... almann btnne yakn blmnde kendine zg ve "mozayik" yntemi diye adlandrlabilecek bir yntemi uygulayan Benjamin, btn bir dnemin kltr tarihini, genelde dikkat edilmeyen ayrntlardan (deme biimlerinden, giysilerden, akam saatlerinin i dn kalabalndan, dedektif romanlarndan, sokaklarn klandrlmasndan vb.) yola karak, gelitirdii kavramlar ve dnya grn "yaayan" bir organizmann kalb ierisinde sergiler. "Pasajlar"n bu kitapta toplanan metinleri, Walter Benjamin'in kendi ngrm olduu, ama kendisi hayattayken basm aamasna gelemeyen dzenlemeye sadk kalnarak bir araya getirilmitir.

KZIM TAKENT KLASK YAPITLAR DZS

eviren: Ahmet Cemal

Yap Kredi Yaynlar - 306 Kzm Takent Klasik Yaptlar Dizisi - 8 Pasajlar / Walter Benjamin zgn ad: Das Passagetu-erk eviren: Ahmet Cemal Redaksiyon: Enis Batur Kitap Editr: Bar Tut Kapak Tasarm: Mehmet Ulusel Bask: efik Matbaas 1. Bask: stanbul, Aralk 1993 4. Bask: stanbul. Ocak 2002 ISBN 975-363-133-2 Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A... 1992 Suhrkamp Verlag Frankfurt am Main 1982 Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.. Yap Kredi Kltr Merkezi stiklal Caddesi No. 285 Beyolu 80050 stanbul Telefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23 http://www.yapikrediyayinlari.com e-posta: vkkultur^ykykultur.com.tr nternet sat adresi: http://\v\v\v.estore.com.tr/bulvar/yky

iindekiler

evirenin Notu 7 Pasajlar Yaptna Giri - Rolf Tiedemann 9 Tarih Kavram zerine 37 Tekniin Olanaklaryla Yeniden retilebildii ada Sanat Yapt 50 XIX. Yzyln Bakenti Paris 87 Charles Baudelaire: Kapitalizmin Ykseli anda Bir Lirik air 108 Baudelairede Baz Motifler zerine 202 ilk Taslaklar 253 Aklamalar 268 XIX. Yzyl Paris Pasajlar 279

tarayann notu:

kitabn sayfa nosuyla

pdfnin sayfa nosu

ayndr.

EVRMENN NOTUWalter Benjaminin Pasajlar (.Passagenwerk) adl bayapt iin kanmca en doru nitelendirmelerden birini, Benjaminin tm eserlerini basma hazrlayan Rolf Tiedemann, u szlerle yapmtr: Kimi kitaplar vardr, daha kitap niteliiyle bir varlk kazanmazdan nce bir yazgya sahip olurlar: Benjaminin tamamlanamadan kal m Pasajlar iin de durum byledir... Gerek u ki, Benjaminin yaamnn nemli bir blm bo yunca zerinde ok youn alt bu eser, hibir zaman kitaplaamad; bu balamdaki almalarna 1927 ylnda balayan Benja min, eserin nasl bir kapsam tamas gerektii ve hangi blmlerin byle bir btne girecei konusunda zaman zaman fikir deitirdi. Toplanan malzeme daarcnn yllarn ak iersinde ok zengin lemesi, ama yazarn bu malzemeyi yine de yeterli bulmay ve ba z metinlere son eklini verme iini bekletmesi, bu arada bata Adorno ve G. Scholem olmak zere, dneminin eitli dnrle riyle yapt fikir al-veriinin etkisiyle de baz deiikliklere git mesi, eserin kitaplamasn hududunda, engelledi. Benjaminin dme 1940 ylnda, ya Fransa-spanya Nazilerin eline korkusuyla

amna kendi eliyle son vermesiyle birlikte, Pasajlar n tamamlan mas olana da ortadan kalkm oldu. Rolf minin Tiedemannn elimizde genel da kendi yazsnda bitirilebilen ilikin olarak belirttii eitli gibi bugn Benja

Pasajlar'daneserin

yalnzca dzenine

blmlerle,

yazmalarnda

verdii ipular bulunmaktadr.

Pasajlar'n Trke evirisini hazrlarken, paralarn bir arayagetiriliinde, eitli ipularn da titizlikle deerlendirerek, yazarn ngrd ve ngrm olabilecei dzenlemeye sadk kaldm. Sz edilen ipular konusunda, Tiedemannn Giri yazsnda ayrntl bilgi bulunmaktadr. Bu arada -olas bir yanl anlamay nlemek iinbir noktay belirtmek istiyorum. Almanyadaki Suhrkamp Yaynevince 1983 ylnda yaymlanan ve Das Passagen-

Werk baln tayan iki ciltlik eser, Benjaminin -zaten bitmeden kalan- eseri deil, fakat bu esere ilikin -notlardan, alntlar dan, baz tamamlanm metinlerden oluma- malzemeyi kapsa maktadr. Anlan giri yazsnda Pasajlara ilikin yeterince bilgi verildi inden, ben eviriye ilikin bir noktay belirtmekle yetinmek isti yorum. Bu kitapta yer alan Baudelaire almalarndaki iirler, Baudelairein iir slubunu aslna sadk olarak yanstma savyla de il, Benjaminin de seiminde etkili olan arlk noktas dorultu sunda, ieriklerin belirgin klnmas amacyla evrilmitir; bu ne denle evirilerde Baudelairein lirizminin btn eleri aranma maldr. Bu eviriler, yabanc dillerde alma evirisi denen tr dendir. Adornonun, bu tamamlanmam haliyle bile esiz bir kltr tarihi diye nitelendirdii Pasajlar'la birlikte, dnce yaammz da Benjaminin deerlendirilebilmesi bakmndan nemli bir mal zeme a daha kapatlm olmaktadr. Ahmet Cemal

PASAJLAR YAPITINA GR*Rolf Tiedemann

Kimi kitaplar vardr, daha kitap niteliiyle bir varlk kazan mazdan nce bir yazgya sahip olurlar: Benjaminin tamamlanamadan kalm Pasajlar Yapt (Passagenwerk) iin de durum by ledir. Adorno 1950de yaymlanan bir makalede bu yapttan ilk sz ettiinden bu yana yapt evresinde bir sr sylence olu turulmu. 1966da Benjaminin Mektuplarndan iki ciltlik bir sekinin yaymlanmas, bu sylencelere yeni bir malzeme kay na oluturdu; bu mektuplarda yazarn amalad yapta ilikin ok sayda aklama bulunmakla birlikte, bunlar eksiksiz olma d gibi kendi aralarnda tutarl da deildir. Bylece Benjamine ilikin ve birbiriyle rekabet konumundaki eitli yorumlarn, Benjaminin entelektel fizyonomisinden kaynaklanan bilme* Rolf Tiedemann, bu giri yazsn kendisi tarafndan yayna hazrlanan Pasajlar Yapt

(Passagen-Werk) iin kaleme almtr. (Bak. Walter Benjamin: Das Passagen-Werk, cilt III, Frankfurt am Main 1982). Anlan yapt, bu giri yazsnda da akland gibi, XIX. Yzyl'n Bakenti Parisin yan sra, Benjaminin lmnden sonra bulunan ve Pasajlar Yaptnn hazrlk almalar niteliindeki btn notlar kapsamaktadr. 1354 kitap sayfas tutan bu notlarn tamamnn, yayna hazrladm Pasajlar dzenlemesine alnabilmesi elbet olanakszd. Ancak Benjaminin anlan yaptnn btnne ilikin ok deerli bilgiler iermesi nedeniyle, Tiedemannn giri yazsn benim dzenlememin de bana koymay yararl buldum. Tiedemannn yazsndaki eitli atflar, yukarda tam referansn verdiim yapta aittir. Ana kaynaa atfta bulunmalar nedeniyle, bun lar da metinden karmamay uygun grdm. (.N.)

eleri zer umuduyla atflarda bulunduklar bir yapt evresin de birbiriyle son derece elien bir dizi sylenti yaygnlaabil miim Gelgelelim sz edilen umut, aldatc da olabilir; Pasaj

lar Yaptnn fragmanlar, byle bir umudu gerekletirmek yerine, Faustun: Burada baz bilmecelerin zlmesi gerekirine Mephistonun verdii yant verebilir: Ama kimi yeni bilmece ler de ortaya kabilir. Fragmanlarn yaymlanmasnn bir ama c da, Pasajlar Yaptna. ilikin sylentilerin yerine sonunda ya ptn kendisini geirmektir. Benjaminin on yl sreyle, yani 1927den ld yl olan 1940a kadar zerinde alt ve byk bir olaslkla bayapt sayd projeye ilikin olarak gvenilir bilgi vermek asndan en elverili grnen metinler, aslnda uzun zamandr eldedir: Ben jaminin yaamnn son on ylnda kaleme ald, byke ap taki yaptlarnn ou pasajlar projesinden kaynaklanmtr. Pa sajlar Yapt eer bitirilebilseydi, Ondokuzuncu Yzyla ait ma teryalist bir tarih felsefesi niteliinde olacakt. 1935 ylnda yaz lan XIX. Yzyln Bakenti Paris balkl zet, Benjaminin

Pasajlar Yaptnda. ele almay tasarlad konularn bir taslansergiler. Bu zetle, Ondokuzuncu Yzyla yol gsterecek ta rihsel ematizmin tasla karlmtr; 1935/36 yllarnda kale me alnan ve -Ondokuzuncu Yzyln deil, yirminci yzyln grnglerini irdelemesi nedeniyle- konu bakmndan Pasajlar

Yaptyla bir balam oluturmayan Tekniin Olanaklaryla Yeniden retilebildii ada Sanat Yapt adl makale, Pasajlar

Yaptnn yntemi asndan nemlidir. Benjamin bu makalede,kendi tarihsel tasarmnn imdiki zamanla kesiecei noktay tam olarak vermek ynnde giriimde bulunmutur. 19371939 yllar arasnda yazlan, Baudelairei konu alan -ama yine fragman olarak kalm- byk almay, Pasajlar Yaptnn bir minyatr modeli saymak gerekir; buna karlk Sanat Yapt makalesindeki yntemsel sorunlar, 1940ta, Tarih Kavram zerine tezlerle yeniden ele alnmtr; Adornoya gre bu tez lerde daha sonra gelitirilmi biimleri Pasajlar tasarsndaki dncelere elik eden, bilgi kuramna ilikin dnceler zet lenmitir. Pasajlar taslandan bugn elde bulunan saysz not lar ve zetler, kuramsal adan ele alndnda, ancak ender nok-

talarda yukarda anlan yaptlarda ou kez kesin bir biimde di le getirilmi olann tesine gemektedir. Bu nedenle Pasajlar

Yaptna ilikin bir inceleme -inceleme diyoruz, nk saltokumann Benjaminin amalarn ortaya karabilmesi neredey se olanakszdr-, Sanat Yapt makalesini, Baudelairee ait me tinleri ve Tarih Kavram zerine tezleri de kapsamna almak ve bunlar, bamsz niteliklerine karn, hep gz nnde bulun durmak durumundadr; bu metinler, Pasajlar Yapt na giri oluturan veya o yapttan gelitirilmi yazlar saylmaldr. Asl Pasajlar Yapt'nn fragmanlar, henz yalnzca temel izgileri belirlenmi ya da temel ukuru kazlm bir binann ya p malzemeleriyle karlatrlabilir. Benjamin, bu kitabn ban da yer alan iki zetle* 1935 ve 1939 yllarnda gz nnde bu lundurmu olduu plann kaba izgilerini vermitir: zetlerin blmlerini kitapta ayn sayda blmn ya da, rneimize ba l kalrsak eer, yaplacak binann ayn sayda katnn karlama s ngrlmtr. Temel ukurunun yannda bir alntlar yn na rastlanmaktadr; bunlar, rlecek duvarlar iin ngrlm tr. Benjaminin kendi dnceleri ise, binay ayakta tutacak harc oluturacaktr. Bu tr kuramsal ve yorumlayc nitelikte dnceler kabark sayda bulunmakla birlikte, sonuta bunlar alntlar ynnn ardnda yitip gitmek ister gibidir. Yapt yay na hazrlayan kii olarak, bu byk alnt kitlelerini yaymlama nn bir anlam tayacandan zaman zaman kukulandm; Benja minin kendi metinleriyle yetinmenin daha iyi olup olmayaca n dndm; nk bu metinler okunmas kolay bir biimde dzenlenebilirdi ve parlak zdeyilerle okuyan tedirgin edici fragmanlardan oluma youn bir daarck oluturabilirdi. Ama te yandan Pasajlar Yaptyla yanstlmak istenen, byle bir y nn arkasnda sezgi yoluyla bile alglanamazd. Benjaminin amac malzeme ve kuram, alnt ve yorumu allagelmi her trl betimleme biiminden ayrlan bir konumda sergilemekti; bu konumda btn arlk malzeme ve alntlar zerinde topla nacak, kuram ve yorum ise ileci bir tutumla geriye ekilecek lerdi. Benjamin,

Pasajlar Yaptyla aydnlatmay

dnd

tarihsel materyalizmin odak noktas niteliindeki sorunu y* Burada zetle belirtilmek istenen, XIX. Yzyln Bakenti Paris balkl incelemedir.

le zetliyordu: Daha yksek bir dzeyde somutluu, Marksist yntemin gerekletirilmesiyle birletirmek, hangi yolla mm kn olabilir? Bu yolun ilk aamas, kurgu (montaj) ilkesini tari he dahil etmek olacaktr. Baka deyile, byk yaplar, ok so mut biimde retilmi kck yap elerinden oluturulacak tr. Tek tek elerin zmlenmesiyle, olayn btnnn kris tali ortaya karlacaktr. te saysz alntlar, bu trden yap eleri niteliindedir. Okur bir kez btnn mimarisini tandk tan sonra, byk glklerle karlamakszn zetleri de kavra yabilecek ve hemen her birinin Benjamini eken yannn ne ol mu olabileceini syleyebilecektir; yap bakmndan o paraya ne gibi bir ilev dtn, olayn btnnn oluturduu kris talin, parann hangi ynnden yansdn saptayabilecektir. Ancak okur doal olarak, Einbahnstrassede* tanm olarak verilen sonsuz denecek kadar kk paralar arasna istediini yerle tirebilme yeteneini gelitirmek zorunda kalacaktr; byle bir imgelemle donatlm olunca, Benjaminin Paris Ulusal Kitaplnn tozlu kitaplarndan derlemi olduu l harfler, okurun gznde canllk kazanacaktr ve belki de okur, Benjaminin kurmadan brakt yapy glgemsi izgileriyle kendi imgele minde canlandrabilecektir. Benjaminin kurmak istedii mimarinin, onun ardndan bu mimariye ilikin net ve srekli izimler yaplabilmesini engelle yen glgelerin bir kayna da filolojik glklerdir. ounlukla ksa ve sk sk dnceyi zetlemeye yarayan fragmanlar, Ben jaminin ancak bunlar ender kendi aralarnda nasl birletirmek Benjamin istediini genellikle ok olarak sergilemektedir.

aklna ilk gelen dnceleri, zetlenmi karalamalar halinde not ederdi; daha sonra almann ak iersinde bunlar belirleyici olacak myd, yoksa olmayacak myd, bunu sz edilen karala malardan karabilmek olanakszdr. Kuramsal nitelikte notlar arasnda ise, birbiriyle kartlk oluturanlara, badatrlamayacaklara da rastlanmaktadr. Ayrca Benjamine ait metinlerin bir ouna alntlar eklenmitir ve alntlanan yerin salt yorumunu* Einbahnstrasse: Benjaminin, 1928 Ocanda Berlinde yaymlanan ve zdeyiler bii minde kaleme alnm yapt. Benjamin, eitli mektuplarnda Einbahnstrasse nin Pa

sajlar Yapt ile bantsndan sz etmitir. (.N.)

Benjaminin kendi bak asndan ayrabilmek her zaman ola nakl deildir. Bu nedenle, Pasajlar Yapt ile amalanm olan ksa bir taslak biiminde burada vermek, Benjaminin projesinin kuramsal odak noktalarn vurgulamak ve yine Benjaminin odak noktas niteliindeki kategorilerinden bazlarn biraz daha aklamak yararl olacaktr. Aada yaymc, bu yayn zerinde alt yllar boyunca kendisinde birikmi deneyimlerin bazla rn ilk kda dkme giriiminde bulunmaktadr; bunu yaparken yaptn okuru zorunlu ona olarak srkleyecei labirentte yn saptamalarnda yardmc olabilmektedir. umudu,

Pasajlar Yaptnn sergiledii ynla kuramsal sorunun tartmasna gir

mek ise amalanm deildir. Kesin olarak sylemek gerekirse, Pasajlar Yaptnda birbi rinden ok farkl ve her biri ayr bir alma dneminin rn iki yapm planna gre oluturulacak bir yap sz konusudur. Yakla k olarak 1927 ortalarndan 1929 Sonbaharna kadar olan d nem boyunca Benjamin, Paris Pasajlar. Diyalektik Bir Peri Evreni balkl bir deneme planlamt. Mektuplardaki ilk aklamalarda bu projeden, Einbahnstrasse'nin bir devam olarak sz edilir; bu noktada Einbahnstrassedeki zdeyi formlarndan ok, bu zdeyiler iersinde uygulanm somutlatrmann zgl tr belirtilmek istenmitir: orada yer yer ocuklarn oyunlar iin, bir bina, bir yaam konumu iin ortaya kan, en u nokta daki somutluk, bu kez bir a iin kazanlacaktr. Benja minin hedefi, daha balangta felsefi nitelikte bir hedefti - ve yaad yllar boyunca da hep yle kald: bu hedefe gre tarih felsefesine ilikin balamlarda ne lde somut olunabilecei bir rnek balamnda irdelenecekti. Benjamin, soyut bir kur guya gitmeyip, bir gereklie ilikin erh niteliinde olmak zere, Ondokuzuncu Yzyln tarihini sergilemeye alt. Pa

sajlar Yapt'na ait lk Notlar bir tr tema katalogu olarak elealndnda, sz konusu aamada yaptn neyi ele almas ng rld anlalr: Bu notlarda caddelerden ve byk maazalar dan, panoramalardan, dnya sergilerinden ve klandrma trle rinden, modadan, reklamdan ve fahielikten, koleksiyoncudan, Flneurden, kumarbazlardan ve can skntsndan sz edilmi tir. Pasajlar ise yalnzca eitli temalardan biridir. Pasajlar, On-

dokuzuncu savyla

Yzyln

erken ama

dnemlerinde zaman

cokulu

bir

yenilik yitirmi

ortaya

km,

iersinde

ilevini

kentsel grngler kategorisine girer. Benjamin, kayna geli en kapitalizmin retim glerinde bulunan yeniliklerin ve bu lularn gittike artan bir hzla eskimesinde, btn modern a n gstergesini bulur. Bu gstergeyi, Grnmez Olann da yansyan grnmlerinden dorudan amaca ynelik olarak -ve belli bir fizyonomi kazandrarak- elde etmek istemitir: Paav ralar sergileyerek, atklardan kurgulamaya giderek. Benjaminin dncesi, daha nce buna benzer bir biimde Einbahn-

strasse'de Somut ve zel nitelikte olana taklp kalm, Somutve zelin srrn hibir kuramn aracl olmakszn dorudan elde etmeye almt. Kendini tek bir Var olana bylesine aday, zaten bu dncenin belirleyici zelliidir. Bu dnce, okul dzeyindeki felsefenin transandantal nitelikteki buyrukla rn ve yasaklarn umursamakszn, bir tr hassas duyusal deneyimle yetindi - ki bu da yeterince iddial bir tutumdur; tp k Goethenin yapt gibi, z nesnelerin ardnda ya da zerin de deil, ama iinde buldu. Ondokuzuncu Yzyln zgl nes neler dnyasn, bu dnya iersinde de Aragonun Paris Kyls iin kaleme ald nszn ithaf ettii mythologie modernei ilk bulanlar, gerekstcler olmulard; Bretonun Nadja's da bu dnyann yapay gkyzne ykselir. Benjamin, pasajlar a lmasnn nne yerletirilmi k geirmez bir paravan diye nitelendirdii Gerekstclk balkl denemesinde, gere kstcl yle ver: Artk eskimi olanda, baka deyile ilk demir yaplarda, ilk fabrika binalarnda, en eski fotoraflarda, artk lmeye balam nesnelerde, salon piyanolarnda, be yl ncesinin giysilerinde, artk gzden dm lokallerde belirgin leen devrimci enerjileri ilk gren, gerekstclk oldu. Pa

sajlar Yapt, en yakn gemiin zeminini oluturan bu konularkesitini hedefliyordu; Opera Pasajnda dncelere dalm ola rak gezinen Aragonun bir dler dalgas (vague de rves) tarafn dan gerein yabanc, daha nce hi grmedii alanlarna srk lenmesi gibi, Benjamin de tarihin daha nce gzlem konusu ya plmam, kmsenmi alanlarna inmek ve kendisinden nce kimsenin grmediklerini karmak istiyordu.

Aragonun 1927de, bu tarihten iki yl nce i bulvarlar em berinin kapanmas uruna feda edilen Opera Pasaj iin kullan d nitelendirmeyle aquarium humain (insan akvaryumu), yani iinde bugne ait bilmecelerin zld, dne ait kalnt, Pa sajlar Yapt iin baka hibir eyle kyaslanamayacak kadar b yk bir esin kayna olmutur. Benjamin, Aragonun pasajlarnn

lueur glauque'ini (tire n) sk sk alntlamtr: Dler araclyla nesnelerin stne den bu k, ayn zamanda onlar hem yabanc klar, hem de insana neredeyse tenine deecek ka dar yakn gsterir. Somut kavram Benjaminin kuramsal dona nmnn bir kutbunu olutururken, d kuram da teki kutbu oluturur; ilk pasajlar taslann sapmalar, somutlatrma ile d arasndaki g alannda gerekleir, ilk gerekstcler, dler balamnda deneysel gereklii btnyle iktidardan yoksun kldlar, bu gerekliin amaca ynelik, aklc organizasyonuna, sanki bu organizasyon, dili ancak dolayl olarak zlebilen, salt dsel bir ierikmi gibi davrandlar: Dn optiinin uyank dnyaya evrilmesiyle, bu dnyann kucanda uyuklamakta olan gizli dncelerin ortaya karlmas ngrlyordu. Benja min, tarihin betimlenmesi balamnda olmak zere buna benzer bir yntemden yararlanmak istiyordu: Ondokuzuncu Yzyl'n nesneler dnyas, sanki burada dlenmi nesnelerden oluma bir dnya sz konusuymu gibi ele alnacakt. Kapitalist retim koullarnn egemenlii altndaki tarihin, d gren bireyin bi linsiz eylemiyle benzetii nokta, bu tarihin insanlar tarafn dan, ama bilinten ve plandan yoksun, sanki dteymiesine yaplmasdr. Ondokuzuncu Pasajlar Yzyla temelinden bylece anlayabilmek iin, onlar ka dlerin en derinde yatan kesitine indiriyoruz: D modelinin uygulanmas, yzyl artk panm, kesinlikle gemie karm, szcn tam anlamyla ta rih olmu bir dnem olma karakterinden arndracakt. Bu dne min retim aralarnn ve yaam biimlerinin anlam, yalnzca bulunduklar yerle, egemen retim dzeninin iindeki konum laryla snrl deildi; Benjamin, onlarda ayn zamanda d gre rek kendi tarihsel snrlarn aan ve bugne uzanan bir kolektif bilin dnn grnt imgesini gryordu. Psikanalizin retti i uyanklk ile uyku arasnda her zaman ok ynl olarak b

lnm bir bilincin tmyle inili kl konumunu bireyden kolektife varlklarn iersinde geirerek, rnein pasajlar gibi mimari oluumlarn endstriyel de retim dzenine borlu bulunduklarn bir eyi

ve bu dzene hizmet ettiklerini, ama ayn zamanda kapitalizm gerekletirilememi, gerekletirilemez ierdiklerini gstermek istiyordu: Benjaminin sk sk gz nn de bulundurduu, gelecein cam mimarisi, ite bu balamdadr. Ona gre Her an dlere dnk bir yan, ocuksu bir yan vardr: Benjaminin gzleminin tarihin bu yanma evirdii ba k, tarihin dev glerini, klasik tarih anlatmnn bir zaman laryla uyuturulmu glerini (...) zgr klacakt. Benjaminin yazlarnda,

Pasajlar Yapt'na ait ilk notlarla

hemen hemen ezamanl olarak kendi dlerine ilikin ok say da tutanaa rastlanmaktadr; yine ayn dnemde Benjamin, hap larla deneylere balamtr: Her iki giriimin de amac, gerek d ncenin, gerekse dncenin konusunun, yani zneyle nesne nin endstriyel retimin basks altnda uradklar katlamay, baladklar kabuklar krmaya almaktr. Benjamin gerek d te, gerekse bir narkotik dnyann esriklik kendini iersinde aa zel gizli ilikilerden bu d, rl vurduunu grmtr; Gerek

dnyada nesneler en elikili balantlar kurabilmekte, be lirlenmemi yaknlklar sergileyebilmektedirler. gerekse esriklik, Benjamine sanki deneyimlerden oluan, iin de Benin henz nesnelerle mimesis dzeyinde ve bedensel bir iletiim kurabildii bir alann kaplarm amaktadr. Benjamin, felsefe olduu yim dzeyindeki kstlamalar balanglarndan paralayabilecek, btn aray itibaren eski Kantn koymu dene filozoflarn

kavramlarnn kavramnn

dolgunluunu iindeydi.

yeniden

kazanabile dene

cek, tanrbilimin deneyimlerini eski haline getirebilecek bir de neyim Gerekstclerin yimleri Benjamine doal olarak yaplmas gerekenin tanrbilimsel deneyimi yeniden oluturmak deil, ama dnyasal alana ge irmek olabileceini retti: Bu deneyimler kesinlikle yalnzca dle, haha ineme ya da afyon ime saatleriyle snrl ola maz. Gerekst deneyimler adna tek bildiklerimizin dinsel cokular ya da haplarn verdii cokular olduunu dnmek, ok byk bir yanlg olur (...) Dinsel aydnlanmann gerek ve

yaratc bir biimde almasnn kayna, kesinlikle uyuturucu larda aranamaz. Bu kaynak dnyasal bir aydnlanmada, materya list, antropolojik nitelikte bir esinlenmede yatmaktadr; haha, afyon ve benzerleri byle bir esinlenmenin ancak kayna olabi lirler. Benjamin, Ondokuzuncu Yzyln nesneler dnyasnda bir d yorumcusu olarak alarak, byle bir dnyasal aydnlan tarih alanna tamak istiyordu. Bu noktada belirginleen bilgi ynelimi, Benjaminin ksa sre sonra bir forml iersinde dile getirdii ve znde bir deneyim kuram olan mimesis yeti si kuramnn balam iersinde yer almaktadr. Buna gre dene yimin temeli, benzerlikler retmek ve alglamak yetisidir; bu yeti, trlerin tarihi boyunca gl deiimlere uramtr. Ba langta insann nesneler karsnda duyusal-nitel bir davrany ken, filogenetik adan gittike artan lde olmak zere an lamsz benzerlikleri tam-alglama yetisine dnmtr; Benja mine gre gerek szel, gerekse yazsal edimlerin kayna bura dadr. Benjamin, soyutlayc bilgi karsnda mimesis dzeyin deki davranla dolaysz iletiimi ayakta tutmak istiyordu. nemsedii, duyumsanan bilgiydi; bu bilgi yalnzca duyusal olarak gzlerinin nne gelenden beslenmekle kalmayacak, ama salt bilmeyi, dahas artk deneyim konusu olmu ve yaan m bir eyinki gibi, l veriler zerinde de egemenlik kura bilecekti. Burada kavramlarn yerini grntler almaktadr: d lerden kaynaklanan, iinde gstergebilimin geni aralkl szge cinden geebilmi ve bilme yetisini zorlamaya deer eylerin gizli bulunduu, bilmece ve artmaca niteliindeki grntler; Ondokuzuncu Yzyln en derinlerde uyuklamakta olan kesi tini sergileyen resim dili; bu kesitin Pasajlar Yaptnda uyandrlmas ngrlmt. Uyanma ayrldnn motifiyle birlikte Benjamin, gerekstclerden yaamla sanat ara bilincindeydi. Gerekstcler

sndaki snr belirleyen izgileri ortadan kaldrmaya alyorlar d; iiri yaamak ya da yaam iire dntrebilmek iin iir oluturmann musluunu kapamak istiyorlard. lk gerekstcler, gereklik ile d, dlenmi, gerekliini yitirmi ger eklik olarak kartrmlard ve bu yol yitiminden gncel uygu lamaya ve onun gereklerine dn olanakszd. Benjamin, Ara-

gona, onun dlerin alannda kalmakta direndiini, onda mi tolojinin kaldn ileri srerek itiraz ediyordu; sylemek iste dii, Aragonun mitolojisinin salt mitoloji olarak kald, akln egemenlii altna girmediiydi. Gerekstc sanatlar, imdi yi dnden ayran farklar yumuatmaya altlar; gemii bug ne getirecek yerde, nesneleri yeniden uzaa ittiler ve tarih sel alanda uzaklara romantik bir tutumla bakmaya yaknlk duydular. Buna karlk Benjamin, nesneleri uzamsal olarak ya kna getirmek ve onlarn yaammza girmesini salamak is tiyordu. Benjamini gerekstc yntemlere yaknlatran nok ta, yani gemiin dsel kesitlere indirilmesi, Pasajlar Yapt iin bamsz bir ama deil, fakat yntemsel bir gsteri, bir tr de neysel nitelikte dzenlemeydi. Buna gre Ondokuzuncu Yz yl, uyanlmas gereken dtr: etkisi krlmad srece bug nn zerinde basksn duyuracak olan bir karabasandr. Dten ve bu dten uyanmadan kaynaklanan grntler arasndaki iliki, Benjamine gre anlatm ve yorum arasndaki iliki gibi dir; Benjamin, sz konusu etkinin krlmasn grntlerin yoru mundan bekler. Benjaminin dncesi dorultusundaki uya n, bir dnemden gerek anlamda kopu anlamn tar; bura da Hegelin Aufhebung kavramnn ifte anlam geerlik kazan maktadr: Ondokuzuncu Yzyl, korunmas, bugn iin kurta rlmas araclyla alacaktr. Benjaminin tanmna gre tarih alanndaki yeni ve diyalektik yntem, bugn dle bantl olan uyank dnya niteliiyle yaayabilmek iin, olup biteni bir dn younluu iersinde ele almaktr. Bu tasarmn temelin de, Benjaminin daha sonra kaleme ald Tarih Kavram ze rine tezlerine kadar vazgemedii, mistik, nitelikte bir tarih kavram yatmaktadr. Buna gre her imdiki zaman, tarihin belli anlaryla ezamanl olmaldr; tpk gemite kalan her eyin tek tek ancak belli bir dnemde okunabilir olmas gibi - bu d nem, insanln gzlerini ovuturarak belli bir dsel grnt y bu yapyla saptad andr. Bu anda tarihi, d yorumlama grevini stlenmi olur. Ancak bunun iin yaplmas gereken, gemii mitolojiye doru uzaklatrmak deil, tersine, mitolojinin tarihsel uzamda eritilmesidir. Bylece Benjamin, bir sonrasnn somut, materyalist bir biimde dnlmesini

istemitir; ona gre yalnzca bize yakn olann, bizi koul kla nn sergilenmesi nemlidir. Bu anlamdaki tarihi artk bundan byle kendini tarihe koymak yerine, gemii kendi yaamna so kacaktr; uzaklara doru kaan zdeleyimin yerini bir yakn lk cokusu alacaktr. Gemiin nesneleri ve olaylar bu du rumda artk tarihinin nne konmu sabit, deimez veriler ol maktan kacaktr; diyalektik bunlar kartracak, ilerinde devrim yaratacak, en yukardakini en alta yuvarlayacaktr: b tn bunlar, Ondokuzuncu Yzyln dnden uyanlmas ger ekletirecektir. Bu nedenle bir dten uyanma giriimi, Benjamine gre diyalektik dnmn en iyi rnei olmaktadr. u cmle, Benjaminin ilk pasajlar tasla zerinde alr ken neyi amalam olduu konusunda bir anahtar ilevini ta yabilir: Kapitalizm, bir doa grngsyd, onunla birlikte Av rupaya, mistik glerin yeniden etkinlik kazanmasn da ieren, dlerle dolu bir uyku geldi. Kapitalizmin iyi bilinmesine y nelik ilgiyi Benjamin, tarihsel materyalizmden alm olmasa bi le en azndan onunla paylamtr; kapitalizmin belirlenmesi iin yararland kavramlar, yani doa, d ve mitos kavramlar ise Benjaminin kendi balangta dnce metafizik-tanrbilimsel sisteminin dorultuda kay esinlenmi terminolojisinden

naklanr. Gen Benjaminin tarih felsefesi dzeyindeki tasarm larnn arlk noktas, insanlar tarih-ncesinde dilsiz bir vesayet altnda tutmu, o zamandan bu yana da varln en deiik bi imler iersinde, dolaysz, gerek kaba g yapsyla, gerekse burjuva hukuk dzeni erevesinde srdrmeyi baarm, rt l bir heteronom niteliiyle mitosun eletirisi zerinde toplan mt. ilk pasajlar kadar taslann kapitalizm eletirisi de mitosun bir eletirisi olarak kalr; bu taslakta Ondokuzuncu Yzyl, stnde imdiye yalnzca deliliin geliigzel boyverdii alan olarak belirginleir: Gelgelelim gnn birinde btn ze minlerin akln etkisi altnda kalmas, deliliin ve mitosun al lklarndan temizlenmesi gerekti. Ayn ey imdi burada Ondo kuzuncu Yzyln zemini iin yaplacaktr. Kapitalizmin doruk dneminin banda egemen olan bilin ierikleri ve tasarm bi imleri: Bir yandan en yeni, en modern olann sansasyonu, te yandan hep aynnn sonrasz geri dnne ilikin bir grn

t -her ikisi de olup bitenlerin dsel biimi; tarih tanma yan bir kolektif tarafndan grlm bir d-, Benjaminin yo rumu bunlarn iinde henz tarihsel olmayan, hl mitosun et kisi altnda bulunan biimler saptar; bu biimler ilk kez byle bir yorumun erevesinde mitosu iktidarndan yoksun klmaya, mitostan uyanmaya giriirler. Benjamin, dolaysz dinbilimsel an lamda olmak zere, modern an yorumunda cehennem za manndan sz eder: Burada sz konusu olan, dnyann ehre sinin, ar byklkteki bu kafann, zellikle en yeni olan ier sinde hibir deiime uramamas, bu en yeninin btn para lar bakmndan hep bilinen olarak kalmasdr. Cehennemin son raszln ve sadistlerin yenileme tutkusunu oluturan, budur. Bu moderni belirleyen izgilerin btnln belirlemek, ce hennemi sergilemek demektir. Kendini tarihsellie, bir metne girercesine brakan ve onu yorumlayan bir gereklik yorumu niteliiyle tanrbilimin, Pasajlar Yapt'nn temel bilimi ola cakt; ama bununla birlikte politika da tarih karsnda ncelik kazanacakt, ilk pasajlar tasla aamasnda Benjamin, tanrbilimsel ve politik kategoriler arasnda araclk yapmaktan ok -Blochun topyann Ruhu'nda ( Geist der Utopie) yaptna ok benzer bir biimde ve bu yapta aka atfta bulunarak- her iki sinin zdeliini dnr. Kendi amacn belirlemek iin sk sk Blochun kavramlarna dner, rnein: Moda, yaanm ann, kolektif ann glgesidir gibi. Bloch iin nasl olaylar yaayan birey, bu yaama annda bile kendi kendinin bilincinde deilse, Benjamine gre de tarihsel grngler d grmekte olan ko lektif iin saydam olmaktan uzaktr, aydnlk deildir; Blocha gre nasl bireysel deneyim her zaman, henz gemie karm olana ilikin deneyim ise, Benjaminin imdiki zamana ilikin yorumu mie da en yakn olann gemie atfta bulunma gereini duyar; devrimci dnmdr. imdiki zamandaki eylem ise tarihin dnden uyanmaktr, ge karm patlamasdr, Benjamin, pasajlar candan hazrlnn emindi; bir almasyla ilgili btn olgu balamlar bu nedenle olarak bu durumu, proleter tereddt devrimin etmedi.

nn, ii snfnn kendi bilincine varma srecinde aydnlana paras kavramakta

Gemi balamlarn diyalektik olarak kavranmas imdiletiril-

mesi,

imdiki

zamandaki

eylemin

doruluunu

snamak

de

mektir - burada sz konusu edilen, eylemin kendisi deil, ama onun kuramna katkdr. Tarihinin gemii kurtarma ya da -Benjaminin, Blochun bir baka kavramn kullanarak dile ge tirdii gibi- gemie ilikin, ama henz bilin dzeyine varma m bir bilmenin uyandrlmas grevini belirleyen, budur; bu grev, henz bilincine varlmam bilmeye ilikin retinin, alar iersinde topluma uygulanmasyla yerine getirilecek tir. almann bu evresinde Pasajlar Yapt, bir mistik yeniden kurgulama diye tasarlanmt: Benjaminin anlay dorultusun da diyalektik dncenin ilevi, tarihte her defasnda gelecekle dolu, pozitif" eyi gerici, negatif" eden ayrmakt; bunun amac ayrlm olan negatif ksma yeni bir blnmeyi uygula makt; bak asndaki byle bir deiiklik, bu parann iinden de yeniden pozitif nitelikte, daha ncekinden farkl bir blm karacaktr. Bu, btn gemi tarihsel bir eski hale gelme ko numu iersinde imdiki zamana getirilene kadar srdrlecek tir. Bylece Pasajlar Yaptnda Ondokuzuncu Yzyl, imdiki zamana getirilecekti; Benjamine gre devrimci eylem, ancak byle bir bedel denerek gerekletirilebilirdi. Benjamin iin devrim, en yksek noktasnda gemiin kurtarlmasyd, bu ey lem btn nesneler bakmndan en yce noktadaki yaamn yklmazln sergilemekle ykmlyd. Yirmili minin ilk yllarn sonunda kesiir. tanrbilimle Benjaminin Alman Komnizm, ezoterik Benja Kayna dncesinde nitelikteki

yaptlarndan

balayarak,

Trauerspielinin

na kadarki byk estetik yazlarn beslemi olan metafizik sek tanrbilimsel ve tarih felsefesine ilikin kaynaklar, tken memiti ve bunlarn Pasajlar Yaptn da beslemeleri ngrl mt.

Pasajlar Yapt ite btn bunlardan oluacakt; ama bunlarn hibiri gerekleemedi. Bu durumda insan, Benjaminin bir cmlesini deitirerek yinelemekten kesilmesinin kendini farkl alamyor. nedenleri 1929 vard. Sonbaharnda almann

Benjaminin kendisi, retrospektif bir bak asndan her eyden nce anlatm sorunlarn sorumlu tutmutur: anlatlanlarn rapsodik karakteri, bu karakter, ilk taslan altbalnda -Diya

lektik Bir Peri Evreni- aa vurmutu; sonra, Benjaminin o zamanlar izlemek zorunda olduuna inand, onaylanamaz ni telikteki yaznsal biimleme; btn bunlarn, kuamzn yn verici nitelikteki tarihsel yararlarn konu almak durumun da olan bir almayla badatrlabilmesi herhalde dnle mezdi. Benjamin, bu yararlarn yalnzca tarihsel materyalizm erevesinde gzetilmi olduuna inanyordu; Pasajlar Yaptn kaleme alrken karlat zmszlkler, hi kukusuz bu yaptn Marksist kuram karsndaki konumunda doruk noktasna varmt. nceleri komnist partilerin politikalarndan yana k m olan Benjamin, zaman zaman politik inantan Marksizmin kuramsal dzeyde ele alnmasna ilerlemek zorunluluunu duy mutu; bu almay, henz balamad srece, bir kendine mal etme almas olarak dnmekteydi. Yaplmas gereken Pasaj

lar Yapt'n metafiziin kkrtt btn itirazlara kar gvence altna almakt; balangta metafiziin etkisiyle devinen btn dnce kitlesini, bir potada eritme srecinden geir mek gerekiyordu; bu ilem, yazarn ortodoks Marksizm tarafn dan almann yntemine kar harekete geirilecek eyleri so ukkanllkla izlemesini salayacakt. Benjamin, ilk tasarnn romantik formuna ve rapsodik naifliine temel olan hibir eyi umursamaz, arkaik ve doaya baml nitelikteki felsefe yapsnn kkenlerini, Horkheimer ve Adorno ile yapt, ken disince tarih diye nitelendirilmi olan konumalarda aram tr; bu konumalar, Eyll ya da Ekim 1929 tarihlerinde Frank furtta ve Knigssteinda gereklemiti. Byk bir olaslkla ge rek Horkheimer, gerekse Adorno, o sralarda mevcut bulunan -ve benim bu baskda ilk taslaklar diye adlandrdm- me tinler zerinde tartrken, Ondokuzuncu Yzyln Marxn ka pital analizi gz nnde bulundurulmakszn ciddi biimde ele alnamayacanda srar etmilerdi; o sralarda Marxtan hemen hibir ey okumam olan Benjaminin, byle bir atftan etkilen mi olmas gl bir olaslktr. Scholeme yazd 20. 1. 1930 ta rihli mektubunda, almann tamamlanabilmesi iin daha nce gerek Hegel felsefesinin, gerekse Kapital'in belli bak alarn incelemenin gerekli olduundan sz etmitir. Benjamin bundan drt yl sonra, 1934 balarnda yeniden pasajlar projesine dnd-

gnde, szn ettii inceleme henz tamamlanm deildi. a lmann hi kukusuz ayn zamanda srgn yaamnn politik deneyimlerinin etkisiyle de kazanm olduu yeni ehre, top lumsal tarihe yaplan ak bir atfla belirginleiyordu; toplumsal tarih esi ilk tasarda da tmyle eksik olmamakla birlikte, gerekstc ynelimin ardnda yitip gitmiti. Bu kez eski motifle rin hibirinden vazgeilmemekle birlikte, yap daha salam bir temele kavumutu. Yeni almaya eklenen konular arasnda Haussmannlatrma, barikat savalar, trenler, komplolar, rak lk, toplumsal hareket, borsa, iktisat tarihi, komn, tarikatlarn tarihi, ck da Politeknik Okulu gibi konular da bu bulunuyordu, genileme., ayrca BenjaMarx, Fourier ve Saint-Simondan alntlardan oluma bir daar eklenmiti. Ancak konulardaki minin yeni konulardan her birine kitabn -deneme plannn ye rini artk bir kitap plan almt- bir blmn ayrd anlamn tamyordu. Kitabn konusu artk Ondokuzuncu Yzylda sa natn yazgs olarak saptanmt ve bylece grnte bir nce ki taslaktakinden daha dar bir kapsamdayd; ancak bu sylenen, ok kat bir anlamda alnmamaldr: almann ikinci aamasn da amalanan her yerde olduundan daha ak bir taslak bii minde yanstan 1935 tarihli zette yine de Pasajlar Yapt'nda ele alnmas daha en bata ngrlen btn temalar bulunmak tadr: pasajlar, panoramalar ve dnya sergileri, imekn ve Paris caddeleri. Bu zete konan XIX. Yzyln Bakenti Paris ba l, artk balayc olarak kald ve 1939 ylnda Franszca olarak kaleme alnan bir baka metin iinde kullanld. Bu metinde, ikinci taslan yeni ve derine inen toplumbilimsel bak ala rna ak bir atf bulunmaktadr; Benjamin, bu bak alarnn yorumsal gerginliklerin gvenilir erevesini oluturacan yazar. Bu kez yorumun, kitabn konularn -Fransada Ondoku zuncu Yzyln kltrel styaps- Marxn deyiiyle, maln fetilik karakterine geri gtrmesi ngrlmtr: Benjamin, 1935te, bu kavramn gelimesinin, planlanan kitabn odak noktasnda yer alacan, 1938de de Pasajlar Yapt'nn temel kategorilerinin, maln fetilik karakterinin belirlenmesiyle uyuacan yazmtr. lk taslakta bu kavrama, son derece ya ltlm konumda olmak zere, yalnzca tek bir yerde rastlanr: o

sralarda mal fetiizminin btn Pasajlar Yapt'nn odak nokta s niteliindeki yorum emasn yanstmasnn ngrlm ol masndan sz edilemeyecei kukusuzdur. Benjamin 1935 Maysnda eski zeti kaleme ald srada Marxn bu konuya ili kin aklamalarn byk bir olaslkla bilmemekteydi; grn e baklrsa Benjamin, ilk olarak 1935 Hazirannn balarnda, yani ilk metni tamamladktan sonra Kapital''in birinci cildinin sayfalarn kartrmaya balamtr. Mal fetiizmi kuramn da herhalde birinci Marksist planda Lukcsn versiyonundan tanmaktayd; geni lde Tarih ve Snf Bilincinin kuann sol grl aydnlarnn pek ou gibi Benjamin de donanmn nesneletirme blmne borluydu. Lukcsn, mal fetiizminin olgu balamn yeniden felsefe dzeyine getirmesi ve nesneletirme kategorisini burjuva d ncesinin kartlklarna uygulamas gibi, Benjamin de kapita lizmin doruk noktasndaki kltr ayn dorultuda ele almak is tiyordu. Marxn kapitalist retimin deer soyutlamalar iersin de ortaya koyduu ve zerine emein toplumsal zyaplarnn, emek rnlerinin nesnel karakteri niteliiyle yanstld ideo lojik bilinci Benjamin, bu durumla ezamanl egemen olan kl tre ilikin nesnelemi tasarm iersinde yeniden bulmutu; bu tasarm, insan ruhunun yaratlarnn, yalnzca doularn deil, ama kuaktan kuaa aktarlmalarn da srekli bir top lumsal emee borlu bulunduklarn gz ard eder. Ondoku zuncu Yzylda kltrn yazgs, kltrn mal olma zyapsndan bakaca bir ey deildi; Benjamine gre bu zyap, kendi ni kltrel varlklarda

fantazmagori niteliiyle sergilemitir.

Fantazmagori, yani aldatc grnt, artk maln kendisidir; bu mal iersinde deiim deeri ya da deer biimi, kullanm dee rini perdeler; fantazmagori, kapitalist retim srecinin btny le eanlamlsdr ve bu sre, kendisini gerekletiren insanlarn karsna bir doa gc gibi kar. Benjamine gre, kltrel fantazmagorilerin dile getirdii ey, yani bu dnemin toplumsal ilikilerine ve rnlerine uygun den iftanlamllk, Marxta kapitalizmin ekonomik dnyasn da belirler: Buradaki iftanlamllk, ok belirgin bir biimde rnein, insann yazgsn ko laylatracak yerde, smry daha da oaltan makinelerde g

rlr. Benjaminin srekli kulland bir kavram olan fantazmagori, grne baklrsa Marxn, maln feti olma karakteri dedii konum iin kullanlan ayr bir szckten baka bir ey deildir; stelik bu szce Marxta da rastlanmaktadr: Kapital'in fetiizm blmnde, kapitalist retim koullar altnda emee damgasn vuran belli bir toplumsal ilikiye ait nl sa trlarda, bu ilikinin insanlar asndan nesneler ilikisinin fantazmagorik bir grnme brnmesi olduundan sz edilmi tir. Marx'n gz nnde bulundurduu olgu balam, burjuva ekonomisinin zorunlu olarak yanl bilincidir; zorunluluk, yanll ortadan kaldrmamaktadr. Fakat kltr asndan Benjamini ilgilendiren nokta, ideoloji eletirisinin derinliine gzler nne serdii ideoloji ieriinden ok, bu ideolojinin ya nltmayla vaatleri bir arada ieren yzeyi ya da d grndr. Varlklarn geen yzyla borlu bulunan, her eyden nce mal retiminden kaynaklanan yaratlar ve yaam biimleri, dolay sz varolularyla duyusal olarak yceltilirler Benjamini ilgi lendiren, ite bu dolaysz varolutu, Pasajlar Yapt''nda pein den gittii sr, grnrde olan bir srd. Fantazmagorik olan, mal reten toplumun brnd parltyd - bu parlt, asln da hem idealist estetiin gzel grnyle, hem de maln fe-' tilik zyapsyla bir balam iersinde bulunmaktayd. Fantazmagoriler, yzyln sihirli grntleridir; fantazmagoriler, bu yzyln toplumunun idealleridir; sz edilen toplum, bu ide allerin yardmyla gerek toplumsal rnn eksikliklerini, ge rekse toplumsal retim dzeninin aksayan yanlarn hem gider meye, hem de yceltmeye almtr. Fantazmagorinin ilevi, birinci planda yceltici bir ilev gibidir: bu dorultuda olmak zere, dnya sergileri mallarn deiim deerini, bunlarn deer lerinin saptanndaki soyutluu ar gz kamatrc klarak y celtir; koleksiyoncu, nesneleri onlar mal olma zyaplarndan s yrarak yceltir; pasajlarda ise yzyl, yeni teknik olanaklar ye ni bir toplumsal dzenle karlayamadndan, demir konstrksiyon ve cam mimari yceltilir. Benjamin, 1937 sonlarnda Blanquinin LEternitparles Astres' n -byk devrimcinin hapistey ken, ge dnemde kaleme ald kozmolojik bir fantazmagorisini- eline aldnda, Ondokuzuncu Yzyla ilikin kendi spek

lasyonlarn cehennem dekorunda karsnda buldu. Yeni olan her ey, sz konusu yzyln en yce dncesi olan ilerleme dncesinde en yetkin dzeye ulayordu; Benjamin, bu d ncenin Blanqui tarafndan dorudan doruya tarihin fantazmagorisi diye damgalandn grmt: En yeninin giysileri iersinde gururla dolaan, ama dnlemeyecek kadar eski olan; insanln ilence uram bir varlk olarak ortaya kt bir yinelenme, hep ayn eyin yinelenmesi. Yine Blanquiye g re fantazmagori, ayn zamanda topluma kar en korkun sula may, en acmasz eletiriyi dile getiriyordu. Fantazmagorinin bo yere yceletirici yan, sonunda bir aydnlanmaya, in sanln kendi iersinde fantazmagoriye yer verdii srece, mis tik bir korkudan kurtulamayaca dncesine dnr. Diya lektik adan ise sz konusu yzyl, kltrnn fantazmagorilerinde hep eski toplumsal dzeni de aknlatrr. idealler niteliiyle pasajlar ve imeknlar, sergi salonlar ve panoramalar, bir dler dnyasnn kalntlardr; Bloch anlamnda dle me, gelecei ncelemekle eanlamldr: Her a yalnz bir son rakini dlemekle kalmaz, ama dleyerek uyana doru ilerler. Kendi sonunu kendi iersinde tar. Diyalektik dnce, k mekte olan burjuva kltrnn bu sonunu saptamaya, bu sonu desteklemeye almasndan tr Benjamin iin tarihsel uya nn organna dnr. Mala bir feti olma zyaps nedeniyle ait olan nitelik, mal reten toplumun kendisinde bulunmaktadr; geri toplumda bu nitelik, toplum aslnda naslsa, o konumda belirginlemez, fakat kendini mal rettii olgusundan soyutladnda nasl gsteriyor ve nasl olduuna inanyorsa, o konumda belirginleir. Marxn bu gr paylam olmas, gtr. Marxa gre maln feti ol ma zyaps, insanlara emeklerinin zyaplar ne iseler, o olarak gzkmelerinde dile gelir: kiilerin nesnel ilikileri ve nesne lerin toplumsal ilikileri; mal fetiizminin yanl anlalmas, sermayenin eletirisi nnde bir fantazmagori olarak deil, nes nel bir konum olarak belirginleir. Marxn, mal reten toplu mun kendini mal rettii olgusundan, daha yksek dzeyde bir toplum biimine geme yolunda mal retmeye somut olarak son vermekten bakaca bir biimde soyutlayabilecei dncesini

geri evirmesi gerekirdi. Benjaminin Marxn kuramna ilikin yanl anlamalarn kantlamak g deilse de, pek bir yere g trmez. Benjamin, Marxn kimi zaman fazla iddial, kimi zaman da me skolastik bulduu sanat kuramna daha pek ilgi duymamtr; sanat Benjamin iin Proustun ksa cmlesi, materyalist zmle alanndakilerin oundan deerliydi. Marksist kuramclarnn ounluu kltr, yalnzca ekonomik gelime nin bir yansmas olarak aklarlar: Benjamin ise buna kar k yordu. Benjamine gre estetik yanstma retisi, Marxn st yapnn ideolojilerinin, ilikileri yanl ve arpk yansttklar dncesiyle almt bile. Benjamin, bu dnceye u soruyu eklemiti: Eer altyap belli bir lde dnce ve deneyim malzemesi asndan styapy belirliyorsa, ama bu belirleme yalnzca bir yanstmadan ibaret deilse, o zaman... nasl karakterize edilebilir? Altyapnn dile geli biimi olarak. styap, altya pnn anlatmdr. Toplumda egemen olan ekonomik koullar styapda dile gelir; tpk uyuyan birinin dlerinin ieriinde, ar dolu bir midenin, nedensel bant bakmndan dn ya ratcs olabilmesine karn, yansmasn deil, ama anlatmn bulmas gibi. Benjamin, Pasajlar Yapt'nda ideoloji eletirisi yapar tavrda olmamtr; o, Marksist kuramn herhalde tamam laycs veya genileticisi olarak ie gtrr, btn detaydan yo la karak deifre eder, zelde geneli sergiler. Nominalist a dan cisimsel somuttan yola kar, tmevarmc olarak ise gr lebilenin alann k noktas alr. Pasajlar Yapt, temelde en erken endstri rnlerinin, en erken endstri yaplarnn, en er ken makinelerin, ayn zamanda da ilk byk maazalarn, rek lamlarn dokuzuncu vb. anlatm karakteriyle imzasn ilgilenmektedir; umuyordu. Benjamin, Onun iin bu anlatm karakterleri arasnda dorudan yakalanamayan, OnYzyln bulmay nemli olan, anlatm balamyd: Sergilenmesi gereken, kl trn ekonomi asndan douu deil, ama ekonominin kltr deki anlatmdr. Benjaminin ilk pasajlar taslandan kincisi ne uzanan yolu, almasna tarihsel materyalizmin istemleri" karsnda geerlik kazandrma abasn belgelerken, ge dne min fizyonomik anlay iersinde kaynaklarn metafizik ve tan-

rbilim

alanlarnda

bulan

motifler

hi

zedelenmeksizin

ayakta

kalabilmitir. Ekonominin kltrdeki anlatmn sergileme giri imi, ekonomik bir sreci, pasajlarn (ve bu lde Ondokuzuncu Yzyl'n) btn yaam grnmlerinin kaynakland somut bir ilkgrng niteliiyle kavramaktr. Benjamin, daha nce Alman Trauerspiel'inin Kayna iin de, kendi hakikat kav ramn aklamak iin Goethenin ilkgrngsnden yararlan mt: Trauerspiel kitabnda kaynak (Ursprung) kavram, Goet henin temel kavramnn doa alanndan tarihe zorunlu ve kat bir geirilii anlamn tayacakt: imdi Pasajlar almasnda da bir kayna aratrma olayyla kar karyaym. nk Paris pasajlarnn ykseliinden kne kadarki biimlenilerinin ve deiikliklerinin kaynan izleyip, bu kayna ekonomik ol gular balamnda kavryordum. Nedensellik asndan, yani bi rer neden olarak bu olgular, balangta henz ilkgrng deil dir; bunlar ancak kendilerine zg gelimeleri -daha iyi deyile almlarrihsel boyunca, tpk yapran kaynaklk somut bitkiler dnyasnn btn zenginliini gzler nne serii gibi, pasajlarn somut ta biimleri dizisine ettiklerinde ilkgrnglere dnrler. Bu noktada metafizik kurnazlklar ve tanrbilimsel kaprisler, maskeleri ekonomi tarafndan alayc bir tutumla indi rildikten sonra bir yana atlm grnmelerine karn, bilgi kura m iersinde yeniden ortaya kmaktadr. Kendilerini ekonomik olgularn anlatm diye sergileyen ilk grngler: Bunlar, Tra

uerspiel kitabnn, kendilerini deneyime dayanan bilginin aralaryla sergileyen dncelerinden nasl ayrlabilirdi? Burada sz konusu olan, Benjaminin monadolojik bir hakikate ilikin er ken tasarmdr; bu tasarm, Pasajlar Yapt'na btn evrelerinde egemen olduu gibi, Tarih Kavram zerine tezlerde de ge erliliini korumutur. Trauerspiel kitabnda dnce, dnya nn grntsn monad olarak kendi iinde barndrrken, Pa sajlar Yapt'nda anlatm, ilk grng niteliiyle tarihin grnt sn ierir. Ama, ekonominin kendi kltrel anlatmn buldu u somut tarihsel biimlerin araclyla kapitalist retimin z n yakalamakt. Bu olumsuzluun bysn ortadan kaldr makta soyutlamalar yetersiz kalan salt kavramsallk iin mimesis trnde ve somut bir dengeletirici dnlmt; bu den-

geletirici, genelin ifresini oluturan grntlerin ifresini zecekti. Burjuvazinin antlarn, daha bu antlar kmezden n ce birer yknt olarak kavramak grevi, fizyonomik dnceye dyordu.

Pasajlar Yapt'ndan kartlabilecek ve materyalist bir fizyonomiye ilikin giriler, Benjaminin en nemli dnceleri arasnda yer alr. Bu girilerde, Marksizmin bugne kadar olu turma borcunu yerine getiremedii estetik kuram, programl bir biimde belirginlemektedir. Gerekletirilen, programn vaat ettiklerini karlayabilecek miydi; Fizyonomi, materyalist gre vinin stesinden gelebilecek miydi - btn bu sorularn karl , ancak Pasajlar Yapt bitirilebilseydi alnabilecekti. Tarihe ve tarihilie ilikin deiik kavramlar, Pasajlar Yapt'nn iki tasla arasndaki ayralar oluturur. Polemik bak mndan bunlarn u noktas, ilerlemeye ilikin olarak Ondokuzuncu Yzylda egemen tasarma ynelmitir. dealist felsefe ler, nesnel dnyaya artk -bir rastlant sonucu olmakszn- fantazmagori adn vermi olan Schopenhauerin dnda, ilerleme yi bir btn olarak tarihsel akn gstergesine dntrm ler, bylece de onu aydnlatc ve eletirel ilevinden yoksun klmlard. retici glerin gelimesine ynelik Marksist gven bile ilerleme kavramn hipoztazlatrmt ve bu nedenle, yir minci yzyln deneyimleri karsnda Benjamine artk savunu lamaz geliyordu. Bu balamda olmak zere, ii hareketinin po litik praksisi, becerilerde ve bilgilerde bir ilerlemenin henz in sanln kendisinin bir ilerlemesi olmadn, doaya egemen ol ma yolundaki ilerlemelerin karsnda toplumun gerilemeleri nin yer aldn unutmutu. Benjamin, daha ilk pasajlar taslan da ilerlemenin ideolojisini, btn blmleriyle aan bir tarih felsefesi talep etmi, daha sonra tarih felsefesine ilikin tezler de bu felsefenin aklamasn yapmt; bu felsefenin izdii ta rih manzaras, retici glerle retim ilikilerinin diyalektiin den ok, Klagesin ilk grntlerle hayaletler arasndaki ldr c oyununa atfta bulunur. Tezlerden birinde-Benjaminin an lad anlamda- tarihsel materyalistin alegorisi olarak ortaya kan melein felce uram baklar nnde srekli olarak y knt stne yknt yan ve bunlar onun ayaklarnn dibine fr

latan o zamana kadarki tarih, bir felaket niteliiyle belirir; o za mana kadar tarihin sergilenmesine yaram btn kategoriler, bu materyalist tarafndan yrrlkten kaldrlr: sz edilen ma teryalist, oluun btn arln rtlm olarak grr, gelime, ona yalnzca grnte bir gelime niteliiyle g zkr, o, her eyden nce tarihte bir sreklilii salamaktan vazgeer; byle bir sreklilik, ancak dehetin srmesi anlamn da nem tayabilir, oysa sz edilen materyalist iin nemli olan, kurtulutur. Pasajlar Yaptnda ama, tarihsel gr iin Koperniki bir dnm noktas salamaktr; bu dnm nokta sna gre gemie karan tarih, Kantn nesnellii znenin de rinliklerinde bilgi kuram asndan eletirel dzeyde gerekelendiriine benzer biimde, temellerini gncellikte bulmu ola rak gzkecektir. ilk dnm, tarihsel bilgi erevesinde zne ile nesnenin, imdi ile gemiin bulumalarna egemen koul bakmndan gerekleir: Bugne kadar olmu olan sabit nok ta diye alnm, imdiki zaman bilgiyi bu sabit olana dikkatle gtrme abas iersinde grlmtr. imdi bu iliki tersine dnecek, olmu olan, diyalektik deiim, uyanan bilincin etkin lii anlamn tayacaktr. Politika, tarih karsnda ncelik ka zanmaktadr. Olgular, biraz nce karlatmz eylerdir, onlar saptamak ise anmsamann iidir. Tarihsel bak, artk imdiden geriye, tarihe deil, ama tarihten imdiki zamana, nceleme yoluyla ynelmektedir. bugnn Benjamin, bugnn Ondokuzuncu biimlerini Yzoku yln yaamndan ve grnte ikincil nitelikteki, yitirilmi bi imlerinden, yaamn, maya almtr. Tarihsel bir konuya ilikin gncel ilgi, kendi ni o konu iersinde nceden biimlenmi olarak duyumsamak tadr, ama asl nemlisi, o konuyu kendi iinde somutlatrl m, bir zamanlarki varlndan imdi-varlkn (uyank oluun!) daha yksek dzeydeki somutlamasna kaym olarak duyum samaktadr. Tarihin konusu deimesini srdrmekte, ancak daha sonraki bir zaman paras iin gncelletiinde tumturakl anlamda tarihsele dnebilmektedir. Tarihin konusu olan ve zaman iersinde akp giden srekli ilikilerin yerini Benjaminde birleik-konumlar ( Konstellationen) almtr; bu konum lar iersinde olmu-olan, bilinebilirliinin imdisine ulaa

bilecei bir biimde imdiki zamanla rtr. Benjaminin za man zaman kendi bilgi kuram diye sz ettii bilinebilirliin imdisi, hem idealizme, hem de pozitivist bir tarihsellie kar kan ifte bir cephe konumundan gelitirilmitir. Pozitivist ta rihsellik tarihiyi, salt olgular kitlesi niteliiyle homojen ve bo zaman dolduran btn gemii yalnzca kendi kendisin den yola karak, duyumsayarak anlamas iin gemie geri gtrrken, idealist tarih kurgular bunun tam tersine gelecek boyutunu egemenlikleri altna alarak, tarihte hem kendi kendi ni gerekletiren, hem de ilke olarak hi son bulmayan bir iler lemeye ilikin doal bir plan varsaydlar. Her ikisince, tarih, daha balangcndan itibaren zamansz, ac dolu, yanl yanlar adna ne varsa, tmyle birlikte unutulmulua terk edilir. An cak zellikle bu, yani tarihte var olan, ama onun tarafndan ser gilenmeyen, Benjaminin

Pasajlar

Yaptnda

gerekletirmek

istedii materyalist tarihiliin konusu olabilirdi. Her olmuolann ancak belli bir dnemde bilinebilirlik dzeyine kmas, tarihinin keyfine braklm olmayp, nesnel bir tarihsel ko numdur. Tarih, yerini homojen ve bo zamann deil, ama im diki-zamanla dolu bir zamann oluturduu bir kurgunun konu sudur. rnein Robespierre iin Antik Roma, tarihin akndan koparp ald, imdiki-zamanla dolu bir gemiti. Fransz Dev rimi, geri dnen bir Roma olarak anlalyordu. Eski Romay alntlyordu. Benjaminin

Pasajlar Yapt'nda yapmak istedii

de bundan baka bir ey deildi. imdiki zaman, kitabn metni ni oluturacakt; tarih ise bu metindeki atflardan oluacakt; Tarih yazmak (...) tarihi alntlamak demektir. Tarih anlaynda Koperniki dnm noktas: Bu, her ey den sz nce ve ayrca geleneksel doruluk kavramnn tmyle tersyz edilmesi gerektii anlamn tayordu: imdi zaman doruluk kavramndan kararl bir Ancak doruluk biimde dnlmesi ge savunduunun rekmektedir. -Marksizmin

tersine-, yalnzca bilmenin zamansal bir ilevi olmayp, eza manl olarak hem bilinende, hem de bilende bulunan bir za man ekirdeine baldr. Bu, o kadar dorudur ki, sonraszlk bir dnce olmaktan ok, bir giysinin ss niteliindedir." Sz edilen zaman ekirdei, tarih gerekten olup bitmekte

olan, gerek

zaman boyutu

iersinde uzanp giden niteliiyle

ele alndnda deil, fakat gelimenin bir an iin damgasn bast, zamann bir tretke dzeyinde younlat, bir imdinin luk, kendisini tka basa belli zamanla bir bilinebilirliin imdisi kendi kimliiyle doru kendisini, sergiledii noktada yakalanabilir: doludur. imdinin imdinin iersinde

Pasajlar'n en isel grnts, modann, burjuva imeknnn en isel grnts, Pasajlar Yapt'nda bilinmesi amalanan btn gemiin grnts niteliiyle sergilemesi ng rlmtr. Benjamin, gemi ile imdinin oluturduu bu tr den gruplamalara diyalektik grntler adn takmt; bun larn ieriini de duraan konumdaki diyalektik diye tanm lyordu. Diyalektik grnt ve duraan diyalektik, hi kuku suz Pasajlar Yaptnn odak noktas niteliindeki kategorileri dir. Ancak bunlarn anlam damgalanma konumunda kalm, terminolojik adan srekli bir varlk kazanamamtr. Benja minin metinlerinde bir lde iletilemeden kalm, en azn dan bir btn olarak bir at altna sokulamayan en aa iki an lam ayrmlatrabilmek olasdr. lk olarak Benjamin -bu nok tada daha ok ilk taslan motiflerini bir araya toplar gibi gz ken 1935 tarihli metindediyalektik grntleri kolektif bilinaltndaki idealler ve dsel grntler olarak saptamtr;

bu bilinaltnn itici gcn Yeniden alan grntsel imge leminin, en eski gemie atf yapmas ngrlmt: Her yzyln gzlerinin nnde kendisinden sonrakinin grntle rinin belirginlemesini salayan d iersinde en son grnt, ilk tarihin, baka deyile snfsz bir toplumun eleriyle bir lemi olarak sergilenir. Kolektifin bilinaltndaki depoda bu lunan, bu topluma ilikin deneyimler, gre Yeni ile a, iie ilk girerek tarihi, topyay yaratr. Benjamine modern

bu an ilikilerine ve rnlerine uygun den ifte anlaml lk ynnden alntlar. ifte anlamllk, diyalektiin grnt sel belirginlemesidir, duraan konumdaki diyalektiin yasas dr. Bu duraanlk topyadr, diyalektik grnt de idealdir. Byle bir grnt, mal dorudan bir feti olarak sergiler. Bu cmleler, mal fetiizminin bir bilin olgusu niteliini ta mamas nedeniyle, diyalektik grntnn feti karakterinin

kolektif yen

bilinteki

anlalma bir

biimi eletiri

olduunu

benimseyemeyol amtr.

Adornonun

kesin

yneltmeine

Benjamin daha sonra Adornonun aklamalarnn etkisi altn da bu tr dnme biimlerinden vazgemitir; 1939da, ikin ci zet kaleme alnrken, ilgili blmler artk yazarn tatmin etmedii 1940 gerekesiyle Tarih diyalektik metind Kavram neredeyse braklmtr. zerine bulgusal bir Daha ilke sonra, ta fakat ylnda, tezlerde duraanlk gibi,

konumundaki iler bir

rihsel maddecinin konularn ele alna ilikin bir yntem gibi grnmdedir: imdiki zaman Tarihsel maddeci, gei olmayan, nk iinde zamann damgasn tayan ve duraan konuma getii kavramndan vazgeemez. tarihsel maddecinin iinde bulunduu ve kendisi iin tarih kaleme al d imdiki zaman tanmlayan, bu kavramdr. (...) Materyalist tarihiliin temelinde kurucu bir ilke yatar. Dnme eylemi, yalnzca dncelerin deviniminden deil, ayn zamanda onla rn yana duraan doyuma konumundan ulam bir da oluur. Dnme, anszn gerilimlerden verdiinde, konumda mola

bir monad niteliiyle kristalize oluundakinin ayn oku yaar. Tarihsel maddeci, bir monad niteliiyle olaylarn iersinde tarihsel konuya ancak bu konunun bir noktada tavrla yaklar. Bu yap bir duraanlamasnn, karsna kt

Mesihvari

baka deyile bask altna alnm gemi uruna giriilen kav gaya ilikin devrimci bir frsatn gstergesini saptar. Benja minin dnmesi, gerekte her zaman diyalektik grntler iersinde gerekleen bir eylemdi. Olumu her biimi devi nimin ak iersinde (...) kavrayan Marxn diyalektiinin ter sine, Benjaminin diyalektii devinimlerin akn durdurma ya, her oluu bir varlk niteliiyle kavramaya alrd. Benja minin felsefesi, Adornonun szleriyle, mal fetiizminin ken disine uygun dyordu; bu durumda her ey, kendinde eyin bysne kaplmaldr ki, bu felsefe nesneliin ktln rten byy zsn. Bu felsefe, tarihsel-toplumsal grng leri, doa tarihine ait grngler gibi okumaya abalayarak, grsel tlere bir yntem izlemitir; Diyalektik grntler, grnt her birinin bu tarihsel felsefe ierii araclyla, bu felsefe dorultusunda diyalektik grn dnmtr. iersinde

ye gre belli bir an gemii, ayn zamanda hep eskiden be ri olagelen niteliini kazanm, bylece de hep bir mitos ha vas tamtr; ancak grntye egemen olan tarihsel madde cinin, ayn zamanda gemite umut kvlcmlarn krkleye bilmek, tarihteki cokunun maktadr. Diyalektik grntselliin saptanmasnn Benjamine g re, tarihinin geliigzel konulara istedii zaman uygulayabile cei bir yntem olmad aktr. Tarihilik, Marxta olduu gi bi Benjamin iin de politik praksisten ayrlamaz: Gemiin ta rihi kaleme alan tarafndan kurtarlmas, insanln pratikte kurtarlmasna bal kalmtr. Ancak Marxn, kapitalist re timin (...) bir doal srecin zorunluuyla kendi olumsuzlamasn rettii yolundaki tasarmyla karlatrldnda, Benjaminin kuramnda anarik ve Blanquist elerin ayakta kald grlr: Gerekte kendi devrimci ansn da beraberinde ta mam tek bir an yoktur (...) Devrimci dnrn gznde her tarihsel ann kendine zg devrimci ans, politik konumu k noktas alarak kendi kendisini onaylar. Ama bu onayla mann aralarndan biri de, sz konusu ann gemiin ok be lirli ve o zamana kadar kapal kalm bir odasna girebilme g cdr. Bu odaya girmek, politik eylemle tam olarak rtr. Politik eylem jaminin kendi kendisini, ne denli ykc olursa Mesih olsun, tutu Mesihvari bir eylem olarak kavram olarak tantmaldr. Bentarihsel materyalizmi, politik alandaki mundan hemen hi ayrlamaz. Daha ge bir dnemde, belki de Hitler-Stalin paktnn oku altnda kaleme ald bir notta y le der: Kuamzn Ancak deneyimi: bunun Kapitalizm, tarihin doal bir lmle Marxa lmeyecektir. zg olarak sabrla ardndan yalnzca devrimin gelii, tarihsel gelenei kurtarmak noktas, yeniden de onu de yenmek sahip zere olmakta olan ve konformizmden arlk yeteneine ezilenlerin bulunmas, kaydrl

galiplerin

szlemeleri

feshedilmi

kurtarlmasna

beklenememi,

eskatolojik

sonu

dnlebilmitir:

Snfsz

toplum,

tarihte

ilerlemenin

son hedefi olmayp, ou kez baarlamam, ama sonunda ger kesiliidir. Mitostan uyann, Pasajlar Ya pt1 nn yazarnn gz nnde bulundurduu Mesihvari bir moekletirilebilmi

deli, kurtuluu iersinde durdurulmu bir tarih modelini izle mesi gerekiyordu. Tarihsel bilginin znesi, savaan, ezilen s nfn bu kendisidir; duraan olarak konumdaki diyalektiin O tarihisi, zayf snfn bayraktar dnlebilir. tarihiye

bir Mesihvari g verilmitir ve gemi, bu g zerinde hak sahibidir, sz edilen tarihi, iinde kendisine atfta bulu nulmadn saptad her imdiki zamanla birlikte yitip git me tehdidini ileri sren o bir daha geri getirilmesi olanaksz gemi grntsn saptamakla, gemiin bu iddiasn kar lam olmaktadr). Tarihsel evrimler iersinde herhangi bir ilerlemeyi deil, ama gizemli bir hep-ayn-olan saptayabilen, ilerlemeyi daha ok bir srama -gerekte tarihin dna atlama anlamn tayan bir gemie kaplan sray-, Mesihin im paratorluunun balangc olarak dnebilen Benjamin, bu mistik tarih anlayna diyalektiin belli bir tryle uymaya a lmt; bu diyalektik iersinde araclk, dnm karsnda btnyle geri ekiliyor, uzlatrc olan, yerini ykc ve ele tirel eye brakmak zorunda kalyordu. Benjaminin diyalek tik grnty tarihsel akn sreklilii iersinden kopar , devrimlerde zaman yeni bir takvimi yrrle koyarak, ya da Temmuz Devriminin Parisinde olduu gibi, saat kuleleri ne ate aarak durdurma giriiminde bulunan o anarik itici gle eanlamlyd. Zamandan koparlm nesneleri grntle re srgne gnderen bak, tarihin facies hippocraticasna*, mitosun de donmu vahi lkesine dikilmi Medusa bakdr. grn Ancak gemi ile imdinin yldrm gibi bir konum iersin birletikleri, bilinebilirliin imdisinde gemiin tsnn parlad mistik anda, sz konusu olan grnt, Me sihin bak asndan, ya da materyalist deyile, devrimin ba k asndan diyalektik-dntrc bir grnt olur. Pasajlar

Yapt'nda da yalnzca ve yalnzca bu bak asndan ilerlemeye ilikin bir katksz belirlenim ortaya kmtr: Her ger ek sanat yaptnda bu yaptn, kendini oraya koyann yzne yaklamakta olan bir sabah rzgrnn serinliiyle estii bir yer vardr. Bundan kan sonu, ou kez ilerlemeye ilikin her* Facies hippocratica: llerin ve ar hastalarn yz ifadelerine ilikin olarak, ilk kez Hippocrates tarafndan verilmi olan tanm. (.N.)

trl banty krarcasna krd varsaylan sanatn, iler lemenin gerek ilevine hizmet edebileceidir, ilerlemenin asl yuvas, zamann aknn srekliliinde deil, ama bu ak n kesintilerindedir. Bu anlamda, ilk zetin sorunlu nitelik teki ilevinin kurtarlmas bile olasdr; bu ilevin ieriine g re diyalektik grnt iersinde kolektif bilinaltnn en eski ve mitos niteliindeki deneyimleri, yeni ile i ie girerek top yay, baka deyile kalc yaplardan geici izini modalar brakm duraan kadar, olan ko yaamn rihin binlerce birleik-konumunda toplamak ve

topyay retir. Benjamin, bu trl izleri grnr klmak, ta atklarn kurtarmak iin, numdaki diyalektii dnmtr: evrime kar bir tarih anla yyla yine de tarihi betimlemek gibi hem elikili gzken, hem de artc bir ie girimitir.

TARH KAVRAMI ZERNE I

Hep sylenegeldiine gre, bir otomat varm ve bu yle yaplm ki, bir satran oyuncusunun her hamlesine, kendisine partiyi kesinlikle kazandracak bir kar hamleyle yant verirmi. Geni bir masann stndeki satran tahtasnn banda, srtnda geleneksel Trk giysileri bulunan, nargile ien bir kukla oturur mu. Aynalardan oluan bir sistem araclyla, ne yandan bak lrsa baklsn, masa saydamm gibi grnrm. Gerekte ise masann altnda, satran ustas olan kambur bir cce otururmu ve kuklann ellerini iplerle ynetirmi. Bu mekanizmann bir benzerini felsefe alan iin tasarmlayabilmek olasdr. Bu ba lamda srekli kazanmas ngrlen, tarihsel maddecilik diye adlandrlan kukladr. Bu kukla, bilindii zere, gnmzde ar tk kk ve irkin olan, kendini gstermesine de izin verilme yen tanrbilimi de hizmetine ald takdirde, herkesle rahata baa kabilir.

II insan doasnn en ilgin zelliklerinden biri, der Lotze, ... bireyin bunca bencil oluuna karn, her imdiki zamann

kendi gelecek zaman karsnda kskanlktan bunca yoksullu udur. Bu dncenin gtrd sonu, iimizde oluturduu muz mutluluk tasarmnn tmyle belli bir zaman parasnn, yani kendi varlmzn aknn bizim iin yalnzca bir kez n grm olduu zaman parasnn rengini taddr, iimizde kskanlk uyandrabilecek mutluluk, yalnzca soluduumuz ha vada vardr, konumu olabileceimiz insanlarla, bize kendileri ni vermi olabilecek kadnlarla sz konusudur. Baka deyile, mutluluk tasarm iersinde, kanlmaz olarak, bir tr ilahi kur tuluun titreimleri de vardr. Tarihin konu edindii, gemie ilikin tasarm iin de bu, byledir. Gemi, kendisini kurtulua ynelten gizli bir dizini de beraberinde tar. Zaten bizden n cekilerin iinde yaadklar havadan hafif bir esintiyi biz de du yumsamaz myz? Kulak verdiimiz sesler iersinde, artk sus mu olanlarn yanks da yok mudur? Kur yaptmz kadnlarn hibir zaman tanyamadklar kz kardeleri olmam mdr? Byleyse eer, o zaman gemi kuaklarla bizimkisi arasnda gizli bir anlama var demektir. O zaman demektir ki, bizler bu dn yada beklenmiiz. O zaman, bizden nceki her kuaa olduu gibi bize de zayf bir Mesih gc verilmitir ve bu g zerin de gemiin de hakk vardr. Bu, bedeli ucuz denebilecek bir hak deildir. Tarihsel maddeci, bunu bilir.

III Olaylar, aralarnda byk ve kk ayrm gtmeksizin an latan vakanvis, bir kez olmu hibir eyin tarih asndan yitip gitmi saylamayaca gerei dorultusunda davranm olur. Doal olarak, ancak btnyle kurtulua erebilmi bir insanlk gemiine de btnyle sahip olabilir. Anlatlmak istenen, u dur: Ancak kurtulua ermi bir insanlk iin gemii, her anyla alntlanabilir nitelik kazanmtr. Yaanm anlarndan her biri, gndemdeki bir alntya dnmtr - maher gnnn gn deminde olan bir alnt.

IV

nce yiyeceinizi ve giyeceinizi ararsanz eer, cennetin kaplar nnzde kendiliinden ala caktr.

HEGEL, 1807

Marxn retisi dorultusunda eitilmi bir tarihinin s rekli gz nnde bulundurduu snf kavgas, ilkel ve maddi eyler uruna, baka deyile inceliin ve tinselliin onlarsz d nlemeyecei eyler uruna yaplan kavgadr. Bununla birlik te inceliin ve tinselliin snf kavgas iersindeki varlklar, za feri kazanana decek bir ganimet tasarmndan farkldr. Sz edilen kavga iersinde bunlar, gelecee gven duygusu ve y reklilik olarak, mizah duygusu, kurnazlk, ylmakbilmezlik ola rak canldrlar ve geride kalm uzak zamanlar da etkilerler. Bunlar, iktidar sahiplerinin her zaferini srekli olarak yeniden sorgulayacaklardr. Tpk ieklerin balarn gnee evirmele ri gibi, gemi de, gizli bir gnee ynelimin etkisiyle, tarihin gklerinde bugn ykselmekte olan gnee dnmek abasnda dr. Tarihsel maddeci, deiimlerin bu en gze arpmayann anlamak zorundadr.

V Gemiin gerek yz hzla kayp gider. Gemi, ancak g ze grnd o an, bir daha asla geri gelmemek zere, bir an iin parldadnda, bir grnt olarak yakalanabilir. Gerek bizden kamayacaktr. - Gottfried Kellere ait olan bu sz, ta rihselciliin kendi tarih anlay iersinde tarihsel maddecilie yenik dt noktay tam olarak gstermektedir. nk bura da, gemite kendisinin de dnlm olduunun bilincine varmayan her imdiki zamanla birlikte, bir daha geri getirilme si olanaksz biimde yitip gitme tehlikesiyle karlaan bir g rntnn varl sz konusudur. Gemii tarihsel olarak dile getirmek, o gemii 'gerekte na

sl olduysa, yle bilmek deildir. Buna karlk, bir tehlike ann da parlayverdii konumuyla, bir any ele geirmek demektir. Tarihsel maddecilik iin nemli olan, gemie ilikin bir grnty, tehlike annda tarihsel zneye anszn gzkt biimiyle koru maktr. Tehlike, hem gelenein varlna, hem de o gelenein ses lendiklerine yneliktir. kisi iin de ayn tehlike, yani kendini ege men snflarn bir arac klma tehlikesi vardr. Her ada yaplmas gereken, gelenei, onu alt etmek zere olan konformizmin elin den bir kez daha kurtarmak iin aba harcamaktr. nk Mesih, yalnz kurtarc olarak gelmez; eytan alt eden sfatn da tar. Gemiteki umut kvlcmn krkleyerek tututurma yetenei, yalnzca gemii zmsemi tarihide bulunabilir; dman galip geldiinde, ller bile kendilerini bu dmandan kurtaramayacak lardr. Ve bu dman daha zafer kazanmay srdrmektedir.

VI

Aclarn yankland bu vadideki karanl ve byk souu dn.

BRECHT, Kuruluk Opera

Fustel de Coulanges, gemi bir dnemi yeniden kafasnda canlandrmak isteyen tarihiye, tarihin o dnemden sonraki ak na ilikin tm bildiklerini dncelerinden uzaklatrmasn tler. Tarihsel maddeciliin ilikilerini kestii yntemi bun dan daha iyi belirleyebilmek, olanakszdr. Bu, bir zdeleyim yntemidir. gerek Bunun kayna, yrein zerinde engeliidir, egemenlik

acedia'dr

(umursamazlk); bu engelik, yalnzca bir an iin parlayveren tarihsel grntnn kurulmasnda duraklamaya yol aar. Ortaan tanrbilimcileri, bu yrek en geliini hznn gerek kayna sayarlard. Bu hznle tanm olan Flaubert, yle yazar: Kartacay yeniden canlandrabilmek iin ne kadar hzne katlanmak gerektiini pek az kimse kestire bilir. Tarihselcilii izleyen tarihinin aslnda kiminle zdele tii sorulduu takdirde, bu hznn doas aklk kazanr. Soru nun yant, kanlmaz olarak galip gelenle zdeleildiidir. Gel

gelelim belli bir dnemin iktidar sahipleri, daha nceki btn galiplerin miraslardrlar. Bu durumda galip gelenle zdele me, her zaman tm iktidar sahiplerinin iine yaramaktadr. Bu sylenenler, tarihsel maddeci iin yeterlidir. Bugne dein zafer kazanm kim varsa, bugn iktidarda olanlar bugn yere serilmi olanlarn stnden geiren zafer alayyla birlikte yrmektedir. Sava ganimeti de, det olduu zere, bu zafer alayyla birlikte tanmaktadr. Bu ganimet, kltr varlklar diye adlandrlmak tadr. Tarihsel maddeci, bunlar arada bir uzaklk brakarak izle yen gzlemci kimliindedir. nk nnde kltr varlklar di ye grdklerinin hepsi, insann tyleri rpermeksizin dne meyecei bir kaynaktan gelmektedir. Bunlar varlklarn, yalnz ca onlar yaratan dehalara deil, ama ayn zamanda o dehalarn adalarnn ad anlmayan angaryalarna borludur. Kltr ala nnda hibir belge yoktur ki, ayn zamanda bir barbarlk belgesi niteliini tamasn. Byle bir belge nasl barbarlktan arnm deilse, belgenin kuaktan kuaa geiini salayan gelenek s reci de barbarlktan uzak saylamaz. Bundan tr tarihsel maddeci, sz edilen gelenekten olabildiince uzaklar. Tarihin tylerini tersine fralamay, kendisi iin grev sayar.

VII Ezilenlerin gelenei, bize iinde yaadmz olaanst

halin gerekte kural olduunu retir. Yapmamz gereken, bu duruma uygun decek bir tarih kavramna ulamaktr. O zaman gerek anlamda olaanst halin oluturulmas, gzmzde bir grev niteliiyle belirecektir; bylece de faizme kar yrt len kavgadaki konumumuz, daha iyi bir konum olacaktr. Faiz min bir ans da, faizme kar olanlarn onu ilerleme adna tarihsel bir kural saymalardr. Yaadklarmzn yirminci yzylda hl olabilmesi kar snda duyulan aknlk, felsefe anlamnda bir aknlk deildir. Bu aknlk, kendisine kaynaklk eden tarih anlaynn savunulamayaca bilinmedii srece, hibir bilme srecinin balan gcn oluturamaz.

VIII

Umaya hazrdr kanatlarmdnmek isterdim elbet geriye

nk o zaman canl olarak bile kalsaydm aza lrd ansm yine de.

GERHARD SCHOLEM, Angelustan Selamgrn, sanki baklarn

Kleenin Angelus Novus adl bir resmi vardr. Bir melek betimlenmitir bu resimde; melein dikmi olduu bir eyden uzaklamak ister gibidir. Gzleri, az ve kanatlar almtr. Tarihin melei de byle gzkmelidir. Yzn gemie evirmitir. Bizim bir olaylar zinciri grd mz noktada, o tek bir felaket grr, ykntlar birbiri stne y p, onun ayaklar dibine frlatan bir felaket. Melek, byk bir olaslkla orada kalmak, lleri diriltmek, paralanm olan ye niden bir araya getirmek ister. Ama cennetten esen bir frtna kanatlarna dolanmtr ve bu frtna ylesine gldr ki, melek artk kanatlarn kapayamaz. Frtna onu srekli olarak srtn dnm olduu gelecee doru srkler; nndeki yknt y n ise ge doru ykselmektedir. Bizim ilerleme diye adlandr dmz, ite bu frtnadr.

IX Manastr kurallarnca, rahipler zerinde derin dncelere dalsnlar diye saptadklar konularn grevi, rahipleri dnyadan ve dnyada olup bitenlerden uzaklatrmakt. Burada izledii miz dnce biimi de benzer bir amatan kaynaklanmtr. Faizmin kartlarnn, umut baladklar politikaclarn yere seril dikleri ve yenilgilerini, kendi davalarna ihanet ederek, daha da pekitirdikleri bir anda bu dnce biiminin amac, politika dnyasn bu hainlerin azndan kurtarmaktr. Gzlerimizin k noktas, bu politikaclarn kitle ilerlemeye olan kr krne ve inanlarnn, kendi temellerine duyduklar gvenin

son olarak da kendilerini tam bir kle tutumuyla, denetlenmesi

olanaksz bir aygtn dililerine dntrmelerinin, ayn eyin ayr ynn oluturduudur. Bu gzlem, sz edilen politikac larn savunmay srdrdkleri dnceyle her trl ortaklktan kanan bir tarih anlaynn, bizim allm dnce biimimi ze ne denli pahalya patlayaca konusunda bir fikir vermeye a lmaktadr.

X Balangtan bu yana sosyal demokraside var olan konformizm, sosyal demokrasinin yalnz siyasi taktiklerine deil, ama ekonomik dncelerine de bulamtr. Bu konformizm, daha sonraki kn nedenlerinden biridir. Hibir ey Alman ii s nfn, kendisinin de akntyla birlikte yzd dncesi kadar yozlatrmamtr. Bu snf, teknik gelimeyi birlikte yzd akntnn bir avlan sayd. Buradan, teknik ilerlemeye gtrd sylenen fabrika almasnn siyasal bir edim olduu yanl samasna uzanan yol, artk yalnzca bir admlkt. Eski Protestan alma ahlk, Alman ii snf saflarnda, laik bir grnm ier sinde diriliini kutlamaktayd. Gotha Program, bu kargaann izlerini tamaya balamtr bile. Bu program, emei tm zen ginliin ve kltrn kayna diye tanmlar. Kt bir eyler se zen Marx, buna verdii yantta, alma gcnden bakaca ml k bulunmayan insanolunun zorunlu olarak, kendilerini mlk sahibi konumuna getirmi... teki insanlarn klesi olacan sylemitir. Ama kargaa, bundan etkilenmeksizin yaygnlama y srdrd ve ksa sre sonra Josef Dietzgen, unu ilan etti: Emek, yenian Mesihinin addr... Zenginlik... emein geli tirilmesidir ve bu zenginlik, imdiye kadar hibir kurtarcnn baaramadn baarabilir. Emein ne olduuna ilikin bu ilkel-Marksist kavram, alanlarn, bu almann rnn denetleyemedikleri srece, ondan nasl yararlanabilecekleri sorusu zerinde fazla durmaz. Bu kavram toplumsal gerilemeleri deil, yalnzca doaya egemen olma yolunda atlan admlar gerek di ye benimsemek ister. Sonradan faizmin ats altnda ortaya kacak olan teknokrat izgiler, bu kavram iersinde belirginle-

mitir. Bu izgilerden biri de, 1848 Devriminden nceki sosya list topyalarn doa kavramyla gelecek iin hi de iyi eyler va at etmeyen bir farkllk sergileyen doa kavramdr. Yeni anlay a gre emek, doann smrlmesi amacna yneliktir; bu du rum naif bir tatmin duygusuyla, emeki snfn smrlmesiyle karlatrlr. Fourier gibi biriyle alay edilmesine malzeme sa lam fantaziler, bu pozitivist anlayla karlatrldnda ar tc biimde salkl gzkmektedir. Fourierye gre iyi bir yap ya kavuturulmu toplumsal emein sonucunda dnyamzn ge cesi, drt ay tarafndan aydnlatlacak, kutuplardaki buzlar geri ekilecek, denizin suyu artk tuzlu bir tat tamayacak ve vahi hayvanlar insanlarn hizmetine gireceklerdi. Btn bunlar, do ay smrmek yle dursun, olas yaratlar niteliiyle o doann kucanda uyuklayanlar uyandrabilecek bir emei sergilemek tedir. Yozlam bir emek kavramnn erevesine, onun tamam laycs olarak, Dietzgenin deyiiyle bedavadan var olan doa da girer.

XI

Tarihi gereksiniyoruz, ama bilginin bahesinde ay lak aylak gezinen bir marnkinden farkl bir biimde.

NIETZSCHE, Tarihin Yaam iin Yarar veZarar zerine.

Tarihsel bilginin znesi, kavga eden, ezilen snfn kendisi dir. Marxta bu snf, zgrlk hareketini kuaklar boyunca ezil mi olanlar adna tamamlayan, z alan, kleletirilmi son snf olarak ortaya kar. Spartaks Hareketiyle ksa sre iin bir kez daha gereklik kazanacak olan bu bilin, sosyal demokrasiye es kiden beri itici gelmitir. Sosyal demokrasi otuz yllk bir sre iersinde, bir nceki yzyl yerinden oynatm olan bir ad, bir Blanquinin adn neredeyse tmyle silmeyi baard. i snfna gelecek kuaklarn kurtarcs roln ykleyerek, kendini ne karmay yeledi. Bylece bu snfn en byk g kaynan ku

rutmu oldu. i snf bu okulda hem nefreti, hem de zveri is tencini unuttu. nk bunlarn ikisi de zgrlne kavumu torunlar idealiyle deil, ama kleletirilmi atalarn imgesiyle bes lenir.

XII

Davamz her geen gn daha netleiyor ve halk da ha da akllanyor.

JOSEF DIETZGEN, Sosyal Demokrat Felsefe.

Sosyal demokrat kuram ve ondan daha ileri lde olmak zere, sosyal demokrat uygulama, gereklii temel almayan, dog matik bir istemle ortaya kan bir ilerleme kavramnca belirlen miti. Sosyal demokratlarn kafalarndaki biimiyle ilerleme, nce insanln (yalnzca becerilerinin ve bilgilerinin deil) kendisinin ilerlemesiydi. ikinci olarak (insanln yetkinleme konusundaki snrszl dorultusunda), sonu hi gelmeyecek bir ilerlemeydi. nc olarak da ilerleme (kendiliinden gelien, dz ya da sar mal bir yrngeyi izleyen), aslnda engellenemez bir hareket sa ylmtr. Bu nermelerin tm de tartmaldr ve eletiriye d en, btn bu nermelerin arkasna ekilmek, hepsinde ortak olan zerinde younlamaktr. Tarihte insan soyunun ilerlemesi ne ilikin bir tasarm, insanln badak nitelikte ve bo bir za mandan geerek gelien ilerlemesi tasarmndan kopuk olarak dnlemez. Bu ilerleyi tasarmnn eletirisi, bir btn olarak ilerlemenin eletirisinin temellerini oluturmak zorundadr.

XIII

KARL KRAUS, Worte in Versen ITarih, yerini badak ve bo zamann deil, ama imdiki zamann oluturduu bir kurgulamann nesnesidir. rnein Ro-

Hedef, kaynaktr.

bespierree gre Roma. imdi ile dolu olan ve kendisinin tarihin ak iersinden zorla koparp ald bir gemiti. Fransz Devri mi, kendini geri dnm bir Roma sayyordu. Eski Romay, tp k modann gemie karm bir giysiyi alntlamas gibi alntl yordu. Moda, gemiin allklar arasnda dolanp duran gncelin kokusunu alma yeteneine sahiptir. Baka deyile moda, gemie atlayan bir kaplan gibidir. Yalnz bu atlay, egemen s nflarn buyruundaki bir arenada gerekleir. Ayn atlay, tari hin gkkubbesi altnda, Marxn devrim olarak anlad diyalek tik hamledir.

XIV Tarihin akm paralama bilinci, eyleme getikleri anda

devrimci snflara zg olan bir bilintir. Byk Fransz Devri mi, yeni bir takvim yrrle koymutu. Bu takvimin balang cn oluturan gn, bir hzl ekimin ilevini grr. Bayram gn leri, yldnmleri olarak srekli geri dnen, aslnda ise hep ayn kalan gnlerdir. Demek ki takvimler, zaman saatler gibi l mez. Takvimler, yz yldan bu yana Avrupada artk sanki izi bi le kalmam olan bir tarih bilincinin antlardr. Temmuz Devri mi srasnda bile bu bilinci sergileyen bir olay olmutu, ilk sava" gnnn akam gelip attnda, Parisin eitli blgelerinde birbirinden bamsz olarak, kulelerdeki saatlere nian alnd grld. Kehanet gcn belki de uyaa borlu olan bir grg tan, o sralarda unlar yazmt: Qui le croirait! on dit quirrits contre lheure De nouveaux Josus, au pied de chaque tour, Tiraient sur les cadrans pour arrter le jour. (Kim inanrd! Derler ki, zamana kar fkeli Yeni Yaualar gelip dikildi her kulenin dibinde Ve asldlar akrebe yelkovana saat dursun diye.)

XV Tarihsel maddeci, gei dnemi olmayan, ama iersinde za mann durmu olduu bir imdiki zaman kavramndan vazgee mez. nk onun iinde bulunduu ve kendisi iin tarih kale me ald imdiki zaman tanmlayan, bu kavramdr. Tarihselcilik, gemiin sonrasz grntsn izerken, tarihsel madde ci salt o gemie ilikin ve biriciklik niteliini tayan bir dene yimi dile getirir. Tarihselciliin umumhanesinde bir zamanlar adl fahieyle gnn gn etmeyi ise bakalarna brakr. Sahip olduu gler zerindeki egemenliini korur: Tarihin sreklili ini paralayabilecek gtedir.

XVI Tarihselciliin varaca doruk, yasas gerei, evrensel ta rihtir. bir ve Materyalist tarihilik, yntem asndan belki de en belirgin olarak byle bir tarihten ayrlr. Birincisinin kuramsal donanm bo yoktur. Yntemi, toplama iin yntemidir: ynn Badak kullanr. deil, zaman doldurabilmek olgular

Maddeci tarihilik ise yapc bir ilkeyi temel alr. Dnme eyleminin ama erevesinde da yalnzca vardr. dncelerin eylemi, ak durdurulmas Dnme gerilimlere

doymu bir konumda anszn mola verdiinde, bu konuma bir ok uygulam olur ve bu sayede o konum, bir monad niteli iyle belirginleir. Tarihsel maddeci, tarih bir konuya, o ko nu ancak karsna bir monad olarak kt noktada yaklar, Bu yap iersinde, olayn Mesihi bir tutumla duraan klnmasnn gstergesini saptar; baka deyile, ezilen bir gemi adna parmak bir belli bir srdrlen iin kavga asndan devrimci bir belli frsat grr. Bu frsattan, belli bir dnemi tarihin badak akndan ko yararlanr; boyunca yapt koparp bylece, dnemden yaptlarn alm olur. bir yaam, arasndan yapt rn, yaam oluturulmu tm

Yntemin

iersinde btn bir yaam boyunca yaratlanlarn, bunlar ier sinde belli bir an ve a iersinde de tarihin tm aknn

korunmasdr. Tarihsel olarak kavranann besleyici meyvesi, zaman deerli, ama tad bulunmayan bir tohum niteliiyle iinde barndrr.

XVII Zamanmzn bir biyologu, yle demektedir: Homo sa-

piensin o acnas elli bin yl, yeryzndeki organik yaamn ta rihiyle karlatrldnda, yirmi drt saatlik bir gnn sonunda ki iki saniye gibidir. Uygarlam insanln tarihi bu lte vurulduunda, ancak son saatin son saniyesinin bete birini doldu racaktr. Mesihi zamann dev bir zeti olarak tm insanln tarihini kapsayan imdiki zaman, insanln tarihinin evrendeki yeriyle tamamen rtmektedir.

Ek A Tarihsellik, nu maz. balants Bu tarihin kurmakla olup deiik anlar arasnda bir neden-so-

yetinir. Ama hibir bitiinin ardndan,

olgu, bir neden belki binlerce yl

olduu iin zorunlu olarak tarihsel olgu niteliini de kazan nitelii, sonra ortaya kan koullar ve koullar araclyla kazanr. Bu nu k noktas yapan tarihi, olaylar dizisini bir tespih gibi parmaklarnn kavrar. duu arasndan iinde kaydrmaktan Mesihi vazgeer. Kendi a bulun nitelinn gemiteki son derece belirli bir ala paylat konumu Bylece, imdiki zamann krntlarnn zaman bir zaman kavramn imdinin

iyle oluturur.

B Zamana barnda neler sakladn soran khinler, hi ku kusuz zaman ne badak, ne de bo olarak alglamlardr. Bu nu gz nnde tutan, belki anlarda gemi zamann nasl yaan d konusunda bir fikir edinebilir: Gemi zaman da tpk yu kardaki gibi yaanmtr. Bilindii zere, Yahudiler iin gelecei aratrmak yasakt. Tora ve dua ise onlara anmsama konusunda yol gsterir. da Bu, Yahudileri gelecein, khinlerden bilgi alanlarn kendilerini kaptrmadklar bysnden kurtarm-

tr. Ama bu durum, Yahudiler iin gelecei badak ve bo bir zamana dntrmemitir. nk bu gelecek iersinde her an, Mesihin girebilecei kk bir kapdr.

TEKNN OLANAKLARIYLA YENDEN RETLEBLD ADA SANAT YAPITI

Gzel sanatlarmzn kuruluu ile eitli tiplerinin sap tan, bizimkisinden ok deiik bir zamana ve nesne lerle koullar zerindeki gleri bizimkisiyle karlat rldnda neredeyse yok denecek kadar az olan insanla ra kadar geriye uzanr. Aralarmzn esneklik ve yet kinlik bakmndan geirdii gelime, Gzel'e ilikin an tik endstrinin yakn gelecekte kkl deiimlere ura masn ok olas gstermektedir. Sanatlarn btnnde artk eskisinden farkl gzlemi ve ilemeyi gerektiren fi ziksel bir yan vardr; bu fiziksel yann kendini ada bilimin ve uygulamalarn etkilerine daha fazla kapaya bilmesi olanakszdr. Yirmi yldan bu yana ne madde, ne uzam, ne de zaman eskiden beri olduu konumdadr. Bu denli byk yeniliklerin sanatlarn tekniini olduu gibi deitirmesine, bylece dorudan bulu yeteneini et kilemesine ve sonunda belki de sanat kavramnn kendi sini dnlebilecek en sihirli biimde deitirmesine ha zr olmalyz.

PAUL VALRY: Pices sur lart. Paris, p. 103-104 Pliade, I (La conqute lubiquit).

nszMarx, kapitalist retim biiminin zmlemesine giriti

inde, bu retim biimi henz balanglarndayd. Marx, giriimlerini onlara tan deerini kazandracak bir izgide yn lendirdi. Kapitalist retimin temel koullarna gre dnd ve bu koullar, gelecekte kapitalizmden emeki daha neler daha beklenebi sert bi leceini gsterecek biimde sergiledi. Ortaya kan sonu, u oldu: kapitalizmden yalnzca snfnn imde smrlmesine yol amas deil, bunun yan sra ken disini ortadan kaldracak koullar oluturmas da beklenebi lirdi. styapnn altyapdakine oranla ok daha ar gerekleen kkl deiimi, retim koullarnn deiikliklere kltrn btn alanlarnda geerlilik tempoyla geirdii kazan

drmay ancak yarm yzyl akn bir zaman iersinde baa rabildi. Bunun ne yoldan olduu ancak gnmzde aklanabilmektedir. karlamas Bu verilerin, tan niteliindeki bu belli istemleri bantl gerekmektedir. Ancak istemlerle

savlar, emeki snfn geerli retim

siyasal iktidar ele altndaki sanatn

geirdikten sonraki gelime eilimleri

sanatyla ya da snfsz toplumla ilgili savlardan ok, u anda koullar ile ilgili savlar olmaktadr. Bu savlarn diyalektii styapda, ekonomide olduundan daha az belirgin deildir. Bundan tr bu tr savlarn birer savam arac olarak deerini k msemek yanl olur. Sz konusu savlar -yaratclk ve de ha, sonraszlk saf deeri d ve giz gibibu eskiden kalma birtakm (ve kavramlar etmitir; kavramlarn denetimsiz

u anda denetimi g olan) uygulanmas, olgular daarc nn faist dorultuda ilenmesi sonucuna gtrr. Aada sanat nyle kuramna yeni getirilen nitelik kavramlarn amalar devrimci daha Buna allagelmi btbu dile karlk olanlardan kavramlar, ayrlan sanat yan, politikas faizmin alannda asndan istemlerin

kullanlamaz

tamalardr.

getirilebilmesine elverilidir.

IAslnda sanat yapt, her zaman yeniden-retilebilir olagel mitir. insanlarn yapm olduklar, her zaman yine insanlarca yeniden yaplabilmitir. renciler sanat alannda altrma amacyla, ustalar yaptlarn yaygnlamasn salamak iin ve ni hayet nc kiiler de kazan uruna bu trden sonradan-almalar gerekletirmilerdir. Buna karlk sanat yaptnn tek nik araclyla yeniden-retilmesi yeni bir olgudur; bu olgu ta rihsel sre iersinde zaman zaman kesintiye urayan, atlmlar uzun aralklarla gerekleen, ama gittike younlaan bir geli me sergiler. Yunanllar, sanat yaptlarnn teknik yoldan yeniden retimi iin biri dkm, biri de sikke basma olmak zere yalnz ca iki yntem tanmaktaydlar. Bronz yontular, terracotta ve sik keler, Yunanllarca kitlesel retimi gerekletirilebilen tek sanat yaptlaryd. Bunlarn dnda kalanlarn hepsi yalnzca bir defa ya zgyd ve teknik bakmdan yeniden retilemiyordu. Tahtabaskyla birlikte grafik, ilk kez teknik yoldan yeniden-retile bilir oldu; bu olgu, basm teknii araclyla yaznn da yenidenretilebilir olmasndan ok daha eskidir. Yaznn teknik yoldan yeniden-retimi demek olan basknn edebiyat alannda yaratt dev deiiklikler, herkese bilinmektedir. Ancak bunlar, bu rada dnya tarihinin ltleri iersinde ele alman olayn ats al tnda doal olarak yalnzca tek ama hi kukusuz nemi yadsnamayacak bir zel durumu oluturmaktadr. Tahtabaskya orta a boyunca bakrbask ve gravr, Ondokuzuncu Yzyln ba nda da litografi eklenir. Litografi (tabask) ile birlikte yeniden-retim teknii b tnyle yeni bir aamaya vard. Resmin ta stne izimiyle gerekletirilen, bylece de tahtabask veya resmin bakr bir levha stne ilenmesiyle yaplan baskdan ok daha kolay olan bu teknik, grafik rnlerinin yalnzca (nceden olduu gibi) kit lesel deil, ama ayn zamanda her gn yeni biimlemelerle ilk kez piyasaya srlebilmesine olanak salad. Litografi sayesinde grafik sanat, gnlk yaama kitap resimlemeleriyle elik ede bilme yeteneini kazand. Bylece de bask tekniine ayak uy durmaya balad. Ancak daha bu balang evresindeyken, bulu-

nuundan birka onyl sonra bu kez fotoraf tekniince ald. Fotorafla birlikte insan eli, resmin yeniden-retim sreci ier sinde ilk kez en nemli sanatsal ykmlerinden kurtuldu; bu ykmler artk yalnzca objektife bakan gz tarafndan stlenil di. Gzn alglamas, elin izmesinden ok daha az zaman ald ndan, resim araclyla yeniden-retme sreci, konumayla yakalayabile atba gidebilecek hza eriti. Stdyoda alan film operatr, grntleri oyuncunun konumasyla ezamanl cek konuma geldi. Tabaskda resimli gazetenin bir gizilg ni teliiyle varl gibi, fotorafta da sesli filmin gizilg olarak var l sz konusuydu. Seslerin teknik yoldan yeniden-retimine geen yzyln sonunda giriildi. Birbiriyle rten bu abalarn nasl bir olasl dourduunu Paul Valry, yle dile getirir: Suyun, gazn, elektriin belli belirsiz bir el hareketiyle bizlere hizmet etmek zere uzaklardan evlerimize gelmesi gibi, grn t ve sesleri de kk bir el hareketiyle, dahas belki de bir ia retle ap kapatabileceiz. 1 Yzylmzn banda teknik yoldan yeniden-retim, gemiin btn sanat yaptlarn kapsamna al dktan ve bu yaptlarn etkilerini en kkl deiimlere uratma ya baladktan baka, kendine sanat yntemleri arasnda bam sz bir yer salayabilecek dzeye de ulamt. Bu dzeyin irde lenmesi iin izlenebilecek en aydnlatc yol, dzeyin iki da yansma biiminin -sanat yaptnn yeniden-retimi ile sinema sanatnn- sanatn geleneksel konumunu nasl etkilediini orta ya koymaktr.

II En etkin dzeydeki yeniden-retimde bile eksik olan bir yan vardr: sanat yaptnn imdi ve buradal - baka deyile, bulunduu yerde biriciklik niteliini tayan varl. Sanat yap tnn yaratld andan balayarak egemenlii altna girdii tarihi ynlendiren e, biriciklik niteliini tayan bu varlktan baka bir ey deildir. Bu sylenenin kapsamna gerek zamanla sanat yaptnn fizik yapsnn urad deiimler, gerekse sanat yap tnn zerindeki eitli mlkiyet ilikileri girmektedir. 2 Fiziksel

deiimlerin izi ancak kimya veya fizik zmlemeleri sonucu ortaya karlabilir; rn bu zmlemeleri yeniden-retim olana yoluyla yoktur; kazanlan zerinde gerekletirebilme

mlkiyet ilikileri ise bu gelenein konusunu oluturur ve bu nun izlenebilmesi iin zgn yaptn bulunduu yer k nokta s alnmaldr. zgn yaptn imdi ve buradal, o yaptn hakikilii kav ramn oluturur. Bronz bir yaptn stndeki yeil kfn kimya sal zmlemesi o yaptn hakikiliinin saptanmasna yardmc olabilir; bunun gibi, ortaaa ait bir elyazmasnn Onbeinci Yzyla ait bir arivden geldiinin kantlanmas, o yaznn haki kiliinin saptanmasn kolaylatrabilir. dnda Hakikilik, teknik yolla hakiki -doal olarak ayn zamanda bakaca yollarla da- gerekletirilen yeniden-retimin yen btnyle kalr. 3 Gelgelelim yapt, elle gerekletirilen, kural olarak da taklit damgasn yi yeniden-retim yolla karsnda otoritesini btnyle iin korurken, byle teknik gerekletirilen yeniden-retim durum

deildir. Bu, iki nedene dayanmaktadr. nce teknik yolla yeniden-retim, elle gerekletirilene oranla hakiki yapt karsnda daha bamsz konumdadr. Teknik yolla yeniden-retim, rnein fotoraftaki gibi, hakiki yaptn insan gzyle deil, ancak ayarlanabilen ve bak asn bana buyruk seebilen objektif tarafndan objektife saptanabilecek notlarn n plana karabi lir, bytme veya ar ekim gibi yntemlerin yardmyla insan gznn alglayamayaca grntleri saptayabilir. Birinci ne den, budur, ikinci olarak teknik iin yolla yeniden-retim, zgn yaptn kopyasn yaptn asl dnlemeyecek konumlara

getirebilir. Her eyden nce ister fotoraf, ister plak araclyla olsun, yaptn izleyiciye gelmesini salar. Katedral, bir sanatse verin stdyosuna gelmek iin bulunduu yerden ayrlr; bir salonda veya ak havada alnm olan koro yapt bir odada dinlenebilir. Sanat yaptnn teknik yolla yeniden-retimi sonucunda el de edilen rnn girebilecei konumlarn, yaptn varln ba kaca hibir biimde etkilemese bile, imdi ve buradalk niteli ini deerinden yoksun kld kesindir. Geri bu durum yalnz ca sanat yapt iin deil, filmde izleyicinin nnden geen bir

manzara iin de sz konusudur; gelgelelim bu olay sanatn nes nelerinde var olan, doann nesnelerinde rastlanmas olanaksz lde duyarl bir ekirdei zedeler. Bu ekirdek, sanat yapt nn hakikiliidir. Bir nesnenin hakikilii, madd varlndan ta rihsel tanklna dein, balangtan bu yana o nesnede gele neklemi olanlarn btnnden oluur. Tarihsel tanklk mad d varlktan temellendiinden, birinci enin insanlarla ban kesen yeniden-retim, kincinin, yani tarihsel tanklk esinin de sarsnt geirmesine yol aar. Sarsnt geiren, yalnzca bu edir hi kukusuz; ancak tarihsel tanklkla birlikte zarar g ren, nesnenin otoritesinden baka bir ey deildir. 4 Burada varl son bulan ey, zel atmosfer yaptn kavramyla zel at zetlenebilir ve yle denebilir: Sanat yaptnn teknik yoldan yeniden-retilebildii ada gcn yitiren, mosferi olmaktadr. Bu olgu bir belirti niteliini tamakta ve anlam salt sanatn alanyla snrl kalmamaktadr. yle dene bilir genelletirilmek istendii takdirde: Yeniden-retim tek nii, yeniden-retilmi Bu olan gelenein alanndan onun koparp bir al maktadr. yeniden-retilmii oaltarak, defaya

zg varlnn yerine, yine onun bu kez kitlesel varln ge irmektedir. Ve duu konumda yeniden-retilmi olann, almlaycya bulun seslenmesine izin vermekle, retilmi olan Bu iki sre, gelenek yoluyla aktarlm

gncelletirmektedir.

olann dev bir sarsnt geirmesine yol amaktadr - bu gele nek sarsnts, u andaki bunalmn teki yzn ve insanln yenileniini dile getirmektedir. Sz edilen sreler, gn mzdeki kitle devinimleriyle ok yakndan bantldr. Bunla rn en gl ajan ise, filmdir. Sinemann toplumsal nemini, en olumlu ynyle bile ve zellikle bu nem erevesinde, bu ykc sndan byk rekli ve arndrc yn gz nnde Bu tutmakszn en dnebil biimde da s yle yapa mek olanakszdr: gelenek denilen deer kalemi, kltr mira tasfiye tarihsel edilmektedir. filmlerde Abel grng, somut Alann film belirginlemektedir. Gance, 1927de Rembrandt,

geniletmektedir.

cokuyla

seslenmiti:

Shakespeare,

Beethoven

caklar... Btn sylenceler, mitolojiler ve mitle