Örgütlerde Felaket Yönetimi

Hasan KARABAKKAL

2

İçindekiler

Kavram Olarak Felaket ................................................................................................................... 3

Acil Durum Yönetimi ...................................................................................................................... 3

Acil Durum Yönetimi İlkeleri ......................................................................................................... 4

Acil Durum Yönetimi İlkelerinin Hedefleri .................................................................................... 5

Etkili Kriz Yönetimi ........................................................................................................................ 6

İşyeri Acil Durum ve Kurtarmaları nasıl planlanır? ......................................................................... 7

Acil Durum Eylem Planı ................................................................................................................. 7

Şüpheli Paket Gönderimi ve Felaket Durumu ............................................................................... 11

Bir Acil Durum ve Afet Yönetimi Sistemi Örneği - Japon Afet Yönetim Sistemi ....................... 11

Deprem Güvenliği – İş Yeri Önlemleri ......................................................................................... 13

Türkiye’de Afet Yönetimi Konusu - Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı .......................... 13

Afet Sonrasında İletişim ................................................................................................................. 14

Afete Müdahale - 11 Eylül Dünya Ticaret Merkezi Saldırısına

Maruz Kalan Şirketlerin İşyerlerindeki Etkiler: Bir Odak Grup Çalışması .................................. 14

Felaket Yönetimi ve İş Sürekliliği ................................................................................................ 15

İş Sürekliliği Açısından İş Denetim Listesinin Hazırlanması ........................................................ 15

Kaynakça ....................................................................................................................................... 21

Şekiller

Şekil 1: Acil Durum Planlamasında Risk Değerlendirmesi ve Risk Yönetimi Süreci? ................... 8

Şekil 2: Acil Durum Eylem Planı Hazırlarken Dikkate Alınabilecek Örnek Süreçler .................. 10

Ekler

EK 1. Acil Durum Planlaması Kontrol Listesi .............................................................................. 16

3

Kavram Olarak Felaket

Felaket, tek bir tanıma sığdırılması zor olan bir kavramdır, zira bir kişi için felaket şeklinde

tanımlanabilecek bir durum, bir başkası için aynı şekilde tanımlanamayabilir. Bilakis, kişinin

kendini geliştirmesi için bir fırsat olduğu durum olarak da karşımıza çıkabilir. Örneğin Raphael

(1986) (akt.Tehrani, 2005) felaket kavramının belirgin bir tanımının olmadığını, felaket

durumunun bir örgütün afetlere adaptasyon becerisini test ettiğini, genellikle örgütlerin

kapasitelerinin üstünde olduğunu ve örgütlerin işleyişlerinde büyük çaplı bozulmalara yol açtığını

ifade etmiştir. Öngörülemezliği ve gelişme hızı ile birlikte; örgütlerin işleyişine, saygınlığına ve

çalışanların ruh sağlığına etkisi düşünüldüğünde, afetlerin etkin bir biçimde yönetilmesi büyük

önem taşımaktadır (Capanigro 1998) (akt.Tehrani, 2005).

Felaketler, kişilerin ve kurumların sağlığını ve güvenliğini ilgilendiren bir konu olduğundan,

devletler yasal düzenlemeler yaparak bu konuyu hukuki güvence altına almışlardır. Ülkemizdeki

İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, afetlere hazırlıklı olma ve afetleri etkin yönetme konusunda bazı

yükümlülükler getirmektedir. Örneğin 6331 sayılı kanun; işyerlerinin, çalışanların sağlık ve

güvenliklerini tehlikeye atmayacak şekilde tasarlanması gerektiğini ve bu yönde bakımının

yapılması gerektiğini belirtmiştir. Benzer şekilde, ilgili yasa tüm güvenlik talimatlarının

çalışanların anlayacağı şekilde hazırlanacağını da dile getirmiştir. 6331 sayılı kanun afetlere

hazırlıklı olmayla ilgili düzenlemelerin yanında, afet durumunda kaçış ve kurtarma konularında

da bazı yükümlülükler getirmektedir. Örneğin işverenin, bir tehlike anında çalışanların çalışma

yerlerini en kısa zamanda ve güvenli bir şekilde terk edebilmeleri için uygun kaçış ve kurtarma

araçlarını sağlayacağını ve bunları kullanıma hazır tutması gerektiğini işaret etmektedir

(İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, 2012).

Acil Durum Yönetimi

Afet yönetimi kendi içinde bir acil durum içerir ve acil durumun doğru yönetilmesi afet

yönetiminde önemli bir role sahiptir. Acil durum yönetimi toplulukların tehlikelere karşı

hassasiyetini azaltmayı, güvenlik açığını en aza indirmeyi ve afetlerle başa çıkma becerilerini

artırmayı hedefleyen kurallar ve planlar bütünü olarak tanımlanabilir (Henshaw, 2001). Acil

durum yönetimindeki temel vizyon, tehlike durumları ve afetlerle baş etme becerisine sahip,

kırılganlığı düşük ve daha güvenli toplum olmayı teşvik etme şeklinde tanımlanmıştır.

4

Bu noktada afet yönetiminin temel görevi insanları doğal afet, terör eylemleri veya insandan

kaynaklı diğer felaketlerden korumak ve bunlarla mücadele edebilmek için gerekli tüm

faaliyetleri birleştirip koordine ederek toplumları korumaktır (Principles of Emergency

Management Supplement, 2007).

Acil Durum Yönetimi İlkeleri

Acil durum yönetimi, kapsamlılık, aşamalılık, risk odaklılık, bütünleşiklik, işbirliği,

koordinasyon, esneklik ve profesyonellik gibi sekiz temel ilkeden oluşmaktadır. Bu ilkeler şu

şekilde tanımlanabilir:

1. Kapsamlılık

Afetler ile ilgili tüm tehlikeleri, tüm safhaları, tüm paydaşları ve tüm etkileri göz önünde

bulundurma

2. Aşamalılık

Gelecekteki felaketleri tahmin etme, ve afete dayanıklı ve dirençli toplumlar oluşturmak

için önleyici ve hazırlayıcı tedbirleri alma

3. Risk Odaklılık

Öncelikleri belirleyip kaynakları etkin kullanmak için tehlike tanımlama, risk analizi ve

etki analizi gibi nitelikli risk yönetimi ilkelerini kullanma

4. Bütünleşiklik

Devletin her kademesinde ve toplumun tüm unsurları arasında gösterilecek çabaların

birliğini sağlama

5. İşbirliği

Güven teşvik etme, takım ruhunu savunma, fikir birliği oluşturma ve iletişimi

kolaylaştırma

6. Koordinasyon

Ortak bir amacı gerçekleştirmek için, tüm ilgili paydaşların faaliyetlerini eş zamanlı

hareket eder hale getirme

5

7. Esneklik

Afetler sırasındaki zorlukları çözmede yaratıcı ve yenilikçi yaklaşımlar kullanma

8. Profesyonellik

Eğitim, gelişim, deneyim, etik uygulamalar, kamu idaresi ve sürekli gelişim ilkesine

dayanan, bilgiye dayalı uygulamalara değer verme

Acil durum yönetimi ilkeleri afet yönetimi konusunda daha çok önleyici tedbirler olarak

adlandırılan kısımda yer alır. Bununla birlikte, bu ilkeler temelde beş ana hedefi gözetmektedir.

Bunlar; afet risklerini azaltma, afete hazırlıklı olma, acil durum sırasında yapılan uygulamalar,

iyileştirme ve süreklilik olarak öne çıkmaktadır (Principles of Emergency Management

Supplement, 2007).

Acil Durum Yönetimi İlkelerinin Hedefleri

1. Azaltma

Tehlike oluşturabilecek risklerin belirlenmesi ve etkilerinin en aza indirilmesi çabaları

2. Hazırlıklı Olma

Afete müdahaleyi kolaylaştırmak ve hazır oluşu teşvik etmek için acil durum öncesinde

yapılan uygulamalardır. Hazırlıklı olma, temelde aşağıdaki huşuları içerir;

Hazır olma, müdahale ve iyileştirme planlarının yazılı olarak hazırlanması

Bu planların güncel olmaları ve test edilmeleri

Kurum içinde afet müdahale takımı kurulması ve bu ekibin eğitilmesi

Afet müdahale teknikleri konusunda eğitimler alınması

Belgelendirme yapılması ve bunların güncel tutulması

Yerlerin açıkça gösterildiği bina-kat planlarının hazırlanması

Acil durum sırasında görevleri bulunan personelin isim, adres ve telefon

numaralarının listelenmesi

Kurtarma prosedürlerinin açıkça yazılması

6

3. Acil Durum Sırasındaki Uygulamalar

Hayat, mülkiyet ve çevreyi korumak için acil durum sırasında yapılan uygulamalardır.

Böyle durumlarda acil durum prosedürlerinin izlenmesi, acil durumun büyümesinin önüne

geçmek için ortamın stabilize edilmesi ve sigorta tazminat talepleri için zarar gören

malzemelerin fotoğraflarının çekilmesi önemlidir.

4. İyileştirme

Normal işlemleri iyileştirip devam ettirmek için acil durum sonrasında yapılan

uygulamalardır. Bu kapsamda, afet bölgesinin iyileştirilmesi ve tekrar kullanılır hale

getirilmesi için program oluşturulması, restorasyon çalışmaları için önceliklendirme

yapılması, afet bölgesinin temizlenmesi ve afetin analiz edilip, afet sırasındaki deneyimler

ışığında planların geliştirilmesi önem taşımaktadır.

5. Süreklilik

Süreklilik, acil durum yönetiminin tüm adımlarına etki eder (Principles of Emergency

Management Supplement, 2007).

Etkili Kriz Yönetimi

Etkili kriz yönetimi ile ilgili kabul edilen genel tutum; kriz durumunun bir işletmenin itibarını

veya güvenilirliğini olumsuz yönde etkileyebilme potansiyeli üzerinedir. Ancak, krizlerin afetlere

olan etkisinin yanında, insanların ruh hallerinde oluşturduğu etki, telafisi daha uzun uğraş

gerektiren zor bir süreçtir. Krizleri öngörmek zor olduğundan ve kriz durumu hızlı bir biçimde

geliştiğinden; kriz durumu ihtimallerini doğru tahmin etmek potansiyel etkilerini azaltmanın

yollarını belirlemek çok daha önemli bir hal almıştır. Bu noktada hazırlık ve planlama, etkili kriz

yönetiminde başat bir yere sahiptir. Risk değerlendirmesi, kriz yönetimi ve iş sürekliliği konuları

ise bu safhaların önemli sacayaklarıdır.

Acil Durum Planlaması

Acil durumun planlanması temelde üç aşamadan oluşmaktadır. Bunlardan ilki risk ve tehlikeleri

tanımaktır ve afet durumlarının neler olabileceği, ne zaman ve ne şekilde olabileceği sorularına

cevaplar aramaktadır. “Ya olursa” sorusu, acil durum planlamasındaki risk ve tehlikeleri tanıma

safhasında öne çıkan en önemli sorudur.

7

Acil durum planlamasının ikinci aşamasında kimin ne şekilde zarar görebileceği konusu yer alır.

Burada, çalışanlardan kimlerin tehlikeye daha yatkın olduğunun saptanması, çalışanların ne

şekilde tehlikenin içinde olabileceklerinin hesaplanması ve mevcut görev dağılımında hangi iş ve

sorumlulukların ‘tehlikeli’ olarak adlandırılabileceği konuların altı çizilmektedir. Acil durum

planlamasının üçüncü aşamasında ise risklerin analizi ve değerlendirilmesi yer almaktadır. Bu

kısım ise afet durumlarının olasılığının ne olduğu, olası sonuçlarının neler olabileceği, hali

hazırda alınan önlemlerin neler olduğu ve bu önlemlerin yeterli olup olmadığı gibi sorulara cevap

aramaktadır. Şekil 1’ de acil durum planlamasında risk değerlendirmesi ve risk yönetimi süreci

gösterilmiştir (Tehrani,2005).

İşyeri Acil Durum ve Kurtarmaları nasıl planlanır?

ABD İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi

Çalışanlar ve İşyeri Afet Durumunda Nasıl Korunur?

Afetler, doğal ve insan kaynaklı, beklenmedik, işletmenin operasyonlarını sekteye uğratan veya

durdurabilen, fiziksel ve/ya çevresel hasarlara neden olan kriz durumlarıdır. Bu noktada, en kötü

durum senaryoları hakkında beyin fırtınası yapılması, işyerinde oluşabilecek olası acil durumların

tespiti ve afete hazırlık ve afet yönetimi konusunda çalışanların kuruma bağlılığı ve sürece

desteği ön planda yer almaktadır (Henshaw, 2001).

8

Şekil 1: Acil Durum Planlamasında Risk Değerlendirmesi ve Risk Yönetimi Süreci

Risklerin ve Tehlikelerin Belirlenmesi

Riskler ne olabilir?

Ne zaman olabilir?

Ne şekilde olabilir?

Şayet olursa ne olur?

Kim Ne Şekilde Zarar Görebilir?

Kimler zarar görmeye daha yatkın?

Ne şekilde zarar görebilirler?

Hangi görevler daha çok zarar

oluşturmaya müsaittir?

Felaketlerin Risk Durumunun Analizi ve

Değerlendirmesi

Olasılığı nedir?

Sonuçları neler olabilir?

Hali hazırda alınan önlemler nelerdir?

Bunlar yeterli midir?

Risk öncelikleri nelerdir?

Risklerin Azaltılması

Seçeneklerin belirlenmesi

Alternatifler arasından seçim

yapılması

Seçimlerin planlanması

Planların uygulanması

KA

YIT

GÖ

ZD

EN

GE

ÇİR

ME

& İ

YİL

EŞ

TİR

ME

İLE

TİŞ

İM

PL

AN

LA

MA

İŞ

BİR

LİĞ

İ &

DA

NIŞ

MA

9

Acil Durum Eylem Planı

1. Raporlama

2. Tahliye politikası ve prosedürü

3. Acil kaçış prosedürleri ve rota atamaları

4. Kurum içindeki veya kurum dışındaki sorumlu kişilerin isimlerinin, unvanlarının, çalıştığı

birimlerin ve telefon numaralarının yazılması

5. Diğer temel hizmetleri yerine getiren çalışanlar için prosedürlerin belirlenmesi

6. Bir yangın veya patlama anında ulaşılmak üzere alternatif iletişim merkezlerinin

belirlenmesi

7. Önemli evrakların asıllarının veya kopyalarının saklanması için kurum içinde ve/ya

kurum dışında yerlerin olması (Henshaw, 2001).

Acil durum hazırlıkları ve planlamalarının yanında çalışanların acil durum hakkında uyarılmaları

ve kurumda acil durum için ortak bir dilin oluşturulması önemli bir konudur. Bundan dolayı

aşağıda ifade edilen hususlar önem taşımaktadır:

1. Alarmların belirgin olduğundan ve tüm çalışanlarca ayırt edilebildiğinden emin olunması,

2. Mutlaka bir jeneratör bulundurulması,

3. Engelli çalışanlar var ise mutlaka alternatif bir uyarı sistemi bulundurulması,

4. Birinci önceliğin ‘tesis içindeki her kişinin sağlığının ve güvenliğinin korunması’ olması,

5. Süreci denetleyecek bir koordinatörün olması,

6. Çalışanların tahliye sonunda toplanabilecekleri alanların tasarlanması,

7. Kurtarma çalışmalarının eğitimli ve donanımlı olan kişilerce yürütülmesi,

8. Kriz durumunda çalışanların kullanımı için özel ekipmanların temin edilmesi (Henshaw,

2001).

Şekil 2’de acil durum eylem planı hazırlarken dikkate alınabilecek süreçlere örnekler

verilmiştir.

10

Şekil 2: Acil Durum Eylem Planı Hazırlarken Dikkate Alınabilecek Örnek Süreçler

DURUMSAL

FAKTÖRLERİ DEĞERLENDİRİLECEK ALAN

Güvenlik

Sistemleri

Yeterli ve etkinler mi?

Uygun bir biçimde yerleştirilmiş mi?

Düzenli olarak bakımları yapılıyor mu?

Çalışanlar bunları kullanabiliyor mu?

Prosedürler

Olası travmaları azaltmak için mi tasarlanmışlar?

Anlaşılması ve uygulanması kolay mı?

Düzenli olarak gözden geçiriliyor mu?

Geliştirilmesi sürecinde çalışanların görüşleri dikkate alınıyor mu?

Acil Durum

Desteği

Çalışanların yardım çağırma araçları nelerdir?

Acil durum testleri yapıldı mı?

Çalışanlar acil durum destek sistemlerini biliyor mu?

Örgütsel Kültür

Kurum kültürü işbirliğini teşvik ediyor mu?

Çalışanlar hislerini rahatlıkla paylaşabiliyor mu?

Yöneticiler çalışanları önemsediklerini hissettiriyor mu?

Çalışanlarda destek gördükleri algısı var mı?

Kıyafetler Çalışanlar, görevlerine uygun mu giyiniyor?

Kıyafetleri onları işleriyle ilgili risklerden koruyor mu?

Ekipmanlar Çalışanlar işleri ilgili uygun ekipmanlara sahip mi?

Bu ekipmanların düzenli olarak bakımları yapılıyor mu?

Çalışma Ortamı

Çalışma ortamı güvenli mi?

Çalışma ortamını iyileştirmek adına neler yapılıyor?

Çalışma ortamındaki aydınlatma yeterli mi?

Kişisel Faktörler

Çalışanların kişisel özellikleri dikkate alınıyor mu?

Beceri ve

Nitelikler

Çalışanların görevlere ilişkin beceri ve nitelikleri uygun mu?

Seçim kriterleri şeffaf mı?

Çalışan seçim süreçleri yeterli mi?

Eğitimler

Zor durumlarla ilgili eğitimler veriliyor mu?

Çalışanların güvenlik ekipmanlarını kullanabilmesi için eğitim veriliyor mu?

Eğitimler devamlı mı?

Sağlıklı yaşam konusunda çalışanlara eğitimler de veriliyor mu?

Tutumlar Çalışanlar güvenlik ve emniyet konularında bilinçli mi?

Çalışanlar zor durumlarla baş edebilecek durumda mı?

Destekler

Kurum kültürü bireyleri destekler nitelikte midir?

Çalışanlar, iş sağlığı hizmetlerine ulaşabiliyor mu?

Ölümlü kazaların olması durumunda, kurum kişinin ailesine maddi/manevi destek

oluyor mu?

Danışmanlık Çalışanların gidebileceği psikolojik danışma hizmeti var mı?

Danışmanlık hizmetleri gözden geçirilip, değerlendiriliyor mu?

11

Şüpheli Paket Gönderimi ve Felaket Durumu

Son dönemlerde kurumlarda öne çıkan kriz durumlarından birisi de kişiye ya da kuruma

gönderilen şüpheli paketler veya gönderilerdir. Bu paket veya gönderilerin temel amacı korku ve

panik yaratmak olup, posta ya da kurye ile gönderilmekte ve içlerinde genellikle patlayıcı

cihazlar, kimyasal ajanlar, radyoaktif ve biyolojik içerikli ürünler olabilmektedir.

Bu tür gönderilerle ilgili farkındalık oluşturmak adına bazı özelliklerin bilinmesinde fayda vardır.

Bu tür paketler genellikle beklenmeyen bir posta olmakta ya da üzerinde gönderenin kim

olduğuna dair açık adres bulunmamaktadır. Bunun yanında pakette fazla sayıda posta pulu

olması, zarfın sert veya kabarık olması, paketin çıkıntılı, orantısız veya şekilsiz olması gibi

özellikler de şüpheli paketlerde karşılaşılan durumlardır.

Farkındalığın oluşması adına, gelen paketlerin hemen açılması yerine yukarıda ifade edilen

durumlar gözden geçirilip öyle hareket edilmelidir. Ancak, paketin açılması durumunda

yakınında cep telefonu veya telsiz telefon kullanılmamasına özen gösterilmelidir. Paketin izole

edilip ellerin dezenfekte edilerek güvenlik güçlerinin durumdan haberdar edilmeleri

gerekmektedir (Şüpheli Paketler Nasıl Anlaşılır, 2014).

Bir Acil Durum ve Afet Yönetimi Sistemi Örneği - Japon Afet Yönetim Sistemi

Japonya afetlerle iç içe olan bir ülkedir; ancak Japonya’nın afet yönetimi konusunda dünyaya

örnek olan bir sisteme ve bilince sahip olduğu öne sürülebilir. Bir acil durum ve afet yönetimi

sistemi örneği olarak Japon Afet Yönetim Sistemi incelendiğinde, sistemin dönüm noktası olarak

1959 yılında yaşanan Ise-wan Tayfunu öne çıkmaktadır. Bu tayfunun ülkeye verdiği zarar,

Japonların afet yönetimi konusunda hazırlıklı olma ve planlı hareket etme durumlarında

gelişmişliğinin nüvesini oluşturmuştur denilebilir. Tayfun afetinde alınan derslerle, 1961 yılında

çıkarılan “Afete Karşı Önlemler Temel Yasası”, Japon afet yönetimi bilincinin temel ve hukuki

dayanak noktasını oluşturmaktadır. Bu yasanın en önemli özelliği; öncelikle “afet yönetimi

felsefesinin ve sorumluluklarının belirgin biçimde tanımlanmasıdır”. Bu bağlamda temel

politikaların netleştirilmesinin; hükümet, belediyeler ve belirlenen kamu kurumlarının

sorumluluklarının belirginleştirilmesinin önemli olduğu ifade edilmiştir. Yönetsel sorumluluğu

olan kurum ve birimlerin afet yönetimi felsefesini formüle etmeleri ve uygulamaları ve afet

12

yönetimi için karşılıklı işbirliği iklimi yaratmaları belirginleştirme safhasında altı çizilen diğer bir

konudur. Buna ek olarak, kurum veya örgüt içindeki çalışanların afetle ilgili sorumluluklarının

tanımlanması öne çıkarılan bir diğer konudur. Ayrıca, kişilerin felaket için ön-hazırlık yapmaları,

temel ihtiyaç malzemelerini depolamaları ve afete hazırlık faaliyetlerine gönüllü katılımları

teşvik edilmiş ve onurlandırılmıştır.

Japon afet yönetim sisteminde sorumlulukların belirgin hale getirilmesinden sonraki diğer önemli

adım “organizasyon” olarak adlandırılmıştır. Bu kavram, kapsamlı afet yönetiminin geliştirilmesi

ve vatandaşların bu konuda farkındalıklarının artırılması gibi konuları içermekle birlikte, bu

süreçte ulusal hükümet ve yerel yönetimlerin sorumluluklarını da açıkça ifade etmektedir.

Japon afet yönetim sisteminin üçüncü adımı “planlama sistemi” olarak adlandırılmıştır. Planlama

ayağı, organizasyon ayağının vücut bulmasında önemli bir rol oynar ve sistematik afet yönetimi

önlemlerinin geliştirilmesi ve tanıtımında etkili olduğu gibi, ulusal ve yerel afet yönetim

operasyon planının ortaya konmasında önemli bir görev ifa etmektedir. Planlamanın önemli

ayaklarından birisi de toplum afet yönetimi planıdır. Bu kısım, afet bölgesinde ikamet edenlere

bazı sorumluluklar yüklemektedir ve bu sorumlulukların (olası) afet bölgesindeki insanlar

tarafından bilinmesini zaruri kılmaktadır. Böylelikle, kağıt üzerinde yapılan planların kriz

durumunda insanlar ve kurumlar arasındaki koordinasyonsuzluğu önlediği ve kaos ortamının

oluşmasına mani olduğu öne sürülebilir.

Japon afet yönetim sisteminin dördüncü adımı “afet önlemlerinin teşvik edilmesi” şeklindedir.

Burada afet planlamasının her aşamasında aktörler tarafından yapılacak rollerin ve

sorumlulukların tanımlanması yer alır. Bu sistemdeki beşinci adım ise “afetten etkilenen

insanların ve onların geçimlerinin korunması” ndan oluşmaktadır. Afet durumunda yardım

edilmesi gerekecek insanların listelerinin önceden hazırlanması, afet durumunda tahliye

merkezlerinin ve imkânlarının standartlarının belirlenmesi ve koruyucu önlemlerin geliştirilmesi

ve genişletilmesi bu aşamanın temel bileşenleridir. Japon afet yönetim sisteminin altıncı ve

yedinci adımlarında ise “afet yönetiminde mali tedbirler” ve ‘Afet Acil Durum Bakanlığı’ nın

kurulması hususları yer almaktadır. Japon afet yönetimi sisteminde sürecin başarılı bir biçimde

yürütülmesinde kurumlar arasındaki organizasyonel düzenlemenin önemine ve sorumlulukların

belirgin hale getirilmesine işaret edildiği öne sürülebilir (Disaster Management in Japan, 2015).

13

Deprem Güvenliği – İş Yeri Önlemleri

Türkiye, geçmişinde yaşadığı depremlerin acılarını ve kötü hatıralarını hala derinden

yaşamaktadır. Yaşanılan depremler sonrasında öne çıkan temel husus, ülkemizin bir deprem

ülkesi olduğu gerçeğidir. Örneğin Türkiye depremlerdeki insan kaybı sıralamasında dünya

ülkeleri sıralamasında dokuzuncu, depremden etkilenen toplam insan sayısı açısından da beşinci

sıradadır. AFAD’ın yayınladığı raporlara göre de ülkemizde her yıl 5-6 büyüklüğünde en az bir

deprem yaşanmaktadır. Ayrıca, ülkemizin deprem bölgeleri haritası incelendiğinde ülkemiz

yüzölçümünün %70’i ve sanayi tesislerinin %76’sı I. ve II. derece deprem bölgeleri üzerinde yer

almaktadır (2013-2017 AFAD Stratejik Plan, 2012).

Felaket yönetimi açısından deprem güvenliği konusunda deprem öncesinde alınacak önlemler ve

insanlarda artırılacak bilinç, belki de en önemli etkiye sahiptir. Örgütler tarafından hazırlanacak

planlarda insanlara düşen sorumlulukların net biçimde hazırlanıp tebliğ edilmesi, iş yerlerinde

düşebilecek ve insana zarar verebilecek malzemelerin sabitlenmesi, masaların camlardan uzak

yere konumlandırılması önleyici önlemler konusunda öne çıkan temel şeylerdir. Deprem

sırasında nasıl hareket edileceğiyle ilgili konuya gelince, iş yerlerinde insanlara en çok zarar

veren şeyin kırılan cam parçaları olduğu öne sürülmüş ve çalışan masalarının bu durum dikkate

alınarak yerleştirilmesinin altı çizilmiştir. Ayrıca, “Çök-Kapan-Tutun” pozisyonuna geçilmesi,

masanın altına girilmesi, ya da başın çanta, kitap gibi şeylerle korunması koruyucu önlem olarak

en temel şeylerdendir (Afetlerden Korunma Rehberi, 2015).

Türkiye’de Afet Yönetimi Konusu - Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı

Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı’nın (AFAD) fikri temelleri, 17 Ağustos 1999 Marmara

depremine dayanmaktadır. Büyük can ve mal kaybına neden bu deprem, ülkemizde afet yönetimi

konusunun tek elden ve daha koordineli şekilde yürütülmesi gereğini doğurmuştur. Bu

doğrultuda, İçişleri Bakanlığı’na bağlı Sivil Savunma Genel Müdürlüğü, Bayındırlık ve İskan

Bakanlığı’na bağlı Afet İşleri Genel Müdürlüğü ve Başbakanlık’a bağlı Türkiye Acil Durum

Yönetimi Genel Müdürlüğü kapatılmış ve 2009 yılında çıkarılan 5902 sayılı yasa ile AFAD

Başbakanlık’a doğrudan bağlı olarak kurulmuştur (AFAD Hakkında, 2015).

AFAD’ın stratejik planı incelendiğinde sürekli gelişen ve öğrenen kurum olma, risk odaklı

bütünleşik afet yönetimi sistemi kurma, afet yönetimi standartlarını yaygınlaştırma, afetlere

hazırlık için eğitim seferberliği başlatma ve bu alanda uluslararası anlamda öncü kuruluş olma

14

gibi hedefleri olduğu görülmektedir. “Beklenmeye hazırlıklıyız” sloganıyla hareket eden AFAD,

“afetlere dirençli toplum oluşturmayı” kendine görev edinmiş, “afet ve acil durumlar ile ilgili

çalışmalarda sürdürülebilir kalkınmayı esas alan risk odaklı, etkin, etkili ve güvenilir hizmet

sunan uluslararası düzeyde model alınabilecek yönlendirici ve koordinatör bir kurum olmayı” da

kendisine vizyon olarak koymuştur (AFAD 2013- 2017 Stratejik Plan, 2012).

Afet Sonrasında İletişim

Afet sonrasında örgütlerde iletişimin nasıl yürütüleceği konusu önemli bir yer edinir. Yaşanan

felaketlerde insan kayıpları şüphesiz en büyük kayıplardır; ne var ki kurumlar tarafından yapılan

açıklamalar kurumsal itibara ve kurum algısına da olumsuz etki yapabilmektedir. Bu bağlamda,

verilecek mesajlar mevcut durumla ilgili gerçek bilgileri içermeli, ölen ve/ya yaralan kişiler ve

ailelerinin acılarını paylaşan, konudan duyulan üzüntüyü dile getiren şekilde olmalıdır. İlaveten,

konuşma sırasında kurumun önceliğinin tüm çalışanların sağlık ve iyiliği olduğuna dair

paydaşlara ve kamuoyuna güvence verilmeli ve tüm gayretin felaket nedenini bulmaya yönelik

olduğu ifade edilmelidir. Ayrıca, özelikle felaket durumları sonrasında basın ile kurulacak tüm

temasların örgüt sözcüsü tarafından yapılması tutarlılık ve profesyonellik açısından anlamlı

olduğu gibi, dezenformasyonun oluşmasının önüne geçilmesi açısından da önemlidir. Son olarak,

olay/durumla ilgili bir sonraki güncellemenin ne zaman gerçekleşeceğine dair bilgilendirme

yapılması da atılması gereken adımlardan birisidir (Tehrani, 2005).

Afete Müdahale

11 Eylül Dünya Ticaret Merkezi Saldırısına Maruz Kalan Şirketlerin İşyerlerindeki

Etkiler: Bir Odak Grup Çalışması

North ve diğerleri (2013) tarafından yapılan çalışma, 11 Eylül Dünya Ticaret Merkezi saldırısına

maruz kalan şirketlerdeki risk faktörleri ve koruyucu faktörleri ele almaktadır. Çalışmanın

sonuçlarına göre profesyonel anlamda müdahale edilmeyen duygusal tepkiler yıkıcı bir etkiye

sahip olmuş ve bu durum kurum çalışanlarının verimliliğini düşürmüştür. Ayrıca bu durum

şirketlerin iş gücünün ekonomik istikrarını da zedelemiştir.

Çalışmanın sonuçlarından olan koruyucu faktörlere gelince, çalışanların felaket sonrasında iş

ortamına hızlı dönüş yapmaları, olaydan etkilenen personele iş yeri ruh sağlığı hizmetlerinin

sağlanması ve akran desteği önemli birer etken olarak ortaya çıkmıştır (North ve diğerleri, 2013).

15

Felaket Yönetimi ve İş Sürekliliği

Felaketler, beklenmedik zamanda ortaya çıkıp işletmelerin operasyonlarını sekteye uğrattığından

veya durdurabildiğinden iş sürekliliğini sağlamak adına “İş Sürekliliği Yönetimi Modeli”

geliştirilmiştir. Bu yönetim modeline göre çalışma alanı müdahale planlamasının yapılması, kriz

yönetiminin planlaması, insan kaynaklarının planlanması, saha müdahale planlamasının

yapılması, felaket müdahale planlaması yapılması, iş sürekliliği planlaması yapılması ve –belki

de hepsinden önemlisi- tüm bunların devlet tarafından denetlenmesi çok önemlidir.

İş sürekliliği açısından kritik hizmet veya ürünlerin afet sırasında da devamını sağlayacak

planlama süreçleri proaktif ruhta olmalıdır. Bu noktada, kişilerin hayatta kalmalarını sağlayacak,

yaralanmalarının önüne geçecek yasal yollarla belirlenmiş kuralların yanında kurumsal olarak

belirlenmiş standartlar felaket yönetiminde önemli bir yere sahiptir. Proaktif ruhlu süreçler ise

temelde beş bölümden oluşmaktadır. Bunlar; iş sürekliliği planı yönetişimi, iş etki analizi, iş

sürekliliği için gerekli planlar tedbirler ve düzenlemeler, eğitim ve egzersiz içerikli hazırlık

prosedürleri, ve bakım ve denetim gerektiren kalite güvence teknikleridir (A Guide to Business

Continuity Planning, 2015).

İş Sürekliliği Açısından İş Denetim Listesinin Hazırlanması

İş sürekliliği yönetiminde, iş denetim listesinin oluşturulması, felaket yönetiminde önleyici ve

gelişimsel önlemler açısından önemli bir rol oynar. Örneğin iş yerinde vazgeçilmeyecek kritik

alan ve fonksiyonların belirlenmesi, kritik iş alanı analizlerinin tamamlanması ve olası

başarısızlık durumunda işe olan etkisinin hesaplanması iş sürekliliğin sağlanmasında etkilidir.

İlaveten, iş sürekliliği açısından sigorta yaptırılması ve/ya sigortanın mevcut riskleri kapsayıp

kapsamadığının öğrenilmesi, önemli iş belge ve evraklarının güvenli bir yerde saklanması, dijital

verilerin düzenli olarak yedeklenmesi ve acil bir durumda kullanmak üzere sanal ofis

hizmetlerinin araştırılması düşünülmesi gereken diğer önemli konulardır (Prepare your business

checklist, 2015)

16

EK 1. Acil Durum Planlaması Kontrol Listesi

17

Acil Durum Planlaması Kontrol Listesi

Planlama Takımı Evet Hayır

Planlama takımı kurulu mu?

Planlama takımı çalışma takvimi var mı?

Bütçe ayrıldı mı?

İç Plan ve Politika İnceleme

Tahliye planı var mı?

Yangına karşı koruma planı var mı?

Güvenlik ve sağlık programı var mı?

Güvenlik prosedürleri var mı ?

Sigorta programları var mı?

Çalışan el kitabı var mı?

Kural ve Yönetmelikleri İnceleme

Yangınla ilgili kurallar incelendi mi?

Elektrikle ilgili kurallar incelendi mi?

OSHA düzenlemeleri incelendi mi?

Kritik Hizmet ve Operasyonların İncelenmesi

Kurum tarafından sağlanan hizmetleri belli mi?

Hizmetlerin devamı için kritik olan hizmetler belli mi?

Hizmetlerin devamı için kritik olan ekipmanlar belli mi?

Hizmetlerin devamı için kritik olan personel belli mi?

Tedarikçiler tarafından sağlanan hizmetler belli mi?

İç Kaynak ve Kapasitenin İncelenmesi

Personel

Yangın sorumluları?

Yaşam destek eğitimi?

İlk yardım eğitimi?

Ekipmanlar?

Yangın muhafaza?

İletişimler?

İlk yardım sunucular?

Acil durum enerjisi?

Destek hizmetleri?

Maaş bordroları?

İletişimler?

Müşteri ilişkileri?

Müşteri destek?

18

Dış Kaynak İnceleme Evet Hayır

Acil durum yönetimi ofisi incelendi mi?

Yangın birimi incelendi mi?

Polis birimi incelendi mi?

Acil tıbbi hizmetler incelendi mi?

Telefon şirketleri incelendi mi?

Elektrik imkanı incelendi mi?

Sigorta Hizmetleri İnceleme?

Plan Geliştirme

Plan amaçları?

İlgili kişilerin sorumlulukları?

Olası acil durumlar?

Acil durum koordinasyon merkezi?

Acil Durum Yönetim Elemanları

Yönetim ve kontrol?

İletişim?

Can güvenliği?

Mülkiyet koruma?

Sosyal yardım?

Kurtarma ve restorasyon?

Ele Alınacak Acil Müdahale Prosedürleri

Durum değerlendirmesi?

Çalışanların, müşterilerin, ziyaretçilerin, ekipmanların ve

Hayati kayıtların korunması?

İşin tekrar faaliyete geçişi?

Ele Alınacak Bomba Tehlikesi Prosedürleri

Müşteri ve çalışanların uyarılması?

Personel ile iletişim

Kurumdaki kişiler için tahliye planı?

Operasyonların durdurulması?

Kurumun önemli kayıtlarının korunması?

Operasyonların restorasyonu?

Mevcut Destek Belgeleri

Acil çağrı listeleri sorumlulukları ve telefon numaraları?

Çalışan listeleri - ev ve cep telefon numaraları?

Kaynak listeleri - acil ihtiyaç duyulabilecek ekipman ve malzemeler?

19

Gelişim Süreci Evet Hayır

Kişiler ve görevlerini belirleyen görev listesi?

Engelli ve/ya anadili yabancı dil olan kişilerin ihtiyacı?

Çalışanlar için eğitim planlaması yapıldı mı?

Plan Dağıtımı

Çalışanlara planın kopyası dağıtıldı mı?

Plan üzerinde tarih ve revizyon numarası yazıyor mu?

Plan Uygulama

Prosedürleri uygulayacak personel eğitildi mi?

Tanıtım ve eğitim oturumları yapıldı mı?

Tahliye yolları?

Çalışanlar sorumlulukları tatbik edildi mi?

Çalışan Eğitimi:

Kişisel rol ve sorumluluklar?

Tehditler, tehlikeler ve koruyucu eylemleri hakkında bilgiler?

Bildirim, uyarı ve iletişim prosedürleri?

Acil bir durumda aile üyeleri bulma yolları ?

Acil müdahale prosedürleri?

Tahliye, barınak ve hesap prosedürleri?

acil durum ekipmanlarının yeri ve kullanımı?

Plan Değerlendirme ve Gözden Geçirme

Planın gözden geçirilmesi yılda en az bir defa yapıldı mı?

Plan, mevcut durumlardan çıkarılan dersleri içeriyor mu?

Tesis fotoğrafları ve diğer varlıkları kayıt altına alındı mı?

Plandaki isim, unvan ve telefon numaraları güncel mi?

20

Kaynakça

A Guide to Business Continuity Planning (2015). 23.05.2015 tarihinde Public Safety Canada

resmi internet sitesinden indirilmiştir.

http://www.publicsafety.gc.ca/cnt/rsrcs/pblctns/bsnss-cntnt-plnnng/index-eng.aspx

AFAD Hakkında. (2015). 23.05.2015 tarihinde TC Başbakanlık Afet ve Acil durum Yönetimi

Başkanlığı (AFAD) resmi internet sitesinden indirilmiştir:

https://www.afad.gov.tr/tr/IcerikDetay.aspx?ID=1

2013-2017 AFAD Stratejik Plan. (2012). 23.05. 2015 tarihinde TC Başbakanlık Afet ve Acil

durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) resmi internet sitesinden indirilmiştir:

https://www.afad.gov.tr/belgeler/afadsp2013-2017.pdf

Afetlerden Korunma Rehberi (2015). 23.05.2015 tarihinde İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB)

Afet Koordinasyon Merkezi’nin (AKOM) resmi internet sitesinden

indirilmiştir.

http://www.ibb.gov.tr/sites/akom/documents/AfetlerdenKorunmaRehberi_yeni.pdf

Disaster Management in Japan (2015). 23.05.2015 tarihinde Japon Hükümeti’nin Felaket

Yönetimi Kabine Ofisi’nin resmi internet sitesinden indirilmiştir:

http://www.bousai.go.jp/1info/pdf/saigaipamphlet_je.pdf

Henshaw , J.L.(2001). How to Plan for Workplace Emergencies and Evacuations. U.S.

Department of Labor. Occupational Safety and Health Administration,

OSHA 3088. 23.05 2015 tarihinde OSHO resmi internet sitesinden

indirilmiştir.

https://www.osha.gov/Publications/osha3088.pdf?utm_source=Publicaster&utm_

medium=email&utm_campaign=52_Tips_Week_26&utm_content=How+to+Plan

+for+Workplace+Emergencies+and+Evacuations

İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu (2012). TC Başbakanlık Resmi Gazete resmi internet sitesinden

25.05.2015 tarihinde indirilmiştir:

http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/06/20120630-1.htm

North, C.S., Pfefferbaum, B., Hong, B.A., Gordon, M.R., Kim, Y.S., Lind, L. & Pollio, D.E.

(2013). Workplace response of companies exposed to the 9/11 World

Trade Center attack: a focus-group study. Disasters 37(1): 101–118.

doi:10.1111/j.1467-7717.2012.01295.x.

21

Prepare your business checklist (2015). 23.05.2015 tarihinde Australia Hükümeti resmi internet

sitesinden indirilmiştir.

www.business.gov.au/Documents/Prepareyourbusinesschecklist.doc

Principles of Emergency Management Supplement (2007). Public Safety Public Trust.

25.05.2015 tarihinde North Dacota State University resmi internet

sitesinden indirilmiştir:

http://www.ndsu.edu/fileadmin/emgt/PrinciplesofEmergencyManagement.pdf

Şüpheli Paketler Nasıl Anlaşılır. (2014). 23.05.2015 tarihinde TC Başbakanlık Afet ve Acil

durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) KBRN resmi internet sitesinden

indirilmiştir:

https://kbrn.afad.gov.tr/kategori-1125-supheli-paketler-nasil-anlasilir-.html

Tehrani, N. (2005). Workplace trauma; concepts, assessment, and interventions.

Portland: Ringgold Inc.