kürtçe grameri (kurmanci lehçesi), bedirxan

8/6/2019 Krte Grameri (Kurmanci lehesi), bedirxan

1/387


2/387


3/387


4/387

avesta I DL ALIMALARI! 171 I 3Grammaire Krde(Dialecte Kurmandji)Emir Djeladet Bedir Khanet Roger Lescot(Paris, 1971)Paris Krt Enstits gzetiminde Trkeye evrilmitirEditr: Abdullah KeskinKapak: Genco DemirerTeknik Hazrlk: Sacha IlitchTashih: AvestaBirinci Bask: 1990, Pariskinci Bask: 2004, istanbulBask: Berdan Matbaaclk

Institut Krde de Paris-AvestaTantm amacyla yaplacak alntlar dndayaynevinin izni olmadan hibir ekilde ogaltlamazAVESTA BASIN YAYINREKLAM TANITIM MZlK DAITIM LTD. Tt.Evliya elebi Mal.Aybast Sok. 48/4BEYOLU / tSTANBULTel: (0212) 251 44 80

(0212) 243 89 74Fax: (0212) 243 89 75Ekinciler CaddesiNurlan Apt. Giri Kat No: 2OFtS / DYARBAKIRTel-Fax: (0412)222 64 91

ISBN: 975-8637-74-6

avesta I DL ALIMALARI! 171 I 3Grammaire Krde(Dialecte Kurmandji)Emir Djeladet Bedir Khanet Roger Lescot(Paris, 1971)Paris Krt Enstits gzetiminde Trkeye evrilmitirEditr: Abdullah KeskinKapak: Genco DemirerTeknik Hazrlk: Sacha IlitchTashih: AvestaBirinci Bask: 1990, Pariskinci Bask: 2004, istanbulBask: Berdan Matbaaclk

Institut Krde de Paris-AvestaTantm amacyla yaplacak alntlar dndayaynevinin izni olmadan hibir ekilde ogaltlamazAVESTA BASIN YAYINREKLAM TANITIM MZlK DAITIM LTD. Tt.Evliya elebi Mal.Aybast Sok. 48/4BEYOLU / tSTANBULTel: (0212) 251 44 80

(0212) 243 89 74Fax: (0212) 243 89 75Ekinciler CaddesiNurlan Apt. Giri Kat No: 2OFtS / DYARBAKIRTel-Fax: (0412)222 64 91

ISBN: 975-8637-74-6


5/387

Celadet Ali Bedir HanRoger Lescot

KRTE GRAMER(KRMANC LEHES)

avesta I DlL ALIMALARI

Celadet Ali Bedir HanRoger Lescot

KRTE GRAMER(KRMANC LEHES)

avesta I DlL ALIMALARI


6/387

CELADET AL BEDR HAN-1893'te stanbul'da dodu. lk ve Ortaretimini orada tamamlad. Birinci Dnya Sava srasnda,- Osmanl ordususallarnda Kafkas Cephesinde bulundu. Osmanl mparatorluunun dalmasndan sonra Krtlerin birliini salamak iin aba gsterdi. 1922'dekardei Kamran'la birlikte Almanya'ya gitmek durumunda kald. Almanya'da da btn zorluklara karn renimini srdren Bedir Han, 1925'teKahire'ye geti, daha sonra da Suriye'ye yerleti. Suriye'de Haco Aa vende gelen dier Krt aydnlaryla birlikte Xoybn'un kuruluunda aktifrol oynad. 30'lu yllarla birlikte Krteyle ilgili almalarn younlatrd. "Hawar" ve "Ronahi" adlaryla iki Krte dergi kard. Hawar'da ksa srede Latin alfabesine geildi. 15 Temmuz 1951'de am'da ld.Avesta'da kan dier kitaplar: "Gnlk Notlar (1922-1925)" (Haz.Malmsanij, 1997), "De la Question Kurde/Krt Sorunu zerine"(Franszca-Trke, Franszcadan eviren: Taylan Doan, 1997), "WereDotmam" (Krte iirler, 1998).ROGER LESCOT-1914, Lyon doumlu. Paris niversitesi'nde Franszedebiyat; siyasal bilimler ve Dou dillerini okudu. 1936 ylnda niversiteyi bitirdikten sonra Fransz hkmeti tarafndan bilimsel aratrmalaryapmas iin am'daki Fransz Enstitsne gnderildi. Avrupa dilleri dnda Arapa, Farsa ve Trke de bilen Lescot, am'daki ilk yllarndaCeladet Ali Bedir Han'la tant. Krt folklor rnlerini derledi, Hawar'daTawsparz ismiyle Krte-Franszca yazlar yazd. Suriye Krtleri arasnda o kadar ok tannp sevildi ki herkes ona Lezgin Axa ismiyle hitapederdi. 1938'de Cebel Sincar ve Suriye Yezidileriyle ilgili almas yaymland. ("Yezidiler, Din Tarih ve Toplumsal Hayat, Cebel Sincar ve SuriyeYezidileri", Franszcadan eviren: Aye Meral, Avesta, stanbul, 2001) Daha sonra "Textes Kurdes" (Krte Metinler) iki cilt halinde (ikinci cilt, Meme Alan, Amadekar: Roger Lescot, Avesta, stanbul, 1997) Franszcalary-la birlikte yaymland. 1945 ylnda Sorbonne niversitesi'nde Krt DiliKrss'n kurdu ve Krte dersler vermeye balad. Bir yl sonra niversitedeki yerini Beyrut'tan gelen Kamran Ali Bedir Han'a devredenLescot, Fransz Dileri Bakanl'nda diplomat olarak almaya balad.spanyolca ve Farsadan (Hayyam, Hafz, Sadi) eviriler de yapan RogerLescot, 1975'te Tayland bykelilii grevindeyken vefat etti.

CELADET AL BEDR HAN-1893'te stanbul'da dodu. lk ve Ortaretimini orada tamamlad. Birinci Dnya Sava srasnda,- Osmanl ordususallarnda Kafkas Cephesinde bulundu. Osmanl mparatorluunun dalmasndan sonra Krtlerin birliini salamak iin aba gsterdi. 1922'dekardei Kamran'la birlikte Almanya'ya gitmek durumunda kald. Almanya'da da btn zorluklara karn renimini srdren Bedir Han, 1925'teKahire'ye geti, daha sonra da Suriye'ye yerleti. Suriye'de Haco Aa vende gelen dier Krt aydnlaryla birlikte Xoybn'un kuruluunda aktifrol oynad. 30'lu yllarla birlikte Krteyle ilgili almalarn younlatrd. "Hawar" ve "Ronahi" adlaryla iki Krte dergi kard. Hawar'da ksa srede Latin alfabesine geildi. 15 Temmuz 1951'de am'da ld.Avesta'da kan dier kitaplar: "Gnlk Notlar (1922-1925)" (Haz.Malmsanij, 1997), "De la Question Kurde/Krt Sorunu zerine"(Franszca-Trke, Franszcadan eviren: Taylan Doan, 1997), "WereDotmam" (Krte iirler, 1998).ROGER LESCOT-1914, Lyon doumlu. Paris niversitesi'nde Franszedebiyat; siyasal bilimler ve Dou dillerini okudu. 1936 ylnda niversiteyi bitirdikten sonra Fransz hkmeti tarafndan bilimsel aratrmalaryapmas iin am'daki Fransz Enstitsne gnderildi. Avrupa dilleri dnda Arapa, Farsa ve Trke de bilen Lescot, am'daki ilk yllarndaCeladet Ali Bedir Han'la tant. Krt folklor rnlerini derledi, Hawar'daTawsparz ismiyle Krte-Franszca yazlar yazd. Suriye Krtleri arasnda o kadar ok tannp sevildi ki herkes ona Lezgin Axa ismiyle hitapederdi. 1938'de Cebel Sincar ve Suriye Yezidileriyle ilgili almas yaymland. ("Yezidiler, Din Tarih ve Toplumsal Hayat, Cebel Sincar ve SuriyeYezidileri", Franszcadan eviren: Aye Meral, Avesta, stanbul, 2001) Daha sonra "Textes Kurdes" (Krte Metinler) iki cilt halinde (ikinci cilt, Meme Alan, Amadekar: Roger Lescot, Avesta, stanbul, 1997) Franszcalary-la birlikte yaymland. 1945 ylnda Sorbonne niversitesi'nde Krt DiliKrss'n kurdu ve Krte dersler vermeye balad. Bir yl sonra niversitedeki yerini Beyrut'tan gelen Kamran Ali Bedir Han'a devredenLescot, Fransz Dileri Bakanl'nda diplomat olarak almaya balad.spanyolca ve Farsadan (Hayyam, Hafz, Sadi) eviriler de yapan RogerLescot, 1975'te Tayland bykelilii grevindeyken vefat etti.


7/387

373

NDEKLER

NSZ ......................................................................................................IGR .....................................................................................................V

BRNC BLM. ALFABE VE FONETK ...........................................................1I. Krt alfabesi ................................................................................3

II. nller .........................................................................................8III. nszler.....................................................................................16IV. Hece ve szcfin fonetik yaps..............................................38

KNC BLM. MORROLOJ ..........................................................................61I. Dilbilgisi kategorileri. Cins ve say ...........................................63

II. Taklar. Tamlama taks ............................................................72III. Taklar. Belgisiz tak..................................................................76IV. Taklar hakknda aklamalar ...................................................80V. Ad ekimi. Belirli haldeki adn ekimi .....................................93

VI. Ad ekimi. Belgisiz durumdaki adn ekimi ..........................104

VII. ahs zamiri .............................................................................107VIII. Fiil. Genel zellikler ................................................................119IX. Geisiz fiilin ekimi (birinci grup zamanlar) .......................135X. Bn fiili....................................................................................146

XI. Geisiz fillerin ekimi. Sfat fiiler ve ikinci grupzamanlar (bileik zamanlar)...................................................153

XII. nc grup zamanlarn ekimi.Emir (geisiz ve geili fiiller)..............................................159

XIII. Geili fiil (birinci ve ikinci grup zamanlar)..........................171

XIV. Bileik fiiler..............................................................................182XV. Deyim filler..............................................................................190

XVI. Hatin yardmc fiili ve edilgen at .........................................194


8/387

XVII. Hebnvevn fiileri................................................................199XVIII. Niteleme sfat .........................................................................209

XIX. Saylarn adlar.........................................................................215XX. Gsterme sfatlar ve zamirleri ...............................................223

XXI. Belgisizlik ve soru sfatlar ve zamirleri. lgi zamirleri ..........231XXII. Edatlar .....................................................................................242

XXIII. Belirteler - Bafilalar - nlemler ..........................................259I. Belirteler ........................................................................259

II. Bafilalar ve nlemler.....................................................269XXIII. Szcklerin bileimi ................................................................275

I. nekler ............................................................................275II. Sonekler...........................................................................285

NC BLM. SZDZM .......................................................................299I. Belirlilik ve belirsizlik halleri ile durumlarn kullanm

stne aklamalar..................................................................301II. Eklenme bafilants ve niteleme bafilants. Karmak

epitetler. Kountu ...................................................................306

III. ahs zamirlerinin kullanm. Fiillerin uyumu........................312IV. atlarn, zamanlarn, kiplerin kullanm................................316V. Cmlenin yaln fieleri, yaln cmlede szcklerin sras -

eitli yaln cmle tipleri ........................................................324VI. Yan cmlelerin yaps, karmak cmlelerin fieleri..............333

VII. Karmak cmle.......................................................................344

BALICA KRTE GRAMER VE SZLK ALIMALARI.................................355

ENDEKS .................................................................................................379

374


9/387

NSZ

Krte Orta Dou ve Yakn Asya'nn Arapa, Trke ve Farsadan sonraen ok konuulan dilidir. Geni Hint-Avrupa dilleri ailesinin ran grubuna girer ve bu grubun tarihi kkenlerinden en az uzaklam,zgnln en iyi koruyabilmi dillerinden biridir. Yap olarak Ural-Altay dil ailesine giren Trke ve bir Sami dil olan Arapadan okfarkldr. Ama hem gramer hem de baz temel szckler asndan gerekAvest ve Sankrit gibi eski diller, gerek Franszca, ingilizce, Rusa veAlmanca gibi ada Avrupa dilleri ile nemli benzerlikler arz eder. Aynkkten gelen Krte ile Farsa arasndaki benzerlik ve farkllklar iseLatinceden treyen Franszca, italyanca ve ispanyolca arasndakiayrlklarla karatrabilir. Bir ksm szckler ayn eski Iranca kkenden gelip, zamanla deiik bir evrim sonucu bugn iki dilde tamamen .farkl telaffuz edilmektedir. Her iki din ayrca tamamen kendilerinezg zengin kelime hazineleri, morfoloji, fonoloji ve gramer kurallanvardr. rnein Krtede nemli bir rol oynayan adlarn, Franszcadaolduu gibi eril ve diil olarak cinslere gre ayrm olay Farsada yoktur.Krte ne X-XI. yzylda Krdistan'm eitli blgelerinde kurulanedad, Hesenwehd ve Mervan Krt devletleri dneminde, ne de dahasonra slam aleminin byk bir blmn ieren Krt Sultan SelahaddinEyyubi'nin oluturduu imparatorluk dneminde resmi devlet dilistatsne kavumam, mslman halklarn ortak kltr ve iletiim diliolan Arapanm yerini geici de olsa alamamtr. Bilindii gibi ayndnemlerde, benzer dinsel nedenlerden dolay, Avrupa devletlerinin de'resmi yazma ve iletiim dilleri Kilise dili Latince idi. Buna ramen,Krtede zengin bir szl ve yazl edebiyat geliebilmi, dnyaamnn balca dallarnda (felsefe, ilahiyat, tp, tarih, edebiyat, mzik

I

NSZ

Krte Orta Dou ve Yakn Asya'nn Arapa, Trke ve Farsadan sonraen ok konuulan dilidir. Geni Hint-Avrupa dilleri ailesinin ran grubuna girer ve bu grubun tarihi kkenlerinden en az uzaklam,zgnln en iyi koruyabilmi dillerinden biridir. Yap olarak Ural-Altay dil ailesine giren Trke ve bir Sami dil olan Arapadan okfarkldr. Ama hem gramer hem de baz temel szckler asndan gerekAvest ve Sankrit gibi eski diller, gerek Franszca, ingilizce, Rusa veAlmanca gibi ada Avrupa dilleri ile nemli benzerlikler arz eder. Aynkkten gelen Krte ile Farsa arasndaki benzerlik ve farkllklar iseLatinceden treyen Franszca, italyanca ve ispanyolca arasndakiayrlklarla karatrabilir. Bir ksm szckler ayn eski Iranca kkenden gelip, zamanla deiik bir evrim sonucu bugn iki dilde tamamen .farkl telaffuz edilmektedir. Her iki din ayrca tamamen kendilerinezg zengin kelime hazineleri, morfoloji, fonoloji ve gramer kurallanvardr. rnein Krtede nemli bir rol oynayan adlarn, Franszcadaolduu gibi eril ve diil olarak cinslere gre ayrm olay Farsada yoktur.Krte ne X-XI. yzylda Krdistan'm eitli blgelerinde kurulanedad, Hesenwehd ve Mervan Krt devletleri dneminde, ne de dahasonra slam aleminin byk bir blmn ieren Krt Sultan SelahaddinEyyubi'nin oluturduu imparatorluk dneminde resmi devlet dilistatsne kavumam, mslman halklarn ortak kltr ve iletiim diliolan Arapanm yerini geici de olsa alamamtr. Bilindii gibi ayndnemlerde, benzer dinsel nedenlerden dolay, Avrupa devletlerinin de'resmi yazma ve iletiim dilleri Kilise dili Latince idi. Buna ramen,Krtede zengin bir szl ve yazl edebiyat geliebilmi, dnyaamnn balca dallarnda (felsefe, ilahiyat, tp, tarih, edebiyat, mzik

I


10/387

vs) bu dilde rnler verilmitir. Ibn-el Esir, Ibn-el Erzaq, Idris Bidlisi,Nef, Nab gibi egemen dillerde yazan Krt dnrlerin yan sra, zerkKrt devlet ve beyliklerinin himayesiyle Krte yazan, Krteyi yceltenve Krtlyle nen air yazar ve dnrler de olmutur. rneindivan bugn de halk arasnda byk bir hayranlkla okunan XVI. yzylnbyk Krt airi Melay Cizr

"Gul bax rem Botan imebirax evn Kurdistan im"(Botan cennet bahelerinin glymKurdistan gecelerinin mealesiyim)diye vnrken, Krt ulusal destanMem Zm'in yazar, Krt milliyetiliinin ilk dnr XVII. yzyl Krt air ve filozofu Ehmed XanKrt diline olan tutkusunu u szcklerle ifade etmitir:

Ev meywe eer ne abdar eKurmanc ye ew geder li kar e(Bu meyve sulu olmasa bileKrtedir, o kadar yeter.)1898'de KahiredeKurdistan dergisinin yaynyla birlikte artk bir basmdili de olan Krte 1920iere kadar Krt elitlerinin giderek daha younbir ekilde kullandklan bir yazm dili ynnde gelitiyse de, bu gelimeKrdistan'm blgede yeni oluan devletler arasnda blm ve bu devletlerden bazlarnda, zellikle Trkiye'de, banaz bir milliyeti ideolojinin yerlemesi sonucu iddetle durdurulmaya alld. Siyasal gelimelero dnemin Krt elitlerini ya suskunlua ya da srgne mahkum etti. Buyeni ve ok g koullarda da Krte krlk kesimlerde halkn anadilineball ve srgndeki aydnlarn, zellikle son bamsz Krt hkmdarBedir Han Bey'in torunlar Celadet ve Kamuran Bedir Han'larnSuriye'de srdrdkleri abalar sonucu varln ve yazm alanndakigeliimini bir lde srdrebildi. ingiliz mandas altnda oluan Irakdevletinde de Krtlere kltrel haklar tannmas, Krtenin okullarda

II

vs) bu dilde rnler verilmitir. Ibn-el Esir, Ibn-el Erzaq, Idris Bidlisi,Nef, Nab gibi egemen dillerde yazan Krt dnrlerin yan sra, zerkKrt devlet ve beyliklerinin himayesiyle Krte yazan, Krteyi yceltenve Krtlyle nen air yazar ve dnrler de olmutur. rneindivan bugn de halk arasnda byk bir hayranlkla okunan XVI. yzylnbyk Krt airi Melay Cizr

"Gul bax rem Botan imebirax evn Kurdistan im"(Botan cennet bahelerinin glymKurdistan gecelerinin mealesiyim)diye vnrken, Krt ulusal destanMem Zm'in yazar, Krt milliyetiliinin ilk dnr XVII. yzyl Krt air ve filozofu Ehmed XanKrt diline olan tutkusunu u szcklerle ifade etmitir:

Ev meywe eer ne abdar eKurmanc ye ew geder li kar e(Bu meyve sulu olmasa bileKrtedir, o kadar yeter.)1898'de KahiredeKurdistan dergisinin yaynyla birlikte artk bir basmdili de olan Krte 1920iere kadar Krt elitlerinin giderek daha younbir ekilde kullandklan bir yazm dili ynnde gelitiyse de, bu gelimeKrdistan'm blgede yeni oluan devletler arasnda blm ve bu devletlerden bazlarnda, zellikle Trkiye'de, banaz bir milliyeti ideolojinin yerlemesi sonucu iddetle durdurulmaya alld. Siyasal gelimelero dnemin Krt elitlerini ya suskunlua ya da srgne mahkum etti. Buyeni ve ok g koullarda da Krte krlk kesimlerde halkn anadilineball ve srgndeki aydnlarn, zellikle son bamsz Krt hkmdarBedir Han Bey'in torunlar Celadet ve Kamuran Bedir Han'larnSuriye'de srdrdkleri abalar sonucu varln ve yazm alanndakigeliimini bir lde srdrebildi. ingiliz mandas altnda oluan Irakdevletinde de Krtlere kltrel haklar tannmas, Krtenin okullarda

II


11/387

okutulmas, bu lkede nemli bir kltr hayatnn gelimesini salad.Ancak bu gelime, Ankara'nn diplomatik giriimleri sonucu, TrkiyeKrtlerince anlalmas biraz zor olan Soranice lehesinde ve Arap harfleriyle oldu.Elinizdeki Krte Grameri iran'n Urmiye kentinden Akdenizkylarndaki Krt Dan, Erzurumdan Irak'n Amediye ve Suriye'ninKaml kentlerine kadar Krdistan'm yaklak te ikisine yakn birblmnde ve Orta Asya, Horasan, Kafkasya ve Afganistan Krtlerininde konutuklan Kurmanc lehesini esas almaktadr. Bu kitap Krtkltrel rnesansnn dnrlerinden, Latin alfabesini Krteye adapteedip bu alfabeyle dergi ve kitaplar yaymlam olan yazar ve dilbilimciCeladet Ali Bedir Han ile tannm Fransz arkiyats ve diplomatRoger Lescot'nun uzun alma ve aratrmalarnn rndr.Bu yapt, kukusuz ilk Krte grameri deildir. 1787'de talyanarkiyatMaurizio Garzoni'nin yaymladGrammatica e Vocabolariadella Lingua Kurda eserinden bu yana gerek Franszca, ingilizce,Almanca, Rusa gibi balca Avrupa dillerinde, gerekse Krte, Arapa,Farsa, Ermenice ve daha kk bir lde de Trke birok gramer veszlk yaymlanmtr. Ekteki bibliyografyada bunlarn balcalan zikredilmi, aynca en nemlilerinin kapaklanmn fac-simileleri okuyucularnbigileri iin kitabn sonuna eklenmitir.Btn bu almalarn iinde orijinali 1970'te Paris'te Librairied'Amrique et d'Orient yaynevi tarafndan Fransa Ulusal BilimlerAratrma Merkezinin (CNRS) katksyla Grammaire krde (Dialectekurmandji) balyla yaymlanan bu yapt bilimsel deerinden trseip Trkeye evirdik. Bu gramer gnlk yaamda konutuklan ana-diUerinin kurallarm daha iyi renmek isteyen Trkiye Krtlerine veKrteyi renmek isteyen tm Trkiyelilere yardmc olma amacngtmektedir.

Kendal Nezan

III

okutulmas, bu lkede nemli bir kltr hayatnn gelimesini salad.Ancak bu gelime, Ankara'nn diplomatik giriimleri sonucu, TrkiyeKrtlerince anlalmas biraz zor olan Soranice lehesinde ve Arap harfleriyle oldu.Elinizdeki Krte Grameri iran'n Urmiye kentinden Akdenizkylarndaki Krt Dan, Erzurumdan Irak'n Amediye ve Suriye'ninKaml kentlerine kadar Krdistan'm yaklak te ikisine yakn birblmnde ve Orta Asya, Horasan, Kafkasya ve Afganistan Krtlerininde konutuklan Kurmanc lehesini esas almaktadr. Bu kitap Krtkltrel rnesansnn dnrlerinden, Latin alfabesini Krteye adapteedip bu alfabeyle dergi ve kitaplar yaymlam olan yazar ve dilbilimciCeladet Ali Bedir Han ile tannm Fransz arkiyats ve diplomatRoger Lescot'nun uzun alma ve aratrmalarnn rndr.Bu yapt, kukusuz ilk Krte grameri deildir. 1787'de talyanarkiyatMaurizio Garzoni'nin yaymladGrammatica e Vocabolariadella Lingua Kurda eserinden bu yana gerek Franszca, ingilizce,Almanca, Rusa gibi balca Avrupa dillerinde, gerekse Krte, Arapa,Farsa, Ermenice ve daha kk bir lde de Trke birok gramer veszlk yaymlanmtr. Ekteki bibliyografyada bunlarn balcalan zikredilmi, aynca en nemlilerinin kapaklanmn fac-simileleri okuyucularnbigileri iin kitabn sonuna eklenmitir.Btn bu almalarn iinde orijinali 1970'te Paris'te Librairied'Amrique et d'Orient yaynevi tarafndan Fransa Ulusal BilimlerAratrma Merkezinin (CNRS) katksyla Grammaire krde (Dialectekurmandji) balyla yaymlanan bu yapt bilimsel deerinden trseip Trkeye evirdik. Bu gramer gnlk yaamda konutuklan ana-diUerinin kurallarm daha iyi renmek isteyen Trkiye Krtlerine veKrteyi renmek isteyen tm Trkiyelilere yardmc olma amacngtmektedir.

Kendal Nezan

III


12/387


13/387

GR

Iran dilleri grubuna giren Krt dili (kurd) balca iki leheyeayrlr : Kurmanc ve Soran. Bunlarn her biri de birok yerel azlarierir. Bazen kuzey lehesi adyla da anlan Kurmanc Trkiye, Suriyeve Kafkasya'nn Krt blgelerinde konuulduu gibi Iran ve IrakKrdistanrun kuzey blmlerinde de konuulur. Baba Kurd de denilenSoran lehesi Krdistan'n gneydousunda, yani Sleymaniye blgesinde konuulur. Bu zet dil haritasn tamamlamak iin Dersim'de veSiverek blgesinde konuulan Dumil Zaza) lehesi ile iran'daKermanah yresinde Ehli Haklarca konuulan ve giderek ortadan kalkmakta olan Goran lehesinden de sz etmek yerinde olur.imdi kamuya sunduumuz Krt grameri, gnmzde normal olarak hem konuma dilinde, hem yaz dilinde kullanlanKurmanc lehesine dayanmaktadr.Bu kitap, aslnda, 1951'de len merhum Emir Celadet BedirHanin yirmi yl akn bir sre giritii abalarn bir sonucudur. EskiBotan beylerinin soyundan gelen Emir, Birinci Dnya Savamdan hemensonra Krt mm^etiginin uyanmasnda stn bir rol oynad; aynzamanda, bu hareketle birlikte balayan Krt kltr rnesansrundnrlerinden biri oldu. O zamana kadar ancak eksiki gedikaratrlm olan bir dilin kurallarn ortaya kanp dzene balamakerefi onundur.Kurmanc lehesini konuan Krtlerin byk ounluununyaad Trkiye'deMustafa KemalAtatrk'n yapt reformdan esinlenen Celadet Beyin ilk ii latin harflerine dayanan bir alfabe yaratmak

V

GR

Iran dilleri grubuna giren Krt dili (kurd) balca iki leheyeayrlr : Kurmanc ve Soran. Bunlarn her biri de birok yerel azlarierir. Bazen kuzey lehesi adyla da anlan Kurmanc Trkiye, Suriyeve Kafkasya'nn Krt blgelerinde konuulduu gibi Iran ve IrakKrdistanrun kuzey blmlerinde de konuulur. Baba Kurd de denilenSoran lehesi Krdistan'n gneydousunda, yani Sleymaniye blgesinde konuulur. Bu zet dil haritasn tamamlamak iin Dersim'de veSiverek blgesinde konuulan Dumil Zaza) lehesi ile iran'daKermanah yresinde Ehli Haklarca konuulan ve giderek ortadan kalkmakta olan Goran lehesinden de sz etmek yerinde olur.imdi kamuya sunduumuz Krt grameri, gnmzde normal olarak hem konuma dilinde, hem yaz dilinde kullanlanKurmanc lehesine dayanmaktadr.Bu kitap, aslnda, 1951'de len merhum Emir Celadet BedirHanin yirmi yl akn bir sre giritii abalarn bir sonucudur. EskiBotan beylerinin soyundan gelen Emir, Birinci Dnya Savamdan hemensonra Krt mm^etiginin uyanmasnda stn bir rol oynad; aynzamanda, bu hareketle birlikte balayan Krt kltr rnesansrundnrlerinden biri oldu. O zamana kadar ancak eksiki gedikaratrlm olan bir dilin kurallarn ortaya kanp dzene balamakerefi onundur.Kurmanc lehesini konuan Krtlerin byk ounluununyaad Trkiye'deMustafa KemalAtatrk'n yapt reformdan esinlenen Celadet Beyin ilk ii latin harflerine dayanan bir alfabe yaratmak

V


14/387

oldu. Krtenin fonetii (bk. bu kitabn Birinci Blm') hakkndagiritii, yllar sren abalar sonucunda, Trklerin uluslararas uzmanlardan da yararlanarak dzenleyip kabul ettikleri sisteme ok yakn birsistem ortaya koydu. Yaratlan bu okuma yazma aracnn Krteyiokuyup yazmaya ok uygun olduu, hatta hi okuma yazmas olmayan-larca bile kolayca kavranabildii hemen anlald.Bu alfabe, Emir'in am'da nce Arap ve Latin harfleriyle (1-23.saylar, Mays 1932- Temmuz 1933), sonra yalnz latin harfleriyle (24-57.saylar, Nisan 1934-Austos 1943) yaymlad Krte Hawar dergisinde denendi. Sonra, balangtaHauar'm. renkli eki olan Ronah dergisi(Nisan 1943 -Eyll 1944) gibi, Suriye'de baslmakta olan baka peryo-diklerde ve yaptlarda kullanld. Trkiye ve Irak'ta resmen izin verilmemekle birlikte bu alfabe ok laUanlmaktadr ve deiik sistemleri denedikten sonra SSCB Krtlerince de kesin olarak artk benimsenmigrnmektedir.Celadet BeyinKurmanc morfolojisi hakkndaki aratrmalarnnsonulan Ravoaf m ilk serilerinde (16-17-18 ve 26. saylar) Franszcaolarak, sonra ayn derginin ikinci serisinde (27. ve sonraki saylar)Krte olarak kan makalelerde ele alnd. Ben, Suriye'de bulunduumsrada, am Fransz Enstits'nde grevli iken, 1 941 'deHawar yenidenyaymlanmaya balandnda (1935'ten beri kyordu) Celadet BedirHan'a, daha tam bir gramerin Franszca yazm iin ibirlii nerdim.Emir kabul etti ve snrl aralarla basma gemek iin hemen gereklinlemleri aldk. Yazar hazr olduka acemi bir dizgiciye teslim ediliyordu; adam ne Franszca, ne Krte biliyordu, ama pekl iin stesindengeliyordu; 168 sayfa bylece matbadan kt. O sayfalar bu kitabn birinci blmne ve ikinci blmn I ila IX. ara blmlerine tekabl etmektedir, ama yeniden ele alnp gerekli dzeltmeler ve biim deiiklikleriyaplmtr, ikinci blm X ila XX. ara blmleri, Eyll 1944'te bendenam' terketmek istendii zaman hemen hemen hazrd. Ondan sonra,uzun bir sre, baka uralar beni Krt dili aratrmalarndan uzak tuttu;te yandan Suriye'deki ar koullar dostumu yaym kesmeye zorluyordu. Ancak yalan bir tarihte bu gramer dosyasn yeniden aabdim vehem Emir Bedir Hanin ansn yaatmak, hem de onun almalanrunmeyvesini yok olmaktan kurtarmak iin ii sonuna vardrmaya giriebil-

VI

oldu. Krtenin fonetii (bk. bu kitabn Birinci Blm') hakkndagiritii, yllar sren abalar sonucunda, Trklerin uluslararas uzmanlardan da yararlanarak dzenleyip kabul ettikleri sisteme ok yakn birsistem ortaya koydu. Yaratlan bu okuma yazma aracnn Krteyiokuyup yazmaya ok uygun olduu, hatta hi okuma yazmas olmayan-larca bile kolayca kavranabildii hemen anlald.Bu alfabe, Emir'in am'da nce Arap ve Latin harfleriyle (1-23.saylar, Mays 1932- Temmuz 1933), sonra yalnz latin harfleriyle (24-57.saylar, Nisan 1934-Austos 1943) yaymlad Krte Hawar dergisinde denendi. Sonra, balangtaHauar'm. renkli eki olan Ronah dergisi(Nisan 1943 -Eyll 1944) gibi, Suriye'de baslmakta olan baka peryo-diklerde ve yaptlarda kullanld. Trkiye ve Irak'ta resmen izin verilmemekle birlikte bu alfabe ok laUanlmaktadr ve deiik sistemleri denedikten sonra SSCB Krtlerince de kesin olarak artk benimsenmigrnmektedir.Celadet BeyinKurmanc morfolojisi hakkndaki aratrmalarnnsonulan Ravoaf m ilk serilerinde (16-17-18 ve 26. saylar) Franszcaolarak, sonra ayn derginin ikinci serisinde (27. ve sonraki saylar)Krte olarak kan makalelerde ele alnd. Ben, Suriye'de bulunduumsrada, am Fransz Enstits'nde grevli iken, 1 941 'deHawar yenidenyaymlanmaya balandnda (1935'ten beri kyordu) Celadet BedirHan'a, daha tam bir gramerin Franszca yazm iin ibirlii nerdim.Emir kabul etti ve snrl aralarla basma gemek iin hemen gereklinlemleri aldk. Yazar hazr olduka acemi bir dizgiciye teslim ediliyordu; adam ne Franszca, ne Krte biliyordu, ama pekl iin stesindengeliyordu; 168 sayfa bylece matbadan kt. O sayfalar bu kitabn birinci blmne ve ikinci blmn I ila IX. ara blmlerine tekabl etmektedir, ama yeniden ele alnp gerekli dzeltmeler ve biim deiiklikleriyaplmtr, ikinci blm X ila XX. ara blmleri, Eyll 1944'te bendenam' terketmek istendii zaman hemen hemen hazrd. Ondan sonra,uzun bir sre, baka uralar beni Krt dili aratrmalarndan uzak tuttu;te yandan Suriye'deki ar koullar dostumu yaym kesmeye zorluyordu. Ancak yalan bir tarihte bu gramer dosyasn yeniden aabdim vehem Emir Bedir Hanin ansn yaatmak, hem de onun almalanrunmeyvesini yok olmaktan kurtarmak iin ii sonuna vardrmaya giriebil-

VI


15/387

dim. Ortaklaa balanp yalnz basma bitirilen bir eserin bu sonaamasnda bana den grev, esas yazarn onayyla yazlm olanblm (yani aa yukan XX. ara blmn sonuna kadar) son defa gzden geirmekten ve ikinci Blm'n kalan ksm ile nc Blm'n(sentaks) tamamn yeniden hazrlamaktan ibaretti.Bu eserde ve zellikle merhum dostum Celadet Beyin gremediiblmlerde yanllar ya da boluklar bulunursa btn sorumluluk banaaittir.

Bu gramerin hangi anlayla hazrland hakknda da birka szsylemek isterim.Amacmz rencilerin eline pratik bir retim kitab verebilmekiin Kurmanc'mn zellMerinin elden geldiince tam bir dkmnyapmaktr. Bu uralarn ikincisi, bazen benimsenen anlatm dzeniniaklamaktr. rnein, fiilin ve ekimin incelenebilmesi iin muhakkakbilinmesi gerekli olan ahs zamirleri (dnl ve karlkl) Morfoloji'ninVII. ara blmnde ele alnm, oysa dier zamirler daha sonrayazlmtr. Ayn anlayla, nemli paragraflar siyah harflerle dizilipnumaralanmtr. Szck listeleri ve altrmalar balangta her arablmn sonunda yer alyordu. Kitab hafifletmek iin onlan kardk.Kukusuz unu da belirtmekte yarar var. Gemite ve gnmzdeKrte hakknda Dou dilleri bilginlerince yaymlanm pek ok kitaptanfarkl olarak bu kitap bir dilin normal grameri olarak sunulmaktadr, birdiyalektoloji anketi deildir. Kitabn amac, Emir Bedir Han'a da yol gsteren ynetici fikre gre, her trl blgeci ayrl ve her trl "bilgince"yenilik yapma iddialarn bir kenara iterek Kurmancfrn en iyi, endoru kullanmn saptamaktr. Biz burada yerel zelliklerin altn izmekyerine, bir eit temel birlik yaratmak abasna balandk. Bizimanlaymza gre diyalektolojik aratrma, Krte asndan henztanm yaplmam genel yaplar tam anlamyla bilinmedike gerektenverimli sonular douramaz.

VII

dim. Ortaklaa balanp yalnz basma bitirilen bir eserin bu sonaamasnda bana den grev, esas yazarn onayyla yazlm olanblm (yani aa yukan XX. ara blmn sonuna kadar) son defa gzden geirmekten ve ikinci Blm'n kalan ksm ile nc Blm'n(sentaks) tamamn yeniden hazrlamaktan ibaretti.Bu eserde ve zellikle merhum dostum Celadet Beyin gremediiblmlerde yanllar ya da boluklar bulunursa btn sorumluluk banaaittir.

Bu gramerin hangi anlayla hazrland hakknda da birka szsylemek isterim.Amacmz rencilerin eline pratik bir retim kitab verebilmekiin Kurmanc'mn zellMerinin elden geldiince tam bir dkmnyapmaktr. Bu uralarn ikincisi, bazen benimsenen anlatm dzeniniaklamaktr. rnein, fiilin ve ekimin incelenebilmesi iin muhakkakbilinmesi gerekli olan ahs zamirleri (dnl ve karlkl) Morfoloji'ninVII. ara blmnde ele alnm, oysa dier zamirler daha sonrayazlmtr. Ayn anlayla, nemli paragraflar siyah harflerle dizilipnumaralanmtr. Szck listeleri ve altrmalar balangta her arablmn sonunda yer alyordu. Kitab hafifletmek iin onlan kardk.Kukusuz unu da belirtmekte yarar var. Gemite ve gnmzdeKrte hakknda Dou dilleri bilginlerince yaymlanm pek ok kitaptanfarkl olarak bu kitap bir dilin normal grameri olarak sunulmaktadr, birdiyalektoloji anketi deildir. Kitabn amac, Emir Bedir Han'a da yol gsteren ynetici fikre gre, her trl blgeci ayrl ve her trl "bilgince"yenilik yapma iddialarn bir kenara iterek Kurmancfrn en iyi, endoru kullanmn saptamaktr. Biz burada yerel zelliklerin altn izmekyerine, bir eit temel birlik yaratmak abasna balandk. Bizimanlaymza gre diyalektolojik aratrma, Krte asndan henztanm yaplmam genel yaplar tam anlamyla bilinmedike gerektenverimli sonular douramaz.

VII


16/387

Bu bakmdan bizim yntemimiz dil olgularm, temas ettiimizeitli azlarda (yani en bata Trkiye Krdistan'nda, daha az orandaIrak ve ok daha az oranda Iran Krdistan'nda konuulan azlar)bulunduklan gibi saptamaktan, en yaygn kullan biimlerini kaydetmekten ve nihayet en belirgin lehe zelliklerini ya da istisnalarm eldengeldiince tam belirterek btn bunlardan yararlanp toplu kurallanortaya karmaktan ibarettir. Kitabmzda bazen "doru" ve "hatal"terimler kullanlmtr. Bunlar Krte gibi henz ok az yazl bir dildebir deyime uygulanm keyfi terimler gibi grnebilir. Bununla birliktehibir sbjektif seim sz konusu deildir; onlarn hepsi, btn elealman durumlarda, dilin espirisine ve mantna uygun seilmitir.Aratrmalarmz srasnda, okumam kyllerin ya da gerlerin kas-den sylediimiz yanl ifadeler karsnda nasl irkildikleri ya da uzungece toplantlarnda aydnlara sunulan dil sorunlanmn nasl tutkuylatartldn defalarca grdk. Ayrca Hawar dergisinde, yazarlar okdeiik blgelerden olduklan halde yazl Kurmanc'rn. ortalama kullanmnn kendiliinden nasl abuk yerletiini belirtmek yerinde olur.Okuyucu bu kitapta, Krt dili hakknda yabanclarca ya da 'lkeaydmlannca yaymlanm denemelere, ne kadar saygn olurlarsa olsunlar, hibir referans yaplmadn elbette farkedecektir. yle yapsaydk,hemen hemen adm banda bir, pheli transkripsiyonlan, yanlyazmlar, yanl yorumlan dzeltmeye almak ve dolaysyla bu kitabar ve yararsz bir eletiri ykyle doldurmak gerekecekti.Durumu belirtmek iin, sanrm bir tek rnek yeter. Bilinli veuyank bir bilgin ve diyalektolog olan Oskar Mann, Die Mundart derMukri-Kurden (Berlin, 1906-6) adl kitabnn 131. sayfasnda yle yazmaktadr: "Es". Bu durumda eril ve diil dolayl ekimler arasnda sadece bir ayrmlama sz konusudur; o daj Emir Bedir Hanin ilk olarakaydnla kavuturduu ve iki cins arasnda ayrm yapabilmeyi salayankarakteristiklerden biridir.Daha yeni yaynlar, takdire deer olmakla birlikte, pek deyanlsz saylmazlar; okuyucuyu, rnein, L'Afrigue et l'Asie dergisinin51. saysnda (1960'm 3. aylk says) yaymladm Sovyetlerdeyaplm olan baz almalan taratan yazya gnderebilirim.

VIII

Bu bakmdan bizim yntemimiz dil olgularm, temas ettiimizeitli azlarda (yani en bata Trkiye Krdistan'nda, daha az orandaIrak ve ok daha az oranda Iran Krdistan'nda konuulan azlar)bulunduklan gibi saptamaktan, en yaygn kullan biimlerini kaydetmekten ve nihayet en belirgin lehe zelliklerini ya da istisnalarm eldengeldiince tam belirterek btn bunlardan yararlanp toplu kurallanortaya karmaktan ibarettir. Kitabmzda bazen "doru" ve "hatal"terimler kullanlmtr. Bunlar Krte gibi henz ok az yazl bir dildebir deyime uygulanm keyfi terimler gibi grnebilir. Bununla birliktehibir sbjektif seim sz konusu deildir; onlarn hepsi, btn elealman durumlarda, dilin espirisine ve mantna uygun seilmitir.Aratrmalarmz srasnda, okumam kyllerin ya da gerlerin kas-den sylediimiz yanl ifadeler karsnda nasl irkildikleri ya da uzungece toplantlarnda aydnlara sunulan dil sorunlanmn nasl tutkuylatartldn defalarca grdk. Ayrca Hawar dergisinde, yazarlar okdeiik blgelerden olduklan halde yazl Kurmanc'rn. ortalama kullanmnn kendiliinden nasl abuk yerletiini belirtmek yerinde olur.Okuyucu bu kitapta, Krt dili hakknda yabanclarca ya da 'lkeaydmlannca yaymlanm denemelere, ne kadar saygn olurlarsa olsunlar, hibir referans yaplmadn elbette farkedecektir. yle yapsaydk,hemen hemen adm banda bir, pheli transkripsiyonlan, yanlyazmlar, yanl yorumlan dzeltmeye almak ve dolaysyla bu kitabar ve yararsz bir eletiri ykyle doldurmak gerekecekti.Durumu belirtmek iin, sanrm bir tek rnek yeter. Bilinli veuyank bir bilgin ve diyalektolog olan Oskar Mann, Die Mundart derMukri-Kurden (Berlin, 1906-6) adl kitabnn 131. sayfasnda yle yazmaktadr: "Es". Bu durumda eril ve diil dolayl ekimler arasnda sadece bir ayrmlama sz konusudur; o daj Emir Bedir Hanin ilk olarakaydnla kavuturduu ve iki cins arasnda ayrm yapabilmeyi salayankarakteristiklerden biridir.Daha yeni yaynlar, takdire deer olmakla birlikte, pek deyanlsz saylmazlar; okuyucuyu, rnein, L'Afrigue et l'Asie dergisinin51. saysnda (1960'm 3. aylk says) yaymladm Sovyetlerdeyaplm olan baz almalan taratan yazya gnderebilirim.

VIII


17/387

Bu gramerde yer alan rnekler, yazarlar tarafndan, yukandaaklam olduumuz nedenlerle, aklanacak kurallarla balantl olaraktasarlanm ve gerektiinde, ne yazk ki pek ok olan yanllan dzeltmek suretiyleHawar H.), Ronah (R.~) ya daXwendina Kurd (am,1938) adl kk okuma kitabndan alnmtr.

Roger LescotAmman, Nisan "1968

IX

Bu gramerde yer alan rnekler, yazarlar tarafndan, yukandaaklam olduumuz nedenlerle, aklanacak kurallarla balantl olaraktasarlanm ve gerektiinde, ne yazk ki pek ok olan yanllan dzeltmek suretiyleHawar H.), Ronah (R.~) ya daXwendina Kurd (am,1938) adl kk okuma kitabndan alnmtr.

Roger LescotAmman, Nisan "1968

IX


18/387

BRNC BLM

ALFABE VE FONETK


19/387

I. KRT ALFABES

1. Latin harfli Krt alfabesi fonetik bir alfabedir. Onu oluturan har-flerin her biri, ender nanslar dnda, tek bir sese tekabl eder ve hibirekilde, bir baka sesi karlamaz (ihtiyari olarak kullanlabilen iki nszmstesna, bk. par. 5). Btn szckler, hi tereddtsz, sylendiklerigibi yazlr; ayn ekilde, okunurken de btn yazl harfler telaffuz edilir.

2. Krt alfabesinde otuz bir harf, efier kullanm ihtiyari olan iki harf de

eklenirse (bk. par. 5) otuz harf vardr :a, b, c, , d, e, , f, g, h, i, , j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, , t, u, , v,w, x, y, z.

Bu ilk blmde, harflerin her birinin defierini ksaca belirtmekle yetine-cefiiz ; Krtenin fonetifii sonraki sayfalarda ayrntl olarak ele alnacaktr.

3. Krtede sekiz nl vardr ; bunlarn ksa, bei uzundur.

Ksa nller. tanedir : e, i, u. Hepsi n kl ya da karmadr.

E Trkedeki e gibidirr. : dev, dest, der, ser, ev, evor, vejandin.

I Trkedeki sesine yakndr. Almanca kommen, gehen,machen gibi mastarlarn sonlarndaki en ekine yakn bir ses verir. Ksa ve

sert sylenir.r. : kir, bir, mir, di, ji, li, dil, tevir, bivir, kirin.

3


20/387

U Trkedeki ve u sesleri arasnda bir sestir. Hibir Avrupadilinde tam karlfi yoktur ; Almanca kurz, kultur, Burg, Kurdisch szck-lerindeki u sesine yakndr.

r. : kur, gul, hundir, kun, kutilk, kulav, kumbir.

4. Uzun nller. Krtede be uzun nl vardr: a, , , o, . Bunlardanve n kl, a, o, arka kldr.

A Trkedeki ann uzatlmdr.

r. : bav, kal, mal, sar, av, ga, sal, savar, sah.

Trke karlfi yoktur; Franszcadaki (t szcfindeki gibi)sesini verir.

r. : k, kl, tt, tr, mr, lv, hk, mkew, nrn, km.

Trkedeki inin uzatlm gibidir.r. :mr, sr, pr, ro, sal, sp, penr, zn, tr.

O Trkedeki o gibidir.r. : ol, pol, por, sol, sor, soz, lor, gol, torin, dorhl.

Trkedeki u gibidir.r. : dr, m, tr, rik, r, dv, kr, all.

5. nszler. Snflandrlmalar ksaca yledir :

DUDAKSILLAR : b, f, m, p, v, w. Bunlarn ilk bei Trkedeki gibidir ;wise Trkedeki u ve a nllerinin birlikte telaffuzu ya da ngilizcedewell szcfindeki wnin telaffuzu gibidir.

r. :war, were, wir, w, winda, dewar, hewandin.

DSELLER : d, l, n, r, s, t, z. Hepsi Trkedeki sesleri gibidir.NDAMAKSILLAR : c, , , j, y. Hepsi Trkedeki sesleri gibidir.r. : car, cil, cr, cisin, ciwan, can, cendek.

ek, ilo, n, ol, kirin, ar, ep, eqeqok.il, v, ev, r, andin, al, apik, pav, evere.yar, diyar, heyirn, peyivn, meyizn, neyar.

4


21/387

DAMAKSILLAR VE GIRTLAKSILLAR : g, h, k, q, x.

G Trkedeki g gibi rml (yumuak) bir nszdr, girmek,garson szcklerinde oldufiu gibi.

H Trkede oldufiu gibidir.r. : heyv, heval, cih, guh, qehirn, bihle.

K Trkedeki ince k (ke) gibi okunur: kilogram, kerem

szcklerinde oldufiu gibi.

Q Arapadaki sesini verir. Trkedeki tmsz kaln k(sokak) gibi okunur.

r. : qul, daliqandin, qedandin, qam, qenc, qehreman.

X Arapadaki harfinin sesine benzer bir ses verir. Almancasuchen szcfindeki ch, spanyolca jota sesi gibidir. Grtlaktan gelen

h ye (ahir, uhur) yakn bir sestir.r. :xew, ax, axaftin, Sernex, xwarin, xwe, xwel.

HTYAR KULLANILAN NSZLER : yukarda saylan nszlere, kullanmgenel olmayp baz afizlara zg olan iki iareti daha eklemek uygun olur.Bunlar Arapadaki harfine tekabl eden, Trke normal h ile yazlpokunan h ile Arapa sesinin karlfi x harfidir.

5


22/387

6

harfler defier rnek

a Bav

b b Bn

c c Car n

d d Dn

e e Dest

uzun Kr

f f Firn

g g Golh h Hon

h h grtlak Hereket

i i Dil

i uzun ro

j j Jar

k k ince Kal

l l Lal

m m Mar

n n Nan

o o Kon

p p Par

q k kaln Qam

r r Rls s Sol

KRT ALFABES


23/387

7

r

t r Tehil

u Kur

u uzun r

v v Vn

w ua War

x fi Xan

x fi Axa

y y Yar

z z Zann


24/387

II. NLLER

6. Krtede nllerin says sekizdir : a, e, , i, , o, u, .Bunlar eitli ilkelere gre birok gruba ayrlabilir: Say bakmndan gznne alnrlarsa ksa nldr (e,u,i), bei uzun nldr (a, , , o, ).Bu ayrm temel ayrmdr.

nller bofiumlandklar damak blgesine gre de snflandrlabilir.Buna gre nllerin , , , e n kl, ikisi karma, i ve u, ve artkldr, a, o, .

unu da belirtmekte yarar var : ksalar ve onlara tekabl eden uzunlar

defiiik tmldr ve apayr k noktalarndan gelir.

Bundan baka, dilin dikey dzlemdeki konumu gz nne alnacak olur-sa, nller yksek (, , i, u), orta () ve alak (e, a, o) olarak ayrlr.

UZUNLAR KISALARn art n art

Yksek i, uOrta Alak a, o e

Birinci ara blmde, nllerin defierlerini belirtmitik. imdi bunlardanhangilerinin ilgin zellikler tadfin inceliyecefiiz.

A. KISA NLLER

7. Ksa nller tanedir, e, i, u. Bunlardan ilk ikisi, eve i, Krt nlsisteminin temelidir, ncs ise ileride grlecefii gibi (bzme) yenibir oluumdur.

8


25/387

8.E alak n kldr. Bu nl herhangi bir nszn nnde ya daardnda olabilir. Uzun nllerden a, ,ve nin de yapc fiesi olarak grevyapar (bk. ilerde).

Iile biten bir szck, birinci harf olarak bu nly tayan bir ek aldfizaman, iki e, lehelere gre, ya bir koruma nsz ile biribirinden ayrlr, yada a,veya ile birleir.Mase, masa, yle olur :maseyek,masak, masek,bir masa.

Ayn ekilde, son e, ya da a taks alrsa ya ortadan kalkar ya da bir yile ayrlr.Mase szcfi yle olur :maseyya damas (tekil efiik durum);

maseyn min ya da masn min, masalarm; maseya min ya damasamin, benim masam;maseyanya damasan (ofiul efiik durum).

9.I kark yksek. Kural olarak Krte hibir szck i ile balamaz,i ile sona ermez.

Ama bu nl di, ji, li, gibi edatlarda, i zamirinde ve i li ortalarda(partisip) bulunabilir (r.: hati bnda hati). Yukarda anlan ekim ekleri ve zamir, asla balbana rastlanlmayan proklitiklerdir, hepsi konumada

yle abuk karlarak sylenir ki, deta kendinden sonra gelen szckle birbtn olur. li ortaa gelince, ancak baz bileik zamanlarn ekimindeortaya kar ve dolaysyla daima bnyardmc fiili ile birlikte bulunur.

AIKLAMA I. I ile balayan ender szckler, ofiunlufiu Arapadangelmi yabanc szcklerdir. Bu taktirde i, klasik Arapadaki kesra herekelibir ayna () ya da elife () tekabl eder.

r. : Izin

IaretInsanImza

Esasen dafil afizlarn ofiunda (Botan, Garzan, vb.) Arap ayn () veelifleri ( ), Krtlerce zor telaffuz edildifiinden yerlerini hiya da sesleri alr.Blgelere gre hizinya da zin hinsan ya da nsan , hiaretya da iaret , himza ya da mza denir.Izin, aret, insan

imza, vb. biimleri ancak ehirlerde yaayanlar ile ovada yaayanlarnbazlarnca kullanlr, nk bunlar yabanclarla, daha sk ilikiler sonucu butelaffuzlar firenmektedirler.

9


26/387

unu da belirtmek gerekir ki, bu son tip telaffuz, Krt fonetifiinin kural-laryla bafidamasa da, gnmzde, zellikle Gneybat Krdistandakiehirlilerle kyller sayesinde yazl dile girmi durumdadr.

AIKLAMA II. Krt alfabesinin tamamen fonetik oldufiunu ve okurkenyazl her harfi telaffuz etmek gerektifiini daha nce grdk. imdi unu dabelirtmek gerekir ki, i, ve yalnz bu nl, bazen bu kurala aykr olabilir.Gerekten de, bir szcfin son hecesinde yer alan her i, bu szck bir nlile balayan bir szckten nce gelirse ya da tesadfen bir ek alrsa der.

rnefiin, kevin (eski) szcfinn ardndan bir e (dr) gelirse, herzaman kevin biiminde yazlmakla birlikte kevn biiminde telaffuz edi-lir, ve bu dme ofiu zaman yazda da grlr, bu da baz kurallarn kullan-ma ile zamanla yerleecefiini gsterir.

Aafidaki rnekler bu olguyu daha iyi anlamaya yarayabilir :Qetila w helal e. Okuma : qetla w helal e.Ev i bihin e? Okuma : ev i bihn e ?Ma eqil w heye? Okuma :ma eql w heye ?

Ji qehran mir. Okuma :ji qehran mir.Rikinn Birca Belek. Okuma : riknn Birca Belek.Ez di v fikir de me. Okuma : ez di v fikr de me.

AIKLAMA III. Fakat szcfie eklenen fie tesadfi defiil de srekli ola-bilir, rnefiin bir sonek ya da bileik bir ad ya da sfatn, vb. ikinci szcfibir sz konusu oldufiu zaman, telaffuz edilmeyen i, artk yapya da girmez :

Bihin-ok olur : bihnok, parfm.

Kevin-ar olur : kevnar, kevnare, antika.Tersine aafidaki rneklerde i, telaffuz edildifii gibi yazda da devam eder.Shir-baz olur: shirbaz, byc.Eqil-mend olur: eqilmend, bilge.Bihin-dar olur: bihindar, kokulu.

10. Enin iye ve inin eye dn. Baka ran dillerinde oldufiugibi Krtede de eve i nlleri kararl defiildir. Baz szcklerde birbirleri-

nin yerine geebilirler. rnefiin, tej, dolu,merov, erkek, el, krk,xerab,kt, vb. szcklerine, hatta ayn afizlarda bile u biimlerde rastlanr: tij,mirov, il, xirab,vb.

10


27/387

11. U karma yksek. Yabanclar iin w ve i nllerininkaynamasndan oluan bir nl saylr. ok az szckte rastlandfi iinKrteye yakn zamanda girdifii sylenebilir.

AIKLAMA. Kararl bir nl olan u defiiik szcklerde geen vew ileinin birlikte telaffuzundan dofian sesle bir tutulmamaldr. rnefiinxwarin,yemek fiili, imdiki zamann birinci tekil ahsnda dixwim, ve ayn zamannofiul nc ahsnda dixwin olur. Bu iki ekil asla dixumve dixun bii-minde yazlamazlar.

12. Nadir istisnalar bir yana, u nls ancakg, h, k, qvex nszlerin-den sonra gelir.

r. : Gur (gwir), kurt.Hundir (hwindir), i.Kur (kwir), ofiul.Gul (gwil), gl.

Baz szcklerde uden nce baka nszler gelir, rnefiin:Tu, sahis zamiri, tekil ikini ahs.Tu, hibir, belirsiz sfat ve zamir.Du, iki, dido, ikinin sfat ve zamir ekli.

Sund, ant. Bu biime ancak s harfinin, Krt fonetik sistemine yabanc,tumturakl bir Arap si gibi telaffuz edildifii lehelerde rastlanr. Difierbtn afizlardasond denir.

AIKLAMA I. Guhartin defiitirmek; guhastin tamak; guvatinskmak, sktrmak gibi fiiller (aslnda gwihartin, gwihastin, gwivatin yazlmalar gerekirdi) blgelerin birofiunda gihartin, gihastin, givatinbiiminde kullanlmaktadr. Belki de bunlarda ileri bir evrim sonucu,w sesi-nin temelli ortadan kalkmas sz konusudur.

AIKLAMA II. Krdistann bat ksmnda, medreselerde okumu molla-

larn etkisiyle, Arapadan alnma szcklerden trelerin yerine ofiu zamanu kullanlmaktadr. Bylece u esas telaffuzunu kaybetmekte ve ok ksa bir biiminde telaffuz edilmekte ve herhangi bir nszden sonra gelebilmek-

11


28/387

tedir. Fakat Krt fonetifiinin kurallarndan bu ekilde ayrlma ancak baz bl-gelerde sz konusudur. Baka her yerde, zellikle dofiuda (buralardayabanc szcklerle temas daha az oldufiundan dil daha iyi korunmutur)Arap dililinden gemi nadir szcklerde yer alan treler yanl olarak, i ilekarlanmtr :

mirad, arzu.midir, mdr.mihim, mhim.

Arapa ( ) tanyan, ikrar eden szcfi Krteye girerken garip birdefiiiklifie ufiramtr:minn tresi yerine uve kafn kesresi yerine i kon-mas gerekirdi. Ama u ancak bir grtlak nsznden sonra gelebilecefiindeniki nl yer defiitirmitir ve szck miqur olmutur. Ayrca, bu evriminsonunda, gerek telaffuzu kolay oldufiu iin, gerek - qur hecesi ile Krte kurszcfi arasnda benzerlik bulundufiu iin q (ka) nn yerini k (ke) almtr.Bu nedenle szck Krtedemikur biiminde kullanlmaktadr.

13. U nls, hibir durumda, wden nce gelemez. Bu nedenle tu,hibir ve du, iki zamirleri tuwanve duwan ofiulunu verecek yerde ununyerini i alarak tiwanve diwan biimine girer.

Ama u, hibir defiiiklifie ufiramadan yden nce gelir.

B.UZUN NLLER

14. Krtede be uzun nl vardr: a, , , o, .A belirtilmesi gerekli herhangi bir durum gstermez. Baz ynleri par.

71de ele alnacaktr.

15. bu nl alfabetik srada den sonra gelirse de, aklamannkolaylfi bakmndan onu nce ele alacafiz.

nls hibir zaman y den nce gelmez. Bir szck ile sonaeriyorsa, nnde kaynatrma ysi (ya da baz afizlarda h bulunan birek alr ve son nls de iye dner.

12


29/387

r. :Ronah, k; efiik hali : ronahiy.Pikah, ocukluk; efiik hali:pikahiy.

AIKLAMA. ile sona eren szckten sonra y ile balayan bir szckgelirse, sondaki , gene i telaffuz edilir, ama normal biimde yazlr.

r. : Ev k ye, bu nedir? Okunu: ev ki ye?Ev derz ye, bu ifinedir. Okunu: ev derzi ye.

Bununla birlikte, cmlenin anlam, ile sona eren szcklere bir y ile

balayp onu izleyen szck arasnda, sesin bir duraklama yapmasn gerek-tiriyorsa aynen telaffuz edilir.r. : Ev derz, ya min e, bu ifine benimdir.

Cmle bir rpda telaffuz edilirse muhatap cmleyi yle iitecek: Evderziya min eve bu benim ifinemdir diye anlayacaktr.

16. tpk gibi de asla yden nce gelmez. Bunun nedeni belki

de nin k noktasnn ninkine ok yakn olmasdr; bu iki nlnn ikin-cisinin uydufiu kural bylece birinciye de temil edilmi oluyor.

ile sona eren bir szck, y ile balayan bir ek alrsa, szcfinson nls eye dner.

r. : P, ayak;peyn min, ayaklarm;wan peyan, bu ayaklar(ofiulun efiik hali).R,yol; reya min,yolum; di v rey re, bu yolda.

D, ana; deya w, anas;v dey, bu ana (efiik hal).

AIKLAMA I. hakknda belirtilen kural (par. 15, Ak.) ye de uygu-lanr: ile sona eren bir szck, y ile balayan bir szckten sonra gelirse,sondaki , e biiminde telaffuz edilir, ama normal biimde yazlr.

r. : Tu kur k y, kimin ofilusun? Okunuu: tu kur ke y ?Kitb li ser mas ye, kitap masann stndedir. Okunu:kitb li ser mase ye.

AIKLAMA II. Baz afizlarda, ve daima nin ye yaknlfi nedeniyle,yden nce gelen nin yerini e defiil, i alr. nceki rnekleri alacak olursak :

13


30/387

r. :P: piyn min, wan piyan.R: riya min, di v riy re.D: diya w, v diy.

Enin yerine inin gelmesiyle birtakm karklklar olacafi meydandadr.Gerekten, rnefiin r,yol, ve r, sakal szcklerinin ikisi de efiik halde, vriy biimini alacaklardr, oysa birincisinin normal olarak rey biiminialmas gerekirdi. Ayn ekilde p, ayak, ve p, omuz szcklerinin ikisi depiy min olacaktr.

AIKLAMA

III. Ynin nndeki ve nin yerini eve inin almas, Krteyiyeni firenmeye balayan bir yabancnn kafasn kartrabilir. -ey, -ey, -iy, -iya, -iynvb. eki alm olan bir szcfin kesin biimini bulmakta ofiuzaman glk ekilecektir. Ama Krtede hibir adn i ile sona ermedifiiniunutmamak bu bakmdan ie yarayabilir. Dolaysyla, tiy min, braziyminde tiy ve braziy biimleri ancak t, kaynbirader, ve braz,yefien szckleriyle karlanacaktr.

Ayn ekilde, e ile sona eren adlarn aldfi ekler genellikle son nl ile

kaynatfindan, derpeyya da brazey gibi biimler (derpey min, bra-zeya minde), esasen mevcut olmayan derpeya da braze biimlerinden ok,derp, don ve braz,yefien (kz, kadn) szcklerine tekabl edecektir.

Bununla birlikte, yukarda iaret edilen kuralszlfin (Aklama II)geerli oldufiu bir afizla kar karya bulundufiu taktirde sorunkarmaklaacak ve ancak dildeki pratik uygulama, sorunu zebilecektir.Gerekten, anlan rnekler yle olacaktr: derpiy min, braziya min,xwarziya min, diya min,ve derpve derp; braz,yefien (kz) ve braz,

yefien (erkek);xwarz,yefien (kz) vexwarz,yefien (erkek); d (ad ola-rak bulunmaz) ve d arasnda tereddt edilebilecektir.Braz durumunda,szcfin cinsi a taks ile belirtilecefiinden sorun kendilifiinden zlecek-tir. Ama bu szckler ofiul olurlarsa cinslik belirgin olmayacaktr: braziynmin vexwarziyn min hem erkek yefiernlerim, hem kz yefienlerimolarak evrilebilecektir. O zaman szn gidiine bakmak gerekecektir.

17.Ayn ekilde eve i, ve biribirinin yerine kullanlmaya elverilidir. Baz

afizlarda bn (koku) yerine bn; mvan (konuk, davetli) yerinemvan; feht(utan) yerinefeht denir, vb. Bu olguya, bu iki nlden birini ya da tekini ie-ren emir kiplerinde zellikle sk rastlanr. Blgelere gre telaffuzlar yle olur :

14


31/387

An, getirmek fiili iin bneya da bne.Hitin, brakmak fiili iin bihleya da bihle.Man, kalmak fiili iin bimneya da bimne,vb.

18. O art kl yksek. a gibi o da, hibir defiiiklifie ufiramaksznherhangi bir nszden sonra ya da nce gelebilir.

Odan sonra gelen ekin kaynamas wya da y ile yaplr.r. : Cowa avya da coya av, su boru hatt.

Stow minya dastoy min, benim boynum.

ow wya da oy w, onun bastonu.

AIKLAMA. Odan sonra (dan sonra oldufiu gibi) bafilant nsz ola-rak ynin kullanlmas dofiu blgelerine zgdr (bk. par.19 ve 21).

19. art kl yksek. nls hangi nsz olursa olsun onunla bir-likte gelebilir, tek istisnawdir,w ondan sonra gelebilir, ama nce gelemez.

ile sona eren bir szck kaynatrma harfini gerektiren bir ekalacak olursa kaynama w ile safilanr, bunun iin de unun yerini ialr.

r. : T, dut; dara tiw, dut afiac.R,yz, ehre; riw min, benim yzm.Ez biwam, olsaysdm (bn fiilinden).

AIKLAMA. nun olarak kullanldfi blgelerde (bk. par. 20),

kaynama bafilants, da defiiiklik olmakszn y ile safilanr.r. : Dara ty, dut afiac.

Ry min, benim yzm.

20. Botanda, Behdinanda ve Hakkaride normal Krt sunun yeriniwile aras bir nl alr. Bu nl de biiminde yazlr. Bu sesin bulundufiuafizlarda, esasen onun kullanm yoktur, bu nlnn yerine kullanrlar.

r. : Kr, derin, yerine kr.

r, kl, yeriner.Dor, sra, yerine dr.Kor, kr yerine kr.

15


32/387

Bu zel bir iaret gerektiren dokuzuncu bir nl saylmamaldr. Onunbaz blgelerde yerine kullanlmas, tpk onun ya dnmesi gibi, Krtnl sistemine girmi yerel defiiikliklerden baka bir ey defiildir.

AIKLAMA. Hakkari blgesinde, bn, olmak, bn biiminde telaffuz edi-lir. Ama Botanda bu fiil bn biiminde kullanlr (bu yzden dili gemizaman yle olur: ez bm, tu b, ew b, vb.). Bu zellik dan sonra yyikaynama nsz olarak kullanan afizlarda ilk sz konusu mastarnbalangta byin (telaffuzu byn) olmasndan, teki afizlarda biwn

olmasndan dofimaktadr. Sonradan byn fiili bne, biwn de bnadnmtr.unu da belirtelim ki, bn biimi hibir zaman yazl dilde yer alma hakk

kazanmamtr. Botan kkenli olan air Melay Cizer (XV. yzyl), kukusuzszcfi bn biiminde telaffuz ettifii halde yazda ( ) biimine sadkkalmtr.

21. bu harf Krt alfabesinin yazar tarafndan folklor metinlerini

yazabilmek iin ngrlmtr, nk sesiKurmanc lehesinde hemenhemen yoktur, bazSoran afizlarnda bulunur.

AIKLAMA. nls, imdiye kadar, Kurmanc lehesinde neydeki(Urfa blgesi) Berazilerce kullanlan ve killi amur anlamna gelen ksszcfinde gemektedir. Bu szck Krtlerde oks biiminde bile bilinmez;byk bir olaslkla Trkedeki kse (Yunanca iksas) szcfinden gelmektedir.

sesi Krt nl sistemine o kadar yabancdr ki, baka dillerden

geen szcklerde bile onun yerine o kullanlr.r.: Soz, Trke sz.

Donim, Trke dnm.

III. NSZLER

22. Par. 5te ksaca akladfimz snflandrmaya burada ayrntl olarakele alacafiz.

DUDAKSILAR : p (tmsz kapantl); b (tml kapantl); f(tmszszc); v (tml szc); m (genizsil kapantl); w (iki dudakla, sreklitml).

16


33/387

DSELLER : t (tmsz kapantl); d (tml kapantl); s (tmszszc);z (tml szc); r (itreimli akc); l (akc yan nsz)n (genizselkapantl).

NDAMAKSILLAR : (hrtl yar kapantl); c (nin tml, hrtl yarkapantls); (tmsz szc);j (tml szc); y (yar nl).

DAMAKSILAR VE GIRTLAKSILAR : k (tmsz kapantl); g (tmlkapantl); q (tmsz kapantl);x (tmsz srekli);x(tml srekli).

imdiden belirtelim ki, Krt nsz sisteminde hibir ikileme olgusuyoktur. Bu konuda bk. par. 64.

A. DUDAKSILAR

23.P tmsz kapantl. Bu nsz b nin yerine gemeye elverilidir,(bk. sonraki paragraf.)

DofiuKurmanc afizlarnda (Botan, Garzan, Behdinan, Hakkari) ilerdesz edilecek daha birok nsz gibi p de ok belirgin ve tumturakl telaffuz

edilir.

24. B tml kapantl. Etimolojik bakmdan, Kurmanc ba harfolarak b, ofiu zaman eski ranvsi yerini alr.

r. : Beziyan, komak (Avesta dilinde -vaz, srmek, arabayla gitmek)*Berf, kar (Avestavafra-).Br, bellek (Av.vifra-).Bst,yirmi (Av.vsant-).

Ba, rzgar (Av.vaya-).Beraz, domuz (Av.varza-).Baran,yafimur (Av.vr-).B, sz (Av.v-).

Bu ikame Krt lehelerinin snflandrlmas bakmndan ilgin saylabi-lir. Gerekten,Kurmanc lehesinin tersine,Dumil (Zaza) lehesi eski ilkvleri, hibir defiiiklik yapmakszn konuturur.

17

________________* Bu rneklerde geen ranca szckler Bartholomae szlfinden alnmtr.Transkripsiyona elden geldifiince uyulmutur; ama, ran harflerini latin harfleriy-le yazabilmek bakmndan hafif defiiiklikler olabilir.


34/387

r. : Vazday, kamak (Kurm. bazdan).Vewr, kar (Kurm. berf).Vst,yirmi (Kurm. bst).Va, rzgr (Kurm. ba).Varay, yafimak (Kurm, barn).Verg, kurt (Av.vehrka-, Kurm.gur/gurg).Vati, demek (Av.vak-, bk. Kurm. bje, syle).

25. Krte b, baz durumlarda yerinivye ya dapye brakr.

a) v ile defii. Bu olguya, birok afizda, zellikle Eruh (Botan) blge-si afizlarnda ve Serhedan denen blgede sk rastlanr. Oralarda u biimlerkullanlr :

r. : Bi iinvi, ile, tarafndan.Ba iinv, sz.Cewab iin cewav, haber.Keban iin kevan, ev kadn.

Erivan yaynlarndan da aafidaki rnekleri alyoruz:

Ez bibimyerine ez bivim, olaym.Bikari bimyerine bikari vim,yapabileyim.Xirabyerinexirav, kt, harap.Sibeyerinesive,yarn.Sebayerineseva, iin.Hesabyerine hesav, hesap.Xebatyerinexevat, i.

AIKLAMA. Grlyor ki bnin bu eit bozuluu yabanc kkenli szck-leri de kapsyor: yukardaki rneklerde grldfi gibi Arapa cevab, ( ),cewav; hirab, ( ) xirav; hesab, ( ) hesav; oluyor. Bu olguya bazszcklerde yalnz ok yerel olarak defiil btn afizlarda rastlanyor:

Tevdr, oyun, hile (bnin yer defiitirmesiyle Ar. tedbirden ).Evdilezz, zel ad (Ar. Abdlaziz).Evdilkerm, zel ad (Ar. Abdlkerim).

b) P ile defii. Bu ikame baz dofiu afizlarnda (rnefiin Botan blge-sinde hemen hemen hep yaplr; zellikle szcklerin banda yer alan bler-de yaplr.

18


35/387

r. : Bikyerine,pik, kk.Brskyerineprsk, imek.

Btn lehelerde, bzme hallerinde ilk bnin yerini normal olarakp alr:r. : Par, pay (behirden, Avesta baxdhra).

Ponijn, uyuklamak (bihinijnden).Bu ikamenin, konuma dilinde, bi edat bir zamirle kaynatfi zaman onu

daima etkiledifiini, bozdufiunu zellikle belirtmek gerekir:Bi v, bi v, bi w, bi w, hepsi ayn ekildepverir.Bi hev, pevverir,

bi k, pkverir.

Bu bzmelerin ofiunlukla nek olarak kullanldfin da belirtelim.

AIKLAMA. bi edatnnvi biiminde telaffuz edildifii afizlarda yukardasaylan bzmeler u ekileri alr:v, vk (vev biimi ok nadirdir).

26.F tmsz szc. Fonetik yaknlfindan dolay bu nszn yerinibazenv alr. Bu olguya u hallerde rastlanr:

a)f iki nl arasna geldifii zaman: rnefiin -ftin ile sona eren fiillerinemir kiplerinde: hingaftin, vurmak (emir, bihingivne) , axaftin,konumak (emir, baxve), ketin, dmek (eski keftin, kewtin ve kevtin;emir, bikeve).

b) bileik ya da sonek alm szcklerin iinde: rnefiin hevdeh, on yedi(heftdeh yerine), hevsar, yular (hefsar yerine), movik, mafsal/eklem(mofirkyerine).

27. V tml szc. Krtevnin Trkedekivden hibir fark yok-tur. Yalnz baz yrelerde (r. Botan) iki dudakla karlr vefye ok yaknsylenir.

VKurmanc nsz sisteminde ok nemli rol oynar: ofiu zaman bya dafyerine kullanldfin az nce grdk (bk. par. 25 ve 26).

Ayrca pek ok szck gvdesinde, eski Farsa kklerde yer alan birokbaka fonemin yerini almaktadr. Ayn fonem bazen Krteye girmi olanyabanc szcklerde de ortaya kar. Bu defiiimlere birka rnek gstermekte

de yarar vardr :a) Eski rancadakimnin yerini alan Krtev.Nav, ad (Av.nman-, Fars.nam, ).

19


36/387

Xav, ifi (Fars. ham, ).Hev, karlkl zamir (Av. hama-, eski Fars. hauw, Fars. hem, ).Nv, yar (Av.nama-, Fars.nm, ).Zava, damat (Av.zmtar, Fars. damad, ).Gav, adm, an (Av. gma-, Fars. gm, ).Havn,yaz (Av. hmin).Zivistan, k (Av.zyam-, Fars.zimistan, ).Zv, gm (Fars.sm, ).Ev, iaret zamiri ve sfat (Av. ima-).

b) ranca bya dap nin yerini alan Krtev.Sivik, hafif (Fars.sebuk, ).Ava, abat, bayndr (Fars. abad, ).Av, su (Av. p, Fars. ab, ).ev, gece (Av.xap-, Fars.eb, ).Lv, dudak (Fars. leb, ).Nivsandin,yazmak (eski Fars.nipitanaiy, ok eski Far.nipitan,

).

Sonek -van (Farsa ban, buradaki b, pden gelir).AIKLAMA. Tersine, eski rancadaki ba harf blerin Kurmanc lehe-

sindeki baz szcklerde alkonmu oldufiu da grlmektedir.r. : Birin, tamak (Av. bar-).

Bn, olmak (Av. bav-).Bext, baht (Av. baxta-).

c) Arapa szckteki bnin yerini alanv : bk. par. 55.

d) Arapa szcktekimimin yerini alanv :Civat, meclis ( cemaat, ).Silav, selam (selam, )Dirav, para (dirhem, ).

28. Vnin kullanm Krt lehelerinin snflandrlmasnda ok nemli birlttr. Gerekten,KurmancveDumil lehelerinde ok sk kulanlan bu

nsz Soran lehesinde son derece seyrektir. Bu lehede hemen hemenyalnzw kullanlr; ayrca, ofiu zaman Farsann eskimleri ile eski bleri dekorunmutur (zellikle leb, dudak, ve gsterme sfat em szcklerinde).

20


37/387

AIKLAMA I. Son yllarda sklaan entellektel alveriler nedeniyle vieren birtakm Kurmanc szckler Soran ye girmeye balamtr; buszcklerin hepsi ana lehelerdeki biimlerini korumulardr.

AIKLAMA II. Buna karlk Kuzey Krtlerinin, ofiu zaman Gneye aitwli zel adlar v ile tellaffuz etmeleri ilgin bir noktadr: rnefiin HewlryerineHevlrveeqlaweyerineeqlave derler.

Dumil lehesinde de v, Kurmanc de kullanldfi kadar sk kullanlr

(bk. par. 27). Bununla birlikte Dumil vsinin ofiunlukla eski ranca vdengeldifii anlalmaktadr, oysa Kurmancdekiler her zaman yle defiildir. Aynekilde, bu lehelerin birincisi, ikincisinde defiiimini belirttifiimizmleri koru-maktadr (bk. par. 27, a); yukarda anlan rneklere Zazacada u biimlerderastlanr. nam (Kurm. nav ),xam (Kurm. xav),nm (Kurm. nv),zama(Kurm.zava),gam (Kurm.gav), amnan (Kurm. havn),zimistan (Kurm.zivistan),sm (Kurm.zv). EsasenKurmancdev ile defiimi olan ran ble-ri Dumildewverir: aw (Kurm. av ),ew (Kurm.ev), lew (Kurm. lv).

29.M genizsel kapantl. Belirtilmesi gereken hibir ilgin yan yoktur.

30. W srekli tml ift dudaksl. Kurmanc de szcklerinbanda ya da sonunda ender olarakwye rastlanr. Buna karlk, ona nszba harf gruplarnda ikinci konumda sk rastlanr. O zaman ondan sonra a, e,, gibi bir nl gelir ve ilerde grecefiimiz gibi (par.70 ve devam) onlarlakaynap bzme efiilimi gsterir. Bununla birlikte,xden sonra gelenwnin

genelikle zmlenmeye direndifiini belirtmek gerekir. Bu eski Farsa nszgrubun (xw) sreklilifiini korumas (nk w Farsada artk kullanlma-maktadr)Kurmanc fonetifiinin karekteristiklerinden biridir.

r. : Xwed, xwe, xwel, xwarin, xwestin, xwar,vb.

AIKLAMA I. Krt xw sinin yaam gc o kadar kuvvetlidir ki, bazenyabanc szcklerdekixlerden sonra bilew kullanlr.

r. : Xwal, day (Ar.xal, ).Xwerdiyan, gardyan (Franszca gardienden).Xwernf, keiboynuzu (Ar. harnup, )

21


38/387

AIKLAMAII. Bununla birlikte unu da belirtmek gerekir ki, en batdakiafizlarda (Krt Dafi, Malatya ve Urfa yresi) ikinci ba harf olarakw, hemenhemen tamamen ortadan kalkmtr, hattaxden sonra bile.

r. : Xweyerinexo, xa, kendi.Xwestinyerinexastin, istemek.Xwarinyerinexarin, yemek.

31. W ne uden nce, ne de sonra gelebilir. Bazen dan nce grlr,ama sonra asla gelemez. Paragraf 19da belirtilen kural buradan kaynaklanr.

AIKLAMA. Par. 55teki tablo gsterecektir kiw, SorandeKurmancdeoldufiundan ok daha sk kullanlmaktadr. Bu zellikv harfininSoran leh-esinde bulunmamasndan ileri gelir.

B. DSELLER

32. T tmsz kapantl. T, aafidaki durumlarda ortadan kalkma

efiilimi gsterir.a) Szcklerin sonunda. Bu olgu, zellikle tekil nc ahs belirten -itli fiil ekini etkiler; burada t nsz afizlarn ofiunda kalkmtr, ancakbaz blgelerde (r. Botan, Behdinan) devam etmektedir.

r.: Dibje, diyor, dibjityerine.Die, gidiyor, diit yerine.

Ayn ekildegot, diyor (tekil nc ahs,gotin fiili), ofiu zamangobiiminde grlr.

b) -tinle sona eren fiillerin ekimlerinde de kalkar ve - ye indirgenir.r. : Heriftinyerine herifn, yklmak.

Dtinyerine dn, grmek.Nihrtinyerinenihrn, bakmak.

c) Bileik szcklerin iinde:r. : Destgehyerine desgeh, aygt.

Destgirtyerine desgirt, nianl.Fetkirnyerinefekirn, bakmak.

33.D tml kapantl. Bzme durumlarnda dnin tye dnerekterek tmszleme zellifii vardr. zellikle u defiiikliklere ufirar.

22


39/387

a) fiil neki di- bir nl ile birleip bztfinde.r. : Dim (hatin fiili) yerine tm, geliyorum.

Dinim (ann fiili) yerine tnim, getiriyorum.Die (in fiili) yerine, te, acyor.

b) di edat, baz zamirlerin nne geldifiinde.r. : Di v, di v, di w, di wyerine t.

Di hevyerine tev.Di kyerine tk.

AIKLAMA. T, tev, tk biimleri nek olarak ok sk kullanlr.Di edat,hespek di Soro, Soronun at cmlesinde oldufiu gibi tamlama taks olaraknn anlamnda kullanldfi zaman zamirle kaynamaz. Onun iin hespekdi w demek gerekir. Hespek t denirse cmle anlalmaz olur. Bu durum-da da yalnz tak ile kaynar, yani bafilant ilikilerindeki birinci szcfietkiler, ikinci szck hibir defiiiklifie ufiramaz.

r. : Hespn di wyerine, hespt w, onlarn atlar.

34. S tmsz szc.S bir nlden sonra geldifiinde genelliklez bii-minde telaffuz edilir.

r. : Derbasyerine, derbaz, geen.Osmanyerine, Ozman, zel ad.Bibihseyerine, bibihze, dinle.Desgirt (destgirtden) yerine, dezgirt, nianl.

AIKLAMA I. Erivan Krt yaynlarndan ofiunlukla yukarda anlanrnek szcklerin yazmndaz kullanlmaktadr. Burada sadece bir telaffuznans sz konusudur,syazlsa daha iyi olur.

AIKLAMA II. Kurmanc alannn dofiu blmnde (Botan, Garzan,vb.)s harfisund szcfinde oldufiu gibi, dofial olarak tumturakl telaffuzedilir (bk. par. 12).

35. Z tml szc.Z dofiuda, ayn afizlarda,pves hakknda dahance belirttifiimiz efiilime uygun olarak tumturakl telaffuz edilir.Krtzsi bazen rancann ve Farsannssine () ya dasine tekabl eder.

23


40/387

r.: Zv, gm (Fars.sm, ).Pez, kkba hayvan (Av.pasav).Zik, karn (Fars.ikem, ).

AIKLAMA. Z sesi Kurmanc ye greDumil de daha sk geer (bk.tablo, par. 55).

36.R titreimli akc. Daha nce karakteristiklerini belirttifiimiz nor-mal rnin yan sra Krtede ok eddelenen bir r daha vardr ki, istisnai ola-

rak baz szcklerde rastlanr, ama enderlifii nedeniyle alfabede yer almaz.En ilgin iki rnek u szcklerdedir:Kirn, satn almak.Birn, kesmek, yaralamak.Grldfi gibi bu iki fiil, hari, kirin,yapmak ve birin, tamak fiilleri-

nin homonimi yani, eadlsdr; hatta, btn zamanlar iin ekimleri de ayndr.Bu gzlem ilerde (par. 46 ) sert k iin saptama ile benzerlik gstermektedir.

37. Szcklerin iinde ya da sonunda r-l defiiimine olduka sk rast-landfi sylenebilir :Kerm (szcfine eek sinefii) yerine kelm, bvele.ert yerineelt, erit, (Ar. ).

38. L akc yan nsz. Krt lsi Trk lsi ile ayndr. Ama Dofiuafizlarnda veSorande, Rus lsine benzer artdamaksl bir l daha vardr.

r defiiimi de r-l defiiimi kadar sk rastlanlan bir olgudur.

r. :allyerinealr.Algkyerine argk, enekemifiinin art kenar.

Bu konuda, akmal ya da kaynamal bafilant bulunan baz szcklerinkh l, kh r aldfin belirtmekle yetinecefiiz.

r. : Cebilxaneya da cebirxane (Trke cephane).Slebendya dasrebend, gfislk (sngebendden).

39. Lnin dmesi ok enderdir. Fakat ok kullanlan bir rnek var ki,belirtmek gerekir: li edat, baz hallerde, ile kaynap bzr ve katldfiszckle birleir.

24


41/387

r. : Tev, ile (tev liden).

40.N genizsil kapantl. Akmalnnin belirmesine bileik szckler-de sk rastlanr.

r. : Seranser, bir utan br uca.Beranber, kar afirlkl.Spndar, kavak,sp (ak) dar (afia) tan.Darsp de denir.

Szcklerin sonundannnin dmesi zellikle yaygndr.

r. : Minyerinemi, ben.Ynyerine, y, bunlar.Hespn minyerine hesp min, benim atlarm.Gundanyerine,gunda (efiik durum), kyler.

AIKLAMA. Bununla birlikten nsz, fiillerin ekiminde ofiul -in, iyan,vb. eklerinde dmedifii gibi adlarn -in ofiul taksnda da asla dmez.

Byle bir olguya yalnz bir afizda, Botan afiznda rastlanr, fiilin ofiul eki-in, biiminde kaynar.r.: Em ketinyerine em ket, dtk.

Hon rnitinyerine, hon rnit, oturdunuz.Ew hatinyerine ew hat, geldiler.

C. NDAMAKSILLAR

41. ve C- hltl yar kapantl. Kayda defier ilgin bir zellikleri yoktur.

42. tmsz szc. Bazenj olarak tmleir:a) bileik bir szcfin ilk sznn sonunda geldifii zaman.

r. : ederb, tabanca, altpatlar, yerineejderb.Diwar, zor yerine dijwar.Hejdahya da hijdeh, on sekiz (hetdehden).

b) Krteye gemi yabanc zcklerde.r. : Mijl, megul (Ar. meguldan).

25


42/387

43.J tml szc. Etimolojik bakmdan Krtjsi eski rancadaki ufonemlerin yerine ortaya kar :

a) Farsadazye dnen cyerine.r. : Jin, kadn (Av. canay-, Fars. zen, ).

Jnyaam (esk. Fars. cva-, Fars.zendeg, ).Jr, kurnaz (Av. cra-, Fars.zrek, ).Dirj, uzun (Av. drach-, Fars. draz, ).Jentin, dvmek, taramak (Av. cana-, Fars.zedn, ).

b) farsadazye dnm olan yerine.r. : Ji, -den (Av. haa, Fars. ez ).Roj, gn (Av. raoah-, Fars. rz ).Bje, de, konu (Av.vaah-).

c) Farsada alkonanzyerine.r. : J, dahi (Av.z).

Mej, beyin (Av.mazga-, Fars.mefi ).

Kurmancden daha ok eski rancaya yakn olan Dumil, her zamanoldufiu gibi, anlan szcklerin pek ofiunda ilk, yani kken nszleri koru-mutur. Ondan birka rnek: z, dahi (Kurm. j), cin, kadn (Kurm. jin).Bununla birlikte, daha baka birok durumda, Kurmanc de oldufiu gibiDumilde dej ortaya kmaktadr.

AIKLAMA I. Kurmanc konutuklar zaman j dedikleri halde kendilehelerindez biimi bulundufiu iin olsa gerekDumillere genellikleZaza

ad verilmektedir.Soran lehesinde bazenKurmancninjsi yerine l bulunur.r. : Bil, syle (Kurm. bje).

Le, -den (Kurm.ji).

AIKLAMA II. Gney Krtleri ofiu zaman Kurmanc konuan yurttalarna, byk bir olaslkla onlar le yerine ji dedikleri iinKurdn Jiyan (Jli Krtler) demektedirler. te yandan, Sleymaniyenin

aafi yukar bin kilometre kuzeybatsnda, Malatya blgesindeKurmancdele biiminin bulunmas da ilgin bir noktadr.

26


43/387

44.Jnin dmesi ender grlr. Ancak ok sk kullanlan roj, gn gibibirka kelimede grlr (ro demek gibi). Bir de kendisinden nce gelenszckle kaynap bzenji edatnda grlr.

r. : Dr ji te, senden uzakta, yerine dr te.Hej ji te dikim, seni seviyorum, yerine hej te dikim.

45. Y yar nl. Bilindifii gibi y harfi, a, , , e ile sona erenszckler ile bunlara eklenen ve nl ile balayan ekimekleri arasndaakma bafilants nsz ilevi grr. Ayn ekilde o, ve uden sonra

kullanm baz blgelerle snrldr. Ynin bu kullanmna ilikin kurallarpar. 15, 16, 18 ve 19da belirtilmitir. Y, Krte szck kklerinde yapcge olarak ok nadir ortaya kar. Szcklerin iinde bulunuu, ofiuzaman, bir kesintiden saknmay safilar.

r. : Payz, sonbahar.Dayn, dad.Heyn,varlk.Neyn,yokluk.

Mayn, kalmak.

Yile balayan szcklerin says sadece elli kadardr: bunlarn da yarsyek (bir)den tremitir, drtte birden fazlas da yabanc dillerden alnm veistisna olarak ilk biimlerini korumu olan szcklerdir. Aslnda, y ilebalayan yabanc szcklerin ofiunlufiu Krteye geerken bu nsz yitir-milerdir; rnefiin Arapa zel ad Yusuf( ) sif(baz blgelerdesif)olmutur.

D. DAMAKSILLAR VE GIRTLAKSILAR

46.K tmsz kapantl.Knin, ker, safir, kir, tal tepe gibi birkaszckte normalden daha sert sylendifiini belirtmek gerekir.

Bu nansn varlfi, eadllar (homonim) elden geldifiince farkllatrmak

kaygsyla aklanabilir. Gerekten, normal bir k ile telaffuz edilen kerve kirszcklerinin birincisi eek, ikincisi yapt (kirin fiili) anlamna gelir. Dilinbuna benzer karklklardan saknma efiilimi ilerde de (par. 51) grlecektir.

27


44/387

AIKLAMA I. Ender oluu nedeniyle, iaret ettifiimiz fonetik zellik latinalfabesinde belirtilmemitir ve iki k,yani hem yumuak (normal), hem sert olank ayn iaretle yazlr. Erivan Krtleri ilk alfabelerinde bunlarn her biri iin ayrbir harf kabul etmilerdi, ama bu ayrlk ok gemeden yazdan kalkt.

Ziyaeddin Paann, el-Hedye el-Hemdye (stanbul, 1310 H.) adlKrte-Arapa kk szlfinde bu nans belirttifiini anmsamak yerindeolur. Yazar, afina gre ilgin saylabilecek bu yaptnda sf. 208de yleyazyor : ( ) eek (ker); safir (ker, sert k ile); hazr (ker), para (keryada ker). Krtler bu szcfi, aldfi anlama gre, yabanclarn farketmesi

g ve burada aklanmas olanaksz hafif nanslarla telaffuz ederler.AIKLAMAII. Yukardan anlan rneklerde (ker, safir, ve kir, tal tepe)

rnin afizda normal rden daha ok yuvarlandfin da belirtmek gerek (bk.par. 36).

47. Szcklerin sonundaki knn d sk raslanan bir olaydr.r. : Serok, banyo, yerinesero.

Berbk, geline refaket eden kii, yerine berb.Szcklerin banda, bazen k ses defiiimine ufiraypg olur.r. : Ko, ki, yerinego.

Koer, gebe, yerinegoer.Kopal, baston, yerinegopal.

K-g defiiimi iin bir sonraki paragrafa baknz.

48. G tml kapantl. Szcklerin sonunda -ng gurubunun ok skbulundufiunu belirtmek uygun olur.

r. : Deng, ses.Reng, renk.eng, kol, kanat.Ziving, meskun mafiara.Quling, turna, vb.

Gve k nszleri ok sk olarak biribirinin yerine geer.r. : Pngvepnk,yarpuz.

Rizyangve rizyanik, rezene.Zarongvezarok, ocuk.

28


45/387

ongve ok, diz.Brangve brak, karde (erkek)Mangvemak, ana.Belgyerine belk,yaprak.

49. Q artdamaksl, tmsz kapantl. Bu nsz zellikle ranca ddillerden alnma szcklerde rastlanr. Ama ranca kkenli szcklerde deok seyrek bulunur.

50.X artdamaksl, srekli tmsz. Normal olarak bulundufiuszcklerdeki kullanmnn dnda,x birok afizlarda, ranca szck kkle-

rindeki ya da yabanc dilden gemi szcklerdekixnin yerini alr.r.: Bexe (Farsa bafie ) yerine, baxe.

Kaxez (Farsa kfiz ) yerine, kaxez.Xulam (Ar.fiulam ) yerine,xulam.Axa (Trke afia) yerine, axa airet reisi.Xerb (Ar. fierib ) yerinexerb,yabanc lke, gurbet, vb.

Xofiu zaman, Trkeden ya da Arapadan alnm szcklerdeki k ninde yerini alr.

r. : Nex, nak (Ar.nak ).Yasax, yasak (Trk. yasak).Next, balk paras (Ar.nakd ).Ancax, ancak (Trk. ancak).Qayix, kayk (Trk. kayk).

51. X artdamaksl, tml srekli. Yukarda grldfi gibi, bunszn kullanm, sk olmakla birlikte, bsbtn genel defiildir. Bugn iin,yazl dilde, yukardaki rneklerde de grldfi gibi, onun yerinex kullan-ma efiilimi vardr (baxe, kaxez, xulam, axa, xerb).

52.H tml srekli. Bu nszn roln incelemek zellikle yararlsaylabilir; nk Krt fonetifiindeki gelimenin en karakteristik iki

aamasn belirtmek olanafi verir. Birinci aamada h nemli lde artar,nk eski rancadaki pek ok fonemin yerini alr; ikinci aamada ise bu sesyava yava ortadan kalkar.

29


46/387

1 E s k i r a n c a d a k i n s z l e r i n y e r i n i a l m a s .a)xnin yerini almas:

Rihn, k (Av. raoxna-).Behir, pay (Av. baxdhra-).Sihur, krmz (Av.suxra-).

AIKLAMA I. Botan emirlifiinin ad bile yukardaki rnekler arasna soku-labilir: XVII. yzylda bile (erefnamede) bu ad ( ) biiminde yazlyorve kukusuzBixtanya daBextan okunuyordu: zamanlax yumuayp hyednt; gnmzde bile ayn yrede sylenenBihtan,Buhtan telaffuzunu

ald. Gene de her taraftaki tek kullanm olan Botan ad, -ih gurubununbzp oya dnm olmasndan dofimaktadr (bk. par. 74).

b) dhya da thnin yerini almas:Reh,yol (Av. raithya-).Pehin, geni (Av.pathana-).ehir, kent (Av.xathra-).Bihin, koku (Av. baodhay-).

c)nin yerini almas:Guh, kulak (Av.gaoa-).Mih, koyun (Av.maa-).Tihn, susuzluk (Av. tarna-).ehiv, gz (Av. aman-).

AIKLAMAII. Krtede h, Arapadan gemi szcklerdeki aynn ( )yerine de kullanlr.

r.: Hinda, taraf, yre (Ar. ).Sinhet, meslek (Ar. ).Hinad, inat (Ar. ).

AIKLAMAIII. Dilin bu aamasnda, ba harf nsz olarak h, balangtabir nl ile balayan ranca ya da yabanc kkenli btn szcklerde ortayakar (bk. bu konuda par. 9 ve 58).

2H n i n o r t a d a n k a l k m a s .Yukardaki rneklerde anlan biimlerin ofiu bugn zellikle muhafaza-

kr olan baz dafil afizlarnda (Botan, Behdinan, Hakkari) tek tk bulun-

30


47/387

maktadr. Esasen, biraz ilerde ayrntlaryla ele alnacak olan (par.71-75)birleip kaynama olgular nedeniyle bu gibi szcklerin hemen hemen hepsihlerini yitirmilerdir. Gerekten de, afida Krt afizlar, byk ofiunlukla,nsz sisteminden hyi atma efiilimi gstermektedir. Bu fonem aafida yazlhallerde kaybolmaktadr:

a) Szcklerin banda, iinde ve sonunda ksa nllerle kaynanca.(Bk. ilerde, par.71 ve dev.)

b) Yerini bir baka nsz alnca.

r.: Sonek -ah, olur: -ay, -at.Mastar eki -ihan, olur: -iyan.Mehter, atuafi yerine,meyter.Dihl, davul yerine, diwl.Hnik, serin yerine,fnik.

c) Szcklerin bandan dpedz derek:r. : Hevor, dafikeisi yerine, evor.

H, ac, afir yerine, .

Hvar, akam yerine, var.Hr, mumbar yerine, r.Haza, zgr yerine, aza.Hser, skk yerine, ser,vb.

Szcklerin iinden derek :r. : Dergehvan, kapc yerine, dergevan.

Merhov, insan yerine,merov.Ewhinde, o kadar yerine ewinde.

Rehwan, rehvan (at) yerine, rewan.Szcklerin sonundan derek :r. : Hevdeh, on yedi yerine, hevde.

Fireh, geni, ferah yerine,fire.Dergeh, kap yerine, derge.eh, tarak yerine,e.

AIKLAMA IV. Hderken ofiu zaman kendisinden nce ya da sonra

gelen nly de birlikte drr.r.: Hewe, hon zamirinin efiik durumu, yerinewe.

Hen, mavi yerinen.

31


48/387

53.H tmsz srekli. Bu nsz daha ok Krtlerin aldklar yabanc

szcklerde geer. Hafif yumuam bir Arap has gibi okunur. Hesp, at ;heft,yedi; tehil, ac gibi ranca kkenli birka szckte de rastlanr.

Tpk x nin kullanm gibi h nin kullanm da, ok sk olmakla birliktebsbtn genellemi defiildir. Yazl dilde bu nszn yerine h kullanlmasefiilimi vardr ve yazm yle olur: hesp, heft, tehil.

E. YABANCI SESLERN GRDfl LEM

54. Difier mslman halklar gibi Krtler de dillerine pek ok Arapaszck almlardr. Bu yabanc szcklerin ofiu ileri derecede zmlenmekonusu olmulardr. Bu defiiiklikler Krt fonetik sisteminin semitik dil sis-temiyle bafidamamasnn sonucudur. Kurmancnin Arap nszlerine uygu-ladfi ilemi yle ksaca gzden geirmek hi de yararsz saylmaz. Bunlarnbaz rnekleri zaten yukarda nerilmitir. Difierleri de ylece sralanabilir:

1. Arapsesi () Trkeye geerken oldufiu gibi tya das olur

Mratya damras, miras ( ).Sebatya da tebat, sebat ( ).Sewab, sevap ( ).

2. ha () ofiu zaman aynen geer, ama hafife yumuar.

3.zel () zye dnr :Lezet, lezzet ( ).

Zewq, zevk ( ).

4.sat , ti , vezi tumturakllar t, s vez gibi telaffuz edilir-ler.Dat ise bazenz, bazen d olur:

Zabit, subay ( ).Zerer, zarar ( ).Erd, toprak, arz ( ).

5. ayin () u defiiiklikleri geirir :a) Szcklerin banda bulunuyor ve ardndan bir elif ( ) geliyorsa a

32


49/387

olur ; efier bir stn ile hareketlenmise eya da hi; bir esre tayorsa ya dai olur.

r.: Adet, adet ( )Aqil, akll ( )Eskerya da hesker, asker ( )Ezabya da hezab, azap ( )

Baka rnekler iin par. 52 (Ak. II) ye bak.b) Szcklerin gvdelerinde ya yerini hye brakr ya da bir kesinti yara-

tarak kaybolur. Bazen de aynnn (

) yok olmas, yanndaki ksa nlnnuzamas sonucunu verir.r. : ( ) olur : dehwa, dehiw, dawa, dava.

( )sinhet, sanet, sanat, meslek.( ) olur : tam, tat.

AIKLAMA. Krt dili alan ile Arap dil alann ayran () snrda bulunanblgelerdeki leheler ayn alkorlar, ama hafifletirler.

c) szcklerin sonundaki () dpedz kaybolacafi gibi bir h ile de yerdefiitirebilir.

r. Camve camih, cami ( )Tima, agzl ( )Rib, eyrek ( )

6.Hemze () yerine bir yye brakr ya da istisnai olarak bir kesinti yara-

tarak kaybolur:Xayn ya daxan, hain ( )Leyiqya da laq, layk ( )Qaylya da qal, kail ( )

33


50/387

TABLOLAR55. Bu blm izleyen tablolar, 1932de KrteHawar dergisinin kuruluu

srasnda dzenlenmitir. Krt lehelerinde her harfin ne kadar sk getifiinianlamaya ve bylece harf kasalarnda her harften ne kadar bulunmas gerek-tifiini saptamaya, dolaysyla basm iini kolaylatrmaya yaryordu. Birinci tabloyalnz Kurmanc iindir: eitli konularla ilgili birok metin taranarakhazrlanmtr. Bu eitli fonemlerin dildeki nemini yaklak olarak gster-

mektedir; ikincisi ise szcklerin bandaki kullanm sklfin verir.kinci tablo harflerin Krt lehesindeki (Kurmanc, Soran Dumil)

orann gstermektedir. Bunlar nceden hazrlanpSoranveDumil lehele-rine de (Palu ve Siverek) uyarlanm olan metinlerden alnan cmlelerebaklarak dzenlenmitir.

Bu listeler nisb bir defier tamakla birlikte onlar burada yaynlamak bizehi de yararsz grnmedi. Bunlarn incelenmesinde kan sonularn ofiudaha nce yukarda ele alnp incelenmitir; imdi, henz aklanmam olan ya

da yeniden zerinde durulmas gereken ynlere ksaca gz atmakla yetinecefiiz.

TABLO I. Uzun nller ve ksa nller hemen hemen eit oran-dadr. En az rastlanan nl udr.

Yile ya da bir nl ile balayan szcklerin ender oluu da bir ger-ektir. Metinlerimizde bu son durumda bulunan 265 szcfin teikisi yabanc kkenlidir; geri kalan te biri ise, yakn tarihlerde edinil-mi bir h ile yumuatlm yerli nllerdir (bk. par. 52). Szcklerin

banda u kesinlikle bulunmaz.

TABLO II.Buradaj harfininDumilveSoran deki azlfina karlkKurmanc deki kullanm sklfi ortaya kmaktadr. Ama bu farkllkzellikleji edatnn bu son iki lehenin birincisinde ra, ikincisinde leile karlanmasndan ileri gelir. Ayn ekildejye Dumildez denir veher ikisi de dahi anlamna gelir. Dolaysyla o iki lehede bu iki hecedaha sk geer.

AyrcaSorandemye bye ve zelliklewye ok sk rastlanr (dahance grldfi gibiw bu lehedeKurmanc dekivnin yerini alr).

34


51/387

Bundan baka, Gney lehesi Kuzey lehesine gre daha ok e ie-rir. Gerekten,Kurmanc deki li ve bi edatlar,Sorande leve bebiimini alr; bir tanm taks olan -ke, baz durumlarda adlara eklenir(rnefiinKurmanc depeya hatyerinepiyaweke hat, adam geldi,denir). Bu kullanmdan dolay Gney Krtlerine Kurdeke, yani -ekliKrtler lakab verilmitir.

E konusunda belirtilen olgularn tersine, inin hemSorande, hemKurmancde yaygn bir kullanm oldufiu varsaylabilir. Bunun nedeniGney dilinde cinslifiin kaybolmasdr: ek bafilants artk a, , vb.

taklaryla yaplmakta, Farsadaki gibi zafet biimi de, i ve arasbir bafilant nlsyle yaplmakta, bu nl de bu iki sesten birincisinedaha yakn oldufiundan ayn harfle yazlmaktadr.

Dumilde, teki lehelere gre iki kat o bulunur. Bunun nedenidili gemi zaman tekil nc ahs ekiminin -o eki almasdr.

r. : Min kerdo (Dumil), min kird (Kurmanc); kirdiwe(Soran). O rnito (Dumil), oturdu; ew rnt (Kurmanc); ew

danit (Soran).

unu da belirtelim ki,Kurmanc de bazen fiil o ile ekilir, amabu ok seyrek grlr, nk yalnz halk arklarnda, uyafi denkgetirmek ya da szcfie daha bir renk katmak iin yaplr: rnefiin vane, xuyane, berane, berxaneyerine vano, xuyano, berano,berxano gibi.

Were kon me, kon me vano.

Ser stn kona ji te re bi xuyano.Tu mvan sng berano.va ivan mala bav min r e.Pava w got di berxano.

adrmza gel, ite urada.Direklerin dikilmi oldufiunu grdn ite.Sen sinemin, gfis tahtmn konufiusun.

Baba evimin obannn akam yemefii st,Suhuru kuzu etidir.

35


52/387

TABLO IHARFLERN SIKLIKflI

GENEL SIKLIK

a : 1500 : 700 : 160

b : 650 j : 300 t : 400c : 120 k : 650 u : 120 : 150 l : 450 : 450d : 840 m : 550 v : 500e : 2200 n : 1300 w : 350 : 1000 o : 400 x-x : 340f : 150 p : 120 y : 200g : 200 q : 140 z : 150

h-h: 350 r : 1100i : 1800 s : 340

SZCKLERN BAINDA

a : 97 : 12 : 188b : 238 j : 22 t : 275

c : 135 k : 417 u : 0 : 179 l : 96 : 4d : 282 m : 259 v : 44e : 120 n : 126 w : 28 : 11 o : 5 x-x : 227f : 111 p : 195 y : 4g : 184 q : 215 z : 148h-h: 258 r : 170i : 16 s : 292

36


53/387

TABLO IIETL LEHELERDE HARFLERN SIKLIKflIKUZEY GNEY KUZEYBATI KUZEYBATI

(Palu) (Siverek)

a : 239 332 292 292b : 73 90 67 68c : 10 20 27 28 : 29 24 27 26

d : 101 109 95 94e : 378 564 386 389 : 170 85 151 167f : 12 6 13 12j : 44 51 40 38h : 56 47 53 53i : 337 291 308 296 : 139 160 142 145

j : 62 10 0 5k : 116 137 88 89l : 64 130 66 63m : 112 140 114 114n : 260 231 238 253o : 60 44 115 121p : 27 28 30 29q : 11 14 14 13

r : 191 209 212 222s : 41 45 39 41 : 57 69 57 55t : 133 131 86 90u : 29 37 38 38 : 62 54 40 44v : 65 0 69 71w : 83 161 95 98

x : 50 33 39 41y : 51 68 45 44z : 38 36 77 76

37


54/387

IV. HECEVE SZCflN FONETK YAPISI

56. Krtede uzun heceler ve ksa heceler vardr ve bunlarn ikisi de

ak ya da kapal olabilir. Krtede hece, duruma gre yle oluur:

a) ksa ya da uzun bir nl (e, , a- gir, e-nk).b) bir nsz ile onu izleyen bir nlden (ba, p, re, gi-rav, te-hil, pe-re).c) bir nl ile onu izleyen bir ya da birok nszden (ar, om, al, erd,

sk, av-sark, ar-gsk).d) nnde ve ardnda bir nsz bulunan bir nlden (bar, pol, ev, bin-

geh, per-gn).

e) birka nszden sonra gelen bir nlden (ql-w, stro, sto).f) nnde birok, ardnda bir ya da birok nsz bulunan bir nlden

(stran, stwr, strk, keft, dran).

57. nllerden oluan tek hecelerin says yedidir: bunlar a, , e ve zamirleri, ove nlemleri ve bafilacdr. Bu bafila sesli bir harfle balayanbir szckten nce geldifiinde bazenw olarak telafuz edilir.

58. Bir nl ile onu izleyen bir ya da birka nszden oluan heceler,kesinti durumu (bk. par. 63) hesaba katlmazsa, ancak szcklerin banda ya da balbana bulunur. Saylar da pek azdr. Gerekten, hibir Krtszcfi u ile balamaz; i ba harfine ise ancak yabanc dillerden alnmszcklerde rastlanr (bk. par. 9); e, , o, ,ve katksz Krte szcklerinbanda ancak istisnai olarak bulunur. Yalnz a harfi ofiu zaman birinci harfilevi yklenir. Bununla birlikte, genel olarak denilebilir ki, a ile balayan veeski rancadan oldufiu gibi korunan (agir, ate; av, su gibi) birka szck birkenara braklacak olursa, nller ancak bir nsz, genellikle hnindmesiyle szcfin banda belirtmektedir.

38


55/387

r.: A, hatan, defiirmen.Avtin, havtinden, frlatmak.Ar, harden, yardm.Ajn, hajnden, yzme.Aza, hazadan, zgr.Evrim, hevrimden ipek.Ev, hevden, iaret zamiri ya da sfat.Ew, hewden, zamir 3. ahs, iaret zamiri ya da sfat.En, an, henden, aln.

Enk, ank, henkten, dirsek.Evraz, hevrazdan, yama., hden, afir, ac.var, hvardan, akam.vrist, hvristten, bir tr yabani ard.bret, hibretten (Ar. ), rnek, emsal.flas, hiflasdan (Ar. ), iflas.sbat, hisbattan (Ar. ), ispat, saptama.

ro, hrodan bugn.car, hcardan, bu kez, imdi.sal, hsaldan, bu yl.Osta, hosteden, usta.r, hrdan, ikembe.ik, hikten, kol yeni.

59. Krte szckler ok ender olarak ak hecelerle sona erer. Ak

hece varsa, genellikle bu ya bir uzun nldr ya da edir.nin ya da unnbir szcfin sonunda bulunmas tamamen istisnaidir (bk. par. 9 ve 10).Katksz Krtede bir szcfin son harfinin nl olarak belirmesi genellikleya sondaki bir nszn dmesinden ya da bir birleme-bzme olgusun-dan ileri gelir.

a) Son nszn dmesi.Ro, gn, rojdan.

Sero, banyo,seroktan.Fire, geni, ferah,firehden.

39


56/387

b) Birleme-bzme olgusu.P, ayak,peyden.Tir, zm, tirihten.Gil,yaknma,gilihten, vb. (bk. par. 71-75).

AIKLAMA. Bununla birlikte, birtakm Krte sonekler bir nldenoluur ya da bir nl ile sona erer. (Bk. Bl. XXIV-II).

60. lk birka nszle balayan heceler ofiu zaman bal bana bulunur

(tek heceler) ya da ok heceli szcklerin banda yer alr (r. standin,almak,frotin, satmak). Ancak bileik szcklerde ikinci ya da nc hecekonumunda rastlanr. (r.vexwendin, davet etmek, rsp,yal).

AIKLAMA.

kürtçe grameri (kurmanci lehçesi), bedirxan

Documents