OSMANLI TOPLUMUNDA

KUR'AN KÜLTÜRÜ ve

TEFSiR ÇALIŞMALARI . -ll-

Editörler Bilal Gökkır

Necdet Yılmaz ömer Kara

Muhammed Abay Necmettin Gökkır

(~ilim vı~

KUR'AN VE TEFSiR AKADEMISI

-

Osmanlının Son Döneminde Oryantalistlerin Kur'an Hakkındaki iddialarına Karşı Osmanlı Ulemasının Yapnğı Çalışmalar -İsmail Fennf Ertuğrul Orneği-

HAKANUGUR Yrd. Doç. Dr., Necmettin Erbakan Univmiusi İlahiyat Falıalcesi

AA VRUPA'DA ORYANTALİZM ÇALIŞMALARININ KISA TAR.İHÇESİ

Doğu toplumlannın dil, kültür, tarih ve cografyalan hakkında yapılmış ça­lışmalar olarak tanımlayahileceğim.iz"oryantalizm" ,on dokuzuncu yüzyıldan

itibaren luz kazarunıştır. 1 Oryantalizmin akademik bir disiplin olarak kurumsal­laşması on dokuzuncu yüzyılda gerçekleşmişse de Bao'nın Dogu'ya olan ilgisi çok eskilere dayanır? Pek çoklarınca başlangıcı l312'deki Viyana Konsili karar­larına dayandmlan3 oryantalizmin temellerini Haçlı Seferlerine dayandırmak mCunkonclür. Haçlı Seferleriyle birlikte Bao danyasmda olumsuz bir islam algısı

1 Oryantalizmin değişik tanımlan yapılmışnr. Bunlar hakkında genel bir bilgi için bkz. Bulut, Yücel, "Oryantalizm", D1A.1stanbul2007, XXXIIV428.

2 Bulut, agm, XXXIII/428. Selahattin Sönmezsoy'a göre bazı araşormacılar oryan­talizmin başlangıcı 10. asra, bazılan da ll. asrın başianna dayandmrlar. Bu hu­sustaki diger görüşler için bkz. Sönmezsoy, Selahattin, Kıır'atı ve Oryantalistler, Fecr Yay., Ankara 1998, ss. 27-30.

3 Öztark, Mustafa, "Oksidantalizm Baglammda Afgani-Abduh Ekolü", Marife, sy. 3,s.48.

5081 OSlvlANU TOPLUMUNDA KUR'AN KüL TÜRÜ VE TEFSIR ÇALIŞMALARI-U-

gelişmeye başlamışur. Bu algıda, Doğu Hıristiyanlannca kaleme alınan reddiye­ler, bilhassa Yuhanna ed-Dımaşki'nin (ö. 750) reddiyesi ve Müslümanlada yüzlerce yıl birlikte yaşamış olan ve İslam'ın inanç esasları hakkında bilgileri olan İspanyollar ve Sicilyalılar'm üretimleri etkili olmuştur. Ancak bu algı,

tamamen hayali ögdere dayanıyordu. Sözgelimi, onlara göre Muhammed bir sihlrbazclı, sahtekar, ikiyüzlü ve yalancı.bir peygamberdi. Başansı, cinsel hürri­yet ilan ermesinden kaynaklanıyordu. Müslümanlar putperestti. Araplar Mu­hammed'e tapınmaktaydı Onlara göre İslam seks, şehvet doşkünlügo ve hayvanı içgüdUlerle dolu saldırgan ve yıkıcı bir din idi. İslam'ın aslında tsrnaililetin (yani Araplarm ve daha genel olarak Müslümanların) bir sapk:ınlı~. göz boyayıcı bir hurafesi ve deccalin habercisi oldugu ve Hz. Muhammed'in yalancı peygamber oldugu iddialan iJk defa Aziz John tarafından dile getirilmiş ve bu iddialar ortaçağ Avrupa'sının İslam tasavvurunu belirlemiş ve Rönesans sonuna kadar bu alandaki en belirleyici unsur olmaya devam etmiştir.'1lslam'ı inceleme çalış­malannın daha entdektüd bir ortamda gerçekleştirilmesi, ilk olarak Cluny Manasan'ndan "Muhterem Peter"in (ö. 1156) çabalanyla gerçekleştirildi. Keton­lu Robert'in ll43 yılında tamamladığı Kur'an tercümesi, pek çok hatalan ihtiva etmesine ragmen 1698'~e İtalyan Ludovico Marracius'un hazırladığı çeviriye kadar, Avrupa dillerinde yapılan diğer çalışmalarm kaynagı oldu.5

13. yüzyılda San'da İslam'ın inanç ~aslarıru çOriltmek Ozere, Islam 'ı daha de­rinden t~çin dll bilmenin gerekli oldugu anlayışından yola çıkılarak pek çok şehirde dil okullan kurulması karara baglanclı. Ancak bu kararın hayata g~çirilınesi, biraz zaman alm.ışnr.6 13 ve 14. yüzyıllardaki teşepbüsler oryanta­lizmin -ön hazırlığı olarak değerlendirilmiş, bilimsel ve akılcı bir zemine dayanan çağdaş oryantalizınin başlangıcının ise 18. asrın sonlan oldugu kabul edilmiştir?

16. yüzyılda Ean'nin Müslüman dünyasına karşı tavnnda l<ayda değer bir de­~şiklik olmuştur. Bu dönemde siyasal ve ekonomik ilişkilerin gelişmesi.. Do­gu·yu gezen seyyahlann ve misyonerierin sayısınd.aki arnş gibi sebepler, bu de~de rol oynamışur. Bu dönemde İslAm'a yonelik olumsuz yaklaşımlar

"' Kalın, İbrahim, "Ban'daki İslam Algısının Tarihine Giriş", Divan, Sayı 15, s. 5.

' Bulut, agm, XXXIW428-429. Araşnrmalara göre Banda yapılan ilk Kur'an çevirisi ll43 yılında Larince'ye yapılmıştır. Bkz. Sönmezsoy, age, s. 54.

6 Bulut, agm. XXXIII/429. 7 Bkz. Özafşar, Mehmet Emin; d-Azami,M. Mustafa, Hasan, Ahmed, Oryantalist

Yaklaşıma ltir~ar, Araşnrma Yay., Ankara 1999, s.23.

H. UGUR ·OSMANUULEMASININORYANTALlSTlERECEVAPI.ARI 1509

şiddetini yitirmiş, hatta Müslümanlara saygı duyulmaya dahi başlamruşo.8 Bu

tavır degişi.kligi, Arapça ile ilgili çalışmalann başlamasını da beraberinde getir­

miştir. Avrupa'da ilk Arapça kürsüsU, Paris'te Colltge de France'ta Guillaume

Pastel adına kurulmuştur. Ayrıca, 1586-1610 yıllan arasında Karilinal Fernando

di Medici'nin kurduğu matb.aada Arapça eserler basılmışor. 1613 yılında Leiden

Üniversitesi'nde kurulan Arapça kürsüsünün ilk salubi olan Thomas Erpe­

nius'un hazırlaclıgı Grammatica Arabica, bir Avrupalı tarafından hazırlannuş,

klasik Arapça'ya dair ilk metodik eser kabul edilir. Erpenius,9 Arapça grameri ve

di~er ilmi konulardaki çalışmal.anyla yaklaşık iki asır boyunca Hollanda'nın

Avrupa'da Doğu araşormalan alanında önder olmasını sa~larruşor.10

Batılıların Kur'an ile ilmi olarak ilgilenmeleri, Cluny baş papazı Pierre le

Venerable (1092-1156)'run on ikinci asrın ortalarına do~u Toledo'yu ziyaret

etmesiyle başladığı kabul edilir. Bu zat, islam'la akli olarak mücadele etmek

istedi ve İslam'ın bütün problemleriyle meşgul olacak bir ekip oluşturdu. Bu

ekibin ilk çalışması Kur'an'ın Larineeye çevrilmesi oldu. lngiliz Robert de

Rerines (Robert of Keten) (Roberrus Retenensis) ile Dalmaçyalı Herrnannus

1143 yılında Kur'an'ı L.atinceye tercüme eunişlerdir. Ancal< bu tercüme, ancak

154 3 yıllarında Luther'in tavsiyesiyle Theodor Bibliander tarafından basılacakor.

Alpbense X. (1252-1284)'nun emriyle Don Abraham de Telade Kur'an'ı ispan­

yolca'ya tercüme etmiştir. Bu eser Bonnavenrura de Seve tarafında Ftansızcaya

tercüme edilmiştir. 12. ve 13. yüzyıllarda Latin dili ile yapılan Kur'an tercümele­

rinin garazkar, mal<satlı ve yetersiz olduklan bilinmektedir. Daha sonra yapılan

Fransızca, ingilizce, İtalyanca ve Almanca tercümeler de eleştirilere maruz kalnuşor.u

Aydınlanma çağında Doğu'ya duyulan ilgi, akademik çalışmaları da teşvik

en:neştir. Bu dönemde, Barthelemy de M. d'Herbelot'nun Eııcyclopeadia of Isla­

madlı eserinin öncüsü olarak degerlendirilen Bibliothtque Orientale'in ilk baskısı, Antoine Galland tarafından yapılmıştır (Paris 1697). Bu dönemde yaşayan

hukukçu ve Arabiyatçı George Sale'in yapa~ Kur'an'ın ingilizce çevirisi (1734),

8 Bulur, agm, XXXIII/429. 9 Geniş bilgi için bkz. Kallek, Cengiz, ~Erpenius, Thomas", DlA, İstanbull995,

Xl/306. 10 Zakzük, Muhammed Hamdi, Oryantalkm veya Medeniyet Hesap~asın Arka Plaııı,

ı:rc. Abdülaziz Hatip, Işık Yay.,İzrnir 1993, s. 21.

u Cerrahoglu, lsmaU, "Oryantalizm ve Baa'da Kur'an ve Kur'an ilimleri Üzerine Araştırmalar", Ankara Üniversitesi Uahiyat Fakaltesi Dergisi, XXXI/lOS.

510 1 OSMANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTÜRÜ VE TEFSI.R. ÇAliŞNLAI.ARl -ll-

İslam'ın yeni bir tarzda araşorılmasma imkan saglamışnr. Sale'in bu tercümec Müslüman müfessirlere dayandı~ ve bilhassa BeydAv1'den faydalandı~ söylem

Eserin Giriş kısmmda Hz. Mubammed'm dogrudan dogruya Tann tarafında gönderilmediğini. ancak onun insani yetenek ve ilgiler1nin, dine uygun bir hayı sünneyen Hıristiyan kilisesini uyarmak amacıyla T ann tarafından kullanıldığı.ı iddia ediyordu. Aynı dönemde Simon Ockley de aynı düşüncelere sahipti. Böylı ce Hz. Muhammed o zamana kadarki gibi deccal olarak degil, tarihte önemli rı

oynamış bir kişi olarak degerlend.irilmiş oluyordu. Bu dönemde J. M. Rodw~ (London 1861) ve E. H. Palmer (Oxford l880)'in İngilizce Kur'an tercümeleri il: görmüş ve pek çok basımları yapılmışnr. Ulmann (Grefeld 1840), Hennlı:

(Leipzig l90l)'in Almanca, Kasimiiski (Paris 1840), Eduard Montet (Par 1925)'nin Fransızca. Alessandro Bausani (Florenca l955)'nin İtalyanca, Jua Vernet'in (Barcelone 1963) ispanyolca tercümeleri, başlıca Kur'an tercümeler dir.u İngilizce tercümeler arasında, Marmaduke Picktall'un "The Meaning ı The Glorius Koran en Explanatory Translation" (London 1930) ve Muhm

Esed'in "The Message of The Qur'an" (Gibraltar 1980) adlı çeviriler, digerleriı den daha fazla tutulmuş ve deger kazanmışnr. İngilizce Kur'an çevirileri arasıı da dil yön1lnden en başarılı olanı, Cambridge'li Arthur J. Arberry'nin "The Ho. Koran, an Introduction With Selcetion" (London 1953) adlı tercümesi kabı

edilmiştir.13 \

19. yü~da oryantalizm çalışmalannın akademik bir disiplin olarak kurun . sallaşmasıyla Dogu ve İslam hal<.kında pek çol< eleştirel çalışma ortaya çıkı

·1800-1950 yılları arasında yazılan Doğu ve Ortadogu'yu ele alan kitapları

sayisının 60 bin civarında oldugu tabmin edilmektedir.14 Bu çalışmalar sayesiı de Batı'nın üstünlüğünü vurgulayan Dogu imajı, Dogululara da kabul ettirilmi 'tir.I?Bu dönemdeki. oryantalisrlerden her biri, bir ilını disiplinde uzmanlaşara

Hz. Muhammed'in hayatı, peygamberliği, hadislerinin kaynagı ve mevsukiyeı vahyin Hz. Muhamıned'e inzali, Kur'an'ın kaynagı, üslübu, Kur'an kıraatleı

Kur'an'ın yazılması ve Kur'an'ın orijinalitesini koruyup korumadıgı gibi pek çe konuda araştırmalar yaparak ve eserler ortaya koyarak birtakım yaklaşıml: geliştirmişlerdir. Bu dönemde Kur'an üzerinde çalışmaları bulunan isi.mlerm başlıcalan, Aloys Sprenger (1813-1893), William Muir (1819-1905), Theade

12 Bulut, agm, XXXlli/430;Cerraboğlu. agm, s. 107. 13 Cerrahoglu, agm, ss.107-108. H Ce.rrahoglu, agm, s. 104. 15 Bulur,agm,XXXIW430.

- ----- ---=

H. UGUR ·OSMANLI Ul.BvlASININORYANTALlSTLERECEVAPLARI l5ll

Nöldeke (1836-1930), Josef Horovitz (1874-1931), Arthur Jeffery (1893-1959, Ignaz Goldziher (1850-1921), Richard Beli (1876-1952) ve Rudi Paret'tir (1901-

1983).16Son dönem oryantalistlerinden özellikle Yahudi olanlan islamı kavram­

lan, ibadetleri vs. Yahudi dini kaynaklanna dayandı.rmışlar ve bu tezlerini birçok kitap ve makalede dile getirmişlerdir.1719. yüzyılda Abraham Geiger, "W as hat Muhammed aus dem Judenı:hume Aufgenommen, 1833" adlı eserinde

bu götüşü savunmuştur. Onu bu konuda Hartwig .Hirschfeld, Sidersky, Ho­rowitz, Shapiro, Karsh. Funkel, C. H. Toney gibi pek çok oryantalist takip etmiştir. Rahip Thery ise bu konuda son derece garip bir teori ortaya koymuş­tur.1SSütün bu iddialara karşı, Müslümanlar tarafından beklenen reaksiyon

gecikmemiş ve gerek reddiye tüıü eserlerde, gerek kitapların içinde yer alan bölümlerde, gerekse gazete makalelerinde söz konusu iddialar cevaplandırılma­ya çalışılmıştır. Oryantalistlerden bazılan, değişik sebeplerle Osmanlı aydınları­nı diğederinde daha fazla etkilemiş, eserleri Türkçeye çevrilmiş, basılmalannın

hemen ardından reddiyeler kaleme alın.mışnr.

Reinhardt Dozy'nin (1820/1883) yazdığı ve Abdullah Cevdet (1869-1932) ta­rafından Türkçe'ye çevrilen İslam Tarihi(Essai sur l'histoire de l'Islamisme) adlı esere islam dünyasında ve bahusus Osmanlı toplumunda pek çok reddiyeler

yazılmışor. İsmail Fenni Ertuğrul'un (1885-1946) Kitab-ı kale-i Şükak'u, Manas­arlı İsmail Hakkı'nın (1846:-1912) Hak ve Hakilzaradlı kitabıve Sırat-ı MOstakim Dergisi'nde çıkan "Tarth-i İsliiıniyyet" başlıklı ylım.i yedi bölümden oluşan seri makaleleri,19Şehbenderziide Filibeli Ahmed Hilmi'nin (1865-1914) Tarih-iİslam'ı20

ve Ahmed Hilmi'nin Tarih-i İslam'ı21bunlarm en önemlilerindendir.

Fransız oryantalist Emest Renan (1823-1892), 1883 yılında Sorbonne Üniver­sitesi'nde "İslam ve İlim" (L'lslantisme et la Science) başlıklı bir konferans vermiştir. Bu konferansta o, islam hakkında birtakım yakışıksız isnatlarda

ı6 Bkz. Sönmezsoy, age, ss. 32-47. 17 Bu hususta bkz. Ugur, Hakan, Tcvrac'ın Kur'an'a Arzı. Kur'an'ın Tevrat'taTasdik Ettiği

Konular, Emin Yay., Bursa 2011, ss.llS-UO. 18 Bkz. Akdemir, agm.ss.l93-194. 10

Yavuz, Salih Sabri, "Manasrulı lsmllil Hakkı", DİA, Ankara 2003,XXVII/564; Hanioglu, M. Şükrü, "Abdullah Cevdet", DİA, İstanbull988, I/9L

20 Bkz. Uçman, Abdullah, "Şehbenderzade Ahmed Hilmi", DlA, İstanbul 2010, XXXVTI.I/4 24.

11 Cündioglu, Dücane, "Emest Reııan ve "Rcddiyela Baglamında İsidm-Bilim Tanı.şmalarına Bibliyograftlı Bir Katkı", 1996/2, ss.l4-15.

512 1 OStviANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTüRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI-ll-

bulunmuştur.220nun temel iddiası, İslam ile bilimin birbirine tamamen zı unsurlar olduguydu.230nun konferanstaki ifadelerideİslam dünyasında karşıhl bulmakta gecikmemiştir. Namık Kemal'in (1840-1888) Rman Maılafaanamc'si,2

Muhammed Abduh'un (1849-1905) d-İslam ve'n-Nasrdniyye ma'a'-'ilm ve'l-medaıiyy

adlı kitabı25 ve Celal Nuri'nin ve Efgani'nin reddiyesigibi birtakım eserle.ı Renan'ın iddialarına karşı reddiye olarak neşredilıniştir. Yine, Mustafa Asın

Köksal'ın İtalyan oryantalist Leone Caetani'ye (1869-1926) yazdıgı. redcliye de2

bu kapsamda değerlendirilebilır.l7Bu rediliyelerin yanı sıra, Allmed Midha Efendi, Musa Kazım Efendi, Mustafa Sabri Efendi ve Bediuzzaman Said Nun

gibi Osmanlı döneminde yaşanuş alimler de oryantalistlere eleştirilerde bulun muşlardır.

BlSMAİL FENNi ERTUGRUL VE İZALE-i ŞÜKÜK'U

T ebliğimizde üzerinde duracagınuz İsmail Fennt Ertugnıl, 1885 yılında Bul garisran'ın Tırnova kasabasında dogmuş. memleketinin işgal eelilmesi üzerin

lstanbul'a geçmiş, orada değişik devlet kademelerinde görev yapmış, göre

yapngı birimlerde çalışkanlıgı, dürüstlüğü ve titizliği ile temayüz ermiş ve b sayede kısa sürede iru<selmiş ve çeşitli madalyalarla onuclandınlınışı:ı.r. 191

yılında emekli olmasriu müteakip, daha önce başladıgı. eserleri ramamlamay

çalışıruş, billıassa felsefi konularda "ııraşormalar yapnuşnr. Şiir ve musiki ile d ilgilenen . ErtuğruL güft:elerinin çogu kendisine ait olmak üzere 200'den fazl

. şarkı bestel~tir. Ha yannda hiç evlenmeyen. gösterişsiz ve mUnzevi bir hay~ ' yaşayanErrugrul, l946'da İstanbul'da vefat etmiştir. Errugrul'un temel düşünce!

vahdet-i vücOdun benimsenmesi ve materyalizmin reddedilınesine dayanır. C bu görüşlerini, yazdığı pek çok eserde savunmuşrur. Başlıca eserleri, Lugatçe

Felsefe, Maddiyytın Mezhebinin kmihlali, Kitab-ı tz.ale-i Şakalı, Vahdıt-1 Vactıd ve Mul

yiddin-i Arabi. KUÇiik Kitapta Bayalı Mev:dllar veRahikat Nurlan'dır. Bu eserlerde

12 Bla. Bilici, Faruk "Renan", DİA, tsranbul2007, XXXIV/569-570;'COncliog1u, agı s. 9 vd.

23 Hatiboglu. İbrahim, uos~anlı Aydınlannca Dozy'nin n.rih-i lslamiyyet'ir Yöneltilen Tenkitler", tsldmi Ar~cınnalar Dagis~ Sayı 3, s. 200.

2~ Akün, Ömer Faruk. "Nam.ık Kemal". DtA,lstanbul 2006, XXXIV375; Bilici, agı XXXIV/570.

25 Silici, a.y; Özervarlı, M. Sait, "Muhammed Abduh", DİA, XXX/486. 26 Köksal, Mustafa Asım, Mamşrik Caclani'nin Y tQdıgı ls lam Tarihindt:ki lsnad ve İftira1

ra Rcddiyt:, Balkanoğlu Matbaacılık, Ankara 1961. 17 Renan'a yazılmış reddiyeler hakkında geniş bilgi için bkz. COndioglu, agm, s.

vd.

H. UGUR · OSMANU ULEMASININORYANTALİSTLERECEVAPLARl l 513

pek çoğu daha sonra sadeleştirilerek tekrar basılmışnr.28İsmail Fennt, İngilizce ve Fransızca yı iyi derecede bilmesi sayesinde eserlerinde banlı yazarlardan geniş

şekilde istifade ermiş, yeri geleliginde onlan renkir etmiştir. 29 İsmail Fennt'nin,

oryantalisderin İslaın'a dair iddialarına verdiği cevaplara, Kitab-ı h:.ale-i .Şakakve

Hakihat Nurlanadlı eserlerinde rastlıyoruz. Kur'an ile ilgili iddialara verdiği

cevaplar ise Kitab-ı tzalc-i Şiikil k adlı eserinde yer alır. Bu sebeple biz tebliğde bu

kitaptaki görilşlerini temel alacağız.

Diğerlerine nispede fazla tanınmayan Kitab-ı .h:.dle-i .Şalıak adlı eseri. Osmanlı

Türkçesi ile yazılmışnr. İsmail Fennt'nin eserlerinden birçoğu daha sonra Latin

harfleri ile basılmış olmasına ragmen bu eserinin ikinci baskısı yapılmarnışın.

Eser 1928 yılında İstanbul'da basılmışın. 253 sayfaclır. Müellif kitabın başlığı

alona "Dozy"nin "Tarih-i İsldmiyet"i Ozaine Reddiyedir" şeklinde bir kayıt koymuş­

tur. Bu nottan da anlaşılacağı gibi kitap, Hallandalı oryantalist Reinhardt Pierer

Anne Dozy'nin {1820/1883) yazdığı ve Abdullah Cevdet {1869-1932) tarafından 1908 yılında "Tarih-i İslaıniyyet"' adıyla Türkçe'ye çevrilen30"islam Tarihi"(Essai

sur l'Histoire de l'Islamisme (571-1863)) (İslamcılıgın Tarihi Üzerine Bir Dene­

me) adlı esere31 reddiye olarak yazılmışın. Bununla birlikte Ertuğrul, Dozy'nin

dile getirdiği iddia ve suçlamalan remel alarak oryantalistlerin dile getirdiği

iddialan geniş bir boyurta ele alır ve değişik yönleriyle cevaplamaya çalışır.

Yazar, eserde, Dozy'nin kitabının reddiyesini yaparken çoğunlukla Dr. Aloys

Sprenger {1813-1893), William Muir (1819-1905) gibi önde gelen oryantalistler

ile Emest Renan (1823-1892) ve Voltaire (1694-1778) gibi Avrupa'nın başlıca

yazarlarımn, Hz. Peygamber, Kur'an, ashabın önde gelenleri ve birtakım inanç

konulan üzerinde ileri sürelükleri fikirleri konu edinerek o konular hakkındaki

28 İsmail Fenni Ertuğrul'un basılmamış eserleri hakkında bkz. Bolay, Saleyman Hayri, "İsmail Fenni Ertuğrul", Felsefe Danyası Dergisi, Sayı 7, ss. 14-15.

29 İsmail Fennı Ertuğrul hakkında . bkz. Bolay, Süleyman Hayri. "İsmail Fenni Ertuğrul", DlA, İstanbul 2001, XXIII/98-100; "İsmail Fenni Ertuğrul", Felsefe Dan­yası Dagis~ Sayı 7, ss. 11-25; Kara, İsmaiL Tariliye'de fslı2mcılık D~ncesi, Kitabevi Yay., İstanbull987,II/137-183;.

30 Cevdet, Abdullah. Tarih-iİslibniyec, Matbaa-i İctihad, Mısır 1908. 31 Abdullah Cevdet, DoZ)r'nin bu eserinin Müslümanlar için en faydalı kitap oldu­

gunu, İslam taribi kaynaklarından daha güvenilir bir eser oldugunu tercümenin girişinde ifade eoniş, onun bu sözleri muhafazakAr çevrelerde büyük tepki top­lamış, hatta kitaptaki İslam karşın fikirler gençleri ifsat ederek pek çogtıoda ruhi bunalımlara sebep olmuş, nihayet bazı nbbiyeli ogrencilerin intihar etmelerinde etkili olmuştur. Bu yogun tepkilerin bir sonucu olarak kitap yasaklanmış ve top­lanl.mıştır. Bkz. Özdemir, Mehmet, "Dozy", DlA, İstanbul 1994, IX/515.

5141 OSMANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇAUŞMALARl-ll-

görüşlerini dile getirir. Bu yönüyle eserde savunmacı bir yaklaşım gözler önüne serilmektedir. Yazar eserinde, me:z.kı1r şahıslarm Kur'an'ın kayna~. muhtevası

ve üslübu, Hz. Peygamber'e inJikali, Kur'an kıraaden gibi konular üzerinde de durur. Bu konular, yazann Hakihac Nurlan adlı eserinde de, kitabın degişik bölümlerinde işlenir. İsmail Fennl, ruh hastalıkları uzmanı olan Bayer de Bua­mon dışında, İslam hakkında araşormalar yapıp hakkaniyetli degerlendirmeler yapan ve islfun ve Hz. Peygamber hakkında takelir ve hayranlık hislerini itiraf eden bazı Banlı mütefekkir ve filozofların değerlendirmelerine de yer verir. MeselA Bartelmy Sentiler'in(Barthelemy Saint-Hilaire)'in."Muhammed ve Kur' an." adlı kitabından, 32 eserin degişik bölümlerinde bolca alınolar yapar. İsmail Fennl Ertuğrul'un bu eserinde oryantalistlere karşı takip ettigi savunmacı yaklaşım ve kullandığı üslüp, içinde bulunduğu dönemdeki Osmanlı aydınları­nın oryantalistlerin Kur'an hakkındaki itharnları karşısındaki konumu hakkında bize bilgi verecektir.

Eserin Mukaddiıne bölümCtnde eserin yazılış serüveni anlatılmaktadır. Ya­zar, Dozy'nin yazdığı ve Türkçe'ye çeVIilen .. Tarih-i İslamiyyet" isimli kirabm Fransızca tercümesini okudugunu ve eserde yer alan kasıtlı bilgilerin ehil kişiler

\ tarafından cevaplandırilmasını bir süre beklediğini. ancak daha sonra yakın dosdanndan bir gencin eseri oku}'!lp ondan etkilendiğini söylemesi üzerine ., başkalannın da zihinlerinin kanşmaması için bir reddiye hazırlamaya karar verdiğini ~e böylece bu eserin ortaya çıkağını zikreonektedir.33yazar, görüşleri­ı::ıe destek olmak üzere tarafsız ve: insa.flı bir alim olduğunu söylediği Fransız Bartelmy Sentiler'in (Biu:thelemy Saint-Hilaire) "Muhammed veKur'an" adlı

esetiİıden alınnlar yapağını bildirir. Y~ar daha sonra Dozy'nin eserinin tenki­dine, kitabın ismiyle (İslam Tarihi) başlar.34

Yazar, Hatime kısmında, eserde zikredilen değerlendirme ve ayrınnlı bilgile­rin, Hz. Peygamber hakkındaki bazı iddiaları boşa çıkardığı ve söz konusu iddialarm tarafsız ve insaf sahibi Banlı araşormacılar tarafında da reddedildigi ve onlar tarafından Hz. Peygamber'in doğru sözlCt oldugunun ve hatta peygam­berliginin dahi itiraf edildiği zikredilir. Bu durumda Hz. Muhammed'in pey-

32 Jules Barth~emy-Saint Hilaire, Mahomet et le Coran: prtctdt d'unc Ineroduction sur les devoirs mutuds de la philosophie ec de la religioiL Le livrc connait un second tirage la mEme annte, Paris 1865.

11 Bkz. Errugrul, İsmail. Fennl, Kirab-ı hftle-i Şakak, Orhaniye Matbaası. İstanbul 1928,s. 4.

~ Errugrul, age, s. 5 vd.

H. UGUR · OSMANLI ULEMASININ ORY ANTALİSTLERE CEVAPlARI 1515

gamberliği. ve İslam dininin yüceliği hakkında Mlıı şüphesi olanın akl-ı selimden nasipsiz olduğunu söyler. Yazar bu bölümü ve eseri, Milslüınanlan güzel ahlaklı

olmaya ve Hz. Peygamber'ln siretini ögtenip hayatlanoda tatbik etmeye davet

ederek soclanclırmaktadır.35

Eserde İslam hakkındaki pek çok iddia cevaplandınlınaya çalışılmıştır. Biz

bunlardan, Kur'an bakkındaki iddialan ve cevaplarını ele alacagız. Bu konuları

da birkaç başlık alunda inceleyeceğiz:

C. İSMAİL FENNİ ERTUGRUL'UNMÜSTEŞR.İKLERİN KUR'AN HAKKINDAKi İDDİAI.ARINA VERDİGİ CEVAPlAR 1. Kur'an'm Kaynağı a) VahyinAiınması (Ielakkı-i Vahiy)

Kur'an hakkında çalışınalar yapan oryantalisderin en çok üzerinde durduk­

lan konu, vahyin kaynağı meselesidir. Kur'an vahyinin ilııhtligine inaomayan

oryantalistlerin, ona gayri ilahi bir kaynak arama çabası içinde olduklannı

görürOz. Bu kaynağin Yahudilik mi, yoksa H.ristiyanlık mı oldugu, müsteşrikler

arasında çekişmelere konu olmuştur. Bu konuda milsteşrikler beş değişik görüş

ortaya koymuşlardır. Bazılarına göre Kur'an'ın kaynagında Yahudi tesiri vardır.

Bazılarına göre Hristiyan tesiri, bazılarına göre ise hem Yahudi, hem de Hristi­

yan tesiri vardır. Bazı müsteşrikler Kur'an'da putperest etkisi olduğunu düşü­

nur. Bir grup müsteşrik ise bunların dışında bir metod takip eder?6

Hz. Peygamber'in getirdigi vahyin gayri ilahı oldugunu ortaya koymal< adına,

vahiy alma esnasında (telakki-i vahiy) Hz. Peygamber'de basıl olan birtaknn

halleri de değişik hastalıkların göstergesi olarak kabul etmişlerdir. Dozy, bu

hallerin, önceleri sara hastalığına delalet ettiginin dOşUnüldügilnü, fakat son

olarak aynı zamarıda bir doktor olan müsteşrik Spreoger tarafından histeri

krizinin göstergesi olarak kabul edildiğini ifade eder.rr Errugrul. Dozy'nin Hz.

Peygambere yönelik histeti {halüsinasyon) iddiasını cevaplandınrken, konunun

mütehassısı olan Paris Üniversitesi'nde ruh hastalıklan uzmanı olan Bayer de

Buamon (A Baiere de Boismonr)'un "İhsasat-ı Hayilliyyı:" (Dı:s Hanlucinations) adlı

eserinden uzun bir almn yapar. Bu eserde, Hz. Peygamber'in fedakarlık.larla

35 Erru~ age, ss. 243-245. Eserin kısa bir ranırunı için bkz. Ugur, Hakan, ~Kitab-ı İzale-i Şü.kcık", Marife Dagis~ Yıl lO, Sayı 3,Konya 2010, ss.440-444.

36 A.kdemir, Salih, "Müsteşriklerin Kur'an-ı Kerim ve Hz. Muhammed (SA V)' e Yaklaşunları",Ankara Üniversitesi İlahiyat Falıtıltı:si Dagis~ XXXI/193.

37 Ertugrul, age, s. 7.

5161 OSMANli TOPLUMUNDA KUR'AN l<Ül1ÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -U-

dolu ha yan, purperestliği yıkıp yerine ruhani bir dini ikame etmesi, memleketini barbarlıktan kurtamıası, sebat ve metanet göstermesi gibi hususlar vurgulana­rak bu hallere sahip bir kişinin delilikle itharn edilerneyeceği söylenir. Erruğrul der ki; Dr. Rönolden'in (Renaulden)de zikrettiği gibi, Hz. Muhammed'in başar­

dıgı işleri, sahip olduğu deha, se bat ve metaneti ancak sağlıklı ve kamil bir fıtrat üzere yaratılmış bir zat yapabilir. Bunlar, fiziki ve rObı hastalıgı olan kişilerin yapabileceği bir iş değildir.38

Dozy, eserinde histeri (isteryai adali) hasralıgınuı .fiziki ve ruhsal belirtilerini

anlatır. Hastalıga yakalananlarda kasların kasılınası ve açılması, dudakların ve dilin titremesi, gözlerin saga sola dönmesi. başm kendi kendine hareket etmesi, hamle şiddetli geldigi zaman yere düşme, nefes alma zorlugu gibi fiziksel; yalan ve aldatmaya bazen kabiliyeili olmak, bazen olmamak. şehvetli ve heyecanlı

olmak, uyanık iken rüya görmek, halüsinasyon görmek veya işitmek, illazyon yani mevcut bir şeyi yanlış görmek veya hissetrnek gibi psikolojik belirtilerinin oldugunu belirtir. Bunların yanı sıra bu hastalıga yakalananların fikirlerinde

tazelik, ulviyet ve zahiıi bir asliyer hali olduğunu ekleyerek Hz. Peygamber'in vabiy alma esnasınciak\halini bir hastalıga indirgemek için zemin hazırlamaya niyet etmiştir. Nihayet. .. Muhaınmed'in peygamberlikten önceki bayannda da inarup inanmadıgı.nı bilmek muhaldir." cüyerek okuyucularda şüphe oluşrurrna-

' ya çalışmaktaclır.39Errugrul Müslümanlar içinde bu ruzaga düşecek ahmaklar

çok azdır, çünkü Peygamberimizin sözleri, fülleri ve evsafı en küçük aynntısına k_adar tespit edil.miştir ve kitaplarda yazılıdır, der. ttirazı şöyle devam eder: Bir hast~ğın teşhis edilmesi için hastanın bizzat muayene edilmesi gerekir. Mua­yene edilmesi durumunda bile pek çok defa hastalık teşhis edilemez. Hz. Pey­

g~mber hakkmcla böyle bir imkanın olınadıgı açıktır. Üstelik Hz. Peygam­ber'den bahseden kaynaklar incelendiğinde onun, Dr. Sprenger'in bahsettiği belirtilerden ne kadar uzak oldugu açıkça anlaşılır. Aynca kabileleri birbiri ile

sürekli bir savaş halinde olan Arap milletini bir kelime üzerinde birleştirerek birbirleri ile kardeş yapmak, putperestliği ve her türlü kötü adetlerini yok etmek, onlara komutanlık etmek baran dini ve danyeVi işlerini yoluna koymak gibi işler, hasta ve vehimli bir insanın kan degildir. Bu ancak hilkaten ve ahlaken makemmel bir surette yaratılmış ve Allah'ın yardımına mazhar olmuş bir zann başarabilecegi bir iştir. Dozy de bunun büyük bir başarı oldu~u itiraf eder. Errugrul. bu başanları histerili bir hastanın meydana getirdigiDin tarihte bir

38 Ertuğrul, age, ss. 7-8. 39 Errugrul age, ss. 8-11.

H. UGUR · OSMANll U LEMASININ ORY ANT ALİSTLERE CEV API.ARI 1 517

örneğinin olmadığını belirterek Hz. Peygamber'in fiziken ve ruhen mükemmel

halde oldugunu örneklerle ifade eder. Hz. Peygamber'in, her insan gibi zaman

zaman hasta oldugunu, ancak yüzünün kızarması, sararması, yüzünden terler

dökülmesi gibi hallerin vefat edece~ sırada gerçekleşti~ bildirir. Histeriye

tutulmuş kişilerin gördüğü hayallerin onda korku ve heyecan hissi uyandıraca­

gını, Hz. Peygamber'e gelen vahyin vehirn de~ hepsi de gerçekleşmiş olan

halakatler oldugunu, peygamberliğinden öncelti dönemde ve peygamberliğinin

ilk yılları.I}da gördügü royaların ise Hz. Hatice'nin şehadetiyle gerçekleşti~

anlam. Şu halde, Ertuğrul'a göre, bazı Avrupalı ali.mlerin de itiraf ettikleri gibi

Hz. Peygamber'in müşahedatını hayali duygular (ihsasdr-ı hayaliyye) olarak

nitelemek, sapıkça bir iddiadır . .ıo

b) Muvafakat-ı Ömer

Ertuğrul. "Hz. Oma'in vahiyla üzainde t!Siri oldugunu ve b~ anirlerin Hz Omer ta­

rafından gerekli g6raldakten sonra vahyedildigini Hz Peygamber'in itiraf ettigi ve bu durum­

da, Kur'an'ın ildhi kaynaklı olması konusunun şaphdi halegdecetı"'~1 şeklindeki Dozy'nin

iddiasUll dile getirerek bu iddiayı kitabında cevaplandırmışor. Hz. Peygamber,

gerek. kendisine sorulan sorular, gerekse başına gelen hadiselerin geregi olarak

bazı hususlarda ilalll vahyi bekler ve Allah'tan aldıgı emirler doğrultusunda

hareket ederdi. Bedir savaşında alman savaş esirlerinin öldürülmesi. içkinin

haram kılınması, Hz. Peygamber'in evine izinsiz girilınemesi, Hz. Peygamber'in

münaEı.klarm cenaze namazlanru kılınaması gibi bazı konularla ilgili ayetler, Hz. Ömer'in isteiderine uygun şekilde inmiştir. Ancak bunlardan bazısı Hz. Ömer,

arzusunu Hz. Peygamber'e arz etmeden önce inmiştir." ~j 0_;.~ ~~~~;b; 'ij ~lj !l.ill~"(Sabah a~am. .. Rablerine dua edenlai yanından kovma. .. )

42ayeri ise Hz. Ômer'in arzusuna ram olarak aylan bir hüküm ihtiva ediyordu. Kureyş kafirle­

rinden bir grup, Ebu Talib'e gelip Hz. Peygamber'in, kendi azaili köleleri ve

yarclımcılarını, yani fakir ve zayıf Müslümanlan yanından kovmasmı, böylece

ona hünneı: ve itaat edeceklerini ve bu davranışın ona tabi olmaları ve onu

tasdik etmeleri hususunda faydalı olacağını söylediler. Amcası Ebu Talib de

bunu Hz. Peygamber'e söyleyince Hz. Ömer "Böyle yapsanız da niyetlerinin ne

oldugunu ve sözlerinde ne kadar samimi olduklannı anlasak ... " demiştir. Ancak

daha sonra, yukanda bahsi geçen ayet nazil olunca Hz. Ömer Hz. Peygamber'in

evine giderek özür dilemiş ve söyledi~ sözden dolayı pişman oldugunu dile

~o ....,..,, Ertuy......, age, ss. 10-16 . .ı ı Ertuğrul, age, s. 26. 42En'am 6/52.

5181 OSMANU TOPLUMUl\TJ)A KUR'AN KOLTORO VE TEFSIR ÇALIŞMALARI-Il-

getirmiştir. Bazı ayederin onun arzu ve taleplerine uygun olarak inmesini

kendisine "fa.ruk"lakabıru kazandıran akl-ı seliminde ve isabetli görüşe sahif olmasında aramak gerekir. Bu vasıflarının geregi olarak Hz. Peygamber vı

Müslümanlar için hikmet ve masiahat geregi olarak gördü@ bazı hususlarili ayet inmesi, Müslümanlan neden şüpheye düşUrsUn ve vahyin ilah.tliğine nedeı zarar versin ki? Eger Dozy'nin iddia ettigi gibi olsaydı Hz. Ömer'in arzusum uygun ayederi tebliğ etmekteuse onu şüpheye düşürmernek için bu ayeder gizlemesi, ihtiyara daha uygun bir davranış olurdu. Dahası, öyle şüphe dogura cak bir hal olsaydı bundan ilk önce Hz. Ömer'in şüphe.lenmesi gerekirdi. Halbu ki o, Yahudilerle görüşmesi esnasında onlara, "Cebrail'e d~maıı olan Allah'a dı d a.şman olur." deıniş ve bunu Hz. Peygamber' e gelip anlarmışn. Bunun üzerine fu

Peygamber ona "Ey Öıner! And olsun ki Rabbin sana muvafı.k ayet indinniştir~ diyerek daha önce nazil olan "j.~ ıj~ .:,ıs ~ jL." (Kim Cebrail' sa...)"3ayetini okumuştu. Bu sözler üzerine Hz. Ömer şüphe.lenmek şöyle dursun çok buyük bir meınnuniyer duyarak şükretmiş ve "Kendimi İslam dini üzer taştan daha kan ve sağlam buldum." demiştir. 44

Erruğrul'a göre v$y başkalannın arzusuna baglı degildir, bilakis Allah'ıı hikmeti ve iradesine göre cereyan eder. Hz. Peygamber devahiyle ilgili husm larda ne Hz. Ömer'in, ne de başka liı:.rhangi bir sahabtnin görüşüne göre hareke etmiş degildir.45

. Dozy, iman ~den kişilerin muhakeme ve düşünme yerisini kaybedeceğini ,. dolayısıyla bu gibi durumlarda şüpheye düşme.l<ten uzak kalacağım söyleı Böylece Hz. Ömer ve onun gibi büyük sahabilerin neden Hz. Peygamber hak kında şüpheye düşmediklerini izah etmeye çalışır. Ertu~ul bu iddiaya karşı d Şöyle der: "Oysa imana bir defa şüphe bulaştı mı artık onun muhafe1.ZJ1 edilmesi mümkü olmaz Hele Hz Ömer gibi hak ile batılı ayırt etme vasfina sahip blr lıişinin yalana ve alda. maya kanmayacağı çok açıktır . .ı46

c) Garanik Hadisesi

Oryantalisderin, Kur'an'ın kaynagı.na yönelik idclialan arasmda önemli b: yeri olan ve çokça dillerinde doladıklan Garanık Hadisesi, Dozy tarafından d

43 Bakara 2/97. H Ertugru.l. age, ss. 26-28. 45 Errugrul, age, s. 30. 46 Errugrul, age, s. 30.

R UGUR · OSMA.NLI ULEMASININ ORYANTALİSTLERE CEVAPLARI 1519

ihmal edilmeyip kitabında ele alınmıştır. İsmail Fenni Ertuğrul'un bize nakletti-

ğine göre Dozy olayı şu şekilde anlatmıştır: ·

"Kasas Suresi'nin 57. ayetinde " .. . ~jl ~ ~ J.ı;.; 0~1 cf i>t ı)liJ"(""Eğer dinini kabul edecek olursak memleketimizden kovuluruz, dediler ... " deniliyar ki aslı şudur: "Bu halde asla bir meyil ve bağlılık duygusuyla değil, politik se­beplerle bu üç putu (Iiıt, Menat, Uzza) tarumasuu Muhammed'e tekhl etti­ler ve bunlan tarursa kendisinin peygamberliğini kabul edeceklerini söyledi­ler. Sonra Muhammed bu tekiili kabul etmek zayıflıgında bulundu. Bunun üzerine "Necm Suresi" vahyolundu. O da bu sureyi Mekkelilere okudu. Sure­de şu ayetler vardı: " .:.ııJ ~~ ~1_;.11 .!lt 0).~1 ~81 ill.Aj 0 _}jlj ..:..-hı ~~)\ ...r.-'.rJ.:,p-IA..:."Yani "Iiıt'ı ve Uzza'yı ve diger üçüncü Menat'ı görüyor musu­nuz? Bunlar necipkugulardır. Bunların şefaatleri muhakkak ümit olu­nur."Sureninsonundaki "Allah'a secde ve ibadet ediniz." anlamındaki" IJ~~

IJ~Ij ~"47 ayeti nazil olunca hepsi alınlarını toprağa sürüp secde ettiler. Böylece Mekkeliler onu peygamber olarak kabul etmiş oldular. Ancak bu yapngıyla Muhammed, dinin en önemli prensibini inkar etmiş oldu. Bunun sonucu olarak samimi taraftarlarının imanlan sarsılmışn. Muhammed, çok geçmeden bu işin farkına varmış ve vicdanı harekete geçmiş olsa gerektir. Ta­rih kitaplarına göre bu durumu tamir ennek için hemen kendisine Cebrail göründü, o da ertesi gün bu ralilisiz sözlerini geri aldı. Tarih kaynaklarından bu hususta başka bir şey isternek haklı olmaz. Din ali.mleri için bu hatayı ka­bul etmeye mecbur olmak zaten az bir zillet sebebi değildir. Birçok sufi mü­ellif ise konuyu süküt ile geçiştirmiş, bazılan ise suçu .şeytanın üzerine yük­lemiştir. Güya şeytan Muhammed'in sesini taklit enniş ... Hadise, son dönem müelliflerinin çoğu tarafından tamamen inkar olunmuştur. Ancak şuna inanmak için pek çok sebep vardır: Putlan tasdik eden sözlerini geri alıncaya kadar belli bir zaman geçmiş olmalıdır. Çünkü Habeşistan'a hicret edenler, Muhammed ile (Mekkeli) vatandaşlan arasında bir anlaşma olduğu şayiası üzerine geri dönmüşlerdir. Eğer Muhammed hatasuun farkına vanp onu der­hal tamir etmiş olsaydı, anlaşma haberi Habeşistan'dal<i muhacirlere kadar ulaşamazdı. "48

Ertugrul; İbn Abbas, Taberi ve Keşşaf gibi müfessirlerin zayıf rivayerlere da­

yalı olarak olayı şu şekilde naklettiklerini zi.kreder:Hz: Peygamber, kavminin

kendinden yüz çeviriligini görünce, onların inkarlan kendine ağır geldiginden ve

iman ennelerini çolç istediginden kavmini kendine yakınlaşmacak ayetlerin

nüzulünü arzu ediyordu. Kureyşllkalabalık bir grupla birlikte otururken Necm

suresinin nazil olduğunu ve onu okurken "c.S).~~ı ~t!.ıı ~8j c.Sj.:jlj ı.S~ı ptjt"

47 Necm 53/62. 48 ğrul &tu- , age, ss. 33-34.

320 1 OSNlANli TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -U-

ayetine gelince şeytanın onun lisanıyla "0-_;.l c:r?ı..c.; .JI.J ı)-JI J:ii_,AJI ..!ll;" sözle­

rini söyledigi.ni ve Kureyşlilerin bunu işiterek sevindiğini, Hz. Peygamber'in

okumasına devam ederek sureyi tamamladığını ve secde ettigini, beraberindeki

müminlerin de onunla beraber secdeye vardığını, oradaki müşriklerin ise putla­

nnın Hz. Peygamber tarafından övüldügünü işittikleri için onlarla birlikte secde

ettigini ve akşam olunca Cebrail'in kendisine gelip bu " ıJP~ .:.ııJ .}JI J:ii_,AJI ..!ll;

ı.s=:-' _,:.!" sözlerini kendisine tebliğ etmediğini söylemesi üzerine Efend.irruzin

~n olup çok korktugunu," .}li J.;J 1;1 ~1.). 'ij ~~) &! ~ &! d:..jl l;j 1 ~ - .. " ' - • ' ' • • ..,ı, • ' ' • t ' • • h b ~ ~ :ıiılj ~~11»1 ~ p .:.ıi1;.!.JI ~ l.ô 1»1 t·::; ~ ~ .JI1;.!.JI"(Saıdenönce iç ir

peygamber göndermedik k~ bir şeyi arzuladığı zaman, şeytan onun arzııswıa vesvese lıanştır­

mış olmasUl Ama Allah, şeycanın kanştırdığuu giderir ve ayetlerini sağlamlaştınr. Allah alimdir, ha1ıimdir.)'19ayetinin kendisini teselli için nazil olduğUnu rivayet etmişler­dir. Görüldüğü gibi bu bilgilerle Dozy'nin naklettiideri arasında büyük benzer­

lil< vardır. Bununla birlikte müfessirlerin sözlerinde hayli görüş farklılıldan

mevcuttur.Nite.kim Hz. Peygamber'in bu sözleri hangi ortamda söyledigi hak­kında değişik rivayetler vardır. Bazılarına göre Hz. Peygamber bu sözleri na­

mazda söylemiştir, bazılarına göre Kureyşlilerin bulunduğU bir mecliste, bazıla­

rına göre uyku esnasında, bazılauna göre bu sözleri kalbinden geçirirken sehven

söylemiştir.Bazılarına göre ise Hz. Peygamber her ayeti okudukça biraz bekler­

di, olay esnasında bu bekleyiş sırasmda şeycin o sözleri söylemiş, müşrilder de

putlarına secde etmişlerdir. Bazı müfessirler ise bu ri vayetin uydurma oldugunu

güçlü delillerle ortaya koyrnuşlardır. Fahreddin Razi, İbn Kesir, Ebussuud,

Sldd.ık Haiı gibi isimler bunlardandır. Kadı I yaz da Şifa adlı eserinde bu görüşü

s~vu.nm.uştur .50

Ertuğrul, Gararuk lassasının uydurma olduğuna dair Fahreddin Razi'nin

Tefsir'-i Kebir ve Kadı Iyaz'm Şifa adlı eserinden birtakım deliller naldetmiştir.

Bunlar özetle şu şekildedir:

ı. Hz. Peygamber'in küfür anlamına gelecek putlan tazim etmek ve yalan ve

iftira mahiyetincieki bir davranış olan kendisine nazil olmayan bir şeyi Allah'a

isnat etmek gibi davranışlardan uzak olduğU pek çok ayetle sabittir. Şu ayecler

bunlara örnektir: "~ -)ı G ı.:.ü.~ .t · .-iı., G ı;jj.~ ıi\i1 •. ·· ~ j~ ) ·"(Eğer 0-::! • {"" ~ • • -~ t..J""-"'! • -' J

(Peygamber) biZe isnat ederek ba.zJ. sözler uydurmuş olsaydı, mutlaka onu hudretimizle

yakalardık. Sonra da onun şah damannt mu.tlaka keserdi1ti1, " ~ j ~! ~ .:r-~1 y. ~ l.ô j

49 Hacc 22/52. 50 Erruğru.l. age, ss. 34-36. 51 Hakka 69/44-46.

H. UGUR · OSMANLI ULEMASINTN ORYANTALISTLERE CEVAPLARI 1521

._;.; "(0, nı:fis arzusu ile kon~a.z. (Size ok~uğu) Kur' an, ancak kendisinı: bildirilen bir

vahtydir)'2,":>\.!.i ~ ~~ ;-}j .:.,.i? j]j !l~ 01 'i>lj"(Ega biZsana sı:bacvmn4 olm~ay­dılı, az kalsın onlara biraz. mı:yle.clı:cı:hrin. )53

, " ~ 1? ~ ~ 'i j ~~ .p. ~ &!;i ı ~~ 'i ~ ır=~"(Ona nı: öntlnden ne d~ ardından batıl gelemez O, hakilm ve hikmet sahib~ llvül­meye layı h olaıı Allah tarafından indirilmi.ştir.) 54

2. lbrı İshak bu lassanın zındıklar tarafından uyduruldugunu söylemiş, Bey­

baki ise lassamn nakil ellietinden sabit olmadığım veravilerinin zayıf (mat'ün)

oldugunu söylemiştir. İmam Buhan'nin Sahih'inde., Hz. Peygamb~r'in Necm

Suresi'ni okudugunda Müslüman, müşrik, insan ve cin pek çok kişinin secde

ettigi rivayet edilmiş ise de gararuk lassasından hiç bahsedilmemiştir.Bu hadis

pek çok tarik ile rivayet edilmiştir, ancak bu rivayerlerin hiçbirinde garanik

lassasından bahis yoktur.Ayrıca bu tariklerden pek çogu zayıf ve uydurmadır

(vahl). Garanık lassasım nakleden müfessir ve tabiinden hiçbiri makbul bir

sened ile rivayette bulunmamış ve merni güvenilir bir sened ile sahabeye kadar

ulaşnrmamışnr. Bu konuda merfu olan rivayerler sadece Şu'be., Ebu Bişr, Said b. Cübeyr ve İbn Abbas tariki ile gelmiştir. Bunlardan Said b. Cübeyr'in rivayette

kullandıgı "Zannı:daim ki..." ifadesi, rivayerin güvenilir ve sahib olmasına engeldir.

Hadis Şu'be'den yalnızca Ümeyye b. Halid tarafından rivayet edilmiştir. Digerle­

ri hadisi İbn Cübeyr'den mürsel olarak yani senedden sahabiyi hazfecierek

rivayet etmişlerdir. Kelbi'nin hadisi, onun zaaf ve kizbi sebebiyle zikre şayan

degildir. Buhftri'nin naldettiği haber-i vahid ise mürevatir olan nakli ve akli deliliere herhangi bir ay kınlık teşkil etmez.

3. Rivayetin metninde birtakım farklılıldar vardır. Bazı rivayerlerde " ..1..1.;

._r..r' 0PI.A..!. .:ııJ J-J' ~ljJI", bazılannda "ır.; tp.I.A..!. .JIJ" veya "~;'".diğer

bazılarında ise "~ j ~lA.!JI 4;... ~ljJI ..1..1.;" şeklinde yer alınışnr.

4. Hz. Peygamber, lslam'm ilk yıllannda Kabe'de., müşriklerin saldırılanndan emin olarak namaz kı1amaz ve Kur'an okuyamazdı. Hatta bunlar bazı kereler

ona saldında bile bulundular. Bu sebeple o,müşriklerin olmadıgı zamanlarda

veya geceleri Kabe'de namaz kılardı. Dolayısıyla lassanın, anlanldıgı şekliyle gerçekleşmesi mümkün değildir.

5. Müşriklerin Hz. Peygarnber'e olan düşmanlıgı. bu kadarcık bir söze alda­

nıp işin iç yüzüne vakıf olmaksızın hemen secdeye varmalanna el vermeyecek

52 Necm 53/3-4. 51 İsra 17-74. 5~ Fussilet 41/42.

5221 OSMANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTÜRÜ VE TEFSIR ÇAUŞMALARI -n-

derecede büyüktü. Şu halde; görilnOşte Hz. Peygamber onlara muvafakat etmi~ se de. onlann ilablannı taziın ertigi hakkında nasıl bir göıilş birliğine vardılar v hatta secde ettiler.

6. Bu kıssa sahih kabul edilirse hadisin metninde tena.kuz ve tezada düşü·

müş olur ve sözün nazmı bozulur. Çünkü "....r:-" .rJ .JP>lA.!. .J1J ~1 ~1_;.11 .!.lt sözünden sonra " ,!!i 1.A ·!·• • :u.:..l ~~ ,_.. 6ı .::...; lo..:.; 111 .!.ili ·~·\i1 ~- ·<lı1 ~s r:-' )"'-:"-" ı.s- '-"J·~- • ' u-' J .r ı

.~Jı\i1 c.s ··: ı.. · d:.ı1 ~1 fJ '~ 0:,1.;thi.:..! ~~--~1 J:·i ı.. ~!ı;j·"(Erkeksizede,ditiO'nam V ~ * J ı.r- '.Y':'-! • , ,/. ~ J' ıJ • J ,_, Oy le ise bu çok iıısafs~a bi~ payla.ştırmadır.Onlar ancak si:dn ve atalannı.zın (ililh edindiğ niz şeylere) taktığınız isimlerdir. Allah, onlar hakkında hiçbir delil indirmemiştir. Onlc (putperestler) yalnız zanna ve neftslerin arzıısuna tilbi oluyorlar.)55buyuruluyor. B ayeder, pudann Allah kacnda hiçbir değerlerinin olmadığını gösterir. Halbul

"~.? .JP>lA.!. .:ı1J ~1 ~1_;.11 .!.lt" ifadesi, onların yüce makarnlanna ve şefaad• rinin ümit edildiğine işaret eder.

7. Müslüman olduklannı söyledikleri halde kalplerinde.ki hastalık sebebiy en küçük bir şüpheye düştOklerinde irtidat etmek, münafıklann, inatçı müşril !erin ve zayıf kalpli cahil müm.inlerin adeti iken, bu olaydan sonra böyle b şeyin gerçekleşti.gi ahla rivayet edilmemiştir. Eğer bu kıssa sahih olsaydı om: vesilesi ile Mekke ıiıüşrikleri ü~tOo konuma gelebilirlerdi ve Yahudiler c

"Muhammed ma.şriklain putlannı övda ve on lan Allah 'a vesile oldugunu itiraf etti. "diyert bu olayı müminlere karşı delil gösterirlerdi. Nitekim Mirac lassasında bur yaptılar: 56

." .Hasılı. Fahreddin Ra.zt.'nin, "Bu kıssa zahiri boyutta kalan müfessirlerin riv yetidir, muhakkık ulema bunun mevzu ve baul olduğuna kail olmuşlar ve bın

. ka:şı Kur'an, Sünnet ve makul kel~ ile ih~cac etmişlerdir." dedigi gibi I<a Beyd.avi de bu ri vayetin mulıakk.ıklar nezdinde merdur oldugunu beyan etmişt Kadı I yaz da, bu ve bunun gibi haberlere, ancak garip rivayerlere meraklı olı kitaplarmda sahih olan olmayan her şeyi alan müfessir ve tarihçilerio düşki olduğunu ifade etmiştir. Razi ve Kadı Iyaz'm ortaya koyduğu ve yukanı özedenen deliller, garanık lassasının uydurma olduğUnu ispat eder. Putl.ard nefret eden ve bu nefretini müşriklerin yazlerine söylemekten çekimney Resulullah Efendimizin bir gün sözlerini degiştitip pudardan şefaat ümit ecW ceği kanaatine varması imkansızdır.Eğer bu doğru olsaydı iman edenlerdı

çogunun irtidat etmesi tabii olurdu. Halbuki böyle bir durum söz konu

'' Necm 53/21-23.

!56 Ertuğrul. age, ss. 36-40.

H. UCUR · OSMANU ULENIASINTN ORY ANT ALİSITERE CEV APLARll523

olmadı. Harca içlerinde, bazı müşrikler tarafından ı:~ edilen himayeyi. redde­decek kadar cesaret: gösterenler oldu. Bu husus bile, kısşamn uydurma oldugunu

anlamak için yererli bir dclildir.57

Garamk lassasırun birralarn alimler tarafından sahih kabul edilmesinde, onun "sultanül müfessirin" İbn Abbas tarafından rivayet edilmesinin büyük

etkisi vardır. Ancak bu konuda şu dil<.kate alınmalıdır ki İbn Abbas, ashabın gençlerindendir. Hicreı:te.n üç sene önce dünyaya gelmiştir. Hz. Peygamber hicretin on birinci yılında vefat ettigine göre onun vefa n esnasında henüz on üç

yaşmda bir delikanlı idi. Dolayısıyla hicrerı:en önceki bir zamana ait olarak rivayet edilen garam.k vakasında bulunamayacağı açıknr. Ayrıca kendisine nispet edilmiş tefsir de, ona ulaşan rivayerleri bir araya getirip yayıulayan imam Süyüti'ye aittir. 58

İsmail Fenni'n:in naklettiğine göre, son dönemde yaşayan meşhur alimler­denMısır müftüsü Muhammed Abduh, Fatiha tefsirine ilaveten garanlk lassası­m ele aldıgı makalesinde yukaxıdal<i delilleri sıraladıktan sonra şu noktaya parmak basar: "Gamuk ve garnik, sözlah te, siyah ve beyazbir su kuşu olan tu ma; gamik ise

güzel beyazgaıç anlamına gelir. Araplann putlannı garilnik diye isimlaıdirmdai, ne şiirle­

rinde., ne de hitabdainde yer almış degildir. Bu vasfın onlann lisanmda kullanıldığı, hiç ldmsedaı nalzlediimiş değildir. Gerçi Yakut'un Mu' cem'inde nakledilmiş ise de bu rivayet bir

saıede dayandınlmış ve sahih bir tarik ile manıf değildir. Kıssada müşriklerin secde ermderi.,

Kur'an'ın fesahat ve bdilgatinden kaynaklanmış olmalıdır." Abduh, bu hadisenin zın­dıklaxın uydurması oldugu görüşündedir.59

Ertuğrul, muasm Mısırlı Ferid Vecdi Efendi'n:in,l32l yılında Mısır'da basılıp

neşredilen"Safvetü'l-Beyiln fi Tefsiri1 Kur'an" adlı tefsirinden naklettigi açıklamaya bina en şu görüşe vaxı yar: Garanik kıssasırun gerçek olduğU farz edilse bile " t; j .! .:ıı'ı.-!ıı .i~ l; aı r..-:.; e:;t j ~lh.:.!.ıı :ii !.~ ı1ı .,;, • :'i· J ,. : ,;u.;: a:..·i !"' - ı.F"! - -- ~ • ı..s"' I..S"""' • ~ lE:: J ,J-".) ~ .. ~ .)

~ r-#- aıj ~~i aı ~"(Senden önce hiç bir peygamber göndamedilı Tl~ bir şeyi arzula-dığı .zaman, şeytan onun arzusuna vesvese lzarıştırmış olmasın. Ama Allah, şeytamn kar~tır­dıgını giderirve ayetlerini saglamlaştınr. Allah al!mdir, hakimdir. )60 ayetinde anlaoldığı gibi, şeytanın ilkası, (vesvesesi) derhal feshedildiği (etkisiz kılındığı) iç.in bu,

Hz. Peygamber'in isınet vasfına bir halel getirmez. Yukarıdaki ayete göre, Hz.

ü Ertugrul, age, ss. 40-4 2.. 58 Enugrul. age, ss. 42-43. 59 Er ......,,, tu5 • ..,., age, s. 43. 60 Hacc 22/52.

5241 OSMANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTüRÜ VE TEFSIR ÇALIŞMALARI -ll-

Peygamberin kalbine bu tür bir şeytani ilkinın gerçekleşmesinin mümkün olduğu anlaşılınaktadır.61 Buna göre putların övülmesi anlamına gelecek sözler Hz. Peygamberin kalbine gelmiş, o da o sözleri Kur'an zannederek okumuş,

sonra Cebrail gelerek onu uyarınca malızun olmuştur. Allah da onu reselli için yukanda zikrettigimiz Hacc Suresinin 52. ayetini indinniştir. Bu olay gerçek­leşmiş ise, bu, isınet sıfatına halel getirecek ve mü minleri şapheye düşürecek bir şey degildir. Çünkü peygamberler vahyi melel<ten alır. Şeytan ise, derece olarak

melekler aşagısmda olsa da o da ruhani bir varlıktır. Şeytanın ilkası ise melegin Uhamına benzemez. Şu halde şeytanın bu kapıdan peygamberlere dogru girmesi mümkündür, ancak şeytan bunu yapar yapmaz Allah melegi gönderir. Yukarı-

. daki ayet geregince şeyranın .i.lka ettigin.i neshedip, silip, kendi ayetlerini tabkim ı;der. Ancak Hz. Peygamber, kendisine inzal olan ayetler arasına, bilerek ve kaseli olarak başka herhangi bir şeyi kanştınnış olması asla söz konusu ola­maz.6:ı .

İsmail Fenni ErtuğruL yukanda özedediğimiz şekliyle, gararuk kıssasmın gerçekleşmemiş olduğuna dair görüş beyan etmekte, ancak gerçekleştiği varsa­

yılsa bile bunun, Hacc S1,1resi'ndeki ayet geregince Hz. Peygamber'in isınet sıfatına zarar vermeyecek bir durum olacagını, bunun Hz. Peygamber'in kabine yönelik bir şeytani ilka olacagını., ancak.,melek vasırası ile bunun derhal düzel­

tilmiş olacagını ifade etmiştir. Bu çöztim yolu, garantl< kıssası hakkmda eklektik ve ikna edici bir görüş olarak görünmektedir.

2. I<.ur'an'm Muhtevası a) Kur'an'ın ÜslObu, Kıssalarve Tekrarlar

İsm~ Fenn1 Errugrul, kitabında Dozy'nin,Kur'an'm üslCıbu hakkındaki iddi­alanna da yer verir. DoZy bu konuda özetle şöyle der: "Baı şu kanaatteyint ki eski

Ilitaplar içinde Kur'an kadar ifade zr;vki az olan, Kur'an kadar az aslı olan, Kur'an kadar

~ın dt:rt:ct:dt: sCJzu ~atan usandıncı bir kitap tanımıyorum. Hikllyt:lt:rindt: bile -ki hikdyda

en iyi kısmıdır- pek çok tekrar var . ..63Dozy, kıssalar bakımından Malclmat-ı Hariri

adlı eserin Kur'an'dan daha rercihe şayan oldugunu ifade ederek iddialarına şöyle devam etmiştir:"Kur'an'daki hikdyelcri.n çoğu Tt:vrat ve Zebur'da aynaı mevcuttur,

Hz, Muhammed şiir sanatına aşina olmadığı için kısa ibarelt:rft: seeilinesr kullanmaya mecbur

/?almış, en eshi surda-de bu üslaba riayet t:ttigi halde sonra gaegindaı f~a uzun ibareler

61 Errugrul, age, s. 46. 62 Errugrul, age, ss. 4 5-46. 6l Errugrul, age, s. 85.

H. UGUR · OSMANU U LEMASININ ORYANTA.LlSTLERE CEVAPLARII525

yapmış vr: kafi-ye hususunda pek çok yerde kayıtsı.zca davranmıştır. Bunlar da gazel olmak ş6ylc dursun, pek çok hatalan ihtiva cder.Eger bu hatalar Kddmullah'ın dışında başka bir

kitapta bulunsaydı şiddetle tenkit edilirdi.Kur'an'da aynı fiilirlerin muhtelif kelimelerle

silre/ıli olarall cehrar etmes~ Hz Muhammed'in fthirlerini ifade etmek için uygun kelimeleri hemtıı bulamayıp defalarca daıerneden sonra bulabilmesinderı ileri gelir, çanküonun llsanı yererince fasih degildir. Kur'arı'da Yahud~ Saryani ve Habe.ş dillerindaı alınmış melez lıelimeler bulunur, müfessirler bunların gerçeh mdrılllarını bflenıemLşlerdir.Kur'arı'da dil

hataları eksik degildir. Arap dili ulemasının Kur'an'dan çok az alıntı yapmaları bundan 1ıayna1ılanır. Onlar, bu konudaki fikirltıini açıklamaya cesaret edemem e kle beraber Kur'an'a klasik bir hitap nazarıyla bakmazlarve onu lisan hususunda iscLşhdda layı h g6rmez]er.'.6-l

tsrnail Fen.ni. Dozy'nin bu insafsız iddialanru cevaplamaya başlamadan önce

Kur'an'ın bir lıikaye kitabı olmadıgına dikkat çekerek, onun yüce fikirleri, iyi

ahiM< ve faziletleri ve hükümleri ihtiva eden bir kitap oldugunu ifade eder. Onda yer alan kıssalann amacı da, önceden yaşamış olan peygamberlerin zamanında

meydana gelmiş tarihi olaylan insanların ibret nazanna sunup onları uyarmak ve Hz. Peygambere muhalefet ettikleri takdirde başlarına gelecek felaketleri haber vermektir. Kıssalann Kur'an'da yer almasının bir di~er sebebi de Hz.

Peygamber'in, karşılaşugı düşmanlık ve sert muhalefetten dolayı -insan olması hasebiyle- kalbinde hasıl olan hüzün ve sıkınuyı gidermek ve onu zorluklara karşı hazırlamaknr. Bu lossalann birtakımı önceld ilAh! kitaplarda da yer alır. Çünkü delil getirmek bakımından bütün ehli kitap tarafından kabul edilip ret

ve inl<drı mümkün olmayan hususları ortaya koymak ve zilaetmek, elbette hU<.met ve maslahata daha uygundur. Bunlar, insanlan e~lenclirmeye mahsus birtal<Jlll hikayeler degildir. İnsan hayal gücü Ue uydurdu~ hayalleri ne kadar

stislerse srıslesin veya genişletirse genişletsin, bunlarda tasvir edilecek olan şey

haldkattir .65

Fenni. açıklamalarını şöyle sürdürür: Makwat-ı Hariri edebi açıdan gerçek­ten emsalsiz bir kitapnr. Ancak irıcelenecek olursa bu kitabın muhtevası şun­lardan ibarettir: Ebu Zeyd'irı halka vaaz ederek aldı~ paralan gizlice zevku

safaya vermesi. tekrar para kazanmak için parayı övmesi, sonra da onu kötüle­mesi, çeşitli yalanlarla dolu sözleri ve edebt mahareti ve ayrıca çeşitli hilelerle edebiyat meraklısı olan birtakım zenginlerden para koparmasını sağlayan

birtakım suadan ve değersiz konular...66Bunlar insan nefsine hoş gelen konular

64 Erru~, age, ss. 85-86. 65 Erru~. age, s. 87. 66 Errugrul, age, ss. 87-88.

5261 OSMANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTÜRÜ VE TEFSlR ÇAIJŞMALARI -D-

olsa da yukandan bir bakışla tetk:ik edilecek olursa, bunlann ne kaclaraşagı

derecede olduğu anlaşılır. Kur'an-ı Kerim ise alol ve ruhun ihtiyaçlanm karşılar.

Hariri'nin Makaman bir iki defa zevkle okunabilir, ancak insan bunlardan ~ ı

çabuk usanır. Bir söz ne kadar nükteli, cinaslı veya komik olursa olsun ancak ili< defa işitildigi zaman zevk verir. Ancak tekrar edilirse usanç verir. En iyi yazılmış

bir hikaye kitabını bile iki defa okuyan pek azdır. Ancak Kur'an-ı Kerim bütün

edebiyat kitaplanndan üstündür. Ondan enteresan bir hal, bir halavet, bir

ruhani zevk vardır. Manasını anlamayanlar bile onu okumaktan usarımaz.

Fatiha Suresi'ni gOllde en az kırk defa okuruz. Ancak bu durum zerre kadar bir

bıkkınlıga sebep olı:naz. lakin bunu ancak kalplerinde iman nuru olanlar bilebi­

lir. Kafir, münafık, fasık ve facirler bilakis Kur'an'dan sıkılırlar. Çünkü onlar

ancak nefsani arzulardan hoşlanırlar.67

fÇur'an'daki kıssalardan bazılannın Tevrat ve Zebur'da da yer alması, eleşti­

riye konu olabilecek bir durum degildir. Çünkü Kur'an geçmişte yaşamış millet­

lerio durumlarını, iliret ve uyaruşa vesile olması için zikreder.Dolayısıyla bunla­

rın Yahudi ve H.ristiyanlann kendi kiraplannda yer alması pek tabü bir durum­

dur. Zaten T evrat, Zebur ve İncil. İslam nazarmda Allah katından indirilmiş \

kitaplardır ve sonradan tahrif edilmeleri sebebiyle güvenilir kaynak olma vasıf-

lanm kaybeonişlerdir.68 \

Kur'an'daki tekrarlar konusuna gelince; evet bazı gerekli durumlarda tekrar­

lar val<i olinuşsa da, her tekrar, öncekini unutruracak şekilde mükemmel bir

sı;ıre~te yapılnuş olduğundan insana bılmrıcı gelmez. Bu da anlatılan hususları

Hz .. Peygamber'e hatırlatmak, onun sabır ve metanetini artırmal< ve diger pek

çok hikmete mebnidir. Edward William Lane'in Arapça-İngilizce sözlüğüile yazdığı zeyille tarunan Stanley Pool'un "Kur'arı ve Onun Şiir ve Kanunlan" adlı

Fransızca eserinde69.;Ancak gerçek şu ki, Kur'an'da, zaıınedildiği gibi ne tertip ve ne de

innzam bulunmaması sö.z konusu değil~ ir .... Bu kitap, Jaydasız tekrarlarla daneyeceğim -

çtınka llğüt verirhen ve öğretirken "tekrar" gerddidir- ldkin ba:<J temel inanç esaslannın ve

onları daha çok ispat etmek için bu inanç esaslannın uygulamalannın mükerrer beyanlanyla

doludur." diyor. Onun bu sözü nispeten insaflı ve hakşinasc:ır.70

67 Ertuğrul, age, s. 88. 68 Ertugrul, age, ss. 88-89. 69Pool'un bu eseri daha sonra Türkçeye çevrilmiştir. Bkz. Poole, Stanley Lane. Kur'an Şiir ve Kanunlan, Terc. Avni Dogan, Ankara i942. 70 Ertugrul, age; s. 89.

--------~=

H. UGUR · OSMANU UlEMASININ ORYANTAUSTLERE CEV APLARII527

Errugrul şöyle devam eder: Kur'an'da bazı melez kelimeler varmış. Bunlar

miifessirleıi sılonuya düşürüyormuş. Süyuti'nin İtkan adlı eserinde açıklandıgı

gibi bu konuda ihti.laf vardır. Müfessirlerin çogu, ... ~ ~~ ı.;!) ~ı.ti;;i ~1 ~fo"(Da.şanüp mclndstnı anlamanız içinbiz onu Arapça bir Kur'an ~larak indirdik.)7i ayetine dayanarak Kur'an'da Arapçanın dışındaki dillerden herhangi bir kelime

olmad.ıgıru ve başka dillere ait zannedilen kelimelerin ya ortak kelimeler oldu­

gunu, ya da başka elillerden Arapçaya geçmiş olup uzun zamanlar geçmesi veya

çok kullanılmalan sebebiyle Arapçalaşmış kelimeler oldugu görüşündedirler. Bazı 1liınlerin bunlann manalannı ram olarak anlamamalannı.n da Arap dilinin zengiıiligi sebebiyle ramamma vakıf olmanın mümkün olmamasından kaynak­

land.ıgı açıklan.mışur. Kur'an'da fesahat ve belagat açısından en krıçük bir nok­

sanlık olsaydı düşmanlan tarafından itiraza konu olabilecekken, itiraz bir yana

onun fesahatine hayranlık duymuşlardır.Bu kelimeler eski dönemlerde başka dillerden Arapçaya geçse de Kur'an'ın nazil oldugu dönemde bilinen ve kullanı­

lan Arapça kelimeler arasmda oldugu hususunda şüphe yoktur. Bilhassa Ibrani­

ce, Arapçanın kardeşi oldugu için bu iki dil arasmda günümüzde bile benzerlik oldugu malumdur.n

Hz. Peygamber'in şiir bilmediği iddialanna gelince; evet, o bir şair degildi,

Kur'an'da .. ~ 0T).; :h ~l jJ. ~! ti ~ Lôj ~~ ;ı:J~ Lôj" (Biz. o Peygamba'e şiir öğretmedik. B~ ona yaraşmaz da. O(na vadigimiz), aneall bir Dğtlt ve apaçık bir Kur'aıı'dır.)73buyurulmuşrur. Kur'an şiirden daha üstün bir derecededir. Çünkü

şiir, hayaller ve boş vehimler üzerine kurulu vezinli ve kafiyeli bir yaldızlı söz

oldugu halde Kur'an-ı Kerim dünya ve abiret mutluluguna ulaşuran pek çok

hüküm ve hikmetlerle dolu bir semavi kitapur. İnsanlıgın maddi ve manevi kurtuluşunu sağlayan bütün vesileler onda yer alır.'..,

Kur'an'da kafiye olması da gerekli degildir.Tekellüften azade olarak yer alan

bazı kafiyeli ayeclerin uzuningundan ve kafiye hususundaki kayıtsızlıktan ve hele Kur'an'da hatalar bulunduğundan bahsetmek, yalnız Kur'an hakkında

degil, edebi sanatlar hakkında da büyük bir cehalete işaret eder. Kur'an kclamui­

lah oldugu için insan kelamından farklı özellikler taşır. ifade üsluplan içinde

kısa kısa cümleler kullanmak (sebk-i mafsul) ne kadar makbul ise, peş peşe gelen cümleler şeklindeki ifade üslübu (sebk-i mevsul) da yerine göre 0 kadar

71 Yusuf 12/2.

n Ettugrul, age, ss. 89-90. 73 Yasin 36/69. ;-.

Ertugrul, age, s. 90.

5281 0St-.1ANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜl. TÜR O VE TEFSIR ÇALIŞlv1ALARI-U-

veya daha fazla tercihe şayandır. Nikah, talak, miras gibi şer'i hokom.lerden bahseden ayetler ile müjde veya uyan veya bazı tarihi olaylardan bahseden ayetler aynı ifade üslübuna tabi olabilir mi? Bii kanun metninin ifade üslübu bii edebi eserle aynı olur mu?73

İsmail Fenni Ertuğrul bu konudaki görüşünü şu cümle ile özetleıniştir:

Kur'an'daki pek çok ayet, tekellüften azade olarak l<afiyeli halde gelriıiş ise de onda hiçbir zaman ka.Eiye gözetilmemiş ve hiçbir hakikat ve hikmet ka.fiyeye feda edilmemiştir?6

b) Kur'an'da Hata iddiası ve Kur"an'ın Lafzı İcazı

İsmail Fenni'ye göre, Kur'an'da hata bulundu~nu söylemek, ancak hata iş­lemekten sı.kılınayanlara yakışacak bir cürettir. Bilindi~ gibi Arapça'nın günü­müzde ögredlen sarf ve nahiv kurallan, hicri birinci asnn ikinci yansmda, Araplann diger kavimlerle kanşması neticesinde dilin bozulacagmın anlaşılması üzerine belirlenmiş olup bu husus evvela Hz. Ali tarafından tabiinden Ebu'l­Esved ed-Düeli'ye emr ve havale edilmiştir. Bu kaideler başlangıçta [ail, mef'ul gibi, cümlenin unsurlarıpa münhasır iken sonradan Sibeveyh, Kis~ gibi alimler tarafından genişledlmiştir. Maksadımız, ilk başta bu dilin kaideleri yoktu, demek de@dir. Araplar. dillerinin geli,şmesine her şeyden çok önem vermişler ve bu gelişim, daha cahiliyet döneminde vücuda gelmiştir. Araplar daha kaideleri koymadan önce de bu kaidelere uygun olarak konuşuyorlardı. Ancak bu, dinle­rı:ek ve taklit etmek şeklinde oluyordu. Hatta Arap şürinin dört tabakasından ilk üçü olan cahiliye, muhadramtn ve İslamiyye tabakasındaki eserler "şevahid", ve dÖrdüncO tabaka olan müvelledin tabakasında yazılmış şiirler de "emsile" olarak kabul edilmiştir. Ancak ilk dönemdekiler, hiçbir zaman dillerini kural ve kaideTere baglamamı$lardı. Bu sebeple bunların şürlerinde, sonraki dönemlerde konulmuş kaidelere uymayan pek çok istisnalar vardır. Bu, onlann hatalı olarak yazılmalanndarı değil, bu kurallann sonradan konulmasından kaynaklanır?'

Kur'an'da hata olup olmadı~ bihakkın ayırt edebilecek fesahat ve belagat erbabı, ancak onun indiği asırcia mevcutru. Halbuki o asırda yaşamış olan bela­gat ve fesahat alimleri onda hata bulmak şöyle dursun, onun fesahat ve belagad­nin benzersiz kemalini göncüşler ve bunlann içinden birçoğu onun mucize

75 Ertugrul, agı:, ss. 90-91. 16 Ertuğrul, age, s. 91. 77 Ertuğrul, age, ss. 91-92.

H. UGUR · OSMANll U LEMASININ ORYANrALiSTLER.E CEVAPLARll529

oldugunu aniayarak islam dinini kabul etmişlerdir. Kur'an'daki lafızlardan bİ!Ç<>gunun Kur'an'ın .indiği zamanda taşıdıgı aniam1ar, sonradan büsbütün

degişmiştir. Mesela "te'vil" kelimesinin "tefsir" anlamına geldiği meşhur olmuşsa da bu kelime Kur'an'da başka anlamlarda da kullamlmışar. Mesela " ... .:,_,~ ~ U, -tU ~~ r;. U.-! U ':if'( Onlar ise ancak, ('Gllrd!m bakalım! ' diyerek) Kur'an'm bildirdigi

sonııaı (tc'viliıı!) bekliyorlar. Onun bildirdigi. sonuç gelip çatttğı gün ... i 8 ayetincieki gibi "alubet~ ve "Kur'an'daki vaad ve vaidlerin dogruluğurıun ortaya çıkması~ ania­mma gelmesi bu kabildendir.'9

Bu yüce kitap üzefİ!le. sonraki dönemlerde nice büyük alimler ve logat imamlan tarafından tefsirler yazılmış ve ihtiva ettigi. belagat ve icaz vecihleri bunlarda şerh ve izah edilmiştir. Bu a..l.im.leıin derin retkikierinden sonra Arap

dili alimlerinin usullerine daha çok bakıldıgında "Kur'an'da dil hatalannın pdı eksik

olmadığı cedricrn anlaşılacaktır." demenin bir hezeyandan başka bir şey olmadığı anlaşılacaktır. Kur'an'da bazı rnahzuflar vardır ki bunlar icaz ve belagatin en yüksek örnekleridir. Muhtemeldir ki Dozy'nin hata kabul ettiği şeyler, kendisi­nin, meziyetlerini takdir ermekten külliyen aciz kaldığı bu gibi ifadelerdir. Dozy bunu bilmediği gibi, Arap alimlerinin Kur'an'dan pek çok misaller almamaları­nın dahi onun şanını yüceirmek oldugunu da bilmiyor. Arap edebiyan çok geniş oldugu için ona hakkıyla valaf olan alirnler, Araplar içinde dahi çok nadir oldu­gu halde, bir yabancının fesahat ve belagati hakkında, aynı zamanda dil al.imleri olan müfessirlerin görüşlerine ay kın olarak fikir beyan etmesi büyük bir haddini bilmezliktir. Bu konuda başka bir yol i.zlemel< gereklidir. Aradan asırlar geçmiş olmasına ra~en Kur'an bugün hala ellerintizdedir.80 Şu ayedere bakalım:

.. .:,.J..J\iı jJ.d -it ı.t. .:,! 1.t. ~ ı.:ili ~8 _;j ~ li ı)ı.i ı:;~i r ~:h . ._).:; ı~t.;"(Onlara karşı ayalerimiz okunduğıt zaman, 'Duydulı, istesdı biz de bunun bcnzmni elbette s6ylaiz

Bu, eskilerin masallanndan başka bir şey degildir' dediler. t 1

"~i.; i_A ~ J.i ~ 16;:;51 .:,.J..J'il ;JoL:..i 1)\ij"("(Bu Kur'an, başkalanndan) yazıp aldıgt ~ncekilere ait efsanelerd.ir. Bunlar ona sabah akşam okunmaktadır' decWerl2

"0:-; ~ ıl;.~-~ W~ 1_,jS .:t-~1 jı.i -;-l!f. dt!i r §:i e.._).:; 11t.; .. (Ayeclaimk.oııla­

's Arai.?/53. 19 Ertugrul, age, s. 93. 80 ErrugruL age, ss. 93-94. 81 EnfalS/31. 82 Furkan 25/5.

530 1 OSNlANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇAliŞMAlARI -ll-

ra açıkça okundugu zaman, o küfredenler kendilerine geldiğinde Hak (kitap Kur'an) için,

di4flnmeden 'Bu, apaçık bir btıyüdilr' dediler. )83

.. 0:i' ~ ıt. ı)li -?Y.~ ~;~ ı.ili ... n(Fakat (İsa) onlara apaçık mucizelerigeti­

rince, "Bu, apaçık bir sihirdir' dediler. r uj ~ ~ ~! ıt. 0! Jili"(Bu, ancak nakledile gelen bir sihirdir, dedi. )85

Bu ayetlerden anlaşılıyor ki Kur'an'ı işiten kafuler, "Bu, önceki kavimlerin ·batı1

sözleridir, insan kdilmıdır, bizde boyle şeyler söyleyebiliriz bu sihirdir." demişler, bunun

üzerine tahaddı (meydan okuma) vuku bulmuş, yani onların aczini göstermek

için muaraza edilmişler ki bunu da bize şu ayetler bildimıektedrr:

u .:.!·l•''· · - 0t5·1-.J!....,0~b~.Ji·~iııt. ı1 .. ı~b6l i:...~-iı- •·':Jı,!~o.:;.ı:·l i; ~ ~ .rJ .. ·; y- _ r ı..r:; Y _ ..s- ı.r;J ..r~ . ır. c.r

\~"(De ki; 'Andolsun, insanlarve dnla bu Kur'an'ın bir benz.erinigetinnek tız.m toplansa­

la; ve birbirlerine de destek olsalar, yine onun benz.eri.nigetiremeila. ')86

o • -

u ~ 01 ~' .;>_,~ ~ 1;::.1.<·-ı ;.; ı_;..;ıj s--~?; ~ .)r-~ ı_,m ~ ~ı.?ı .:ı))! .-i ı-- , , ,, \

0J-?W."(Yoksa 'onu (Kur'an'ı) uydurdu' mu diyorlar? De hi: 'Eğer doğru söylayorsanız.

haydi Allah'tan başka gtıciinıızan yemklerini de (yardıma) çağı np, siz de onun gibi uydunna

on sil re getiriTL ·t 7

\ ., . .. ps .:ıt ~' .J_,~ ~ r-s~~~ ı_;.~ıj ~ ~ ~~ ı_,m ı;4 J;:. d)~ ";'.J.;. f:S ~ı;

0J-?W."(Eğer .kulumuz.a (Muhammed'e) indirdiğimiz (Kur'an) hakkında şüphede iseniz,

haY.din onun b~ bir stıregetirin ve eğer doğru söyluyorsanız. Allah'tan başka şahitleri.ni.zj

çaiınır (~e bunu ispat edin). )88

Bu ayetler, kafirlere önce on, sonra yalnız bir surenin benzeri getirilmesi su­

retiyle tahaddi vuku l?uldugunu bildiriyor. Arap milleti fesahat ve belagad ile

meşhur oldugu halde onun alimleri arasmda biri dahi buna muvaffak olamadı.

Çünkü Kur'an onların tarz-ı fesahat ve nev-i belagaderinden değildi. Arap dil üsluplaondan farklı, büsbütün başka ve yeni bir üslup üzereydi. Eger buna

ka dir olsalardı elbette zafetlerini ilan etmeleri gerekirdi Böyle bir muzafferiyete

işaret eden hiçbir şey olmayıp, inkarcılann muharebe ve mücadeleye devam

S3 Ahkaf 46/7. 84 Saff 6116. 85 Müddessir 74/24. 86 İsra17/88. S7 Hudll/13. 88 Bakara 2/23.

H. UCUR ·OSMANU ULEMASrNlNORYANTAlJSTLERECEVAPIARI 1531

eı:meleri bilakis bu konudaki acizliklerine kesin bir delild.ir. Çünkü dogal olarak

daha kolay yolun seçilmesi gerekir. Buna göre savaş, onlara bir surenin benzerini

meydana getirmekten daha kolay gelmiştir. Muallaka-i Seb'a'nın daha sonradan

Ka.be'den kaldınlması da bu durumu teyit eder. 69

Nuh tufanının sona ermesini anlatan " ... ~l :ı...:.. tu ~~Lt ~~ .;., ji~ JJj"('Ey

yeryüzü! Yut suyunu. Ey gök! Tut suyunu· denildi. Su çekildi, iş bitirildi. Gemi

de Cüdi'ye oturdu ve 'Zalimler roplulugu, Allah'ın rahmetinden uzak olsun!'

denildi./0 ayeti nazil olunca belagat eblini çok etkilemiş ve "emiru'ş-şuara" diye

anılan "İmri'ul-Kays"ın kız kardeşi, "Bu ayetin üzerine artık hiç kimsenin bir

diyecegi kalmadı, kardeşlı:nin şiiri dahi övünülecek vasıfta olamaz."diyerek

lmri'ul-Kays'ın kasidesini Kabe duvarından ind.irmiş ve ondan sonra diger

mualliikat dahi birer birer indirilmiştir.91

Şifa'da yazıldıgına göre Hiilid b. Velid'in babası. Kureyş'in zeka ve fesahati ile

tanınmıŞ mensubu Velid b. Mugire. Hz. Peygamber'den "... t}.W~ j~ ıiıı ~! ,:,ı..:.;. 'Jij"(Şaphc.si,zAllah, adaleti, iyilik yapmayL. emreda ... )92 ayetini işittiglııde "Allcıru; . ~

yemin ederim 1ıi bunda bir tatlılık ve gazellih var, k6ka sabit, yuhansı meyvdidir. Bu insan

s6zJl değildir." dedi Kalbi yumuşadı ve İslii.m'ı kabule meyletti. Yegeni Ebu Ce­

hil'in yanma gelip onunKur'an'dan hoşlanması ve 1slii.m'a meyletmesinden

rahatsız olması üzerine Velid ona"Allah'a yemin edaim ki Kureyfte hiçbiriniz şiiri benim 1ı!ldar bilmez, Muhammed'in söyledigi şey bwılann 1ıiçbirlne baızemiyor." dedi Bir

defasında da Ebu Cel:ıil, Kabe'yi ziyaret mevsimi.nin yal<laşması sebebiyle insan­

ları Kur'an'ı dinlemek ve Hz. Peygamber'e uymaktan men edecek tedbirlerigö­

rüşmek üzere Kureyş eşrafını toplayıp onlara, "Arap ilaigelmlai araftan Melıke'ye gelmekteler. Muhammed hakkında ne diyecek.sini.z] Hep birlik ce kararlaştınnız. ki birbirinizi yalanlamayasuıı.z." dediğinde onlar "Kdhin d aiz n dediler. Velid, "Allah'a yemin edaim Jd o kilhin değildir. Kilhin1mnzanz.eme ve seeisi onda yok." dedi 93Bunun üzerine "Mecnun d aiz" dediler. V eli d, "Mecnun da değildir, onda delilik ve vesvese yok. n dedi. Daha sonra.

"Şairdir, daiz."dediler. Velid, "Şair de değildir. Ben şiirin ha çeşidini bilirim." dedi.

Nihayet "Sihirbazdır, daiz" dediler. Velid, "Sihirbaz da degildir, onun dagamlemesi, afarmesi yok." dedi. "Ya ne diydim?" diye sordular. Velid, "Onun hakkında bu gibi

89 Ertuğrul, age, ss. 94-96. 90 HudW44. 91 Ertugrul. age, ss. 96-97. 92 Nahll6/90. 91 O dönemde kahinler cinleri zernzeme denilen, anlaşılmayacak bir gizli sesle

telaffuz ettikleri seeili sözlerle çagmrlannış. Bkz. Erru~l, age, s. 97 (dipnot).

532) OSMANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTÜRÜ VE TE FS IR ÇAUŞMAI.ARI-D-

şeylain tamamının biltıl oldugunu bilirim. n dedikten sonra, yine sihirbaz denilınesiııir akla en yakın bir söz olacagını, çünkü onun sözünOn sihir olup babayı oğlundan kardeşi kardeşten, kocayı kansından, bir kimseyi aşiretinden ayırmal<ta oldu­gunu söyledi Nihayet Kureyş'in ileri gelenleri ayrılıp yolların üzerine oturdulaı ve insanlan Hz. Peygamber'i tasdik etmekten sakındırmaya başladılar. Bunur üzerine Velid'in kötülendiği "ı~j ,! ij.;. &oJ ı.;..ı1"(Ben~ yarattığını kişiyle baş b~c bırak/)94ve devamındaki ayetler nazil oldu. Muaviye'nin annesi olaı:ı Hind'ir babası, mOşriklerden Utbe b. Rabia ile Nadt b. H1rls ile cahiliye dönemi şairk rinden on iki kişi ile münakaza95 etmiş güçlü bir şair olan ve aslıabclan Ebu Zerı el-Gıfari'nin kardeşi olup sonradan İslam'ı kabul eden Üneys de Velid gibi Kur'an'ın insan sözüne benzeınedigini itiraf emtiştir. " ... .:,; ji ~ t_.l..;.U"(Öyle:ysı sana emredilaıi açıkça duyur-l6ayeti okunurken işitmiş olan bir bedevi secdeyt varmış ve onun fesahatine secde ettiğini söylemiştir. Bir başkası, ': ~ ıJ ·~~ •ı t:1 ~ ı~.-"(Ondan ümitlaini kes ince, kendi aralannda kon~mak azue bir kenan

çekildila.)97 ayetini işitince "Şdıada ederim lıi hiçbir mahlak bunun gibi s6Z saylemeyı kadir olam~" demiştir. Kavminin temsilci beyetiyle birlikte Mekke'ye gelm..i! olan Lebid b. Rabia'nın da Kabe'de asılmış olan kendi kasidesinin yanında Hz

Peygamber'in emriyle asılmış olan Alak Suresi'ni görünce "Bu ltdilm mahlük değil

diri" diyerek hemen Hz. Peygamber'in huzuruna varıp Müslüman oldugu ma lumdur.98

\

Kur'an'm diger bir icaz hususiyeti de dinleyenlerin l<alplerine Allah korkust telkin ermesidir .. Cübeyr b. Mut'ım, "İsl~m dinini l<abul enneden· önce Resulul Iili ~en~ akşam namazında Ve't:tOr Suresini okuduklanıu işittim." ı# r 0)fı;jı rJ. ri ~ı)- .j ~"(Acaba onlar herhangi bir yaraocı olmadan mı yaratıldı lar? Yoksa kendileri mi yarancıdırlar?)99 ayetinden "0J.;~: ·dı" kelimesine gelince ~kaldı kalbirn islama uçuyordu, yani kalbirn korku ve şevkten kuşun kanada nnı çarpması gibi çarprnaya başladı." demiştir. Kureyş'in sözü dinleneo önderle rinden olup Hz. Peygamber'i, putlan kötülemek ve hakaret: etmekten vazgeçir rnek için gönderilen Utbe b. Rabia, onavaz geçmesi için birtakım vaatlerde bulundu. Hz. Peygamber de "Ya Utbe! Sözünil bitirdin mi? Şimdi de beni dinle!

9-1 Müddessir 74/ll. 95 Acaba nedir nedir 96 Hi cr 15/94. 97 Yusuf12/80. 98 Errugrul, age, ss. 97-99. 99 Tur 52/35.

H. UGUR · OSMANU ULEMASININ ORY ANT ALİSTLERE CEVAPI.AR1J533

diyerek Fussilet Suresi'ni okumaya başlach.Bunun üzerine o ne söyleyeceğini bilemeyerek ailesinin -yanına dönmüş ve bir süre kavminin yanına gitmemiş

oldugundankendisine serzenişte bulunmuşlar, daha sonra da Utbe, yanianna gideınediginden dolayı qnlardan özfir dilemiş ve .. Allah'a yemin ederim ki Mu­

hammed bana öyle sözler söyledi ki kulaklanın onun benzerini hiç işitmemiştir.

Ona karşı ne söyleyeceğimi hiç bilemeclim." demişt:ir.100

Bu konuda daha pek çok sahih rivayetler vardır. Araplann önde gelenlerinin bu gibi itiraflan ve nice belagat imamlarırun bunlan teyit eden açıklamalan,

Dozy gibi yabancı biri rarafından, mensup oJmadıgı bir dil hakkında ortaya atılan iddiaların saçına sapan sözlerden başka bir şey olmadıgı hususunda şüphe bırakmaz. 101

Kur'an'ın la.fzi cezaleti, manalarnun ulviyeti, nazmının güzelliği. kelimeleri­nin tenasübü, icazı, bedaati gibi ne kadar fesahat ve belagat türleri varsa bunla­

nn hepsini icaz özelliği ile ihtiva etmesinden başka tahrif ve tagyirden korun­muş olma, ezber kolaylığı. korku ve heybet verıiıesi, gaybt haberleri ve gizli halleri haber vermesi, münafıkların ve Yahudilerin gizli hallerini ortaya koyması gibi insan gücünü tamamen aşan birı:alom mucizeleri ihtiva etmesi hasebiyle Arap dilinin üsluplaondan farklı olan acib nazmı ve garip üslübu ile fesahat ve belagatin en üstün derecesindeki bir sonsuz mucize oldugunda hiç şüphe yoktur. ilk dönemlerde yaŞayanlar, onun bir suresinin benzerini get:i.gnekten aciz kaldıklan gibi, sonraki dönemdekiler ise buna kalkıştıklannda netice olaral< acizliklerini itiraf etmeye mecbur olmuşlardır. Rivayet edileliğine göre

Abbasi devleti döneminde yaşamış olan meşhur şair tbn~ Mukaffa buna kal­loşınışken yanından geçen bir çocugun ..... ~~LA ~1 J, jl~ JJj"(Ey yerytJza!

Yut suyunu... daıildi.)102 ayetini okudugunu işitince-yazd.ıklanru silmiş ve "Şdıada t:derim ki bununla ma cadele edilemt:Z. Bu insan söztı dt:gildir." demiştir. Bunun gibi, zamanının en büyük fesahat ve belagat ehlinden olan Yahya b. Hakem de Endü­

lüs'te böyle bir teşebbüse girişerek ihlas Suresi'ne benzer bir şey yazmak iste­mişse de sonradan korkuya kapılıp tövbe istiğfar ederek vazgeçmiştir. 103

lsmail Fen.nl, Kur'an'ın bu yönüyle ilgili olarak Banelrni Sentiler'den bir alınn

yapmışor. Bu alınoda o şöyle söyler:

100 Ertuğrul, agt:, s. 99. 101 Ertuğrul. age, s. 99. 102 Hudill44. 103 Ertiıgıul, agt:, s. 100.

5341 OSMAN U TOPLUMUl\lDA KUR'AN KÜL TÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -11-

Bundan daha az önemli olmayan ve hakkında kolaylıkla bir f:iki.r ortaya konu­lamayan diger bir mese1e de Kur'an'ın ifade OslObudur. Fakat o hususta hiç degilse genel anlamda (sureti umumiyede) kabul edilmiş olan fikir kabul olunabilir. Kur'an'da,her ne kadar onda müe1.l.i.finin hayacn.ı:o devirlerine göre hayli farklar ayırt edilebilirse de Arapçanın kıyas kabul edilemez derecede şaheseri nazanyla bakılabilecek şekildeki goze1ligi, boı:on alemin birlikte verdigi karar gereğince konunun büyüklügüne eştir. Dilin mükemme1ligi, ifa­deyi hiçbir zaman beyan edilmesi gereken şeyin aşagısında bırakmamıştı.r. Biz Muhammed'in tilavetinio, buıuan işitenlerin hepsine nasıl heyecan ver­diğini biraz yukanda gördük. Müteaddit ve bekleronedik ihıidalar ile güçle­nen bu cazibenin, şiirin güze1liginekarşı o kadar hassas olan bir kavim nez­dinde Mubammed'e çok yardımı oldugunda şüphe edilemez. Muhammed bu sıradan şairlerle kanşonlmak korkusundan dolayı nazmen yazı yazmaktan kendini korumuştur. Geleneksel bir lassaya inanılırsa Muhammed'in, oaz­mın tam kaide1erini bildigi bile kesin degildir. Lakin fikrin şiddeti, tasviiierin parlaklıgı,lafızlann guz:e1ligi, ilikatiann yeniligi, bu karşı konulamaz nesirde diger şeylerin ooksanını ikinal ederdi ve akıllar ikna olmadan önce kalpler ona kapılırdı. Biz bu tesbirin hiçbir vakitte bir kimse tarafından daha ileti götlirOlmedigi.ne dahi inanmalıyız ve bu, din müessislerinin arasında Mu­hammed'in simasının kendisini hepsi arasmda yükselten ve kimseye benze­mez bir hale koyan bfr fer'i hususisidir.Kur'an için. yazıldıgı dilin en güzel abidesi kalmak pek büyük bir faidedir.İnsanlıgın bütün dini tarihinde buna benzer bir şey görmem. Kur'an'ın icra-.ettigi duyulmamış nrıfuzu a.n1amak için

bu mOralaayı gözden kaybetmemek lazım gelir. Araplar arasmda bir adam .hiçbir zaman böyle lafızlar ve tabirler işitıirmemiş oldugu için onun Allah

. kclarnı olduguna bir kaı: daha kolaylıkla inanılclı. Bunlara bigane olan bizlere · gelince, biz bu meziyetleri ancak tercümeler sayesinde pek düşük bir derece­de li.issederiz. Fakat tercüme1erin zaruri olan sogukluguna tagınen sörunOş olan şule yine şiddetli bir şaşaa ile parlamaktadır.Biz Kur'an'ı, onu bize yak­

. laşı;ı.ran tercümelerinden aynen nazar-ı müralaaya alıp ondan kendisini bize yeterli bir hüccet ve munsı.fane bir hakkaniyetle arzeden bazı başlıca fikirleri isıihraç etmekle yeıinmeye mecburuz .. 1ıu

Stanley Lane Pool ise Kur'anhakkında yazdıgı eserde şöyle der:

Kur'an'ın hiçbir kısmı aruz ilmine uygunluk ı:aşımaz. Bunuola beraber o suf nesir degildir. Nesrin vezni olmamakla beraber o, şürin pek çok sıfat ve ma­hiyetini taşıyan bir be1agat şeklidir: Diger bir yerde ise şöyle söyler: "Hiçbir kimse bu şayan-ı dikkat kitabı heyecansız okuyamaz. Kur'an'da tekrarlar, hüzün ve sıklcılık yer almasına ragtnen insanı cezbeden hususi bir tUr sadelik vardır ... Bu. kanuniann toplandıgı bir kitap degildir. ilahiyaon toplandıgı bir kitap hiç de~ldir. Lakin bunlardan daha iyi bir şeydir. Bu, tiyakarlıktan ta-

ıo.ı Errugrul. age, ss. 101-102.

H. UCUR · OSMANLI U LEMASININ ORYANTALİSTLERE CEV APLARI 1 535

mamen uzak olan bir insan kalbinin kesik kesik sözleridir. Ve bu kalp, in­sanlı~a sıra dışı bir etki yapmış olan bir adamın kalbidir."105

Erru~ bu örnekleri verdikten sonra konuyu şu şekilde tamamlıyor: İşte görillüyor ki Kur'an'ı daha fazla tetkik etmiş olan bu alim.ler, Dozy'nin açıkladığı

fikrin tam tersi bir fikir ortaya auyorlar ve onu" Arapçanın benzersiz bir şahese­ri", "nesrin şür mabiyetini taşıyan bir çeşidi" ve "hiç kimsenın heyecansız oku­

yamayacagı bir kitap" addediyorlar.196

c) Kur'an'm İnsanlar Üzerindeki Etkisi

İsmail Fennt'nin Dozy'den yapagı bir başka alınoda o şöyle der:

Kur'an'ın, Muhammed'in muastrlan Uzerine az nüfuz ve tesiri oldu. Araplar medeniyet ve tekemmülün pek yüksek bir mertebesine ulaşmışlarclı. Maddtolarak medenileşrneyi de~. aklı medenileşmeyi kastediyorum. Halbu­ki Muhammed başka taraflarda emsali pek çok bulunmuş olan bir c azibed ar, bir heyecanperver bir radikal idi. Vatandaşlarından bir çogu akıl, Alim kişiler idi. Zeka ve hatta ahlak bakurundan ondan Üeriydiler. Ortaya koydu~ din­datea duygulara çogu muasıtlan lakayt kalıyorlarm Füvaki Kur'an'ı gozel ve ulvi bulmak için inancın aklı selimi işin başındasöndürmüş olmasılAzım ge­üyordu. Halkın büyük çogunlugu isei.marıın bu mertebesine henaz gelmemiş­n.'07

Kur'an ayetlerinin güya sebep oldu~o ihtidalann büyük kısmı tarihe de~ d.inl menkıbeler alanına dahildir. Gerçekte tarih bize bildiriyor ki avam,Kur'an'ı ya pek az tanıyor veya hiç tanınuyordu. Ve Kur'an'ı rarumak için de hiçbir hevesleri yokru.''108

Bu iddiaları İsmail Femü özetle şöyle cevaplar: Eğer Dozy'ye göre aklı mede­

nileşme, insan yapımı olan putlara tapınak, birbirlerini sürekli olarak yagmala­

mak veya katletmek, her türlü hukuku ayaklar alana alınak. bir kadını kendi

aralannda ortak olarak eş edinmek. kız çocuklarmı diri diri yere gömmek gibi

acımasız, igrenç ve vahşi adetler ise söyledikleri doğru olabilir. U:kin Arapların:­kısa bir zaman içinde hakiki medeniyete ulaşmalarının, ancaldslmı clin.i.nin füyuzan sonucunda oldugu, ispata bacet olmayan bir kazıyyei müselleme­

dir.Fahrul enbiya efendimizin bir kudret harikası oldugu da delile gerek olma-

105 Errugrul, age. s. 104. 106 Errugrul, age, s. 104. 107 Errugrul, age, s. 105. 108 ""'"''ı Erru5 .o.u, age, s. 105.

5361 OStvlANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTÜRÜ VE TEFSlR ÇAliŞMALARI -II-

yan bir hakikatti.r. Çünkü tarihte onun bir benzerini bulmak imkmsızdır.

Kur'an'a gelince, bu kitap Hz. Peygamberin muasırlan üzerine bilakis pek

büyük bir tesir icra etti. Hatta onlan büsbütün degiştirdi. Onlan şirk ve küfür

karanlıklanndan çıkanp tevbid ve iman nuruna uJaşc.rclı. Onlara, yukanda

bazıları sayılan, hayvanlara yakışan kötü adederi terk ettirip bunların yerine

ahlaki güzellikleri ve insani fazilederi ögteı:r:i. Ve nihayet " ... 1ı ~~ı ~ ıJj1ıj J ; ...... .. 1 , ... .. J .. • ""... J J: 1 .. ;... , ... "

~ ~.ll;u ını : ö-~ lA..!'. ı;._ ~j ı;ı ~ı ~~u !<' . _ı: :.- ...AJU :.ı...ıJ.I ~ ' 1 -! ~ ..F- ı.r- ı- J • " •; 1 • ,.,.,..... ~ ı-

... "( .. Afiah'ın size olan nimetini hatırlay11L Hani sizler birbirinize daşmanlar idiniz de O,

kalplmni.z.i birleştirmişti. İşte O'nun bu nimeti sayesinde kardeşler olmuştunu.z, Yine: siz, bir

ateş çukunmun tam kc:nannda idiniz de: O sizi oradan lıurtarmı.ştt .. )109 ayetinde anlanlclı­gı. üzere, onlan birbirlerine düşman iken kardeş yapo.uo

Bu şekilde bayvani davramşlara ve sapıklığa koşan adamları, fazilet ve insan­

lığın mücessem hali olmayı sözleri ve fiilieri ile bak eden insanlardan akıl. ve

hatta ahlak olarak üstün kabul eı:mek, sonra da sıı:ftslam dini sayesinde ahlak,

tavır ve hareketlerini büsbütün değiştirmiş ve bu din yolunda babalan, çocukla­

n ve akrabalan ile savaşmak derecesinde fedakarlık göstermiş olan Arap milleti­

ne, "Hz. Peygamber'in dindarca duygulanna lakayt kalıyordu."demenin, insaf-\

sızlığın tahammül sınırlannı zorlayan bir küstahlık derecesi olduğUnu kabul

etmekte, en küçük bir hakşinaslık duygusuna sahip olanlar bile tereddüt etmez-

ler.ıu '

"Kur'an'i ulvi bulmak için inanem aklı selimi söndürmesi lazım gelir"miş.

F;U<a_t balkın çoğiınlugu imanın bu seviyesine geleınemiş. Alallı insanların

nezdinde aklı selim, insan ütün-il olan putlara ibadet ennek ve pnceden bahsi

geçmiş olan çirkin ve menfur adeclere riayet değil, Cenabı Allah'ın vabdaniyetine

inanıp_ onu ulühiyetiJ;ıe layık olmayan noksanlardan tenzih etmektir. İnsanlığa yakışan şey de bayvani tabiann gereğine uymakve ona hizmet etmek değil, yüce

ve faziletli işler yapma yolunda çaba ve gayret içinde olmakc.r. Bu yolda inanç ve

iman, aklı selimi söndütmek söyle dursun, bililis onu ıslah edip aydınlatma

yoluyla. düştüğü cehalet ve dalalet derekesinden 11yık olduğU yüce bidayer

mertebesine yüceltir. '{akıa herkesin yüce kemal derecesine ulaşması mümkün

değilse de Arap millerinin çoğUnun islam dininin kadir ve kıymetini anlamış

ı09 Al-i İmran 3/103. 110 Ertuğrul. age, ss. 105-106.

wErı:ugnı.l, agı:, s. 106.

H. UGUR · OSMANLI U LEMASININ ORYANTALlSTIERE CEVAPLARJI537

olduklan, şirk ve kofrün ortadan kall<mış o~asıyla sabittir.112

"Kur'an'ın gO ya sebep oldugu -ihtidalar, tarihe değil dindarane masallar türü­

ne dahil" imiş. "Avam Kur'anı bilmiyor"muş ve bilmek hususunda endişe dahi . lll

eonıyormuş.

Kur'an'ın gOya degil,gerçekte sebep oldugu ihtida ve imanlar masal olmayıp

inkan mümkün olmayan gerçek olaylardır. Hristiyanlık birkaç asır içinde

yayılabildigi halde İslamiyet Arap yarunadasını on yıl içinde putperestlikten

temizledi. Bir taraftan Aden'e, diger taraftan Şam'a kadar yayıldı. Şark impara­

rorluguna karşı büyük bir ordu çıkardı. Veda Haccında 120 bin Müslüman hazır

bulundu. Kur'an'ın Arapça olarak nazil olduğu ve Hz. Peygamber zamanında

fesahat ve belagatin, Araplar nezdinde bir üstünlük ölçüsü olarak kabul edildiği

ve bedevilerin bile dillerini iyi bildikleri herkes tarafından bilinen gerçeklerden­

dir. Avam Kur'an'ın ihtiva ertigi yüce hükiim ve harika lisan güzelligine layıkıyla

muktedir olmasalar bile, onun Allah kellinı olan bir mucizevi kitap ve bir hida­

yet nuru oldugunu pekala takdir etmişlerdir. Takdir eonemiş olsalar, alıştıkları

adederirıi kesinlikle terk etmezler ve başıboş bir şekilde hayadanru geçirmeyi

bırakıp, bir takım şer'i mükellefiyederin nefsin hevasına hiç de hoş gelmeyen

kayıdan altında yaşamayı tercih eonemeleri la.ı:ım gelirdi U'l

d) islam'ın Aslıligi

İsmail Fennl, Dozy'nin eserinden şu nakilde bulunur:

lslam.iyet kadar az asli olan bir din yoktur. Esas olarak Haniilik ve ZerdUşt­lük etkisi alenda genişlemiş oldugu şekilde Musevilik, Arabistan'ın kadim dininden ve Hristiyanlıktan ödonç alınmış bazı esaslar, nihayet Muham­med'in en büyük ve en son nebiyyullah oldugu inancı: İşte Mekkeli peygam­berin ortaya koyup yaydığı bütün sistem, bütün manzumei umuri mezhebiy­ye bunlardan ibarettir.Kur'an'da ne derin fikirler vardır, ne de yüce ve gönül alıcı bir dil ile ifade edilmiş şairane nazariyeler yer alır.O. diger dinlerden al­dıklannı sembolik ilaveled e kanşnrır. Kur'an, büyük meselderin çözilmOnO yapmak gayreti içinde olmaz. isl~}'et şüphesiz dinlerin en adi, bayagı. ve tekdüze olaru oldugu gibi, tadile yahut tekernmüle de en az kapasiteli olanı­dır." diyor ve bunu Araplann sedyesiyle izah ettikten sonra şu sözleri ilave ediyor: "O bir derin mütefekkir degildi. Fakat bayağı hünerli bir müteheyyiç idi. Aslilige meyletmek şöyle dursun, bUtün şan ve şerefi aslilikten uzaklaş-

uı ErtuğruL age. s. 107. lll &tugrul. age, s. 107. 114 Ertugrul, age, ss. l0?-108.

5381 OSMANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTüRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI-U-

makla saglamaya çalışırdı. Çünkü yaydığı elinin, kendisinden daha önceki peygamberler tarafından her zaman haber ver:ildigini tekrardan geri durmu­yordu .ı.ıs

Bu idclialar Ertuğrul tarafındaıı şöyle cevaplandınlır: İslamiyetre aslilik ya yenilik yokmuş. Onun esası Haniflik. Musevilik ve Arabistan'ın eski dininden ·

Hristiyanlıktan alınmış bazı şeylermiş. K~r'an-ı Ketim'de" lA j pl..:.. ~ı ~ı ~ .):~1 ~ ~ r.Wı rJ>~~ lA ~ (.)'! ~! ~l:Ş:iı ı)_,i .:r.J.iı . ;ı:;.ı. .. "(Şt1phesiz Allah katında d İslam'dır. Kitap vailm~ olanlar, katdilerine ilimgeldifıtat sonra sırf, aralanndaki ihtiras

~nltlı ~ndat aynlığa dcqtalcr ... )u6 •

.. ~j rfiı.:r-~ı ~; ~~ ~ ~4 'i~ ..;.oı .;ki;,~~ i~~ .J.~ ..!lP.-j r: .:ı>~Ü! 'i t.r.i!Jı jSi"(Hakka ;önden bir kimse olaralt yazUna dinr: çcvir. Ailah'ın insanla

üZerinde yarattığL fıtratasımsıkı tutun. Allah'ın yaratmasında 1ıiçbir değiştirme yohtıır. İ~

bu closdoğnı dindir. Fakatinsaniann çoğu bilmı:zlcr.) 117,

· " l' ;.;u1..:d - ~ .... !J ~ ~ 'i - .Uı ':iıl!.;.;-;[i~~·: · C,.:; .ı-- ~ 'ı ı· lız._..ı:s:iı 'ı;..tı.; · · - -' - .. r -' · · r-=---' -· • _,_. . - <.s' Y . . ı.r - ı ~;· .;....;.ı ··ı _i .:ı ' ı;.; :ı~~~ ·ı:..tı.; .) -~ı ·! tft. ı ~~ ~~ , _ı ~f ,.ı.: .:ıu · ..»ı .:ı ~- : ~~·i w,

-' r •• ..r., ~ Y. r- ' . ı.r - .r;-:-- ; J-r- Y _,» .YY : • • -' ır. .. J

0 # Jlit ~~ (.)'! ':lı ~~lj ;ı.J)Jl .:.1 )i"(De ki: 'Ey kitap ch li/ Bizimle sizin aranızda ortc bir söze gelin: YalnızAilah'a ibadet eddim. O'na hiçbir şeyi ortak koşmayaltm. Allah'ı bırak

da kimimiz kimimizi ilah edinmesin.' Eğ~ onlaryine ytlzçe;virirlme, deyin hi: 'Şahit: olun, b

Müslnmanları.ı • Ey kitap ehW İbrahim h~kktnda niçin tart~ıyorsunuz Oysa I evrat da, İnı de ondan sqnra indirilm~tir. Sizhiç daşı:ınmt1yor musunuz?)u8

,

; _ ~..r-~j ~'J.l ~ J}~ı ~ı.) ı~ 0f(Şaphr:sizbu (htıkümlcr), ilk sayfalard . ll9 Ibr.ahim ve Mfl.sd'nm sayfalannda da vardır.) ,

"~ < ~ ~ iı : 015 ~; · uı..:..; ıl.:.;. 0\5 :d- ı;;ı - - ~ 'i · lh ' · ' ı-·ı.)IS Lo"(tbrahim,neb . u-::r- ır. -' . - ı.r-'-' -fA' -' --*-~ A 'YaJiudi', ne de 'Hristiyan' id~ ama katdini Allah'a teslim ederek her tarla batıldan yt

çcvirm~ biriydi; ve O'ndan baş ha bir şeye ilahltk yalııştıranlardan değildi. )120,

".:ı:ş).Jı (.)'! .)IS lA j ~ ~~J.~ ~ ır;ı.; tııı j.W. j.i"(De ki: 'Allah, doğru s6ylemişti

U5 Ertugrul, age, s.l29.

u6 Al-i İnıran 3/19.

u; Rum 30/30. 118 Al-i İnıran 3/64-65.

U9 A'la 87/18-19. 120 Al-i İmran 3/67.

-H. UGUR · OSMANU U LEMASININ ORYANfALiSTLERE CEVAPLARI 1539

Öyle ise hakka y6ııdaı İbrahim'in dinine uyun. O, Allah'a ortak koşanlardan degtldL ')ın,

"~~'.ii!~ cfoj ~ ~j ~ ~j rJ.:.l ~ ~~ .:,_:;.l.:;.j ... "(İyililudaıbirkimse olarak kaıdlni cam bir yöndişl~ Allah'a teslim cdaı ve İbrahim'in tevhid dinine uymu.ş olan kimseden dahaga.z.el din sahibi kimdir?)ııı.

" ... j:.i ~ ~ı rsu.:.. ~ ... "( ... 0 siz}. daha (}nce. .. Müslüman diye isimlendirdL..)123

buyunılmuşrur.

Allah'ın dini birdir, o da İslam dinidir. Onun aslı ve esası Allabm birligine ve ahirete imandır. Bu esas hiç degişmez. Hz. Aclem'den beri böyledir. Ancak büyük peygamberler, insaniann dünya ve ahiretlerini ıslaha memur olduklann­dan dinin bir de muamelat ve alıkfull ciheti de vardır. İşte zamana göre degişmiş olan cihet budur. Yukarıda anlaruan esası degiştiren peygamberler degil insan­larclır. Onlar dinde emredilen hususları kendileri çoğaltıp elinin merkezinden uzaklaşnkları veclini esaslardan uzal<.laşıp saparak küfür ve putperestlige ve diger batıl inançlara düştükleri için Allah her zaman onları mdayer yoluna sevk edecek peygamberler göndenniştir. 124

İşte yukanda zi.krolunan ayetlerden anlaşılacagı. üzere Hz. Peygamber Efen­dimiz. atası Hz. İbrahim'den, hatta Hz. Adem'den beri yegane ilabi din olan bu tevbid dinini, Hristiyanlıkcaki üçlü tanrı inancı gibi onunla bagdaşnnlması mümkün olmayan tağyir ve tahriflerden temizleyip asli mecrasma ve hakiki haline döndUrrnek üzere gönderilmiştir. Ancak onun tebligine memur olduğu şeriat, iJabi adet gereğince uygulamadaki hükümlerden bazılarını yürürlükten kald.ınp bunlann yerine. zamanın geregine uygun hükümler koymuşrur.125

Yukanda açıkladıgım.ız gibi, elinin esası bir olduğuna göre onda yenilik ola­mayacagı. açıkı:ır. Ama muamelat ve ahkmıa gelince, İslam dininde yenilik olmadıguu iddia ennek, gerçeğe karşı gözlerini kapamaktan başka bir şey değildir. MUslümanlann abdest, namaz, oruç gibi ibadederine, hatta ibadetha­nelerinin inşa ve tertip tarzlanna, nil<Ah, talal<, gasl ve ölü defni gibi rnua.melatta geçerli olan şer' i hükümlerine bir kere göz atmak, bu konulardal<.i büyük farkı ve yeniliği görrneğe kafidir. Eğer İslam şeriatında Yahudi ve Hristiyanlıkta geçerli

U1 Al-i lmran 3/95. m Nisa 4/125.

m Hacc 22/78. ıı~

Ertu~,age,ss. l30-l3l 125

Ertuğrul, age, ss.Bl-132.

540 1 OSMANU TOPLUMUl\TDA KUR'AN KülTÜRÜ VETEFSlR ÇALIŞMALARI -II-

olan hükümlere uygun bazı şeyler görülürse bunlara "ödünç alınnuş hükümler" nazanyla bakılmayıp, önceki kutsal kitapların bükılınlerinin kaldırılınayarak Allah tarafındanyerinde bırakılmış olan kısmı nazarıyla bakılması lazım gelir. Çünkü dini vaz eden Allah oldugu için. bunları başkasından almamış, kendi vaz

ettigi gibi ibka enniştir.126

Bartelmy Sentiler, kitabının mul<addiriıesinde şu sözleri söylüyor:

Cesurca vaaz edilen ve birkaç sene içinde birçok kavme dinini degiştirten bu mezhebin karşısında onun nereden geldigi, hatta ne husule getirdigi hakkın­da endişeye düşmenin ne faydası vardır? Onun kaynagt hangisi olursa olsun ve muvaffakiyen ne olursa olsun bunun ehemmiyeti yoktur. Bu inancın Yahu­cJ.ilikten ve Hristiyanlık dininden iktihas etmiş olması, onun büyük bir saygı­yı hak etmesine engel değilclir.127

Görüldü~ gibi. Sentiler, İslam'm ilahi rabiatmı itiraf etmeye yanaşmasa da

onun saygıdeger olması noktasında Dozy'ye göre nispeten anlayışlı ve ılıman

görünmektedir.

Yukandaki açıklamalar, İslam dinindeki yeniligin Hz. Muhammed'in en bü­yük ve en son peygamber added.ilmesinden ibaret olmadığını ispata kafidir. Evet Hz. Muhammed'in "batem.ünnebivvin" oldum," !<:lt>. : ..ı.;.l tl lı;.; ~lS" t; . n- o~ r~ . ~ ~ . . ~~ p~ j !sı ı J ~.:; ~ .J ••• "(Muhammed, sizin adamlanncylan hiçbirinin babası değildir. Fakat o, Allcıh'ın Rc:süla ve: nebiltrin sonuncusudur ... i 26 ayeriyle bildiriJıniş ve vefanu­dan 14 asır gibi bit süre geçtigi halde hiç kimsenin peygamberligini ispat etmeye

mul~tedir olamaması, bunun hakikat olduğunu göstermiştir.129

"Kur' an' da dtrin ve: ulvi fikirler ve g6nal alta bir dil ile ifade edilmiş şairane n~ariyela

yÔ1mıt."söZÜDe karşı -diyebiliriz ki. Kur'an'ın şiir olmadığı yine Kur'an'da açık­lannuşnr. Ancak derin ve ulvi fikirler yoktur demek, gerçege ramamen ay kın bil sözdür. Onda olan derin ve ulvi fikirler hiçbir kitapta bulunmaz. Kur'an bize Allah'ın vabdaniyetini, onun isim ve sıfadarmı, insani fazilederi ögretir. Bunlar­dan daha yüce fikir ne olabilir? Ulema, tevhide, ahlaka, tasavvufa dair binlerce

cilt kitap yazmışlar, bunlarm esasuu hep Kur'an'dan almışlardır. Peygambeı

Efendimiz, "Kur'anın zahn vardır, bamı vardır." buyurmuştur. Zahiri manas: tefsir; batmi manası ise tevildir. Batmi manası, dinleyen kişinin mertebe Vf

ıı6 E l, 132 rruğru age, s. . ll7 Erru;n.,. ı 131 ıs• ..... age, s. -· w Ahzab 33/40. 129 Ertuğrul age, s. 133.

H. UGUR · OSMANI.l ULEN1ASIN1N ORYANTAI1STLERE CEVAPLARJ 1541

derecelerine göre değişir. Bir makamdan eliger bir makama terakki ettikçe ona

yeni bir mana açılır. Dozy bu esrardan habersiz ise de ilim ve irfan ehli buna

aga.hm.JJO

Dozy'nin "Kur'an'da halledilıneyen büyük meseleler oldugu" sözünden mak­

saclırun ne oldugunu bilmiyoruz. Lakin ulohiyet, tevhid, kiiinatın yarao.lışının

biknıeti., nübüvvet, ruh, ahiret bayan gibi, insanlarca bilimnesi gerekli olan

büyük meselelerio tamamı Kur'an'da insan aklının ihatasına, kabiliyer ve isti.da­

ana uygun bir şekilde anlatılmış ve bu meseleleri Kur'an kadar açık ve makul

surette hiçbir kitap açıklam.aınışm. Onda açıklanmayan meseleler ancak akıl ile

aniaşılamayacak meselelerdir. Filozofların bu meseleler haklanda yazdıgı bin­

lerce cilt kirabm hiçbir kimse için tam olarak inandıncı olmaması ve nihayet

metafizik konulara bu gün en elindar ülkelerin ders kitaplannda ancak birkaç

sayfa yer ayrılınakla yetinilmesi, bu idclialanmızı ispat için yeterli bir delildir.131

Bartelmy Seoti.ler,Kur'an'ın, Arap elilinin kıyas edilmez bir şaheseri, en gazel

bir abidesi olup ondaki şekil güzelliginin mevzu güzelligine eşit oldugunu ve

onun tercilmelerinde bile bu güzelligin kendisini göstercligini tasdik ve itiraf

etmişti. Onun bu konudaki açıklamalan şöyle devam eder:

~ lmanın kayna~ olmakla beraber daimi bir heyecan ve gayreti ilham eden Kur'an olmasaydı Araplar kendilerini bir müddet diğer rnilletlere dehşet ve hayret saçan ve kendilerini onlara ögtetmen !olan bu gayretleri hiçbir vakitre hissetmemiş ve bahusus kullanmamış olacaklarclı. Birçok hususta Kur'an'ı müdafaa etmek güç ise de ibu hususta onu Tevrat ve İncil'in yanına koymak lazım gelir.O bütün ateşini Araplarm ruhuna sirayet ettirdi ve onlan fikrin birtakım alanlaona nakletti ki onlar bunlan hiçbir vakitte bilmeyeceklereli İnsan Allahın yaratnklarmı bu kadar dindarca sevdiği zaman, onlanilmin yardımı ve usulleriyle anlamaya çalışmaya yaklaşır. Kur'an fazla olarak hiç olmazsa hitap ettigi kimseler için mükemmel bir model olmak özelligine sa­hiptir. Fikirleri, şeklin ~bu nazik cazibesiyle renzih ederek onları ciddi araş­nrmalara ve daha derin işlere hazırlar.m

İşte görülüyor ki mezkür kişi, Kur'an'ın, imanin kaynagı ve teheyyüç ve gay­

reti.n mülhirni ve mükemmel bir model oldugunu, ona önceki semavi kitapların

yanında saygın bir yer tayini lazım gelecegini. söylüyor. Kendisine göre onun

müdafaa edilmesi güç bazı hususlan da vardır. Biz aclı geçenin yazdıgı kitabı

l30 Ertugrul, age., s. 133. lll Errugrul, age, ss.133-134. 132

Errugı:ul, age, ss. 134-135.

542 1 OSMANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTüRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -II-

mütalaa ettigi.miz esnada bazı hususlara karşı çıknğını gördül<. Ancak bu

hususlarda daima onları tadil ve tahlif edecek bazı mazeretler ilave ettigini

gördük. Kendisinin en şiddetle karşı çıkngı şey, taaddüti zevcattır (çok kadınla

evlilik). Vakıa, bunu mazur gösterecek bazı sebepler ortaya koymuşsa da taad­

düti zevcat onun nezdinde adeta büyük bir felakettir.133

Dozy, Hz. Peygamberin derin bir mütefe.kkir, bayagı hünerli yani pek az bir

dirayet ve marifete malik bir müteheyyiç (un enthouriaste d'un talent mediocre)

olduğunu söylüyor. Hz. Peygamber'in dirayet ve marifet hususundaki yüce:

derecesi, ortaya koyduğu büyük başarılarla sabit oldugundan bu konuda sözü

uzatmaya gerek görmüyoruz.u4

Bartelmy Sentiler'in Hz. Peygamberin seciyesi hakkında :OT arafsız bir tarihç: baş~a bir fikirde bulunamaz. Bundan sonra Muhammed ona yeryüzünde zuhın

etmiş olan en fevkalade ve en büyük adamların birisi gibi görünecek

tir.".demiştir.135

Dozy şöyle diyor:,

Muhammed, Arabisian·da her şeyi; dini, ahlakı, hatta hukuku tanzim eden tek bir adamdır. Kur'an ise degişmez ilahi iradeyi ihtiva eden bir tek adam

\

tarafından yapılmışur.İslamiyette bu sebeple büyük bir sabitlik, hareketsiz-lik vardır. Buna itiraz olunamaz. Fakat bu keyfiyet, şayam tebrik olmak şöyle dursun; bilakis buna teessııf olunmalıdır. Zira sürekli olarak terakki etme, insanlığa verilmiş bir görevdir. Hareketsizlik ölüm demektir ve hareketsizlik maatteessüf İslamiyet'in bir prensibidir. Dini konularda bir defa hakikat ta­i:ıÜıan her şeyin, asırlar boyunca hakikat olarak kabul edilmesi mecburiyerini bir an için kabul etsek bile, mamafih bunun için belli bir hukukun bütün za­manlara uygun olacagı iddiasında bulunmaya haklaınız olamaz. İşte İslami­yet'in hali bu m~kezdedir. Kur'an'ın kanunlan hala uygulama sahasındadır ve İslamiyet mevcut oldukça uygulanmaya devam edecektir. Haydi, bu ka­nunlar, tesis olunciuğU zaman için iyi olmuş olsun, o zaman için hakiki bir terakki vücuda getirmiş bulunsun, bunların tamamını sorunsuz olarak kabul ederiz. Lakin Şarlman'ın kanunlan da zamanı için fevkalade iyiydi Bununla beraber Şarlman'ın hüküm sütdügü bütün milletler, mezkrır kanunlan daima

U3 Ertuğrul, agı:, s. l35.

l34 Ertuğrul, agı:, s. BS. 135 Ertuğrul, agı:, ss.BS-136.

·.

H. UGUR · OSMANU ULEMASINTN ORYANTALİSTLERE CEVAPLARII543

muhafaza ve takip eaneye mahküm olsalardı bunlarm hali ne olurdu? Ban Avrupa için terakki im.kansız olmaz mıydı ?"136

Errugrul'un cevabı şu şel<ildedir: Evvela Kur'an Hz. Muhammed tarafından

yapılmış bir kitap değildir, ilahı bir vahiydir, sonsuz bir mucizedir. Bu, yukarıda

açık delillerle ispat edilmiş oldugundan konunun tekrar ele alınmasına ihtiyaç

yoktur. Dini, ablakı, hukuku, hasılı her şeyi bir adam yapmaya kadir olamaz.

Böyle bir şey dünyada hiç görülmemiştir. Bilhassa Hz. Peygamber Efendimiz

küçük bir şehirde yetişmiş ümm.i bir zattır. Onun dogtudan dogtuya ilahi vahye

ve Allahm yardımına mazhar oluşunu tasdik etmeksizin bu büyük işleri vücuda

getirmiş olduğunu iddia etmek, tamamen akla aykındır.137

İslam dininin sabit ve değiştirilemez olması meselesine gelince, yukanda

izah edildigi gibi, dinin esası tevhiddir. Allah, zamanm degişmesiyle tebeddül ve

tağayyürde.rı münezzeh oldugu gibi. ona ait olan akaidin de mecburi olarak

tebeddül etmemesi lazım gelir. Bu konuda görülen ihtilaf, insanlarm heva ve

hevesi ve cebalederinden kaynaklanır. İbadedere taalluk eden hükümler dahi lslıim şerian ile kemal noktasına ulaşmış oldugu için bu konuda da tebdi.lat

gerçekleştirilmesine lüzum kalmamışnr. İslami ibadederin suret şekillerine ve

ihtiva ettigi çeşidi hüküm ve faydalara bir kere am nazar etmek, bunların

mükemmellik vasEını taşıdığını anlamaya kafidir. Abdestin, temizliginen faydalı

bir şekli olduğu şüphesizdir. Namaz, insanlarm saygı ifade eden harekerlerinin

tarnanuru içinde toplar. Oruç, riyazan nefs için en güzel bir vasıtadır. Bu konuda

sıkıntı çekilmesi, ancak tütün ve işret gibi rnekruh ve haram şeyleri itiyat etme­

nin neticesidir. Hac, mukaddes makamların ziyaretiyle günahlarm aifedilmesi ve

kalplerin fuyuzada dalmasını sağlamasının yanı sıra, donyanın dört bir köşesin­

de yaşayan Müslüman kardeşlerin diğerlerinin alıvalinden haberdar olmaları ve

kardeşlik baglarını saglamlaşcırmalan için bir vesiledir. Zekat, malları temizle­

yip be.re.kedendirmenin dışında, nefsin mal toplama bırsını ve ihtiyaç sahipleri­

nin zenginlere karşı olan düşmanlık duygularını giderir. Çünkü fakir insanları

zekattan istifade etmeleri saglarur. Zengin olanlan da paralarını rutmayıp

istifadeye sunmaya mecbur edecegi için hem fakirler, hem de zenginler bu

ortaklıktan istifade etmiş olurlar.138

Kur'an'daki dünya işlerine taalluk eden hükümlere gelince, bunlar müna-

06 Ertugrul, age, s. 136. 07 Ertu~ age, s. 137.

ll8 Ertugrul, age, ss. 137-138.

5441 OSMANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜL TÜRÜ VE TEFSlR ÇAliŞlviALARl-ll-

kehat, muamelat ve ukubartan ibaret olmak üzere başlıca üç kısma aynlır. Kur'an'ın dörtte üçünü, geçmiş milletlerio ibret ve uyanışa vesile olacak alıvali oluşturur. Arneli hükümlerden bahseden ayetler çok azdır ve en önemlilerine deginir. Bu hükümlerin de bir kısmı örf ve adedere dayarur.139

Mösyö Sentiler bu konuda şu mütalaa yı beyan enniştir:

" Bu gibi durumlarda Muhammed'in bir kanun kitabı düzenlemeye asla te­şebbüs etmemiş olmasından ve dağınık bir halde olan bildirilerinin sayıca az ve çoğunlukla müphem olmasından dolayı bahtiyarclır. Kur'an'da asıl kanun­Iann ne kadar az olduğunu görmek hayret vericidir. Biz Mekke nutuklannda hemen biçbir şey olmad.Jgını gördük. Lakin Medine'ninkilerde bile sarih ka­nun gayet azdır. Medine surelerinin çogunlugu geçici birtakım olaylarla ilgi­lidir. Müslümaniann savaş meydanındaki hareket ı:arz:ı.na ve Allah yolunda ölecılerin şerefine sitayişler, en sık olan mevzularclır. Ve Muhammed harp ermek lazım geldiği zamanda beyaz bayrak göscerecılere bakareti esirgemez. Ayetlerin birçoğu, hükümdar peygambere mü temadiyen korkaklık bahanele­rini arz eı::mekte olan münafı.klara aittir. Lakin Medine nutuklaruun başlıca konusu, kendisini kabul eı::memelerini affedemedigi Yahudilerin hareketi­dir . ..ı«ı

"Şüphesiz Muhammed ne yeni bir kanun kitabı yapmak, ne de tabilerine şi d-' detli ve sıkı mezhep merasimlerini,yüklemek niyetinde de@di. Galiba çok

açık bir yanlış hareketin redibini gerekli görmesi hariç olmak üzere, kendi istegiyle kanuni mukarraran ancak nadir durumlarda irtihaz etmiştir ve Kur'an'm şeriatedair ayetlerinin ancak Medine'nin valisi sıfanyla kendisine yöneltilen soruların cevaplan olduğu aşÜ<~clır.~ı~ı

SONUÇ

Oİyantalisder, U. yüzyıldan itibaren islam ve Kuran hakkında araşnnnalaı yapmışlar ve Kur'an aleyhinde yayınlar yapmışlardır. 19. yüzyıldan itibaren oryantalist çalışmalarda İslam'a ve Kur'an'a yaklaşunlan ba.kı.mı.ndan nisbi ~iı yumuşaklık yer aldığı dikkat çekmektedir. Ancak peşin hüküm ve duygusallık tan uzak kaldıgı iddia edilen oryantalistler dahi, kin ve garazlannı sanr arala· nnda da olsa belirtmekten kendilerini alamamışlardır. Çogu oryanralistiı:

eserlerinde, ne kadar tarafsız görünüderse görünsünler iki konu daima kendin: göstermektedir: Hz. Peygamberin peygamberliginin sıhhati ve Kur'an'ın kaynag

139Erruğıul, age. s. 138. 140 Ertuğrul, age, ss.138-139. 141 E ...,..,ı rtu6.uı., age. s.139.

H. UGUR · OSMANLI Ul.Eı\itASU\TIN ORYANTALISTLERE CEV APıARI 1545

ve onun vahiy mahsulü olup olmaması meselesi.

İsmail Fenni Ertuğrul, dini bilgileri yetersiz olan Müslümanlarm zihinlerinin

Dozy'nin "İslam Tarihi" adlı eserinden etkilenmesi.ni önlemek için "İzrue-i

Şükok" adlı eseri kaleme almış ve bu eserde, İslam, Kur'an ve Hz. Peygamber

hakkında ileri sürülen ve bu gün de de~şik şekillerde tekrarlanan itiraz ve

hücurnlan dile getirerek cevaplanclımuşnr. Bu .fildrleri.ni ortaya koyarken

Fransız felsefeci Barthelmy Sainthilaire'in "Muhammed ve Kur'an" adlı eserin­

den geniş ölçüde faydalanmışor.

Kaynaklar Adı var, Adnan, Tarif Boyunca nim ve Din, I-H, 1stanbull94 4. Ahmed Mithat Efendi, Müdafaa (Ehl~i lslllm'ı Nasraniyete Davet Edenlere Karş1

Kaleme Alınmışnr), İstaiıbul1300.

Beşili (Sıd.k-ı Nübüwer:-i Muhaını:nediye), Dersaadet 1317. Akdemir, Salih, "Müsteşriklerin Kur'an-ı Kerim ve Hz. Muhammed (SAV)'e Yakla­

şunlan. AOlFD, XXXI/179-210. Akseki, Ahmet Hamdi. Har:emü'l-Enbiya Hakkında En Çirkin Bir lsnad.ın Reddiyesi,

lstanbull922.

Alrun, Ömer Faruk, "Narruk Kemal", DİA,İstanbul2006, X.XXII/361-378. Albayrak, İsmail, "Kur'an-ı Kerim Ayetlerinin Tertibi Hakkındaki Oryantalist

Söyleme genel Bir Bakış", Marifc, sy. 3, ss. 155-164. "Richard Beli, Kur'an Çalışmaları ve Kur'an Vahyi Hakl<ındaki Görüşle­

ri", Sakarya OlFD., sy. 3, ss. 267-280. Ateş, Ali Osman, Oryantalistlerin Hz. Peygamber lle llgili Iddialarına Cevaplar,

Beyan Yay., İstanbull996.

Aydın, Mehmet, MOslümanlann Hrtstiyanlara Karşı Yazdıgı Reddiyeler ve Tartışma Konulan, TDV. Yaymları, Ankara 1998.

Azimli, Mehmet, "Müslüman Tarihçilerin Oryantalistlere Karşı Tavırları -Asım Köksal ômegi-", Marifc,sy.3, ss. 237-243.

Bedevı:, Abdurrahman, Difa' 'ani'I-Kur'an dıdde Mantekıdrh, ed-Daru'l-Alemiyye, tsz.

Mcvsa'atü'l-Mtısreşrikin, Daru'l-Ilm li'l-Mel~yin. Beyrut 1993.

Bedir, Ahmet, "Kur'an'm Anlaşılmasında Oryantalizmin Entele.ktüelimizdeki Etkile­rift, M arife, sy. 3, ss. 189-218.

Beni Amir, Muhammed Emin Hasen Muhammed, d-Masrcşrikarı ve'I-Kur'ana'l-Kmm, Daru'l-Emel, Ürdün 2004.

Bilici, Faruk, URenan", DİA, İstanbul2007, XXXIV/569-570.

Bolay, Süleyman Hayri, "İsmail Fenni Ertuğrul", DİA, 1stanbul2001, XXIII/98-100.

"İsmail Fennı Ertuğrul", Felsefe Danyası Dergis~ Sayı 7, ss. ll-25.

5461 OSMANll TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTüRÜ VE TEFSlR ÇAUŞivlAIARI -ll-

Bulut, Yücel, "Oryantalizın", DİA, İstanbul2007, XXXllV428-437.

Oryantalkrrıin Eleştirel Kısa Tarih~ Yöneliş Yay., İscanbul2002.

"Oryantalizmin Tarihsel Gelişimi Üzerine Bazı De~eclencl.inneler", Marifc, sy 3, ss.13-38.

BursalıMehmet Tabir, Osmanlı Mueniflai, Bizim Büro Bas., Ankara 2009.

Caetani, Leone, İslamTari h~ T ere. Hüseyin Cahid,lstanbull924. Cerrahoğlu, İsmail, "Oryantal.izm ve Batıda Kur'an ve Kur'an tlimleri Üzerine Araş

orrnalar", AlliFD,XXXI/95-136. Cündioğlu, Dücane, "Ernest Renan ve "Reddiyeler" Bağlammda İslam-Bilim Taroş

malanna Bibliyografik Bir Katkı", Divan, 1996/2, ss.l-94. Çağa!, İsmail, Sakat Fikirler ve Cevaplan (Cemil Sena'run Bir Eseri Münasebeti İle)

Yaylacık Matb., İstanbull975.

Çetin, Abdmrah.ı:nan. Kur'an-ı Kerim'in İndirildigi Yedi Harf ve Kıraadar, Ensa Neşr., 1stanbul2005.

"Kur' an Kıratlanna Yönelik Oryantalist Ya.klaşunJ.ar•,Marifc; sy. 3, ss. 65-106.

Davenport,John, Hz Mulıammal ve Kur'an-ı Kmm, Terc. Ömer Rıza Dogrul İstanbu 1926.

Davutoglu, Ahmet, "Batıdaki İslam Çalışmalan Üzerine", M arife; sy. 3, ss. 39-52

Demir, Ziya, XTI.-XVI. y.y. Arası Osmanlı Maft!Ssirlai, Ensar Neşriyat, lstanbul2006. \ .

Dermengheın, Emile, Hz Muhammed ve Risdleti, Terc. Ahmet Agtrakça, Insan Yay İstanbull997.

Draz, Abdullah, Kur'an'ın Anlaşılma.mıa Dogru, Terc. Salih Akdemir, Ankara 1983.

Ebu Leyle, Muhammed Muhammed, el-Kur'ana'l-Kerim mine'l-Manztlri'l-İst4rc1k Dliİu'n-Neşr li'l-Ci.miat, Kahire 2002.

:e.ı-.~ .. k1kı, Necib, ei-Must~rihaıı, Daru'l-Ma:u-if, Mısır 1965.

e.l-Behiy, Muhaıİı.rned, İsiilmi Daşancede Oryantalist Et/ı~ Terc. İbrahim Sarmış, Eki Yay., İstanbull996.

el-Bundlik, Muhammed Salih, el-Mılsteşrilıan ve Tercemeta'l-Kur'ani'l-Kerim, Daru'] · Aflikı'l-Cedide, Beyrut 1980.

el-Ensm, Ahmed Mekki, ed-Difli' 'ani'l-Kur'an zıdde'n-Nahviyytn ve'n-Nahviyyir Daru'l-Maari.f, Mısır 1973.

el-Ga.zali, Müştak Beşir, el-Kur'ana'I-Kmm ft Dirdsaci'l-Masıeşrikrrı, Daru'n-Nefai! Dımaşk 2008.

d-Hakim, Muhammed Bakır, el-Musteşrikfin ve ŞObehacühüm Havle'l-Kur'aı Beyrut 1985.

Errugrul. lsmail Fennl, Kitab-ı kale-i Şakak, Orbaniye Matb., İstanbull928.

Hakikat Nur/arı, Kagıc ve Basım Işleri AŞ., lstanbul1949.

Maddiyyün Mcz}ıebinin b:ınihldl~ Orhaniye Matb., lstanbull928.

ez-Zi.rikli, Hayruddin, d-A'Iam Kamasu Teradın, Beynıt 1969.

H. UGUR · OSMANLI ULEMASININ ORYANTALlSTLERE CEVAPLAR! 1547

Gökku:, Bilal, aKur'an'da Yabancı Kelimeler Meselesine Oryantalist Bir Yaklaşım", Marife, sy. 3, ss.BS-142.

"Oryantalist literatürde Kur'an'ın Kaynağı Tartışmalarının Kaynagı Disiplin­lerarası Bir Yaklaşım", Biltmname, VII/29-40.

Haınidullah. Muhammed, Kur'an-ı Kerim I arih~ T ere. M. Said Mutlu, İstanbul1965.

Hanioglu, M. Şükreı, "Abdullah Cevdet", DİA, İstanbull988, I/90-93.

Hatip, Abdülaziz, Kur'an ve Peygamber Aleyhindeki 1ddialara Cevaplar, Nesil Basım Yayın, lstanbul1997.

Hatipoglu, İbrahim, "Yalan Dogu Seyahan ve Eserleri Baglamında Ignaz Goldziher ve islam Dünyası lle Fikri Etkileşimi" .Marife, sy. 3, ss.l07-U2.

"Osmanlı Aydmlannca Dozy'nin T~-i İslliı:n:iyyet'ine Yöneltilen Tenkitler", tslilmiAraşcırmalar Dtrgis~ Sayı 3, ss.l97-212.

Jansen, J.J.G., Kur'an'a Bilimsd-Filolojik-Pratik Yaklaşımlar, Terc. Halilrabman Aç.ar, Fecr Yay., Ankara 1993.

Jules, Bartbelemy-Saint Hilaire, Mahomet a le Coran: preceded'une Introduction sur Zes devoirs mutuels de la philosophie et de la rdigioTL Le !tv re connatt un second tirage la mfme anntc, Paris 1865.

juynboll. G. H. A., "İslam'm İlk Döneminde Kur'an Kıran(·Okuma)nm Durumu", TeK Yusuf Alemdar, Nasha, sy.12, ss. n-88.

"İlk Devir Islam Tarihhıde Kurra Kavramı",Terc. Yusuf Alemdar, Nasha, sy.ll, ss.l39-152.

Kahraman, Hüseyin, "W. Montgomery Watt'ın İslam ve Hadis Algıst Baglamında "Tanrı SOretinde Yaranlma" İsimli Makalesinin Tahlil ve Tenkıdi", Marife, sy. ı, ss.l69-194.

Kalın. İbrahim, aBan'da İslamAlgısının Tarihine Giriş", Divan, sy.l5, ss. 1-51.

Kallek, Cengiz. "Erpenius, Thomas". DİA, İstanbull995, XI/306.

Kara, tsrnaiL Tarkiye'delslilmcılıkDaşances~ Kitabevi Yay., istanbul1987, II/137-183. Kara, Seyfullah, "Hz. Peygambere Karşı Oryantalist Bakış ve Bu Bakışın Kırılmasın-

da Metodolejik Yaklaşımın Önemi", Acarark illFD., sy. 23, ss.l45-169. Koçyigit, Talat, "1. Goldziher'in Hadiste İlgili Bazı Görüşlerinin Tahlil ve Tenkidi",

Ankara atFD .. XV/43-55.

Köksal, Mustafa Asım. MOsreşrik Caetani'nin Yazdığı İslam Tarihindeki 1snad ve İftiralara Reddiye, Balkanoglu Matbaacılık, Ankara 1961.

Okçu, Abdolmecit, ~rgnace Gol~er'in Taberi'den Aktanmda Bulunarak Bazı Kıraatleri Tenkidi ve Meselenm Arka Planı", sy.l8, ss.l37-15l

ömer Lutfi el-Alim. d-MasttŞriltaıı ve'l-Kur'an, Merkezü birasAti'l-Alemi'l-1slamı. Malta 1991.

Özafşar, M. Emin; M. Mustafa el-Azami; Ahmet Hasan, Oryantalist Yaklaşıma İtirazlar, Araştırma Yay., Ankara 1999.

Özdemir, Mehmet, "Dozy", Dl:A. İstanbull994,1X/515.

Özervarlı, M. Sait," Abduh, Muhammed", DİA, XXX/482-487.

5481 OSMANU TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTÜRÜ VE TEFSIR ÇAUŞMAIARl-II-

Özel, Mustafa, •Tefsirde Oryanı:alizın Eeşıiri.si: Mevducli Ömegr·. Marife", sy. 3, ss. 229-236.

Özı:ork, Mustafa. "Oksidancalizm Baglammda Afg~-Abdub Ekolü", Marifc, sy. 3, s. 43-69.

Paret, Rudi, ed-Dirasatü'l-İşlamiyye ve'l-Arabiyye fi'l-C~1J.ti'l-Al.rrWıiyye, Terc. Mustafa Mabir, Kabire 1967.

Pool, Stanley l ane, Kur'an Şiir ve Kanunları, Tetc. Avni Dagan, Anl<ara 1942

Rıdvan, Ömer b. İbrahim, Ariltl'l-Masreşrilırn hav/e'I-Kur'anf'I-Kerim ve Tcfsirihi, I-ll, Daru Taybe, er-Riyad 1992.

Rodinson, Maxi.me, Oryantalizmin Do~u, Terc. Ahmet Turan YOksel, Marifc, sy. 3, ss. 171-188.

Said, Edward, Oryantalizm, Terc. Selahaddin Ayaz, Pınar Yay., İstanbull991.

Sıbaı, Mustafa, el-İstişrak ve'l-Müsceşri.kiln, Beyrut 1979.

Sönmezsoy, Selahattirı, Kur'an veOryanralistler, Fecr Yay., Ankara 1998.

Şelebt, Abdı1lfettah İsmail Resmü'l-Mushafi'l-Osm1J.nr ve Evhirnü'l-Müsteşrikin fi Kınlati'l-Kur'ani'l-Keriın, Devafi'uh11 ve DeruhA, Daru'l-Münayera, Ciddf 1960.

Uçman, Abdullah, "Şehbenderzade Ahmed Hilmi", otA, Istanbul 2010 XXXVIIU4 24-427.

Ugur, Hakan, Tevrat'ln Kur'an'a Arzı, Kur'an'ın Tevrat'taTasdik Ettigi Konular Emin Yay., Bursa 2011.

.. Kitab-ı izale-i Şükük", MarifeQ_ergis~ Yıl lO, Sayı 3,Konya 2010, ss.440-444.

Ünalan, Sıdc:!ık, .. Hz Muhammed'in Peygamberligini Müjdeleyen Kişilerin İstisınarı· na ~ir Örnek .. Kur' an Ehl-i Ki rab'ın Eseri mi?", FOİFD, V/505-517.

yYatt, William Montgoınery, Kur'aıı'a Giriş, Terc.Süleyman Kalkan, Ankara Okuh: · . Yay., Ankara 1998.

· • ModernDanyadaİslilm Vahyi, Terc. Mehmet S. Aydın, Hülbe Yay., Ankara l982.

Yavuz, Hilmi, .. Oryanralizın" Üzerine Bir 'Giriş' Denemesi", Marifc, sy. 3, ss. 53-64.

Yavuz, Salih Sabri, uManasnrlı İsınail Hakkı", DİA,Ankara 2003.XXVIU563-564.

Yıldırım. Suat, Oryantalistlam Yanılgılan, Ufuk Yay., 1stanbul2003.

Yücel Ahmet (Editör), Oryantalisılerin GDZ!lyle İslc2m, Ra~bet Yay., İstanbul2003. Za.k.z\ik Muhammed Haındi, el-lstişrAk ve'l-Halfiyyetü'l-Fikriyye li's-Sıta'ı'l-Hac:l.m

Daru'l-Menar, Kahire 1989.

Oryanralizm veya Medeniyet Hesaplaşmasının Arka Planı, T ere. · Abdüla.zt Hatip, Işık Yay., İzmir 1993.