Warszawa 2012

PODSTAWY PRAWA DLA EKONOMISTÓWredakcja naukowaBogusława Gnela

SPIS TREŚCI

Wykaz ważniejszych skrótów .............................................................................................. 13

Wprowadzenie ........................................................................................................................ 15

Rozdział IOgólne wiadomości o prawie ............................................................................................... 17

1.1. Pojęcie prawa i jego funkcje .................................................................................. 171.2. Prawo a moralność .................................................................................................. 211.3. Norma prawna a przepis prawny. Zdarzenie prawne, stosunek prawny .... 221.4. System prawa .......................................................................................................... 251.5. Źródła prawa ........................................................................................................... 261.6. Zasady stosowania prawa ..................................................................................... 281.7. Wykładnia przepisów prawnych ......................................................................... 31

Rozdział IIElementy prawa Unii Europejskiej ..................................................................................... 34

2.1. Zagadnienia ogólne Unii Europejskiej ................................................................ 342.1.1. Geneza Unii Europejskiej ......................................................................... 342.1.2. Status Unii Europejskiej oraz jej wspólne wartości i cele ................... 362.1.3. Podział kompetencji między Unię Europejską a państwa

członkowskie .............................................................................................. 382.2. Instytucje Unii Europejskiej .................................................................................. 40

2.2.1. Uwagi wprowadzające .............................................................................. 402.2.2. Parlament Europejski ................................................................................ 402.2.3. Rada Europejska ........................................................................................ 412.2.4. Rada .............................................................................................................. 412.2.5. Komisja Europejska ................................................................................... 422.2.6. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej ........................................ 432.2.7. Inne (ważniejsze) instytucje i organy UE .............................................. 45

2.3. Źródła prawa Unii Europejskiej ........................................................................... 452.4. Obowiązywanie prawa UE w polskim systemie prawnym ............................. 48

Rozdział IIIElementy prawa konstytucyjnego ....................................................................................... 51

3.1. Pojęcie prawa konstytucyjnego i jego źródła ..................................................... 513.2. Zasady ustroju Rzeczypospolitej Polskiej ........................................................... 51

5

Spis treści

3.3. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela ........................................ 543.4. Organy władzy ........................................................................................................ 55

3.4.1. Uwagi wstępne ........................................................................................... 553.4.2. Organy władzy ustawodawczej .............................................................. 563.4.3. Organy władzy wykonawczej ................................................................. 583.4.4. Organy władzy sądowniczej (sądy i trybunały) ................................... 61

3.4.4.1. Trybunał Konstytucyjny .......................................................... 613.4.4.2. Trybunał Stanu .......................................................................... 623.4.4.3. Sąd Najwyższy ........................................................................... 633.4.4.4. Sądy powszechne ...................................................................... 633.4.4.5. Sądy szczególne ......................................................................... 64

3.5. Konstytucyjne organy kontroli państwowej i ochrony prawa ....................... 643.5.1. Najwyższa Izba Kontroli ........................................................................... 643.5.2. Rzecznik Praw Obywatelskich ................................................................ 653.5.3. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji ...................................................... 66

Rozdział IVElementy prawa administracyjnego ................................................................................... 67

4.1. Zagadnienia ogólne ................................................................................................ 674.1.1. Pojęcie administracji publicznej .............................................................. 674.1.2. Stosunek administracyjnoprawny .......................................................... 684.1.3. Źródła prawa administracyjnego ............................................................ 69

4.2. Formy działania administracji publicznej ........................................................... 694.2.1. Czynności administracyjne ...................................................................... 694.2.2. Akt administracyjny .................................................................................. 704.2.3. Pozostałe czynności administracyjne ..................................................... 71

4.3. Podmioty administracji .......................................................................................... 724.3.1. Podmioty administracji rządowej ........................................................... 724.3.2. Podmioty administracji samorządowej .................................................. 73

4.4. Kontrola administracji publicznej ........................................................................ 784.4.1. Pojęcie kontroli ........................................................................................... 784.4.2. Kontrola wewnętrzna ............................................................................... 794.4.3. Kontrola instytucjonalna .......................................................................... 79

Rozdział VElementy postępowania administracyjnego i sądowoadministracyjnego .................. 80

5.1. Postępowanie administracyjne ogólne ............................................................... 805.1.1. Uwagi wstępne ........................................................................................... 805.1.2. Organ prowadzący postępowanie administracyjne ............................ 815.1.3. Strona i inne podmioty na prawach strony ........................................... 83

5.1.3.1. Strona w postępowaniu administracyjnym .......................... 835.1.3.2. Podmioty na prawach strony .................................................. 84

5.1.4. Czynności typowe postępowania administracyjnego ......................... 855.1.4.1. Wezwania ................................................................................... 855.1.4.2. Doręczenia .................................................................................. 85

6

Spis treści

5.1.4.3. Protokoły i adnotacje ................................................................ 865.1.5. Zasady postępowania administracyjnego ............................................. 87

5.1.5.1. Naczelne zasady postępowania administracyjnego ............ 875.1.5.2. Zasady ogólne postępowania administracyjnego ............... 87

5.1.6. Wszczęcie postępowania i terminy załatwiania spraw ....................... 895.1.6.1. Wszczęcie postępowania .......................................................... 895.1.6.2. Terminy załatwiania spraw ..................................................... 89

5.1.7. Postępowanie wyjaśniające ...................................................................... 905.1.8. Decyzja i inne rozstrzygnięcia w postępowaniu administracyjnym 90

5.1.8.1. Decyzja ........................................................................................ 905.1.8.2. Ugoda .......................................................................................... 915.1.8.3. Postanowienie ............................................................................ 91

5.1.9. Postępowanie odwoławcze ...................................................................... 915.1.9.1. Środki odwoławcze ................................................................... 915.1.9.2. Postępowanie przed organem odwoławczym ..................... 92

5.1.10. Weryfikacja decyzji ostatecznych ........................................................... 935.1.10.1. Uwagi wstępne .......................................................................... 935.1.10.2. Wznowienie postępowania ..................................................... 935.1.10.3. Stwierdzenie nieważności decyzji .......................................... 935.1.10.4. Uchylenie lub zmiana decyzji niewadliwych ....................... 94

5.2. Postępowanie przed sądem administracyjnym ................................................. 945.2.1. Uwagi wstępne ........................................................................................... 945.2.2. Podmioty postępowania sądowoadministracyjnego ........................... 95

5.2.2.1. Sąd administracyjny .................................................................. 955.2.2.2. Strony oraz inne podmioty postępowania

sądowoadministracyjnego ....................................................... 965.2.3. Postępowanie przed wojewódzkim sądem administracyjnym ......... 965.2.4. Postępowanie przed Naczelnym Sądem Administracyjnym ............. 985.2.5. Wzruszenie prawomocnych orzeczeń sądów administracyjnych .... 99

5.3. Postępowanie egzekucyjne w administracji ...................................................... 1005.3.1. Uwagi wstępne ........................................................................................... 1005.3.2. Podmioty i uczestnicy postępowania egzekucyjnego ......................... 1005.3.3. Wszczęcie egzekucji .................................................................................. 1015.3.4. Zasady postępowania egzekucyjnego ................................................... 1015.3.5. Środki egzekucyjne ................................................................................... 102

Rozdział VIElementy prawa finansowego .............................................................................................. 103

6.1. Finanse publiczne i prawo finansowe ................................................................. 1036.2. Budżet państwa a budżet jednostki samorządu terytorialnego ..................... 1046.3. Zarys prawa podatkowego i celnego ................................................................... 1066.4. Podstawy ustroju pieniężnego ............................................................................. 1086.5. Nadzór nad rynkiem finansowym ....................................................................... 110

7

Spis treści

Rozdział VIIElementy prawa karnego ....................................................................................................... 111

7.1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 1117.2. Pojęcie przestępstwa .............................................................................................. 1117.3. Wyłączenie odpowiedzialności karnej ................................................................ 1157.4. Kary i środki karne .................................................................................................. 1197.5. Wymiar kary i jej wykonanie ................................................................................ 1207.6. Niektóre rodzaje przestępstw ............................................................................... 121

Rozdział VIIIElementy postępowania karnego ........................................................................................ 123

8.1. Zasady postępowania karnego ............................................................................. 1238.2. Europeizacja prawa karnego procesowego ........................................................ 1258.3. Postępowanie karnoskarbowe .............................................................................. 126

Rozdział IXElementy prawa cywilnego ................................................................................................... 128

9.1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 1289.2. Część ogólna prawa cywilnego ............................................................................ 128

9.2.1. Pojęcie stosunku cywilnoprawnego ....................................................... 1289.2.2. Podmioty stosunków cywilnoprawnych i ich reprezentacja ............. 130

9.2.2.1. Osoby fizyczne ........................................................................... 1309.2.2.2. Osoby prawne ............................................................................ 1329.2.2.3. Reprezentacja podmiotów prawa cywilnego ....................... 136

9.2.3. Przedmioty stosunków cywilnoprawnych ............................................ 1379.2.4. Czynności prawne ..................................................................................... 138

9.2.4.1. Uwaga wstępna ......................................................................... 1389.2.4.2. Pojęcie i rodzaje czynności prawnych ................................... 1399.2.4.3. Treść czynności prawnej .......................................................... 1399.2.4.4. Forma czynności prawnej ........................................................ 1409.2.4.5. Wykładnia i wady oświadczeń woli ....................................... 1419.2.4.6. Zawarcie umowy ....................................................................... 142

9.2.5. Przedawnienie roszczeń i terminy zawite ............................................. 1439.3. Prawo rzeczowe ...................................................................................................... 144

9.3.1. Ogólne wiadomości o prawie rzeczowym ............................................ 1449.3.1.1. Pojęcie prawa rzeczowego i praw rzeczowych .................... 1449.3.1.2. Przedmioty praw rzeczowych ................................................. 144

9.3.2. Prawo własności ......................................................................................... 1469.3.2.1. Pojęcie i treść prawa własności ............................................... 1469.3.2.2. Nabycie i utrata prawa własności ........................................... 1479.3.2.3. Ochrona własności .................................................................... 1489.3.2.4. Współwłasność i jej rodzaje ..................................................... 148

9.3.3. Użytkowanie wieczyste ............................................................................ 1499.3.4. Ograniczone prawa rzeczowe ................................................................. 150

9.3.4.1. Użytkowanie .............................................................................. 150

8

Spis treści

9.3.4.2. Służebności ................................................................................. 1519.3.4.3. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu ....................... 1529.3.4.4. Zastaw ......................................................................................... 1529.3.4.5. Hipoteka ...................................................................................... 154

9.3.5. Posiadanie ................................................................................................... 1559.3.6. Księgi wieczyste ......................................................................................... 156

9.4. Zobowiązania .......................................................................................................... 1579.4.1. Pojęcie zobowiązania i jego elementy .................................................... 157

9.4.1.1. Pojęcie zobowiązania cywilnoprawnego i jego strony ....... 1579.4.1.2. Wierzytelność, dług i odpowiedzialność ............................... 1589.4.1.3. Treść i rodzaje świadczenia ..................................................... 160

9.4.2. Przyczyny powstania zobowiązań .......................................................... 1669.4.2.1. Umowy zobowiązaniowe ........................................................ 1669.4.2.2. Czyny niedozwolone ................................................................ 1689.4.2.3. Bezpodstawne wzbogacenie ................................................... 1729.4.2.4. Inne zdarzenia ........................................................................... 173

9.4.3. Wykonanie zobowiązań ........................................................................... 1739.4.4. Skutki niewykonania zobowiązań .......................................................... 175

9.4.4.1. Uwagi wstępne .......................................................................... 1759.4.4.2. Skutki niewykonania zobowiązań w postaci wyrządzenia

szkody ......................................................................................... 1759.4.4.3. Skutki niemożliwości następczej świadczenia ..................... 1789.4.4.4. Skutki opóźnienia lub zwłoki .................................................. 1789.4.4.5. Inne skutki niewykonania zobowiązań – wzmianka .......... 1799.4.4.6. Zbieg odpowiedzialności a skutki niewykonania

zobowiązań ................................................................................. 1799.4.5. Wygaśnięcie zobowiązań .......................................................................... 1809.4.6. Zmiana wierzyciela lub dłużnika ............................................................ 1819.4.7. Najważniejsze umowy zobowiązaniowe .............................................. 181

9.4.7.1. Umowy o przeniesienie praw ................................................. 1819.4.7.2. Umowy o korzystanie z cudzych rzeczy lub praw .............. 1869.4.7.3. Umowy o świadczenie usług ................................................... 1889.4.7.4. Umowy regulujące stosunki kredytowe ................................ 1929.4.7.5. Umowy o zabezpieczenie wierzytelności .............................. 1959.4.7.6. Umowy o funkcji alimentacyjnej ............................................ 1969.4.7.7. Umowy ubezpieczenia gospodarczego ................................. 1979.4.7.8. Umowa spółki cywilnej ............................................................ 198

9.4.8. Przekaz i papiery wartościowe ................................................................ 1989.5. Ogólna charakterystyka prawa spadkowego oraz prawa rodzinnego .......... 199

9.5.1. Ogólna charakterystyka prawa spadkowego ....................................... 1999.5.2. Ogólna charakterystyka prawa rodzinnego .......................................... 201

Rozdział XElementy prawa pracy ........................................................................................................... 203

10.1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 203

9

Spis treści

10.2. Pojęcie i rodzaje stosunków pracy ....................................................................... 20410.3. Strony stosunku pracy ........................................................................................... 20410.4. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku pracy ..................................................... 20510.5. Treść stosunku pracy .............................................................................................. 21010.6. Czas pracy i urlopy ................................................................................................. 21110.7. Wynagrodzenie za pracę i jego ochrona ............................................................. 21310.8. Odpowiedzialność w stosunkach pracy ............................................................. 21310.9. Ochrona pracy ......................................................................................................... 214

Rozdział XIElementy prawa ubezpieczeń społecznych ....................................................................... 217

11.1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 21711.2. Zasady ubezpieczeń społecznych ........................................................................ 21711.3. Stosunek prawny ubezpieczenia społecznego ................................................... 21811.4. Zasiłki ........................................................................................................................ 21911.5. Emerytury i renty .................................................................................................... 222

Rozdział XIIElementy postępowania cywilnego .................................................................................... 224

12.1. Uwagi wstępne ........................................................................................................ 22412.2. Proces cywilny ......................................................................................................... 225

12.2.1. Funkcja postępowania cywilnego i jego rodzaje .................................. 22512.2.2. Tryby postępowania rozpoznawczego .................................................. 22512.2.3. Postępowanie zwykłe a postępowanie odrębne .................................. 22612.2.4. Przesłanki i podmioty procesu cywilnego ............................................. 22612.2.5. Powództwo i inne czynności procesowe ............................................... 22812.2.6. Koszty postępowania ................................................................................ 22912.2.7. Postępowanie przed sądem pierwszej instancji ................................... 22912.2.8. Zaskarżanie orzeczeń sądowych ............................................................. 232

12.2.8.1. Pojęcie i rodzaje środków zaskarżenia .................................. 23212.2.8.2. Apelacja ....................................................................................... 23312.2.8.3. Zażalenie ..................................................................................... 234

12.2.9. Obalanie prawomocnych orzeczeń ........................................................ 23412.2.9.1. Skarga kasacyjna ........................................................................ 23512.2.9.2. Wznowienie postępowania ..................................................... 23512.2.9.3. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem

prawomocnego orzeczenia ...................................................... 23612.3. Postępowanie nakazowe, upominawcze, uproszczone oraz europejskie

postępowanie w sprawach transgranicznych .................................................... 23712.3.1. Uwagi wstępne ........................................................................................... 23712.3.2. Postępowanie nakazowe .......................................................................... 23712.3.3. Postępowanie upominawcze ................................................................... 23812.3.4. Postępowanie uproszczone ...................................................................... 23812.3.5. Europejskie postępowanie nakazowe .................................................... 23912.3.6. Europejskie postępowanie w sprawach drobnych roszczeń .............. 239

10

Spis treści

12.4. Sądowe postępowanie egzekucyjne .................................................................... 23912.4.1. Przesłanki egzekucji .................................................................................. 23912.4.2. Rodzaje egzekucji ...................................................................................... 24012.4.3. Sposoby i ograniczenia egzekucji ............................................................ 24012.4.4. Obrona dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym .............................. 240

12.5. Postępowanie przed sądem polubownym – wzmianka .................................. 241

Rozdział XIIIElementy prawa prywatnego międzynarodowego .......................................................... 242

13.1. Pojęcie i źródła prawa prywatnego międzynarodowego ................................ 24213.2. Prawo właściwe dla sytuacji „z elementem obcym” ......................................... 244

Wykaz aktów prawnych ........................................................................................................ 251

11

WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW

bhp – bezpieczeństwo i higiena pracyCoRePer – Komitet Stałych PrzedstawicieliDz. Urz. UE – Dziennik Urzędowy Unii EuropejskiejDz. Urz. WE – Dziennik Urzędowy Wspólnot EuropejskichEBC – Europejski Bank CentralnyEBI – Europejski Bank InwestycyjnyEKPC – europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych

wolnościEOG – Europejski Obszar GospodarczyESBC – Europejski System Banków CentralnychETPC – Europejski Trybunał Praw CzłowiekaEuratom – Europejska Wspólnota Energii Atomowej (EWEA)EWG – Europejska Wspólnota GospodarczaEWWiS – Europejska Wspólnota Węgla i StaliJAE – jednolity akt europejskik.c. – kodeks cywilnyk.k. – kodeks karnyk.p.a. – kodeks postępowania administracyjnegok.p.c. – kodeks postępowania cywilnegok.p.k. – kodeks postępowania karnegok.r.o. – kodeks rodzinny i opiekuńczyKE – Komisja EuropejskaKES – Komitet Ekonomiczno-SpołecznyKNF – Komisja Nadzoru FinansowegoKR – Komitet RegionówKRRiT – Krajowa Rada Radiofonii i TelewizjiKRS – Krajowy Rejestr SądowyNBP – Narodowy Bank PolskiNIK – Najwyższa Izba KontroliNSA – Naczelny Sąd AdministracyjnyOC – odpowiedzialność cywilnaOFE – otwarty fundusz emerytalnyo.p. – ordynacja podatkowaPE – Parlament EuropejskiPKB – produkt krajowy brutto

13

Wykaz ważniejszych skrótów

p.p.m. – prawo prywatne międzynarodoweRada – Rada Unii EuropejskiejRE – Rada EuropejskaRM – Rada MinistrówRPO – Rzecznik Praw ObywatelskichTFUE – Traktat o funkcjonowaniu Unii EuropejskiejTK – Trybunał KonstytucyjnyTO – Trybunał ObrachunkowyTSUE – Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (Europejski Trybunał Spra-

wiedliwości, ETS)TUE – Traktat o Unii EuropejskiejUE – Unia EuropejskaWE – Wspólnota EuropejskaWPSSK – Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach KarnychWPZiB – Wspólna Polityka Zagraniczna i BezpieczeństwaZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych

14

WPROWADZENIE

Podręcznik Podstawy prawa dla ekonomistów przeznaczony jest przede wszystkim dlastudentów wszystkich kierunków studiów ekonomicznych. Jego treść wypełniają pod-stawowe wiadomości z zakresu poszczególnych gałęzi lub działów prawa, niezbędnekażdemu ekonomiście. Ponieważ nauki ekonomiczne należą do obszaru nauk społecz-nych, a studia w tym obszarze muszą realizować ogólne efekty nauczania także z zakresuprawa, podręcznik w tym zakresie nadaje się do realizacji ogólnych efektów dla wszyst-kich kierunków studiów w obszarze nauk społecznych.

Programy studiów kierunków ekonomicznych z reguły przewidują – oprócz przed-miotu „prawo” lub „podstawy prawa” – także inne przedmioty przydatne dla przyszłychekonomistów, jak np. prawo cywilne, prawo handlowe (gospodarcze) lub prawa włas-ności intelektualnej. Niniejszy podręcznik uwzględnia tę okoliczność i stanowi podstawędo studiowania tych innych przedmiotów prawniczych.

Związki prawa z ekonomią (w tym z finansami i zarządzaniem) zachodzą nie tylkow działalności gospodarczej, ale również w organizowaniu i zarządzaniu różnymi pro-cesami oraz instytucjami (np. w administracji publicznej). Studenci kierunków ekono-micznych przygotowują się do wykonywania zawodu w wymienionych przykładowosferach, powinni zatem w czasie studiów nabyć elementarną wiedzę z zakresu wszystkichgałęzi prawa – ze szczególnym uwzględnieniem prawa cywilnego i prawa administra-cyjnego, dlatego tym gałęziom prawa poświęcono w podręczniku najwięcej uwagi.

Podręcznik składa się z 13 rozdziałów. W rozdziale I „Ogólne wiadomości o prawie”wyjaśnione zostały podstawowe pojęcia (instytucje) z zakresu teorii prawa, których zro-zumienie jest niezbędne dla przyswojenia zagadnień przedstawionych w następnychrozdziałach. Rozdział II „Elementy prawa Unii Europejskiej” wyjaśnia podstawowe in-stytucje prawa unijnego i zasady stosowania tego prawa w Polsce będącej państwemczłonkowskim Unii Europejskiej. Rozdział III „Elementy prawa konstytucyjnego” po-święcony jest podstawowym zagadnieniom prawnym ustroju Rzeczypospolitej Polskiej,wolnościom, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela, konstytucyjnym organomwładzy, kontroli państwowej i ochrony prawa. Rozdział IV „Elementy prawa admini-stracyjnego” zawiera wiadomości na temat administracji publicznej i jej podmiotów, sto-sunku administracyjnoprawnego, form działania administracji publicznej i jej kontroli.Ponieważ ekonomista w pracy zawodowej może pełnić funkcję organu administracji lubstrony postępowania prowadzonego przez ten organ albo przez sąd administracyjny,w rozdziale V „Elementy postępowania administracyjnego i sądowoadministracyjnego”przedstawiono zasady postępowania przed organami administracji (postępowanie ad-ministracyjne ogólne), przed sądami administracyjnymi oraz postępowanie egzekucyjne

15

Wprowadzenie

w administracji. Elementarne zagadnienia z zakresu prawa finansowego zostały zawartew rozdziale VI „Elementy prawa finansowego”. Wiadomości na temat podstawowychpojęć z zakresu prawa karnego ujęte są w rozdziale VII „Elementy prawa karnego”, na-tomiast w rozdziale VIII „Elementy postępowania karnego” przedstawiono elementarnekwestie z zakresu prawa postępowania karnego. Jak już wspomniano, w podręcznikuwiele miejsca poświęcono zagadnieniom prawa cywilnego (rozdział IX „Elementy prawacywilnego”), które ma fundamentalne znaczenie w działalności gospodarczej, a jego rolasystematycznie rośnie także w sferze administracji publicznej (prywatyzacja zadań pub-licznych – podmioty prawa cywilnego coraz częściej realizują zadania publiczne zamiastorganów władzy publicznej). Z tych przyczyn w rozdziale IX „Elementy prawa cywilne-go” omówione zostały zagadnienia tzw. części ogólnej prawa cywilnego, prawo rzeczo-we, prawo zobowiązań, a także w niezbędnym zakresie dokonano ogólnej charakterys-tyki prawa spadkowego oraz prawa rodzinnego. W rozdziale X „Elementy prawa pracy”przedstawiono elementarne zagadnienia z zakresu prawa pracy, a w rozdziale XI „Ele-menty prawa ubezpieczeń społecznych” – tego rodzaju kwestie z zakresu prawa ubez-pieczeń społecznych. Rozdział XII „Elementy postępowania cywilnego” poświęcony jestzagadnieniom związanym z postępowaniem cywilnym, ponieważ postępowanie w spra-wach cywilnych dotyczy nie tylko spraw wynikających z prawa cywilnego materialnego,ale także spraw z zakresu prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych. W rozdzialetym omówiono również ogólnie postępowanie przed sądami polubownymi. W rozdzialeXIII „Elementy prawa prywatnego międzynarodowego” wyjaśniono podstawowe prob-lemy prawa prywatnego międzynarodowego. Dynamiczny rozwój międzynarodowegoruchu osobowego oraz handlu międzynarodowego uzasadnia omówienie tych kwestii,gdyż sprawy prywatne z elementem „obcym” są faktem nie tylko w działalności przed-siębiorców, ale także wymagają uwzględnienia w pracy organów administracji publicznej(realizujących zadania np. w zakresie gospodarki nieruchomościami, nadzoru finanso-wego lub prawa aktów stanu cywilnego).

Podstawowa wiedza prawnicza nabyta przez studiowanie niniejszego podręcznikabędzie studentom kierunków ekonomicznych pomocna nie tylko w nauce wymienionychwyżej przykładowo przedmiotów prawniczych, ale także w nauce innych przedmiotówekonomicznych (np. finansów publicznych, rachunkowości lub zarządzania). Jeszcze razwarto podkreślić, że podręcznik ten, jako kompendium wiedzy prawniczej, może okazaćsię przydatny również dla studentów innych kierunków nauczania należących do ob-szaru nauk społecznych.

Redaktor naukowyBogusława Gnela

16

Rozdział I

OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE

1.1. Pojęcie prawa i jego funkcje

Pojęcie „prawo” jest wieloznaczne, może bowiem oznaczać np. prawo naukowe opi-sujące zjawiska, które zachodzą w przyrodzie lub w ekonomii (np. prawo popytu i po-daży), albo obejmować reguły, jakie wraz z sankcjami grożącymi za ich niezachowanieustanowiły kompetentne organy władzy publicznej. W tym ostatnim przypadku pojęcie„prawo” oznacza tzw. prawo przedmiotowe stanowione. Jest wiele definicji prawa przed-miotowego, ale najbardziej trafna wydaje się definicja pozytywistyczna, w myśl którejprawo to zbiór norm ogólnych pochodzących od kompetentnych organów władzy pub-licznej, na których straży stoi przymus państwowy. Biorąc pod uwagę sposób tworzeniaprawa (o którym dalej), można przyjąć, że prawo przedmiotowe to całość norm, czylireguł postępowania, ustanowionych przez kompetentne organy publiczne lub wynika-jących z prawa zwyczajowego, uznanych i chronionych przez państwo. Definicja ta do-tyczy prawa przedmiotowego, zwanego prawem powszechnie obowiązującym. W spo-łeczeństwie funkcjonuje wiele norm (reguł) postępowania, ale nie wszystkie mają cha-rakter norm prawnych. Tytułem przykładu można podać reguły dobrego wychowania,które nie są normami prawnymi, gdyż nie zostały ustanowione przez organy władzypublicznej, a państwo nie chroni ich przy pomocy środków przymusu, którymi dyspo-nuje. Kogoś, kto łamie reguły dobrego wychowania, może spotkać dezaprobata ze stronyinnych osób, ale nie sankcja w postaci np. kary pieniężnej lub pozbawienia wolności.Prawo przedmiotowe jest ustanawiane celem przymuszenia jego adresatów do zacho-wania się zgodnego z treścią tego prawa. Ustawodawca stanowi prawo w interesie pań-stwa i dla dobra społeczeństwa, a za naruszenie tego prawa przewiduje określone sankcje.

Ze względu na sposób tworzenia wyróżnia się prawo zwyczajowe i prawo stanowione(pisane). Prawo zwyczajowe kształtuje się w określonej społeczności przez długie latai jest przez tę społeczność przestrzegane jako obowiązujące, a zatem również państwouznaje je za obowiązujące, jeżeli nie jest ono sprzeczne z prawem stanowionym. Prawozwyczajowe regulowało stosunki społeczne do czasu wykształcenia się państwa i jegoorganów ustawodawczych. W miarę rozwoju państwowości traciło na znaczeniu i obec-nie jego rola, w porównaniu z prawem stanowionym, nie jest duża. Są jednak takie dzie-dziny, w których prawo zwyczajowe ma nadal znaczenie, np. w handlu międzynarodo-wym lub w stosunkach dyplomatycznych.

17

Rozdział I. Ogólne wiadomości o prawie

Od prawa zwyczajowego należy odróżnić zwyczaj, przez który rozumie się praktykęokreślonego postępowania powszechnie stosowaną w danym czasie, środowisku lubw stosunkach społecznych. Zwyczaje nie mają charakteru normatywnego, doniosłośćprawną uzyskują wówczas, gdy odsyłają do nich przepisy prawa stanowionego. Przy-kładem mogą być przepisy prawa cywilnego, które odsyłają do ustalonych zwyczajów(np. przy tłumaczeniu oświadczeń woli) lub do przyjętych zwyczajów (np. przy inter-pretacji faktu przyjęcia oferty).

Prawo zwyczajowe ma charakter normatywny i dlatego sądy stosują jego normybezpośrednio, natomiast zwyczaj stosowany jest przez sądy dopiero z mocy i w zakresieustawowego odesłania.

Prawo stanowione (pisane) tworzą kompetentne organy państwowe (np. parlament,Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, Rada Ministrów) przez uchwalanie lub wydawanieaktów normatywnych (np. ustaw, rozporządzeń wykonawczych). Wobec tendencji dodecentralizacji władzy publicznej władzę tę sprawują także jednostki samorządu tery-torialnego: gminy, powiaty i województwa samorządowe, które mają kompetencję dostanowienia prawa miejscowego. Prawo miejscowe obowiązuje jednak powszechnie tyl-ko na terytorium władztwa tego organu władzy, który je ustanowił (np. uchwała radygminy obowiązuje na terytorium tej gminy). Prawo miejscowe może stanowić takżewojewoda – jako terenowy organ administracji rządowej.

Wobec powyższego prawo przedmiotowe to ogół przepisów zawartych w aktachnormatywnych oraz uznanych norm prawa zwyczajowego, jakie obowiązują w danympaństwie.

Od prawa przedmiotowego należy odróżnić prawo podmiotowe. Prawo podmiotoweto możność określonego zachowania się lub też możność domagania się określonegozachowania od osób do tego obowiązanych. Tytułem przykładu: właściciel ma prawokorzystania z rzeczy (np. jej używania) i rozporządzania nią (np. może ją sprzedać lubobciążyć zastawem), a także może ją posiadać i domagać się od wszystkich innych osób,aby wbrew jego woli nie pozbawiały go lub nie ograniczały w możliwości korzystaniaz wymienionych uprawnień (np. nie korzystały z rzeczy będącej jego własnością). O tym,jaką treść ma prawo własności, decyduje ustawodawca, ale o tym, czy przysługuje onokonkretnemu podmiotowi prawa, decydują zdarzenia powodujące powstanie tego pra-wa (pierwotne i pochodne sposoby nabycia własności). Są jednak takie prawa podmio-towe, o których treści decyduje wola stron – np. wierzytelność (prawo podmiotowe wie-rzyciela) wynikająca z umowy nienazwanej. Są wreszcie prawa podmiotowe o charak-terze praw naturalnych, tj. godność i wolność człowieka, których nikt nie może go po-zbawić, a rola ustawodawcy sprowadza się wyłącznie do ochrony godności człowiekai zakreślania granic jego wolności.

Prawa podmiotowe można systematyzować według rozmaitych kryteriów. Najbar-dziej przydatny jest podział praw podmiotowych na: względne i bezwzględne, mająt-kowe i niemajątkowe oraz zbywalne i niezbywalne.

Prawa podmiotowe względne są skuteczne tylko wobec określonej osoby lub osób –np. sprzedawca ma prawo żądać zapłaty ceny tylko od kupującego, a poszkodowany maprawo żądania odszkodowania tylko od osoby odpowiedzialnej za wyrządzoną muszkodę. Prawa podmiotowe bezwzględne są natomiast skuteczne względem wszyst-

18

1.1. Pojęcie prawa i jego funkcje

kich – np. właściciel ma roszczenie wobec każdej osoby (nieuprawnionej do korzystaniaz rzeczy), aby nie naruszała jego prawa własności.

Prawa podmiotowe majątkowe mają wartość w sensie ekonomicznym, a zalicza siędo nich między innymi prawo własności (np. samochodu), użytkowanie wieczyste, pa-tent lub prawo ochronne na znak towarowy. Prawa podmiotowe niemajątkowe wyrażająinne wartości niż ekonomiczne – np. prawo do czci, godności, nazwiska albo prawo dowizerunku.

Prawa podmiotowe zbywalne mogą być przeniesione na inną osobę (np. własność,użytkowanie wieczyste, wierzytelność). Prawa podmiotowe niezbywalne mogą należećtylko do konkretnej osoby i nie można ich przenieść na inny podmiot prawa (np. człon-kostwo w spółdzielni, prawo do czci albo prawo odkupu).

Warto zapamiętać, że przykładowe wypowiedzi: „mam prawo do miesięcznego ur-lopu wypoczynkowego” albo „mam prawo sprzedać swój samochód” dotyczą prawapodmiotowego, a stwierdzenia: „prawo do urlopu wypoczynkowego reguluje kodekspracy” albo „umowę sprzedaży reguluje kodeks cywilny” odnoszą się do prawa przed-miotowego.

Najważniejszymi funkcjami prawa przedmiotowego są: kontrola zachowań, rozdziałdóbr i ciężarów (obciążeń) oraz regulacja konfliktów.

Na zachowania ludzkie można wpływać, wykorzystując sposoby normatywne (zapomocą przepisów prawnych) i nienormatywne (np. przez odpowiednie wychowywaniedzieci). Sposoby normatywne skuteczne są wtedy, gdy adresaci przepisów (norm) praw-nych znają ich treść. Obowiązywanie normy prawnej zawierającej nakaz lub zakaz ja-kiegoś postępowania nie oznacza, że owe nakazy lub zakazy będą respektowane przezosobę, która o nich nie wie. Zdarza się również, że nawet znając treść norm prawnych,dany podmiot nie chce się do nich zastosować. Aby skłonić adresatów norm do zachowańpożądanych przez ustawodawcę, przewiduje on sankcje za ich nieprzestrzeganie. Mogąto być przykładowo sankcje karne (np. kara pozbawienia wolności), odsetki ustawowe(za niespełnienie świadczenia pieniężnego w terminie), nieważność czynności prawnejalbo przedawnienie roszczeń majątkowych. Niekiedy ustawodawca zachęca do zacho-wań zgodnych z normą prawną, przewidując różnego rodzaju gratyfikacje (np. prawodo znaleźnego w razie oddania znalezionej rzeczy). Poprzez system sankcji, a niekiedynagród, ustawodawca wpływa zatem na pożądane przez niego zachowania podmiotówprawa.

Pojęcie rozdziału dóbr i ciężarów jest rozumiane szeroko i obejmuje także rozdzie-lanie uprawnień i obowiązków między podmioty prawa. Prawo powinno dokonać roz-działu tych dóbr i ciężarów w sposób sprawiedliwy. Jest wiele koncepcji sprawiedliwości,ale w każdej występuje zasada sprawiedliwości formalnej (reguła równej miary). Ozna-cza ona, że osoby, sytuacje, stany rzeczy, które pod istotnymi względami są podobne,powinny być podobnie traktowane (w podobnych sytuacjach podobne prawa). Nato-miast o tym, jakie osoby, stany rzeczy lub sytuacje należą do tej samej kategorii wyma-gającej jednakowego traktowania, decydują reguły sprawiedliwości materialnej. Jest ichwiele, zgrupowane są w reguły sprawiedliwości rozdzielczej i sprawiedliwości wymien-nej. Do reguł sprawiedliwości rozdzielczej należy między innymi zasada „każdemu sto-sownie do potrzeb” albo „każdemu stosownie do zasług”. W ocenie konkretnej sytuacji

19