Имаше толкавкапацитет!Порадинекојачуднамешавинанаемоциичувствувавдекагозаразувамсоогненататворечкасреќаштопредизвикуватрпкипокожатанауметникот.ПосакувавВ.И.,ипокрајстароста,сиромаштијатаитуморотвостомакот,даможедајасподелисоменеогромнатамоќнаблаженството,ублажувајќијасосвоетоучество неговата бесправност, така што тоа повеќе да не бидеединственочувство,најредоквидналудило,чудовишенсончевлак што го опфаќа целото мое внатрешно битие, и ќе им станедостапнонајмалкунадвелица,претворајќисевотемананивниотразговор,и,натојначин,добивајќиправонарутинскопостоење,од што, во спротивно, е лишена мојата дива, нескротена,придушувачкасреќа.ВасилијИванович(продолживдаговикамтака)јасимнацрнатакапа,некакозадајаосвежиглавата,тукусоточнанамерадагипоздравимоитемисли.Полекагоизмазниврвотнаглавата;сенкитеодлиповителисјаминаапрекувенитена неговите големи раце и повторно паднаа на седата коса.Исто толку полека ја сврте главата кон мене, фрли поглед врземигрантскиотвесникпредмене,врзмоетолиценаместенодаизгледакаконачитател,сезавртевеличенственоиповторнојаставишапкатанаглава. Но, веќе го имав. Тогаш, со напор стана, се исправи, гопрефрлибастумотодеднатаводругатарака,направиеденкус,несигурен чекор и тивко замина, ако не се лажам, засекогаш.Но, со себе, како чума, понесе една чудна болест, зашто бешепричесноврзанзамене,осудендасепојавизамигвоаголотнаеднопоглавје,накрајотнаеднареченица.

Мојот претставник, човекот со рускиот весник, останасам на клупата и, бидејќи се помести во сенката каде до предмалку седеше В.И., истата студена шара од липата што извршимиропомазание врз неговиот претходник, сега трепереше врзнеговоточело.

превод Ана Петрова

ВладимирНабоковсосопругатаВераживеевохотелотМонтре-ПаласвоМонтре,бањскиотградна

еневскотоезеро,омиленотособиралиштенарускатааристократијавоминатиотвек.Тиедвајцаживеатвоеднанизанаспоенихотелскисобикои,токмукакоинивнитекуќиистановивоСоединетитеДржави,делувааткакопривремениуточишта.ЕднатаодтиесобијакористинивниотсинДимитријтогашкогаимдоаѓавопосета,додекаеднадруга,chambrededebarras,служикакооставазаразнинешта-турскитеијапонскитеизданијанаЛолита,другикниги,спортскаопрема,американскотознаме.

Набоковстануваранонаутроиработи.Пишуваврзиндексираникартички,ипостепенокопира,прошируваипреуредува,сѐдодеканенастанероманот.Летесакадасесончаидапливавобазенотвоградинатаблискудохотелот.Восвојаташеесетиосмагодинаделувастамено,забавеноиснажно.Леснопреминувавовоодушевувањеивораздразнетост,иакоповеќегосакаовавторото.Неговатасопруга,недвосмисленовернасоработничка,бдеенаднего,мујаводипреписката,сегрижизаделовнитеработи,дурипонекогашимуупаѓавозборкогаќеѝсепричинидекатојреколнештопогрешно.Тааизгледаизвонреднодобро,тенкаеибистроока.Тиесѐуштечестоодатводолгловнапеперутки,иакодалечинитештогипреминуваатсеограниченисоодбојносташтојачувствуваатспремалетањетосоавион.

Авторотнаоваинтервјуоднапредпоштенскипратиодреденбројпрашања.ПодоаѓањетовоМонтре-Паласгосочекаковерта;прашањатабеапретресениипретворенивоинтервју.Неколкупрашањаиодговоридодаденисеподоцна,токмупредизлегувањетонаинтервјутовочасописот“ПаризРивју”,водвобројотлето-есенод1967.година.ВосогласностсожелбитенаНабоков,ситеодговориседаденионакакакоштотојгинапишал.Тврдешедекаморадаодговарапописменпатпорадинедоволнодобротовладеењесоанглискиот;овапретставувашеизворнанепрекинатаполусериозназафрканција.Зборувасоизразенкембриxскинагласок,сосемамалкуублаженсопонекојна

рускиначинизговорензбор.Говорниотанглиски,восуштина,немупретставувапроблем;погрешнотоцитирање,меѓутоа,есериознаопасност.НаНабоковбезсомневањетешкомупаѓазавератанаисторијатакојаголишиодроднатаРусијаприморувајќиговосреднитегодинида

готворисвоетоживотноделонајазиккојнееонојјазиксокојпочналдасонува.Честитеизвинувањапорадинесигурниотанглискиспаѓаат,сепак,воконтекстотнатипичнонабоковскиотмраченхумор:такамисли,немислешетака,страдапорадисвојатазагуба,серазбеснувакоганекојмугокритикувастилот,сепреправадекаесамосиротосаменстранец,тојеАмериканец“какоаприлвоАризона”.

Набоковвоовојмоментработинаедендолгроманштосезанимавасотајнитеиповеќезначностанавремето.Когазборувазасвојатакнига,согласотипогледотподсетуванавоодушевенирастроенмладпоеткоједвајчекадасефрлинаработа.

Добро утро. Дозволете да ви поставам четириесетина прашања.

Доброутро.Подготвенсум.

Кај вас е мошне силно чувството за неморалноста на односот помеѓу Хамберт Хамберт и Лолита. Во Wујорк и Холивуд, меѓутоа, не се ретки односи меѓу четириесетгодишници и девојчиња кои се едвам нешто постари од Лолита. Тие се венчаваат и тоа без

некаков особен протест од јавноста; напротив, јавноста им се додворува.

Не,неемоечувствотозанеморалностанаодносотмеѓуХамбертХамбертиЛолита;тоаечувствонаХамберт.Него,анемене,муегрижазатоа.Јаснедавамнипетпаризајавниотморал,воАмерикаилибилокаденадругоместо.Апотоа,браковитепомеѓучетириесетгодишнициитинејxеркинемаатникакваврскасоЛолита.Хамбертсака“девојчиња”,ане“младидевојки”.Нимфетитесежени-деца,анестарлетиили“маченца”.Лолита,когаХамбертјасретнува,имадванаест,анеосумнасетгодини.Можебисесеќаватедека,когаќенаполничетрнаесет,тојвеќејаспомнувакако“прецутенаљубовница”.(...)

Еден критичар напиша дека вашите светови се статични. “Можат да бидат напнати без опсесивност, но не се распаѓаат како световите во секојдневната стварност.” Дали се сложувате? Има ли статичност во вашиот поглед на светот?

Каква“стварност”?Чие“секојдневие”?Дозволетемидазабележамдекаисамиоттермин“секојдневнастварност”еапсолутностатичен,бидејќиподразбираеднасостојбаштоеперманентносогледлива,суштинскиобјективнаиопштопозната.Претпоставувамдекатојстручњакза“секојдевнастварност”евашаизмислица.Нитутојнитутаа“стварност”непостојат.

Тој постои. Но добро. Еден друг критичар напиша дека ги “смалувате” своите ликови “до точката во која се сведуваат на броеви во космичката фарса”. Јас со тоа не се согласувам; иако комичен, Хамберт ги задржува трогателните и нагласени особини на еден размазен уметник.

Јастоабигоформулиралинаку:ХамбертХамбертесуетенисуровникаквецкојуспевададелува“трогателно”.Тојепитет,восвојатавистинска,мамисолзнасмисла,можедамусеприпишеединственонамоетокутродевојче.Освентоа,какојасможамдаги“смалувам”нанивонаброевиликовитештосамиотсумгиизмислил?!Можедасе“смалува”стварналичност,ноеидолонотнеможе.

Е.М. Форстер вели дека неговите битни ликови понекогаш го

раЗгоВор Со НабокоВ (1967)

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]13

“надвладуваат” и самите почнуваат да го одредуваат понатамошниот курс на романот. Дали тоа и вам ви се случува, или ја задржувате целосната контрола?

МоетопознавањенаопусотнагосподинотФорстерсесведуванаеденроман,којнемиседопадна;восекојслучајнеетојонојштојаизмислилтааглупавадребулијазаликовиштосеистргнуваатодконтролата-тааестаракакоБиблијата.Додуша,човекморадасесолидаризирасонеговителикови,когасеобидуваатдасеизвлечатодпатотзаИндија,иликадевеќегиводи.Моителиковисегалиоти.

Кларенс Браун од Принстон укажа на бројни сличности меѓу одделни ваши дела. Вели дека сте “екстремно репетитивен” и дека на крајно различни начини всушност зборувате едно исто. Рече дека Судбината е “музата на Набоков”. Дали себеси свесно “се повторувате”, то ест дали свесно тежнеете кон единство меѓу вашите дела?

МисламдеканесумгопрочиталтојесејнаКларенсБраун,номисечинидекатукаиманешто.Деривативнитеписателиделуваатшареноликозатоаштоимитираатмногумина,истаритеиновитеписатели.Уметничкатаоригиналностсеимасаматасебесикакоузор.(...)

Кажете нешто за функцијата “уредник”? Дали било кога од некого од нив сте добиле добар книжевен совет?

Претпоставувамдекаподпоимот“уредник”гоподразбирателекторот.Меѓунивпознавамнекоибистри,бескрајнонежниитактичнисуштества,коисоменесерасправаатзаполастраничкакакодаетоапрашањеначеста,што,навистина,уметничкотопрашањечестоие.Но,истотака,наидовинанеколкупомпезнисилеxииначииштообидинештодами“сугерираат”имсеспротивставивсоедногромогласно“шиц!”(...)

Како би ја дефинирале својата отуѓеност од денешната Русија?

Какодлабоканедовербаволажнотоодмрзнувањезакоесегатамутрубат.Каконепрекинатасвестзанеизлечивитенеправди.Какопотполнарамнодушностконсѐштогопридвижувасовремениот,патриотскинастроен“советскичовек”.Какоинтензивнозадоволствоштоуште1918.гоотфрливмешчанството(ситнобуржуаскатапедантерија,филистинскатасуштина)наленинизмот.(...)

Дали себеси се сметате за Американец?

Да,секако.ЈассумАмериканецкакоаприлвоАризона.Флората,фаунатаивоздухотназападнитедржави,семоитеврскисоазискиотиарктичкиделнаРусија.Серазбира,ипремногуимдолжамнарускиотјазикипејсажзадаможамемотивнодасеврзамза,даречеме,американскатарегионалналитература,илизаиндијанскитетанцови,

илизадуховниотеквивалентнапитатаодтикви;сепак,навистиначувствувамкакомеоблеватоплаиведрагордосткогананекојаевропскаграницаќегопокажамсвојотзеленамериканскипасош.ГрубитекритикинаАмерикаменавредуваатинервираат.Вовнатрешнатаполитикасумизразенантисегрегационист.Акогаседвоумам,секогашедноставнојаизбирамонаалинијанаангажманкојанајмногуќегиизнервира“црвените”илуѓетосличнинаБертрандРасел.

Постои ли некоја заедница кон која чувствувате приврзаност?

Можете ли да ми речете нешто за своите работни навики? Дали пишувате по некоја зацртана шема? Дали “скокате” од поглавје во поглавје, или се движите од почетокот кон крајот?

Образецотнаработатаѝпретходинасаматаработа.Какокајвкрстенитезборови,почнувамдагипополнувампразнинитеодбилокоеместоштоќемиседопадне.Тиеделчињагииспишувамнаиндексникартичкисѐдодеканегозавршамроманот.Работнотовремемиефлексибилно,номошнекрутоитврдоглавоседржамдосвоитеинструменти:“бристол”картичкасоизвлеченилинииидобронаострени,непремногумекимоливисогумичка.

Постои ли посебна слика на светот која што би сакале да ја развиете? За вас минатото е мошне присутно, дури и во раманите за “иднината”, каков што е Во знакот на незаконски родените. Дали сте “носталгичар”? Во кое време би сакале да живеете?

Воблискитеденовинативкитеавионииграциознитеавиопеди,ичистото,сребренестонебо,иуниверзалниотсистемнапоплочениподземнипатиштаодкоикамионитеќебидатпротераникакоМорлоци.Штосеоднесувадоминатото,небимипречелокогаододредениќошињанапросторотивреметобиможелдаповратамнекоиодзагубенитепогодности,каквиштосевреќаститепантолониидолгите,длабокикади.(...)

Освен пишувањето, што најмногу сакате (или би сакале) да правите?

Даловампеперутки,секако,идагипроучувам.Радоститеинаградитенакнижевнатаинспирацијанесеништовоодносназанесотштомеобземакогаподмикроскопќеоткријамнекојноворган,илидотогашнеопишанвиднапланинскатападинавоИранилиПеру.Сосемаеможно,данебешереволуцијата,декаќеѝсепосветевналепидоптерологијатаивоопштодеканемашедапишувам.(...)

Има ли современи писатели чија што работа со уживање ја следите?

Гииманеколку,нонемадагиименувам.Анонимнотозадоволствоникомунемупречи.

Ги има ли оние што ве мачат?

Не.Многуприфатениавторизаменепростонепостојат.Нивнитеимињасеврежанинапразнигробови,нивнитекнигисесамомакети,тиесе,штосеоднесувадомојотчитачкивкус,несуштества.Брехт,Фокнер,Камиимногуминадруги,замененепретставуваатапсолутноништо.КогагледамкакокритичаритеиавторитемазногиприфаќаатсношаитенаЛедиЧетерлиилипретенциознитебесмислицинагосподинотПаунд,таатоталнаизмама,како“големалитература”,морамдасеборампротивпомислатадекасетотоаеделоднекаквазаверанасоченапротивмојотразум.ЗабележувамдекавонекоикуќиПаундгозаменилдокторШвајцер.

Изгледа дека, како љубител на Борхес и Xојс, ја делите нивната склоност читателот да се дразни со трикови, каламбури и загатки. Каков, по вас, би требал да биде односот меѓу читателот и авторот?

НесесеќавамнитунаеденкаламбурнаБорхес,носумгочитал,додуша,самовопревод.Какоидае,неговитеделикатнималиприказнииминијатурнитеМинотауринемаатништозаедничкосоголемитемашининаXојс.НенајдовмногузагаткинитувоУлис,тојнајлуциденодситеромани.Оддругастрана,гомразамПанингеновотоБдеење*,вокоеканцерозниотизрастокодоткаченизборовитешкојаприкриваужаснатажовијалностнафолклоротитенката,премногутенкаалегорија.

Што научивте од Xојс?

Ништо.

Ајде де...

XемсXојснаменевоопштоневлијаеше.МојотпрвкусконтактсоУлиссеслучинаКембриx,околу1920.,когаеденпријател,ПитерМрозовски,којбешедонеледенпримерокодПариз,непрекинатопоттурнувајќимесолактотуспеадамипрочитаеденилидвапикантнипасусиодМолиниотмонологкоје,entrenoussondit,најслаботопоглавјевокнигата.Дурипетнаесетгодиниподоцна,когавеќебевпотполноформиранписателикрајнонерасположенконбилокаквонаучувањеилиодучување,гопрочитав

Небаш.Менталносумвосостојбадасоберамприличномногупоединцинакоисумимприврзан,новостварниотживот,напримернанекојостров,тиебиделувалекакомошнехетерогенаинескладнагрупа.Инаку,биможелдакажамдекаводруштвотонаамериканскитеинтелектуалцикоигичиталемоитекнигисечувствувамсосемапријатно.(...)

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

14

Улисистрашногозасакав.СпремаФинегановотобдеењесумрамнодушен,какоиспремасекојалокалналитературапишувананадијалект-паиакотоаедијалектнагениј.

Зарем не работите на книга за Xемс Xојс?

Несамозанего.Всушност,бисакалдаобјавамодреденбројнаесеиодподваесетинастраници,занеколкуромани,Улис,МадамБовари,КафкинатаПреобразба,ДонКихотидруги-базираниврзмоитепредавањанаКорнелиХарвард.СесеќавамсокоеуживањегоскинавДонКихот,таастара,суровакнига,предшестостудентивоМеморијалнатасала,асѐнаужасисрамнамоитепоконзервативниколеги.

А други влијанија? Пушкин?

Донекаде-неповеќеотколкуштогордостаичистотатанаПушкиновотоделовлијаешена,дакажеме,ТолстојилиТургењев.

Гогољ?

*ОвдеНабоковочигледносамиотправикаламбурзаменувајќигопрвиотслогнаФинегановотоимесозборот“пан”(полн),којаозначувакаламбур(заб. на прев.).

Внимававоднегоништоданенаучам.Гогољкакоучителематениопасен.Когаелош,каковоУкраинскитеприказни,тогашебезвреденписател;когаедобар,тогашенеспоредливиневозможноедасеимитира.(...)

Дали било што научивте од своите студенти на Корнел? Дали тоа искуство беше од чисто финансиска природа? Може ли подучувањето да ве научи на било што вредно?

Мојатаметоданапредавањагооневозможувашевистинскиотконтактсостудентите.Вонајдобарслучај,успеваадамеизнервираатнаиспитите.(...)Оддругастрана,длабокоуживаввозадоволнотопротестирањекоеодовојилионојаголнатоплатасалаќесеслушнешенаоваилионаместовопредавањето.Најголеманаградамие,когабившитестуденти,подесетилипетнаесетгодини,ќеминапишатдекаконечноразбираатштосумсакалоднивкогагитеравдагозамислатточниотизгледналошопреведенатафризуранагоспоѓаБовари,илираспоредотнасобитевостанотнаГрегорСамса,илидватахомосексуалцивоАнаКарењина.Незнамдалипредавајќинештонаучив,нознамдекабеввxашенодколичествотонанепроценливиивозбудливиинформациидокоибевдошоланализирајќиеденкупроманизасвоитестуденти.Платата,какоштоверојатнознаете,немибешебашпринцовска.

Има ли нешто што би сакале да кажете за придонесот на вашата сопруга?

Мибешесоветникисудијакога,вотекотнаранитедваесети,јаподготвувавсвојатапрвапрозназбирка.Игипрочитавситесвоиприказниироманибаремдвапати,атаагиуштееднашгипрочиталаприпречукувањето,лекторирањетоиконтролатаврзпреводотнанеколкујазици.Одговорнаештоеденденво1950.,воИтака,државаWујорк,мезастанаимезамолиуштееднашдобродаразмисламкога,опседнатсопроблемиисомнежи,гипонесовпрвитепоглавјанаЛолитаконпечкатазапалењенаѓубретовоградината.

Каков е вашиот однос кон преводите на вашите книги?

Когастанувазборзајазицитенакоијасимојатасопругаможемедачитаме-англискиот,рускиот,францускиот,адонекадеинагерманскиииталијански-строгојапроверувамесекојареченица.Когапакстанувазборзајапонскиилитурскиверзии,сетрудамданемисламнакатастрафитештоверојатнојапреплавуваатсекојареченица.

Какви се вашите планови за во иднина?

Кога би можеле да изберете една, но само една книга по која ќе ве паметат, која би ја избрале?

Онаакојамоменталнојапишувам,илибаремсонувамдекаќејанапишам.ВсушностќемепомнатпоЛолитаипомојатаработанаЕвгенијОнегин.

Чувствувате ли дека како писател имате некаква скриена или воочлива мана?

Недостатокнаприроденречник.Чудноедасепризнаетаквонешто-новистинае.Оддватаинструментиштогипоседувам,едниот-мојотмајчинјазик-веќенеможамдагокористам,итоанеесамопорадитоаштоминедостасуварускатачитачкапублика,тукуипорадитоаштовозбудливостанавербалнатаавантураворускиотмедиумпостепеноизбледеоткако,1940,мусесвртевнаанглискиот.Мојотанглиски,тојвторинструментштоотсекогашсумгопоседувал,сепакееднастегната,вештачкаработа,којаможедапослужизаопишувањеназајдисонцаилиинсекти,нонеможедагоприкриесиромаштвотонасинтаксатаинедостатокотнадомашенговортогашкогамитребанајкусиотпатодскладотдопродавницата.Стариотролс-ројснеевосѐподобародобичниотxип.

Што мислите за современото, компетитивно рангирање на писателите?

Да,забележувамдекапоовапрашањенашитепрофесионалниприкажувачистаналевистинскиекспертизаобложување.Којеин,*којеоут,икадесеснеговитеодланскитеденови.Сетотоаемошнезабавно.Малкумиекривоштосумиспуштенодтааигра.Никојнеумеедакажедалисумсредновеченамериканскиписателиливонвременскимеѓународен“откачентип”.

За што најмногу жалите?

ШтонеотидовпорановоАмерика.БимиседопадналWујоркодтриесетитегодини.Дабеамоитерускироманипреведенивотоавреме,можебиќепретставувааударилекцијазапросоветскитеентузијасти.

Дали сегашнава слава ви прави некакви потешкотии?

СлавнаеЛолита,нејас.Јассумопскурен,двојноопскуренписателнароманисонеизговорливоиме.*Пошлост,дефиницијанаНабоков:“Евтиноѓубре,вулгарниклишеи,лажнадлабокоумност,имитациинаимитации,ситефазиналицемерието,грубата,идиотскаинечеснаквазилитература...фројдистичкиотсимболизам,гнилитемитологии,социјалнитекоментари,хуманистичкитепораки,политичкитеалегории,претеранотобавењесораснитеиликласнипрашањаиситепознатиновинарскивоопштувања.”

Пишувамновроман,нозанегонесакамдазборувам.Тука,потоа,еуштееденпроектврзкојработамевевеќеодреденовреме-објавувањетонакомплетнотосценариозаКјубриковиотфилмЛолита.Иаковофилмотвлезеедвајтолкуодмоетооригиналносценариозадасеоправдамоетоименашпицата,Лолитаесамобледаинејаснасенканавеличествениотфилмштојасгозамислив,исценапосценагоразработувавшестмесецивоеднавилавоЛосАнѓелос.СоованесакамдакажамдекафилмотнаКјубрикемедиокритетски;наодреденначинтојдурииепрвокласен,нотоанееонаштојасгобевнапишал.Филмотсекогашнароманотмудаваодреденадозанапошлост*,деформирајќииогрубувајќигинештатанизсвоетокривосочиво.Кјубрик,мисечини,восвојатаверзијајаизбегнатаастапица,ноникогашнемадамибидејаснозоштонеседржешедомоитеупатстваисоништа.Тоаеголемаштета;затоасумбаремвосостојбаналуѓетодаимовозможаммојатадрамаЛолитадајапрочитаатвооригиналнаверзија.

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]15

ПРИКАЗНАЗАПРЕЖИВУВАЊЕТО

Заневеројатнокусовреме(првиотделнаМаусеобјавен1986.,вториот1991.г.)овој“стрип”станаапсолутнокултночетиво.Несамоштогипоместиграницитенаонаштосесметашеза“стрип”(иво“идеолошки”ивографичкипоглед)тукусебесисевоспоставикакопотполноавтентичнауметничкаформа.

“Маргина”јапренесувапрвата,приличнонеутралнаибенигна,епизода,којанезборувадиректнозаужаситенаконцентрационителогори(штосеслучувавовториотделнаМаус),нодоволнозборувазаграфичкитеквалитетинаСпигелман.Вовториотделодовојмалтематпренесенеедентекст-интервјуодсписанието“ArtNeњs”.

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

16

прВа епиЗода

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]17

TaTo!

oTidov da go poseTam TaTko mi vo Rego-paRk. go nemav videno dolgo vReme - ne sme mnogu bliski.

aRTi, docni{. se zagRi@iv.

zo{To FRansoaz ne dojde?

uF, pa, ve pozdRavuva.

osTaRel mnogu od poslednioT paT koga go vidov. samoubisTvoTo na majka mi i negoviTe dva inFaRkTa go zemaa danokoT.

mala! gledaj koj dojde! aRTi!

Toj be{e pRe@eneT. mala gi poznava-{e moiTe RodiTeli vo polska pRed vojnaTa.

Taa isTo Taka be{e edna od pRe@iveaniTe, kako i pove}eTo pRijaTeli na moiTe RodiTeli.

zdRavo, aRTi. daj go palToTo.

ve~eRaTa e na masa.auF, mala!

mu dava{ `i~ena zaka~alka! ne sum go videl aRTi Re~isi dve godini... imame bezbRoj dRveni zaka~alki.

ne se vo dobRi odnosi.

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

18

po ve~eRaTa me odvede vo mojaTa sTaRa soba...

dojdi - }e zboRuvame dodeka ve`bam...

dobRo e za sRceTo, ve`baweTo. no, kaì mi, kako e so Tebe? kako sTRip-biznisoT?

se u{Te sakam da ja napRavam Taa kniga za Tebe...

onaa za koja Ti zboRu-vav...

za TvojoT ìvoT vo polska, i vojnaTa.

bi zaFaTil mnogu knigi, mojoT

ìvoT, a osven Toa, nikoj ne saka da slu{a Takvi

pRikazni.

jas sakam da ja slu{nam. po~ni so

mama... kaì mi kako se sReTnavTe.

podobRo TRo{i go vRemeTo da

napRavi{ ne{To {To }e Ti donese paRi...

no, ako saka{, }e Ti Raskaàm... Toga{ ìveev vo ênsTohova, malo gRaT~e, blisku do gRanicaTa so geR-manija...

bev vo TRgovijaTa so TeksTil Toga{ - ne zaRaboTuvav

mnogu, no sekoga{ imav za ìvoT.

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]19

vo Toa vReme bev mlado, qubezno, ubavo mom~e.

imav mnogu devojki za koi duRi i ne znaev deka TR~aaT okolu mene.

alo, vladek? ovde julek...

edna pRijaTelka, lucija gRinbeRg, saka da se zapoz-

nae so Tebe.

lu|eTo mi velea deka li~am na RudolF valen-

Tino.

ponekoga{, ja vodev lucija na igRanka...

da.

@ivee{ sam?

imam mal sTan, moiTe RodiTeli se pReselija vo sosnoviec.

bi sakala da go vidam nekoga{.

mo`ebi ne-koga{...

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

20

kade i da oTidev - }e se svRTev - i lucija gRinbeRg be{e Tamu...

vladek! -kade?

samo do pa-zaR.

i jas - ajde da odime zaedno.

no, Ta... mama se vika awa zilbeR-beRg!...

seTo ova be{e pRed da ja sReTnam awa - samo slu{aj, dobRo?

zo{To nikoga{ ne me pokani{ kaj Tebe?... se sRami{?

pRodolì da me TeRa da i go pokaàm sTanoT...

-Taka najposle ja pokaniv...

se e Tolku ~isTo i uRedno! sakam

Rabo-TiTe da bidaT

uRedni.

moRa da ima{ dRuga devo-jka - {To Ti ~isTi - ne?

ne.

ne sakav da se zbliùvam so nea, no Taa navisTina ne me pu{Ta{e.

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]21

Taa be{e pRvaTa devojka {To Ti - uF -

da... se spleTkavme, kako i mladiTe ovde denes.

se gledavme moèbi TRi ili ~eTiRi godini.

ajde da se ze-meme, vladek. docna e, }e Te

odnesam doma.

ne u{Te, Te molamajde - TvoiTe RodiTeli }e se

gRiàT.

nejzinoTo semejsTvo be{e Fino, no bez paRi, duRi ni za miRaz.

d e k e m v R i

1 9 3 5

SZES

TO

CHO

WA

/SO

SNO

WIE

C

pa, sekoj

vikend

odev

da gi po

seTam moiTe

...

Toa be{e pa

Tuvawe o

d

moèbi 35-40

milji.

vladek!

dobRo e {To Te gle-dam pak. slu{aj...

ima edna devojka vo mojoT klas - sakam

uTRe da se zapoznaeTe - se vika awa.

neveRojaTno e pameTna, od bogaTo semejsTvo... mnogu dobRa devojka.

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

22

slednoTo uTRo se sReTnavme. bRaTu~ed mi i awa pov-Remeno zboRuvaa angliski.

ubav e i iz-gleda Fino.

pa - veTiv deka }e se vRaTam Rano... ve osTavam samiTi se

dopa|a?

ne znaea deka RazbiRam.

T-Ti znae{ angliski?znae{, TReba da vni-mava{ koga zboRuva{ angliski - "sTRanecoT" moèbi RazbiRa.

nau~i vo {kolo?

moRav da go napu{Tam {koloTo na okolu 14 g., za da RaboTam.

...no zemav pRivaTni ~asovi... oTsekoga{ sonuvav da odam vo ameRika.

da - no imam Rab-

oTa.

[TeTa e {To moRa{ da se vRaTi{ vo ênsTohova Tolku bRzo.

ima{ TeleFon doma?

[Tom se vRaTiv vo ênsTohova, mi TeleFoniRa[e - edna{ dnevno... dvapaTi... zboRuvavme sekoj den.

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]23

i poToa po~na da mi pi{uva pRekRasni pisma - nikoj ne pi{uva polski kako nea.

ja poseTiv nekolku paTi. mi pRaTi slika...

kupiv mnogu ubava Ramka...

mo`ebi mina edna nedela dodeka lucija povToRno dojde i ja vide slikaTa...

]e se veRam so nea, lucija.pih! i vidi kakva ubavica si izbRal.

ne e se vo izgledoT, lucija. za dvajcaTa ne e dobRo da pRodol`i{ da doa|a{...

...moRame da ja planiRame idninaTa, i -

zaboRavi ja! dozvoli mi da Te usRe}am!

ne be{e lesno da se oslobodam od lucija.

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

24

mama ne be{e Tolku pRivle~na, huh?

ne kolku lucija... no, {Tom }e pRozboRe{e malku so nea, ~ovek po~nuva{e da ja saka se pove}e i pove}e.

edna{ naleTavme na diRekToRoT na nejzinoTo u~ili{Te...

imaTe mnogu sRe}a, g. spigelman.

...ne znaeTe kakva devojka zemaTe... sum imal mnogu sTudenTi...

...no nikoga{ nekoj Tolku ~uvsTviTelen i inTeligenTen kako awa!

da - Tokmu zaToa i ja izbRav.

sakam da me poseTi{ vo ênsTohova. sakam da Te pokaàm na pRijaTeliTe.

ja molev majka mi da me pu{Ti - no Taa e Tolku Reli-

giozna i sTaRomodna.

...nikoga{ ne bi me pu{Tila da odam vo

sTan na eRgen!

moiTe RodiTeli Te poviku-vaaT nave~eRa

uTRe.

RodiTeliTe na awa se pla{ea deka moèbi }e se omaì. Taa ima{e 24 g., jas 30.

zilbeRbeRg semejsTvoTo be{e dobRosToe~ko - milioneRi!

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]25

dobRedojde, dobRedojde.

awa - vladek e ovde!

zilbeRbeRgovi imaa FabRika za ~oRapi - edna od na-jgolemiTe vo polska... no koga dojdov kaj niv doma Toa be{e kako da do{ol kRal...

smesTi se dodeka da pomognam so ve~eRaTa.

se e ~isTo i uRe-dno, Tokmu kako {To sakam!

no {To e ova - TableTi?! ako e bolna Toga{

{To }e mi e?

za da vidam kakva doma}inka e, yiRnav vo {iFoweRoT na awa.

gi pRepi{av siTe eTikeTi.

ve~eRaTa e goTova!

saka{ u{Te malku polneTa Riba, vladek?

podocna, eden pRijaTel, ap-TekaR, mi ka`a deka TableTiTe se samo poRadi Toa {To e slaba i neRvozna.

pa, da ja skRaTam dolgaTa pRikazna, do kRajoT na 1936. se zedovme i se pReselivme od ^ensTohova vo sosnoviec.

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

26

ah! ovde zaboRaviv da ka`am ne{To {To se slu~i pRed da se pReselam vo sohoviec, no oTkako se zemavme.

edna ve~eR zayvoni yvon~eTo...

lucija

[To pRavi{ ovde? jas izleguvam.

j-jas }e dojdam so Tebe.

ne, ne mo`e{ da dojde{ so-

Te molam, vladek!

padna na zemja i se ob-viTka okolu moiTe noze.

ne begaj!

sega sFaTiv deka oTidov pRedaleku so nea.oTR~av kaj pRijaTeloT {To ne zapozna. Toj oTide da ja smiRi i ja odnese doma.

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]27

ne slu{nav niTu glas od nea - no i awa pResTana da mi se javuva...

nema TeleFonski povici, ni pisma, ni{To! [To se slu~ilo?

alo, gospo|o zilbeRbeRg, moè li da zboRuvam so awa?

veli deka ne saka da zboRuva so Tebe!

no zo{To?

dobi pismo od nekogo od ênsTo-hova. moj boè! pi{uva najlo{i

RaboTi za Tebe!

pa, ne moàm da ja ubedam po TeleFon. ]e dojdam so voz vo peTok po RaboTaTa.

ne be{e pRaznik, no jas oTidov vo sosnoviec.

pa, kaì mi, awa - {To Tolku sTRa{no sum napRavil?

Ti TReba da znae{ - pRo~iTaj go ova!

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

28

ne sakam duRi ni da go poglednam, kaì mi {To pi{uva. ili, podobRo, jas

}e Ti kaàm -

- lucija gRinbeRg, To~no?

poTpi{ano e samo so "Tvoj Taen pRijaTel, l."

veli deka ima{ mnogu lo{a RepuTaci-ja vo ênsTo-hova...

deka ima{ mnogu devo-

jki...

i deka se èni{ so mene zaRadi paRiTe!

i po mnogu zboRuvawe, ja Razubediv.

lucija e biv{a devojka koja ne saka da me osTavi namiRa. Taa ne mi zna~i voop{To.

ah, awa - bi TRebalo podobRo da me poznava{... pRa{aj bilo kogo vo ênsTohova za mene.

se vseliv vo eden od dvaTa sTana na TaTko i. mi go pRepi{a mene, i mi podaRi pRekRasen zlaTen ~asovnik kako svadben podaRok.

zna~i, se pReseliv vo sosnoviec kon kRajoT na 1936; vo FevRuaRi 1937. se zemavme.

sega malku voTka, da mu nazdRavime na mladioT paR.

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]29

no ova {To sega Ti go kaàv - za lucija i Toa - ne sakam da go pi{uva{ Toa vo TvojaTa kniga.

[To? zo{To?

nema vRska so hiTleR, so holokausToT!

no, TaTo - Toa e odli~en maTeRijal. Taka se izgleda poRealno - po~ove~ki.

sakam da ja Raskaàm TvojaTa pRikazna, onaka kako {To navisTina bilo,

no Toa ne e pRavo, ne e dosToinsTveno.

...moàm da Ti Raskaàm dRugi pRikazni, no Takvi pRivaTni RaboTi, ne sakam da gi spomenuva{.

dobRo, dobRo - veTuvam.

ЗАСПИГЕЛМАНОВИОТМАУС

Ималинештопозачудувачко,воаналитенаневеројатнинастани,ододобрувањетоодстрананапубликатаикритичарите,сокоебешедочекандводелниотстрип

заХолокаустот?Маус,какоштоенареченовојексцентриченпроект, е објавен во 1986 и 1991 год., негов автор е АртСпигелман (Art Spiegelman), графичар, повеќе од дваесетгодини активен андерграунд стрип-цртач. Андерграундот еместо, каде што, смета самиот Спигелман, најверојатно иќе остане. Но наспроти сите очекувања неговиот стрип водвекниги,Маус-сеќавањаиисторијанапрогонувањатананеговитеродители-ЕвреивоПолска,завременавојнатаинивнотоинтернирањевоАушвиц -станаинтернационаленбестселер. Стрипот му донесе на Спигелман ПулицероваНаграда,имногудругипочести.

Како и искуствата што ги опишува, Маус не дозволуваконвенционална дескрипција. Тој е збиена, необичнауметничка творба која својата публика ја внесува во еденпосебен свет. Во полето што го опфаќа, темата со која сезанимава, Маус е особена визија - по структурата, тонот,визуелниотиемоционалниотефект:тојевозбудлив,суров- и шармантен. Освен тоа, Маус е величенствен стрип поначинот на кој ги користи специфичните особини на овојмедиум,ипоподготвеностадасезафатисокојабилотема,дури и со Крајното Решение. Дијаграми, мапи, додатоци,крупни кадрови, интерпункција, облачиња со дијалози ибезброј други знаци што ја сочинуваат телеграфијата настриповите,севокабуларотнаМаус.

“Стриповите не се илустрации” - рече Спигелман вонеодамнешниот разговор за неговиот живот пред ипо Маус.” Стрипот е еден вид сликовно пишување идијаграмирање.Мисламдекананекојначинкартографијатаистрип-цртањетоимаатисткорен.Стрипотејазикнакојјасразмислувам” -објаснуваСпигелман -впечатлив, темноокчовеккојникогашнесеодвојуваодцигарата.“Онаштомезагрижуваше додека го работев Маус е дека реалноста натематаепремногукомплексназастрип.Ноонаштотогашнегоизразивдобро,бидејќистрипотбешевофокус,едекареалноста е премногу комплексна за кое било уметничкоизразување.Тоанееона,какокогабипочувствувал:дабевскулпторилипоет,немашедаимампроблемисореалноставокамповитенасмртта.Едноставно,стрипотемојмедиуминикогашнесумпосакалдагоизразамтоапоинаку.”

Мауспостојаноседвижимеѓуминатотоисегашноста,каконапримеркогаилустраторотодМенхетен,Арти,гопосетувасвојот татко Владек во Квинс, и го тера да му раскажувакакотојинеговатаженаАња,преживеалевокамповитенасмртта. (Ања Спигелман се самоуби во 1968 год.) ВаквиотначиннакадрирањеовозможуваСпигелманнепоколебливоичесто сохумор,да јаистражувасопственатаоптоваренакомуникација со својот татко, кого животните тешкотииго претвориле во здодевен, невротичен, стар дрдорко,кому постојано нешто му пречи. На овој начин, резултатотенераскинливоповрзансо искреноприкажаниотпроцеснасоочувањесоужаситеодминатотоисоконтинуиранататрауманасегашноста.БидејќиАртСпигелмангиконструираобете приказни, како последица, тој станува очевидец насекојдневните понижувања и прекумерните кошмари на

ЕвреитевовременаТретиотРајх-извонреденимагинативенскок.

Порадифлуидниотначиннасоопштувањенаинформациите,стрип форматот си дозволува симултано користење налинеарнораскажувањеифлешбекови.Секвенцинатабликои јапокажуваатПолскаво1939г.одатзаедносокадар-по-кадар прикажување на настан од 1980 г. “Палимпсестиодминатотоииднинатасеприроднивостриповите,бидејќиситетиеразличнипериодигигледатезаедно,јаспонекогашсамо повеќе го истакнувам тоа.” - вели Спигелман. “Например,вовториотдел,ВладекијасразговарамеседејќинамасавоКеткилс-таасеријатаблиевметнатавокартанаАушвициБиркенау.Ниесмевосегашноста,ивообичаеноби имало рамка. Но неколку делчиња беа преместениод средината на страницата, за да создадат пукнатина воминатото.Тоаенештоштосеслучувавостриповите.”

НајдискутирануметничкиризикштогопреземаСпигелманеодлукаталуѓетодагиприкажекакоживотни.

ОткакоеденпријателмуобрнавниманиенатоадекаглувцитеиАфро-Американцитевоцртанитефилмовисеприкажуваатречиси идентично, Спигелман почна да размислува даги искористи глувците и мачките за прикажување напредрасудите што владеат во Америка, но тогаш станасвесензатоадекавсушностништонезнаезатоаштозначидасебидецрнец.Така,решиметафоратадајаупотребинасвоето сопствено етничко потекло, бидејќи Холокаустот воголема мера го одреди неговиот живот. “Израснав со тиеработи”,велитој.“Дурикогасиотидоводдомасфативдеканесебудатситеродителисреденоќ,врискајќи.”Спигелманобјаснува дека доколку ги претставеше луѓето како луѓе,“резултатот ќе беше фалсификат бидејќи немаше да видозволи да навлезете во апстрактната иконографија настрипот.”Занего,метафоратаеклучнанишканаподривањеирушење,припроучувањетонаварварскитекрајностидокоибешедоведенараснатаомраза.Евреитесеприкажаникакоглувци,Германцитекакомачки,Полјацитекакосвињии Американците како кучиња. Во своето објаснување наконцептот, Спигелман вели дека открил неколку видлививрски меѓу прогонетите Евреи и глувците. Хитлер еднашизјавил:“Евреитебезсомневањесераса,нотиенеселуѓе.”Исто така, според Спигелман, нацистите го обвинија МикиМаусдекаесредствоза“еврејскабрутализацијаналуѓето.”

Маус е организациски подвиг што предизвикувастравопочитување; тринаесет години беа потребни дасе комплетира. Во декември 1991. како дел од “Проект”сериите, Wујоршкиот музеј на модерна уметност приредиизложбазаправењетонаМаус,аединаесетмесециподоцнагалеријата Сент Етјен од Wујорк го организираше “Патотдо Маус”, што исто така претставува документирање наСпигелмановитеметодинаработа.Сиотизложбенпросторбеше преполн со скици, карти, фотографии, белешки,документарни материјали и завршени стрипови за едноединственопоглавјеодМаус.

“Морав да ја разберам секоја табла” - вели Спигелман,и добар дел од тоа разбирање е засновано на претходниисцрпниистражувања.Задагидополнисвоитеразговорисо татка си, Спигелман зборувал и со други луѓе кои ги

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]31

преживеалекамповитенасмртта,какоисонивнитедеца.Истотакатојпрочиталистотициистории,биографии,мемоари,игипосетилАушвициБиркенау.

“Добив реакции од оние што го прежвеаја Холокаустот”, велитој,“иситебеапозитивни,сѐдодеканегопрочитаастрипот.Нотогаш,тиесеисплашијаодконцептот.” НаСпигелманнајмногуму значеше реакцијата на неговиот роднина Лолек кој билво засолништата заедно со Ања и Владек во првите деновина војната, и се појавува во првиот дел на Маус. “Тој речедека книгата навистина го шокирала бидејќи сѐ во неа е толкупрецизно и точно. Ова го сметам за најдобра рецензија штоможамдајадобијам-бидејќитојбилтаму.”

Спигелманероден1948.;израсналвоКвинсХаус,којајаопишуваво Маус. Цртач е од своите тинејxерски години. По смртта насвојатамајка,сеселивоСанФранцискоитамусевклучувавоандерграунддвижењетонастрип-цртачи.Водоцнитеседумдестисе враќа во Wујорк, се жени со Франсоаз Моули, уредник играфички дизајнер. Ги започнува истражувањата за Маус ипредава во Училиштето за визуелни уметности. Главен изворнаприходимуекомпанијатаToppsGum,кадеработиод1966.до1988.надизајннасликичкизаалбуми.Во1980.Спигелмани Моули го оформија Raњ, стрип-часопис, кој опфаќа теми одавангардадоoffbeat-от,одсоцијалниотполемичарСјуКо(SueKoe)доЧарлсБернс(CharlesBurns),којсииграсонеобичноститенасуб-урбаниотживот.Raњизлегувадвапатигодишно,сотиражод10000-15000.

За својата работа пред Маус, Спигелман вели: “Во 1978. јазавршив колекцијата мои работи наречена Breakdoњns, којаистражуванекоиоднајраритетнитетемивостриповите,напримерперцепцијата на времето, редоследот по кој информациитевлегуваат во нашите глави и како се рекомбинираат таму.Колекцијата бараше способност за рецепција слична на онааштонефигуративнотосликарствобараодпубликатаотвореназанего.Зажал,немауниверзитетскисистемкој гиразвиваочитезадагигледаатстриповите,игледамдеканавистинаработевзасѐ помалубројна и помалубројна публика. Сакав да раскажамприказна, но тоа мораше да биде приказна која имав обврскадајакажам.”

ДеловиодМауссепојавијавоRaњмеѓу1980.и1986.иСпигелманпретпоставувашедекатојќебидеприменглавноодчитателите

на часописот. Дали некогаш воопшто помислил дека Маус есигурен влог во станувањето класика? Класиката е поврзанасо долговечноста и бројноста на публиката повеќе отколку сосамиотквалитетнаделото,освенаконезборувамезаапсолутноопскурникласичнидела.“Напочеток,когапочнавдаработам,мислев дека ќе биде самостојно, приватно издание; од другастрана,знаевдекаонаштогоработамеодлично.”

ПрилоцирањетонапретходницитенакласицисличнинаМаус,не можеме да не помислиме на англискиот писател ДаниелДефо. Владек Спигелман е модерен Робинзон Крусо, насуканво пеколот. Тој е прикажан слично на Крусо - обичен човек,практиченитривијален,којгопредизвикуванашетовосхитувањесо својата необична ингениозност. Слично на Дефо, Спигел-ман е извонреден набљудувач на секојдневните детали кои гиприкажувасојасенстил.Дветеспоменатиизложбигиприкажаанеговите експериментирања со невербалното изразување ивисококвалитетниот експресионистички графички стил. Овиеверзии беа отфрлени во корист на аскетскиот стил на цртањешто го приближи Спигелман поблиску до сржта на прика-знатананеговиоттатко.“Мибеапотребнидвеконтрадикторнинешта”,велитој,“мибешепотребнаинтимноста,директностаиспонтаностанадиректниотпотез.Задагопостигнамтоа,работевстудиивомалформат.Истотака,мибешепотребнапрецизност,задајадонесамприказнатанататкомивомојотличенфокус,атоаеспротивноодовиепретходниквалитети.Оваапрецизностбеше суштинска бидејќи без неа читателот би се загубил вомојаталичност.”

Минатиот ноември Спигелман стана помошник уредник во TheNeњYorker,ноитојиМоулипродолжијасоиздавањетонаRaњоднивнотопоткровјевоСоХо.Тојработинамогуновипроекти,ноироничносешегувазатоадекае“обележан”.“Несакамдашетамнаоколу,соxиновскиглушецнарамениците.”

Авис Берман ( Avis Berman, ART neњs, may 1993.)

превод:ВенкаСимовска

“Најдобар стрип што сум прочитал. Нема ниту еден ред, ниту еден збор повеќе. многу директен, многу моќен, многу интригантен.”Steve Bell

“извонредно дело, по својата концепција и изведба...истовремено и роман, и документарец, и мемоари и стрип.” брилијантно, едноставно брилијантно.Jules Feiffer

“по својот ефект на читателот, рамен на кафка.”David Levine

рекле за Спигелмановиот маус:

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

32

Изборот на текстовите е одреден од естимираниот моделза читателот на МАРГИНА (0.7), од преференциите насоставувачот (0.2) и од она што можеше да се спаси од

канxите на yверот-текстождер и познат бизнисмен ПандалфВулкански(еденоднеговитепсевдоними)(0.1) Предвиденисе7текстовиодкои4сепојавуваатвоовојброј.ПонивноточитањеќеиматеопштапретставазаВештачкатаИнтелигенција(ВИ),зарекурентнитетемикоијаследатидејатазаВИоднејзинитепочетоциизаглобалнитетрендовивообластавопоследнавадеценија. Првиот од текстовите е од списанието MEDIAMATIC,списание кое можело да се појави само во ова fin de siècle -{S-> пост S / пост} модернистичко-кибер [простор /панк ѓ *]времеисамовоАмстердам,ипретставуваприказнаисторијатана идеите во ВИ во кој се допрени безмалку сите значајниработи.Вториоттекст,одистотосписание,ееднонапрвпогледскоробласфемичногледањенаВИкакосамоуштееденобликнапишување.Третиоттекстеизвадокодпрекраснатакнигаесеи“THEMIND’SI,Reflectionsonselfandsoul”одDouglasHofstadterи Daniel Dennett, и претставува шармантен reductio ad absur-dumодговорнаСерловиотмисловенекспериментсоКинескатаСоба. Во последниот текст, пренесен од JETAI (Journal of Experi-mental and Theoretical Artificial Intelligence), во контекстот напостмодернатасеговориза,денесактуелнитехибриднимодели,коисеобидзаспојувањенаконекционистичкиотисимболниотпристап(в.забелешкабр.3)воВИ.

Тризабелешкипреддапочнетесочитањето

1. Тјурингов Тест (ТТ) Востатијатаобјавена1950.г.АленТјуринг(AlanTuring)гоотфрлакакобесмисленопрашањето”Можатлимашинитедамислат?”ипредлагапрактичнапостапкакакодасепроверидалинекое суштество е интелигентно (во смисла на човечка свеснаинтелигенција). Тјуринговиот Тест (како што денес се нарекуватаапостапка)воосновасесведуванаследното: ВоеднасобасенаоѓатеВиеавососеднатанекоедругобиолошко или небиолшко суштество со кое комуницирате напосреден начин, на пример преку печатени пораки, или некојкурир. Дозволено ви е да поставувате било какви прашањаи изводливи барања и ако после некое време, не можете дакажете дали суштеството во другата соба е машина или човек,заклучуватедекаТоаеинтелигентно.

2. Серлов Gedankenexperiment, кинеска Соба Виприоѓачовекисодеснатарака,потојредоследвиго

покажуваследново: Виеговртитетефтеротштогоноситесосебенастранатанакојапишува:

ако ви биде покажан следниот низ симболи: вие со вашата десна рака покажувате или Незнаејќи, штотуку разменивте куртоазни фразисо човекот на ХИЗЈГ (Хипотетичкиот Идеограмски ЗнаковенЈазик за Глувонеми). Соговорникот, ако доволно сте вешт воманипулацијата со тефтерот, ќе има впечаток дека вие сте горазбрале и дека сте му одговориле на прашањето. Вие пак,од друга страна, знаете дека ништо не сте разбрале туку самослепостегиследелеправилатаодвашиоттефтер.СпоредСерл,тоа е токму она што компјутерите го прават додека само СЕЧИНИдекагиразбираатвашитепрашањаипродуцираатБОЕМинтелигентниодговори.ТоаесуштинатанаСерловиотмисловенекспериментпредложен30годинипоТјуринговатастатијаитојјаставаподсомнежвалидностанаТТ.Вооригиналнатаверзијана експериментот во статијата од 1980. г. Вие сте човек кој езатворенвособасокнигаправилазаманипулирањесокинескиидеограми;гореспоменатиотглувонемсоговорниковдеекинезкојвигипоставувапрашањатанапишанинакинескиикомувие,по“пресметките”,му говраќатеодговорот. Заедносо статијатаСерл објавува и дузина одговори кои најчесто ги добивал когаовапрашањегопоставувалнаистражувачиодВИикакопрвинајчестодговор гонаведува т.н.СистемскиОдговор. Во основатиемуприговараледекаиакоесигурнодекачовекотзатворенвособатанеразбиракинески,разбирањеможедамусеприпишенацелиотсистем:човекот,книгатасоправилатазаманипулира-њесокинескитезнации,евентуално,другитепомошнисредствадостапниначовекоткакомолив,хартијаи.т.н.

3. За редоследот на читање на текстовите Иако текстовите се независни меѓу себе пожелно ечитањетодагопочнетесопрвиот,затоаштоаковонареднитетекстови сретнете некои непознати поими многу е веројатнодекаобјаснувањезанивќенајдететокмувонего.

ВЕШТАЧКАИНТЕЛИГЕНЦИJА

33JulesMarshall:AI,MEDIAMATIC,Vol.#1,зима1992

Во порелигиозните времиња, луѓето беа загрижени дека имитацијата на природата преку уметничките дела подразбира вознемирувачка претпоставка дека човекот се обидува да биде Бог. Модерната дилема е компјутерот кој се обидува да биде човек, и во безбожниве времиња кога уметниците стануваат извори на духовноста, обидот за репликација на уметничката дејност стана нова ерес. Ако компјутерите можат да го креираат Убавото, можеби ќе биде подобро за нас да се вратиме кон вербата во Господа. Paul Fisher, The Guardian.

Одвреме навреме човек сечувствува како сѐ да е збуд-алено во овој fin de siècleпостмодерен-киберчиповски-и-што-ти-знам-каков денешенсвет.Едноставно,неостануваништокон што ќе покажеме со прсти ќе речеме, ЈАС верувамво ова и ова. Па, можебитака требало да биде. Дурии каузалниот набљудувач нанашетопост-религиозновремемора да почне да разбирадека старите дистинкцииреално/имагинарно, живо/неживо, природно/вештачкои.т.н. сѐ до добро/зло, неможат да бидат применетиво светот на криогениката,биотехнологијата, нанотехн-ологијата, моментните комун-икации и квантната физика.Време е да ја протресеметорбата и да се обидеме соновакомбинација. Можеме да редиме имиња:Спиноза и неговата постхумнообјавена шокантна идеја

дека е можно доследнода се изведе една научнапсихологија наполно конз-истентна со нашето знаењеза работата на нашетотело, идеја која го иницирасеријалот идеи од типотчовекот-како-машина; Wутон,кој ја постави математичкатаи концептуалната база наЗападната наука која го ов-озможи сето ова; Дарвин,за отфрлањето на стегите нарелигијата, или пак Фројдкој нѐ натера да сфатимедека можеби не е сѐ ворационалниот ум. Но пок-ажувањето со прст конминатото не ни ги решавадилемите на денешницата.Нема враќање назад вопредрелативистичкото доба,ниту друга опција освен дапродолжиме со разгрнувањена слоевите и да видиме штоќенајдеме/останенакрај.

Веќе се навикнавме натоа, машините да нѐ прет-екнуваат во многу области,вклучувајќи ги и оние важниза преживување на единката,и оние многу ценетите воопштеството: сила, брзина,моќ и, однеодамна, смет-ачките способности. Но иде-јата дека компјутерот биможел да ги достигне па ипрестигне способностите начовековиот ум, да биде кре-ативен, на многумина имделува како закана, навредапа дури и бласфемија. Накрстосницата меѓу филоз-офските и техничките теми,служејќи како лупа која гифокусира и соединува, лежиВештачката Интелигенција(ВИ), најличниот напад натрадиционалните дефинициина човечноста. И обичнителуѓе (ВИ отсекогаш можелада го привлече вниманиетона медиумите со наслови одтипот Електричните МозоциЌе Завладеат со Светот) иинтелектуалците, отсекогашго критикувале развојот наВИкаконасоченвопогрешнанасока, дехуманизирачкии идеолошки опасен, какопоткопување на човековатаспособност и одговорност, идека ВИ претставува пародијана човековите потенцијали.Скепсата и подбивноста сегаобичносепроследенисостравдекакогабидозволиленашатапретстава за човечноста дабиде обликувана од нашатасличност со компјутерите,

хуманистичките вредностиби дошле на второ место илидури дека тие потполно бибиле негирани. Најдлабокитестравувања одат до тамуда тврдат дека и теориитеи технологиите на ВИ ќе јаосиромашат нашата сликаза себе и ќе го зајакнат инд-ивидуалното чувство набеспомошностпредживотнитепредизвици. Ако, најпосле,ние сме само машини, тогашопштествената пракса иделувањето на поединецот,преку кои се вреднуваат наш-ите специфични човечкидоблести, мора да се некаквисентиментални илузии.Ако нашите умови се самообични компјутери, штотогаш? Но, парадоксално,ВИ им помага на некоимислители да истражувааткако воопшто се можни такв-ите ментални процеси какоинтенционалноста и субј-ективноста. Најголемиотпридонес на ВИ е во тоа штонѐ присилува да ја воочименеверојатната суптилност начовечкиот ум. Компјутерскитемодели овозможија да сеотфрлат симплицистичкитетеории за умот, јазикот иперцепцијата. Всушност,дури кога се направи обидда се применат кај компј-утерите се виде колкутие биле потценувачки ипоедноставувачки. Во истовреме, се покажа и декане биле толку фасцинантниспособностите да се играшах или да се управувааткомплицирани индустрискипроцесиилидасепресметувапи до илјадитата децимала.Напротив,многупокомплекснисе покажаа способностите дасе разбере намигнувањето напријателот од другата странана масата, поминувањетониз пренатрупана соба безда се удриме во нешто, дапрепознаеме како столовистотици различни модели настолови или пак да се научимајчиниот јазик, без потребаданисекажуваатграматичкитеправила.

Претходницитенамодернитекомпјутеридатираатуштеод17.век,когаЛајбниц(Leibniz)(светецотзаштитникнакибернетиката,какоштоНорбертВинергонарекува)иПаскал

(Pascal)гипроектиралеаритметичкитемаш-ини(забелешка1).ПретходницитенаВИдатираатуштеодпорано:сонотзабесполоварепродукцијаивешт-ачкатасвестможедасенајдевостарогрчкитемитовизаПигмалиониГалатеја;хомункулитенаалхемичарите;Големодеврејскатакабала...Ако ги оставиме приказнитенастрана, 1840. годинаЧарлс Бебиx (Charles Bab-bage) ја проектирал својатаДиференцна Машина (з2)базирана на поиздржаната(но за неупатените исто толкуопскурна) кабала на матем-атичкото интегрирање.Ниту таа машина, ниту нег-овиот подоцнежен проект,Аналитичката машина, билевистински изградени пор-ади ограничувањата на тог-ашната Викторијанска мех-аничка технологија (з3).Аналитичките Машини ќебиле првите програмабилнимеханички компјутери и ќебиле програмирани од ЛедиАдаЛавлејс(з4)(AdaLovelace),која предвидувала дека тиемашиниќебидатспособниизаманипулацијасодругиобјектиосвенсоброеви,објектимеѓукоифундаменталнитерелацииќе можат да се изразат прекунекаква апстрактна наука заоперации(...)сличнинаониезаодноситемеѓумузичкитезвуциво науката за хармонијата икомпозицијата(...) Машинатаќе биде способна да генер-ира обмислени и научнимузички дела со произволнакомплексност или обем (B.Toole, Ada, the Enhantress ofNumbers). Модерната потрага по ВИзапочнува во 1950. г. когаАлен Тјуринг (Alan Turing)математичар од Кембриxи криптограф за време навтората светска војна објавилпопуларна преработка настатиите чии клучни концептиза прв пат биле објавени1936. г. Таму тој тврди декакомпјутеритебиможеле(адо2000.г.инавистинаќеможат)совршено да ја имитираатчовечката интелигенција.Тој го замислил и тестот им-енуван по него, кој е чистобихејвиористички и со кој би

34требало да може да се утврдидалицелтаепостигната. Првичните реакции билеисмевачки и потценувачки(з5) но за кратко време истр-ажувачите преоѓаат прекутоа и истражувањата во ВИзапочнуваат од нешто , штоизгледало како најприроднапојдовна точка: да се про-ектира компјутер базиранна модел на мозокот. Конкрајот на 50-тите години билеизградени едноставни мрежиштоучат,нонитутеоријатанитутехнологијата биле доволноразвиени за да се добијатзначајни резултати. Тогаш сепојавуваат и универзалнитеФон Нојманови (Von Neu-man) компјутери и нудатмногу пошироко поле заекспериментирање. Веќе конкрајот на деценијата праш-ањето Може ли компјутеротда мисли? било заменето сопрашањето Може ли машинакоја манипулира со физичкисимболи според некои структ-урно осетливи правила, дамисли?Тогаш имало добри причинида се верува во тоа: Тезатана Черч (Church) дека секојаефективно пресметливафункција е рекурзивно пр-есметлива и Тјуринговатадемонстрација дека секојарекурзивно пресметливафункција може да бидепресметанавоконечновремеод максимално едноставенуред за манипулирањесо симболи (познат какоУниверзална ТјуринговаМашина). Сето ова заеднозначело дека дигиталниоткомпјутер, ако само му седаде вистинскиот програм идоволно меморија и време,може да ја пресмета секојавлезно-излезна функција. Содруги зборови, машината ќебиде способна систематскида продуцира одговорина произволни стимули одоколината и според тоа ќебиде способна да помине наТјуринговиот Тест за свеснаинтелигенција. Единствениотпроблем е, значи, да се најдетаа комплексна влезно-излезна функција и да се

напише програмот (множ-еството од рекурзивноприменливиправила)штоќејапресметува.Овиецелистанаајадрото на класичната, илитаканареченататврдаструјавоистражувањатавоВИ. Забелешките и приговоритеод психолошките лабораториии филозофските семинарибеа ноншалантно одбиванисо користење на теорискимногу примамливиот концептдека физичката машина(компјутерот) нема никакваврска со функциите кои гипресметува; што можеш дапресметаш не зависи од тоаод што си направен, месоили силициум (з6). Освентоа, според Тјуринговиотпринцип на Еквиваленција,деталите за функционалнатаархитектура на било којамашина (стварниот дизајн на,например,електричнитекола)сеистотакаирелевантни.Овиеточки се главната потпорашто стои зад Тврдата ВИ инејзините поборници (сеуште)веруваатдекаесамопрашањенавремекогакомпјутеритеќебидат способни да направатсе што и човечкиот ум. Мент-алната активност, според нив,едноставно е изведување нанекои добро дефиниранисеквенци на операции (алгор-итми).Разликатамеѓумозокотзаедно со сите негови вишифункцииитермостатотедност-авноеворазличниотстепеннакомплексност на алгоритмот.Целикариерисеизграденинатаа претпоставка и нејзинитеимпликации: дека кога ќесе најде алгоритмот тој ќеможе да се имплементира накомпјутер.

Вонајекстремнатаформа,писателитекакоХансМоравиц(ДецанаУмот)сеимаатпослуженосоТјуринговиотпринципнаЕквиваленцијазадатврдатдека,штомхардверотнеебитентогашединственотобитноесофтверот.“Штоенашиотидентитет?”прашувааттие.Неенекојаконстелацијанаатомивовремеx;неколкупативотекотнаживототнашитеатоми

целосносеменуваат.Онаштоебитноеформата,обликот(pat-tern).Тиетврдатдекаистокакоштозборовитевонекојпрограмзаобработканатекстможатдабидатснименинадискиподоцнапрочитанипотполноисти,таканечијаличностможедабидекодиранавосличнаформапатакачувствотонасвесностбипатувалонадискотиназад.

Овие тврдења се потпираатна претпоставката дека ник-акви специфични физичкипроцеси не се случуваатдодека некој мисли, а закои би била неопходнаспецифична структура намозокот; претпоставка, накојапоследнивегодиниимасепосериознизабелешки.АсегалошитевестиАко се вратиме назад во ‘60-тите, почетните резултативетуваа многу. Компјутеритебеа програмирани да праватмногу умни работи: даиграат шах, да учествуваатво едноставни дијалози, дарешаваат алгебарски пробл-еми и многу други нешта.Успешноста во овие доменирастеше со развојот накомпјутерската технологија,побрзи компјутери, поголемамеморија и подолги и пок-омплексни програми. Овие,таканаречени системи базир-ани на правила (rule-basedsystems),сесостоеаодбазаназнаењеобичноизвлеченоилипродуцираноодчовек,експертво областа (шах, медицина...)и од еден дел кој управува сопримената на тие правила воопределениситуации. Но многу нешта кои истр-ажувачите во ВИ сакаа даги прават - вештачка визија,синтеза на говор, автоматскомашинско преведување, сепокажаа скоро комплетноневозможни.Во1972.г.филоз-офот Хјуберт Драјфус (HubertDreyfus) констатирајќи декапостојаното повторување нациклусот во истражувањатавоВИ(почетниуспеси,многуветувањаиеуфорија,панаглоотрезнување до признавањена суштинскиот неуспех) суг-

ерира дека тоа се должи нафактот дека компјутерите(програмите)негопоседуваатголемотоискуствошточовекотсекојдневногособира,какоинеартикулираното позадинскознаење што сите луѓе гопоседуваат. Марвин Мински(Marvin Minsky) гуру на ВИ одMIT го искуси ова во обидитеда направи робот кој ќе редикоцкасти блокови. Робототсе обидувал да ги наредиблоковите, упорно почнувајќиод најгорниот, оставајќи ги дависатвовоздухзатоаштоникојнемукажалзагравитацијата.Тоаискуство,споредМински,ги променило неговите погл-еди за тоа што всушност еинтелигенцијата. Тајната нанашиот (на луѓето) успех не енекоја искра на креативностшто блеснува во потребниотмомент, туку тоа се искустваташто се преживуваат во сек-ојдневниот живот. Значи, зада бидат компјутерите интел-игентни, објаснува тој натаму,треба да се едуцираат одоснова. Точно тоа Даг Ленат(Doug Lenat) од Остин, Тексас,го прави во својот проект заизградба на база на податоциза“здравиотразум”.ЦелтанаCYC проектот (од enCYClope-dia)едазапишештоеможноповеќе од она што секое детего знае, земајќи исечоци одвесници и енциклопедискиединици и прашувајќи се,“што би требало компјутеротдазнаезадагоразбереТОА?”На пример, за да се разберереченицата “Човекот го испипивотоодчашата”неедоволнода се знае само што е тоапивоичаша,тукуиштозначида пиеш и да се испијаниш,да се знае дека чашата имадолу дно а горе отвор и декатреба да е свртена со отворотнагоре за да може пивото дасе тури внатре, и така натаму.Проценката на Ленат е декаби биле потребни неколкумилиони единици за да сеапроксимира секојдневнотознаење (споредено со 20000единици на знаење потребниза еден експертен систем даопфатисѐштоеденстудентпоправо мора да научи во текотна3години). Но работите на полето накомпјутерската визија водоцните ‘70-ти и раните ‘80-ти години покажаа декапотребните пресметки сеогромниизанивтребамногуповеќе време од било кој

35соодветен биолошки систем.Ипокрајтоаштокомпјутеритеработат на многу повисокифреквенции од било коирегистрирани кај биолошкитемозоци, желката сеуште водиво трката. Изградбата насоодветна податочна база етешка работа; пристапот пакдо контексно релевантнитебитови информација станувасѐ потежок со растењето набазата.Истражувачите од тврдатаструја во ВИ признаваатдека, сепак е потребно нештоповеќе од податочна база зада се мисли како човек. Онашто е потребно е она штоМински го нарекува Општ-ество на Умот (Society ofMind). Неговите погледи тојги илустрира со пример одпроцесотнавизијакајчовекот.Она што ја прави човечкатавизија толку ефикасна семногуте начини на кои умотможе да интерпретира некојаглетка, и фактот што сите нивможеме едновремено да гиупотребуваме: за да кажемеколку далеку од нас се наоѓанекој објект, ние можеме даго свртиме вниманието коннеговата големина, сјајност,сенкитештогифрла,правецотибрзинатасокојаседвижииуште дузина визуелни призн-аци. Иако ниедна постапкаод набројаните не работисекогаш, барем една ќепроработи.[...].

Назад кон мрежите Тврдата ВИ беше нападнатаи од други страни во текотна ‘80-тите. Филозофот XонСерл (John Searle) тогаш гопрезентира својот мисловенекспериментнареченКинескаСоба. Тој цитира примери напрограми кои веќе поминалеупростена верзија на ТТ, нопорекнува дека тоа покажувадека при тој процес иманекакво разбирање, декаманипулацијата со симболисо примена на рекурзивниправила може да претставувасвесна интелигенција. Воекспериментот, тој се замисл-ува себеси затворен во соба,изведувајќи ги рачно ситепресметки кои се потребниза работа на програмата(значи алгоритмот кој гопоминува тестот). Опременсо еден прирачник напишанна англиски (јазик што тој горазбира), нему му се даденипотребните информациида го изведува алгоритмот.

Прашањата (проблемите) мусе презентираат напишанина кинески (јазик што не горазбира). Тој манипулира со(занегоапстрактните)симболиследејќи ги правилата одприрачникот,го“пресметува”одговорот и го враќа назад.Дали тој (Серл) разбиракинески? Општиот консензусзасега вели дека не разбира(Scientific American, Јануари1990.)

Серлспоридекаразл-икатамеѓумозоците(коиможатдаимаатсвесенум)икомпјутерите(коинеможат)леживоразликатавонивнатаматеријалнаконструкција,иоваапретпоставка,меѓудругото,доведеконсрединатана‘80-титегодинидооживувањенаинтересотзавештачкитеневронскимрежи,изакомпјутериизградениоделементикоисемоделинабиолошкитеневрони.Инцидентни истражувања коидавале интересни резултатиимало од касните ‘40 годинисе до касните ‘60 когаМински и Пејперт (Papert)во својата книга со наслов“Перцептрони” ги покажалеинхерентните ограничувањана (дотогашните модели)невронски мрежи. Во истотовреме истражувачите во ВИза истражувања во областана класичните експертнисистеми, можеле да добијатмилиони долари (з7). Нонапредокот во теоријата какои новите резултати од истр-ажувањата на биологијата намозокот, убедија голем бројнаучници дека истражувањатаво НН се пат кој води напред.Како прво, невронските сист-еми поседуваат масивнапаралелност. Ретината, на пр-имер, го обработува целиотсвој влез од околу 1 000000 различни сигнали штостигаат на оптичкиот нерводеднаш, а не само 16 или32 бита истовремено. Каковторо, биолошките невронисе релативно едноставни ианалогни,анедигитални.Истотака, за секој аксон (спојниотелемент на нервната клетка)од една до друга клетка,често има комплементарен

аксонкојсевраќаконпрватаклетка, што му дозволува намозокотдајамодулирасвојатаактивност како вистинскидинамички систем чие одн-есување до некој степен енезависно од околината. Уштеповеќе, врските што постојатво мозокот се неспоредливопосложени од оние во билокој денешен компјутер. Др-уга важна разлика е и тоашто логичките елементи вокомпјутерските чипови имаатрелативномалбројнавлезовиво споредба со нервнитеклетки кои можат да имаати до 80 000 влезни синапсикои не се фиксирани како кајкомпјутерот, туку непрестаносе менуваат (има докази декапромените во синаптичкатаорганизација можат да наст-анат во временски интерв-али од неколку секунди).Пластичноста на мозокот еверојатно клучот за процесотна меморирањето, што значидека тоа е една суштинскакарактеристика.Акомозокотекомпјутертогаштоаекомпјутеркој пермаментно се менува.Вештачките невронски мрежисе покажаа многу добри водомените каде затајувааткласичните пристапи, како например во препознавањетона облици, учењето, толер-анцијата на грешки, дистр-ибуираното складирањена големо количество инф-ормации (благодарејќи наспецифичните синаптичкиврски чија јачина се менувапри процесот на учењето).Неодамнешните резултати наконекционистите (како што гинарекуваат заговорниците навештачкитеневронскимрежи)изгледа дека ветуваат многу.Carverna Mead од Caltechупотребил VLSI (Very LargeScale Integration) чипови зада направи вештачка кохл-еа и ретина. Значи ова несе симулации, туку реалнипроцесирачки елементи коиработат во реално време и совистинска светлина и звук.Архитектурата на мрежите ебазирана на познатите анат-омски и физиолошки факти(од мачка) и нивниот излез ефрапантно сличен со нивнитебиолошки пандани. ТериСејновски (Terry Sejnoњski)има развиено мрежа која јанареколNET-talk,и јаповрзална синтетизатор на говортака да може да ја слушадодека мрежата учи да чита

на глас англиски текстови. Напочеток мрежата продуцирасамо неразбирливи шумови.По неколку часа таа почнувада брбори како бебе, и поцелодневно обучување тааги подобрува своите перф-орманси и до 95%, многуповеќе од нешто што било којконвенционален систем наВИ успеал. Интересно е штоги прави истите грешки (например, прекумерна генерал-изација на еднаш наученитеправила)штогиправатдецатакога учат да читаат (з8). И накрајALVINN(AutonomousLandVeh in a Neural Netњork) одCarnegie Mellon УниверзитетотупотребувачетириSunработнистаници за да ги обработивлезните видео сигнали и даги спореди со илјадницитескладирани слики. ALVINN еспособен да закочи наместочовекот,дазаобиколикученапатот, да се држи подалеку одтротоаротисамиотдајадржибрзината на 55 милји на часза време на пат до 21 милја.Неговата примарна употребае, јасно, за воени цели но сепредвидува да биде користени како некој ‘робопоштар’.Слабостите на невронскитемрежи се во нивното бавнои ограничено учење. Приучење по принципот на обиди грешка обично се потребниилјадници обиди. А што сеоднесува до реплицирањетона човечката интелигенција,би можело да се рече декарезултатите на невронскитемрежи се повеќе имитацијана човечките навики отколкунекое суштинско сфаќање. Ипокрај тоа, многу критичарина тврдата струја во ВИ,прифаќаатдекаВИбиможелада се развива користејќи гисознанијатаодистражувањатана нервниот систем, когаовие вештачки умови би гиимале сите каузални моќирелевантни за свесната инт-елигенција што, пак, нѐ вр-аќа на следново: повеќеемпириски истражувања заневронскиот супстрат одгов-орензамеморијата,емоциитеи учењето и нивните врски сомоторниотсистем.креаТиВНоСТ Маргарет Боден (The Crea-tive Mind) е противник наоние кои тврдат дека ВИ неможе многу да ни помогнеда си ги објасниме чисто чов-ечките одлики, како што сеимагинативноста и креативн-

36оста.Таа,истотака,верувадекаконекционизмотможеданигидаде првите позначајни идеиза тоа како доаѓа до појавана мислењето по аналогија игенерализација во човечкиотум. Нејзина централна мислане е дека компјутерите можатда бидат креативни, туку декаима аспекти на човечкатакреативност кои би можеледа почнат подобро да серазбираат преку обидите занивно компјутерско модел-ирање. Ова подразбира декаистражувањето и трансформ-ацијатанапоимотзаструктурана концептуалниот простор- како и неговите различниможни трансформации -можат да бидат објаснетипреку информатички поими.Неодамна беа развиениповеќепрограмикоиизгледааткако да покажуваат некаквакреативност:JazzImproviserкој(замислете) може да изведуваXез импровизации (доволнодобро веројатно, за да пом-ине на Тјуринговиот Тест);Адвокатите кои се грижат зазаоставштината на починататаамериканска писателка Jaque-line Susann го тужат авторотна компјутерски програм којпишува оригинални расказиво нејзин стил; Aaron епрограм (напишан од HaroldCohen,човекуметник)содржинеколку стотици правила зауметничкиот стил и досегаима продуцирано илјаднициразличницртежи,некоиодниввеќе изложени во галеријатаTate и во други галерии.Дали е тоа креативност? Неповеќе од везењето гобленипо шема, како и плетење понекојамустра.Штосеоднесувадо Aaron, Боден вели декабидејќи секој од неговитецртежиможелдабиденацртанпораноилиподоцнаодистиотпрограм, тоа повеќе личи нанекој уметник кој си нашолнекаков стил и слепо седржи за него. Еден вистинскикреативен уметнички програмби требало да биде способенда каже: Сѐ ова ми здосадивеќе, сега ќе се обидам да гицртам рацете и нозете какоправилнигеометрискифигурипаќевидамштоќесеслучи.Тојпрограмќетребадаеспособенидагоодразувасвоетосопств-ено знаење, како и да имаможност за набљудување,конструкција и менувањена различни структури нанеговиот“ум”.Поентатаедека

преку своите недостатоци, тиепрограмиможатданиоткријатнешто повеќе за човечкатакреативност. Вистинската кр-еативност бара можност запрекин со она што било илитрансформација на минат-ото, и според тоа треба дасе има некаква претстава несамо за за минатите собитијатуку и за нивното место воцелиот надворешен конт-екст ( политички, културол-ошки...) Прашањето за тоашто се интелигенцијата икреативноста е поврзаносо прашањето за тоа што есвеста, која е предуслов занив (освен ако истражувачитеможат да ни го покажатспротивното).ФизичаротДејв-ид Пенроуз (David Penrose)(The Emperor’s Neњ Mind) јабрани тезата дека во свесн-оста мора да има некојасуштинска, не-алгоритамскасостојка. Неговите ставовисе во директна спротивностсо важечките ововековнипретпоставки: имено, мист-ичната црна кутија нанесвесното, веројатно еона што е контролирано одневеројатно комплексни алг-оритми а свесното ‘јас’ - онашто истражувачите во ВИ гоистражуваат и прифаќаатаприорно како рационалени јасен дел на мозокот, евсушност не-алгоритамската,мистична страна. Penroseтврди дека бидејќи нашитемозоцисерезултатнапроцесотна природна селекција, паспоредтоаморадаенекаквапредност да си свесен и даможеш да донесуваш мом-ентниодлукиисудовиврзбазана новодобиена информација( и да ја одредиш нејзинатавистинитостилиубавина).Дурии математиката, подвлекуватој, само ги пренесува тиевистини, и да се тврди декаалгоритмотзасвестсамиотбибилсвесененонсенс.СиНТеТиЧка или примеНеТа иНТелигеНЦиЈа Даликомпјутеритенекогашќеможат да мислат како луѓето,сеуштееезотеричнопрашањеи со него се забавува малагрупа луѓе. Стопроцентнотопостигнување на таа цел (штоидазначитоа)најверојатноќеима само теоретско значењеисигурноќебидемега-скапо.Најголемитевлијанијаќебидатнекаде помеѓу теоретските иконвенционалните применинакомпјутерите,исега тоасе

викаприменетаинтелигенција.Тука се употребуваат системибазирани на ситуации (спрот-ивно на системите базиранина правила), кои системиизвлекува заклучоци од илј-адници вистинити искуства ипримери. Значи, најголемивлијанија (и економски (з9)и општествени) во следнитегодини ќе има овој прагмат-ичен приод. Тоа е една идејаизложена од Дејвид Болтер(David Bolter) изложена воTuring’s Man. Таму Болтер,класичар, ја застапува тез-ата дека компјутерите, какотехнологија која го дефиниранашето време (з10), гоменуваат начинот на којние мислиме за времето,просторот, човештвото истор-ијата, за сѐ. Да се биде Тјур-ингов Човек (модерениоттермин би бил нешто сличнона кибернаут, термин наTim Leary), не мораш да сесложуваш со тврдата ВИ (илида бидеш човек), едноставно:работи со компјутер доволнодолго време. На тој начинновите метафори како иновите начини на гледање,сугерирани од компјутерот,ќе бидат усвоени и ќе станатинтерни (internalised). Такамодифициранииспријателенисо нашите нови силициумскипартнери,ќебидемеслободнида влеземе во новата ера-ерата на синтетичката интел-игенција. Што ќе значи тоа занашитеконцептизареалностаи илузијата; за тоа што тоазначи да се биде жив илимртов; да се биде свесени бесмртен? Во минатитевремиња овие терминибиле чисти апстракции чиеегзистирање било сврзано сопроблемите на семиотикатаи дефинирањето. И покрајнивната голема психолошкарезонанса, таквите дискусиинемале некаква практичнарелевантност сѐ до моментоткога била развиена техн-ологијата за одржување воживот на тела при мозочнасмрт, за замена на делови одтелото со вештачки протези,и за развивање на системина ВИ кои би ги симулиралекарактеристикитеначовечкатасвест. За да одговориме наовиепрашања,ниебимораледа гледаме на ВИ како надел од западната наука којафункционира во околина наконцептуални параметри,главно поставени од владини,воениинаучниинституции.

Немаформалниначиникакообичнителуѓедадискутираатзаипротиваргументитезатоаштосеслучува.Ниесмезаболени(илиштотукусебудимеод)нештоштоLangdonWinnerгонарекуватехнолошкисомнамбулизам,нашетосвесномесечарењенизпроцесотнареконструкцијанаусловитеначовечкотопостоење.Со секоја нова технолошкагенерација, ние имаме сѐпомалку алтернативи, стан-уваме сѐ повеќе втопени вотехнолошката свест. Како штоJerry Mander рече во WholeEarth Revieњ (Пролет 1992)живеејќи постојано во еднаоколинакојаенашасопственаинвенција, реагирајќи самона нешта што самите смеги создале, всушност ниеживееме во нашите умови.Какоштонекогашеволуцијатабеше интерактивен процесмеѓу луѓето и природата,непосредниот свет, сега таа емеѓу луѓето и нивните сопств-ени артефакти. Ние всушносткоеволуираме со самите себевоеденоткачен типнаинтра-виден(навидотхомо-сапиенс)инцест. Каков тип на свет ниеградимеовде?Каквиквалитетинаопштествениот,моралниотиполитичкиот живот креирамево тој процес, и ќе биде литој свет пријателски настроенкон човечката социјабилностили не? [....] Досега, најсушт-ествените уметнички разм-ислувања за ВИ и другитепоголеми епистемолошко /технолошкитемидоаѓааодcy-berpunk литературата, филмоти критиката (з11). Делумнопоради тоа што е потребноогромно технолошко знаењеда се сфати нивната смисла,и делумно поради тоа штое општо прифатено дека еработа на СФ литературата даги истражува когнитивнитепроекции, како и поетичнитеструктури во општественитерелациибидејќитиесеградатод новите технолошки модусина битисување во светот (Viv-ianSobchack).Нопојаватанакиберпанкотеедна нелагодна констатацијадека нашата примарна потр-ебадајареплицираменашата

37свест и нашето физичко бит-исување (во слики, збор-ови, машински супстрати икомпјутерски програми) не нѐдоведува поблизу до сонот забесмртноста,тукукреираеднапатетична пародија, призраккој би требало да нѐ замени,заземајќи го нашиот физичкипростор и нашите улоги вонего, без притоа да ги имаатчовечките грешки, емоции истрасти кои го прават живототвозбудливизастрашувачки. Пенроуз тврди нешто слично:или вештачката свест еневозможна или, на крај, ниесепак ќе откриеме што е тоашто ја продуцира свеста, вокој случај, веројатно, ќе сеобидемедајарепродуцираме.Таквата вештачка свест биимала голема предност вооднос на нас, бидејќи едизајнирана само за да бидесвесна, а не е продукт нанекое збркано еволутивноминато. Непопречувана однепотребниоттоварштониегоносиме (на пример емоциите)и изградена како целина ане порасната од една клетка,таа би можела да ги надминелуѓето.Оддругастранапак,велитој,можеби има нешто повеќево свеста од тоа, и можебицелиот “еволуционен товар”е претходен услов за неа. Награница со нео-Дарвинизмотсе повеќе преовладува мисл-ењето дека навистина иманешто премногу совршено воеволуцијата, за само слепатаслучајностдабидеединственоодговорна, и дека имаочигледни “групирања” коннекоиидницели(Пенроуз). Потрагата по вештачката инт-елигенција неизбежно ќестане синоним за потрагапо човечноста и Бог. Ако етехнологијата таа која ни гиодзеде тие нешта, тогаш самонејзината анализа ќе може данигиврати.

Забелешки:1. Погледнете ја рецензијатанапишана од Берт Мулдер заVersuch einer Geschichte derRechenmachineодJ.P.Bischoff2. Наречени така поради тоашто нивното функционирањесе базира на методата наконечниразлики.3. Британскиот Научен Музејизгради една ДиференцнаМашинабр.2минататагодинаод 4000 железни и челичниделови. Таа е тешка 3 тонии пресметува полиноми од

7 степен до 30 децималниместа, аналогно со вртење нанејзинитезапчаници.4.Нејзиниоттатко,ЛордБајрон,по некаква коинциденцијабилприсутенноќтакогаМериШели го замислила својот ликФранкенштајн.5. Тјуринг верувал дека тоабило така затоа што тој билгеј и пред да се самоубие гонапишал следниот силогизам:Тјуринг мисли дека машинитеможатдамислат.Тјурингспиесо мажи. Значи машините неможатдамислат.6. Забелешките во тоа вр-еме беа дека мислењето енематеријален процес кој сеслучува во нематеријалнатадуша-но тоа имаше маливлијанија врз ВИ бидејќи ненуделе никакви еволуциониилиекспланаторнимеханизмизад нив. Тоа не пасувало сотогаш доминантниот логичкипозитивизам:наукатаесѐ.7. Покрај сништата за летечкироботи и авиони без пилоти,главна цел тогаш беше иавтоматско преведување наруските технички весници ирадиоемисиинаанглиски.[...]Во1988.г.водечкиистражувачво невронските мрежи рек-ол во име на владата деканевронските мрежи се пов-ажниодатомскатабомба.8.Заодличенвоведвоконекц-ионизмот и повеќе детали затемата може да ви послужикнигатаAprenticesofWonder -InsidetheNeuralNetњorkrevo-lutionodWilliamAllman.9. Business Week проценувадека знаењето потребно запроизводство на некои добрастигнува од 70 до 90% одразвојнитетрошоци[...]10. Со тоа што компјутерот етехнологија која ја зафаќаимагинацијата и на поетитеи на филозофите и со тој чинпомага да се редефинираначинот како едно време сегледа себе си и како ние гиразрешуваме дихотомиитеживот/смрт и.т.н., како парн-ата машина за време наИндустриската Револуција,часовниците во Ренесансатаили грнчарското колце востараГрција.11. Трилогијата на William Gib-son:Neuromancer,CountZeroиMonaLisaOverdriveпрезентиранеколку типа на ВИ коиможат да се идентифицираат:вештачка (електронска) свестна фузирани елементи вокиберпросторот (Wintermute/

Neuromancer) која е широкавештачка интелигенција сл-ична на конекционистичкитемодели: направете доволноголемамрежаинаполнетејасодоволно количество информ-ација и свеста спонтано ќесе развие како емергентенфеномен на динамичкиотсистем. Свесниот ВИ наратор(покренуванодводенапареа)од Диференцната Машина епример на истиот принцип ие илустрација на Тјуринговиотпринцип на еквиваленција.Идејата за дигитализираначовечка интелигенцијакоја го задржува чувствотоза индивидуалност и отк-ако е пренесена на компј-утер е илустрирано со ликотна Finn, додека човечкатаинтелигенција на Case езголемена со користењена дискретни интелиг-ентни програми кои муовозможуваат да зборувашпански. Со синтеза на ситеовие програми се добивапософистициран интелигентенагенткаконапримеррачниотробот-помошникнаКомиковоМона Лиза. Еден избор на ВИтемитевофилмотбиможелдабиде: луѓето креираат машинипопаметни од нив (2001: ASpaceOdyssey,1968); компјутери поврзани со сѐ исешто завладуваат со светот( Colossus: The Forbin Project,1970); експертен систем за управ-ување со одбрана на земјата,опременсоподсистемзапреп-ознавање на глас (War Games1983); невронска мрежа која учикако да стане почовечка (Ter-minator2,1991);СтарТрек:TheNextGenerationиRedDњarfсеможебинајдобрипримеризатретманотнаоваатемавотелевизискитесерии.

превод:Г.Стојанов

WritingtheMind,AvonHuxor,MEDIA-MATICVol#1Zima1992.

Какоштонавестуваимето,Вештачкатаинтел-игенцијаимазацелдастворимашинизакоиќеможедасекажедекасеинтелигентни.Пасепак,можедасекажедеканесмесведоцинанекаквиспектакуларнинапредоцивопосл-еднивегодини.Едноесигурно,далекусмеодголемитеветувањаодпреднеколкугодини.Восвојатакнигаод1982.The Thinking Computer, Jastroњтврдешедеказапетилишестгодини-значиоколу1988-преносни,квази-човечкимозоци(...)ќебидатсосемаобичнаработа.

пиШУВаЈЌи го УмоТ

Тиеќебидатеднаинтелигентнаелектронска раса, работејќикако партнери на човечката(...)електронскипријателчињашто ќе ви ги решаваат ситепроблеми. Па, еве не петгодини по поставениот рок,сеуштечекајќииизгледадекасменезначителнопоблискудоцелта отколку што бевме предеднадеценија.Навистина,акоиможедасекажедеканештое сменето - тоа е фактот штосега сме многу посвесни закомплексностанапроблемите.Сепак, зраци на надеж можатдасезабележатнахоризонтот,некаков патоказ за напредок.Модерни писатели, како напримерБолтервосвоетодело“TheWritingSpace”,заговараатдека пресметувањето (com-puting) е еден начин напишување. Корените наоваа идеја, очекувано, се вопојавата на хипертекстот -употреба на компјутерите засоздавање на интерактивнии нелинеарни системи одтекстови[...]ВИнеуспеадагипрепознаеилиприфатисвоите

38вистински корени и со тоада си ја предвиди иднината.Она што сакам да го докажамсе однесува најмногу на ВИ,повеќе од било која другаобласт од информатиката,а тоа е дека ВИ е всушностпроширување на концептотза пишување - граматикана човековото резонирање.Моите истражувања во овааобласт започнаа пред многугодини, уште кога работев ворамките на традиционалнатаВИ парадигма. Прашања затехничката изводливост ипожелноста на таков еденпроект брзо излегоа на вид-елина. Тогаш наидов на стат-ија од Марк Стефик, големистражувачвоВИ,вокојатојјаизнесуватезатадекаВИтребада ги смени своите цели и дасе обиде да создаде некаковМедиум на Знаење, средствоза пренесување на знаењетомеѓулуѓето.Значи,наместодасоздаваинтелигентнимашини,да создава интелигентни луѓе.Тој употребува многу мет-афори да ги искаже своитеставови, но пропушта еднамногу битна, онаа што тој јакористи да комуницира сочитателите - пишаниот збор.Оваа забелешка иницирашеистражувања во пишувањетои резултат од нив се бројнитеинтереснипаралелимеѓуВИипишувањето.

Вчера ВИ е чудна yверка. Многупопуларни текстови за неаобично започнуваат со вов-една глава за корените начовечката желба да створинештосличнонасебе.Папотоаќе прочитаме за чудесните“роботи” во Илијадата па заГолем, направен од Рабинотво Прага и за Франкенштајнна Мери Шели. Чудно е самотоа што една област која себори да биде признаена каконаука, и базирана на логикапретендира на такви митскипочетоци. Историјата на пишувањето,истотака,еполнасоприказниза неговото небесно потекло,како подарок од Бога.Овие верувања се посебнораширени во културите кадевештината на пишувањетобила ограничена само напосебни класи или касти насвештеници. Блискиот Исток,каде обично само свешт-еничките класи можеле дапишуваат, обилува со таквиприказнизапрвотописмо.Во

Грција пак, каде пишувањетобило раширено, воопшто несреќаваме такви митови. Тиезнаеле од каде тоа дошлои немало потреба од таквонешто.КакоистаритеГрцитакаиВИбитребалодагиосознаесвоите вистински корениво технологијата на зборот:писмото и печатарството. Напрв поглед може да не изгл-еда толку возбудливо но пот-енцијалот е многу поголем.Треба само да се погледне исфатизначењетонапишаниотзбор за нашата култура. Небез причина тоа се нарекуваГолемиотПронајдок.[...] Меѓу без-писмените култури,пишувањето предизвикувалоголеми вчудовидувања. Занив, како што вели Гелб,книгата е живо битие коеможе да зборува. Има многуприказни за примери каде натекстовите им се припишуваавтономна интелигенција.Така, некој локален гласникодбил да пренесе некаквапишана порака, плашејќисе дека таа би можела да музборува. Австралиски абор-иxин украл малку тутун одкесата која ја пренесувалзаедно со некое писмо, и билфрапиран кога примачот напораката го фатил, иако тојго сокрил писмото зад некоедрвозавременакражбата,заданеможедаговиди.

Никојденеснебиреколдекатекстотеживосвен,можеби,вопоетскасмисла.МисечинидеказанеколкугодинисосличнаемпатијаизабаваќегледаменареакциитештоденесгипредизвикуваатпрограмитеодВИ.Ножелбатазаантропоморфизирањеесилна(ипрофитабилна)какоштоиДизниоткри,ипотребноевремедаспласне. Сигурно, вистинските поч-етоци на писмото немаатникаква врска со митскитеверувања или со креирањетона нова интелигенција. Еднанеодамнешна книга од Sch-mandt-Besserat укажува декапогледот би требало да госвртимеконкамчињатазабро-ењесокоисеслужелетрговц-ите. Значи почетниот момент

за развојот на писмото дошолод сметководството. Како штоBottero(voGoody)забележува:Месопотамскатацивилизацијабрзо била опфатена со експ-анзија на економијата, штодовело до потреба од дет-ална контрола и управув-ање со бескрајните движ-ења на произведените идистрибуирани добра. Точнозаради таа потреба билоразвиено пишувањето. Инавистина, во неколкутепоследователни векови тоапрактично била и неговатаединственаупотреба.

Слично на ова и ВИ, прекунејзините корени во инф-орматиката е ќерка насметководството и на софтв-ерот за банкарски транс-акции, што денес е толкураспространет. Исто какошто пишувањето се издигнанад своите митови и навлезево профаното, што всушностбеше постигнато преку литер-атурата,такаиВИтребадагинапушти своите митови и даприфати дека е една формана пишување. Неодамна когасе покажа дека креирањетона програми за интереснаконверзација е претешказадача, ВИ иронично се вр-ати на сметководството, нобез да гледа на себеси воиднина како на форма напишување,какоштоиндициратој факт. Земете го за примеркоментарот на еден директорна голема фирма во ВИ којвели дека Големото Прашањекај системите базирани назнаење (примарна форма наВИсистеми)еДаликорисникотможе да развие некојаапликацијакојамуепотребназа да ја направи поефикаснанеговата работа! Па, акое тоа големото прашање,не е ни чудо што интересотза ВИ опаѓа. Можете ли дазамислите некој да ви кажедекасодржинатанабанковитеизвестија е голема тема вотеоријатаналитературата. Писмото и ВИ исто така гиделат и јавните клевети. Ипокрај релативно високиотстатус што денес пишувањетого има, не секогаш билотака. Пишувањето (ги бележиПлатон Сократовите говори) енехумано[...].Тоаќејауништиспособноста за меморирање,терајќи нѐ да се потпирамена надворешни средствасо што само би го слабееле

умот. Со слични стравувањабила проследена и појаватана печатарството. HieronimoSquarfiafico веќе во 1477година тврди дека зависностаод книгите ги прави луѓетопомалку студиозни, бидејќипотпирајќи се на нив, неморамесѐданаучименаизуст.Слични критики трпеше и ВИ,восмисладекакогамашинитеби одговарале на сите праш-ања и би ги решавалесите проблеми нашиот умедноставнобиисчезнал.Значиако оваа технологија би јапрезеланашатаинтелектуалнаработа што би ни останало?[...] Списанието Electronicsја опиша ситуацијата вака:компјутерскиот експерт илисоветник е секогаш спремен,никогашнезависиодвреметониту расположението, можеда работи 24 часа дневно, 7денавонеделатааинеможеда добие подобра понуда одконкурентскатафирма.Нееничудоштојавностаезагрижена. Но Платоновите грижисе покажаа неосновани.Всушност од пишувањетоизникна разбирање, прекуможностите за испитувањеи преиспитување на напиш-аното. Како што забележуваGoody, кога некоја изјавае ставена на хартија, тааможе да биде разгледуванаво многу поголеми детали,како нејзините делови такаи целината, нанапред инаназад, во и вон контекстот,со други зборови, таа можеда биде подложена на битноразличен тип на опсервациии критики од оние кои семожни при чисто вербалнакомуникација. Слично, еденод неистражените страничниефекти на ВИ истражувањата,доаѓа од подрачјето познатокако експертни системи. Таму,истражувачот се обидува даго извлече резонирањетона човек, експерт во некојаобласт; потоа тоа знаењесе формализира и се импл-ементира на компјутер. Сепокажалодекаовојпроцесмупомага на експертот подоброда го сфати својот начинна резонирање што пак мупомага истиот да го подобрии допрецизира. Пред неколкугодини јас работев на еденкласичен проект во ВИ задизајнирање на експертенсистем кој ќе го симулирарезонирањето на човек кој еекономски експерт. Јасно, јас

39би рекол дека најзначајниотрезултат кој произлезе одработата беше не самиотекспертен систем, туку моеторазбирање (апостериорно)на економијата, како и тоашто и економистот со којработев изјави дека самиотпроцесна“екстернализација”на неговото знаење во обл-аста многу му помогнал вонатамошната работа. Другпример: Мусен и неговитеколеги, работејќи на системза третман на разни типовирак, нашле многу логичкинеконзистентности во ориг-иналните материјали коиги собирале и кои потоа гиотстраниле.

денес Можеби овие паралели сеповеќе од коинциденција иможеби ВИ вистина е еденобликнапишување.Техникитена ВИ имаат потенцијалида бидат употребени какоТипографија на Мислите,овозможувајќиимнаавторитеда ги “стават на хартија” сво-ите мисли. Како што конв-енционалниот начин на пиш-ување го изразува она штоможе да биде изречено, такасоовановаписмоќеможедасе “запише” она што може дасепомисли. Тоаединамичноиработинакомпјутер но, за разлика одпретензиите на ВИ, јас веламдекаовојновсистемеонолкумислење, колку што текстоте глас. Така, комјутерскатапроцедура за симулација начовековото метафоричкомислење, може да се сфатине како симулација тукукако стимулација за него.Напишаната буква б не есимулација за звукот б, тукупреку конвенција, нѐ стим-улира да го изговориме тојзвук. Ние веќе имаме приф-атено симболи за извеснигрупи на звукови и не бибило тешко да си замислимеконструирање на некакваазбука на резонирањето.Оваа когнитивна азбука биовозможувала изразувањена многу форми на резон-ирање кои ВИ ги открила иимплементирала: каузално,метафоричко или дијагн-остичко, да наброиме самонекои од нив. Со нив потоаби можел да се послужинекој автор изразувајќи своиставови во некоја дискусијаили при креација на некој“расказ”.

Оваа нова форма напишување, за разлика одкласичното, ќе биде динам-ичка, овозможувајќи му начитателот да ги истражуваимпликациите од изборотна овој или оној правец намислите. Како Machine Programatriceна Derrida, ние ќе можемеда читаме различни слоевиод можните значења натекстот, фаќајќи ги разнитесемантички нијанси, поврз-увајќи ги и врзувајќи гиделовите од текстот спореднашите сопствени потреби ижелби.Оваеможнозатоаштокомпјутерот му дозволува начитателот да го едитира па истартува(какопрограм)текстотна начин тешко изводлив состатичниот,отпечатентекст. Традицијата на системитепрашање-одговорвоВИеиск-ористена за да му овозможинаавторотдакреиранекаковтекст.Значитојпоставува(ме-та)прашања и добива (мета)одговори кои му помагаат даго креира системот кој ќе гипродуцира саканите одговоринаменети за читателот. Овдестанува збор за едноставнаимплементација на концептотза проблемски пристап натекстотпредложенодMeyer.Оддруга страна пак, и читателоте во состојба да ги едитирапрашањатаидагенерирасвоисопствени одговори (бидејќи,нели, текстот ќе може да сестартувакакопрограм)споредсвоитеинтереси.

Користа од една ваква комп-арација е и во тоа што биможеледадобиемесмерниципри конструирањето на Когн-итивната Азбука која би јаупотребувале во креирањетонаивиТекстови(нареченитакабидејќиможатдасестартувааткако програми). Така, да севратиме пак на обичнитетекстови, значаен напредокбешепостигнаткогапишанитесимболи почнаа да се асоц-ираатсогласовите.Havelockговоочува примарниот проблемна идеографското писмо:Формитетамусеупотребуваатда ги симболизираат (...)менталните акти директно.Тие значи оделе директнодо психолошките процесиво мозокот, и во таа смислабиле преамбициозни.(...) Идеограмите не сезадоволувале со фонетиката(...) на крај сепак дошле

фонетските системи чија целе “поскромна”- бележење на“јазичнитешумови”.Во17.веквоЕвропасепојавуваатобидиза заобиколување на говороти директна репрезентација насветот. Некои од најдобритеумовиработеленаПроектотзаУниверзалниот Јазик (опишанводеталиодSlaughter),нокоји покрај големите вложенинапори пропаднал. Евидентное дека и конвенционалнатаВИпродолжувасотојпристап,со дизајнирање јазици зарепрезентација на знаењекои се “подлабоки” одповршинската структура наприродните говорни јазици.Лекцијата би требало да еочигледна. Исто како штопишувањето го користиговорот како подлога (нивона кое се запира), така секојсистем на ив Текст би јакористел постоечката пракса- конвенционалниот текст - зада помине низ процесот напочетниот развој. Излезотод системите со ив Текст бибил сврзан и интерпретиранкако и обичните текстови.Откако еднаш ќе се поставатконвенциите и стандардите, ивиот Текст ќе си развиесвои сопствени експресивниформи- поетика нарезонирањето.

Утре ОваатрансформацијанаВИвомедиумзакомуникацијабипост-авиланизановипрашања,когатаквитеЖивиТекстовибисепроширилеибистаналесекојдневност.Обично,класичнитедебатизасоцијалнитеимпликациинаВИселоцираниоколуцелтазакреирањенаинтелигентнимашини.Далитаквитесистемиимаатнекаквиправа?Далитиеќесесметаатодговорнизанивнитегрешки?Новитепр-ашањапроизлегуваатодконцептотзаВИкакоеденодмногутемедиумикоинистојатнарасполагање,вослучајовмедиумназнаење.Сигурно е дека медиумитевлијаат на нашите умови.

Студент по филмска режијана Саломон опишува каконеговите секојдневни фант-азирања се под влијание нафилмовите (...) Почнав дазабележувам нарации вотретолице,“гласнасовеста”,мултиперсонален дијалог,позадинска музика, флешбек(...) Се плашам дека имамногу малку оригиналност вомоите фантазирања. Сѐ е подвлијаниенацелулоидот. Некој ќе рече дека компј-утерите, сепак, некако серазлични. Како, еве, средствоза сметање, дали навистинаможат да влезат во нашитеумови?Нодурииедноставниотабакус покажува такви тенд-енции. Забележано е деканеговите корисници праватдвижења со прстите додекасметаат напамет, сличнина оние кога вистински гокористат абакусот. Исто такаако им се фиксираат прститенивнатаспособностзасметањенапамет значително опаѓа.Очигледноедекатиенекакојаимаат инкорпорирано функц-ионалноста на абакусот восвојоткогнитивенапарат. Иако можеме да спориме задеталите, општо е прифатенодека и пишувањето и печат-арството имаат извршенодлабокипромениивонашатапсихологија и во нашатакултура. Ong оди до таму штотврди дека писмените луѓесе суштества чии мисловнипроцеси не се развиваатсамо преку нивните природниспособности туку и и низнивнотореструктуирањепрекутехнологијата на пишувањето.За него, сите значајни напр-едоци во свеста зависат одтехнолошките трансформациина зборот. Болтер, слично,тврди дека пишувањето мудава на пишувачот свесткоја оди преку границите наонаа добиена низ говорот; натехнологијата на пишувањетообично се гледа како наможеби најголема инвенцијана човечкиот ум. Вистина етокму обратното: умот е кре-ацијанапишувањето.Интересна е мислата декасо гледањето на ВИ какона медиум предвиден дасе користи од луѓето, тааможе навистина да ја дост-игне целта која досега сепокажувашекаконедостижна.Ако технологијата може давлијае врз оние кои честоја употребуваат, Вештачката

40интелигенција навистина може дастане стварност. Таа ВИ би биление, нашиот когнитивен апаратреконструиран низ употребата натаатехнологија. Останатите влијанија на писмото,се повеќе на општествено отк-олку на индивидуално ниво.Конкретизацијата на јазикот низпишувањето и печатарствотодоведе до такви консеквенци,незамисливи при неговата чистовербална форма. На пример,баналниотфактштоситестраниприеднапечатарскасеријасебуквалноисти, им дал идеја на печатаритеда состават индекси. Големитебиблиотеки кои се појавија какорезултат на печатарството јанаметнаа како неопходна потр-ебата од каталози и стандарди заиндексирање.Иодненадежидеитестанаа објекти кои можат да селоцираат просторно во текстот(волуменот?) а не прост збирна звуци кои еднаш изговорениисчезнуваатзасекогаш.Какоентит-ети кои можат да се лоцираат,идеите станаа нешто што авторитего заштитуваат со закони заавторски права, и цитатите станаанешто вообичаено и стандардно.Слично, во ивите Текстови начин-ите на мислење стануваат какопечатени зборови; можеме да гииспитуваме,индексирамеидаваменадруги.Наеднашпотенцијалотнатаквиот пристап станува проблем-атичен.Какобиизгледалтојиндексна начини на мислење? Како бицитирале некој извадок од ивТекст? Како некој автор би тврделдека има авторско право на таковматеријал со оглед на неговатабескрајнаменливост(infinitelyedit-able). Исто така би требало да се зам-ислиме и над фактот што сигурноќе се појават притисоци за станд-ардизација.Правилатазачитањеиграматичкитеформиконвергиралеи се фиксирале благодарениена печатарството. Дали ВИ ќе гонаправиистотоисо“мислата”?Нее тешко да се замисли речник намисловни форми со наведувањена нивната прва употреба од“првиот и добриот тој и тој”.Научената лекција од пишувањетои од музичката нотација е дека,барем во почетокот, оригиналнатапракса, во случајот ораторскататрадиција, губи од својот статус.Етаблираните авторитети употр-ебуваат стандардизирана нотац-ија за да поттикнат и охрабатстандардизиранаизведба.Бибилавистинскатрагедијадаседоживеедасевидигубењетонаприматотнаиндивидуалнатамисла.

Post-Script Да ја споредиме претставата војавностазаовиедветехнологии,ВИипишувањето,виденинизфилмоткакомедиум.ВоКјубриковата2001интелигентниот компјутер ХАЛ еизвор на сите зла. Спротивно натоа, во филмуваната верзија наФаренхајт451,накнигитесе гледакако на нешто каде е сочуванонајдоброто од човечкиот род -нештоштодиктаторитесакаатдагоуништат а алтруистите и слобоод-оумнииндивидуалцидагозачуваат. Јавното мислење за целите наВИ страда од овој проблем. Норешението не е во тоа да сенаправат попримамливи инт-ерфејси за комуникација сопрограмите или да се подобратговорните симулатори со штоби ги направиле компјутеритепоантропоморфни. Да се правитоа е слично на тврдењето деканајдобарначиндасепоттикнељуб-овта и интересот кон природата едасесмениобликотнабуквитенаознаките поставени по шумскитепатеки. За да се постигне тоапотребна е коренита промена наперцепцијата на природниот свет,па така и истражувачите во ВИ инејзините потенцијални корисницимораат да гледаат на неа во другосветло.ОваеперспективаташтојаобезбедуваупотребатанаВИкакокомуникационен и експресивенмедиум. Многу често, во научно-фантастичната литература сеприкажуваат слики на уништениопштества кои единствено “преж-ивуваат” преку компјутерите, пришто претпоставката (имплицитнаилиексплицитна)едекамашинитевсушностпридонелезапропаста. Но кога ископуваме некој стар,руиниран град и наоѓаме некаквипишаниспоменици,ние(заразликаод Платон) не мислиме дека тиезаписи ги уништиле говорницитево градот. Напротив, ние мислимедека нивните говори биле повеќеценети и потенцирани со тоашто биле запишани. Така ивитетекстови,какомедиумназнаењето,можатда гизасилатнашитемисливо одредени правци, олеснувајќиго дијалогот меѓу авторите ичитателите,нештоштоенеопходноза рационален хуманистички пр-огрес. Алтернативата на ова,гледањето на ВИ како обид закреацијанамитскитеинтелигентнисистеми,можесамодајапотенцирадоминацијата на оние кои гикреирааттаквитесистеминадониекоибигикористеле. Ние мораме да го вратимеавторитетот и авторството на луѓ-ето кои ги создаваат таквите

41текстови и од кои најпослеби се барала одговорноста.Така, прашањето сега не бибило: дали овој компјутер сеоднесува интелигентно?, какошто е неумесно и прашањето:дали оваа книга се однесуваинтелигентно.Онаштобитреб-алодапрашамее:Далиавторотсеоднесуваинтелигентно? Неодамна на телевизијавидов инсерти од нов филмбазираннакнигатаКраткаист-орија на времето од СтивенХокинг (Stephen Hawking). Неможејќи да зборува порадиболест на моторните неврони,Професор Хокинг ги пишувасвоите зборови на компјутери машината, со глас кој какода доаѓа од некој научно-фантастичен филм, ни говоринам.ТипиченпроектодВИ.Ноавторотназборовитеечовек,маркантенчовек,азборовитеја пренесуваат таа човечност.Штобиможеланекојамашинатолкумногуданикаже?

Референци:David Bolter, Writing Space: TheComputer,HypertextandtheHistoryofњriting,LaњrenceErlbaumAsso-ciates1991.J.Gelb,TheStudyofWriting,Univer-sityofChicagoPress,1986.E Havelock, The Literature Revo-lution in Greece and its Culturalconseљuences,PrincetonUniversityPress,1982.Michel Meyer, Meaning and Read-ing:PragnmaticaBeyondIV:3,JohnBenjaminsPub,1983.Musen et al., knoњledge Engineer-ing for Clinical trial Advice System:UncoveringErrorsinProtocolSpeci-fication Report Number ksl 85-51,medical Computer Science Group,Knoњledge Systems Laboratory,StanfordUniversity,1985.Walter Ong, Interfaces of the WordCornellUniversityPress,1977.GavrielSalomon,‘TheUseofVisualMedia in Service of Enriching Men-tal Thought Processes’ vo: Media,Knoњledge and Poњer, BOYD-BAR-RETT AND BRAHAM (eds). CroomHelm,1987,pp251-265Denise Shmandt-Besserat, ‘FromTokens to tablets: A Re-evaluationoftheSo-called‘Numericaltablets’,vo: Visible Language, XV, 4, Esen1981,pp.321-344Mark Stefik, ‘The Next KnoњledgeMedium’,vo:TheAIMagazine,Vol.7,No.1,Prolet1986.

превод:Г.Стојанов

TheMind’sI(Fan-tasiesonSelfandSoulcomposedandarrangedbyDouglasR.HofstadterandDenielC.Dennett)

РАЗМИСЛУВАЊА

Статијата на Searle се појавизаедно со дваесет и осумодговори на одбрани луѓе.Повеќето од одговоритесодржеа извонредни комент-ари,нонивнотопрепечатувањебијапретоварилооваакнига,а во секој случај некои однив беа многу технички.Една од добрите работи настатијата на Серл е тоа што едоволно разбирлива за некојбез посебни познавања одВештачката Интелигенција(ВИ), неврологијата, филос-офијата или некои другидисциплини кои имаат врскасотоа.Нашата позиција е потполноспротивна со онаа на Серл,но во него наоѓаме речитпротивник. Подобро отколкуда се обидуваме да дадемепотполно отфрлање на ситенегови тврдења, ние ќе сесосредоточиме на неколкутепрашањаштотојгизагатнува,оставајќи [...] одговорите надругитепрашањасамипосебедасеподразбираат.Статијата на Серл се заснована неговиот генијален мисл-овен експеримент “со кин-еската соба”, во кој на читат-елот му се сугерира да сеидентификува со човекот којрачно ја извршува низата нанаредбинизкоибипоминуваледен многу паметен ВИпрограм, додека чита расказина кинески и одговара напрашања во врска со нив, наначинкојштоизгледадоволночовечки за да го положиТјуринговиот тест. СметамедекаСерлнаправилсеријанасериозни и фундаменталнипревиди со тоа што дававпечаток дека едно човечкосуштествовоопштобиможелода го направи тоа. Верувајќимунаовојвпечаток,читателотнесакајќи е вовлечен во еденкрајно нереален концепт заодносот меѓу интелигенцијатаиманипулацијатасосимболи.

Илузијата која Серл се над-ева дека ќе ја поттикне кајчитателот (природно, тој сам-иот не ја смета за илузија)зависиодтоаколкутојуспевада ги натера читателите даја превидат огромната разл-ика во комплексноста меѓудвата системи како различниконцептуални нивоа. Штомќе го стори тоа, сето друго елесно. Во почетокот, читат-елот е повикан да се идент-ификува со Серл додека тојрачно симулира постоечкиВИ програм, кој може, вонекои граници, да одговарана прашања од ограниченвид, во неколку ограничениобласти.Значи,еденчовекдагосимулираовојилибилокојдруг постоечки ВИ програм,односно да го следи чекорпо чекор до детали како штотоа го прави компјутерот - тоаби значело денови, ако не инедели, месеци на напорнаи затапувачка работа. Нонаместодаукаженатоа,Серл,како извежбан магионичар- вешт во одвлекување навниманието на читателот - гонасочувапогледотначитателоткон хипотетички програм којгоположуваТјуринговиоттест!Прескокнувамногустепенинакомпетенцијабезниедензбор.Читателот повторно е повиканда се замисли во кожата наличноста која чекор по чекорја извршува симулацијата исотоадаго“почувствуванер-азбирањето” кинески. Ова естапицатанадоказотнаСерл.Нашиотодговорнаова(а,какошто ќе покажеме подоцна,на извесен начин тоа е иодговор на Серл) е во основаСистемскиот одговор: декае грешка да му се припишеразбирање на во случајовживиот симулатор; овдетоа му припаѓа на системоткако целина, што во себего вклучува и она што Серлго нарекува “неколку листахартија”. Овој необмисленкоментар, сметаме дека откр-иваколкупретставатанаСерлго ослепила самиот него конреалната ситуација. Идејатаза компјутер што мисли муе онолку одвратна на Серл,колку што му е неподносливане-евклидовата геометрија нанејзиниотнесвесенпронаоѓачGerolamo Saccheri, кој потп-олно се откажал од своетосопствено дело. Тоа време,доцниот осумнаесетти век,сеуштенебилозрелолуѓетода

го прифатат проширувањетона поимите предизвикано одалтернативните геометрии.Педесеттина години подоцна,сепак, не-евклидовата геом-етријабешеповторнооткриенаипостепеноприфатена.Можебиистотоќесеслучиисо“вештачкатаинтенционалност”-доколкунекогашсесоздаде.Доколку некогаш се направикомпјутерски програм којби можел да го положиТјуринговиот тест, изгледадека Серл, наместо да му севосхитуванатаквиотпрограм,би продолжил да инсистирадека му недостасуваат некои“каузални способности штомозокот ги има” (што и дазначи тоа). За да се истакнеколкуетоабесмислено,ZenonPylyshin во неговиот одговорна Серл се прашува далиследниот пасус кај потсетувана “Расказ за мозокот” одZuboff,[...]биможелоточнодаго карактеризира гледиштетонаСерл:

Доколкусѐповеќеиповеќеќелиитенавашиотмозокбидатзаменетисочиповинаинтегрираникола,програмиранитакаштовлезно-излезнатафункцијанасекојаединицадаеидентичнанаонааединицакојаштобилазаменета,виепосекојаверојатностбипродолжиледазборуватеистокакоисега,сотааразликаштобипрестаналедамислитедакажетенештосотоа.Онаштониеоднадворбиможеледаговидимеедеказборовитезавасќепретставуваатсамозвуцикоиштоколатаветераатдагиправите.

Слабоста на позицијата наСерл е во тоа што не нудијасенначинзадапокажекогавистинското значење - иливистинското“вие”-исчезналоодсистемот.Тојсамоинсистирана тоа дека некои системија имаат каузалноста какодоблест на нивните “каузалниспособности”, а некои ја нем-аат. Тој се колеба во врскасо тоа, на што се должат тие

42способности. Понекогаш сечини дека мозокот е составенод “вистинска материја”, нопонекогаш се чини дека енештососемадруго.Тоаеонашто е најзгодно во моментот- еднаш нејасна суштина штоја разликува “формата” од“содржината”, а другпат сушт-инакојајаодделувасинтаксатаодсемантиката,итаканатаму.НабранителитенаСистемскиотодговор, Серл им ја нудипомислата на човекот вособата (кого понатаму ќе гонарекуваме“демонотнаСерл”)којбитребалодагомеморираили да го инкорпорира сиотматеријалод“неколкутелистахартија”. Како некој човек,сонезамисливопроширувањена имагинацијата, да може даго направи тоа. Програматана тие неколку листа хартијаво себе го вклучува сиотум и карактер на нештотолку комплексно во своитеспособности да одговара напишаниот материјал каковшто е човекот и со својатаспособност да го положиТјуринговиот тест. Би можелолибилокоечовечкосуштествода го проxвака целокупниотописнаумотнадругиотчовек?Намниетешкодазапомнимееден напишан пасус: но Серлси го замислува демонот какоапсорбира милиони ако неи билиони страници густопрекриени со апстрактнисимболи-иуштеповеќедагиимаситеовиеинформациинарасполагање,секогашкогаќебиде потребно и без никаквидополнителни проблеми.Овој неверојатен аспект насценариотоеодвајобјаснет,инееделодклучниотдоказнаСерл за да го убеди читателотдека сето тоа има смисла.Всушност,спротивното,клучендел на неговата расправа, еприкажувањето во поволносветло на овие прашања поредоследназначење,бидејкиво спротивно, скептичниотчитателќеразбередекаскоросето разбирање лежи вобилиони симболи на хартија,а практично ништо од тоа водемонот. Фактот дека демоноте живо суштество е небитени води во погрешна насока,занемарлива работа којаСерлпогрешнојасфатилкакозначаенфакт.Овој доказ можеме да гопоткрепиме со изложувањенаподдршкатанаСистемскиотодговор. За да го направиме

тоа, најпрво би сакале да гоставиме мисловниот експер-имент на Серл во поширокконтекст. Особено, ние бисакале да покажеме декапоставкатанаСерлесамоеднаодголемотомножествосличнимисловни експерименти, [...].Секој член на ова множествона мисловните експериментисе дефинира преку посебенизбор на положби наконтролните копчиња наГенераторот на мисловниотексперимент. Нивната целе да се створат - во вашитемисли - најразлични видовина имагинарни симулации начовечкатаменталнаактивност.Секој различен мисловенекспериментеедна“пумпазаинтуицијата” (термин на Den-nett) која што фокусира еднаилидругастрананапредметот,со тенденција да го наведечитателот на определенизаклучоци.Гледамеприближнопет таквиконтролникопчиња,иакоевозможнонекојдругдадојдеидоповеќе.Копче 1. Ова копче јаконтролира физичката мат-ерија која ќе биде основана симулацијата. Можнитенегови положби се: невронии хемикалии, водени цевкии вода ; хартиени ливчињаи симболи на нив; тоалетхартијаикамења;структуринаподатоциипроцедури;итн.Копче 2. Ова копче гоконтролиранивотонаверностсо која што симулацијата сеобидува да го имитира чов-ечкиот мозок. Може да бидеприспособено на произволнофинонивонадетали(честичкивоатомите)нагрубонивокакоштоеонанаклеткиисинапси,па дури и на нивото со коешто работат истражувачите наВИ и когнитивните психолози:концепти и идеи, репрезент-ацииипроцеси. Копче 3. Ова копче ја контр-олира физичката голем-ина на симулацијата. Наш-ата претпоставка е декамикроминимизацијата би ниовозможила да направимеедна малечка мрежа наводени цевки или чиповикои што можат да се сместатво напрсток, и обратно, декабилокојхемискипроцесможедасезголемивомакроскопскиразмер.Копче 4. Ова критично копчеја контролира големинатаи природата на демонот којја извршува симулацијата.

Доколку се работи за човечкосуштество со природна голем-ина ќе го викаме “Серловиотдемон”. Доколку е малечкоxуxесто суштество, што можеда се смести во невронитеили атомите ќе го викаме“Хоугеландовиот демон” поJohn Haugeland, во чиј штоодговорнаСерлгововедеовојконцепт. Положбите на овакопче исто така определуваатдалидемонотеживилинежив.Копче 5. Ова копче јаконтролира брзината со којаработидемонот.Може да биде приспособенода работи со брзина насветлината (милиони опер-ации во микросекунда) илиагонизирачки бавно (можебипо една операција во неколкусекунди).Така, со поигрувањето сокопчињата на овој контроленпанел можеме да добиемеразлични мисловни експер-именти.[...]Еденизборгодаваекспериментот со кинескатасоба на Серл. Подетално, тоагивклучуваследнитеположбинакопчињата:

Копче 1: хартија исимболи

Копче2:концептииидеиКопче 3: големина на

собаКопче 4: демон со

човечкаголеминаКопче 5: мала брзина

(една операција на неколкусекунди)ЗабележетеуштеидекаСерлнесе противи на претпоставкатадека симулација со овиепараметри би го положилаТјуринговиот тест. Неговатазабелешкаесамововрскасоонаштотоабиимплицирало.Има уште еден параметаркој не е копче, туку точка нагледање од која се анализираекспериментот. Ајде да мудодадеме малку живост наовој сив експеримент и даречеме дека симулираниоткинески говорник е жена,а дека демоните доколку сеживи се секогаш машки. Сегаимаме избор меѓу точката нагледање на демонот и онаана системот. Запаметете дека,по претпоставка, и демонот исимулиранатаженасееднаквоспособни да ги артикулираатсвоите ставови (без разликадали разбираат или не) воврскасоонаштогодоживуваат.Сепак Серл е непопустлив воинсистирањето да го гледамеекспериментот само од гл-една точка на демонот. Тој

инсистира дека без оглед наонаштосимулиранатаженаготврди(накинески,серазбира)во врска со нејзиното (не)разбирање, ние би требалода ги занемариме нејзинитетврдења и да му обратимевнимание на демонот вн-атре кој ги извршува манип-улациитесосимболи.

ТврдењетонаСерлсесодрживозаклучокотдекавсушностпостоисамоедногледиште,анедве.ДоколкугоприфатитеначинотнакојСерлгоопишувацелиотексперимент,оватврдењеимаинтуитивнадопадливост,бидејќидемонотеприближноколкунас,зборувананашјазикиработисобрзинасокојаштоработимение-аособеноетешкодасеидентификувамесо“жена”чииодговоридоаѓаатвоодноседеннавек(акостесреќни)-итоавобесмисленичкртаници.Но доколку ги променименекои од положбите на копч-ињата,соисталеснотијамож-еме да ја смениме точкатана гледање. Поточно, вар-ијацијата на Хаугеланд сеопишува со следните прикл-учувањанакопчињата:

Копче 1: неврони ихемикалии

Копче 2: ниво наактивацијананевроните

Копче 3: големина намозок

Копче 4: малечкодемонче

Копче 5: страшно брздемонОнаштоХаугеландсеобидувада го претстави е следново:мозокот на вистинскатажена за жал е дефектен. Тојповеќе не е во можност даиспраќа невротрансмитериод еден до друг неврон.Сепак, за среќа, овој мозоке населен со исклучителномалечко и исклучително брзоХаугеландово демонче коештоинтервенирасекогашкоганекој неврон се подготвувада испрати невротрансмитердо соседниот неврон. Овојдемон ја дразни соодветната

43синапса на соседниот невроннатаковначинштотојневронфункционалнонејаразликуваод вистинската невропорака.А, Х-демонот е толку брз штоможедаскоканаоколуодеднадодругасинапсавотрилионитидел од секундата, никогаш незаостанувајќи. На овој начинработатанамозокотнаженататече исто како што би течеладоколку таа би била здрава.Сега Хаугеланд го прашуваСерл, дали жената сеуштемисли - т.е.дали таа поседуваинтенционалност - или, да сепотсетиме на зборовите напрофесор Jefferson цитираниод Тјуринг, дали таа само“вештачкисигнализира”?Би можеле да очекуватедека Серл ќе ве наговарада го слушате и да се идент-ификувате со демонот и даго одбегнувате системскиотодговор,т.е.дајаслушатеидасе идентификувате со жената.Но во неговиот одговор наХаугеланд,Серлнѐизненадува-тојовојпатодбирадајаслушанеаидагозанемаридемоноткој нѐ пцуе од неговата зав-идна положба, викајќи ни :“Глупаци! Не слушајте ја неа,таа е само кукла и секојанејзинаакцијаепредизвиканаодмоетодразнењеиодпрогр-амот сместен во многувеневрони меѓу кои сум растрч-ан”.НонаСерлнемутребаатпредупредувачките повицина Х-демонот. Тој вели:“Нејзините неврони сеуштеимаат вистински каузалниспособности; ним само имтребамалапомошоддемонот.”Ние можеме да направимекоресподенција меѓу ориг-иналната поставка на Серл иоваамодифициранапоставка.На “неколкуте листа хартија”сега одговараат синапситево мозокот на жената. НаВИ програмата напишанана овие “неколку листахартија” и одговара целатаконфигурација на мозокотна жената: ова одговара нагигантското упатство што мукажуванадемоноткогаикакода знае која синапса да јадразни.Начинотнапишување“бесмислени чкртаници накинески” одговара чинотна дразнење на нејзинитесинапси. Да претпоставимедека сме ја зеле поставкатаонаква каква што е, со тааразлика што ќе ги променимекопчињата за големина ибрзина. Ќе го зголемиме моз-

окот на жената до големинана земјината топка, такашто демонот прераснува вонаша (човечка) димензијана С-демон, за разлика одмалечкиот Х-демон. Ајдеисто така да го направимеС-демонотдаделувасобрзинасоодветна на луѓето, наместода пролетува милиони милјина испапчениот мозок восамо микро секунди. Сега сокое ниво Серл би сакал дасе идентификуваме. Нема даспекулираме, но нам ни сечинидекадоколкусистемскиотодговор беше задолжителенво претходниот случај, тоаби требало да важи и за овојслучај.Мора да се признае декамисловниот експеримент наСерл сликовито го покренувапрашањето за тоа што евсушност разбирањето најазикот. Би сакале за моментда направиме мала дигресијана таа тема. Земете го следн-ото прашање: Која е онааспособност за манипулирањесо пишани или говорни симб-оли на еден јазик која штоводиконвистинскоразбирањена тој јазик?”Папагалите коиповторуваат на англиски неразбираат англиски. Снимен-иотгласнаженаштонајавуваточно време не е излез насистем што разбира англиски.Нема размислување задтој глас - од него е исцеденнеговиотменталенсупстрат,носепакмуостаналквалитетоткојштоличиначовечки.Можебинекое дете би се запрашалокакоевозможнонекојдаиматолкудосаднаработа,иистатадајаизвршуватолкудоследно.Овабинѐзабавувало.Бибилососема друга работа доколкунејзиниот глас е управуванод флексибилен програм заВИ способен да го положиТјуринговиоттест!Замислете си дека сте учит-ел во Кина. Уште повеќе,замислете си дека сте свеснидека вашите мисли ги форм-улирате на англиски, а потоаво последниот момент гиприменувате правилата затрансформација (во реалн-оста тоа би биле правилаво последното делче одсекундата) што всушност гитрансформираат англискитемисли во инструкции запридвижување на устатаи гласните жици на чуднибесмислени начини - а сепаквашитеученициседатпотполно

задоволнисовашатаизведба.Кога ќе ги кренат рацете,изговараат егзотични звуци,иако комплетно бесмислениза вас, а вие сте опременида ги разбирате додека брзоги применувате обратнитеправилаигооткриватенивнотозначење на англиски... Бипочувствувале ли дека сте сездобилесонекаквопознавањена кинескиот менталитет? Или- би можеле ли воопшто даси ја замислите ситуацијата?Далиереалистична?Биможелли воопшто некој да зборувастрански јазик применувајќигоовојметод?Стандардниот одговор е:“Вие морате да научите дамислите на кинески”. Но, вошто се состои тоа? Секој онојшто го почувствувал тоа ќе гопрепознае следниов опис:“Звуцитенавториотјазикмногубрзо стануваат ‘неслушнати’;само ги регистрирате а не гислушате, како што гледате низпрозорецот, а не го гледатесамиот прозорец. Секако,вие можете, ако добро сепотрудите, да се натерате даго слушате познатиот јазиксамо како неинтерпретиранизвуци, исто како што можете,ако сакате, да гледате ворамката на прозорецот, ново исто време не можетеда седите на два стола - неможете да ги слушате звуцитеи со и без нивното значење.Па така, обично, луѓето гослушаат само значењето.За оние луѓе кои што го учатјазикот поради убавината нанеговитезвуци,оваедонекадеразочарувачки,носепак,когаќесесовладааттиезвуци,иакоповеќе не се слушаат наивно,тоаепрекрасновозвишувачкоискуство. (Би било интереснодасеобидемедајаприменимеоваа анализа на слушањетомузика, каде разликата меѓуслушањетозвуциислушањетонанивнотозначењеепомалкуразбрана, а сепак изгледатолкуреално.)Учењетонадругјазиквклучуванадминување на сопствениотмајчин јазик. Тоа вклучувамешањенановиотјазиктокмувомедиумотвокојсесоздавамислата. Мислите мора да сераѓаат исто (или приближносо иста леснотија) како имислите на мајчиниот јазик.Начинот на кој што навикитеод новиот јазик се спуштаатедно по едно ниво надолу иконечно се апсорбираат воневроните сеуште е огромна

мистерија.Но,едноесигурно,дека вештината на јазикот несе состои во тоа “англискиотпотсистем” да се доведе да гоизвршувазаваспрограмотнаправила што ќе ви овозможатдасесправитесојазикоткакозбир на бесмислени звуци изнаци.Нанекојначин,новиотјазикморадасеспоисовашиотинтеренрепрезентативенсист-ем-вашиотрепертоарнаконц-епти, слики итн. - на истиотоној близок начин на кој штосе споил мајчиниот јазик. Зада се размислува прецизноза ова, мораме да развиемемногујаснапретставазаконц-ептот на различни нивоа наимплементација, моќен поимодкомпјутерскатанаука.Компјутерските научници сенавикнати на идејата дека ед-енсистемможедасеемулирасо друг. Всушност, тоа доаѓаод теорема докажана во 1936година од страна на АленТјуринг дека секој дигиталенкомпјутер за општа употребаможе да имитира некој другдигитален компјутер за општаупотреба,аединственатаразл-ика за надворешниот светби била брзината. Глаголот“емулирасо”ерезервиранзасимулации на еден компјутерсо друг компјутер, додека“симулација” се однесувана други појави, како што сеурагани, популациски граф-икони, избори, па дури икомпјутерскикорисници.

Главнатаразликаевотоаштосимулацијатаескоросекогашприближнаизависиодприродатанамоделотнапојаваташтоезададена,додекаемулацијатаеегзактнавонајдлабокасмисла.Тааетолкуточна,штоако,даречеме,еденSigma5компјутеремулиракомпјутерсоразличнаархитектура,даречемеDECPDP-10,корисницитенамашинатанемадабидатсвеснидеканеработатсовистинскиDEC.Ова инкорпорирање наедна архитектура во друга,доведува до таканаречени“виртуелни машини”, во овојслучај виртуелен DEC-10.Под површината на секоја

44виртуелна машина секогашпостои друга машина. Тоаможе да е машина од другвид,падуриидругавиртуелнамашина. Во својата книга“Structured Computer Organi-sation” Andreњ Tanenbaum јакористиидеатазавиртуелнитемашини за да објасни какоголемитекомпјутерскисистемиможат да се гледаат какослоеви на виртуелни машиниимплементирани едни врздруги, при што најдолната серазбира,евистинскамашина!Но,восекојслучај,нивоатасестриктно разделени едно оддругона“водоотпорен”начин,исто како што на Серловиотдемонмубешеоневозможенода зборува со Кинескињата,од која што дел беше самиот.(Би било интересно да сезамисли каков разговор бисе водел - претпоставувајќидека би требало да имаприсутен преведувач, бидејкиСерловиот демон не знаелкинески!)

Вториотјазикнеодинадпрвиоткаконекојвидсофтверскипаразит,тукустануваеднаквофундаменталноимплементиранвохардверот(илинештосличнонатоа).Нанекојначинапсорпцијатанавториотјазиквклучувавнесувањекоренитипроменинаначинитенакоиштоневронитесеактивираат,такаштоопфаќаатновипромени,коипакпродуцираатновиначининаинтеракцијанасимболитеодповисокитенивоа.За да се спореди ова сокомпјутерскиот систем, прогр-амот на повисоко ниво битребал на некој начин дасоздава промени во самиот“демон” кој што го извршувапрограмот. Ова е сосематуѓо на сегашниот стил накомпјутерскатанауканаимпл-ементирањенаеднонивонаддруго, на стриктно поделенмеѓу себе начин. Способностана повисокото ниво да сеповрзуваидавлијаенадругитенивоа - неговите сопствениделови ? - е еден вид на маг-ичен трик кој ние сметаме

дека е многу блиску до сржтанасвеста.Можебиеденденќеседокажедекатоаеклучниотелемент во напредокот науште поголема флексибилноство дизајнот на компјутеритеи секако во приодот конвештачката интелигенција.Поточно, задоволителен одг-овор на прашањето штовсушност значи “разбирање”,несомнено ќе бара појасенопис на начините по коиразлични нивоа во системитеза манипулација со симболи,можат да зависат и да влијаатеден на друг. Сѐ на сѐ овиеконцепти се потврдија какомагловити,инивнотопотполноразбирањеверојатноесеуштедалеку.Во оваа, помалку конфузнарасправа за повеќекратнинивоа, вие можеби и сепрашуватештовсушностзначи“ниво”. Тоа е многу тешкопрашање. Сѐ додека нивоатасе доследно одделени едноод друго, како кај Серловиотдемон и жената што зборувакинески, тоа е достаточнојасно.Когатиеќезапочнатдасе мешаат, внимавајте! Серлможеби признава дека вонеговиот мисловен експер-иментимадвенивоа,нотојнесака да признае дека постојати две точки на гледање, двевистински суштества коичувствуваат и “имаат иск-уства”. Тој е загрижен декаеднашштомќепризнаемедеканекој компјутерски системима искуство, тоа би билоотворање на Пандоринатакутија и одненадеж “умот бибилнасекаде”-вокркорењетона стомаците, во xигерот, авт-омобилскитемоториитн.Серлизгледадекаверувадекана било кој систем можат даму се припишат верувања ичувства итн., ако побараменачиндагоопишемесистемоткако реализација на ВИпрограм. Тоа очигледно бибила загрижувачка идеа којабиводелаконпанпсихизам.Инавистина, Серл верува декалуѓето што се занимаваат соВИ несвесно се определилеза панпсихистичка визија насветот.БегствотонаСерлодстапицаташто самиот си ја направиле во тоа да се гледа на ситетие “верувања” и “чувства”што може да ги откриете кајнеживите суштества (приф-аќајќи го панпсихизмот) некако на вистински туку какона псевдо верувања и псевдо

чувства. Ним им недостасуваинтенционалност ! Ним имнедостасуваат каузалните сп-особности на мозокот! (Сек-ако Серл ќе ги предупредидругите да внимаваат да неги побркаат овие поими сонаивно дуалистичкиот поим“душа”.)

Нашетобегствоеданегирамедекастапицавоопштоипостои.Непр-авилноедасегледаумнасекаде.Ниевелимеумотнесекриевоавтомобилскитемоторииxигеритекакоштонитумозокотнесекриевоавтомобилскитемоторииxигерите.Вреди на ова малку да сезадржиме.Доколкуможетедајавидитецелатакомплексноство мисловните процеси вокркорењето на стомакот,тогаш што ве попречувараспоредот на меурите воминералната вода да гочитате како некој вид код вокој е кодиран Шопеновиотконцерт за пијано во Е мол?Уште повеќе, дупчињата вошвајцарското сирење некакоја кодираат целокупнатаисторија на СоединетитеДржави?Секако-инакинескикако и на англиски. На крајотна краиштата, нештата сенапишани насекаде. БаховиотБрандербуршки концерт бр.2 е шифриран во структуратана Хамлет, а Хамлет можетесекако да го прочитате(ако ја знаете шифрата) воструктурата на последнотопарче од роденденската торташтоголапнавте.Проблемотвоситеовиеслучаиедасеспецифициракодотбезоднапреддасезнаештосакатеда прочитате. Инаку вие биможеле да извлечете опис набило чија ментална активностоднекојабезболиграилилисттрева, со произволно апост-ериорно конструиран код. Ноованеенаука.Умот може да се најде воразлични степени на софист-ицираност, секако, но умоткој што заслужува да гонарекуваме ум егзистирасамо онаму каде што егзист-ираат софистицирани репрез-ентациски системи и ниеднопресликување што не семенува со времето нема даоткрие самоажурирачкирепрезентациски систем

во автомобилскиот моторили xигерот. Можеби некојможе да види менталноство тропањето на моторот насличен начин како што луѓетогледаатдополнителнозначењево структурите на големитепирамиди,Стоунхенx,музикатана Бах, Шекспировите драмиитн. - имено со фабрикувањенеприродни нумеролошкипланирани шеми што можатда се вкалупат и изменаткога тоа ќе биде потребноза да ги задоволат желбитена толкувачот. Но ние сесомневаме дека тоа е она нашто Серл настојува (а сигурнисмедекананештонастојува).Умот егзистира во мозокот,а можеби ќе егзистира и вопрограмираните машини.Ако и кога таквите машиниќе се појават, нивните кауз-ални способности нема дапроизлезат од супстанцијатаод која се направени, туку оддизајнот и програмите по коисераководат.Аначинотпокојшто ќе знаеме дека тие имааткаузалнимоќиедазборувамесо нив и да ги чуеме што тиеимаатданикажат.

превод: Гештаковска Жаклина / Г. Стојанов

45The“PostmodernMi-nd”: Hybrid Modelsod Cognition, MAT-THIASGUTKNECHT

Во дебатата меѓу конекци-онизмот и симболизмот воВештачката интелигенција,Екуменскиотставкој гиприф-аќа и двата приоди како вал-идни при моделирањетона когнитивните процеси,сѐ повеќе го привлекувавниманието.Овдеќеизложамспецифичен пример на овојпристап,постмодернистичкиотстав, кој своите корени гиима во постмодерната фил-ософија. Главните принц-ипи кои стојат зад него се:јасно разграничување меѓухетерогените алтернативи,потрага по транзиции меѓуалтернативите и истражувањеи проучување на овиетранзиции кај хибриднитемодели. Разграничувањетона конекционизмот и симбол-измот во ВИ го откривакомплементарниот однос меѓудватапристапи.

Овиекомплементарностиќебидатпотребнидаседефиниратранз-ицијатамеѓуприодите,којаодсвојастранасеупотребувазадапредложиможнаинт-еграцијанадвата,вохибриднисимболно-кон-екционистичкисистеми. Ќе бидат опишани тритакви системи и ќе бидатоценети во поглед на нивнатаекспланаторна способносткако модели на когницијата.Проценката покажува декахибридните модели можатподобро да ги објаснатпремините меѓу анималниоти културолошкиот дел одсознанието, отколку штотоа можат да го направатконекционизмот или симб-олизмот поодделно. Хибр-

идноста исто така ќе бидедемонстрираназамоделитенабиолошкото и физиолошкотониво. На крајот ќе изложамразмислувања во врска сотоа дека когнитивната наукаво иднина би можела да се

развива кон екологијатана разумот нудејќи повеќехибридни мулти-перспективнигледишта за когнитивнитефеномени,повеќеотколкуштонудисега.

Клучнизборови:авт-ономнироботи,кон-екционизам,управ-уваноиавтоматскопроцесирање,екологијанаумот,хибриднимодели,усвојувањеназнаење,моделирањевоневронауката,постм–одернафилософија,психолошкомодел-ирање,репрезентацискаредескрипција,селекционизам,симб-оличко-конекционист-ичкисистеми.

1. Вовед: Уште еден постмодернизам?

По постмодерната литература,постмодерната архитектура,постмодерното семејство,постмодерното дете и постм-одерното куче, дојде времеда се воведе адекватенпостмодернистички моделна творецот на сите овиепостмодернизми: човечкиотум. Од неговата прва широкаупотреба од страна на амер-иканските книжевни крит-ичари, етикетата “постм-одерно” им се залепи натолку многу појави такашто дегенерираше до еденбесмислен и досаден збор.Сепак, постои елабориранафилосовска концепција запостмодернизмотодстрананафранцускиот философ, Jean-FrancoisLyotardигерманскиотфилософ,WolfgangWelsch.

1.1.Лиотароватаверзијаза

постмодернатафилософија

Во неговата прва книга наоваа тема “La Condition Post-moderne”, Lyotard (1979)ги карактеризира соврем-ените науки и знаења какоплуралистички системи безцентрална референтна точка.Оваа ситуација е спротивст-авенанамодернатаера,каденауката и научните знаењасе озаконети со две мета-приказни: прогресивнатаеманципација на луѓето прекузнаењето и спекулативнатаидејадабидешвоможностдасоздаваш сѐ од еден основенпринципидагокористишовазнаење за создавање на еденидеален свет. Губејќи ги овиеобединувачки оправдувања,постмодерното знаење сефрагментиравоповеќехетер-огени дискурси или јазичниигри (како што Лиотар гинарекува по аналогија наупотребата на терминот кајWittgenstein). Секој дискурсима збир на закони за да сеопредели вистинитоста илилажноста на неговите искази.Но, поради хетерогеноста наовие јазични игри, исказитена еден дискурс не можатда бидат споредени илитестирани со друг дискурс.Неспоредливоста меѓу разл-ичните видови дискурси еуште повеќе нагласена воЛиотаровата најважна книгаза постмодерната философија“LeDifferend”(1983).ПостмодернатафилософијавоЛиотаровиотсмисолназборот,ефилософијанахетерогеното,философија што се фокусирана неможноста на сведувањенасветотнаконеченбројразл-ичниструктури.

1.2.Велшоватаверзијазапостмодерната

философијаНеговиот концепт го прош-ирува Волфганг Велш (1988),кој ја критикувал Лиотароватапренагласеност на расцепотмеѓу дискурсите. Во сек-ојдневната пракса смебиле во состојба и сеуштеможеме да најдеме врскамеѓу нив. Ова е возможносамо доколку дискурситесе јасно разграничени ед-ен од друг. Мораме да зна-еме каде се контрастите,

спротивставувањата, вкрст-увањата, прескокнувањата,комплементарностите,компат-ибилностите, аналогиите изаедничките точки. Потоаможеме да градиме мостовии премини меѓу нив. Сепак,овие мостови и преминине се апсолутни и вечниконструкции. Тие постојатрелативно за определенаобласт или определена цел ипо природа се привремени.Тие ниту ја исклучувааттензијата меѓу дискурситениту пак зависат од општатасогласност меѓу учесницитена дискурсите (како што тоаХабермасбисакалдаизгледа).

Тааспособностодгов-орназаоваапојаваВелшјанарекуваТРАНСВЕРЗАЛЕНРАЗУМ.НеговиотконцептзатрансверзаленразумеблизокдоКантовиотконцептзамоќтанапросудувањетоили“Urteilskraft”. Трансверзалниот разум гиразликува,наоѓапреминимеѓунивиесвесензаисторискатаикултурно-темпоралната релат-ивност на секој дискурс. Тојсоздава мултиперспективнипогледи меѓу многуте шифрии вкрстувања на различнитеприодивохибридниотсистем,претендирајќи за локална ноникогаш глобална синтеза.Оттука со придржување конплуралистичкото гледиште,Велшовата проширена конц-епција за постмодернатафилософија и додава разл-икување, премин, мулти-перспективност, меѓусебнокодирање и хибридизацијакакоцентралнимоменти(з1).

1.3.Постмодерниотставихибридните

моделинакогницијаЈас ќе го прифатам терминотпостмодернистички став воследното проширено зн-ачење, како дебата даликонекционистичката илитрадиционалната симболнаВИ ги нуди вистинските мод-ели на умот. Таквиот ставподразбира прифаќање наобете како хетерогени алт-ернативи за моделирањена когнитивните појави, гиразликува едната наспротидругата, бара премини меѓунив и го истражува просторот

“поСТмодерНиоТ Ум” ХибридНи модели

За когНиЦиЈаТа

46на таквите премини прекухибридните модели. Тоа истотака подразбира нагласувањена разнородни гледања накогнитивните феномени идавање отпор кон било којобид за нивно предвременоглобалносинтетизирање(з2).

Следственонатоа,секојмоделкојќепокривазначителенделнакогн-ицијатаќебидехибр-иден.Според Webster’s Ninth Col-legiate Dictionary (1985) еднозначење на зборот хибрид е“нешто хетерогено по потеклоили состав”. Хетерогеноста,пак, според Oxford AdvancedLearner’s Dictionary (1974) седефинира “како составенаод различни видови” (з3),што е адекватен превод нагрчкото значење на зборот.Така хетерогеноста зависи одкласификацискиот растер илионтологијата. Оваа онтологијаопределува дали нешто можеда се гледа како хетерогено(составено од делови соразличен“ген”,видкласаилипотекло),идали,накрајот,тоае хибридно. Во продолжениеќегиразгледувамситемоделикако хибридни доколку сесоставени од или спојуваателементи за кои конвенц-ионално се мисли дека се одразличнопотекло,видилитип.Преддагиопишамхибриднитемодели на когниција ќеопишамнекоиодпредноститеиманитенаконекционистичкитесистеми во поглед на симб-олната ВИ. Потоа ќе покажамкакосопомошнахибриднитемодели можат да бидат иск-ористени премините меѓудвата пристапа. Ќе бидатвоведени и анализиранитри специфични хибриднисистеми за моделирање накогнитивните феномени. Отк-ако ќе ги демонстрирам пр-едностите и замките на овиемеѓу-нивовски хибриднимодели, ќе покажам декамеѓу-нивовските модели наневробиолошко и психолошкониво имаат тенденција дабидат хибридни. И на крајќе биде резимиран прилоготкон постмодерниот став закогнитивнотомоделирање.

2. конекционизмот наспроти

симболичката Ви:два хетерогени

приодаКако што можевме да видимеод претходниот дел, јасноторазликување меѓу приодите еважен дел од постмодерниотпоглед. Затоа во овој дел ќедадамкраткакарактеризацијана предностите и маните наконекционистичките пристапивопогледнасимболните.Оваакарактеризација ќе ни пом-огне во следниот дел да гинајдемепреодитемеѓунив.

2.1.Предноститенаконекционистичките

модели(КМ)Од неговото воскреснувањево 1980-тите години, конекц-ионизмот најде нов начин заопишување на когнитивнитепојави (cf. Rumelhart et al.,1986: Smolensky, 1988)Спореденосотрадиционалнитепретежносимболнимоделинакогниција, тој нуди неколкупредности: Инхерентна способност заучење. Типично, вештачкитеневронски мрежи не сепрограмираат туку се обуч-уваат преку примери илисензорни влезови од нивнатаоколина. На овој начин тиеможат да се прилагодат наоколината. Инхерентна способност завоопштување. Мрежите сеспособни да ги извлечатзаконитостите од низови напримери, за процесирањена претходно невидени, новипримери. Инхерентна можност заадресирање по содржина.Презентацијата на дел од нек-ој влезен лик ќе овозможиреконструкцијанацелиотлик.Оваа можност важи дури иако влезот е малку различенод научените асоцијации (наизлез се добива најсличниотодсличните).Отпорностнагрешкиишумови.Конекционистичките мрежисе релативно неосетливи назашумен или нецелосен влезили на определени нивниоштетувања.Толеранцијанапретоварувањесо информации. Конекци-онистичките модели немаатстрого определен капацитетза учење или меморирање.Можат да се појават само

големи и уште поголемипречки и мешање на сличниинформации штом мрежатаќе биде преоптоварена.Последните две особинизаедно се нарекуваат grace-ful degradation (cf. Rumel-hart, 1989) или постепеноопаѓање на перформанситена мрежата. Сите овие кар-актеристики изгледаат декасе клучни за човечката когн-иција. Заедно со фактот декаконекционистичките архит-ектури се невролошки инсп-ирирани, тие му даваат наконекционизмот еден натура-листичлкишмек.

2.2.МанитенаКМНаспроти(илиможебипоради)овој снажен натурализам,конекциониститесепринуденида се снаоѓаат без некоимногу силни можности натрадиционалните модели.Овие способности се поврз-ани со високонивовско рез-онирање и решавање напроблеми.Спореденисотрад-иционалните симболни мод-ели, тие ги имаат следнивеограничувања: Мал опсег на проблемскидомени. Главните проблемскидомени се класификација(вклучувајќи и препознавањена визуелни облици и диј-агностика), предикција, опт-имизација и контрола (cf.Maren et al. 1990). Честопатитрадиционалнитесистемисеп-акгинадминуваатневронскитемреживоовиеподрачја.[...] Слаби експланаторни можн-ости. Истражувачите се обид-уваат да го објаснат однес-увањетонаКМсоанализирањена нивната динамика илина структурата на наученататежинска матрица (e.g. Rume-lhart et al., 1986), поточноврските од и до скриенитеслоевинаневронскитемрежи.Но овие објаснувања се наниво на примитивни каракт-еристики (на пр. тежини наврските, учечки алгоритми,активациони функции наневроните)намрежата,додекачовекот,корисникнамоделот,се интересира за описите наниво на областа на знаењетоза решавање на проблеми.Вистинското објаснување затоа зошто КМ го прави онашто го прави е навистина воизборот на низата примериза обучување, неговата архит-ектураиалгоритамотзаучење. Слабо секвенцијално проц-

есирање. КМ се слаби вопроцесирањето чекор по чек-ор. Сепак, се покажало декавакво однесување може дасе постигне со примената нарекурентни мрежи (pr. Jor-dan,1986; Elman,1988; Mozer,1988; Servan-Schrieber etal., 1988; Touretzky ѝ Hinton,1988; Miyata, 1989). Сепак,комплексноста на нивнотооднесување е далеку под онашто може да се постигне сотрадиционалнитесистеми. Потешкотии со структурнатарепрезентација. Претстав-увањето на структуиранотознаење,какоштосеконцепту-алнитехиерархии,илиизведу-вачките мрежи, се тешки заКМ, а пак толку природни затрадиционалните системи.Повторно,иакоималообидизапретставување на структурниинформации во конективнитемрежи (pr. Hinton, 1981; Shas-tri ѝ Feldman, 1984; Touretzky,1986; Smolensky, 1987; Elman1989) нивната комплексносте строго ограничена. Овааточка е поврзана со точкатана објаснување и со следнататочка.

Недостатокнаспособностзаинтеграција.Након-екционистичкитесист-емиизнаењаташтотиегинаучилеимнед-остасуваспособностзасоставување.Системите, вообичаено (соизвесни исклучоци pr. Waibel,1989)имаатвисокомонолитенкарактер(еднаголемамрежа),и се направени за еден опр-еделен вид на апликации.Спротивно на луѓето и натрадиционалните системина ВИ - делови на знаењетоне можат да бидат повторноупотребениикомбиниранизаразличницели.

2.3.Репрезентативниредескрипцииикомпилацијана

знаењетоНеодамна уште еден нед-остаток на конекционизмотво однос на последнататочка беше нагласен одстрана на Clark (1991) изаснован на студиите на An-nette Karmiloff-Smith (1986).Оваа точка се однесува нанедостатокот на способностаза репрезентативна редескр-

47ипција кај КС. Kamiloff-Smitнаправила експерименти содеца од различни староснигрупи (4-6 и 8-10 години). Таанајпрво им рекла да нацртааткуќа, а потоа да нацртаатсмешна куќа. Додека дветегрупи можеле да нацртаатнормалникуќи,самопостаритедецаможеледанацртаатјаснодевијантни куќи, т.е. куќи совнесени нови елементи одвкрстени категории (на пр.,делови од брод) и сменетиориентации на нормалнитеелементи.Водругексперименттиетребаледанацртаатчовексо две глави. И повторно,додекапостаратагрупанемалапроблеми со тоа, повеќетоод помалите деца најпрвонацрталееднокомплетнотелосоглаваапотоаивтораглава,но не можеле да запрат а дане гонацртаативторото тело.Хипотезата што ги објаснуваи двата експерименти е декапостарите деца имаат изгр-аденоповисокииповеќемод-уларни и рекомбинирачкирепрезентации на нивнитеосновнипостапки.Кларкзакл-учува:

Стандардниот, по стил какона Смоленски, вид на конекц-ионизам..., плаќа определенацена за флуидноста постигнатасо потпирање на знаењето закатегориите и правилата кои изн-икнуваат од обучувачките прим-ери. Цената е неможноста да сеискористи знаењето на старитеобласти во било која систематскиизменета област. Во овој поглед,таквитесистемиизгледаатдеканесесличниналуѓето,коиизгледанесезадоволнипростосонаучувањена законите и категориите кои јакарактеризираат областа, тукунаместотоа,продолжуваатсебесиексплицитно да си ги објаснувааттие правила и категории вохиерархија на формализам одповисоко ниво (Кларк, 1991, стр.127).Оваа точка се однесува нанешто е спротивно на онашто е наречено компилацијана знаењето (Андерсон,1983). Овде, кога се здобивасо знаење, оној кој што учинајпрво се здобива со експл-ицитно декларативно знаење(правила) во врска со некоизадачи и го интерпретира овазнаењекогаработивонеговатаобласт.Сосѐпоголемапраксазнаењетосетрансформиравопроцедуралнаформа.Наместодосадно интерпретирање наделови на декларативно зна-ење,субјектотзапочнувадаги

применува специјализиранитепроцедури за сите подзадачи.Додека ова се чини дека јаопишува процедурата во којасе здобиваме со поголемиотдел од нашето знаење одучилиште (пр. геометрија),репрезентативната редескр-ипција се чини дека ја опиш-ува процедурата во којасе здобиваме со знаење ивештини во бихејвиористичкиобласти(пр.цртање).

Воовиеобласти,ниеучимедаизведувамеидасеоднесувамепопатнаимитирање,иобидиигрешки(каковосредновековнотоучењемајстор-калфа).Паралелно на ова постои ипроцес на разгледување имодуларна репрезентација наздобиеното знаење, што АнетКармилоф-Смит го нарекуварепрезентативна редескрипц-ија.

Јас сметам дека и дватамеханизми, компилацијата назнаењетоирепрезентативнатаредескрипција, се појавуваатза време на стекнувањетосо вештини и учењето. Вослучајотнастекнувањезнаењесо учење и компилирање надекларативното знаење, онојкојштоучиможедагоодразисвоето сопствено однесувањеи - преку репрезентативнатаредескрипција - да додаденово декларативно знаењекон она наученото со инстр-укции. Во случајот на бихејв-иористички базирано учење,редескрибираното знаењеможе да води кон нови вар-ијации на однесување (под-обрено или “дебагирано”)кое по извесно време ќеводи кон компилација наново имплицитно знаење.Значи, еден комплетен мод-ел на учење и стекнувањесо вештини ќе мора да гиобјасни и двете појави (з4).Додека традиционалнитесимболни модели, спротивнона конекционистичките,лесно можат да го објаснаткомпилирањето на знаење, иобата модели се сретнуваатсо проблеми во објаснува-њето на репрезентативнатаредескрипција. Сепак овиепроблеми се повеќе илипомалку комплементарни поприрода. Симболните мод-ели имаат потешкотии вообјаснувањето на директно

стекнување на имплицитноперцептивно знаење додекабез напор се справуваатсо експлицитни модуларниинформации.Оддругастрана,конекционистичките моделиимаат потешкотии со стекн-ување и ракување со експл-ицитнирепрезентациидодека,преку примери, лесно го учатимплицитното знаење. Овазначидекаможемеданајдемекомбинација на двата приодаво еден хибриден модел,таковвокојиобатазаедничкиќе можат да ги надокнадатнивните индивидуални слаб-ости.

2.4.Комплементарностмегусимболистичкиот

иконективистичкиотмодел

Овиезаклучоциважатзакогнитивнотомодел-ирање,воопшто,бидејќилистатанапредноститеиограничувањатанаКМескоросовршенкомплементнаеквив-алентнаталистазатрадиционалнитеСМ(cf.GutknechtѝPfeifer,1990).Содругизборови,предноститенаедниотприодсеслабостинадругиот,иобратно.Така,хибриднитемоделивет-уваатданигипонудатпредноститенаедниотилидругиотприодоколунекоепрашањезакогницијата.Од слични причини, хибридн-ите или мешаните С-К модели(или “настрани”, како што гинарекува Кларк) од неодамнасе пропагираат од страна нанеколкумина истражувачи вополето на когнитивната наука(Clark, 1989, 1990; Hendler,1989a-c; Gutknecht ѝ Pfeifer,1990; Lamberts, 1990; Boden,1991; Minsky, 1991; SchneiderѝOliver,1991).Воследниотделќе го елаборирам концептотна хибридните модели накогниција[...].

3. Хибридни системи: како да се искористи

хетерогеноста Во последниот дел ја издиф-еренциравме конекционист-ичката наспроти симболнатаВИ. Со признавање на компл-ементарниоткаракернанивн-итепредностиислабости,ниесо тоа сме нашле возможенпремин меѓу нив. Во овојдел јас ќе опишам како овојпреминможедасеискористиво хибридните С-К системи.Сепак, најпрво ќе објаснамкако хибридните системи во-општо можат да ја употребатхетерогеноста.

3.1.ОпштипредностинахибриднитесистемиКомбинирањето на хетер-огените структури во еденхибриден систем нуди триопштипредности,коиистотакасе искористени од хетерогеноструктуриранитеприродниобј-ектикакоштоемозокот.Овиепредности се: ефикасностпреку специјализирање нахетерогените компоненти,надежност преку редундантнихетерогеникомпонентиипост-епениотразвојпрекуповторнаупотребанапостоечкитехетер-огеникомпоненти.Во мозокот се присутни ситетрипредности.Повеќетоспец-ијализирани и еволутивностари структури се вклучениво сензорниот и моторниотсистем обезбедувајќи ефик-асност потребна за брзиреакции.Поопштитеструктури,како неокортикалните обл-асти, обезбедуваат пософ-

истицирана контрола и сеспособни да ги премостатспецијализираните деловиво случај на некаковдефект. Сепак, доколкуима мало оштетување нанеокортикалните области,основните функционалностина старите делови на мозокотсеуште функционираат, такашто можат да обезбедатопстанок на организмот. Пон-атаму, хетерогените каракт-

еристики на специјализир-аните побрзи стари деловина мозокот и побавните нопософистицираниновиделовии понатаму ја зголемуваатнадежноста. Последно, но ненакрај,еволуцијатасесостоиво тоа да се зголеми развојотна организмите додека се тиево делување. Невозможное да се извлечат надвор од

48“играта на животот”, да сепреобликуваат и повторнода се стават во дејство. Ситепосредниразвојниетапиморадабидатпотполнооперативни.Новите(хетерогени)деловинесамо што коегзистираат, тукутребаидакооперираатзаедносонив.Тиеупотребуваатделодфункционалностанапостаритеделови и преку инхибицијапреземаатнекоиодфункциитекоипоуспешногиизвршуваат.Таква процедура, иако понек-огашводикончуднирешенија(cf. Daњkins, 1986), гарантирадекапроизводотштоизлегувакако резултат е здрав и ад-аптиран на прагматичнитеограничувања на неговата ок-олина.Примери за искористувањена трите предности нахибридноставоинженерствотосе употребата на специјал-изирани хетерогено структ-урирани ко-процесори вокомпјутерите, употребата нахетерогени back-up системиво автомобилите, авионитеи користење на инкрем-енталните развојни методикако еволутивниот пристапза изработка на прототип вософтверскиот инженеринг. Волитературата за хибриднитеС-Кмоделипротекционистичкисе гледа само на аспектот накомбинирање на взаемнокомплементарнитепосебностина двата приода, додека сѐдосега не биле признатиаспектите на надежноста иинкременталниотразвој.[...]

3.2.ФункционалнаинтеграцијанаКиС

моделитеЗемајќи ја во предвидкомплементарната листа напредностите и слабоститена КМ наспроти СМ вопретходниот дел, можеме даги дефинираме улогите штосекојприодќетребадагиимаво хибридниот когнитивенмодел. КС ќе биде вклученво когнитивните задачи коибараатилиучењаодсензорнипримери, генерализации,обраќање (адресирање) посодржина, “graceful degradat-ion”. Карактеристично, тоасе перцептивни задачи, зад-ачи што вклучуваат асоц-ијациски категоризациии задачи кои вклучуваатучење со имитирање.Симболните системи, пак, ќесеупотребуваатзакогнитивни

задачи кои бараат високониво на концептуалноразгледување, продуцирањена објаснувања, серископроцесирање, структурираниексплицитни репрезентациии способност за синтеза.Лингвистичка комуникацијамеѓу луѓето, планирањето иповеќето културно условенидејности (освен ониеуметничките), како оние коисе решаваат со експертнисистеми, се карактеристичнизасимболнитесистеми.

Накратко,можемедакажемедекаКСможатдобродагимоделираатспособноститештогиделимесоживотните,аССседобризамоделирањенаоднесувањетоштоекарактеристичносамозалуѓетоикоегоделимесамодоизвесенстепенсодругитепримати.Содругизборови,колкуштоепостарокогнитивнотооднесувањевоеволуцискитермини,толкуподоброможедасемоделирасоКС. Еволуциски најмладотооднесување е мошне тешкода се објасни само на кон-екционистички основи. Еднахипотеза е дека мозокотможе да симулира вистинскисимболен процесор (cf.Smolensky 1988). Во оваасмисла однесувањето што гоповрзавме со симболнитепроцесори всушност е вешт-ачкиотделнакогницијата.

3.3.Структуралнаинтеграцијана

симболнитеиконекционистичките

компоненти. Откако специфициравкако можат да бидат функц-ионално интегрираникомпонентите на симболно-конекционистичкиот сист-ем, сега ќе ги опишам стр-уктуралните аспекти наинтеграцијата. Во однос настепенот на соединувањемеѓу компонентите, можемеда разликуваме: трансф-ормациски системи, лабавоспоени системи и потполноинтегрирани системи (cf.Bailey&Fahey, 1990). Во тр-

ансформациските системиобучената конекционистичкакомпонента се трансформираво симболен модел (на пр-имер во систем базиранна правила (rule based)) иобратно. Во лабаво споенитесистеми компонентите сеиндиректно поврзани еднасо друга (на пример прекудатотека). Додека двава типана интеграција се интересниод инженерска гледна точка,тие не се толку интересни замоделирање на когнитивнитепојави бидејќи меѓусебнотодејство меѓу компонентите еили непостоечко (кај првиотпристап) или премногу поср-едно (кај вториот пристап).Ова не е случај кај потполноинтегрираните системи кадекомпонентите се директноспоени и тесно соработуваат.[...] Потполно интегриранитесистемисеграничнислучаинахибридни системи. Тоа се иликонекционистичи системи штосимулираат симболни системиили пак симболни системина кои им се додадени некоикарактеристики на конекц-ионистичкисистеми(напримерпропагација на активацијата(spreading activation)). Јасги нарекувам и двата ваквисистеми хибридни доколкукомбинираат компоненти коинаконцептуалнонивосејасносимболичкиикомпонентикоине можат да бидат објаснетина ова ниво бидејќи немаатдиректна коресподенција сонекојсимбол(з5).[...]

Не-хибриднитепотполноинтегриранисистемикоисеобидуваатдареализираатсимболнопроцесирањеначистоконекционистичкиосновисенарекуваатвисоконивовскиконекционистичкисистеми.Примеринаваквисистемисеконекционистичкитесемантичкимрежи(напримерShastriѝFeld-man,1984).схематасистеми(Rumelhart1986)иконекционистичкитеекспертнисистеми(Moz-er1986;Gallant,1988). Сепак сите овие системи седалеку од тоа да можат да гипонудатнајпримамливитекар-

актеристики на чисто симб-олните системи. Најпознатиотпример на потполно инт-егриран не-хибриден моделшто инкорпорира некои оддобрите карактеристики наконекционистичките системие ACT моделот на Андерсон(1983) каде што се обединетипродукциските системи (тип-ични симболни модели) сосистемите на пропагација наактивноста.[...]

Забелешки:1. Барањето за диференц-ијација и умешна транзицијаја разликува оваа концепцијаод дегенерираниот или “се исешто” постмодернизам какошто обично се промовира помасмедиумите.2. Smolensky (1988) гонарекува тоа екуменски пр-истап. Сепак овој терминмалку повеќе претегнува коннегативниот ‘laisser-faire’ стави не ги покрива позитивнитеаспекти на поттикнувачкатакомпетитивност и барањетоналокалнитранзициииврскипомеѓу двата пристапа, коиаспектисеинхерентнинаовојпристап.3. Различните значења назборот хибрид според Web-ster речникот од 1985 се:”1.потомок на две животни илирастенија од различни раси,врсти, типови или родови.2: индивидуа чија културнапозадина е мешавина оддве различни култури илитрадиции[...]”.4. Како што забележуваClancey (1991) треба да себиде претпазлив да не семоделира резонирањетосамо на репрезентацискониво - нивото што Smolenskyго вика свесен интерпретернаправила.Овабиводелодопогрешна идентификација наопсервациитезаоднесувањетонанекојмеханизамсосамиотмеханизам. Од друга странаистотакабибилогрешкадасемоделира резонирањето самона ниво на механизам (Clark,1989, 1991). Луѓето покрајтоа што се способни да гонабљудуваатирепрезентираатсвоето однесување исто такасе способни за прифаќање иинтерпретирање на репрез-ентации кои потекнуваат однадворешни извори (какона пример други луѓе). Такабилокојмоделнакогницијатаби требал да овозможува икаузално механицистички и

49програмски објаснувања наповедението.5. Кажано со терминологијатана Smolensky таквитесистеми би биле хибриднидоколку би комбиниралеелементи од концептуално исубконцептуалнониво.

Референци:Anderson,J.R.(1983)ThearchitectureofCognition. Cambridge, MA: Harvard Uni-versityPress.Clark,A. (1989)Microcognition.Philoso-phy,CognitivieScienceandParallelDis-tributedProcessing.Cambridge,MA:MITPress.Clark, A (1990) Connectionism, compe-tence and explanation. Vo M. A. Boden(Ed.), The Philosophy of Artificial Intel-ligence. Oxford: Oxford University Press,pp281-308.Clark,A.(1991)Indefenseofexplicitrules.VoW.Ramsey,P.StichѝD.E.Rumelhart(Eds),PhilosophyandConnectionistTheory.Hillsdale,NJ:LaњrenceErlbaum,pp115-128.Elman, J. L. (1988) Finding structure intime. Technical report CRL 8801. Centerfor research in Language, University ofCalifornia.Elman,J.L.(1989)Structuredrepresenta-tion and connectionist models. Vo Pro-ceedingsof 11.Conferenceof theCogni-tiveScienceSociety.Hillsdale,NJ:LaњrenceErlbaum,pp17-23.Hinton,G.E.(1981)Implementingseman-tic netњorks in parallel hardњare. In G.E. Hinton ѝJ. A. Anderson (Eds) ParallelModelsofAssociativeMemory.Hillsdale,NJ:LaњrenceErlbaum,pp.161-187.Jordan,M.(1986)Serialorder:aparalleldistributed processing approach. Tech-nical report 8604. Institute for CognitiveScience,UniversityofCalifornia.Karmiloff-Smith, A. (1986) From meta-processestoconsciousaccess:evidencefromchildren’smetalinguisticsandrepairdata.Cognition,23,95-147.Lyotard, J.-E. (1979) La condition post-moderne. Rapport sur le savoir. Paris:Minuit.Lyotard, J.-E. (1983) La differend. Paris:Minuit.Maren, A.J.,Harston, C.T.ѝPap, R.M.(1990)ThehandbookofNeuralComputing Applications. San Diego, CA:AcademicPress.Minsky, M. (1991) Logical versus ana-logical or simbolic versus connectionistor neat versus scruffy. AI Magazine, 12,34-51.Miyata, Y. (1989) A PDP model ofseљuence learning that exhibits thepoњerlaњ.VoProceedingsofthe11.Con-ferenceoftheCognitive Science Society. Hillsdale, NJ:LaњrenceErlbaum,pp9-16.Mozer,M.(1986)RAMBOT:aconnection-istexpertsystemthatlearnsbyexample.Technical report8610,CognitiveScienceUniversityofCalifornia.Mozer,M. (1988)A focused back-propa-gationalgorithmfortemporalpatternrec-ognition. Technical report CRG-TR-88-3.DepartmentofPsychology and Computer Science, Uni-versityofToronto.Rumrlhart, D.E. (1989) The Architectureof mind: a connectionist approach. VoPosner (Ed.), Foundations of CognitiveScience. Cambridge, MA: MIT Press, pp.133-159.Rumelhart,D.E.,McClelland,J.L.ѝPDPRe-search Group (Eds) (1986a) Parallel Dis-tributed Processing,Vol 1ѝ2. Cambridge,MA:MITPress.

Rumrlhart,D.E., Smolensky,P.,McClelland,J.L.ѝHinton, G.E. (1986b) SchemataandseљuentialthoughtprocessesinPDPmodels.VoD.E.Rumelhart, J. L. McClelland ѝ PDP Re-searchGroup(Eds),ParallelDistributed Processing, Vol. 2. Cam-bridge,MA:MITPress,pp7-57.Servan-Schreiber,D.,Cleermans,A.ѝMc-Clelland,J.L.(1988)Encodingseљuentialstructureinsimplerecurrentnetњorks.TechnicalreportCMU-CS-88-183.Depart-menofComputerScience,Carnegie-MellonUniversity.Shastri,L.ѝFeldman, J.A. (1984)Seman-tic netњorks and neural nets. Technicalreport TR-131. Department of ComputerScience,UniversityofRochester.Smolensky,P.(1988)Onthepropertreat-mentofconnectionism.TheBehavioralandBrainScience,11,1-74.Touretzky,D.S.(1986)BoltzCONS:recon-ciling connectionism њith the recursivenature of stacks and trees. Vo Proceed-ings of 8. Conference of the CognitiveScience Society. Hillsdale, NJ: LaњrenceErlbaum,pp.552-530.Touretzky, D. S. ѝ Hinton, G. E. (1988) Adistributedconnectionistproductionsys-tem.CognitiveScience,12,423-466.Waibel,A. (1989)Consonant recognitionbymodularconstructionof largephone-mictime-delayneuralnetњorks.VoD.S.Touretzky(Ed.),AdvancesinNeuralInfor-mationProcessingSystemsI.SanMateo, CA: Morgan Kaufmann, pp. 215-233.Welsch, W. (1988) Unsere PostmoderneModerne2.edn.Weinheim,:VCHVerlag-gesellschaft.

превод: Гештаковска Жаклина / Г.Стојанов

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

50

илу

стра

ција

: Nea

sden

Con

trol

Cen

ter“ЛОКАЛНА СЦЕНА”

Итака.Додекамладатаичуднодезориентиранагоспожицаангелинадискретнојарецитирасвојатаодлепенакабаретскапоезијавоувотонаеденод“маргиналните”агенти,дотогашворелативноодвратнатачајxилница“Филонус”(која,претпазливо,никадеигонемаистакнатосвоетоиме)однекадесестворилнајборбениот

македонскипостмодернист,господинотбоби,инакуповеќепознаткакогаленичена“скопскатапримадонанапост-модернизмот”,фамознатагоспожабалон.“Котигрицаетаажелкамала!”,допрегласдоконтинуирановознемирениотгосподинБоби.“Што?”“Шток”,“авсконаречје”,глупаворечепровокативниотгосподинТони.“Тонуштееденфурни,Тони,итонеш!”,речеБоби.Напрвиотзнакyатепачка,тукаведнашсенацртаа(“можетака,г.Пандалф-нацртаа?”“Може”,велиучителотпокреативнопишување-в. Народна Техника-“самонеможе‘помисли!’;в. Лекција бр. 1),поред:г.аба ебан,г.Ниче-пичесопрекарЉупчозаеднососвојотдругарсочудноимеНичевски, Јуниор,игосподинотар ко мраз(штопредизвикувафрас!).Итака,АбаиарКоДедоМраззастанаанастранатанаТони,додекаНиче-ПичеиНичевскизастанаанастранатанаБоби.И-тепачка.НежнатаАнгелинаиагентотна“Маргина”дискретно(коштомуабетеа)збришаанизминијатурнотопротивпожарнопрозорче(штовоеднослужиикакоизлеззапоастралнитетела),азадсѐостанаатиенеколкучуднипеснииедентекстзаконцептуалнауметносткојпрвобитнојаимашеформатанаОбеликсзаеднаепизодаод“Кременко”,ноподоцнаеволуира(текстот),коштосѐиеволуира,конкаменилипрашина,конпритискувачзахартијаиликонхартијатасама..

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]51

АнгелинаКрстева

ПУРПУРНАПЛОЧА

Илустрација:BuzzParker,BrianBrooks,RobReger

фрагменти...

Јассумеднаовцасредзеленатрева.Наовиеместавозбуденашетам.

Надојденаодмлеко,волнаиплеваштосетрудидамезадави

овааливадавопаметникјакревамдамепретставува,вознесуваислави,

Бумбарителетаатневознемирено;Сонцетосеодмарасмирено

врзмојатаобичнаволненафризура

сеначичкавоеднадраматичнавизурапасторалниотсветсоневоздржанполет

набрбашкакакоизметбумбарскиотлет

иливадскиотцветраспаленсредсетарастителначипказбунетавагребкапродорнојаштипка

Нежнотепкамзатојоргансвикнатвегетацијатавомлекодајаистура

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

52ќезавртамдесно

ќестигнамнаќелавоместонатаковнепронајденпредел

кадештоникојнетрчал,себакнувалилиседелсѐќезашеметамвоблескавафигура.

Јассумеднаовцасредливадскавселена.Вомојатакрајнобеснаавантуратреватазелена

безсекаквосемеќебидепреселена

независнаодеднаѕвездаштодремеипонекогашјанема.

Ливадатанаовасосемголотемеодмоетоприсуствообликќесиземе

достатензаситечудесникаприциштовисатсонабојнадвеовчјицицки

вооваапрваархетипскаштамапрецизносеслушамкакоблеамсама

сеодбивамипуштамвочистозвучнипругимоетоткиводапропадневофлуид

ливадатаинвивобесконечнојарудам

менема,менеманезнамкакопеамизоштосетрудам

Знам,мојасилуетанодругаовцашета

сооваашепа.

Нејзинатазаблудасолесноможникриви

заовцитеживидапосегнатдапасат

јафативвосвојаталичнапремиерајасиспариввопривид

надовцатасоверавокошмарисамососенкатакасам

иникогонемаовдедаместаса.

...

Патникотедетенапатотправирамен

патникотедетенапатотвосвиокпатникотедете

бидибрзитивокпатникотедете

морадасепатувапатотчекориживоипогледнаткриво

патникотедетеморадасепрашувапатникотзастрашува

напатотсодветепатникотоддете

странизастранувапатотнемиветен

припомисларастажувапатникотсодете

морадараскажува:“Сибевсам,ете,

јассотебевовремекогасепатува.

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]53

Сегаможемедаправимечуда.Којќебидедете?”

“Идејатаелуда”,патотсејавува.

“Истидабидемедаиграмесудардасеобидеме.”

.....

Воовиесалатиимаоригановинотонасекојамасаесортираносекоестолченавременумерирано

уживањетомонтирано;гледањетокадрирано.

Пријатенденвечериутроживејтемудро.

Ноќватанцувавдопрватазораносевстаринскаскапоценаодора

дотогашбеввозвишеноспорааочитемеоднесоанацрвенкораб

Имамееденпрекрасенпесдасештукнеш

дападнешвонесвест.ВесакамсамоВас,другне;

бибилочудобибилспасиВиеменедамезасакателудо.

Големитеделаиголемителуѓенетребадабидатмали

ѕидовитегостуваатвоовојмузејнеодамнанастапивмесополнисали.

ЌесешетамезаракаќепојдеменаИстокедназлатнаштакаќенѐдржиниско

ниенесакамедалетамениеќесепрошетаме.

Сосекојакотасеменувависина

овиекартисестарираспоредотнаречнитерибари

гоменуватекотнакрајбрежнатанизина.

......

Дојди,дојдиангелченатрепкавикрилца

престорисевотантелчеодсветкавишилцасегасумсамнавлеченподладнавапризма

мојотпогледрасеченвобескрајнанизатисекојчасвечен,привлеченилизгав

ќеодлеташсвеченнадмојатабиста

-еднапируетаќезавртиконвлезотќедојдедазаигравобуквитенавезот

надмојатаглавасовоздушентаваноптималностудензанесводливтрезортечекамдастигнешнатрескансонеон

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

54запостојанизгревнадмоеточело

Имаразнифамиисекаквиреклами;ненадејносамисесечатдвеправи:одкадемидојдеизоштотечекав

-мемечтаешмислевиштомможевслетав.

Тиеживеатвореклами,воалармичуваатбесценостизанеколкудами

-светлинатаодцелостипресечијавоточка;двеќелиисиветијамракоткогапочна:

секојаоднасналојалностедолжнаќебидемедвојкабеспрекорносложнасветлостасекогаш,секогашеможна.

Сооваапериканастапувамвосеријасиносамдетелинаичеличнаверигаќеразјаснамсѐнизситнабатерија

менесталноножотмизборуваводвелицасоставенипредеднанебитнаматерија.

.......

Динг-а-дог!Динг-а-дог!Вовоздухотхрабарслог.

ПлочникотподпреливкосЌегобакнемојотнос

МојотносќедувнестрогПркосновотвојотрогДапотечебогатслогЕтетаковставамвлог

Динг-а-дог!Динг-а-дог!

НаделитеоблаквисиГранкистворенизапистиВопреграткаќегопримат

Малкуслечен,малкускинат.Трапависетвоитепрсти

ЗгрејгипростовоовојстогПолеказдивбратскибрсти

Дојдиблизудинг-а-догСамданесивотојслог.

КроткочекаонојбрегПогачаодтвојотснег

КлајвотиетемнимишкиДајгимаглитевобег

Пастркалајдве-трикришкиЗавечерабарамлоз

ДагоследамтвојотпостБлагодаренсвеченслогТвојотзимскидин-а-дог.

Илустрација:BuzzParker,BrianBrooks,RobReger

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]55

КОНЦЕПТУАЛНАТА УМЕТНОСТ КАКО ИЗЛЕЗЕН ПУНКТ НА ТЕОРИЈАТА

Општо место е дека во дваесетиот век миметичко-семиотичката уметност е заменета со немиметичко-семантичкиот модел,односно немиметичката уметност веќе не потпаѓа под принципот на презентирање на некаква вонуметничка стварност,тукунејзинацелепрезентирањеилидурипроизведувањенановастварност.Воовојмоделнауметноста,постоирелативна

рамнотежамеѓууметничкотоделоитеоријатанауметноста;содејствонатеоретскотомислењеиуметничкотопроизводство,нонетакаштоуметностабипотпадналаподвеќенекојапостојнапрограмаилиидеја,соштонејзинитетекстовибисетолкувалеспореднекојпостоенсистемназначенскивредности,тукуобратно,затиетекстовиќеморадасепронајдатпринципитеспоредкоитиесесоставенидазначатонаштосе,илипакдасеоткриенивнотоможнозначење.Потребатаодтеоријазанемиметичкитеуметностипоставиедноцелоновоподрачјевоуметностаи теоријата,инаправиуметностаи теоријатадастанатеденистпроцескадештопродукцијата,теоријата,рецепцијатаианализатасепојавувааткакопроцесуалниелементи.Таановаобластворамкитенанемиметичкатауметностепознатакакосинтактичкауметностодноснокакосинтактичкаестетика.

Илустрација:NoelTolentino

БобиБадаревски

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

56Линијата која се повлекува за да се одреди границата

на синтактичката уметност е на границата со конкретнатауметност, која се јавува како нејзина парадигма. Конкретнатауметностгиформираусловитеиструктуритенаможнатасмисла:конкретното сликарство не прикажува ништо што е надвор одсликата,аконкретнатапоезија-ништоштоенадвородјазикот.“Синтактичкото” се објаснува на два начини и тоа во однос науметничкотосоздавањеивоодноснатеоријата:

а) во уметноста како образување на јазички или оптичкитекстови, составени од структури чии елементисодржинскисѐуштенеможатдасеинтерпретираат;

б) вотеоријатакакоструктуралнаанализанауметничкиоттексткадетребадасепронајдесистемзаинтерпретацијанацелинатанатекстот.

И како трет модел на немиметичката уметност се јавуваконцептуалната уметност. Ако за синтактичката уметност важатформални критериуми за проценување според интернитеестетски структури на уметничкиот текст како објект воуметничко-теоретскиот процес, за концептуалната уметностќе се каже дека е концептуален естетско-естетички процесспоред моделот на постобјективната или дури постконкретнатауметност. Ако синтактичко-уметничкиот текст не претставуваништо, не се однесува на ништо, не поддржува никаковпредмет како надворешен феномен, туку само ги презентираоптичките, акустичните и јазичките елементи, без некојарекурентна иконографија во полифункционалните односи коиод рецепиентот бараат релевантно толкување и создавање нановисмисловниконтексти,сегаконцептуалното“дело”неможеда се одреди ни издвои како објект бидејќи не се состои оделементиназначењекоиможатдасеиздвојатилипакдастојатвосложениструктуралниодносиидаградатинтерниструктурикои би биле форма на “делото”. Концептуалната уметност сесостоиоделементикоисенижатвопроцесотнаматеријалнитеможностинареализирањенанивсамитевклучувајќигосамотореципирање. Во прашање е процесуална естетичност која гонадминува синтактичкиот текст и се јавува како идеја на еднауметност која оди преку сетилното восприемање на “делото” идопира до едно истражување на уметноста каде што естетскатапроцесуалносткакомисловенпроцесматеријалносепрезентирасамосекундарнокакопротоколилидокументнаистиотпроцес.На тој начин концептуалната уметност се изедначува сомисловниотангажманкакоестетичкарефлексија.

Веднаш паѓа во очи проблемот кој се јавува со ваквотопостулирање на дијахрониската оска на немиметичкитеуметности, што се однесува на материјалната презентација наконцептуалнатауметност.Соработканатеоријатаиуметничкатапраксаворамкитенанемиметичкатауметностседвижешеод/кон исчезнување на миметичко-семиотичкиот принцип како ина дискурзивно-идеолошкиот план на делото, за наеднаш, соконцептуалната уметност, да се претвори во еден текст-процесоткажувајќи се од објективизација на уметничко-естетичкитерасправања со дела, а и ако се понуди некаква материјалнапретставатогаштаазначисамопротоколнаконцептуализираниотуметнички процес или негова документација. Прашањетокое се поставува во врска со овие “материјализации” наконцептуалниотуметничкипроцесеповеќедимензионалноигоопфаќааспектотнажанровскатаприпадностнаконцептуалните“материјализации”, природата и карактерот на средстватаодносно елементите од кои тие се составени/создадени како истатусотифункцијатанатеоријатанауметностакојабистоелавоврскасонив.

Експозицијатанапроблемотќејазадржимеконуштенекоикарактеристикинаконцептуалнатауметносткакоинанејзината“продукција”задаседоближимедооснованостанапоставенитепрашања и претпоставки кои се содржат во нив. Во критикатаконцептуалнатауметностобичносетолкуванадваначина:

а) какоуметничкапраксакојавременскиможедасесместивопериодотод1967г.до1974г.,исеодредувакакокрајнаинстанцанаредукционизмотидематеријализацијатанаобјектот на уметноста односно како краен претставникнамодернизмот;

б) концептуалнатауметностетеоретскатекстуалнапраксана базични преобразби во постапката на создавањеи/или рефлектирање на/во самиот континиум науметноста.

Поаѓајќи од б) одредбата, концептуалната уметност какоестетско-естетичкапроцесуалностќејаопределимекакопроектдаден во јазикот (текстуална пракса), кој вклучува хетерогенивидови на односи на концептите на формата (визуелнитеоблици и обликувања, визуелно мислење) и концептите натекстот(визуелнообликување,дискурс,анализаиистражување,теоретскаактивност).Затоатекстуалнатапраксакакосредишенканалнаконцептуалнатауметносттребадасеземекакопринципнатрансформацијатанаструктуралнитеиаксиолошкитесистемина таа уметност и тоа преку текстуализацијата на визуелното ивизуелизацијавоподрачјетонатекстот.

“Реализациите” на концептуално-естетскиотпроцес, како што може да се забележи се темелатна идејата и поимот на текстот и текстуалноста, нои на поимањето на релацијата јазик-метајазик.Исходиштето во текстот и јазикот е последицана сфаќањето дека објектот на уметноста какои нејзиниот предмет и цели не мораат да бидатвизуелниилиформалниидекаидејатанауметностакако концептуално истражување на/во уметностане треба да се потпира само врз “допуштените”уметнички средства и материјали. Различнототолкување и прифаќање на поимите на текстуал-носта и релацијата јазик-метајазик во “трудовите”наконцептуалнитеуметницисеформираврзоснована различната позиција на уметниците во однос натрадициитекоитиепоимигидефинираатитолкуваатнапр.:англискатагрупаART-LANGUAGEсетемелинабританскататрадицијанааналитичкатафилософијаинатрудовитенаВитгенштајн,Расел,Квејн,ноипокрајтоанекоинејзиничленовикаконапр.ЈозефКошутги превзема трудовите на постструктуралистичкатапозиција користејќи ги операционите модели надеконструкцијатанаакДерида.

Анализата на уметничката пракса, критиката, теоријата,историјата на уметност, како и на разни други дискурсифилософски,политички,социолошки,јарадикализирашеидејатанаистоветностанауметничкиотитеоретскиотпроцес.Заидејатана “разговорот” меѓу разнородните области на културата бешепотребнодасепостулираиновиотстатусифункцијанатеоријатанауметноста.Акоцелтанаконцептуалниотуметникеда“говори”зазначењатаконституиранивоуметноста,вопоединечнидела,епохаилиправци,илипаквограничнитетекстовинакултуратасокоиуметностакореспондира,тој требадаразвиееден јазикчиј облик ќе биде текстот, односно структурите и системите назначење за кои сака да зборува. Јазикот кој концептуалниотуметник го развива е метајазик, а неговиот објект е текстотодносно јазикот за кој тој говори. Концептуалната уметносттака и се конституира: градејќи хиерархија на метајазици сејавувакакохиерархијанаметајазици.Натојначинуметничкататеорија е одредена како јазичка пракса или дискурзивнаактивностнасистеминајазициодразличнистепени(од2доn).Во концептуалната естетско-естетичка процесуалност теоријатанауметностасејавувакакодискурсчијпланееденилиповеќејазици, како метајазик на јазикот на уметноста (системи нанормиранииненормиранисистеминаартикулација),насветотнауметноста(институции,уметничкидвижења,теории)падуриинасамитесебе.Уметничкиотпроцесесекогашвеќесамоеденполодконцептуалниотпроцес,кадештодругиотполетеоретскиот;состатусотнаметајазицисеструктуираатцелиниодконтекстиинивнитеденотации.

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]57

Толкувањето на текстот како второстепена(или метајазичка) структура во традицијата наконцепталната уметност која се потпира врзаналитичката философија, се покажа како факторна продлабочувањето на некохерентноста на“концептуалнатаидеја”.Инсистирањетозасфаќањетона метајазикот како објективен модел со јасниразликиидистинкцииодсубјектотиобјектот-јазикодносно текст, доведе до нејаснотии во сфаќањетона“материјализациите”наконцептуалниотестетскипроцес: дали тие треба да претставуваат истотака метајазички текстови и тоа само како простиелементи односно естетско-естетички функции наконцептуалниотуметничкипроцесилипакеднанеговазатворенаметајазичкацелинакакоцелнанеговатапрагматика. Од друга страна пак во традицијата нафранцускиотпостструктурализамсеафирмиратезатадеканеможедапостоијазиквокојсубјектотнеможедасевпише,односнонеможедапостоиобјективенметајазик: неутрален јазик за јазикот. Искуствотосо проблемите на релацијата субјект-метајазик-објектјазикпоноватаконцептуалнапраксагопоставикако прашање на реализмот во схема на темата“функција од” односно -од-ството на метајазичкитетекстови. Но до потполно двоумење и неодлучностсо статусот на концептуалните “материјализации”доведе неможноста на дистингвирање на тоа штое во нив медиската отвореност на теоријата науметност,аавтономнаестетскаатрибутскацелинанаконцептуалниот процес бидејќи естетичкиот аспектиако е негов дел сепак има различен онтолошкистатусодестетскиот.

Експлицитноста на тешкотиите и недоразбирањата соконцептуалнатауметност,какоштосегледа,сејавувананеколкунивоаитоа:

а)1 одразличнитетрадициинатеоретскитедискурси

б)2 од различните сфаќања на клучните категории на

уметничкатапраксав)

3 и како последица на тоа различно сфаќање на

“материјализациите”наконцептуалниотпроцес:а) свртувањеконсинтактичкатапоетика;б) простодокументирање;в) какотеоретскиметајазичкиобјекти;г) какопресекнаа),б)ив).

Се разбира, овој текст нема за цел да ги објасни воподробности различните примери од предложените точки, нозатоа ќе афирмира една теза по која концептуалната уметноство основа за своја парадигма го има синтактичкиот модел натекстуалностакакоштоовојзасвојапарадигмагоимаконкретниотмодел, имајќи го предвид решението на “материјалнатапрезентација”наестетско-естетичкатапроцесуалност.

Ако конкретниот модел на уметноста го претставимево потесна смисла нема да погрешиме, како што јадефиниралеМондријан,ФонДизбург,М.Били тоасоследнивекарактеристики: конкретната слика ништо не претставуваво таа смисла да подржува некаков сетилен предмет. Таа наповршинатанасликатагипретставуваоптичкитедаденостикоисе идентични на самата неа. Јазикот на конкретната уметност екакофункцијабезинтерпретативниконстанти.Интерпретацијатарецепиентот мора сам да ја оствари преку реконструкција иконструкција на конкретната семантичка структура споредпонудениот синтактички пример. Иако “синтактичкото” еприсатно и во конкретниот модел на уметноста, синтактичкиотконцептјапрошируваинтерпретативнатафункцијавопроцесот

рецепција допуштајќи да интерните естетски констелации наконкретнитејазичкименливигидоведевоврскасонадворешниалгебарскисхемикоистојаткакоконтекстинаможнатасмисланасинтактичко-конкретнитеестетскиструктури.Значиразликатамеѓуконкретниотисинтактичкиотмоделсесостоивотоаштовосинтактичкиот, од рецепиентот се бара сотворечки процес нареципирањерамкииконтекстикоисоздаваатможнасмисла.

Како што може да се забележи рефлексивниот карактернареципирањенаовиеуметностиесамо“конкретен”односноне е дискурзивен. Естетско-естетичкиот процес на овие делае тавтолошка комбинаторика, каде делото односно текстот,рецепиентот и теоријата се само свртници на релацијатапомеѓунив.Нотојодносвоконцептуалнатауметностсеменува:исчезнувапрагматскатаосканарецепцијатанауметноста,дело-рецепиент.Онаштоостануваодсинтактичкиотконкретенначинна структуирање и произведување на семиотички целини, носега земајќи го како предмет и средство, односно семиотичкитретирајќигитекстовитенакултурата,светотнауметноста,јазикотна уметноста. На тој начин синтактичко-конкретната обработкадобивадискурзивенкарактеранесемантичко-конкретен.

Ако сега повторно се навратиме на прашањето на“материјализациите” на концептуалната уметност, ќе може дасе предложи дека тие припаѓаат на концептуалната уметносткако нејзини сегменти, додека жанровски, на синтактичко-конкретниотмодел,безразликанамедиумотвокојсејавуваат(јазичен, визуелен, текстуален...). Критериумите на нивнотоестетсковреднување,затоа,ќебидатхетерогениитоавосмислана различните аспекти од кои на нив се гледа. На нивнотофаворизирање ќе се гледа како на различно прифаќање наидејатанаконцептуалнатауметноствозависностодтрадицијата,илипаккаконагрешка,бидејќисопотенцирањетонаобјектотвоконцептуално-естетско-естетичката процесуалност, со една ногаќеостанатвосинтактичко-конкретниотжанр.

Методскиот став во истражувањето на концептуалнатауметност сигурно е од пресудно значење за нејзинотообјаснување. Иако таа се определува како последна одавангардите на модернизмот актуелната, концептуалната,текстуалнатапраксавомногуседолжинапостмодернатаклиманауметничкотодејствување.Затоаможебипрвазадачанаеднопоцелосноистражувањенаоваауметностеисцртувањенаеднамапаоднејзинитемикроисторииитрадиции.

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

58Најновата книга на Дерида со интригантен наслов Духовитена Маркс всушност претставува проширена верзија надве подолги предавања што авторот ги одржа пролетта1993. во Риверсајд, на колоквиумот под наслов “Каде одимарксизмот?”. Станува збор за нималку обична книга воформананекаковполитичкиманифесткојвооедноеистрогофилозофско четиво, книга во која полемиката со есеистотФранцисФукујамасесреќавасокоментаритеирасправитезаХајдегер,БланшоиЛевинас.ИМаркс,серазбира.НеговитетекстовиДеридагичитасоособеновнимание.Авторотеуверендеканеговатакниганајнапредеполитичкиакт, политичко стојалиште: “Читањето на Марксовитетекстови не е она најзначајното. Има веќе прилично долговреме откако во своите поучувања започнав со тоа дело,такаштоможамдаречамдекаодконцептуаленаспект тукасе наоѓаат сите нитки на мојата друга работа, како онаа одпоранотакаинеодамнешната.Онаштоеактуелно,односноонаштоменатеранатоадагоподигнамтонотдоформанаполитичко стојалиште, е сѐ поголемата нетолерантност која,се надевам не само јас, ја чувствувам во тој еуфоричен ивоеднокловновскиконсензуссокојсеполниситедискурси,т.е. во консензусот кој тврди дека не само што се распаѓааттнр. марксистички општества, што е ноторно, туку и самиотмарксизам. Секое повикување на Маркс на одреден начинстана проклето. Според мене, станува збор за обид наегзорцизам,заколнувањекоезаслужуваанализа,нокоеистотака бара од нас да му се спротиставиме. Мојата книга наодреденначинекниганаотпорот.”За многумина од нас, тврди Дерида, одредениот крај намарксизмот, на марксистичкиот комунизам, не го чекашенеодамнешното рушење на Советскиот Сојуз и на сѐ она восветотштобешезависнооднего.Сетотоанедвосмисленоговидовмевопочетокотнапедесетитегодини,нозатоапакденесништонестоинапатотнаповторнотовраќањеконМаркс.“Вофилозофската традиција има мошне малку текстови за тоа,а денес можеби не постои ниту еден друг текст кој повеќебитребалодонојнаМаркс”.НемаиднинабезМарксибезнеговото наследство, нема иднина без еден специфиченМаркс.“Ниесепакживеемевосвет,некоибиреклекултура,којананекојнепосредновидливначинилинекадедлабоковосебегичувазнацитенатоанаследство”.Марксимарксизмотја обликуваа историјата на дваесетиот век. Ја овозможијасоветскатареволуција,аистотакаифашизмотинацизмоткоинастанаакакореакцијанакомунизмот.Исосемаеочигледнодеканиесмевоутрешнинатанасетотоа.Дериданевелидекасамо сме наследници на Маркс, туку дека Маркс не можеда биде избришан од историјата. Прашањата меѓусебно сеповикуваатоколуеднотоиносечко:штозначидасенаследи?ЗборувајќизанаследствотонаМарксДеридавоопштонесакада го ослободи од товарот на тоталитаризмот. Тоталитарнатасудбина на марсизмот никако не е едноставна историсканесреќа, несреќа што додуша е страшна но е независна одМарксовата доктрина. Токму спротивно: таа е запишана восамотојадронамарксизмот.ИтокмутукаДеридајазабодуваострицата на анализата: “Се обидувам да предложувамначини на читања кои во Марксовиот текст, односно воМарксовитетекстови-бидејќинепостоиедентекстнаМаркс- би ги раздвоиле тоталитарните прописи од оние другитекои токму протестираат против тој тоталитаризам. Бидејќитемата за прописите е хетерогена и противречна. Затоасекоенаследствонѐповикуванаизбор:дасенаследизначиснаоѓањепредтајниоттекстштоморадаседешифрира”.Духотна општествената критика, на радикалната критика, е духотнамарксизмот,значинаследствотонапросветителството,накоеДеридасеповикуваикоеострогоиздвојуваоддругите“духови на Маркс”. Демократијата денес е загрозена одновиотсветскипоредоккојсакадасенаметне.Thetimeisoutofjoint,сецитираХамлетисесоставувалистатананесреќите

РецензијаJasques Derrida: SPECTRES DE MARX, Gallilee, Paris 1993.

ВРА

ЌА

ЊЕ

КО

Н М

АРК

С?

okno.mk | M

ar

gina

#2

[1994]59

ВРА

ЌА

ЊЕ

КО

Н М

АРК

С?

нановиотпоредок:невработеноста,масовнотоисклучувањена бездомниците од било какво учество во демократскиотживот на државата, прогонот или депортацијата на масатаегзиланти, доселеници и луѓето без татковини, економскатамеѓудржавна војна, зголемувањето на надворешниот долги слични механизми што поголемиот дел од човештвото гогонатвоочајаниеиглад,военатаиндустријаитрговијакоивозападнитедемократиинормалносевпишанивоуредувањетосонаучнитеистражувања,воекономијатаисоцијализацијатана работата, ширењето на нуклеарното вооружување,меѓуетничките војни водени од архаичните фантазми за“заедница”, државите-нации, сувереностите, границите,земјите, крвта, моќта на фантомските држави какви што семафијатаиликонзорциумитенадрога,сегашнатасостојбанамеѓународното право и неговите институции... “Токму сега,коганекоисенадеваатнаповторнаевангелизацијавоиметона идеалите на либералната демократија што би требала дасе исполни како идеал на човечката историја, треба да сезалелека:насилството,нееднаквоста,исклучувањето,гладта,односноекономскотозапоставување,никогашвоисторијатанаЗемјатаичовештвотонепогодилетолкумногулуѓе”.Тоа човештво што страда Дерида го нарекува “новаИнтернационала”, Интернационала без организација,идеологија, партии, доктрини, но сепак поврзана соафинитет: тоа е неинституционална врска меѓу оние кои сѐуште се инспирираат со барем еден од Марксовите духови,илидуховитенамарксизмот,задананов,конкретенначин,сеповрзатво(теоретскатаипрактична)критиканасостојбатанамеѓународнотоправо,концептитезадржавитеинациите,за да ја обноват таа критика, и да ја радикализираат. Таарадикализиранакритика,всушностдеконструкцијата,Деридасака да ја поткрепи со идејата за “праведност”, длабокоморалниот поим што тој го одвојува од јуридичкото право.Праведностаетокмуонаврзштосепотпирадеконструкцијата.Повеќе од било кога денес ни е потребен духот намарксистичкатакритика,духотштонаборбатазадемократијаѝговраќајазикот;вомоментоткогадемократијатанајмногуе загрозена треба повторно да се промислат нејзинитеаксиоми и инситуции. Да се промислат треба и актуелнитеформи на политичкиот живот, формите на одлучување возападнитедемократии.ТоаеповрзаносоонаштоДеридагонарекува“теле-технологија”,промислувањенаневеројатнататрансформација на информациските и комуникацискитетехнологии кои сосема го разнишаа јавниот простор ифункционирањетонадемократиите.Деридаинтелектуалцитегиповикуванаодговорност.Нестанувазборзатрадиционаленангажман.Времињатасесменија.“Сартрмошнегопочитувамиистотакаситеголемиинтелектуалцикоисенашитатковциинашиузори,нотокмупорадитоапочитувањеморадасекажедекаденеснееможноделувањетонатојначин.Комплекснатаигра на новите технологии и трансформацијата на јавниотпростор бараат нови одговорности. Веќе не е можно да сезборува како порано. И доколку тоа од моја страна не епремногу амбициозно, повикувам на формирање на новтип на интелектуалец кој би знаел да се ослободи од ситевоспоставенинорминачитање,наговоринаинтервенирање”.На тој начин да му се обраќа на Марксовиот дух? И да муподготвиубавприемкогаќесеприкаже?Да.Тоаеулоганаинтелектуалецот. Треба повторно да се цитира Хамлет: Youareascholar,speaktoit”,мувелиМарселнаХорацијкогасеприкажувадухот.Тисиинтелектуалец,убедиго.Накрајот,бездавлегувамевоподлабокакритичкаанализа,треба да речеме дека оваа книга на Дерида се впишува воуштееденнеговобид (зачнатвопочетокотнаосумдесетите)заодбранапредпрекоротнанихилизмотиманипулативниотцинизам.Деридапреземаетичкистав.Анатааточкаморамедасезапрашаме:можналиедеконструктивистичкаетика?

МариоКопич

Ma

rgi

na

#2

[199

4] |

okno

.mk

60

МАРГИНАЛИИ

“ЊујоркТајмсбукривју”гизамолинекоиоднајславнитесовремениписателиодАмерикаиАнглијадасмислатштоќемуподаратнасвојотколегапоперо.Аовие,далипорадитактилинекоидругипричини,беамногу“погалантни”спремапрозаиститеипоетитеодминатото.Например,најмногуподароцивоовааанкетадобијаXемсXојсиXонКитс,коипакзавременаживототимааголемитешкотииодматеријалнаприрода.“Маргина”пренесуванеколкуодговори:

МАЈКЛФРАЈН-БисакалнештодамуподарамнаЧехов-бимудалстрептомицин.Азапоголемиотбројдругиписатели-ножици.

ПАТРИКМЕКГРАТ-НеколкуодониетракизаиздигнувањенасамосвестабипорачалзаЕдгарАланПо.ГозамислувамсиротиотстарЕдгарАлансослушалкинаушите,гослушагласотштомувели“Донтвори,бихепи”.Можебиќедобиевмеповеќенеговикнигидаимашетојподобромислењезасебеси.

ДЕЈВИДЛОX-“Сони”вокменикнигинакасетизаXонМилтон,појасзаспасувањезаПерсиБишШели,планинскивелосипедзаВорсвордистипендијазаТомасЧестертон.НоповеќеодсѐбисакалнаXемсXојсдамуподарамперсоналенкомпјутер,комплетсософтвер,затојфинодаможедајасуредидефинитивнатаверзијанаУлис,соштоќеставиточканаситеакадемскиплетканициоколутоа.

ХЕНРИЛУИСГЕЈТС,помладиот-НаРичардРајт(најславниотцрнечкиписателнаАмерика)бимудалсмислазахумор,наХомердиктафонанаМилтонбимујаобезбедилоперацијатанакатарактот.

МАРТИНЕЈМИС-НаXонКитсбимудалпримерокоднеговитеСобранипесни.Никогашнеуспеадагивиди,ајасотсекогашсакамданаправамтаквонештозапоетиштосемошнеголеми,акоитоа,завременаживотот,негонизнаат.

БХАРАТИМУКЕРXИ-ЛичностанакојабисакаланештодаѝподарамеXемсXојс.Подарокотепрограмзаправилноспелувањеназборовите...

Т.КОРАГЕСАНБОЈЛ-НаФленериОКонорбиѝподариледенкалембодликаважица,сонеадаможедагиобвиткасвоителикови.

XУЛИЈАНБАРНС-Околу15јули1957.ЃузепедиЛампедузагопримивторотописмосокоенеговиотЛеопарддефинитивносеодбива:реченомуедекаестаромоден,невоедначен,есеистичен.Тојпочинапоеднанедела,нашеесетгодини.Овојсплетнаоколностивосебеносипосебнасуровостиосилозасекојколега-писател.НаЛампедузабисакалдамугопренесамсознаниетодеканеговиотроманќебидеобјавуван,читан,фалениодновопрепрочитуванводецениитештодоаѓаа.

XОНВОТЕРС-БисакалдасевратамвоминатотоинаГрејсМетелиус(Пејтонплејс,ВорајотнемаместозаАдам,итн.),преддасеубиесопиење,дамуподарамобичнакутијасочоколадцаиљубезнакартасопоракадекапишувањетонаголемшунднеморадаиматолкукобниличнипоследицикаквиштоимашепедесетитегодини.

ТОМАСМУР-НаНиколаодКуза,којбешеXемсXојснапетнаесетиотвек,икојсвоитенајдобриделагибешенапишалкаченнакоњиливозејќисесотоварнибродови,бимудалпримерокодФинегановотобдеењеикомпјутерсонепропустливапокривка.НаОскарВајлд,знаменосецотнаромантичнататрадицијаинафилозофијатанастилот,бимуподарилкартазапароброд,повторпатдагипосетиСоединетитедржави-гинеметоадаговидиме.Идоволнокашмирикадифедадојдеприкладнонакитен.

СТИВЕНДОБИНС-НапоетотКитсбимудалпарштули,задаможесоимператоротНаполеонрамноправнодарасправазаполитика.

РОБЕРТПИНСКИ-НамладиотКитс,којумирабезскршенапаравоИталијаподготвувајќиседагонапишесопствениотепитаф-“Овдепочиваонојчиештоимееиспишанонаводата”-бисакалдамуподарамеднопоголемосандачиштепреполносоантологии,сонеговибиографии,состатиизанегоисозбиркитенанеговитепесни.

ДИНКУНЦ-НаЧарлсДарвинбимугидалвидеокасетитенарок-составот“Xералдо”,потоа“БивисиБатхед”и“Меклофлингруп”.Башмекопкадалитојипонатамубиверувалвотеоријатанаеволуцијата.

МАРГИНА - okno.mk file“локалНа СЦеНа” Ангелина Крстева -...

Documents