ortadoĞu’da kÜrtÇe radyo yayinlari erİvan radyosu ÖrneĞİ (1955-1990)
TRANSCRIPT
-
T.C.
MARMARA NVERSTES
ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTS
SYAS TARH VE ULUSLARARASI LKLER BLM
ORTADOUDA KRTE RADYO
YAYINLARI: ERVAN RADYOSU RNE
(1955-1990)
YKSEK LSANS TEZ
AL ACAKULU
DANIMAN
YRD. DO. DR. AL SATAN
STANBUL, 2012
-
1
ORTADOUDA KRTE RADYO YAYINLARI: ERVAN
RADYOSU RNE (1955-1990)
NDEKLER
NSZ ....................................................................................................................................... 9
GR ........................................................................................................................................ 11
1. BRNC BLM ........................................................................................ 15
1. ORTADOU VE KRTLER ...................................................................... 15
1.1 SOUK SAVA DNEMNDE KRESEL VE BLGESEL GLERN ORTADOU POLTKALARI
................................................................................................................................................. 15
1.1.1 SOUK SAVA ............................................................................................................. 15
1.1.2 SSCB ve ABDNN ORTADOU POLTKALARI ............................................................. 16
1.1.4 OSMANLI DEVLETNDEN TRKYEYE KRT POLTKASI ............................................ 20
1.1.5 RANIN KRT POLTKASI ........................................................................................... 22
1.2 KRTLER ve KRTLERN YAADII BLGENN JEOPOLT .............................................. 23
1.2.1 KRT BOYLARI ............................................................................................................ 25
1.2.2 TRKYEDEK KRT ARETLER ve YAADIKLARI YERLER .............................................. 27
1.2.2.1 MUNZUR DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER........................................... 30
1.2.2.2 GNEYDOU TOROS DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER ........................ 31
1.2.2.3 KARACADA BLGESNDE YAAYAN ARETLER .................................................... 31
1.2.2.4 ARI DAI BLGESNDE YAAYAN ARETLER ........................................................ 33
1.2.2.5 HAKKR DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER ........................................... 34
1.2.2.6 BRLK OLMAYAN ARETLER ................................................................................... 35
1.2.2.7 ANADOLUDA YAAYAN KRTLER ....................................................................... 38
1.2.3 KRTE VE LEHELER .................................................................................................... 39
1.2.4 DN VE MEZHEPLER ........................................................................................................ 42
1.2.4.1 SNN KRTLER ....................................................................................................... 43
1.2.4.2 KRTLER ............................................................................................................. 44
1.2.4.3 ALEV KRTLER ........................................................................................................ 44
-
2
1.2.4.4 YEZD KRTLER ....................................................................................................... 45
1.2.4.5 YARSAN KRTLER .................................................................................................. 48
2. KNC BLM .......................................................................................... 49
2. KRTLERE YNELK RADYO YAYINLARI ........................................ 49
2.1 ULUSLARARASI LKLERDE PROPAGANDA ...................................................................... 49
2.2 ABD ETKSNDEK KRTE RADYO YAYINLARI ................................................................... 50
2.2.1 LEVANT RADYOSU ...................................................................................................... 50
2.2.2 ARKL-EDN RADYOSU ........................................................................................... 51
2.2.3 BADAT RADYOSU (1936-1958): ............................................................................... 51
2.2.4 RAN RADYOLARI ........................................................................................................ 52
2.3 SSCB ETKSNDEK KRTE RADYO YAYINLARI .................................................................. 53
2.3.1 KIZIL KRDSTAN RADYOSU ....................................................................................... 53
2.3.2 KAHRE RADYOSU ....................................................................................................... 53
2.3.3 BADAT RADYOSU (1958DEN SONRA) ..................................................................... 53
2.3.4 TFLS VE GRCSTAN ................................................................................................. 54
2.3.5 ERVAN RADYOSU ....................................................................................................... 54
2.4 GZL RADYO YAYINLARI .................................................................................................... 55
2.5 TRKYEDE KRTE RADYO YAYINININ PLANLANMASI ................................................... 56
3. NC BLM ...................................................................................... 57
3. ERVAN RADYOSU ................................................................................... 57
3.1 ERVAN RADYOSU KISA TARH .......................................................................................... 57
3.1.1 RUSYANIN SES RADYOSU ......................................................................................... 59
3.1.2 SOVYETLERN ERVANDAK ALIMALAR .................................................................. 59
3.1.3 SOVYETLER BRLNN YETTRD KRT AYDINLAR ............................................. 62
3.1.4 LATN HARFLERYLE KRTE ALFABE ALIMALARI ................................................... 63
3.1.5 REYA TEZE (YEN YOL GAZETES) ................................................................................ 64
3.1.6 KRDOLOJ AKADEMS .............................................................................................. 65
3.2 ERVAN RADYOSU .............................................................................................................. 66
3.3 ERVAN RADYOSUNUN YAYINLARI ................................................................................... 67
3.3.1 PROPAGANDA BLM ............................................................................................ 67
3.3.2 KY YAAMI VE KOLHOZLAR ...................................................................................... 71
-
3
3.3.3 EDEBYAT .................................................................................................................... 72
3.3.4 KLTR ....................................................................................................................... 88
3.3.4.1 DENGBEJLER VE ESERLER ....................................................................................... 88
3.3.4.1.1 METRAN SA ......................................................................................................... 92
3.3.4.1.2 GEN HALL LE EDULE ......................................................................................... 99
3.3.4.1.3 NEVALA KEREMSE ATIMASI ......................................................................... 108
3.3.4.1.4 ELYE NSLARIN SYANI ..................................................................................... 115
3.3.4.1.5 FERZENDE BEY .................................................................................................... 118
SONU ........................................................................................................... 123
KAYNAKA ................................................................................................. 127
EK I ................................................................................................................. 132
FOTOGRAFLAR VE EKLLER ................................................................. 132
EK II ............................................................................................................... 137
TEMUR MURADOV LE 25 NSAN 2012 TARHNDE DYARBAKIRDA
YAPILAN MLAKAT ................................................................................................ 137
-
4
KISALTMALAR
ABD: Amerika Birleik Devletleri
CENTO: Central Treaty Organization (Merkezi Antlama Tekilat)
P: i Partisi
MED TV: Med Televizyonu, Krte Televizyon Kanal
NATO: North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik
Antlamas Tekilat)
NE TV: Haber Televizyonu, Krte Televizyon Kanal
PKK: Partiye Krkran Krdistan (Krdistan i Partisi)
ROJ TV: Gn Televizyonu, Krte Televizyon Kanal
SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
STERK TV: Yldz Televizyonu, Krte Televizyon Kanal
TDV: Trkiye Diyanet Vakf
TP: Trkiye i Partisi
TKP: Trkiye Komnist Partisi
TKSP: Trkiye Krdistan Sosyalist Partisi
VOA: Voice of America (Amerikann Sesi)
-
5
Z
ok kt rlm bir duvara benzetilen Ortadoudaki uluslararas snrlar ile
gerek unsurlar arasndaki pergelin en fazla alan ucu Mezopotamya corafyasnda
yaayan Krtlerin mukadderat, birlikte yaadklar devletlere (Trkiye, Irak, ran ve
Suriye) gre ekillenmitir. zellikle Souk Sava dneminde Kresel Gler, tarihi
emellerini gerekletirmek iin, Krtler zerinden planlarn uygulamaya koymulardr.
Gelecei ekillendirmek zere yaplan bu planlarda, propaganda arac olarak, radyo
yaynlar nemli bir yer tutmutur. Hem Sovyetler Birliinin etkisi ve destei ile hem
de ABD ve mttefiklerinin ynlendirmesi ve katks ile Souk Sava dneminde birok
yerde radyo yaynlar yaplmtr. Bu yaynlarn; siyasi, sosyal ve kltrel etkilerini,
gnmzde de, kuvvetli bir ekilde devam ettirdikleri dnlmektedir.
Problemin Tanm
Erivandan yayn yapan Krte radyo yaynlarnn muhtevas ve etkileri
hakknda aratrma yaplmtr. Erivan Radyosunun yaynlar ve bu yaynlarn blgeye
etkisi problemin merkezini oluturmaktadr.
almann Ama ve nemi
Gnmzde Medya, Drdnc Kuvvet olarak adlandrlmaktadr. Medya
aralar ierisinde radyo, ortaya kt dnem itibari ile en etkili iletiim organ
olmutur. Kresel gler bu yayn organn etkili bir biimde kullanmlardr. Bu tezin
amalarndan biri, Souk Savata Krtlere ynelik yaplan radyo yaynlarn ve bu
yaynlarn Krtler zerindeki etkilerini ortaya karmaktr.
Her devletin, kendi vatandalarna ynelik yaplan yaynlar konusunda bilgi
sahibi olmas gerekmektedir. Ancak Trkiyede 1955 ylndan beri srekli Krte yayn
yapan bir radyonun yaynlar konusunda herhangi bir bilimsel alma yaplmamtr.
Dolays ile bu alma literatre ilk defa kazandrlm bir almadr.
-
6
Aratrma Sorusu
Trkiyede ina olunan modern Krt milliyetiliinin temellerinin atlmasnda
ve bu milliyetiliin gelimesinde Erivan Radyosunun yaynlarnn etkisi var mdr?
Metodoloji
Bu tez, literatr taramas ve mlakata dayal bir almadr. Souk Sava
dneminde kresel ve blgesel glerin Ortadou ve Krt politikalar ile bu glerin
Krtlerle olan ilikileri deerlendirilmitir. Krtlerin sosyal yaplar, tarihi, dilleri ve
inanlarna dair hatrlatc bilgiler verilerek, bu unsurlarn radyo yaynlar ile nasl
deiime uradklar anlatlmtr.
Anahtar Kelimeler: Souk Sava, Krt, Krte, Krte Radyo, Erivan
Radyosu, Yezidi, Krt Milliyetilii, Propaganda, Ortadou.
-
7
ABSTRACT
Middle East is often likened to a badly built wall. This is a region where the
international borders and facts on the ground often do not correspond to each other and
this incoherence is most evident in the case of Kurds living in the Mesopotamia whose
fate is largely shaped by the states (Turkey, Iraq, Iran and Syria) they live in.
Particularly during the Cold War era, global powers used Kurds in order to execute their
plans. These plans were made in order to shape the future and radio broadcasts had an
important role as an instrument of propaganda. Throughout the cold war radio
broadcasts had been done in many different places both by the support and influence of
the Soviet Union and by the assistance and influence of United States and its allies. It is
considered that the social, political and cultural effects of these broadcasts are still alive.
Problem Definition
Research is conducted on the content and effects of the Kurdish radio
broadcasts coming from Yerevan. Broadcasts of Radio Yerevan and the effects of these
broadcasts on the region constitute the center of the problem.
Purpose and Importance of the Study
In todays world, media is often called as the "Fourth Estate". At the time of its emergence, radio has been the most influential organ of communication among various
media organs. Global powers used this media organ effectively. One of the aims of this
thesis is to reveal the radio broadcasts targeting the Kurds during the Cold War period
and the effects of these broadcasts over the Kurds.
Each state should be aware of the publications and broadcasts targeting their
own citizens. However, there has not been any scientific study in Turkey on the
broadcasts of a radio which broadcasts in Kurdish continuously on since 1955.
Therefore, this study provides a novel contribution to the literature.
Research Question
Do the broadcasts of Radio Yerevan have an influence on the construction and
evolution of the modern Kurdish nationalism in Turkey?
-
8
Methodology
This thesis is a study based on literature review and interviews. Kurdish and
Middle Eastern policies of the global and regional powers during the Cold War and the
relation of these powers with the Kurds are evaluated. Introductory information is
provided on the social structure, history, languages and belief systems of Kurds and
changes incurred on these elements by the radio broadcasts are described.
Keywords: Cold War, Kurd, Kurdish, Kurdish Radio, Radio Yerevan, Yezidi,
Kurdish Nationalism, Propaganda, Middle East.
-
9
NSZ
Avrupadan yayn yapan ve PKKnn yayn organlar olan MED TV ve
kapannca onun yerine kurulan ROJ TV, Trkiyenin i ve d siyasetini etkilemitir.
Trkiye de bu yaynlar engellemek iin diplomatik almalar yapmtr. Bu diplomatik
almalar netice vermi, ancak kapanan televizyon kanallar yerine yeni kanallar
almtr. En son Ocak 2012de ROJ TVnin kapatlmas ile yerine, STERK TV ve
NE TV adnda iki ayr televizyon kanal almtr. Trkiyenin bu mcadelesi,
dikkatleri Krte yayncla evirmitir. Ksa bir aratrmadan sonra, Krte
televizyonculuktan ok nce Krte radyo yaynlarnn yapld grlmtr. Birok
lkeden yaplan Krte radyo yaynlar olmu ama bu radyo yaynlar arasnda,
Trkiyeyi en ok etkileyen ise Erivan Radyosu olmutur. Mesela, zgr Gndem
gazetesi (17.01.2012) bir yazda, Erivan Radyosunun Krt Uyannn ve
Bakaldrsnn temelini attndan bahisle onun Krtlerin hafzas olduunu; tarihini,
kltrn, sanatn ve bilincini canl tuttuu sylyordu.
Yksek lisans tezine konu olan, Erivan Radyosu hakknda almalara
balannca ciddi anlamda kaynak sknts ile karlald. Bu konu ile ilgili yaplm
herhangi bir almann da olmad ortaya kt. Bilgi Edinme Kanunu erevesinde
mracaat edilen ilgili baz kamu kurulular, ellerinde buna dair bir bilginin olmadn
belirtiyorlard.
Bu konu ile alakal olarak mracaat edilebilecek ve bilgi alnabilecek ancak
Erivan Radyosunun alanlar olabilirdi. Burada da benzeri skntlarla karlald.
ncelikle incelenen dnemde, radyoda alanlarn bir ksm hayatta deildi. Bir ksm
ise bu konular anlatabilecek vukufiyete sahip deildi. Hepsi de yurtdnda
yayorlard. Zaten radyo alanlarnn says da parmakla saylabilecek kadard.
Nihayet en isabetli isimlerden biri olan Temur Muradova ulald. Muradov ismi neden
nemli idi? Annesi Erivan Radyosunun ilk kuruluundan itibaren 27 yl sunuculuk,
babas ise 24 yl Erivan Radyosunun efliini yapmt. Kendisi de 4 yl bilfiil
almt. Muradov, Erivan Radyosunun btn yaynlar bizim evimizde planlanr ve
hazrlanrd diyordu. Muradov ailesinin radyoda alt dnem, incelenilen dnemi
kapsyordu ve daha yararl bilgiler verebilecek baka biri de yoktu. Elbette burada da
-
10
skntlar vard. Muradov, svete yayordu ve Trke bilmiyordu. Nihayet bunlar da
alp kendisi ile mlakat gerekleti.
Ortadouda yaplan Krte radyo yaynlarnn arkasnda kresel gler vard.
Bunun iin Souk Sava ve bu dnemde kresel ve blgesel glerin Ortadou
politikalarna, zellikle Krt politikalarna deinilerek, kresel glerin bu yaynlarla
hedefledikleri sonular anlalmaya allmtr.
Radyo yaynlarnn konusu Krtler ve Krte olunca; Krtlerin sosyal yaplar,
dilleri ve inanlarnn zerine projektr tutularak, tarihten gnmze Krtler tantlmaya
allmtr. Yoksa Krtlerin tarihi, dili, inancn aratrmak bizim tez konumuzu aan
bir mevzuudur. Radyo yaynlarnn yaplmasnn gnmzde Krtler zerinde nasl bir
etki yaptn anlamamz bakmndan bu mevzuu nemlidir.
kinci blmde Souk Sava dneminde Krte yayn yapan radyolar hakknda
zet bilgiler verilmitir. Bu radyolar ABD ve mttefikleri ile SSCBnin kurup ve/veya
destek verdii radyolardr. Bu yaynlarla kendi ideolojilerinin propagandasn
yapmlardr.
nc blmde ise Erivan Radyosunun planlanmas, kuruluu, yaynlar, bu
yaynlarn ierikleri ile etkileri zerinde durulmaya allmtr. Genel bir
deerlendirme ile tez bitirilmitir.
-
11
GR
Bugn Trkiyenin yaad terr probleminin ve/veya Krt Meselesinin
sebepleri zerine ok ey yazlp syleniyor. Bu meselenin jeopolitik, ekonomik, etnik
ve kltrel temelleri vardr. Bizim zerinde alacamz alan jeopolitik ve ekonomik
sebeplere dayal ancak etnik ve kltrel zemini besleyen radyo yaynlardr. 1
slam dnyasnn, milli devletler vastasyla moderniteye geiini tevik eden
ve topluma modern bir kimlik vermeye alan elitler, 20. yzylda aktif roller
oynamlardr.2 Krtlerde ise elit kesimi airet liderleri temsil ediyordu. Batnn Krtler
iin tasarladklar Ulus Devlet projesi,3 airet liderlerinin Osmanl Devletinden yana
tavr sergilemesinden dolay akim kalmtr. Krtler asndan Elit Problemi yaayan
Emperyalist gler, kendileri asndan bu problemi amann zaman alacann
farkndaydlar. Bunun iin uzun bir hazrlk dnemine ihtiya vard.
Ortadouda kullanlmaya msait bir statleri olan Krtler zerinde kresel
gler, kendi iinde elikiler barndran ama uzun vadede neticeye ulatran politikalar
uygulamlardr. Bu politikalar belirleyen temel sebeplerden biri Amerikann,
Sovyetler Birliini kuatma, Sovyetler Birliinin de bu kuatmay yarp scak
denizlere inme politikalardr.4 Enternasyonal politikalara sahip Sovyetler Birlii, kendi
ideolojisi ile atmasna ramen, Krt Milliyetiliini desteklemi ve Ortadouda
kendine bal bir Krt Devleti kurma gayetlerine girmitir. 1923 ylnda Azerbaycanda
Kzl Krdistan denemesi ve 1946da randa Mahabad Cumhuriyetini kurma
teebbs, hep Ortadouda kendine bal bir yap kurma almalardr.5 NATO ve
Badat Pakt vesilesiyle gneyden yaplan Amerikan kuatmasn, Baas hareketinin
sosyalist bir hviyet kazanmas6 ile kuatan Sovyetler Birlii, eer Krtleri kendi
sistemlerine dhil edebilirlerse aradan Trkiyeyi karabilecek ve Sosyalist Blok ile
1 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, Kre Yaynlar, stanbul, 2001, s. 437
2 Ira M. Lapidus, Modernizme Gei Srecinde slam Dnyas, M lahiyat Fak. Vak. Yay. stanbul, 1996, s. 17
3 Hejera amil, Sovyet Krtleri Hakknda Tarihi ve Gncel nceleme! Diaspora Krtleri, Peri Yaynlar, stanbul,
1995, s. 47
4 Davutolu, s. 135
5 amil, s. 48
6 Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1997, s. 467
-
12
birlemeyi salayacakt. Bu da tarihi emellerine ulamak demekti. Dier taraftan ABD
de tehlikeyi sezmi olacak ki, Krtleri yanna ekebilmek iin eitli projeleri yrrle
koymutur.7 Krtlerin milliyetilik dncesinden uzak, mmetilii ar basan bir tavr
benimsemeleri iin Iraktaki yerel unsurlarla ilikilerini sklatrm ve propaganda
faaliyetine girimitir. Bu propaganda faaliyetlerini randa da younlatrmtr.8
Krtlerin bu dnceyi benimsemeleri, tpk ran ve Trkiye gibi, komnist Sovyetler
Birliine kar Amerikann yannda yer almas demekti. ABD; Trkiye, ran ve Irakta
yaayan Krtlere iin, de-etnisizasyon politikasn benimsemitir.9 Grld zere, iki
dman g Sovyetler ve Amerika kendileri ile elien politikalara destek vermilerdir.
Elbette Mezopotamyann zengin petrol kaynaklar ve nemi her geen gn
artan bereketli su rezervleri de kresel ve blgesel glerin itahn kabartan ayr bir
sebeptir.
Krt ad, Trkiyede yaayan Kurmanclarn ve Zazalarn kendileri iin
kullandklar bir ad olmad gibi, Krte de, kendi dilleri iin kullandklar bir kelime
deildi. Elbette tarih boyunca kendine Krt, dillerine de Krte diyen birileri hep
olmutur. Ama bunlarn bugn kendilerine Krt denilen insanlarn atalar olduunu
savunmak gerein stn birilerinin hesabna kapatmak demektir. Muhtemelen tarih
boyunca Krteyi en iyi kullanan Goranlarn atalar Krt idi. Dilleri de Krte idi. Krt
ve Krte kelimeleri dardan, nce Araplar ve ranllar, 20. yzylda emperyalist
gler ve blge devletleri tarafndan kullanlmtr. Bu isimlendirmeler hep birilerinin
gizli hedeflerine hizmet etmitir. 10
Zaten Krtlerin yaadklar corafyann genel artlar da Krtler arasnda
birliktelii ifade eden bir kelimenin veya kelimeler grubunun kullanlmasna msaade
etmemektedir. letiim ve ulamn ok zor olduu dnemleri nazara alacak olursak,
Krtler kendi airet yaplarna bal bir yaam srdrmlerdir. Brakn btn Krtleri
7 Mehrdad R. zadi, Krtler, Doz Yaynlar, stanbul, 2011, s.144
8 Philip Kreyenbroek, Christine Allison, Krt Kimlii ve Kltr, Avesta Yay. stanbul, 2003. ev. mit
Aydomu, s. 118
9 Kreyenbroek, s.124
10
zadi, s. 302
-
13
kucaklayacak dncelerin olumas, farkl bir airete kar dahi mnasebetler hep
belirli bir izgi de ve dzeyde kalmtr.
Yaadklar dalk corafya, Krtlerin sosyal yaplarn, dillerini, inanlarn ve
kltrlerini ciddi bir ekilde etkilemitir.11 Bu corafya Trkiye Krtlerini, be byk
da blgesine gre ekillendirmitir. Krtler, Munzur, Ar, Karacada, Hakkri ve
Gneydou Toros dalarna gre ekillenmitir. Bu ekillenme inan, dil, kltr ve
davran biimlerini etkilemitir.
Osmanl Devleti, Krtleri karakteristik yaplarn en iyi anlayan ve
konumlandran devlettir, denilebilir. Krtlere kar uygulanan baarl politikalarla
Krtleri yanna ekmi ve aktif olarak istihdam etmitir. Bu politikalarn gnmz
idarecilerine hatrlataca ok eyler vardr. Krtlerin, Ermenilerle olan tarihi ilikileri
ise, Ermenilerin Krtlerle neden bu kadar youn ilgilendiklerine dair iaretler
vermektedir.
Trkiyede yaayan ve Krte konuan milyonlarca vatandana kar Trk
Hkmetleri, 2008 ylna kadar resmi olarak Krte yayn faaliyetinde bulunmam ve
kendi vatandalarna ynelik yayn yapan radyolara kar da hibir ciddi giriimde
bulunmamtr. Bu ihmalin ve 60 yldr devam Krte yaynlarn, Krtlerin reflekslerini
ve hareket tarzlarn etkiledii muhakkaktr. Souk Sava dneminde yaplan Krte
yaynlarn Krt ulusal bilincinin doup gelimesine nemli bir katks olduu
muhakkaktr.
Ortadouda Krtlere ynelik birok radyo yayn yaplmtr. Ancak bu
yaynlardan etkili olan ve varln devam ettirenler ABD ve SSCBnin yapt ya da
destek verdii yaynlardr. Her iki g Krtleri kendi politikalar dorultusunda
ekillendirmek iin yayn yapmlardr.
ABD, Krtlerin de-etnisizasyonu ve muhafazakrlamas iin12 ve Sovyetler
Birlii ise Krtlerin uluslamas iin radyo yaynlar yapmlardr. zellikle SSCB,
11 zadi, s. 43
12 Kreyenbroek, s.124
-
14
radyo yaynlar iin ciddi zemin ve kadro almalar yaptklar anlalmtr. Bu altyap
hazrlandktan sonra ise yaynlar btn Mezopotamya'ya ulatrlm ve uzun yllar
iinde Krtler zerinde derin etkiler brakmtr.
-
15
1. BRNC BLM
1. ORTADOU VE KRTLER
1.1 SOUK SAVA DNEMNDE KRESEL VE BLGESEL GLERN ORTADOU POLTKALARI
1.1.1 SOUK SAVA
kinci Dnya Savana mttefik olarak giren SSCB ve ABD, bu savatan
yeryznn iki byk devleti olarak kmlard.13 Marksist-Leninist benimseyen
Ruslar, kinci Dnya Sava'ndan sonra, Asya'da, Avrupa'da ve dnyann teki herhangi
bir blgesinde nem kazanan komnist akmlarla ilgilenme lzumu duymulard.
Amerikallar ise uluslarn kendi kaderlerine kendilerinin karar vermeleri gerektiini
bildiren Wilson prensibini ve devletlerin birbirlerinin toprak btnlne ile
bamszlklarna sayg gstermeyi tavsiye eden Milletler Cemiyeti antlamasnn 10.
maddesini14
savunma adna komnizmin dnya apndaki yaylma hareketini
engellemeleri gerektiini dnmlerdi.15
Souk Sava kkeni itibari ile sadece bir Sovyet-Amerikan mcadelesi de
deildi. ABD, Avrupa'ya kendi beklentilerini kabul ettirmek iin girmemiti. Amerikan
etkisi byk lde Bat Avrupallarn kendi inisiyatifleriyle ekillenmiti. rnein,
Bat Avrupa savunma birliinde Amerika'nn da yer almas iin srar eden ngiltere idi.
Buna bir de Dou Avrupada Sovyet yaylmaclnn eklenmesi, Amerikallarn
gvenlik dzenlemelerinde, iinde SSCBnin de bulunduu, tm galip devletlerle
ibirliine dayal fikirlerini hzla deitirmitir. Ortaya bir tarafta ABD ile Bat Avrupa,
dier tarafta SSCB ve Dou Avrupa arasndaki farklar vurgulayan bir sistem kmt.
Avrupa balamnda bunun iki anlam vard. Truman ynetimi Bat Avrupa'nn
iyiletirilmesini, uluslararas istikrar ve Amerikan refah iin, bir n koul olarak
13 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Ankara, Bankas Kltr Yaynlar, 9. bask, 1997, s. 378
14 Armaolu, s. 214
15 William H. Mcneill, Dnya Tarihi, mge Kitapevi, stanbul, 1998, ev. Aleddin enel, s. 571
-
16
gryordu. Sovyetlerin gvenlik ve istikrar araylar kanlmaz olarak Amerikan
hedefleriyle atyordu.16
Truman, ABD politikasn, "zgr insanlara, onlara totaliter rejimleri zorla
kabul ettirme amac gden saldrgan hareketler karssnda, kendi kurumlarn ve
btnlklerini korumalar iin yardm etmek" olacan sylyordu. Eisenhower yle
diyordu: "yilik ve er gleri tarihte ender grlen bir biimde ylm, silahlanm ve
birbirleriyle kar karya gelmilerdir. zgrlk tutsakln karsna, aydnlk
karanln karsna dikilmektedir.17
1.1.2 SSCB ve ABDNN ORTADOU POLTKALARI
Souk Sava dneminde, Amerika-Sovyet kutuplamasnn Ortadouda
balad ilk yerlerden birisi phesiz ran topraklar olmutur. ABD, kuzey randaki
Sovyet igaline (1942-1946) kar rana her trl destei vermitir. SSCBnin, randan
birliklerini ekmekteki isteksizlii, ABDyi Ortadouda ngilterenin brakt boluu
doldurmaya itmitir.18
Ortadoudaki ABD ve SSCB rekabetini drt temel sebebe balayabiliriz.
Birincisi, ABDnin SSCByi kuatma ve SSCBnin de bu kuatmay yarma
politikasdr. kincisi, Ortadounun zengin petrol kaynaklarndan azami derecede
yararlanma niyetleridir. ncs, kinci Dnya Savandan sonra bamszlklarn
kazanan devletlere kendi rejimlerini yayma dncesidir. Drdncs ise srail
Devletinin kurulmasndan sonra, bu devletin gvenliini salama politikalardr.19
II. Dnya Savandan sonra, SSCB, rana yerleme abalarna girmitir.20 Bu
tecrbeden ders alan ABD, Sovyetlerin Ortadouya yaylmasn engellemenin bir
zorunluluk olduunu dnmtr. Bunun iin SSCByi, gneyden evreleme21 ve
16 Antony Best, Uluslar aras Siyasi Tarih, Yayn Odas, stanbul, 2008, ev. Taciser Ula Belge, s. 212
17 Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, Bankas Yaynlar, Ankara, 1998, ev. Birtane
Karanak, s. 436
18 Lapidus, s. 49
19 Davutolu, s. 135
20 Armaolu, s. 424
21 Best, s. 218
-
17
yerinde tutma politikas gden ABD, SSCBye yakn iki lke olan Trkiye ve ran ile
daha yakndan ilgilenmitir.22 1952 ylnda Trkiye ve Yunanistann NATOya kabul
edilmesi ve ardndan 1955 ylnda Irak hkmeti, ran, Trkiye ve ngiltere ile Badat
Paktnn kurulmas SSCByi gneyden evreleme ve Ortadou zerinden scak
denizlere inmesini engelleme faaliyetleridir.23
SSCB ise daha ziyade Trkiye ve ran ile
yaplan bu kuatmay yarp scak denizlere inme politikas gtmtr.24 1950lerin
ortasnda Ortadouda Baas Partisinin Sosyalist bir hviyet kazanmas ile Arap
Devletlerini yanna eken SSCB, ABDnin kuatmasn, gneyden kuatmtr.25 SSCB
bu Amerikan kuatmasn yarmak iin ayrca Trkiye, ran ve Iraktaki Krt akmlara
destek vermi ve Mezopotamyada kendi bal bir yap kurmak iin almalar
yrtmtr. ran, Trkiye ve Irakta ok sayda Sosyalist Krt Hareketinin olmas
bunun kantdr.26
Ortadoudaki ABD ve Sovyet rekabetinin en nemli nedenlerinden biri de
enerji yani petrol rekabetidir. randa ilk kez 1909da ngiliz-ran ibirlii ile petrol
karlmaya balanmtr. 1915te de Abadanda petrol rafinerisi kurulmu, bylece ran
petrol retimi ngilizlerin kontrol altna girmiti.27 rann zengin petrol yataklarndan
pay almaya alan SSCB, 1946da randan ekilirken imzalad bir anlama ile ran
petrollerinin % 51ine ortak olmutur. Ancak SSCBnin ekilmesinden sonra, ABDnin
de desteini alan ran yapt bu gizli anlamay reddetmitir.28 Bylece ran petrolleri
zerindeki rekabet biraz daha kzm oluyordu. Osmanl Devletinin yklmasndan
sonra kurulan Manda ynetimlerinden biri olan Irakta da ngilizler 1939a gelindiinde
ciddi oranda petrol karyorlard. Bunun anlam Avrupa iin Ortadounun hammadde
kayna olarak neminin artmasyd.29 Krtlerin yaadklar Mezopotamyann da dnya
22 Bernard Lewis, Ortadou, Arkada Yay. 5. Bask, Ankara, 2007, ev. Selen Y. Klay, s.460
23 Lewis, Ortadou, s. 459
24 Davutolu, s. 135
25 Hourani, s. 467
26 Armaolu, s. 425
27 Lapidus, s. 48
28 Armaolu, s. 426
29 Hourani, s. 377
-
18
petrol rezervlerinin % 8ine sahip olmas da kresel glerin Krtlere duyduklar
alakann sebeplerinden biridir.30
Birinci Dnya Savandan sonra Ortadouda kurulan Manda ynetimlerinin
en nemli hedeflerinin banda, szde bamszlklarn, gerek bamszla
dntrmek geliyordu. ngiltere ve Fransann bu topraklardan ekilmesi ile 1950li
yllarn banda tam bamszlk sreci tamamlanabilmitir.31 Emperyalist devletlerden
nispeten kurtulan bu ynetimler, (Irak, Suriye ve Msr) antiemperyalist SSCB yakn
ilikiler kurmaya altnda genelde iyi karlandlar. Bir mddet sonra SSCB, elde
ettii avantaj, antlamalar imzalayarak ve askeri s bulundurma hakk elde ederek,
deerlendirdi. SSCBnin Arap lkelerine yaklamas, Baas Partisinin sosyalist bir
hviyet kazanmas ile meyvesini vermitir.32 Bylece blgenin medeniyet ve din temelli
kltrel yapsnn yerini sosyalist ideolojinin ynlendirdii Baas ve Nasrc diktatoryal
yaplar almtr.33
Kresel lekli bu jeopolitik kutuplama, srailin kurulmas ve hzl bir
yaylma stratejisi takip etmesi ile yeni bir gerilim hatt olumutur.34 Belki de Krt
meselesi veya PKK terr dikkatleri srailden, Krtlerin yaadklar blgeye evirme
gayretidir. Ortadouda Filistin merkezli problemi, Mezopotamya merkezli bir
probleme dntrmek ve dikkatlerin buraya younlamasn salamak da Krt
meselesinin sebepleri arasndadr.35
Souk Savata Ortadou her iki gcn sk sk kar karya geldii bir alan
olmutur. srail de bu kresel glerin kar karya geldii Ortadoudaki merkezlerden
biridir. srail ile komu Arap lkeleri arasnda 1948 - 1949 ve 1967de patlak veren her
iki savata da, Yahudiler Araplar yendiler. 1967'de sava kazanan srail ordular,
Yahudilerin denetimi altndaki topraklar Svey Kanal'na ve rdn Irma'na kadar
genilettiler, daha nce Arap ve srail blgelerine ayrlm olan Kuds kentinin tmn
30 Abdurranman Qasmlo, Krtler ve Mezopotamya, Avesta Yaynlar, stanbul, 2009, s. 38
31 Lewis, Ortadou, s. 448
32 Lewis, Ortadou, s. 460
33 Davutolu, s. 134
34 Davutolu, s. 135
35 Davutolu, s. 441
-
19
ele geirdiler.36 Arkas gelmeyen Arap srail savalar, silahlanma yarn da
beraberinde getirmitir. srail, gl Yahudi lobilerinin etkisinden dolay, srail yanls
duygularn gl olduu ABDye yanat. Bylece ABD, srailin balca diplomatik,
strateji ve mali kayna olmutur. 1970'te, srail, ABDden silah almaya balaynca,
dier Arap lkeleriyle birlikte Msr da Sovyetler Birlii'nden silah almaya balad.
Bylece silahlanma yarnda iki byk devlet birbirlerinin karsndaki eski yerlerini
aldlar.37
Ortadoudaki bu kutuplama, de facto snrlar iinde yaayan ve bir trl
istikrar kazanamayan Krtler asndan tam bir trajedi olmutur.38 nce Ruslar,
ynetim deiiklii olunca Sovyetler, scak denizlere inmek iin Krtleri, krfeze doru
derinlemesine bir hat zerinde konumlanmasndan dolay ele gemez bir frsat olarak
gryordu.39 Krtler 1813 ylnda Rusyaya ilk glerini gerekletirmilerdi. Bunlar
Krtlerin, Osmanl Devleti ile problemli olanlar idi ve ounluunu Yezidiler
oluturuyordu. Daha sonra da 1832, 1878 ve 1915ten sonra olmak zere eitli
tarihlerde g etmilerdir. Bunun zerine Rus Hkmeti, Krtlerle iyi ilikiler
kurmalarnn ve onlar kendi yanlarna ekmenin politik karlarna uygun olacan
dnmtr.40 Hatta 1829 ylnda Rus birlikleri iinde 4 blk Krt gc vard.
Komutan Rus olan bu bln komutan yardmcs Krt idi. 93 Harbinde de bir Krt
bl vard.41 Daha sonra da bir devletleri olmayan bu Krtleri, kendi sistemlerinde
konumlandrmak iin 1923 ylnda Azerbaycanda Kzl Krdistan zerk Eyaletini
kurmu,42 bunun baarszlndan sonra, 1946 ylnda randa Mahabat
Cumhuriyetinin kurulmasna yardm etmitir.43 Bunun da baarsz olmasndan sonra
Irakta Mele Mustafa Barzaniye destek vererek yeni bir atlm balatmtr. Trkiye
iinde de Sosyalist Krt hareketlerine ve en nihayetinde PKKya destek vererek kendi
emellerini gerekletirmeye almtr.
36 Mc Neill, s.583
37 Lewis, Ortadou, s. 460
38 Davutolu, s. 437
39 Davutolu, s. 135
40 V. V. Minorski, Krtler, Komal Yay, stanbul, 1977, s. 81
41 Minorski, s. 82
42 amil, s. 50
43 Armaolu, s. 425
-
20
ABD, Sovyetlerin bu faaliyetlerinden rahatsz olmu, Krtlerin Sovyetlerin
yannda konumlanmasna raz olmamtr. Sovyetleri bulunduklar yerde tutma
stratejisinden dolay Krt Meselesinde Ortadoudaki mevcut statkoyu koruma refleksi
ile hareket etmitir. NATO, Badat Pakt ve sonra CENTO hep bu statkoyu muhafaza
gayretleri olarak deerlendirilebilir.44 SSCBnin Krtlere ynelik kltrel faaliyet ve
propagandalarna ayn dilden cevap vermitir. VOA (Voice of Amerika) Krte radyo
yaynlarna balam ve bu yaynlar ran zerinden Trkiyeye ilerine kadar
ulamtr.45 Petrol ve su rezervleri zerinde oturan Krtlerin, Sovyetlerle beraber
hareket etmesi, hem bu enerji kaynaklarnn elden gitmesine hem de Ruslarn tarihi
emellerinin gereklemesine sebep olacakt. Bu da ABDnin Ortadouyu kaybetmesi
anlamna gelmekteydi. Bunun iin Krtler ilikisini sklatran ABD, Souk Savatan
sonra zellikle Kuzey Irak merkezli Krt hareketlerini kendi inisiyatiflerine almtr.46
1.1.4 OSMANLI DEVLETNDEN TRKYEYE KRT POLTKASI
II. Bayezidin dris-i Bitlisiyi zel Nianc olarak atamas ve Onun da Het
Bihit adl tarih kitabn yazmas, Osmanl Devleti ile Krt ilikilerinin resmi balangc
olarak kabul edilebilir. Yavuz Sultan Selimin hizmetinde ve onun ark politikasnda
danmanlkta bulunan dris-i Bitlisi, 1514 ylnda gerekletirilen ran seferine ve
aldran Savana katld. Zaferden sonra nc kuvvetlerle Tebrize gidip ehri teslim
alp, Osmanl padiahn karlad. Savalardaki yararllklarndan dolay kendisine
Diyarbakr merkezli Arap ve Acem Kazaskerlii verildi. dris-i Bitlisiye ok iyi
gvenen Yavuz, ona zeri tural bo ktlar gndermi ve bunlarn kendisi tarafndan
doldurularak airetlere verilmesini istemitir.47
Kanuni dneminde Tebriz, Badat, Erivan, Karada blgesi ve ranllarn ah
Tahmaspn, tekrar igal ettii birka kale de ele geirilerek,48 Krtlerin, hemen hemen
btnnn yaad yerler Osmanl Devletinin hkimiyetine girmitir. Bu savata
(1554) Tebriz, Badat ve Sleymaniye gibi byk ehirler ve baz kk kaleler Krt
44 Lewis, Ortadou, s. 459
45 Kreyenbroek, s. 119
46 Davutolu, s. 443
47 Abdulkadir zcan, dris-i Bitlisi, TDV slam Ansiklopedisi, stanbul, 1997, c. XXI s. 486
48 Joseph von Hammer, Osmanl Tarihi, MEB Yaynlar, stanbul, ev. Mehmet Ata, 1991, c. I, s. 22
-
21
beyleri tarafndan padiah adna fethedilmitir. Erzurumda konaklayan Padiahn elini
pen Krt beyleri padiahn ihsanlarna mazhar olmulardr.49
Osmanl Devletinin Krtleri istihdam ederek dou snrlarn koruma gayreti,
Devlet-i liyenin son dnemlerine kadar devam etmitir. Bunun son uygulamasn da
II. Abdlhamid yapmtr. II. Abdlhamid Dneminde Dou Anadoluda merkezi
otoritenin salanmas, devletin etkin olabilecei yeni bir sosyopolitik dengenin
kurulmas, airetlerin askeri gcnden faydalanlmas, blgede Ermenilerin srdrd
faaliyetlerin engellenmesi ve muhtemel bir Rus saldrsna kar blge savunmasnn
glendirilmesi iin, Hmidiye Alaylar tekil edilmitir. 1901 ylna gelindiinde
byk ounluu Krtlerden oluan altm be alay tekil edilmitir. Bu alaylar Rus ve
ran snrlarna yerletirilerek snr gvenlii salanmaya allmtr.50
Balkan savalar, I. Dnya Sava ve Milli Mcadele yllarnda bu airet
alaylarnn baz askeri grevler aldklar ve Dou Anadolunun savunmasna katkda
bulunduklar belirtilmektedir.51 Muhtemelen Milli Mcadelenin doudan, Erzurumdan
balamasnda bu Airet Kuvvetlerinin etkisi olmutur. Mustafa Kemal Paann bu
kuvvetleri hesaba katmamas dnlemez. Mondros Mtarekesinden sonra igal
edilen Gneydou Anadolu topraklarnn dzenli ordu kurulmadan nce
kurtarlmasnda da bu Airet Kuvvetlerinin etkisinin olmas kuvvetle muhtemeldir.
Birinci Dnya Savandan sonra igal edilen vatan topraklarn kurtarmak iin
kurulan Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri iinde Krtler de yerini alm ve stiklal
Savanda Krtler aktif rol oynamlardr.52 Zaten Lozan Antlamasnda da smet Paa
Trk ve Krtlerin temsilcisi olduklarn sylemitir.53 Ancak, 1924 Anayasas, Ulus
Devletin temelini atm ve Trkiye Cumhuriyetinde yaayanlarn Ulus Devlet
vatandalna dntrlmesi vetiresi hzlanmtr. Trk Ulusal Kimliinin nas
iin devrimler yaplmtr. Trkiyede yaayan btn Mslman unsurlar (Bonak,
Arnavut, Krt, Arap) Trk olarak kabul edilmi, geri kalan Gayr-i Mslim unsurlar ise
49 Hammer, c. II, s. 23
50 Cezmi Erarslan, Hamidiye Alaylar, TDV slam Ansiklopedisi, stanbul, 1997, c. XV, s. 462
51 Erarslan, DA, c. XV, s. 464
52 Hikmet zdemir, Trkiye Cumhuriyeti, stanbul, z Yaynclk, 1995, s.44
53 zdemir, s. 49
-
22
Trk vatanda olarak kabul edilmitir. Herkesi Trk kabul etme yani Trkletirme
politikasndan en fazla etkilenen unsur Krtler olmutur.54
eride Krtlere kar Trkletirme politikas gden Trkiye, snrlar dndaki
Krtlere ise Souk Sava dneminde kaytsz durmutur. kinci Dnya Sava
sonrasnda uluslararas ilikilerde ortaya kan yeni dengeler asndan Trkiye, Sovyet
tehlikesine kar, ABDye yaklam ve onun gvenlik emsiyesi altna girme arzusu ile
hareket etmitir. NATOnun kurulmas ve buraya dhil olmas Trkiye iin ferahlatc
olmutur.55 Trkiye, kendi tarihi ve stratejik gcn kullanarak uluslararas sistem
iinde nemli bir konum almaktan ziyade, kendi mevcudiyetini devam ettirme
kaygsyla hareket etmitir.56 Ahmet Dvutolu, Trkiyenin d Krtlerle alakal
politikasn Uzun sre Ortadou ile ilgili meselelere kaytsz kalan Trkiye bir taraftan
blgenin jeokltrel zeminine yabanclam, dier taraftan da blgenin zengin
jeoekonomik yaps zerinde yeterince etkili olamamtr diyerek zetlemitir. 57
1.1.5 RANIN KRT POLTKASI
Hem Krtenin, Hint Avrupa dil ailesine mensup olmas, hem de ran halknn
Krtlere kar akrabalk duygular beslemeleri, rann Trkiye ve Iraka nispeten
Krtlere kar daha lml bir politika gtmesine sebep olmutur.58 ah Rza Pehlevi de,
ri-rk politikas takip etmi ve Krtlerin de ri rktan olduu syleyerek, onlar ran
kimlii iinde mtalaa etmitir.59 Ama ne yazk ki Krtlerin yaadklar eyaletler olan
lam, Krdistan ve Bat Azerbaycan, rann gelimemi blgeleri arasnda yer
almaktadr.60
Trkiyede kan Krt isyanlarna, Sovyetlerle beraber destek veren ran,61
Irakta ise ABD ile beraber hareket ederek ayrlk Krt hareketlerinin yannda yer
54 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, TTK Yay. 5. Bask, Ankara, 1993, ev. Metin Kratl, S. 354
55 Armaolu, s. 518
56 Davutolu, s. 71
57 Davutolu, s. 73
58 Hamid Ahmedi, ran: Ulusal Kimlik nas, Kre Yaynlar, stanbul, 2009, ev. Hakk Uygur, s. 114
59 Abdulhaluk M. ay, Her Ynyle Krt Dosyas, Boazii Yaynlar, Ankara 1993, s. 473
60 Ahmedi, s. 281
61 ay, s. 473
-
23
almtr.62 Snrlar dndaki ayrlk Krt hareketlerine destek veren ran, kendi
topraklarnda 1946da Mahabat Cumhuriyetinin (Krdistan Cumhuriyeti) SSCB
destekli olarak kurulmasna iddetle tepki gstermitir. ABDnin, Sovyet tehlikesinden
dolay rann toprak btnln savunmas ve SSCBye bask uygulamas neticesinde
SSCB desteini ekmek zorunda kalm ve ran birlikleri Mahabata girerek bu devlete
son vermilerdir.63
1.2 KRTLER ve KRTLERN YAADII BLGENN JEOPOLT
Krtlerin kkenleri hakknda birok tartma vardr ve kesin bir bilimsel
neticeye varlamamtr. Hem milliyetilik fikrinin 18. yzyldan itibaren dnyaya
yaylmas, hem de Krtlerin iinde yaad corafi ve siyasi artlar Krt Ulusunun
varl ve kkeni hakknda kesin bir neticeye ulamay zorlatrmaktadr. Krtlerin
kkeni hakknda yaplan yorumlar bir araya getirildiinde, Krtlerin; Ortadoulu
Subarular, Mittaniler, Haldiler, Urartular, Gutiler, Kurtiler, Karduklar, Kassitler ile
Hint-Avrupa kkenli Medlerin -birbirleriyle karm bu halklarn- torunlar olduklar
gr arlk kazanmaktadr.64 Krtlerin kltr ve dillerinde Med etkisinin ar
basmas, Krtlerin Dou'dan Bat'ya gen kuzeybat ranl topluluklarn blgedeki yerli
halklarla birletii ynndeki gr desteklemektedir. Krtler en azndan kltrel
bakmdan r halklardan olduu kuvvetli bir grtr.65 Krtleri ri olmas rki
mlahazalara deil daha ok dil ve tarih verilerine dayanmaktadr.66
Krtlerin kkenleri kadar adlandrlmalar da problemlidir. Yakn zamana
kadar Krtlerin ounluunu oluturan Kurmanclar kendilerine Krt, dillerine de
Krte demeyip, byle bir adlandrmay kabul etmiyorlard.67 Kuvvetle muhtemeldir ki
tarihin seyri iinde zikrolunan Krt kelimesinin tad anlam bugnknden hayli farkl
idi. ranllar ok eski zamandan beri Krt kelimesini belli bir rk ifade iin deil
62 zzetullah zzeti, ran ve Blge Jeopolitii, Kre Yaynlar, stanbul, 2005, ev. Hakk Uygur, s. 21
63 Blent Kene, ran: Tehdit mi Frsat m, Tima Yaynlar, stanbul, 2012, s. 256
64 Altan Tan, Krt Sorunu, Tima Yaynlar, 12. Bask, stanbul, 2012, s. 27
65 Bletch Chirguh, Krt Sorunu, Avesta Yaynlar, stanbul, 2009, s. 26
66 V. V. Minorsky, Krtler, Koral Yaynlar, stanbul, 1992, s. 7
67 Izady, s. 302
-
24
dalarda yaayan ve gz pek, hayvanclk yapan gebe insanlar iin kullanmlardr.68
Ekrad (Krtler) kelimesi ise ilk dnem tarihiler ve corafyaclar tarafndan konar-ger
hayvanclkla uraan kabileler iin kullanlmtr.69 Araplar iin Krt dal demekti.
Hatta baz Arap kkenli olup da dada yaayan unsurlara da Krt deniyordu.70 Trkler,
Krtlerle ilgili bilgilerini Arap kaynaklarndan aldklarndan, Mezopotamya dalarnda
yaayan btn unsurlara Krt demilerdir.71 Bu adlandrma da rki bir nitelik
tamamaktadr. Elbette kendilerine Krd, dillerini de Krdi yani Krte olarak
adlandranlar vardr. Bunlarn gnmzdeki Goranlar olduu dnlebilir. Yer ad
olarak, Krdistan isminin Goranlarn yaad Kirmanah, Hemedan ve Dinever
blgeleri ve evresine, Seluklu Sultan Sencer tarafndan verilmesi, bunun ayr bir
iaretidir.72 Krt kelimesi Goran ya da bakaca bir airetin atalarn ifade etmek iin
kullanlm olabilir, ama btn Krtlerin atalarn ifade iin kullanlm olmas mmkn
deildir. Mesela bugn Irakn muhtelif yerlerinde yaayan ve kendilerine Korduki
Krdi diyen byk bir airet vardr.73
Mslman askerlerin, blgenin fethine balad dnemde, Krt olarak anlan
topluluk olduka heterojendi; yerli halklardan, Sami halklara ve Ari topluluklarna
kadar, ranl gruplarn kltrn ynettii birok farkl halktan oluuyordu.74
Krtlerin zerinde yaadklar snrlar yaklak olarak yle izebiliriz. Byle
bir snr izimi politik amalar olmayan demografik verilerden kaynaklanmaktadr.
Badatn dousundan balayarak ran-Irak snr boyunca Ar Dana kadar
uzanan hat Krtlerin yaadklar corafyann dou snrlarn oluturur. Ar dandan
skenderuna kadar olan yerler dalk blge ise kabaca kuzey snrn belirler.
skenderundan, Musula kadar olan Mezopotamya ovalar Krtlerin yaadklar yerlerin
68 Ahmed, s. 251
69 Ahmed, s. 252
70 Minorsky, s. 19
71 Minorsky, s. 16
72 Bazil Nikitin, Krtler, Sosyolojik ve Tarihi nceleme, zgrlk Yolu Yay, C. I, stanbul, 1973, s. 56
73 brahim Bozkurt, Airetler Tarihi, Kitap Matbaas, stanbul, s. 241
74 Herman Taels, Eski Sovyetler Birliinde Krtler, stanbul, Peri Yaynlar, 2001, s.26
-
25
gney snrlarn izer.75 Bu blge yaklak olarak 500.000 km kare alan kapsar ve bu
alan kabaca Fransa kadardr.76
Jeopolitik adan ise bu corafyann ayr bir nemi vardr. Ortadouda nemi
her geen daha da artan nemli tatl su kaynaklar bu blgede yer almaktadr. Mesela
Frat, Dicle, Aras ve randa yer alan Kzn Uzan Irma bu kaynaklarn nemli
olanlarndandr. Enerji asndan deerlendirecek olursak dnya petrollerinin %8, yani
2.600 milyon ton ham petrol rezervi bu corafyada bulunmaktadr.77
Krtlerin yaadklar Mezopotamya havzas, Ortadou, Kafkasya, Balkanlar ve
Orta Asya arasndaki nemli gei noktalarndan birisidir. Bu da blgeyi kresel ve
blgesel glerin mcadele alanna dntrmtr. Bunun neticesinde de blge kendi
iinde bir btnlk oluturamam ve istikrarszlk kayna olmutur.78
1.2.1 KRT BOYLARI
Krtlerin yaad yerlerdeki en nemli doal olgu olan dalar, Krt tarihini,
halkn, kltrn ve geleneklerini biimlendirmitir. Krt corafyas, ovalarn balad
yerde biter ve Trk, Arap, ran ve Ermeni corafyas balar. 79 Bu arazi Krt halknn
ekillenmesinde olduka nemli rol oynamtr. Haberleme ve ulamn ok g
olmasndan dolay tarih iinde Krtler arasnda meydana gelen farkllamalar ve
ayrmalar bugn kaln hatlara kavumutur. Bu farkllamalar hem dil, hem inan, hem
de kltr zerinde belirgin izgilerin olumasna sebep olmutur. Krtlerdeki sosyal
blnme sadece dil eksenli bir blnme de deildir. Yakn zaman kadar kat olan Airet
taassubu dier btn sosyal olgularn nne gemitir. Hatta bu kat taraftarlk aile
mensubiyetine kadar inmitir. te bu blnmeyi muhkemletiren ve devam ettiren en
nemli unsur Krt corafyasnn tamamn igal eden dalardr.
75 Nikitin, s. 80
76 Qasmlo, s. 34
77 Qasmlo, s. 38
78 Davutolu, s. 437
79 Nikitin, s. 81
-
26
1.2.1.1 KURMANCLAR
Krtenin Kurmanci lehesini konuan Krtlere, Kurmanc denir. Krtlerin asl
unsurunu bunlar oluturur ve kahir ekseriyeti Trkiye ve Trkiyeye yakn Suriye
topraklarnda Kaml ve Sincar vilayetleri ile Irakn Zaho, Dahok, Amediye ve Akrah
ehirleri ve rann Rezaiyye, Urmiye ve Horasan ehirlerinde yaamaktadrlar. Toplam
Krt nfusunun %62si Kurmancdr.80 Kurmanclar yakn zamana kadar kendilerine
Krt demiyorlard. Ancak yakn dnemde Krt Milliyetiliinin artmas ve elit
snfnn yetitirilmesi ile bu ana gvdeye Krt denilmeye balanmtr.81
1.2.1.2 ZAZALAR
Zazalar yani Dmliler ile alakal birok rivayet vardr. Dilleri Krteden
ziyade Pehlevi diline yani Farsaya yakndr. Zazalarn az bir ksm Krt olduklarn
kabul etmekte, ounluu ise Krt deil Zaza olduklarn sylemektedirler.82 Zazalar
ounluu Trkiyede yaayan bir gruptur. Munzur dalarnn etrafna dalan Zazalar,
Tunceli, Sivas, Bingl, Elaz, Diyarbakr, anlurfa ve Gneydou Toros dalarnda
yaamaktadrlar. Krt boylar iinde Kurmanc ve Soranilere nazaran az olan Zazalarn,
toplam Krt nfusunun %7sini oluturduklar ve saylarnn iki milyon civarnda
olduu tahmin edilmektedir. Airet yaplar Kurmanc airet yapsna benzemez.
Yerleik hayat benimsemilerdir. Bundan dolaydr ki birok Krt siyaseti Zazalar
arasndan kmtr. ounluu alevi olan Zazalarn, Snni olanlar tarikatlara
baldrlar. Alevi veya Snni de olsalar, Zazalarn dini balar kuvvetlidir.83 Zazalarn
eski Deylemiler ile akrabalklar olduu sylenmektedir.84
1.2.1.3 SORANLER
Irak ve randa yaayan ve Kurmanclardan sonra en byk boyu oluturan
Soraniler toplam Krt nfusunun yaklak % 20sini olutururlar.85 Irakta Byk Zap
nehrinin gneyinde; Erbil, Sleymaniye, Kerkk, Ravendiz ehirlerinde, randa ise 80 Amir Hassanpour, Mezopotamyada Milliyetilik ve Dil, stanbul, Avesta Basn Yayn, 1997, s. 80
81 zadi, s. 302
82 Hassanpour, s. 86
83 Tan, s. 38
84 Minorsky, s. 79
85 Hassanpour, s. 80
-
27
Urmiye glnn gneyinden Irak snrnda kadar Mahabat, Sakz, Marivan, Senendec
ve Bukan ehirlerinde bulunmaktadrlar.86
1.2.1.4 GORANLAR
Merkezleri Kirmanah olmak zere ran ve Irak arasndaki dalk blgede
Sonkar, Kasr- irin, Kamyaran ve Hanegin (Irak) ehirlerinde, yaklak olarak 1,5
milyon nfusa sahip olduklar tahmin edilmektedir.87 Tarih iinde Krt diye anlan
gruplar Goranlarn atalar olabilecei dnlmektedir.88 Goranlarn byk ounluu
randa yaamakta ve Yarisani (Gulat- ia) mezhebine baldrlar.89 Minorsky
Goranlar, rani kabileler diye tanmlar ve gerek Krt olmadn syler.90 Bu tanm,
Goranlarn Kurmanclar ile akraba olmadn sylemek iindir. Yoksa Goranlarn
Krtl sabittir. Senna ve Kirmanah blge halknn dillerine Krte demeleri
Goranlarn Krtlne iaret eder.91
1.2.2 TRKYEDEK KRT ARETLER ve YAADIKLARI YERLER
Krtlerdeki bu airet yaps 20. yzyln ortalarna kadar - ayn zamanda bir
kimlii de ifade ederdi. Yoksa bir kiinin Kurmanc ya da Zaza olmas, hatta onun da
stnde Krt olmas bir anlam ifade etmezdi. Onun iin hem Osmanl Devleti, hem de
misyonerlik faaliyeti iin bu topraklara gelenler hep airet liderleri ile muhatap olmu
ve ilerini bu liderler zerinden yrtmlerdir.
19. yzyla kadar, Krtler de aynen Trkler gibi gebe bir halkt. Fakat
Krtlerin gebelii daha ksa menzilli Konar-Ger gebeliidir. Bunun yannda
yerleik hayat benimseyen Krtler de vardr. Gebelik ile yerleik hayata geenlerin
oran zamann ak iinde gebelik aleyhine ilemitir. Yaz aylarnda yaylaya kan
86 Tan, s. 37
87 zadi, s. 309
88 zadi, s. 302
89 Ahmed, s. 253
90 Minorsky, s. 75
91 Minorsky, s. 79
-
28
airet mensuplar, k daha korunakl ovalardaki kerpi evlerinde geirirler.92 Dolays
ile tarmdan ziyade hayvanclkla uramlardr. ehirlerde ise ounluu Trk, Arap
ve Ermeni olan, baka unsurlar yaamlardr. Krtlerden sonra Mezopotamyaya gelen
Trklerin al veri merkezleri, arlar ve ehirler kurmalar, Trklerin gebelii terk
ettikleri ama Krtlerin ise bunu devam ettiklerini gsteriyor.93 Ayrca dalarda nfusla
mtenasip oranda eser kalmamas da Krtlerin ehir yaamn benimsemediklerinin ayr
bir delilidir. Krtlerin tarm ile uraanlarna da Kurmanc yani Renper dendiini
ve bunun kmsenen bir ifade olduunu ayrca belirtelim. Yani gebe olmak makbul
idi. Bu gebelik, tpk arazi artlar gibi Krtlerin yaantlarn, kltrlerini, dillerini ve
inanlarn etkilemitir.94
Be merkezi da sistemi, Trkiye Krtlerinin gebeliini ve yaantsn
belirleyici etken olmutur. Bu be blgenin dillerinde yani lehe ve ivelerinde de
farkllklar mevcuttur. Mesela Munzur blgesi genellikle Zazaca konutuu halde dier
blgeler Kurmancinin ivelerini konumaktadrlar. Bazen bu ive farkllklar yani
azlar da bu blgelerin kendi aralarnda rahat iletiim kurmalarn engelleyecek
seviyededir. Mesela Hakkri ivesini konuanlar, rf iveyi konuanlarla pek
anlaamazlar yani bu iki dil kendi iindeki farkllamadan dolay birbirinden uzaklam
ve anlaabilirlii pek kalmamtr. Dier iveler olan Botani, Beyazid ve zel
Bahdinan arasnda da benzer problemler mevcuttur.95
Munzur: Yazn Munzur yaylarna kan ve kn Tunceli, Bingl, Elaz ve
Diyarbakra kadar uzanan bir blgede Zazalar yaar. ounluu alevidir. afii olanlar
ise aznlktadr. Bu blge Alevilerinin Trkmen Alevilerle yakn ilikileri vardr. ah
smailden beri Osmanl Devleti ve Trkiye iin problem tekil eden bir blgedir.96
Gney Dou Toroslar: Adyaman, Kahramanmara, Malatya, Gaziantep ve az
bir paras ile anlurfa vilayetlerini kapsar. ounluu Hanefi mezhebindendir. %30
civarnda Alevi Krt vardr. Bu blgenin ou Rei (Rivan) airetine mensuptur. Bu
92 Nikitin, s. 88
93 Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Boazii Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1993, s. 237
94 Tan, s. 56
95 zadi, s. 305
96 zadi, s. 37
-
29
blge nfusu iinde ok sayda Krtlemi Trkmen airetleri mevcuttur.97 Hem
konutuklar Kurmancinin Trkeye ok yakn olmas hem de say sistemi olarak
Trke say sistemini kullanmalar bunun bir delilidir. Zaten mezhep olarak da
Trklerin de ounluunun mezhebi olan Hanefi olmalar bunun bir baka delilidir.
Karacada: Diyarbakr, Mardin, anlurfa, Siirt, Cizre, Batman ve Suriyede
Kaml blgesini iine alr. Issz ve engebeli olan bu corafya, blge Krtlerini
kuzeyde ve douda yaayan Krtlerden tamamyla koparmtr. Ayrca Krtler arasnda
en erken ehirlemenin olduu ve Krt kltrne dair izlerin olutuu yer burasdr. Bu
koparlmlktan dolay dier Krt blgeleri buradan etkilenmemitir. Bu blge Krtleri
Kurmanci konuur ve afiidirler. ok az Alevi, Hristiyan ve Musevi bulunur.98
Ar Da: Van Glnn kuzeyini kapsayan bu blgede Krt nfusu I. Dnya
Savandan sonra younlamtr.99 Tarih boyunca Ermenilerin, Krtlere gre daha fazla
nfuslarnn olduu yerlerdir. Osmanl Devletinin buralar ele geirmesinden sonra
nfus younluu zaman iinde Krtlerden yana deimitir. Krtler ve Ermenilerin
zerinde en fazla mcadele edip hak dava ettikleri topraklar buralardr. Ar da,
Tendrek Da, Sphan Da merkezi yapy olutururlar. afii Krtler ounlukta
olmakla beraber, Yezidi, ii ve Alevi Krtlerle beraber ve Krtlemi Ermenilerin de
bulunduu kozmopolit bir blgedir.100
Hakkri Dalar: Van glnden ran Urmiyeye kadar bu hinterlanda dhil
edilebilir. En engebeli, en etin ve dayanlmaz arazi ve iklim artlarna sahiptir. Bitlis,
Mu, Van ve Hakkri ehirleri buradadr. ounluu afiidir. Hakkride Hristiyan ve
Yezidiler de bulunurlar.101
Trkiyede airet birlikleri var olduu gibi birlik olmayan airetler de
mevcuttur. Airet birlikleri bir ailenin ya da bir airetin herhangi bir ekilde g elde
97 Bozkurt, s. 232
98 zadi, s. 35
99 zadi, s. 39
100 Garu Sasuni, Krt Ulusal Hareketleri ve 15.yydan Gnmze Ermeni-Krt likileri, Med Yaynlar
stanbul, 1992, ev. Bedros Zartaryan, Memo Yetkin, s. 241
101 zadi, s.37
-
30
ederek dier airetleri kendi etrafnda toplamas ile olumutur. Bu yaplarn banda
Mir ya da Beg (Bey) bulunur.102
Airetlerin banda ise Aa bulunur. Bu aalar
nfuzlarn arttrdklar takdirde Mir (Beg) olabilirler. 103 Mir ya da aa lnce yerine
ailenin en yal kiisi geer. Kan ba esasna dayal bir gei sz konusudur. Herkes bu
yeni liderin otoritesine ba emek durumundadr.104 Bu sosyal yapy anlamamz,
Krtlerin zaman iinde bir Ulus kimliini nasl kazandn aklamamza yardmc
olur.
1.2.2.1 MUNZUR DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER
Dersimli (Dilaman) Airetler Birlii
Erzincan'dan Tunceli ve Elaz'a kadar yaarlar. Zazaca konuurlar.
Alevidirler. sim yerletii blgeden gelmektedir.105 Bal airetler unlardr: Abbasan,
Bahtiyar, Bala Ua (Ucak da denir), Ferhad Ua (Ucak), Guran (Gevran), Karabar,
Koman (Kiir de denir, ingenedirler), Kuzlian, Lain, Milan, Mirzan, abak (avak),
Uak (Ocag), Hormeki (Harzemehlara dayanrlar106) ve Lolan (Bektaidirler107) .108
Kogiri Airetler Birlii
ok byk bir airettir. Frat'n batsndan, Sivas'a doru yerlemilerdir.
Zazaca konuurlar, Alevidirler. Vahdet-i Vcut inancna benzer bir inanlar vardr.
Daha nce Tuncelide yaadklar bilinir.109 Bal airetler unlardr: Barlan, Geravan
(Geravend), ban (bolar), ve Saran airetleri.110
102 Tan, s. 50
103 Tan, s. 51
104 Nikitin, s. 216
105 Bozkurt, s. 349
106 Bozkurt, s. 254
107 Bozkurt, s. 255
108 zadi, s. 174
109 Bozkurt, s. 349
110 zadi, s. 174
-
31
1.2.2.2 GNEYDOU TOROS DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER
Rei (Rivan) Airetler Birlii
Adyaman'n kuzey ve kuzeybat kesimlerinde yayorlar. Zazaca ve Kurmanci
konuurlar, Hanifidirler ve az da olsa alevidirler. Bal airetler unlardr: Brimah,
(kken olarak Behramah kelimesinden tremitir, ah smailin safnda savamak iin,
Horasandan gelip aldran savana katlm, yenilince de Adyaman, Malatya
civarndaki dalara (toroslar) yerlemilerdir) Teik ve Zuravkan (Ziroskan)
airetleri.111 Bu airetlerin kkenlerinin Trkmen olduuna dair rivayetler vardr.112
1.2.2.3 KARACADA BLGESNDE YAAYAN ARETLER
Beraz Airetler Birlii
Samsat'tan Gaziantep, Kahramanmara ve Halep'e kadar yer alan blgede
yaamaktadrlar. Kurmanci konuurlar, Alevidirler, bir ksm Snnidir. Bal airetler
unlardr: Alidinli (Konyadan getirilmi bir airettir), Didan (Karakeili airetindendir
ve Trkmendirler),113 Dinan, Karakian, Keytkan, Meafan, Mir, Okiyan, Pican,
Sedadan (edad), eyhan ve Zervan airetleri.114 Beraz Aireti kkl ve byk bir
airettir. Emeviler zamanndan beri bilinen bir airettir. Diyarbakr merkezlidir.115
Benvari Airetler Birlii
Amediye ile Uludere arasnda yaamaktadrlar. Bal airetler unlardr:
Benvari Bala ve Benvari Jir airetleri.116
111 zadi, s. 174
112 Bozkurt, s. 352
113 Bozkurt, s. 151
114 zadi, s. 174
115 Bozkurt, s. 136
116 zadi, s. 174
-
32
Haverka Airetler Birlii
Tur Abdin ve Mardin blgesinde yaarlar. Kurmanci konuurlar, Snnidirler.
Bal airetler unlardr: Aliyan, Dasikan, Gerger, Mahalimi, Mizida, Mizizah ve
Moman airetleri. 117
Milan (Milli) Airetler Birlii
Frat'tan, Mardin ve Cebel-i Sincar'a kadar yerlemilerdir. Gney
Anadolunun edebiyat, kltr, tre, rf adet ve airet yaplanmasnda en nde gelen
Airet Birliklerinden biridir. Gnmze kadar intikal eden pek ok bilgi, szl
edebiyat, tre ve geleneklerin ou bu airet dneminin eserleridir.118 Kurmanci
konuurlar. Snnidirler. Bal airetler unlardr: Alia, Barguhan, Beski (Salargan),
Bucah (Bucak), ekali, emikan, iya Re, Danan, Dei, Drejan, Heci Bayram,
Hoiyan, si Adat, zoli, Canbeki, Kelandilan, Kassiyani, Kevvat, Keli, Halkan
(Halacan), Kuma Re, Mendan, Merd, Matmiya, Manli, Mekan, Nasriyan, Pora,
Sartan, Sarkan, van (ivan), Tirkan, Zeydan ve Zirafkan airetleri.119
Motikan (Modki veya Moti) Airetler Birlii
Bingl'den Diyarbakr yaknlarna kadar yerlemilerdir. Eski emigezek
Airetler Birliinin ekirdeini oluturuyordu. Arlkl olarak Zazaca konuan
Snnilerdir. simlerinin Medlerle bir balants olabilir. Bal airetler unlardr: Ariki,
Boban (Baban), Keyburan, Kusan, Pirmusi, Ruaba ve Zeydan airetleri.120
117 zadi, s. 174
118 Bozkurt, s. 184
119 zadi, s. 175
120 zadi, s. 175
-
33
Silvan Airetler Birlii
Cizre ile Zaho ve Duhok arasnda yerlemilerdir. Kurmanci konuurlar,
Snnidirler. Bal airetler unlardr: Dudvadta, Guli, Seydahr, Sina (Sinan) ve Sindi
airetleri.121
Yezidi Airetler Birlii
Musul ile Antakya arasnda bekler halinde, en nemli younlamalar Cebel-i
Sincar (Yezidi literatrnde engal da denir.) blgesindedir. Bu standart bir airet
konfederasyonundan ziyade Kurmanci konuan ve yeleri Yezidilii benimsemi olan
airetler arasndaki bir koalisyondur. Bu airetler, ayn zamanda en st dzey dinsel
liderler ilevi gren ol hanedan ailesine sadakatlerini bildirmilerdir. Bal airetler
unlardr: Aliyan, Anidi (Dannedi), Balad, Dasen, (Dasnai), Dasikan, Dorkan, Halidi122,
Mendikan (Ortaadaki Ermeni kaynaklarnda geen Mandukianlar), Samuga ve Saili
airetleri.123
1.2.2.4 ARI DAI BLGESNDE YAAYAN ARETLER
Spikan Airetler Birlii
Van Gl'nn kuzeybat kesimlerinde yaarlar. Nfus olarak kalabalk, fakat
ye airetler anlamnda kktrler. Bal airetler unlardr: Mamakan ve Spikan
airetleri. Tarihi kkenleri ok eskiye dayanr. Hamidiye Alaylarnn 1 nolu aireti
Spikan airetidir.124
Celali Airetler Birlii
Ar ili snrlar iinde yaamaktadrlar.125 Bal airetler unlardr: Alimohavl
(Alimuhammedli), Belikan, Hasov, Halef, Cenikanl, Halkan (Halikan Celali reisleri
121 zadi, s. 175
122 Doktor Fritz, Krtler, Berlin ark Akademisi Yay, stanbul, 1334, s.58
123 zadi, s.175
124 Bozkurt, s. 270
125 Bozkurt, s. 272
-
34
ou zaman bu airetten kar.), Misrikan, Otabl, Kadikan, Kzlba, Sekan (Sakan)
airetleri.126
Cibran (Gevran) Airetler Birlii
Bingl'n kuzeydou kesimlerinde yaarlar. anlurfa Virahehirden buraya
gelmilerdir. Bal airetler unlardr: Aliki, Aka, Ezdinani, Mamakan (Mamagan),
Muhil, eyhakan, aderi, Torini airetleri.127. Selahaddin Eyyubinin ordularnda asker
olarak grev alan airetlerden biri olduu sylenmektedir.128
Kureli Airetler Birlii
Erzincan'n dousu ve kuzeydousundan Erzuruma doru yerlemilerdir.
Kurmanci konuurlar. Alevidirler. Arap asll Beni Haim Kabilesine dayanrlar.
Ellerinde bunu kantlayan ecere de bulunmaktadr. Bal airetler unlardr: Badeli,
Balabranl ve arderli airetleri. 129
1.2.2.5 HAKKR DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER
Ertu Airetler Birlii
Ertui veya Artu da derler. ok byk bir konfederasyondur. Van Gl'nn
gneyi ile Zaho ve Duhok arasnda yaarlar. Bal airetleri unlardr. Alan, Ezdinan,
Gevdan, Graviyan, Hevitan, Huleylan (Halilan), Mamhuran, Keuran, Piran, erefan,
idan, Zevkan, Ziriki, Zeydan airetleri.130 Dmdm Destan, Ertu airetine kar ran
ahnn Dmdm Kalesi kuatmas srasndaki katliamlarn anlatr.131
Botan Airetler Birlii
Botan nehrinin her iki yakasnda, Van Gl'nn gneyinde yaamaktadrlar.
Botanlar, bir zamanlar Baban ve Erdalan Airetler Birlii kadar byk bir Airetler
126 zadi, s. 172
127 zadi, s. 172
128 Bozkurt, s. 254
129 Bozkurt, s. 350
130 zadi, s. 171
131 Bozkurt, s. 219
-
35
Birliiydi; her de 19.yy sonlarnda ve 20.yy balarnda zld. Bal airetler
unlardr: rnk, Tiyan.132
Hereki Airetler Birlii
ok byk bir airettir. Hakkri, Revanduz ve ran snr blgelerinde
yaamaktadrlar. Trkiyede, Yksekovadadrlar. Misafirperverlikleri, incelikli giysi ve
sslemeleriyle nldrler. Hereki aireti randa 1946da kurulan Mahabad
Cumhuriyetinde aktif rol almlardr. Bal airetler unlardr: Mendan, Zidan (Zeydan),
Serhati, Beneci airetleri.133
Piniyan Airetler Birlii
Pinyanii Airetler Birlii da denir. Gen bir airettir. Kuzey Hkkari
blgesinde yaarlar. Anavatanlar Hakkridir.134 Bu Airetler Birliinin yaklak
olarak 5000 yesinin 20. yzyl balarnda Hristiyan olduu belirtilmitir. Bugnk
saylan bilinmemektedir. Bal airetler unlardr: Berkoan, Bilican (Belikan)
airetleri.135
ekak (Rivend) Airetler Birlii
Urmiye Gl'nn kuzeybats ile Van Gl arasnda yaarlar. Bal airetler
unlardr: Abdavi, Butan, Dari, Dolan, Evari, Fenak, Gurik, Honara, Karker, Helef,
Hedri, Movakari, Nemati, Nisan, Otamani, Paik, Pas Aa, apirani (Dilmakani), ukri
airetleri.136
1.2.2.6 BRLK OLMAYAN ARETLER
Adyamani aireti, Doubayazt'n kuzeyine yerlemilerdir. Bradost, byk bir
airet olup Revanduz ile Hakkri arasnda yerlemilerdir. Bradostlarn ilk bilinen beyi
binlerce Kzlba kltan geiren Gazi Kran adyla nlenmi Ahmet Beydir. ah
132 zadi, s. 172
133 Bozkurt, s. 260
134 Bozkurt, s. 293
135 zadi, s. 172
136 zadi, s. 173
-
36
Tahmasb kendisini himaye ettii halde Osmanl tarafna gemitir.137 Baz, aireti
ukurca ile Oramar arasnda yerlemilerdir. Bazeyni aireti, Erzurum'un dousu,
Arnn kuzeyinde yaamaktadrlar. Begzade aireti, Urmiye'nin batsnda
bulunmaktadrlar. Brukan aireti Van'n kuzeydousu ve Koy'un batsnda
yerlemilerdir. Eyyubi Devletinin asker aireti olarak da bilirler.138 Dozki aireti,
byk bir airettir. Duhok'un kuzeyi ve Hakkri blgesinde yerlemilerdir. Gerdi
aireti, emdinlide bulunmaktadrlar.139 Goyan aireti, Uludere'nin kuzeyinde
yaamaktadrlar. Helaci aireti, Bitlisin gneydousunda yerlemilerdir. Hemdikan
aireti, Ar ile Kazman arasnda bulunmaktadrlar. Hesenan aireti, ok byk bir
airet olup Malazgirt, Hns ve Varto blgelerinde yaamaktadrlar. Hevatan aireti,
Bitlis'in gneydousunda bulunmaktadrlar. Haydaranl aireti, Malazgirt'in kuzeyinde
bulunmaktadrlar. Hamidiye Alaylarnn kuruluunda 8 alay kurma yetkisi
almlardr.140 Hayruni aireti, Cizrenin kuzeybatsnda yaamaktadrlar. Keka (Kaka)
aireti, Hakkriye yerlemilerdir. Geylani airet, Revanduz yaknlarnda
yaamaktadrlar. Haniyan (Hani) airet, air Ahmedi Hani'nin airetidir. Kurasonni
(Kuriani) aireti, Hoy'un kuzeybatsnda yaamaktadrlar. Mamakan (Mamagan)
aireti, Hoyun batsnda bulunmaktadrlar. Manuran airet, Ar'nn gneyine
yerlemilerdir. Miran aireti, Bitlisin dousunda bulunmaktadrlar. Nuiyan
(Nuiyan) aireti, Hakkride yaamaktadrlar. Oramar airet, Hakkride
yaamaktadrlar. Paziki (Baziki/Pazuki) aireti, Erzurum'un gneydousunda
yaamaktadrlar, ana merkezleri Tebriz yaknlarndaki Pazuki ehridir.141 Revend
(Reven) aireti, Erzurum'un gneydousunda bulunmaktadrlar. Revandok ( Revanduz)
aireti, Hakkri'de bulunmaktadrlar. emsiki aireti, Van'n dousunda
bulunmaktadrlar. Sindi aireti, Zaho'nun kuzeyinde bulunmaktadrlar. Slopi (Silopi)
aireti, Cizrenin dousunda bulunmaktadr. Suri aireti, Erbil'in kuzeydousu ve Akra
yaknlarnda bulunmaktadrlar. Hz Ebubekirin soyundan geldiklerini kabul
137 Bozkurt, s. 313
138 Bozkurt, s. 231
139 Bozkurt, s. 267
140 Pyotr vanovi Averyanov, Osmanl ran Rus Savalarnda Krtler, Avesta Yaynlar, stanbul, 2010, ev.
brahim Kale, s. 374
141 Bozkurt, s. 155
-
37
etmektedirler.142
Takuli aireti, Van'n dousunda bulunmaktadrlar. Zibari aireti,
byk bir airet olup, Byk Zap rmann orta kolu kysnda bulunmaktadrlar.143
Alikan airet, Elaz'n gneybatsndan, Diyarbakr'a kadar yerlemilerdir.
Kurmanci konumaktadrlar, Alevidirler. Atmanikan aireti, ok byk bir airet olup,
Diyarbakr ile Hakkri arasnda bekler halinde yerlemilerdir. Bereket aireti,
Gaziantep'in kuzeyinde yerlemilerdir. Belikan aireti, ok byk bir airettir.
Bingl'n kuzeyi ile Gaziantep'in gney ve gneydousunda yerlemilerdir. Bingl'de
Zazaca konuan Aleviler, Gaziantep'te Kurmanci konumaktadrlar. Besni aireti,
Adyaman ve yaknlarnda yerlemilerdir. Dahori aireti, Diyarbakr'n gneybatsndan
Suriye'deki Amuda'ya kadar yerlemilerdir. Delikan aireti, Halep'in kuzeybatsnda
ve Urfada bulunmaktadrlar, Ksmen Alevidirler. Kkenleri sfehana dayanr.144
Derejan aireti, Malatya'nn kuzeybatsnda yerlemilerdir. Zazaca ve Kurmanci
konuurlar, Alevidirler. Nfuslarnn 500.000 olduu tahmin edilmektedir. Gnmzde
89 ky ve mezraya yerlemilerdir.145 Dudari aireti, Mardin'in kuzeydousuna
yerlemilerdir. Dumbuli (Dnbeli) aireti, Cebel-i Sincar blgesine yerlemilerdir.
Zazaca konumaktadrlar. Goyan aireti, byk bir airettir. Silopi'nin kuzeydousunda,
Kilaban'da yerlemilerdir. Bir ksm Zazaca konuur. zoli aireti, Adyaman ile
anlurfa arasnda yerlemilerdir. Osmanl Devleti, gebe olan bu aireti ran
snrnda eitli yerlere yerletirmitir.146 Celikan (Celilkan) aireti, Adyaman'n
gneyinden Gaziantep'e kadar yerlemilerdir. Rei Airetine mensupturlar.147 Canbegi
aireti, Adyaman ile Siverek arasnda yerlemilerdir. Karagi, byk bir airettir.
Siverek ile Diyarbakr arasnda, baz bekleri de Tur Abdin blgesinde yerlemilerdir.
Zazaca konuurlar, Alevidirler. Hdrsor aireti, Adyaman'n kuzeybatsna
yerlemilerdir. Kurmanci konuurlar, Alevidirler. Kiki aireti, Gaziantep'in
gneyinden Halep'e kadar yerlemilerdir. Koti aireti, Malatya'nn gneydousuna
yerlemilerdir. Kova (Kovi veya Kovanl) aireti, Adyaman'n dousuna
142 Bozkurt, s. 260
143 zadi, s. 173
144 Bozkurt, s. 281
145 Bozkurt, s. 295
146 Bozkurt, s. 273
147 Bozkurt, s. 312
-
38
yerlemilerdir. Kurmanci konuurlar, Alevidirler. Ayrca unu da belirtmeliyim ki
Kovilerin Kay boyunun devam olduu hakknda grler de mevcuttur. Trkmen
aslldrlar.148 Lak Krdi aireti, Ceyhan rma havzas, Adana'nn dou ve kuzeydou
kesimlerine yerlemilerdir. Bir ksm Laki, bir ksm Kurmanci konuur. Alevidirler.
Malikan aireti, Malatya'nn dousunda yaamaktadrlar. Mendukan (Mendkan) aireti,
Tali Afar'da yaamaktadrlar. Kurmanci konuurlar. Arlkl olarak Yezididirler. lk
Ermeni tarihi kaynaklarnda sk sk Ermenilere Mandukanian aristokrasisini
kazandrm olmakla kendilerinden sz edilir. Mardas (Mardis) aireti, Narince ile Frat
arasnda yaamaktadrlar. Kurmanci konuurlar, Snnidirler. Miran, byk bir
airettir. Cizre'de yerlemilerdir. Hamidiye alaylarnn kuruluunda aktif rol
almlardr.149 Mirsinan aireti, Diyarbakr'n gneyine yerlemilerdir. Uzun sre
Bubilan aireti ile dmanlk etmilerdir.150 Paziki (Baziki) aireti, Samsat dolaylarna
yerlemilerdir. Kurmanci konuurlar. Alevidirler. Pinik aireti, Adyaman'n
kuzeybatsnda yaamaktadrlar, Kurmanci konuurlar, Alevidirler. Porka aireti,
Malatya'nn gneyine yerlemilerdir. Zazaca ve Kurmanci konuurlar. Alevidirler.
abak aireti, avak diye de bilinir. Elaz'n kuzeyi, Bingl ve Tunceli'ye doru
yerlemi olup, arlkl olarak Zazaca konumaktadrlar, Alevidirler. Sinamini (Sinan)
aireti, Malatya'nn gney, gneybat kesimleri ve Gaziantep'in kuzey kesimlerinde
yaarlar. Laki konuurlar, Alevidirler. Tirikan aireti, Diyarbakr'n kuzeydousuna
yerlemilerdir. Zeydan aireti, Bingl'n dousu, Mu'un kuzeyinde yaamaktadrlar.
19.yy'da zlen eski Rozhaki konfederasyonunun bir yesi idiler.151
1.2.2.7 ANADOLUDA YAAYAN KRTLER
Bu blgede yaayan Krtler Osmanl Devletinin iskn politikas neticesinde
buraya doudan g ettirilmi airetlerdir. Baz airetlerin douda akrabalar ayn isimle
veya farkl isimlerle mevcudiyetlerini devam ettirmektedirler. Baz airetler ise btn
148 Bozkurt, s. 325
149 Bozkurt, s. 168
150 Bozkurt, s. 167
151 zadi, s. 176
-
39
mensuplar ile birlikte g ettirildiinden Krt corafyasnda bakiyeleri yoktur. Aksi
belirtilmemise, tm Kurmanci konuur ve Snnidirler. 152
Bezeyni aireti, Tuz Gl'nn dousunda yaamaktadrlar. Canbeki aireti, ok
byk olan bu yapnn yars Yunak ile Polatl arasnda yerlemilerdir. Cudikan aireti,
Tuz Gl'nn kuzeyinde yerlemilerdir. Halkan aireti, Cihanbeyli dolaylarnda
yaamaktadrlar. Motki aireti, Tuz Gl'nn gneydousunda yerlemilerdir. Zazaca
konuurlar, Snnidirler. Nasrl aireti, Bala kasabas dolaylarna yerlemilerdir.
Sinaminli (Sinan) aireti, Tuz Gl'nn dousuna yerlemilerdir. Zazaca konuurlar,
Alevidirler. Seyfkani aireti, Haymana ilesi dolaylarnda yaamaktadrlar. Atmanikan
aireti, Ankara'nn kuzeydousunda yaamaktadrlar. Badeli aireti, Yozgat'n gneyi ve
gneybatsna yerlemilerdir. Bereket aireti, Nevehir'in kuzeyi ile Kzlrmak'n
karsna yerlemilerdir. Bezeyni aireti, orum'un kuzeybats ve Krehirin bats ve
kuzeybatsna yerlemilerdir. Hecibani (Hadhabani) aireti, Kayserinin kuzeyine
yerlemilerdir. Hatunolu aireti, Yozgat'n gneyine yerlemilerdir. Mahani aireti,
Krehir iinde ve etrafnda yerlemilerdir. Milan (Milli) aireti, orumun batsna
yerlemilerdir. eveli aireti, orum'un batsna yerlemilerdir. Tirikan aireti,
Ankarann bats ve ankr'nn gneyine yerlemilerdir. keemi aireti, Sivasn
kuzeybatsna yerlemilerdir.153 mranl (Amarl) aireti, Krehirdedirler. Uruku
aireti, ok byk bir airettir. Tokattan Amasya ve Yozgata yerlemilerdir. Zirikan
aireti, ankrnn gneydousu ve Samsun'un batsna yerlemilerdir ve Arap
kkenlidirler.154
1.2.3 KRTE VE LEHELER
Krtlerin anadilleri Hint-Avrupa dil ailesinin ran kolunun kuzeybat grubuna
mensuptur. Krte ile Farsa arasnda tespit edilen farklar btn Krte lehelerinde de
bulunur.155
Birok Krte kelime ngilizce ile ayn kkene sahiptir. Bununla birlikte,
Krteye en ok yakn dil, ran ve Tacikistan'n konuulan Farsadr. Krte halk
152 zadi, s. 202
153 zadi, s. 177
154 Bozkurt, s. 177
155 Nikitin, s. 32
-
40
Arapasndan, Osmanl Trkesinden, Aramice ve Ermeniceden kelimeler almtr.156
Petersburg Akademisi tarafndan neredilen, Krte Rusa Almanca szlkte 8307
kelime vardr. Kelimelerin kkeni itibari ile bu szlkte; 370 eski Pehlevice, 1240
Zendce, 3080 eski Trke, 220 Ermenice, 2000 kelime yeni Arapa, 1030 yeni Farsa,
300 asl Krte, 60 eski erkezce, 20 eski Grcce, 107 de Keldanice kelime vardr.157
Krte ile Krte kelimelerin nesebi arasnda bir soy birlii yoktur. 300 Krte asll
kelimenin 108 tanesi da yaam ile ilgilidir. 158 (Baknz, ekil I ve II)
Krtlerin anadilleri drt leheye ayrlmaktadr: l- Kurmanci (Kuzey Kurmanci
de denir). 2- Soranice (Gney Kurmanci de denir). 3- Zazaca (ya da Dmli). 4- Gorani
leheleridir. Kurmanci ve Sorani leheleri birbirine yakndr. Zazaca ve Gorani
lehelerine ise Pehlavani (ya da Pehlavanik) grubu da denmektedir ki bu lehelerin
kendi aralarndaki yaknlndan kaynaklanmaktadr. Bu gruplar kendi ilerinde pek ok
ive ve azlara blnmektedir. Zazaca ve Gorani leheleri Kurmanci ve Soraniceye
gre Farsaya daha yakndr.159
Eer Krtenin leheleri, Trke kkenli dillerle karlatrlacak olursa,
Kurmanci ile Zazaca ve Gorani arasndaki benzerlik, stanbul Trkesi ile Kazak
ve/veya Krgz Trkesi arasndaki ilikiye benzer.160 Bu dillerin, zaman iinde
deiime uramas gibi, Krtenin leheleri de, muhtemelen "Medce" ya da "Proto-
Krte" olarak adlandrlabilecek, kaybolmu eski tek bir dilin dallardr. 161 (Baknz
ekil I ve ekil II)
Kurmanci ve Zazaca, artk ayn dilin leheleri olarak deil, iki bamsz dil
nitelii kazanmtr. Bu lehelerin kullanm, herhangi bir standart dil bilim kriterine
gre ayn dilin leheleri olarak deerlendirilmeyecek durumdadr. Bunun da tesinde,
Kurmanci ile Zazaca konuanlarn kendi aralarnda herhangi bir lehe ile karlkl
156 Minorsky, s. 78
157 Fritz, s. 12
158 Fritz, s. 13
159 Tan, s. 35
160 Tan, s. 36
161 zadi, s. 299
-
41
anlamalar pek mmkn deildir.162 Bugn Krt leheleri arasnda mterek kullanlan
kelimeler, Krte, Pehlevice, Zendce, ya da Eski Farsa kkenli olan kelimeler deil,
Trke, Trkelemi Arapa ve yeni Farsa kkenli kelimelerden oluur.163 Kurmanci
ve Zazaca leheleri imdilerde Krtlerin olduka farkl blgelerinde konuulmaktadr.
Kurmanci ve Soranice, tm Krtlerin drtte-nn lehesi iken, Zazaca ve Gorani geri
kalan Krtlerin lehesidir. Bu dalmda, hem tarih boyunca devam eden g
hareketlerinin, hem de farkl mezheplere inanmann ve yerel kltrn ar basmasnn
da etkili olduu dnlebilir.164
1.2.3.1 Kurmanci
Krtlerin yardan fazlas bu leheyi konumaktadr. Trkiyede yaayan
Krtler genellikle bu leheyi kullanmaktadrlar. Yukarda da belirtildii zere
kendilerine Krt deil Kurmanc derler, dillerine de Kurmanci. Trkiye, Suriye, eski
Sovyetler Birlii Krtleri, Iraktaki Krtlerin te biri ile randaki Krtlerin byk
ksm ve Lbnandaki Krtler bu leheyi konumaktadrlar.165 Kurmancinin iveleri
unlardr: Botani, Beyazidi, Hakkri, rf ve Bahdinani .166
1.2.3.2 Soranice
Kurmanciden sonra en fazla konuulan ikinci lehedir. Kuzeydou Irakta ve
randa Zaros Dalarna komu blgelerde konuulmaktadr.167 Gnmzde Kuzey
Irakta yazda ve szde, Sorani lehesi konuulmaktadr. Kken olarak Kurmanci
olmasna ramen farkl bir dil hviyeti kazanma yoluna girmitir. Soranice konuanlar
kendilerine Kurd dillerine de Kurdi derler.168
Soranicenin balca iveleri unlardr:
Mukri, Erdelani, Germiyani, Hosnav, Pijder, Varmava ve Erbili.169
162 Hassanpour, s. 85
163 Fritz, s. 14
164 zadi, s. 302
165 Kreyenbroek, s. 40
166 zadi, s. 305
167 Kreyenbroek, s. 40
168 Hassanpour, s. 78
169 zadi, s. 305
-
42
1.2.3.3 Zazaca (Dmli)
Trkiyede Tunceli, Sivas, Elaz, Hozat, Bingl, anlurfada ve ksmen de
Mu, Bitlis, Diyarbakrda konuulur. Ayrca Trkiyenin Malatya, Kahramanmara
illeri ile ran ve Irakta da konuulan dar blgeler vardr. Yaklak olarak Krtlerin %7i
Zazaca konuur. Bu oran yaklak iki milyon eder.170 Zazacanin balca iveleri,
Sivereki, Kori, Hazzu, Motki, abak ve Dumbulidir.171
1.2.3.4 Gorani
ran-Irak snr blgelerinde konuulan bir lehedir.172 Gorani lehesi, Krtenin
en katksz ve en eski tr kabul edilir.173 Gorani, Kerkk yaknlarndaki kalabalk
Kakai airetinin ve Kifri yaknlarndaki Zenganalarn da lehesidir. Bat
Belucistan'daki Krt kolonisi de arlkl olarak Gorani'yi konuur. Hevremani ile
Bacalani'nin yan sra, Goraninin dier iveleri, Kelhuri, Nankeli, Kandula'i, Sencabi,
Zengena, Kaka'i ve Kirmanahidir. Gorani gnmzde ran ve Irak'ta yaklak olarak
1,5 milyon kii tarafndan konuulmaktadr.174
1.2.4 DN VE MEZHEPLER
Hristiyanlktan nce iki bin yl boyunca, Hint-Avrupa dil ve kltrnn
Krtler arasnda yaygnlamas, ayn zamanda tarihi ran inanlarnn ve Tanrlarnn
da Krt inanlar arasna girmesini salad.175 Bu, Zerdtlk, Manilik ile daha sonra
ilahi dinler olan Yahudilik Hristiyanln da Krtler arasnda yaygnlamasna sebep
oldu. Ama Zerdtlk ve Manilik Krt nfusu iinde kayda deer bir taraftar kitlesini
bulmay baaramad. Krtler arasnda Neo-Asur imparatorluu dnemlerinde srgn
edilmi byk bir Yahudi topluluu da bulunmaktayd.176 Talmud'a gre, dini yaymalar
iin Yahudi otoriteleri tarafndan bu srgn Yahudilere izin verilmi ve bunlar Orta
170 Tan, s. 38
171 zadi, s. 308
172 Enis Gney, Cumhuriyet Tarihinde Krtler, Paraf Yaynlar, stanbul, 2011 s. 19
173 Hassanpour, s. 85
174 zadi, s 309
175 Etem Xemgin, Krdistanda Dini nanlar ve Etkiler (slamiyet ncesi), Melsa Yay, stanbul, 1992, s. 129
176 Erich Brauer, Raphael Patai, Krdistanl Yahudiler, Avesta Yaynlar, stanbul, 2005 ev. Fahriye Adsay, s. 59
-
43
Mezopotamya'nn neredeyse tmn Yahudiletirmilerdir. Daha sonra Hristiyanlk bu
anlamda daha da baarl olacakt. Uzak Bat Mezopotamya ve Orta Mezopotamya'da
ok sayda Krt Hristiyanl kabul etmitir.177 Hristiyanln Mezopotamya'ya
yaylmasn mteakiben, slamiyet de, 7. Yzyldan itibaren Krtler arasnda yaylmaya
balamtr.178
1.2.4.1 SNN KRTLER
Krtler, Hazreti mer dneminde slamiyete girmilerdir.179 Gnmzde
Krtlerin yaklak bete , Kurmanci lehesini konuanlarn neredeyse tm en
azndan ismen, Snni Mslmanln afii mezhebine mensupturlar.180 Krtlerin afii
mezhebine girmelerinde, mam afiinin Krt asll olduu iddiasnn etkili olduu
sylenmektedir.181 Malatya, Kahramanmara, Adyaman ehirlerinde ayn airete
mensup kiilerden bir ksm Alevi, bir ksm da Hanefi olan Krtler mevcuttur. Bu
onlarn Krt kimliklerinin sorgulanmasna sebep olmutur.182
randaki Snni Krtlerin de arlkl olarak afii olduu da bir gerektir.
Doudan gelen ve Anadolu'nun ilerine ilerleyen Trk boylar, Orta Asya'da yaygn
olan Hanefi mezhebini de beraberlerinde getirmilerdir. Hanefi mezhebi, Krtlerin
afiiliini fazlaca deitirmemitir. Ancak, Trk ilerleyii, Orta Asya kkenli
Nakibend Sfi tarikatnn Krtler arasnda yaylmasna vesile olmutur. Gnmzde
Krt afii Mslmanlar, afiilie mensup tek byk topluluu tekil etmektedir. Krt
afii Mslmanlar gnmzde douda ii Farslar ile Azeriler, kuzeyde ve batda
Hanefi Trkler ve gneyde Suriye ile Irak'n (Hanefiliin doduu yer/Kfe) Hanefi
Araplar arasnda yaamaktadrlar.183
177 Kreyenbroek, s. 140
178 zadi, s, 245
179 Hasan nl, Gemiten Gnmze Deiik Din ve Mezheplere nanan Krtler ve Yaadklar Ynetim
Dzenleri, Kalan Yay, Ankara, 2006, s. 40
180 nl, s. 43
181 nl, s. 49
182 Macit Grbz, Krtleen Trkler, Selenge Yaynlar, stanbul, 2007, 2. Bask, s. 146
183 zadi, s 250
-
44
1.2.4.2 KRTLER
Krtler arasnda, ii mezhebinin mamiye (On iki imam) kolunu benimseyenler
de vardr. Bunlar, ran'da dou ve gney Krt blgesinin, Kirmanah, Kengavar,
Hemedan, Kurva ve Bijar ehirleri ve evresinde, ok daha az sayda ise Trkiye'de,
Ar, Kars ve Van ehirleri ve evresinde yerlemilerdir.184 randa yaayan ii Krtler
asndan hem dil, hem de kltrel benzerliine, mezhep benzerlii de eklenince
ranllamak kanlmaz olmutur.185 Toplam nfuslar l ila 1,5 milyondan fazla
olmayan ii Krtler, toplam Krt nfusunun %5 ile %7 orannda bir blm tekil
ederler.
1.2.4.3 ALEV KRTLER
ounluu Zazaca, az bir ksm da Kurmanci konuan Alevilerin Munzur
merkezli bir yaplar vardr. Bunlar Aleviler (Alinin izleyicileri), Kzlba (kzl renkli
balklarndan dolay) ve Nusayrilerdir. 186
ah smail tarafndan 1501 ylnda Tebrizde Safev Devleti kurmutur. ah
smail 12 mam iasn resmi mezhep olarak kabul etmitir.187 Anadoluya halifelerini
gndererek Anadoluyu iiletirme politikas uygulamtr. Bu politikalar neticesinde
ilk Kzlba isyan olarak kabul edilen ahkulu syan bata olmak zere aldran
Savana kadar Anadoluda pek ok isyan kmtr.188 aldran Sava 1514 ylnda
Osmanl Devleti ile Safevi Devleti arasnda gereklemi ve Osmanl Devletinin
galibiyetiyle neticelenmitir. Bu savatan sonra yenilen boylarn Anadoludaki Krt
Aleviliinin olumasnda nemli rolleri olduu dnlmektedir. 189
1913 ylnda Sivas ziyaret eden bir Rus gezgini (muhtemelen ajan) Sivasta
Kzlbalar arasnda duyduu bir hikyeyi anlatr. Bir Krt kynde 1914 ylnda Hz.
184 nl, s. 42
185 Ahmed, s. 114
186 zadi, s. 270
187 Mustafa z, Balangtan Gnmze iilik ve Kollar, Ensar Neriyat, stanbul, 2011, s. 374
188 z, s. 377
189 z, s. 378
-
45
Alinin gkten ineceine inanan bir grubun hazrlk yaptn anlatr.190 Hikyeye gre;
Ali, klcn Ruslara, yeil sancan da ngilizlere armaan etmitir. Bir gn nemli
bir sava olacak ngilizler ve Ruslar, Alinin sanca altnda, onun klc ile Trkleri
mahvedeceklerdir. nk Ali onlara byle buyruk vermitir. Bu hikye ve bunun gibi
halk arasnda yaylan uydurma eyler, Kzlbalar kullanarak Osmanl Devletini
paralama ve Krtleri kendi yanlarna ekmek iin yaplan almalar hakknda fikir
vermektedir. Planlanan bir igal iin psikolojik zemin hazrl yaplmaktadr.191
1.2.4.4 YEZD KRTLER
Tez almamz asndan Yezidi inanc zerinde biraz detayl durmamz
gerekmektedir. Bunun sebebi, Erivanda Sovyetler tarafndan yaplm olan almalarn
Yezidiler eliyle yrtlm olmasdr.
Kendilerini eitli biimlerde Yazidi, Yezdani, zadi, Ezidi ve Dasna'i olarak
da adlandran Yezidi Dininin mensuplar, bu dinden olmayanlar tarafndan genellikle,
eytana Tapanlar" olarak adlandrlrlar.
Yezidiler meleklere zel bir nem verirler. Yezidi ad eski Farsann bir terimi
olan ve lah anlamna gelen zid192 veya "melek" anlamna gelen yazata veya
yezad szcklerinden tremi ve bu sfat "melee tapanlar" haline getirmilerdir.
Yezidiler meleklere eytan yani Melek-i Tavus'u (Tavus Kuu Melei) dhil ederler.
Karanln ve ktnn prensi olmas yle dursun, Melek-i Tavus dnyevi meseleler
zerinde ok daha byk bir otorite ve iktidara sahip olsa bile dier melekler ile ayn
yapya sahiptir. Hatta dnyay kozmik yumurtann paralarn kullanarak yaratan, bizzat
Melek-i Tavus yani eytandr.193 lah olarak Melek-i Tavusu kabul ederler ve ona
taparlar. Atee ve a ynelip ibadet eden Yezidiler, bakla, marul, balk yemez ve
190 Minorski, s. 55
191 Minorski, s. 54
192 Minorski, s. 51
193 zadi, s. 275
-
46
mavi rengi giymezler.194
Yiyecek seimleri, reenkarnasyona inanmalar ile balantldr.
Tavus ile Babilin scaklk ve gne tanrs Temmuz arasnda bir balant vardr.195
Yezidi dininin piri olarak grlen Adeviye Tarikatnn kurucusu Adiy bin
Msafir, yaklak olarak 1075 ylnda Lbnanda Bekaa vadisinde Beyt-i Far kynde
dnyaya gelmitir.196 Kendisi Kadiri tarikatnda seyr u sluk yapp Abdlkadir Geylani
ile beraber hacca gittikten sonra Lale vadisinde inzivaya ekilmitir. 1162 ylnda
lmtr. Trbesi Laletedir.197 Yezidiler hac iin buraya giderler. Adevi tarikatnda,
Hasan bin Adi ile birlikte yeni bir hareketlilik balad. Yezidilerin kutsal kitaplarndan
biri olan Mshefa Re (Kara Kitap) eyh Hasan tarafndan yazlmtr. Bu kitap
Krtenin Kurmanci lehesiyle yazlmtr.198 Dier ve ilk kitap ise Kitabul Ci