Poradnik społecznej ochrony

przeciwpowodziowej

1

Poradnik społecznej ochrony

przeciwpowodziowej

2

Poradnik społecznej ochrony przeciwpowodziowej wydano staraniem Stowarzyszenia Żuławy w ramach biblioteki dziedzictwa kulturowego delty Wisły

redakcja: Marek Opitzkorekta redakcyjna: Grzegorz Gola, Karolina Resselkorekta językowa i w szpaltach: Karolina Resselprojekt graficzny: Wiesław Tyszkarysunki: Jerzy Dominoskład komputerowy i przygotowanie do druku: Wiesław Tyszka

Stowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów żuławskich – jest samorządowym lobby żuławskim, starającym się wpłynąć na podejmowane przez rząd i inne instytucje decyzje dotyczące Żuław.Jest to forum współpracy i promocji delty Wisły.

Publikacja powstała w ramach projektu Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – związki wałowe wracają realizowanego przez Stowarzyszenie Żuławy i współfinansowanego z Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich.Partnerzy: Gmina Cedry Wielkie, Gmina Nowy Dwór Gdański, Gmina Elbląg. Współpraca: Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski, Żuławski Park Historyczny, Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja.

© 2013 Stowarzyszenie Żuławy

ISBN 978-83-929795-6-2

3

4

Spis treści

Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – związki wałowe wracają 5

HistoriaZarys historii ochrony przeciwpowodziowej na Żuławach Wiślanych 9Historyczny statut związku wałowego 17

Współczesność O zagrożeniach powodziowych 25Przygotowanie do wdrożenia dyrektywy powodziowej na Żuławach 28Ekologiczne metody ochrony przeciwpowodziowej 34System ostrzegania – przykład żuławski 40Doświadczenia z bezpośredniej walki z powodzią 42Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – dobre praktyki 44Standard społecznej ochrony przeciwpowodziowej 45

Informacje praktyczne Kto pomaga podczas powodzi? 55Zanim przyjdzie powódź 57Podczas powodzi 60Po powodzi 62Psychologiczne skutki powodzi? 66Gospodarstwo rolne po powodzi 67Zachowanie ciągłości działania przedsiębiorstwa 68Ubezpieczenia 70Elementy ratownictwa 71Mały leksykon obiektów hydrotechnicznych 73

5

Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – związki wałowe wracają

Na Żuławach można najlepiej nauczyć się radzić sobie z powodziami i ich skutkami, nauczyć się obywatelskiej profilaktyki powodziowej. W niektórych krajach europej-skich wciąż istnieją samorządne związki wałowe – czwar-ta władza (np. w Niderlandach). Tymczasem, w naszym kraju (inaczej niż w innych krajach europejskich) nie istnieje żaden system społecznej edukacji przeciwpowo-dziowej, mimo wielkich tradycji sięgających XIV wieku. W delcie Wisły związki wałowe mają wspaniałą i ogrom-ną tradycję, potwierdzoną przez kolejnych władców tych ziem. Żyjąc, mieszkając i działając w regionie u ujścia naj-większej z Polskich rzek, łatwo dostrzec ewidentne wady obecnego stanu i współczesnego zarządzania ochroną przeciwpowodziową. Projekt Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – związki wałowe wracają wspiera zmiany zbieżne z ewolucją zacho-dzącą w europejskich systemach technicznych i admini-stracyjnych zapobiegania powodziom. Związki wałowe są tradycyjną formą odpowiedzialności ludzi zamiesz-kujących tereny zagrożone, znakomicie wpisującą się w nowoczesne zasady organizowania się społeczeństwa, dobrze dopełniającymi współczesne trendy cywilizacyjne rozwoju hydrotechniki i dyrektywy europejskie.Celem głównym projektu to poprawa dostępu do edukacji regionalnej w dziedzinie społecznej ochrony przeciw-powodziowej. Był realizowany za pomocą dwóch celów szczegółowych: 1. Zwiększenie ilości świadomych liderów społecznej

ochrony przeciwpowodziowej oraz 2. Inauguracji krajowego ośrodka edukacyjnego wspiera-

nia społecznej ochrony przeciwpowodziowej.

Cele były realizowane od maja do grudnia 2013 roku za pomocą różnorodnych działań: konferencji, szkoleń, wi-zyty studyjnej i wydawnictwa. Powstał wortal o tematyce społecznej ochrony przeciwpowodziowej. Wypracowane zostały obywatelskie rekomendacje społecznej ochrony powodziowej, wykorzystujące również już istniejące, wydane wcześniej publikacje i multimedia. Zapropono-wane zostały konkretne rozwiązania – stworzony został standard społecznej ochrony przeciwpowodziowej. Zor-ganizowane szkolenia wykorzystały posiadane natural-ne żuławskie warunki i bazę, powstającego w oparciu o Żuławski Park Historyczny, Krajowego Centrum Edu-kacji Społecznej Ochrony Przeciwpowodziowej. Projekt Społeczna ochrona powodziowa – związki wałowe wracają jest realizowany przez Stowarzyszenie Żuławy i współfinansowany przez Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw ObywatelskichPartnerzy:• Gmina Cedry Wielkie• Gmina Nowy Dwór Gdański • Gmina ElblągWspółpraca:• Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdań-

skiego – Klub Nowodworski• Żuławski Park Historyczny• Lokalna Grupa Działania Żuławy i MierzejaStowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów żuławskich jest samorządowym lobby żuławskim, starającym się wpłynąć na podejmowane przez rząd i inne władze de-cyzje dotyczące naszego regionu. Stało się także forum współpracy gmin i powiatów żuławskich.

6

7

8

Historia

9

Zarys historii ochrony przeciwpowodziowej na Żuławach Wiślanych

Ze względu na specyfikę geograficzną (tereny nisko po-łożone i depresyjne) na większości obszaru delty Wisły istnienie stałego osadnictwa możliwe jest tylko dzięki sprawnemu funkcjonowaniu skomplikowanego systemu ochrony przeciwpowodziowej, na który składają się wały, kanały i rowy odwadniające oraz liczne przepompownie, dawniej poruszane siłą wiatru i końskich mięśni, od XIX w. także parowe, a dziś elektryczne. System ten wyma-ga odpowiedniego nakładu środków, umiejętności tech-nicznych i organizacji pracy, dlatego do XIII w. jedynie najwyżej położone, południowe obszary Żuław znalazły się w orbicie osadnictwa słowiańskiego i pruskiego. Po słowiańskich Pomorzanach i bałtyjskich Prusach pozostały do dzisiaj liczne nazwy miejscowości, które w późniejszym czasie zostały skolonizowane przez ludność niemiecką, ale zachowały swoje pierwotne brzmienie. W połowie XIII w. wschodnia cześć delty została opanowana przez Zakon Krzyżacki, który w 1308 r. zajął również Gdańsk i zachod-nią część Żuław. W ten sposób cały obszar delty znalazł się pod kontrolą jednego silnego ośrodka politycznego, co po-zwoliło znacznie zintensyfikować jego zagospodarowanie. Krzyżakom zależało na jak najefektywniejszym wyko-rzystaniu opanowanych terenów, dlatego zaczęli tutaj sprowadzać kolonistów z ówczesnych Niemiec. Specy-fika życia na Żuławach sprawiła, że już w początkowym okresie planowej kolonizacji tej krainy w XIII i XIV w. rozumiano potrzebę stworzenia jakiejś formy samorządu jej mieszkańców. Z zachowanych źródeł wynika, iż sa-morząd żuławski tworzyli wszyscy właściciele gruntów leżących w obrębie wałów przeciwpowodziowych (w tym również instytucji kościelnych i samych krzyżaków), któ-

rzy na walnym zgromadzeniu, jednogłośnie, podejmowali decyzje dotyczące całej wspólnoty. Od początku podsta-wowym obowiązkiem wszystkich mieszkańców Żuław było uczestnictwo w pracach przy budowie i naprawie wałów przeciwpowodziowych oraz melioracji polderów, przy czym wymiar prac dla poszczególnych gospodarzy był proporcjonalny do wielkości posiadanego przez nich areału. Jako podstawę ustalania zakresu tego obowiązku przyjęto jedną włókę chełmińską (ok. 16,8 ha), której posiadacz był zobowiązany do utrzymania odcinka wału o długości 1 sznura, czyli ok. 43,2 m. Początkowo koordynację działań zapewniali prawdopo-dobnie lokalni urzędnicy krzyżaccy, rezydujący w obron-nych dworach na terenie poszczególnych części Żuław: w Grabinach (dla Żuław Steblewskich, czyli Gdańskich), Szkarpawie (dla okręgu Szkarpawy), Laskach (dla Wiel-kich Żuław Malborskich) i Fiszewie (dla Małych Żuław Malborskich). Około połowy XIV w. w dokumentach pojawiają się urzędnicy samorządu żuławskiego, którzy stali się pośrednikami pomiędzy władzą państwową, re-

Odcisk pieczęci dygrafa Wielkich Żuław Malborskich

10

prezentowaną przez krzyżackich wójtów i prokuratorów, a wspólnotami mieszkańców, czyli tzw. związkami wa-łowymi funkcjonującymi w poszczególnych częściach Żuław. Nazywano ich przysiężnymi wałowymi (niem. Deichgeschworene), ponieważ przy wprowadzeniu na urząd byli zobowiązani do złożenia uroczystej przysię-gi. W większości przypadków przysiężni rekrutowali się spośród sołtysów wsi żuławskich. Funkcje przysiężnych pełniono dożywotnio.

Początkowo przysiężni byli wybierania przez wszystkich członków związku wałowego na walnym zebraniu, jednak na przełomie XIV i XV w. te demokratyczną procedu-rę zastąpiono kooptacją. Kilku przysiężnych, z których każdy reprezentował z czasem po kilka wsi żuławskich, wybierało spośród siebie na roczną kadencję tzw. dygrawę (niem. Deichgraf, dosłownie: graf lub hrabia wałowy), czyli zarządcę wałów, pełniącego w tym gronie honorowe przewodnictwo. Głównym zadaniem przysiężnych był wspólny objazd wałów, podczas którego ustalano zakres potrzebnych prac, a następnie sprawiedliwie rozdzielenie ich pomiędzy członków związku wałowego. Z czasem pojawiła się tendencja do przydzielania poszczególnym

wsiom i gospodarstwom stałych odcinków wałów, jed-nak niektóre roboty, jak na przykład usuwanie skutków powodzi, były wykonywane wspólnym wysiłkiem całego związku. Kolejnego objazdu dokonywano w celu spraw-dzenia wykonanych prac i ustalenia koniecznych popra-wek. Niedociągnięcia wykryte podczas trzeciego objazdu były zazwyczaj surowo karane grzywnami, a w skrajnych przypadkach nawet pozbawieniem własności gruntów, gdyż zaniedbania mogły drogo kosztować całą wspólno-

tę. Od 1387 r. od wspólnej pracy przy naprawie wałów i oczyszczaniu kanałów zostali zwolnieni księża z parafii żuławskich, ale w zamian za to musieli odprowadzać spe-cjalny podatek do kasy związku wałowego. Przysiężni pełnili również rolę rzeczoznawców we wszelkich pracach hydrotechnicznych, jakie przepro-wadzano na terenie państwa krzyżackiego. Z racji wielu obowiązków cieszyli się licznymi przywilejami ekono-micznymi tudzież powszechnym szacunkiem. Wybór na przysiężnego wałowego był więc dla Żuławiaka ukoro-nowaniem jego życiowej kariery. Świadczą o tym choć-by dumne napisy na zachowanych nagrobkach z XVII i XVIII w., gdzie obok katalogu stereotypowych cnót

Wiatraki odwadniające na Żuławach Steblewskich (Gdańskich)

11

tudzież liczby spłodzonego potomstwa pojawiają się skrupulatne wyliczenia okresu sprawowania kolejnych urzędów w związkach wałowych.Z racji autorytetu, jakim cieszyli się na Żuławach przy-siężni wałowi, ich kompetencje były stale poszerzane o różne doraźne zadania. Stopniowo wyrastali oni na nieformalnych przywódców całej społeczności żuław-skiej. Żuławskie związki wałowe można więc z pew-ną emfazą nazwać swoistymi chłopskimi republikami, które wytworzyły na tym terenie nie spotykane gdzie indziej poczucie wspólnoty oraz związanej z nim dumy, ale i odpowiedzialności za wspólne dobro. Na początku XV w. obok przysiężnych wałowych pojawiają się przy-siężni kanałów (niem. Schlickgeschworene), których zadaniem jest nadzór nad systemem melioracyjnym. Piastowanie tego urzędu poprzedzało zazwyczaj wybór na przysiężnego wałowego. Ważnym ogniwem stałej ochrony przeciwpowodziowej byli tzw. strażnicy wało-wi, których zadaniem było bieżące dozorowanie wałów i sprawdzanie ich stanu. Już w średniowieczu mieli oni stałe siedziby w postaci strażnic wałowych, które często pełniły jednocześnie funkcje karczm.

Czerwona Karczma – wiślana strażnica wałowa

Strona tytułowa publikacji z okazji 500-lecia ogłoszenia Karty Terenowej

12

Zasady funkcjonowania związków wałowych zostały osta-tecznie ukonstytuowane przez Krzyżaków poprzez wy-danie odpowiednich ustaw zbierających w jednym doku-mencie dotychczasowe doświadczenia i zwyczaje. Statut dla Żuław Malborskich wydał wielki mistrz Winrych von Kniprode w 1373 r., natomiast w 1407 r. wielki mistrz Kon-rad von Jungingen zatwierdził tzw. Kartę Terenową, obo-wiązującą zarówno na Żuławach Wielkich, jak i Steblew-skich (Gdańskich). W 1423 r. zakres jej obowiązywania poszerzono na całe Żuławy (tzw. Ogólna Karta Terenowa, niem. Gemeine Landtafel). Związki wałowe funkcjonowa-ły z niewielkim modyfikacjami także w okresie panowania polskiego (1466-1772), a następnie w czasach zaboru pru-skiego. W 1889 r. trzy główne związki żuławskie (gdański, malborski i elbląski) zostały połączone w „Związek Wa-łowy Wisły i Nogatu”, który funkcjonował aż do 1945 r. Po II wojnie światowej próbowano go odtworzyć, ale rychło na przeszkodzie temu stanęły centralistyczne za-pędy władz komunistycznych. Odrodzenie samorządno-ści w Polsce po 1989 r. zaktywizowało również lokalne społeczności żuławskie, jednak współpraca pomiędzy poszczególnymi gminami i powiatami ciągle ma dosyć ograniczony charakter.

Mimo szeroko zakrojonych prac melioracyjnych i prze-ciwpowodziowych podjętych w okresie panowania krzyżackiego, nie wszystkie grunty żuławskie zostały w równym stopniu zagospodarowane. W północnej czę-ści Żuław i w okolicy jeziora Druzno pozostało jeszcze wiele wolnej ziemi, której uprawa wymagała jednak du-żych nakładów pracy i odpowiednich umiejętności. Na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych Żuławy były również widownią kilku wojen polsko-krzyżac-kich (wielka, trzynastoletnia, pruska), w wyniku których doszło do trwałych ubytków w dawnym osadnictwie. Na dodatek w XVI w. miało miejsce kilka wyjątkowo niszczących powodzi, po których wiele gospodarstw świeciło pustkami, a porzucona ziemia leżała odłogiem. W tej sytuacji nowa administracja polska, tj. starostowie malborscy z ramienia króla polskiego oraz dzierżawcy gruntów należących do Gdańska i Elbląga, zaczęli spro-wadzać na Żuławy Holendrów należących do odłamu protestantyzmu zwanego mennonityzmem. Mennonici, dla których stworzono nawet specjalne prawo gruntowe (emfiteutyczne), stanowili pod koniec XVIII ok. 10% ludności Żuław. Przyczynili się oni w znaczący sposób do zagospodarowania najtrudniejszych depresyjnych

Dawny widok wsi Tropy Elbląskie w okolicach jeziora Druzno

13

części delty i ogólnego podniesienia kultury agrarnej na tym terenie. Dla współczesnych Żuławiaków powódź to rzecz dosyć abstrakcyjna. Prawdziwej powodzi doświadczają mimo wszystko nieliczni, a niewielkie i krótkotrwałe pod-topienia trudno porównać do tego, co działo się przed wiekami. Tymczasem dawne kroniki pełne są wstrząsa-jących opowieści o zalaniu całych wiosek, zniszczonym dobytku, ofiarach śmiertelnych. Po lewej stronie Wisły najstarsza odnotowana w źródłach powódź miała miejsce w 1328 r. W 1427 r. powódź objęła niemal całe Żuławy, tak że, jak wówczas pisano, „trzy królestwa nie byłyby w stanie zapłacić tego gotówką”. W ciągu XV w. woda jeszcze kilkakrotnie wdzierała się na Żuławy Gdańskie i zalewała niżej położone tereny miasta, podmywała spi-chlerze na Wyspie Spichrzów, docierała nawet do ratusza na ul. Długiej. Najbardziej katastrofalne były powodzie z 1540 i 1543 r., które spowodowały zniszczenie 17 wsi na Żuławach Gdańskich, większości budynków i zatopienie inwentarza, a w konsekwencji emigrację wielu ocalałych z tego kataklizmu Żuławiaków. 27 lutego 1657 r., na po-lecenie króla szwedzkiego Karola X Gustawa dokonano w sześciu miejscach przerwania wałów przeciwpowodzio-

wych i zalania Żuław Gdańskich, które miało na celu pozbawienie Gdańska zaplecza żywnościowego podczas toczonej właśnie wojny polsko-szwedzkiej (tzw. potopu), w której miasto dochowało wierności Polsce. W 1775 r. miała z kolei miejsce największa powódź sztormo-wa, w wyniku której zalaniu uległo ¾ terenu Gdańska, a woda w centrum miasta osiągnęła poziom ok. 2,5 m ponad poziomem gruntu! Najbardziej tragiczna i dłu-gotrwała powódź spowodowana spiętrzeniem lodów na Wiśle rozpoczęła się 9 kwietnia 1829 r. o 4 nad ranem. Pękły wówczas wały wiślane, które powstrzymywały napór wody i lodu od ponad 3 miesięcy, w dwóch miej-scach poniżej Tczewa, na długości ok. 375 m. Po 4 go-dzinach fala powodziowa dotarła do Trutnów osiągając stan ok. półtora metra ponad poziomem gruntu, o czym do dzisiaj przypomina kamienna tablica umieszczona na miejscowym kościele. Tego samego dnia woda, mimo obwałowań, wdarła się do Gdańska i utrzymała się tam przez ponad dwa tygodnie. Podobne kataklizmy, choć już nie tak rozległe i niszczące, powtarzały się jeszcze kilkakrotnie. Dlaczego?Obwałowanie koryt rzek płynących przez Żuławy w okresie średniowiecza umożliwiło rozwój stałego osad-

Znak wielkiej wody na kościele w Myszewie

14

nictwa, jednak miało również pewne skutki uboczne. Cieki wodne ściśnięte wałami nie zaprzestały bowiem odkładania osadów rzecznych, tylko robiły to na znacznie mniejszym obszarze niż dotychczas, czyli w obrębie tzw. międzywala. Prowadziło to do tzw. agradacji, tj. stop-niowego podnoszenia się poziomu dna rzek i kanałów w stosunku do okolicznych terenów. Konsekwencją tego była konieczność stałego wzmacniania i podwyższania

otaczających je obwałowań. Po kilkuset latach zjawisko to stało się coraz groźniejsze, powodując – paradoksalnie – wzrost zagrożenia przeciwpowodziowego w XIX w. Świadectwem tego są zachowane do dzisiaj tzw. znaki wysokiej wody, umieszczane zazwyczaj na kościołach (np. Trutnowy, Myszewo) i innych budynkach publicznych (np. bramy miejskie w Gdańsku), które przypominają o niszczących powodziach z tamtego okresu. Pod koniec XIX w. zmusiło to władze pruskie do prze-prowadzenia szeroko zakrojonej rekonstrukcji całego systemu zabezpieczenia przeciwpowodziowego Żuław. Jej najważniejszymi elementami była przebudowa głów-nych wałów wiślanych i budowa tzw. Przekopu Wisły oraz śluz odcinających dotychczasowe ramiona ujściowe tej rzeki. Stare wały były po licznych powodziach zbyt kręte i znajdowały się zbyt blisko głównego koryta rzeki, dlatego zostały one na niektórych odcinkach całkowicie rozebrane i przesunięte nawet o kilkaset metrów w głąb lądu. Przekop Wisły, czyli całkowicie nowe ujście rzeki, wykonano w latach 1890-95. Dzięki niemu wody Wisły są kierowane najkrótszą moż-liwą drogą bezpośrednio do Zatoki Gdańskiej, omijając O Przekopie Wisły w starej gazecie

Budowa śluzy Gdańska Głowa

15

GOTTFRIED KLATT

WOHL VERORDNETER TEICHGESCH-

WORNER DES STUBLAUSCHEN WERDERS WOHL VERDIENTER

AELTESTER KIRCHEN VORSTEHER UND NACHBAR ALLHIE.

IST GEBOREN AN[N]O 1716 DEN 31 JANUARIS IN DEN EHESTAND

GETRETEN AN[N]O 1756 D[EN] 15 IUL[II] MIT IUNGFER CATHARINA

HANMAN[N]IN UND GESTORBEN DEN 11 OCTOBER AN[N]O

1762 HAT DEN KIRCHEN VORSTEHE[R]S AMT 9 IAHR 8 MONAT

UND 3 WOCHEN DEN SCHLUCKGESCHWORNEN AMT 7 IAHR

UND 3 WOCHEN DEN TEICHGESCHWORNEN AMT 2 IAHR

UND 6 MONAT RÜHMLICH VORGESTANDEN UND IST 6 KIN-

DER VATER WORDEN

Napis na płycie nagrobnej przy kościele w KoszwałachW tłumaczeniu dr. Dariusza Kaczora: Gotfryd Klatt obrany przysiężny wałowy Żuławy Steblewskiej zasłużony starszy ko-ścioła i tutejszy gospodarz urodził się 31 stycznia 1716 roku wstą-pił 15 lipca 1756 roku w związek małżeński z panną Katarzyną Hanmann zmarł 11 października 1762 roku urząd starszego ko-ścioła pełnił chwalebnie 9 lat 8 miesięcy i 3 tygodnie urząd przy-siężnego kanałów 7 lat i 3 tygodnie urząd przysiężnego wałowego 2 lata i 6 miesięcy był ojcem 6 dzieciomRedaktorzy niniejszej publikacji proponują używanie miana tu-tejszy sąsiad zamiast tutejszy gospodarz jako lepiej oddającego spe-cyfikę Żuław

Płyta nagrobna z lapidarium przy kościele w Koszwałach

16

tym samym niebezpieczne, bo wąskie koryta dawnych ramion ujściowych. Te ostatnie zostały z kolei odcięte od Wisły trzema śluzami: w Przegalinie na Martwej Wiśle, w Gdańskiej Głowie na Szkarpawie i w Białej Górze na Nogacie. Ostatnim jak na razie sprawdzianem dla żuławskiego systemu przeciwpowodziowego była końcówka dru-giej wojny światowej, podczas której przez deltę Wisły przetoczyły się wojska frontu niemiecko-rosyjskiego. Wycofujące się na Mierzeje Wiślaną oddziały niemiec-kie, zniszczyły wiele przepompowni i uszkodziły głów-ne wały wiślane, powodując zalanie niemal 2/3 terenu delty. Biorąc pod uwagę trudną powojenną sytuację Polski (go-spodarcze i demograficzne wyniszczenie kraju, migracje ludności, walki wewnętrzne), należy stwierdzić, że na-prawa zniszczonej infrastruktury przeciwpowodziowej i osuszenie zalanych terenów w ciągu trzech lat po wojnie było dużym osiągnięciem. Trzeba jednak dodać, że na zalanych terenach doszło w międzyczasie do znacznej destrukcji osadnictwa, tak że wiele wsi zupełnie zniknęło z powierzchni ziemi. Ochrona przeciwpowodziowa Żuław Wiślanych jest pro-cesem ciągłym, który wymaga stałego, dużego nakładu

sił i środków. Krajobraz żuławski ma charakter antropo-geniczny i nie jest w stanie funkcjonować bez ustawicznej ingerencji ze strony człowieka. Zaniechanie lub nawet za-niedbanie działań przeciwpowodziowych może bowiem łatwo doprowadzić do katastrofy i powrotu tych terenów do stanu pierwotnego. Jednym z istotnych elementów wspomnianego procesu jest rozbudzanie świadomości społecznej i aktywizacja lokalnych wspólnot, które w ra-zie potrzeby powinny być zdolne do podjęcia doraźnych działań przeciwpowodziowych.

opracował dr Dariusz Piasek

Literatura:Bertram Hugo, Die Entwickelung des Deich– und Entwäs-serungswesens im Gebiet des heutigen Danziger Deichverban-des seit dem 14-ten Jahrhundert, Danzig 1907.Długokęcki Wiesław, Związek wałowy i przysiężni wa-łowi na Żuławach Wielkich w XIV – pierwszej połowie XV wieku, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, nr 7, 1996, s. 211-234.Szafran Przemysław, Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studium z dziejów społecznych i gospodarczych, Gdańsk 1981.

Żuławy w 1945 roku

17

Historyczny statut związku wałowego

Statut Związku Wałowego Żuław Kwidzyńskich

z dnia 12. grudnia 1866 r.(Zbiór Ustaw z roku 1867 str. 175)

My…………………………………………………

Jak zostało za potrzebne uznane gospodarzy Nadwiślańskich Żuław od wzniesień przy Wielkim Wełczu aż do Wiel-kiego Nogatu przy wsi Biała Góra celem wspólnego utrzymania i wybudowania wałów dla ochrony przed powodziami i wylewami Wisły oraz istniejące już związki do jednego Związku Wałowego włączyć jak przedtem już ustawowe wysłuchanie stron nastąpiło, przeto zezwalamy niniejszym na zniesienie konstytucji z dnia 15. grudnia 1713 roku i rozporządzenia wałowego dla Kwidzyńskich Nizin z dnia 30. marca 1755 r. na podstawie ustawy o sprawach wa-łowych z dnia 28. stycznia 1848 r. §§ 11 i 15 (zbiór ustaw z 1848 r. str. 547) na utworzenie Związku Wałowego pod nazwą: Związek Wałowy Żuław Kwidzyńskich, któremu następującego statutu udzielamy.

§ 1.Po prawym brzegu Wisły od wzniesień przy Wielkim Wełczu aż do Wielkiego Nogatu przy wsi Biała Góra rozcią-gające się Żuławy jak i właścicieli tych gospodarstw, które bez ochrony przy stanie wód ponad 21 stóp i 5 cali nad bolcem w Korzeniewie powodzi ulegają do jednego Związku Wałowego włącza się.Związek tworzy korporacje i dla wszelkich spraw sądowych właściwym jest dlań Sąd Grodzki w Kwidzyniu.

§ 2.Rozwiązuje się Związek Nizin Wełcza, Kwidzyńskich Rządowych i Miejskich Nizin, nizin położonych na wschód od Gniewu i Rudnickich Nizin. Długi, które powstały z powodu prac ziemnych przy wzmacnianiu wałów obciążają nadal kontraktowo zobowiązane miejscowości i gospodarzy, zostające pod nadzorem władzy zarządzającej wałami.Nadal właściwy ogólno zarządzający Zarząd Wałowy ma z tytułu zadłużenia składki według pierwotnego rozkładu od poszczególnych gospodarzy pobierać, jeżeli zachodzi konieczność w drodze egzekucji administracyjnej ściągnąć i starać się o zaspokojenie wierzycieli.

18

Związek Wałowy obejmuje wały dotychczasowych instytucji wałowych, także dotychczasowe fiskalne wały w dół od wału nr 28 kompleksu Rudnickiego Wału, wał tak zwany Kępa Leśna, pierwszy śluzowania wał Nogatu i komuni-kacyjna groble Montawskiego przyczółku (Spitze) aż do połączenia przy dolnym wale skrzydłowym (zamykającym) przy Białej Górze, wyłączając tenże wał skrzydłowy pozostający w obecnym stanie i kształcie na własnym utrzymaniu państwa.Jeżeli miałoby nastąpić przerwanie wału w nizinie to wał skrzydłowy przy Białej Górze nie może być otwierany tylko wdzierająca się woda powodziowa musi być odprowadzona do nowo utworzonego przekopu wału wiślanego poniżej Rudnik i tam woda winna być do Wisły odprowadzona.Oznaczenie miejsca zastrzega sobie Ministerstwo Handlu i Przemysłu, Robót Publicznych i Urządzeń Rolnych za uprzednim wysłuchaniem Urzędu Wałowego i Województwa.

§ 3.Potrzebne do zabezpieczenia wałów budowle nadbrzeżne ma Związek Wałowy wznieść i utrzymać nie naruszając praw innych zobowiązanych Państwu przynależne budynki urzędowe i do nich należące grunta służbowe, przede wszystkiem budynki zarządców w Korzeniewie i Montawie, dom mieszkalny mistrza wałowego w Grabowie i domy mieszkalne zarządców (strażników) wałowych w Rusinowie, Kaniczkach, Grabowie, Korzeniewie, Jarzębinach i na Wielkiej Kępie Leśnej pozostają własnością Państwa.Wszelka własność i wszystkie prawa zniesionych Związków tak samo wszystkie zobowiązania osób trzecich zostaną w dotychczasowych rozmiarach na Związek Wałowy przeniesione.

Strona tytułowa polskiego powojennego tłumaczenia zaktualizowanego po wojnie Statutu Związku Wałowego Żuław Kwidzyńskich

19

Na dobro ogólnego Związku Wałowego przejdzie to wszystko, co Państwo z powodu zapewnienia w § 1 rozdział II i w § 1 rozdział IV. zarządzenia wałowego dla Kwidzyńskich Żuław z dnia 30. marca 1755 roku bądź tymczasowo lub na trwale udzielać będzie.

§ 4.Związek Wałowy ma wały według instrukcji Urzędu Wojewódzkiego na kilka stóp ponad wiadomy najwyższy stan wody podwyższyć, dostosować na czternaście stóp (przy przekopie na osiem stóp) szerokości korony od strony wody na trzy stopowe, od strony lądu na jeden i na jeden i pól aż do dwustronnego (nachylenia) skarpy przebudować i jeżeli koniecznem od strony lądu bankietami wzmocnić. Urząd Wałowy o wysokości położenia korony wału może być wysłuchany.

§ 5.Utrzymywanie wału ochronnego rzeki Renawy, począwszy od mostu przy Kwidzyniu aż do granicy Rozpędzin, znajduje się pod nadzorem nowo utworzonej władzy zarządzającej wałami i składa się z tych gospodarzy pod których ochroną ich łąki się znajdują między rzeką Renawą a Starym Nogatem.Składki dzielą się w stosunku do pożytku gleby. Ze względu na to przystoii zainteresowanym gospodarzom jeden przez Województwo raz na zawsze zatwierdzony rozkład co do ogólnych składek wałowych. W ten sam sposób przy-stoii taki rozkład także innym gospodarzom lub Związkom, jeżeli według uznania Urzędu Wałowego utrzymanie osobnych wałów ochronnych za konieczne uznane zostanie, i tem samym poważne ciężary spowoduje.Wreszcie pozostaje utrzymanie pod nadzorem zarządzającej władzy wałowej, tej która dotychczas do wykonywania swej działalności była zobowiązana i tylko za zezwoleniem Urzędu Wałowego można wały ochronne znosić i prze-suwać.Gdzie się konieczność do założenia wspólnych wałów ochronnych okaże zainteresowani właściciele gruntów po zaopinjowaniu przez Urząd Wałowy mogą przez Województwo do osobnych Związków Wałowych być włączone i tak samo istniejące związki mogą być rozszerzone, względnie połączone.Założenie nowych względnie usunięcie już istniejących śluz wymaga zezwolenia Urzędu Wałowego.Utrzymywanie ujętych źródeł wodnych jest rzeczą Związku, który według swobodnego uznania takowe graniczącym gospodarzom za odpowiednim wynagrodzeniem odstąpi. Tak samo pozostają Związkowi łączące wały z podwalem drogi, które do transportu ziemi urządzone są albo jeszcze urządzone zostaną do utrzymania względnie wznoszenia (wałów).

§ 6.Ma nastąpić regulacja systemu odwodnienia Niziny według planu uchwalonego przez Urząd Wałowy i zatwierdzonego przez Ministerstwo Rolnictwa na koszt Nizin. Koszty zostaną według katastru wałowego § 10 pokryte.Usuwanie chwastów i oczyszczanie rzeki Renawy od granicy Rozpędzin w dół, kanału Palemona i Starego Nogatu od połączenia z powyższym aż do końca wału w jego obcym biegu, włączając kanał Renawa (Nogat) a wyłączając stary bieg Nogatu od Zamku Mazera przez Czerwony Dwór, Wysokie, Bystrzyec, Czachowo, Guzz, Pastwa, Gucz majątek do Kramrowa przechodzi na Związek Wałowy. Reszta dopływów wodnych pozostaje w utrzymaniu tych miejscowości i właścicieli którzy dotychczas ogólnym przepisom krajowym i kontraktom i dalszym tytułem prawnym podlegają.Gdzie takowe dotychczas z osobnych teraz nie istniejących kas całkiem lub częściowo regulowane były podział cię-żarów czyszczenia na specjalnie zainteresowanych w porozumieniu się z zainteresowanymi odwodnieniem i Urzędem Wałowym przez urzędników Zarządu uskutecznione być mają. Usuwanie chwastów i czyszczenie tych rowów, których zapłata uskuteczniona została z osobnej kasy ma na przyszłość przez Związek Wałowy być regulowana.Urząd Wojewódzki sporządzi dla rowów na nizinach regulamin o usuwaniu chwastów z rowów i piętrzeniu wody. Nadzór nad wykonaniem takowego powierza się Zarządowi Wałowemu, który opierzałych wszelkiemi środkami egzekucyjnymi do wypełnienia ich obowiązków przymusić może.

20

§ 7.Roboty ziemne przy groblach i urządzeniach brzegowych zostaną z reguły przez funkcjonariuszy wałowych za za-płatą wykonane także mogą przez uchwałę Urzędu Wałowego w wyjątkowych wypadkach członkowie wałowi sami do robót prostych być zobowiązani z tem że należy mieć wzgląd na odległość od miejsca pracy. Pozatem dostarczyć powód do zwożenia drzewa, faszyn i innych podwód dla celów wałowych bezpłatnie jednak Urząd Wałowy sam za tekowe odpowiednie wynagrodzenie w miarę możności może uiścić.Dalsze budowle i prace wykonuje Zarząd Wałowy.Członkom związkowym pozostawia się wolne działanie w tem, że do wysokości składek związkowych mogą być prace przez nich przy wałach wykonane, jeżeli to odpowiada interesom Związku.

§ 8.Zarząd Wodny zezwoli Związkowi Wałowemu, jak dotychczas, na wykop ziemi z fiskalnych kęp i obszarów. Prócz tego przekaże się Związkowi te obszary, które zostały do wykopu ziemi przeznaczone celem zwmocnienia wałów.

§ 9.Jako regularne składki wałowe wyznacza się na obecny czas dwanaście srebrnych groszy od pierwszej klasy skład-kowej gruntu z pruskiej morgi. Z nadwyżek stwarza się fundusz rezerwowy w wysokości dziesięć tysięcy talarów. Wszelkie podatki i świadczenia w naturze członków wałowych będą uskuteczniane według katastru wałowego sporządzonego przez Urząd Wojewódzki. Dla celów stwierdzenia obszaru służy Urzędowi Wałowemu kataster całkowity, poszczególnym sołtysom, także i gospodarzom, których obszary do żadnych sołectw nie należą, a ob-szar dworski stanowią tenże częściowo może być przesłany, a zarazem w Orędowniku Urzędowym ogłoszonym z tem, że na przeciąg czterech tygodni kataster u sołtysów i Komisarza Rządowego do wglądu będzie wyłożony u których można wnosić sprzeciwy.Po upływie cztery tygodniowego terminu zostaną wniesione sprzeciwy które i przeciw tym w § 10 wyszczególnionym zasadom wniesione być mogą przez Komisarza Rządowego, petenta i Delegata Urzędu Wałowego oraz odpowiednich rzeczoznawców do badania.W skład rzeczoznawców wchodzą co do granic obszarów i prac pomiarowych zaprzysiężony mierniczy, jeżeli ko-nieczność zachodzi i Rewident miernictwa do klasyfikacji dwaj ekonomiści, a co do sporu przy zapiaszczeniu gleby może być dodany rzeczoznawca wodny. Członków mianuje Urząd Wojewódzki.O wynikach badaniu zostaną zainteresowani jak petent z jednej strony, a z drugiej strony delegat Urzędu Wałowego poinformowani. O ile są obie strony z rezultatu zadowolone, zostanie kataster wałowy sprostowany. W przeciwnym wypadku zostaną akta oddane do załatwienia sprzeciwu do Urzędu Wojewódzkiego. O ile sprzeciw zostanie odrzu-cony to ponosi koszta badania sprzeciwu petent.W czasie czterech tygodni po ogłoszeniu wyniku można rekurs wnieść do Ministerstwa Rolnictwa.Po dokonanym uprawomocnieniu się katastru wałowego zostanie kataster przez Urząd Wojewódzki sporządzony i Urzędowi Wałowemu dostarczony. Koszty sporządzenia katastru co do pomiarów ponoszą zainteresowani pozo-stałe w ogólności Związek Wałowy. Ten sam bieg postępowania stosuje się przy ustaleniu stosunku dla składek dla Związków (§ 5) za piętrzenie wody.

§ 10.W katastrze wałowym wykarze się wszystkie chronione na ochronnym obszarze znajdujące się posiadłości, które bez ochrony przy wodostanie 21. stóp 5 cali przy bolcu w Korzeniewie powodzi podlegają i przez te poniosłyby szkodę i są według wartości wydajności do czterech klas zakwalifikowane a te:do I klasy wlicza się: ogrody, rola uprawna, pod pszenicę jęczmień i żyto, tak samo i łąki, które w wydajności rów-nają się poprzednim z pełną powierzchnią; natomiast podwórza i miejsca budowlane jako klasa Ia z dwukrotną powierzchnią.

21

do II i III klasy: te obszary, które w dobroci i wydajności stosunkowo po tych pierwszych następują, i te oblicza się w wymiarze do trzech czwartych względnie do połowy powierzchni rzeczywistej.do IV klasy: obszary leśne i te grunty, które przy zaklasyfikowaniu do trzeciej klasy byłyby za wysoko ujęte i te w wy-miarze czwartej części powierzchni. Aż do ostatecznego ukonstytuowania się katastru wałowego zostaną podatki i świadczenia członków na tych podstawach uiszczone jak sporządzony zarys (projekt szkic) to ustala.1

§ 11.Roboty ziemne przy groblach muszą być do 1. sierpnia, budowle przy brzegach do 15. października zupełnie wyko-nane jeżeli Województwo dłuższego terminu nie udzieliło.Roczny plan budowy podlega zatwierdzeniu przez Województwo.

§ 12.Podział robotników, furmanek i koni które członkowie do pilnowania i zabezpieczenia wałów, jak i dostarczeniu materiałów i sprzętów dostarczyć mają następuje w przybliżonym stosunku składek wałowych, jednakże nie mogą za zezwoleniem Województwa te pojedyncze ciężary przez zastrzeżone wyrównania w stosunku do wymagań inaczej być podzielone. (pale)Deski i słupy tak samo członkowie dostarczają, w razie uszkodzenia, spotrzebowania lub zaginięcia zostaną w miejsce tych inne dostarczone.Dostarczenie pomieszczeń celem ulokowania ludzi, furmanek sprzętów itd. należy do Związku Wałowego.

§ 13.Urząd Wałowy składa się z osiemnastu członków:1) z Kapitana – Starosty – Prezesa Związku Wałowego względnie jego zastępcy jako przewodniczącego.2) Inspektora wałowego.3) z szesnastu przedstawicieli spośród członków.Na Prezesa Związku Wałowego w miarę możności wybiera się gospodarza z Żuław, albo w wypadku § 29 ustęp 2 normalnego statutu wałowego z dnia 14. listopada 1853 (Zbiór Ustaw strona 935) – Prezes może być przez Woje-wództwo mianowany. Mianowicie w powyższym wypadku następuje najwyżej na jeden rok. Zaprzysiężeni wałowi mają, o ile oni nie są reprezentantami u Urzędzie Wałowym głos doradczy.

1 Sporządzony w roku 1868 i następnie przez rozporządzenia Rejencji w Kwidzyniu i Ministerstwa Rolnictwa ostatecznie za-twierdzony kataster wałow y polega na następujących zasadach szacunkowych;

Oszacowano: • do klasy Ia z dwukrotną powierzchnią: podwórza i miejsca (place) budowlane; • do klasy Ib z pełną pojedynczą powierzchnią: rola uprawna i łąki, które przy oszacowaniu do podatku gruntowego do 1 i 2

klasy wliczono i ogrody, które według ich wydajności należą do klas 1, 2, 3. • do klas II z 8/10 powierzchni: role, i łąki 3 i 4 i ogrody 4 klasy podatku gruntowego; • do klasy III z 6/10 powierzchni: role, łąki i ogrody 5 klasy podatku gruntowego; • do klasy IV z 4/10 powierzchni: role, łąki i ogrody 6 i pastwiska 1 klasy podatku gruntowego w powiecie grudziądzkim, 1 i 2

w powiecie kwidzyńskim i sztumskim; • do klasy V z 2/10 powierzchni: role i łąki 7 klasy podatku gruntowego i pastwiska 2 i 3 w powiecie grudziądzkim i 3, 4 i 5

w powiecie kwidzyńskim, a 3 i 4 w powiecie sztumskim; • do klasy VI powierzchni: role i łąki 8 klasy podatku gruntowego, pastwiska 4 i 5 w powiecie grudziądzkim, a 6, 7 i 8 w po-

wiecie kwidzyńskim i 5 i 6 w powiecie sztumskim oraz wszystkie lasy.

22

§ 14.Celem wyboru reprezentantów dzieli się Żuławy na szesnaście obwodów wyborczych. Wybiera się jednego repre-zentanta i jednego zastępcę:w I obwodzie: miejscowości: Wielki Wełcz, Mały Wełcz, Rusinowo i wieś Krążkowo;w II obwodzie: gromady: Krążkowo i Jagielony, Sadlinki, Dzikowo i (Hohensee) – .....;w III obwodzie: miejscowości: Glinki i Brzegi Małe (Nebrowo, Nieborowo);w IV obwodzie: Duże Brzegi i Wiślinek;w V obwodzie: Kaniczki i Grabówek;w VI obwodzie: Grabowo, Jabłonowo, Nowy Dwór;w VII obwodzie: Bronisławów, Karpiny, Polany, Mały Raj, Raj, Rozpędziny i Bogusz;w VIII obwodzie: Olszynki i Wielki Raj;w IX obwodzie: Obory, Korzeniewo, Lipianki (Ziegellack) ……, (Rahtsweide) …... i (Gut Sechsseelen) ……;w X obwodzie: Mareza Zamek, Mareza, Józefów, Biedrony, Czachowo, Rozgarty i Kwidzyn;w XI obwodzie: Czerwony Dwór, Bystrzec, Majątek Bystrzec, Wysokie, Jałowiec, Helenowo i Pastwa;w XII obwodzie: Gucz, Kramrowo, Gucz Majątek, Szkaradowo, Niziny, Budzyn i Cegłówek;w XIII obwodzie: Gniwskie Pole, Lisówka i Pastwa;w XIV obwodzie: Janowo, Bursztych, Nowe Lignowy, Małe Polko i Chrzanów;w XV obwodzie: Jarzębina Rudniki, Szkaradowo Małe i Szkaradowo Szlacheckie;w XVI obwodzie: Montki, Barcice, Ryjewo, Jelonki, Zofjówka, Sołtysówka, Tralewo, Benowo i Zacisze;razem szesnastu reprezentantów i ta sama ilość zastępców na cztery lata. Co dwa lata występuje połowa, wystąpie-nia zostaną po raz pierwszy przez los, a następnie przez długość urzędowania wyznaczone. Wybór reprezentantów i zastępców następuje przez absolutną większość od oddanych głosów wyborczych. Przy równości głosów rozstrzyga los. Wybierany może być każdy pełnoletni członek który w posiadaniu praw obywatelskich jest i przez jakikolwiek prawomocny wyrok nie utracił prawa i nie jest pracownikiem Związku. Czasokresu wyborczego nie wolno przedłużać poza ustalony termin.Ojciec i syn albo brat nie mogą być razem członkami Urzędu Wałowego. O ile podobni krewni zostaną razem wy-brani, to starszy będzie dopuszczony.

§ 15.Uprawniony do głosowania w wyborach jest każdy kto posiada gospodarstwa, od którego płaci składki do trzydziestu (w obwodzie X od dziesięciu) morg normalnych w obwodzie wyborczym, jeżeli ze swojemi składkami do kasy nie zalega i swoich praw obywatelskich przez jakikolwiek prawomocny wyrok nie utracił. Gospodarze od 31 do 60 morg normalnych (w X obwodzie od 11 do 20 morg normalnych (w obwodzie X od 11 do 20 morg normalnych) posiadają dwa głosy. Gospodarze od 61 do 90 morg normalnych (w obwodzie X od 21 do 30 morg normalnych) posiadają 3 głosy i tak dalej. Jednakże nie może pojedynczy gospodarz w tym samym obwodzie wyborczym nie więcej jak dziesięć (w dziesiątym obwodzie jak trzydzieści) głosów oddać. Tym małym gospodarzom, których posiadłość razem wzięta trzydzieści (w X obwodzie dziesięć) morgów normalnych lub więcej wynosi, pozostaje im prawo zastrzeżone przez jednego względnie więcej upoważnionych członków zastąpić się przy wyborach.Gospodarze samodzielnych majątków lub posiadłości mogą ich prawo wyborcze sami wykonać albo przez swoich dzierżawców majątkowych, zarządców majątkowych, lub innego członka do tego upoważnić.Probostwa, kościoły, szkoły i inne według moralności żyjące osoby, tak samo niewiasty i nieletni mogą według miaro-dajności ich gospodarstw przysługujące im prawo wyborcze przez ich prawnych zastępców lub innego upoważnionego członka wykonać.Jeżeli gospodarstwo do więcej gospodarzy wspólnie należy to może tylko jeden głosować.

23

§ 16.Komisarzy wyborczych mianuje ten pierwszy raz Województwo, później Prezes Związku Wałowego;Przy toku postępowania wyborczego, tak samo przy zobowiązaniu do objęcia nie płatnych stanowisk, do których w tym względzie i Urząd zaprzysiężonych (Komisje Wodne) się liczy stosuje się przepisy analogiczne do wyborów gminnych.

§ 17.Zastępca zajmuje stanowisko reprezentanta w czasie choroby lub innych wypadkach nie stawienia się i wchodzi w jego prawa, jeżeli reprezentant w czasie wyborów zmarł, posiadłość w Żuławach opuścił albo swoje miejsce zamieszkania w innej miejscowości wybrał.

§ 18.Dlatego Związku Wałowego obowiązują ogólne przepisy w przyszłości mające być wydane, tyczące groblowych sta-tutów z dnia 14. listopada 1853 r. (Zbiór Ustaw strona 735) o ile powyższe nie zostały zmienione lub nieuzupełnione.

§ 19.Zmiana powyższego statutu może tylko nastąpić za zezwoleniem rządzącego kraju.Udokumentowano za moim własnoręcznym podpisem i królewską pieczęcią.

Wydano Berlin, dnia 12. Grudnia 1866 r.Podpis.Pieczęć – Wykonano tłumaczenie w Urzędzie Wodno – Melioracyjnym w Kwidzyniu dnia 1 listopada 1946 r.Kierownik Urzędu Wodno-Melioracyjnego w Kwidzyniu.

24

Współczesność

25

O zagrożeniach powodziowych

Prawdopodobieństwo wystąpienia powodziWarto przy tej okazji wspomnieć o pewnym rozpo-wszechnionym micie dotyczącym częstotliwości wystę-powania tzw. powodzi stuletniej. Mówi się często, że jest to powódź, która statystycznie rzecz biorąc pojawia się raz na sto lat. Czyli bardzo rzadko, myśli wiele osób i  traktuje to jako zjawisko, które nie zdarzy się za ich życia. Ale kiedy powiemy, że szansa wystąpienia powodzi stuletniej w okresie 10 lat wynosi 10%, w ciągu 20 lat 18%, a aż 26% w ciągu 30 lat, będziemy już mniej skłonni tak uważać (większość ludzi mieszka w jednym miejscu dłużej). Czyli ryzyko powodzi jest niemałe. Wystarczy zresztą zajrzeć do starych kronik, w których sporo jest opisów dużych historycznych powodzi. Na przykład, we-dług kronik tylko w XIX wieku Kraków nawiedziło aż 13 powodzi.

Ze statystyk wynika również, że prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi na terenach zalewowych jest więk-sze niż pożaru, znacznie większe niż przy pożarze mogą być także straty powodziowe.

Jakie szkody powoduje powódź?Powódź niszczy wszystko co znajduje na swojej dro-dze, wyposażenie, sprzęty, meble, ubrania, dokumenty, książki, samochody, sprzęt rolniczy itd. Woda może podmyć fundamenty niszcząc strukturę budynku i w efekcie doprowadzić do jego zawalenia, powoduje zawilgocenie ścian. Niszczy uprawy polowe, sady, po-woduje straty w hodowli, inwentarzu oraz zanieczysz-czenie gleby, wód powierzchniowych i podziemnych. To są tzw. szkody powodziowe. Jeśli policzymy, ile musimy zainwestować by doprowadzić wszystko do

26

stanu sprzed powodzi, to będziemy mówili o stratach ekonomicznych. W rzeczywistości zakres oddziaływania powodzi jest dużo szerszy. Są jeszcze szkody pośrednie. Na przykład utrata dokumentów i komputerów, w których zapisane były listy klientów i dostawców, może prowadzić do spadku konkurencyjności prowadzonej przez nas fir-my i jej bankructwa, a zniszczenie przedsiębiorstwa, w którym jesteśmy zatrudnieni pozbawi nas pracy itd. W dodatku, nie wszystkie te szkody da się przeliczyć na pieniądze, trudno, na przykład, wycenić utratę pamiątek rodzinnych, albo zdrowia – depresja ludzi po utracie dorobku całego życia utrudnia im powrót do normalnej aktywności. Warto pamiętać, że szkody bezpośrednie nie zawsze re-prezentują najważniejszą część skutków powodzi – a tak zwykle się zakłada. W rzeczywistości szkody pośrednie i niematerialne mogą powodować gorsze, bo długotrwałe skutki dla ludzi, społeczeństwa i gospodarki.

Mapy zagrożenia i ryzyka powodziowegoInformacja o zagrożeniu powodziowym na terenie gmi-ny powinna być dostępna w urzędzie miasta lub gminy i gminnych zespołach zarządzania kryzysowego.Do koń-ca 2013 roku, państwa członkowskie sporządzą mapy zagrożenia powodziowego i mapy ryzyka powodziowego,

dla obszarów, na których stwierdzi się istnienie duże-go ryzyka powodziowego, wyznaczonych na podstawie wstępnej oceny ryzyka powodziowego. Na mapach tych mają być wskazane obszary, w których prawdopodobieństwo powodzi jest:• niskie (w tym obszary, na których powódź będzie mia-

ła charakter zdarzenia ekstremalnego);• średnie (występowanie powodzi nie częściej niż co

100 lat);• a także wysokie.Na mapach zagrożenia powodziowego należy przedstawić zasięg powodzi, zgodnie z ww. scenariuszami; głębokość wody lub poziom zwierciadła wody, tam gdzie stosow-ne; oraz tam gdzie jest to właściwe, prędkość przepływu wody lub odpowiednie natężenie przepływu wody.Uzupełnieniem map zagrożenia powodziowego będą szacunkowe mapy ryzyka powodziowego, określające potencjalne szkody związane z powodzią. Muszą one uwzględniać informacje na temat szacunkowej liczby mieszkańców potencjalnie dotkniętych powodzią, ro-dzaju działalności gospodarczej i ważnych instalacjach na danym obszarze, jak też inne, istotne dla konkretnego obszaru informacje dodatkowe.

Zagrożenia powodziowe w delcie Wisły Powodzi się ludziom na Żuławach – czyli o zagrożeniach powodziowych Dawniej Żuławiacy przychodzili na świat z wrodzonym respektem przed wielką wodą. Znali z opowiadań, wspo-

27

mnień i legend, bohaterów broniących podczas powodzi wały przed przerwaniem i zniszczeniem przez wodny żywioł. Od najmłodszych lat uczyli się ciężkiej i odpo-wiedzialnej pracy przy melioracjach, kanałach i obwało-waniach. Wiedzieli co to jest i po co jest terp, jak ratować dobytek, inwentarz żywy i siebie samych w sytuacjach zagrożeń.Od czasu wykonania Przekopu Wisły w 1895 roku Żuła-wy należą do jednych z najlepiej przeciwpowodziowo zabezpieczonych terenów w Polsce. Oczywiście, jest to bezpieczeństwo względne, adekwatne do skali tego typu zagrożeń występujących w delcie Wisły. Do dziś odczuwamy na Żuławach skutki wydarzeń z marca 1945 roku, kiedy to wycofujące się wojska nie-mieckie świadomie zatopiły deltę Wisły. W 1983 roku została zatopiona Wyspa Nowakowska. 14 październi-ka 2009 roku woda wtargnęła na ulice Nowego Dworu Gdańskiego i Elbląga. Z pewnością, to nie ostatnie po-wodzie w naszym regionie.

Północny wiatrPrzy wietrze o sile powyżej 7 stopni w skali Beauforta, wiejącym z kierunku północnego lub północno-wschod-niego, zagraża nam tzw. powódź sztormowa, wywoła-na zjawiskiem tzw. „cofki”. Wezbrane wody Bałtyku są wpychane do Zalewu Wiślanego i rzek żuławskich. Wielkość zagrożenia jest zależna od siły wiatru i czasu jego trwania. Szybkość podnoszenia się wody na Zale-wie Wiślanym wzrosła od czasu, kiedy Niemcy pogłę-bili Cieśninę Pilawską, przygotowując się do ataku na Rosję w 1941 roku. Mając świadomość, że zwiększy to zagrożenie powodzią na Żuławach, zaczęli podnosić wały jeszcze w latach wojny. Wykorzystali w tym celu jako siłę roboczą więźniów KL Stutthof. Można przypuszczać, że po wojnie Rosjanie jeszcze bardziej pogłębili kanał żeglugowy – wejście na Zalew – zapewniając sobie moż-liwość wpłynięcia do portu wojennego w Kaliningradzie łodzi podwodnych przy pełnym zanurzeniu. Tym samym, wlew bałtyckiej wody do Zalewu i dalej do rzek, może być jeszcze większy i gwałtowniejszy.

Wisła najgroźniejsza pod koniec zimy Wody niesione przez Wisłę mogą zagrozić Żuławom w okresie występowania tzw. zjawisk lodowych. Szcze-gólnie niebezpieczna jest gwałtowna odwilż na południu kraju, podczas gdy nad Bałtykiem panują jeszcze mrozy. Jeśli Przekop Wisły zostanie zakorkowany przez spływa-

jące lody, woda może przelać się przez wały rozrywając je napierającą krą. Aby tak się nie stało, czuwają przy ujściu 4 lodołamacze.

Długotrwałe opadyStałym zagrożeniem są silne opady, zimą lub wiosną do-datkowo występujące równolegle z roztopami. Niedrożny system melioracyjny, mimo pracy z pełną wydajnością pomp odwadniających, może przyczynić się do zalania olbrzymich połaci pól uprawnych. Na szczęście wła-ściciele ziemi coraz częściej dbają o dobry stan rowów i przepustów.Ostatnie powodzie skłaniają do refleksji nad stanem na-szego przygotowania do wystąpienia wielkiej wody. Czy nie jesteśmy za bardzo rozleniwieni brakiem częstych, jak dawniej, powodzi? Czy zmiany klimatyczne będą powo-dować jeszcze silniejsze sztormy? Czy w razie zagrożenia odpowiednie służby na czas ostrzegą mieszkańców?Na wszelki wypadek warto nauczyć się sztuki ochrony przed powodzią choćby, na początek, poprzez nabycie umiejętności prawidłowego układania wałów z worków napełnionych piaskiem.

28

Przygotowanie do wdrożenia dyrektywy powodziowej na Żuławach

Gospodarka wodna wymaga, tak jak i pozostałe dzie-dziny, dokumentów strategicznych, które nakreślałyby jej kierunki oraz cele, wraz z uwarunkowaniami ich re-alizacji w dłuższym okresie czasu. W  listopadzie 2007  r. weszła w  życie Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w spra-wie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, po-tocznie zwana Dyrektywą Powodziową (DP). Dyrektywa ta jest ważnym uzupełnieniem wcześniejszego prawodaw-stwa wspólnotowego w zakresie gospodarowania wodami, tj. Ramową Dyrektywą Wodną (RDW – Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej). DP jest równo-

rzędna i w pełni spójna z RDW, tym niemniej nie można jej wdrożyć bez uwzględnienia ograniczeń wynikających z wdrożenia RDW. Celem Dyrektywy Powodziowej jest ustanowienie ram dla oceny ryzyka powodziowego i za-rządzania nim, w celu ograniczania negatywnych konse-kwencji dla zdrowia ludzkiego, środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej, związanych z powodziami na terytorium Wspólnoty.Dokumentami strategicznymi w gospodarce wodnej są Plany Gospodarowania Wodami (PGW) oraz Plany Za-rządzania Ryzykiem Powodziowym (PZRP), jako reali-zacja zapisów odpowiednio Ramowej Dyrektywy Wodnej i Dyrektywy Powodziowej. Oba te ważne dokumenty opracowywane są w układzie zlewniowym.

29

Dyrektywa Powodziowa nałożyła obowiązek opraco-wania dokumentów planistycznych, które mają stano-wić podstawę prowadzenia skutecznego zarządzania ryzykiem powodziowym. Zarządzanie ryzykiem po-wodziowym, aby było właściwe realizowane, wymaga długoterminowego procesu planowania i odbywa się w trzech, rozłożonych w czasie etapach zwieńczonych opracowaniem następujących dokumentów planistycz-nych: 1. Wstępna ocena ryzyka powodziowego (WORP) –

22.12.2011 r.; w jej wyniku zostały określone obszary, na których

istnieje znaczące ryzyko powodzi lub wystąpienie znaczącego ryzyka powodzi jest prawdopodobne – „obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi”. Obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi stanowią 10% Regionu Wodnego Dolnej Wisły – w tym 60% to Żuławy.

2. Mapy zagrożenia powodziowego i ryzyka powodzio-wego – 22.12.2013 r.;

mapy opracowane dla rzek wskazanych we wstępnej ocenie ryzyka powodziowego. Po przygotowaniu tych map będą one musiały one zostać wprowadzone do planów zagospodarowania przestrzennego.

3. Plany zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych – do dnia 22.12.2015 r.

Dla Żuław istnieje także jeszcze jeden dokument strate-giczny dotyczący ochrony przeciwpowodziowej, a mia-nowicie Program „Kompleksowe zabezpieczenie prze-ciwpowodziowe Żuław do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)”, przyjęty w maju 2011 r. przez Ministra Środowiska.

Wstępna Ocena Ryzyka Powodziowego – Polska

Wstępna Ocena Ryzyka Powodziowego – na tle Regionu Wodnego Dolnej Wisły

Dokumenty strategiczne dla Żuław – schemat uproszczony. W związku z zastrzeżeniami Unii Europejskiej do Pla-nów Gospodarowania przygotowywany jest aktualnie Masterplan, jako działanie „naprawcze”.Zawartość poszczególnych etapów wdrażania DP okre-ślona jest zarówno w samej Dyrektywie jako i ustawie Prawo Wodne.Wstępna ocena ryzyka powodziowego zawiera w szcze-gólności:1) mapy obszarów dorzeczy (granice: dorzeczy, zlewni,

pasa nadbrzeżnego; topografię terenu oraz jego zago-spodarowanie);

2) opis powodzi historycznych;3) ocenę potencjalnych negatywnych skutków powodzi

mogących wystąpić w przyszłości dla życia i zdro-wia ludzi, środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej, z uwzględnieniem: topo-grafii terenu; położenia cieków wodnych i ich ogól-nych cech hydrologicznych oraz geomorfologicznych, w tym obszarów zalewowych jako naturalnych obsza-rów retencyjnych; skuteczności istniejących budow-li przeciwpowodziowych i regulacyjnych; położenia obszarów zamieszkanych; położenia obszarów, na których jest wykonywana działalność gospodarcza;

4) w miarę możliwości – prognozę długofalowego roz-woju wydarzeń, w szczególności wpływu zmian kli-matu na występowanie powodzi;

5) określenie obszarów narażonych na niebezpieczeń-stwo powodzi.

30

Dla obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi wskazanych we wstępnej ocenie ryzyka powodziowego, sporządza się mapy zagrożenia powodziowego i mapy ryzyka powodziowego.Na mapach zagrożenia powodziowego przedstawia się w szczególności:1) obszary, na których prawdopodobieństwo wystąpie-

nia powodzi jest niskie i wynosi raz na 500 lat lub na których istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia ekstremalnego;

2) obszary szczególnego zagrożenia powodzią;3) obszary obejmujące tereny narażone na zalanie

w przypadku: a) przelania się wód przez koronę wału przeciwpo-

wodziowego, b) zniszczenia lub uszkodzenia wału przeciwpowo-

dziowego, c) zniszczenia lub uszkodzenia budowli piętrzących,

mapy ryzyka powodziowego, d) zniszczenia lub uszkodzenia budowli ochronnych

pasa technicznego.Na mapach zagrożenia powodziowego przedstawia się następujące elementy:1) zasięg powodzi;2) głębokość wody lub poziom zwierciadła wody;3) w uzasadnionych przypadkach – prędkość przepływu

wody lub natężenie przepływu wody.Na mapach ryzyka powodziowego przedstawia się:1) szacunkową liczbę mieszkańców, którzy mogą być

dotknięci powodzią;2) rodzaje działalności gospodarczej wykonywanej na

obszarach, o których mowa w art. 88d ust. 2;3) instalacje mogące, w razie wystąpienia powodzi, spo-

wodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako ca-łości;

4) występowanie: a) ujęć wody, stref ochronnych ujęć wody lub obsza-

rów ochronnych zbiorników wód śródlądowych, b) kąpielisk, c) obszarów Natura 2000, parków narodowych oraz

rezerwatów przyrody;5) w uzasadnionych przypadkach: a) obszary, na których mogą wystąpić powodzie,

którym towarzyszy transport dużej ilości osadów i rumowiska,

b) potencjalne ogniska zanieczyszczeń wody.

Dla obszarów dorzeczy oraz dla regionów wodnych przy-gotowuje się, na podstawie map zagrożenia powodziowe-go oraz map ryzyka powodziowego, plany zarządzania ryzykiem powodziowym, które zawierają:1) mapę obszaru dorzecza, na której są zaznaczone ob-

szary narażone na niebezpieczeństwo powodzi;2) mapy zagrożenia powodziowego oraz mapy ryzyka

powodziowego wraz z opisem wniosków z analizy tych map;

3) opis celów zarządzania ryzykiem powodziowym;4) katalog działań służących osiągnięciu celów zarzą-

dzania ryzykiem powodziowym, z uwzględnieniem ich priorytetu.

Przy ustalaniu działań służących osiągnięciu celów zarzą-dzania ryzykiem powodziowym uwzględnia się w szcze-gólności:1) koszty oraz korzyści działań podejmowanych dla

osiągnięcia celów zarządzania ryzykiem powodzio-wym;

2) zasięg powodzi, trasy przejścia wezbrania powodzio-wego oraz obszary o potencjalnej retencji wód powo-dziowych;

3) cele środowiskowe;4) gospodarowanie wodami;5) sposób uprawy i zagospodarowania gruntów;6) stan planowania i zagospodarowania przestrzennego;7) ochronę przyrody;8) uprawianie żeglugi morskiej i śródlądowej oraz porty

morskie i porty lub przystanie zlokalizowane na wo-dach śródlądowych uznanych za żeglowne, wraz ze związaną z nimi infrastrukturą;

9) prognozowanie powodzi i systemy wczesnego ostrze-gania przed zagrożeniami;

10) infrastrukturę krytyczną.

Zobrazowanie realizacji wdrożenia DP na obsza-rze Żuław można zobaczyć na stronie internetowej GeoPortalu powodziowego prowadzonego przez RZGW w Gdańsku. Poniżej w skrócie przedstawiono chyba naj-bardziej interesujący aspekt.W ramach realizacji Projektu „Kompleksowe zabez-pieczenie przeciwpowodziowe Żuław – etap I – Regio-nalny Zarząd Gospodarki Wodnej” realizowane jest zadanie „System Monitoringu Ryzyka Powodziowego” (SMoRP).

31

W ramach tego zadania, które nie jest zadaniem obejmu-jącym roboty budowlane przygotowywane są elementy, które ze względu na specyfikę Żuław będą użyteczne przy opracowywaniu i wdrażaniu dokumentów strategicznych, o których była mowa powyżej oraz przygotowaniu zadań dla następnego etapu „Programu Żuławskiego – 2030”.Interesującym efektem prac dotyczących DP na Żuła-wach jest porównanie dwóch map, a mianowicie z oko-ło roku 1300 oraz przedstawiającej wody na Żuławach w przypadku braku pracy pomp, które je odwadniają.

Mapa przedstawiająca Żuławy około 1300 r. (wg Bertrama)

Woda na Żuławach przy wyłączonej infrastrukturze przeciwpo-wodziowej

Celem SMoRP-u jest w szczególności:• analiza stanu ryzyka powodziowego na obszarze

Żuław i jego zmian w czasie, w tym identyfikacja sła-bych miejsc ochrony przeciwpowodziowej;

• szczegółowa analiza wpływu inwestycji infrastruktural-nych, przewidzianych do realizacji w ramach projektu na poprawę stanu ryzyka powodziowego na Żuławach;

• ocena stopnia osiągnięcia właściwego poziomu ochro-ny przeciwpowodziowej na tym obszarze;

• wskazanie rekomendacji do planu działań „Programu Żuławskiego – 2030” i Planu Zarządzania Ryzykiem Powowdziowym;

• edukacja powodziowa.Realizacja SMoRP obejmuje działania:• Analityczno – informatyczne,• Działania informacyjno – edukacyjne.

Działania analityczno – informatyczne: • Pozyskano dane dotyczące ukształtowania terenu

(źródło danych do tworzenia map zagrożenia i ryzyka powodziowego – ISOK, IMGW CMP Gdynia)

– NMT (numeryczny model terenu), – NMPT (numeryczny model pokrycia terenu), – sklasyfikowana chmura punktów (prezentująca kla-

sy punktów), – ortofotomapa (fotografia lotnicza zlokalizowana

geograficznie prezentująca aktualny obraz terenu), – pozyskanie „przekrojów mokrych” (ukształtowanie

koryta cieku) potrzebnych do modelowania hydrau-licznego.

• Zbudowanie bazy GIS o zagrożeniu oraz ryzyku po-wodziowym;

• Pozyskanie i wprowadzenie do bazy GIS informacji o zagrożeniu i ryzyku powodziowym;

• Publikacja tych danych za pomocą serwera danych geoprzestrzennych (budowa geoportalu GeoSMoRP).

GeoPortal Powodziowy – SMoRP.pl

Cel – wspomaganie planu zarządzania ryzykiem powo-dziowym:• analiza,• diagnoza.Działanie systemu opierać się będzie na analizie danych geoprzestrzennych zgromadzonych w bazie danych GIS.

Powstały w ramach SMoRP-u Geoportal GeoSMoRP to portal internetowy zapewniający dostęp do usług danych przestrzennych, umożliwiający wyszukiwanie, przeglą-danie oraz analizę danych przestrzennych. Portal został podzielony na dwie części: część publiczną, dostępną dla wszystkich, która pozwala na przeglądanie dostępnych danych i prowadzenie analiz przestrzennych oraz część

32

wewnętrzną, przeznaczoną dla użytkowników autoryzo-wanych, która umożliwia edycję danych oraz zaawanso-wane analizy przestrzenne.Portal prezentuje szereg różnorodnych danych przestrzen-nych będących w zasobie RZGW. Użytkownik może uzu-pełnić treść mapy o dane dostarczane przez usługi WMS dostępne w internecie. Funkcjonalność portalu pozwala na lokalizowanie obiektów i wyświetlanie ich właściwości, selekcję obiektów, wykonywanie pomiarów, wyświetlanie linku do widoku mapy, udostępnianie widoku mapy. Poza tym portal udostępnia zaawansowane narzędzia pozwala-jące na: wyliczanie rzędnej wody 10, 100 –letniej w danym miejscu cieku, generowanie profili wysokościowych terenu oraz narzędzie pozwalające na generowanie widoku zwier-ciadła wody o określonej wysokości nad modelem terenu.

Co umożliwia SMoRP.pl: • Przeglądanie danych.• Analizy przestrzenne: – Profil terenu. – Widok zwierciadła wody o określonej rzędnej. – Wyliczanie wody 10 i 100 letniej.• Możliwość podłączania własnych map lub z innych

geoportali.

Podłączanie zdjęć obrazujących np. obiekty hydrotech-niczne

Profile terenu z naniesionymi rzędnymi wodyNarzędzie pozwala uzyskać szybką i wiarygodną infor-mację o ukształtowaniu terenu wzdłuż wybranej linii. Profil wysokościowy generowany jest na podstawie Nu-merycznego Modelu Terenu lub Numerycznego Modelu Pokrycia Terenu.

Wyszukiwanie po działkach ewidencyjnych

Widok poziomu zwierciadła wodyNarzędzie generowania widoku zwierciadła wody pozwa-la na symulację zasięgu zalania terenu wodą dla podanego przez użytkownika stanu wody. Analiza wykonywana jest we wskazanej przez użytkownika lokalizacji na podsta-wie Numerycznego Modelu Terenu lub Numerycznego Modelu Pokrycia Terenu.

33

Zagrożenie powodziowe na tle mapy topograficznej

opracował dr inż. Piotr Kowalski Pełnomocnik ds. Realizacji Projektu

„Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – Etap I – Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej

w Gdańsku”

34

Ekologiczne metody ochrony przeciwpowodziowej

Najwyższe walory przyrodnicze posiadają nieuregulo-wane rzeki z niezagospodarowanymi dolinami. To rzeki z piaszczystymi łachami i wyspami, które meandrują po-między skarpami o różnym nachyleniu i rozlewają się po dolinie przy wysokich stanach wody. Dolina zaś wypeł-niona jest mozaiką różnych ekosystemów, ze starorzecza-mi, torfowiskami, wilgotnymi i suchymi łąkami, lasami łęgowymi, olsami a także grądami. Istnieje szereg metod ochrony przeciwpowodziowej, pozwalających zachować całkowicie lub chociaż częściowo te wysokie walory przy-rodnicze rzek i ich dolin. Podstawą utrzymania w dolinach rzecznych zbliżonych do naturalnych – zespołów oraz zbiorowisk roślinnych i związanych z nimi zwierząt, czy wysokiej bioróżnorod-ności jest: zachowanie wysokiego zróżnicowania środo-wiska fizycznego koryt i dolin rzecznych oraz utrzymanie naturalnego reżimu hydrologicznego. Należy pamiętać, że woda to nie tylko źródło wytwarzania energii elek-trycznej, środek transportu wodnego, surowiec dla prze-mysłu czy problemy ochrony przeciwpowodziowej a także woda pitna dla człowieka. Woda to przede wszystkim środowisko życia dla organizmów wodnych oraz niezbęd-ne źródło życia dla wszystkich organizmów żywych. Doliny rzeczne i same rzeki, o ile nie zostały silnie zmienione przez człowieka, posiadają bardzo wysokie walory przyrodnicze. Niestety wiele z tych walorów uległo zniszczeniu na skutek działalności człowieka. Najbardziej typowe dla okresowo zalewanych fragmen-tów dolin rzecznych lasy łęgowe poniosły wysokie stra-ty. Ocenia się (Tomiałojć, Dyrcz. 1993), że zostało ich w naszym kraju nie więcej niż 5% stanu pierwotnego.

Jednocześnie wiemy, że lasy te odznaczają się najwyższą różnorodnością biologiczną – występują tu największe liczby gatunków ptaków i ssaków. Położone na wyż-szych terasach doliny, rzadziej i na krócej zalewane lasy grądowe, odznaczają się również wysoką bioróżnorod-nością. W dolinach rzecznych występują też olsy – lasy związane z terenami podtapianymi przez dłuższy okres czasu, torfowiska, łąki i pastwiska o różnym stopniu uwilgocenia oraz o bogatym składzie gatunkowym.

35

Niezwykle cennym składnikiem dolin rzecznych są starorzecza. Lasy w dolinach rzecznych w dużej części są zaliczane do kategorii lasów wodochronnych i podlegają z tego powo-du mniej intensywnej gospodarce leśnej. W samej dolinie Odry znajduje się 18 500 ha lasów (Jankowski 1995). Na Dolnym Śląsku w dolinie Odry, a także Bystrzycy dominują lasy o wysokim średnim wieku 80 lat. Wiele jest oddziałów z drzewostanami starszymi niż 100 lat, a nawet 120 lat. Liniowy charakter dolin, ich połączenia z innymi doli-nami i kontakt na trasie ich przebiegu z różnymi, zbliżo-nymi do naturalnych środowiskami powoduje, że są one najlepszymi korytarzami ekologicznymi. Umożliwiają one przemieszczanie się roślinom i zwierzętom. Zacho-wanie mozaiki różnych typów lasów, łąk, pastwisk, tere-nów zakrzaczonych, torfowisk i starorzeczy, pozwala na zachowanie wysokiej bioróżnorodności dolin rzecznych i funkcjonowanie korytarzy ekologicznych. Nawet doliny rzeczne częściowo przekształcone przez człowieka, posiadają w swoim przebiegu szereg mało zmienionych fragmentów o wysokich walorach przyrod-niczych. Dzięki temu cenne ich fragmenty obejmuje się ochroną w formie parków narodowych, parków krajobra-zowych, obszarów chronionego krajobrazu, rezerwatów przyrody, itp. Należy też dodać, że w Unii Europejskiej do chronie-nia mało zmienionych fragmentów dolin większych rzek zobowiązuje tzw. „Dyrektywa Habitatowa”. Do ochrony wysokiej różnorodności gatunkowej zobowiązuje pod-pisana przez Polskę Konwencja o Ochronie Bioróżno-rodności. Konieczności ochrony dolin rzecznych były poświęcone liczne publikacje oraz konferencje naukowe jak np. organizowane przez Komitet Ochrony Przyrody PAN „Ochrona przyrody i środowiska w dolinach nizin-nych rzek Polski” w 1991 i 1992 roku oraz „Ekologiczne aspekty melioracji wodnych” w 1994 roku. Człowiek przekształcał rzeki i ich doliny w celu uzyska-nia energii wodnej, osuszenia i zagospodarowania dolin rzecznych, zwiększenia możliwości żeglugi oraz zapew-nienia skuteczniejszej ochrony przeciwpowodziowej, itp. Aby uzyskać założone cele spiętrzano wody, prostowano i pogłębiano rzeki, koncentrowano nurt wody, odcinano meandry, budowano obwałowania i zbiorniki zaporowe, itp. Wpłynęło to negatywnie na ekosystemy rzek i ich dolin, upośledziło funkcję dolin jako korytarzy ekologicz-nych, a ponadto zwiększyło rozmiar strat powodziowych.

Dzisiaj, bogatsi o wiedzę jakiej brakowało poprzednim pokoleniom, mamy szansę zmieniać i unowocześniać metody i techniki walki z powodziami. Z jednej stro-ny możemy uczynić je bardziej skutecznymi, a z drugiej mniej szkodliwymi, lub nawet w niektórych przypadkach, korzystnymi dla ekosystemów rzek i ich dolin. Przykła-dem takiego podejścia jest praca Żbikowskiego i Żelazo (1993). W celu uzyskania tak pojętej optymalizacji działań zwią-zanych z ochroną przeciwpowodziową, należy wskazać, jakie są zagrożenia oraz podstawowe wymogi zachowania w dobrym stanie ekosystemów dolin rzecznych i zacho-wania lub przywrócenia ich wysokiej bioróżnorodności oraz funkcji korytarzy ekologicznych. Podstawowym wymogiem utrzymania wysokiego zróż-nicowania organizmów żywych w dolinach rzek, jest wysokie zróżnicowanie środowiska fizycznego, a więc zarówno samych koryt rzek, jak i ich dolin. Innym, nie-zwykle ważnym warunkiem zachowania naturalnych ekosystemów rzek i ich dolin, jest utrzymanie zbliżo-nego do naturalnego reżimu wodnego, a więc zmie-niających się poziomów wód w rzece (z okresowymi niżówkami, stanami średnimi i wylewami wód na te-ren doliny oraz związanych w dużym stopniu z tym procesów korytotwórczych, czy wahań poziomu wód gruntowych w dolinie).

Co więc możemy zrobić, aby chronić ludzi i ich dobytek przed powodzią nie niszcząc jednocześnie pozostałych jeszcze, zbliżonych do naturalnych ekosystemów dolin rzecznych? Podstawowym zagadnieniem jest tu zmiana filozofii po-dejścia do problematyki zagospodarowania dolin rzecznych

36

i całych zlewni. Należy przyjąć założenie, że koszty ochro-ny przeciwpowodziowej nie powinny przekraczać wartości chronionego obiektu. Powinny być uwzględniane koszty bezpośrednie (np. budowy obwałowań) i te, związane z wyższymi nakładami poniesionymi na ochronę przeciw-powodziową lub stratami powstałymi w dole zlewni, na skutek obwałowań wykonanych w górze zlewni. Ochrona przeciwpowodziowa powinna być uwzględniana przede wszystkim w planowaniu przestrzennym. Jak naj-szybciej należy opracować dokładne mapy cyfrowe dolin rzecznych, wyznaczyć strefy zalewowe o zróżnicowanym ryzyku z uwzględnieniem głębokości zalewu i prędkości przepływu wód powodziowych. Ponadto w strefie wy-sokiego ryzyka nie należy dopuszczać do lokalizacji no-wych budowli, natomiast na obrzeżach dolin preferować budownictwo bardziej odporne na zalanie. Powinno być ono wykonane z materiałów nie zamakających, z infra-strukturą techniczną (prąd, systemy grzewcze, itp.) na wyższych piętrach. Z dwóch możliwych strategii, a mianowicie zwiększenia przepustowości dolin rzecznych lub zwiększenia reten-cji w całej zlewni – ze względów przyrodniczych należy opowiedzieć się za drugą. Z różnych metod zwiększania retencji najbardziej ko-rzystne z przyrodniczego punktu widzenia są następujące:

Wzrost retencji na terenach leśnych można osiągnąć przez dolesienia, szczególnie w terenach górskich i pod-górskich; przebudowę lasów w kierunku zgodności z siedliskiem (bardziej odporne na wpływ czynników zewnętrznych); odchodzenie od monokultur leśnych (mniejsze zdolności retencyjne); wprowadzanie i wzbo-gacanie warstwy runa, podszytu; prowadzenie zwózki

ściętych drzew w sposób nie zwiększający erozji, nie nisz-czący runa i podszytu oraz zapobiegający tworzeniu się rynien w dół stoku; dowożenie ściętych drzew w poprzek stoku do drogi biegnącej bardzo łagodnie w górę stoku; stosowanie w górach kolejek linowych do transportu ścię-tych drzew; maksymalne ograniczenie wielkości zrębów; ograniczenie zrębów w dolinach cieków; odtworzenie biologicznej zabudowy potoków; pozostawianie części pni leżących w poprzek potoków (przegradzających nurt wody); rezygnację z budowy dróg bezpośrednio przy po-tokach wraz z zabezpieczającymi je murami.

Wzrost retencji na gruntach uprzednio zmeliorowanych lub planowanych do zmeliorowania. Pierwszoplanowe zadanie, to odbudowa zastawek na rowach melioracyjnych. Według Mioduszewskiego (1994), w całym kraju pojemność rowów i cieków me-lioracyjnych podstawowych oraz szczegółowych prze-kracza 500 mln m3. Nawet częściowe ich wykorzystanie może w istotny sposób przyczynić się do wzrostu zasobów wodnych. Według autora (1994) zainstalowanie na syste-mach drenarskich urządzeń regulujących odpływ wody, umożliwia zwiększenie retencji gruntowej w skali kraju o 1mld m3. Niezwykle ważna jest rezygnacja z melioracji torfowisk, podmokłych łąk i pastwisk ze względu na wa-lory przyrodnicze oraz wysoką zdolność retencjonowania wody. Inne możliwe działania to: budowa zbiorników małej retencji na końcu systemów melioracyjnych – przed ujściem do rzeki, tworzenie minimum 10 m szerokości pasów drzew i krzewów na styku pole orne – brzeg rzeki, maksymalne ograniczanie wycinania pasów zadrzewień przy rowach melioracyjnych i w razie konieczności ich konserwacji – wycinanie drzew tylko z jednego brzegu. Ostatnie dwa zadania przyczynią się równocześnie do znacznego zmniejszenia zanieczyszczeń obszarowych. Renaturyzacja nadmiernie przesuszonych łąk to bar-dzo ważne i cenne działanie przyrodnicze. Działania te (wzrost retencji) mają wpływ na zachowanie coraz rzad-szych ekosystemów podmokłych. Jest sprawą bezdys-kusyjną, że do przeszłości powinny należeć melioracje torfowisk, wilgotnych łąk i pastwisk.

Wzrost retencji glebowej na terenach zajętych przez rolnictwo. Najważniejsze działania w tym zakresie według wie-lu specjalistów (Łoś 1994, Mioduszewski 1994, Miat-kowski, Cieśliński 1996, Ryszkowski, Kędziora 1996)

37

to nieużywanie sprzętu ubijającego warstwę gleby pod warstwą orną i rozluźnienie tej warstwy, zwiększenie udziału próchnicy w glebie, orka w poprzek stoku, two-rzenie tarasów, stosowanie poplonów, nie wypalanie traw i ściernisk, odtwarzanie mikrorzeźby terenu, utrzymywa-nie i odtwarzanie śródpolnych oczek wodnych.

Utrzymanie i wzrost retencji w dolinach rzecznych.Zapewnieniu wyższego zabezpieczenia przed powodzią sprzyja utrzymanie wysokiej retencji dolinowej wokół cieków w całej zlewni. Podstawową sprawą jest tu umiej-scowienie wałów przeciwpowodziowych. Podejmowane w przeszłości próby ochrony gruntów ornych, łąk i pa-stwisk przed okresowymi wezbranianiami, przyczyni-ło się do znacznego wzrostu zagrożenia powodziami w niższych fragmentach zlewni. Zbyt późno zdano sobie sprawę, że nie można skutecznie chronić wszystkiego co znajduje się w dolinach rzecznych. Przykłady ostatnich powodzi na Mississipi i Renie są tego wyraźnymi dowo-dami. Wydanie gigantycznych sum pieniędzy na ochronę przeciwpowodziową w tych rejonach, zapewniło ochronę tylko przed małymi i średnimi wezbraniami. Iluzorycz-ne bezpieczeństwo stwarzane przez wały powodowało zasiedlanie terenów dolinowych na zawalu i ich zalanie po przerwaniu obwałowań. Podobny scenariusz nastąpił w Polsce w 1997 roku. Z doświadczeń tych wynika kilka wniosków. Niezbędna jest oczywiście ochrona miast i zakładów przemysło-wych leżących w dolinach rzecznych. Ochrona pozo-stałych terenów musi być planowana z wielką rozwagą, ponieważ każde ograniczenie retencji dolinowej między miastami zwiększa ryzyko powodziowe. Doceniono to we Francji, gdzie obecnie funkcjonuje zakaz budowy nowych wałów przeciwpowodziowych wzdłuż pól uprawnych, łąk i pastwisk. W Polsce nie można budo-wać i podwyższać klasy wałów w obrębie użytkowanych pól, łąk i pastwisk. Ze względów przyrodniczych, najlepszym rozwiąza-niem zwiększającym retencję dolinową i umożliwiają-cym utrzymanie lub odbudowę cennych ekosystemów jest rezygnacja z budowy nowych wałów lub ich wykonanie blisko krawędzi doliny. Zalecana jest przy tym budowa wałów równolegle do osi doliny, a nie równolegle do biegu rzeki (wzdłuż jej meandrów). W przypadku istniejących obwałowań, poza terenami miast, proponuje się odsuwa-nie ich od koryta rzeki. Innym możliwym rozwiązaniem jest ich całkowita likwidacja lub wykonanie lokalnych

obniżeń oraz śluz wałowych. Te ostatnie sposoby szcze-gólnie poleca się w przypadku, gdy w dolinie znajdują się łąki, pastwiska, lasy odporne na okresowe zalewanie. W przypadku ich realizacji niezbędna będzie budowa wałów poprzecznych do osi doliny, ograniczających prze-mieszczanie się wylewów w kierunku biegu rzeki. Wy-znaczenie miejsc na zawalu, które będzie można zalać pozwala na częściowe sterowanie wielkimi powodziami i ograniczanie strat. Często funkcje wałów przejęły wargi brzegowe sypane w sposób ciągły tuż przy korycie w trakcie pogłębiania mniejszych cieków. One także odcinają doliny od okre-sowych zalewów, znacznie ograniczają ich ilość, upo-śledzając tereny przyrodniczo cenne, pozbawiając łąki i pastwiska potrzebnej wody oraz żyznych namułów, a także zwiększają zagrożenie powodziowe na niższych odcinkach rzeki. Obecność lasów w dolinach rzecznych, tak pożądana z punktu widzenia ochrony przyrody, wywołuje wiele kontrowersji. Lasy w dolinie rzecznej retencjonują duże ilości wody oraz zmniejszają prędkość jej przepływu. Jest to w wielu przypadkach korzystne – np. zmniejsza napór wód na wały (nawet czyni to pas z kilku szeregów drzew). Las rosnący w dolinie rzeki podpiętrza płynącą wodę jeśli szerokość doliny lub międzywala pozostaje niezmienio-na w stosunku do bezleśnego odcinka rzeki. Gdy są one dostatecznie szerokie, nie wystąpi efekt podwyższenia poziomu wód. W przypadku, gdy następuje podpiętrzenie wód przez lasy, istnieje kilka technicznych możliwości rozwiązania tego problemu (Jankowski 1997): • wycięcie lasu lub jego części – jest to najczęściej pro-

ponowane rozwiązanie zdecydowanie niekorzystne dla ekosystemów dolin rzecznych;

38

• poszerzenie trasy spływu wielkich wód – odsunięcie wałów dalej od rzeki;

• wykonanie kanału ulgi w dolinie rzecznej dla przepro-wadzenia nadmiaru podpiętrzonych przez las wód;

• wykonanie drugiej linii wałów, wyższej od pierwszej; • podwyższenie wałów na odcinku zalesionym i powyżej

niego w górę doliny (tak daleko jak sięga efekt podpię-trzenia wody);

• wykorzystanie faktu podpiętrzenia wody przez las i zlo-kalizowania w dolinie na jego wysokości polderu napeł-nianego podpiętrzoną wodą.

Obecne projekty naprawy lub podwyższenia wałów od-rzańskich, często zakładają wycięcie drzew od strony międzywala w pasie szerokości 10 –14 m. Powoduje to, że woda na tym odcinku w trakcie powodzi popłynie szyb-ciej, powodując erozję wału i grożąc jego przerwaniem. Rozwiązaniem mogącym pogodzić interesy ochrony prze-ciwpowodziowej z ochroną przyrody są poldery. Z punktu widzenia ochrony przyrody lepsze są poldery przepływowe (ponieważ ich teren jest zalewany przy każdym wezbraniu), natomiast z punktu widzenia ochrony przeciwpowodzio-wej – poldery sterowane. Jak pogodzić te sprzeczne ocze-kiwania? Poza okresami wysokich wezbrań poldery ste-rowane powinny pozostawać otwarte. Rozwiązanie takie stosuje się np. w Niemczech – w dolinie Renu w pobliżu stopnia wodnego w Iffezheim (Nieznański 1999). Spośród zbiorników zaporowych, najmniejsze straty w ekosystemach dolin rzecznych wywołują suche zbior-niki, ponieważ minimalnie zmieniają reżim hydrolo-giczny. Ze zbiorników mokrych, najmniej szkodliwe są małe zbiorniki retencyjne. Spośród zbiorników mokrych najmniejsze straty w środowisku powodują te położone w dolinie obok rzeki i połączone z nią kanałem dopływo-wym oraz odpływowym (Lewis, Williams 1984). W celu zachowania ekosystemów poniżej dużego zbior-nika należy w okresie wiosny i lata wywołać sztuczne, kilkudniowe powodzie, zrzucając większe ilości wody. Zalewanie powinno odbywać się w sposób zapewnia-jący przekroczenie wody brzegowej, ale nie zagrażający nadrzecznym miejscowościom. Rozwiązanie takie propo-nuje się obecnie w Polsce dla zbiorników Mietków na By-strzycy (Fauna 1995) i Jeziorsko na Warcie. Przyrodnicze i hydrotechniczne skutki wywołanej sztucznej powodzi w 1996 na rzece Kolorado w USA, są obecnie przedmio-tem szerokich badań (Collier, Webb, Andews. 1997). Generalnie zbiorniki zaporowe silnie zmieniają krajobraz doliny, mogą jednak stanowić dogodne miejsce dla rozro-

du i żerowania ptaków. Warunkiem tego jest utworzenie wysp, a na obrzeżach zbiorników rozległych płycizn. Ta-kie działanie przynajmniej w części zrekompensuje straty powstałe w przyrodzie w wyniku budowy zapór. Rozwiązaniem mającym niewielkie plusy i minusy przyrodnicze, jest wykorzystanie dróg przegradzających dolinę do zwiększenia retencji i spowolnienia odpływu (Paluch 1998). Według autora, szczególnie w górach i na pogórzu istnieje możliwość wykorzystania dróg położo-nych na nasypach, przecinających doliny. Proponuje on modyfikację istniejących przepustów pod drogami tak, by hamowały częściowo spływ wód w trakcie intensywnych opadów oraz wykonanie przelewów – syfonów w górnej części nasypów, pod powierzchnią drogi w celu odpro-wadzenia nadmiaru zgromadzonej wody. Negatywne skutki dla ekosystemów ma zwiększanie re-tencji korytowej, polegające na poszerzaniu i pogłębianiu koryta, ponieważ prowadzi do obniżenia poziomu wód gruntowych. Rozwiązaniem kompromisowym jest tu budowa koryt wielodzielnych poprzez wykonanie ławek (Lewis, Williams 1984). Ławki tworzy się przez wycięcie części brzegu. Na ławkach tworzą się dogodne warunki do rozwoju m.in. roślinności brzegów rzek jak np. pałka, trzcina, rdest ziemnowodny, tatarak. Wśród nich powsta-ją dogodne warunki do gniazdowania takich ptaków jak trzciniak, trzcinniczek, bączek i inne. Chcąc zwiększyć retencję dolinową, powinniśmy jedno-cześnie zadbać o bezpieczeństwo okolicznych miejscowo-ści. Możliwych jest tu kilka rozwiązań w zależności od wielkości i położenia poszczególnych wiosek: Przeniesienie wioski na wyżej położony teren. Rozwią-zanie takie wskazane jest, gdy wioska zalewana była przy każdej większej powodzi, gdy leży w widłach rzek mających wspólną dolinę jak (np. Odra i Oława, Odra i Smortawa, Odra i Jezierzyca, Odra i Barycz), oraz gdy wioska liczy niewiele zabudowań. Po jej przeniesieniu możliwe stanie się odsunięcie wałów dalej od rzeki lub budowa polderu. Wykonanie wału pierścieniowego wokół zagrożonej wio-ski. Wskazane jest, gdy wioska w niewielkim stopniu jest zagrożona powodzią oraz posiada dużo zabudowań. Wykonanie kanału ulgi. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy wioska leży blisko koryta rzeki i liczy wiele za-budowań. Budowa niskich wałów chroniących wioskę tylko przed niedużymi wezbraniami i zorganizowanie systemu szyb-kiego ostrzegania oraz ewakuacji mieszkańców wraz z do-

39

bytkiem. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy budowa wałów wysokich spowoduje znaczny wzrost zagrożenia powodziowego na niżej położonych fragmentach doliny. Rezygnacja z budowy wałów i zorganizowanie systemu szybkiego ostrzegania oraz ewakuacji mieszkańców wraz z dobytkiem. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy wy-konanie obwałowań doprowadzi do nadmiernego zwę-żenia doliny (trasy wód powodziowych). Ochrona wioski wysokimi ciągłymi wałami. Rozwiąza-nie takie wskazane jest, gdy nie spowoduje ono znacznego zwężenia doliny i wieś składa się z wielu zabudowań. Osobne zagadnienie stanowi opłacalność ochrony grun-tów rolnych w dolinach rzek. Przy braku obwałowań, te położone w górnej części zlewni są częściej zalewa-ne, ale dzięki temu zasięg i wysokość zalewów gruntów w niższych partiach (zlewni) są mniejsze. Straty są niż-sze, gdy w dolinie zamiast pól uprawnych znajdą się łąki i pastwiska. Z przyrodniczego punktu widzenia, cennym rozwiąza-niem z zakresu ochrony przeciwpowodziowej jest posze-rzenie światła mostów, czyli odsuwanie ich przyczółków dalej od rzeki. W konsekwencji prowadzi to do popra-wy funkcjonowania korytarza ekologicznego w dolinie rzecznej.

Wszystkie działania związane z regulacją rzek i prze-kształcaniem dolin rzecznych, powinny podlegać ocenie oddziaływania na środowisko. Niezbędnym elementem tego procesu, oprócz określenia wpływu inwestycji na ekosystemy rzek i ich dolin, powinno być przedstawienie alternatywnych rozwiązań, łącznie z wariantem zerowym (rozpatrującym skutki zaniechania ww. prac).

Podsumowanie Tradycyjnie pojmowana ochrona przeciwpowodziowa powoduje duże straty w ekosystemach dolin rzecznych i upośledza ich funkcjonowanie jako korytarzy ekologicz-nych. Możliwe jest jednak pogodzenie wymagań ochrony przeciwpowodziowej z potrzebami ochrony ekosystemów dolin rzecznych. Do takich rozwiązań należy wyznacza-nie i chronienie przed zabudową terenów zalewowych, zwiększanie retencji gruntowej, dolinowej, budowa pol-derów, suchych zbiorników zaporowych oraz odsuwanie przyczółków mostów.

Wojciech JankowskiInstytut Ochrony Środowiska, Wrocław

40

System ostrzegania – przykład żuławski

W gminach: Pruszcz Gdański, Cedry Wielkie, Suchy Dąb i Stegna zrealizowano projekt „Budowa zintegro-wanego systemu powiadamiania i alarmowania ludności oraz zintegrowanej łączności na potrzeby systemu ratow-nictwa”. W ramach projektu zakupiono łódź do ewaku-acji, stacje pogodowe do monitorowania stanu wód, na-miot dla centrum zarządzania kryzysowego oraz świetlne tablice informacyjne. Stacja bazowa została zainstalowana w budynku Urzędu Gminy w Cedrach Wielkich, nato-miast 12 stacji obiektowych, usytuowano w miejscach użyteczności publicznej w pozostałych dwunastu so-łectwach. Ponadto do dyspozycji Ochotniczych Straży Pożarnych i Centrum Zarządzania Kryzysowego został przekazany terenowy pojazd nagłaśniający, quad, megafo-ny, oraz agregat prądotwórczy. Wartość całego przedsię-wzięcia w odniesieniu do gminy wynosi 1 066 932,14 zł.,

z czego 50% to dofinansowanie unijne z Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego. Dobrym rozwiązaniem powstałym w ramach projektu jest zamontowanie kamer internetowych skierowanych na Wisłę, tak aby podczas wezbrań wody można było ob-serwować jej poziom. W Kiezmarku kamera skierowana jest na przyczółek mostu, na którym zaznaczono poziomy wysokiej wody z 1884 i 2010 roku. Wody wiślane można jeszcze podglądać przez kamerę w Leszkowach. Obraz z kamer dostępny jest na stronie internetowej Gminy Ce-dry Wielkie www.cedry-wielkie.pl.

41

Gminne Centrum Zarządzania Kryzysowego w Cedrach Wielkich

42

Doświadczenia z bezpośredniej walki z powodzią

Firma TRRIO – polski lider w dziedzinie walki z po-wodzią, od 2007 roku monitoruje zjawiska powodziowe na terenie Polski.Podczas ostatniej wielkiej powodzi w 2010 roku wysy-łaliśmy nasze patrole uzbrojone w najnowsze urządzenia TRRIO do napełniania worków piaskiem. Braliśmy czyn-ny udział w obronie Wrocławia, Krakowa, Piekar Śląskich, Sandomierza i Warszawy. Napełniacze TRRIO znakomi-cie wspomagały pracę wolontariuszy, strażaków i żołnierzy.Prócz wsparcia sprzętowego i pomocy organizacyjnej, przyglądaliśmy się pracy sztabów antykryzysowych oraz działaniom ratowników.W zależności od regionów kraju oraz częstości występo-wania zagrożenia powodzią, wygląda to inaczej. Południe kraju, gdzie powodzie występują częściej, jest przygoto-wane zdecydowanie lepiej. Wyraźnie odczuwa się głębszą świadomość wśród mieszkańców. Jest to na pewno skutek nie tylko wcześniejszych doświadczeń, ale także efekty edukacji obywateli oraz osób odpowiedzialnych za bez-pieczeństwo.Są regiony jak np. Żuławy, gdzie nie tylko kultywuje się wielowiekowe tradycje Straży Wałowej, ale również prowadzi się bardzo szeroko zakrojoną działalność edu-kacyjną wśród mieszkańców i młodzieży, dbając przy tym o doposażenie magazynów przeciwpowodziowych w nowy sprzęt. Inaczej wyglądało to w regionie Warszawy, gdzie najstarsi ludzie nie pamiętali tak wysokiego pozio-mu Wisły. Mieszkańcy nie zdawali sobie sprawy z wiel-kiego zagrożenia i traktowali to wydarzenie raczej jako ciekawostkę. Broniąc Warszawy, braliśmy udział w bu-dowie wałów na trzech odcinkach. Niestety działania te

pozostawiały wiele do życzenia. W niektórych miejscach nie było żadnej koordynacji. Punkt napełniania worków zorganizowano na bardzo ruchliwej ulicy w centrum mia-sta, co nie tylko paraliżowało ruch, ale także utrudniało pracę zastępów żołnierzy i wolontariuszy. Uczestnicy ak-cji bezcelowo tracili więcej czasu na wiązanie worków niż na ich napełnianie. Tego typu błędów było więcej. Akurat czynności te można było w prosty i niekosztowny sposób usprawnić i zwielokrotnić skuteczność działań ratowni-ków. Powszechnie wiadomym jest, że worki z piaskiem są podstawowym, a często jedynym skutecznym sposobem na stawienie oporu powodzi. Zakładając, że powódź jest naszym wrogiem, należy stworzyć zastępy przeszkolo-nych ludzi, kierowanych przez doświadczonych dowód-ców, dysponujących nowoczesnym sprzętem do błyska-wicznej produkcji amunicji (worków z piaskiem).W tym upatrujemy największą szansę na pomniejszenie strat, jakie niesie ze sobą każda powódź. Dotychczasowe działania oparte są na klasycznym schemacie: na miejsca najbardziej zagrożone dostarcza się żwir, łopaty, worki i wysyła ekipę najczęściej niedoświadczonych ludzi.Osoba koordynująca akcję na danym terenie nie ma prak-tycznie kontroli nad skutecznością działania takiej ekipy (której praca często jest obarczona wieloma błędami).Praca w terenie jest bowiem bardzo uciążliwa, często pod presją czasu i w fatalnych warunkach pogodowych, co wpływa ujemnie na wydajność i skuteczność działań.Nasze doświadczenia z krajowych poligonów oraz zebra-ne w USA i Niemczech podpowiadają, iż bez większych nakładów finansowych można diametralnie poprawić skuteczność walki z powodzią. Naszym zdaniem, godnym

43

naśladowania jest model stosowany w niektórych stanach USA, gdzie w momencie ogłoszenia alarmu przeciwpo-wodziowego, prócz standardowych działań mających na celu ochronę majątku, zdrowia i życia ludności, organizu-je się centra napełniania worków najczęściej w wynajętych wielkich halach sportowych i magazynach. Tam praca służb i wolontariuszy odbywa się w warunkach w miarę komfortowych – można skomasować sprzęt, ułatwiony jest nadzór czy dowodzenie, można również zapewnić wypoczynek oraz posiłki dla uczestników akcji.W tych centrach odbywa się produkcja na masową skalę worków (nawet do 20 000 sztuk na godzinę), które na-stępnie przy pomocy ciężkiego sprzętu są ładowane na wywrotki i dowódca akcji ekspediuje je w odpowiednie miejsca.

W Niemczech sprawa wygląda podobnie – worki są na-pełniane centralnie, ale wszelkie działania są wykony-wane przez organizację – THV utworzoną specjalnie do walki z powodzią, która dysponuje ogromnym budżetem oraz 80-tysięczną armią wyszkolonych ludzi. W czasach, kiedy samorządy przekazują różne obowiązki (jak np. odśnieżanie) firmom zewnętrznym, należałoby się za-stanowić czy również nie powierzyć obowiązków zwią-zanych z dostarczaniem amunicji przeciwpowodziowej zewnętrznej firmie.TRRIO OCHRONA PRZECIWPOWODZIOWA jest gotowa do współpracy z samorządami zaintereso-wanymi wprowadzeniem nowatorskich technik walki z powodzią.

opracował Lech Michalczewski

44

Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – dobre praktyki

Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdań-skiego – Klub Nowodworski, w ramach zarządzania Żuławskim Parkiem Historycznym i prowadzenia Mu-zeum Żuławskiego, organizuje kursy przeciwpowodzio-we i  szkolenia z układania wałów przeciwpowodzio-wych. Zajęcia prowadzone są przy ekspozycji powstałej z inspiracji holenderskim skansenem, w którym została odtworzona strażnica przeciwpowodziowa. Nasza eks-pozycja to wgląd w dawny magazyn, który do niedawna niewiele odbiegał od współczesnego. Zgromadziliśmy unikatowe wyposażenie, które stanowi tło do prezenta-

cji współczesnych metod ochrony przeciwpowodziowej – napełniacze worków z piaskiem, wzór prawidłowo ułożonego wału przeciwpowodziowego. To wszystko stanowi współczesne narzędzie dla edukacji przeciw-powodziowej. Oprócz zajęć, realizowanych na życze-nie szkół czy zwiedzających muzeum, stowarzyszenie szkoli mieszkańców podczas różnego rodzaju imprez np. Dzień rzeki, zawody bioróżnorodności – Tuga BioBlitz, Europejska Noc Muzeów. Uczestnikom wręczane są certyfikaty udziału w szkoleniu. W latach 2008-2013 w szkoleniach wzięło udział ponad 2000 osób.

Ekspozycja w Muzeum Żuławskim w Nowym Dworze Gdańskim - Magazynek Strażnika Wałowego

45

Standard społecznej ochrony przeciwpowodziowej

Społeczna ochrona przeciwpowodziowa to działania mieszkańców na rzecz zwiększenia własnego bezpie-czeństwa powodziowego.Standard zawiera ustalenie warunków funkcjonowania społecznej ochrony przeciwpowodziowej.

Stan obecny społecznej ochrony przeciwpowodziowejSpołeczna ochrona przeciwpowodziowa nie jest za-gadnieniem powszechnie znanym i rozumianym przez przeciętnego mieszkańca terenów zagrożonych powo-dzią. Jest to związane, przed wszystkim, z przejęciem spraw bezpieczeństwa powodziowego przez władzę, jej struktury, służby i instytucje. Społeczeństwo, mimo, że generalnie zdaje sobie sprawę z istoty zagrożenia, uznaje taki stan rzeczy za naturalny. Dodatkowo odpo-wiedzialność i kompetencje władz są bardzo podzielone – pomiędzy kilkanaście instytucji różnych szczebli i ro-dzajów. Uwagę zwraca wzrost ilości zadań samorządów najniższych szczebli. W Polsce nie istnieje jakkolwiek zdefiniowana społeczna ochrona przeciwpowodziowa. Nie jest prowadzona lub istnieje minimalna edukacja w tym zakresie. Brakuje kwalifikowanych kadr dla edu-kacji przeciwpowodziowej. Nie ma dobrych praktyk, wzorów postępowania, pierwsze inicjatywy w tym za-kresie pojawiły się całkiem niedawno i są inicjatywami „oddolnymi” – społecznymi. Mało jest materiałów i po-mocy edukacyjnych. Programy szkolne traktują temat bardzo pobieżnie.W wielu miejscach jedynymi organizacjami zajmującymi się społeczną ochrona przeciwpowodziową są ochotnicze

straże pożarne. Zniknęły społeczne grupy obchodowe strażników wałowych. Sołtysi nie mają świadomości po-trzeby mobilizacji mieszkańców swoich miejscowości. Niska jest świadomość konieczności współpracy przy utrzymaniu i zachowania dobrego stanu melioracji szcze-gółowych. Brak jest lokalnych liderów przewodzących działaniom na rzecz ochrony przeciwpowodziowej.Ludzie potrafią się zmobilizować, samozorganizować i zintegrować jedynie w przypadku bezpośredniego wy-stąpienia zagrożenia.

Istniejący potencjał społecznej ochrony przeciwpowodziowejSpołeczna ochrona powodziowa posiada olbrzymi nie-wykorzystany potencjał.Istnieją organizacje pozarządowe zainteresowane spo-łeczną ochroną przeciwpowodziową, w tym ochotnicze straże pożarne.W szkołach jest możliwość wykorzystania godzin dydak-tycznych w ramach istniejących przedmiotów nauczania (w szkołach gimnazjalnych i ponad gimnazjalnych w ra-mach przedmiotu – edukacja dla bezpieczeństwa można poszerzyć zakres tematyki powodziowej, w szkołach pod-stawowych można realizować tę tematykę np. na lekcjach wychowawczych), można wykorzystać również imprezy i wydarzenia szkolne.Zakłady pracy są zobligowane do przeprowadzenia ćwi-czeń i szkoleń z zakresu bezpieczeństwa.Możliwe do wykorzystania są źródła finansowania dla organizacji pozarządowych działających w sferze bezpie-czeństwa obywatelskiego i narodowego.

46

Społeczna ochrona przeciwpowodziowa jest powszech-nym zjawiskiem w wielu krajach europejskich, skąd moż-na czerpać wiedzę, wzory i przykłady dobrych praktyk.Współcześnie, bardzo przydatne dla działań społecznej ochrony przeciwpowodziowej jest wykorzystanie nowo-czesnych technologii i środków komunikacji społecznej oraz możliwości Internetu.

Skutki zaniechania działań w sferze społecznej ochrony przeciwpowodziowejOpieranie się wyłącznie na środkach i narzędziach tech-nicznej ochrony przeciwpowodziowej bez społecznej profilaktyki prowadzi do zwiększenia strat materialnych i ludzkich podczas powodzi.Brak wiedzy w społeczeństwie, odpowiednich treningów i ćwiczeń utrudnia działanie struktur zarządzania kry-zysowego, współpracę z ludnością oraz przeprowadzenie sprawnej ewakuacji.Przejście powodzi naraża nie przygotowane osoby, zwłaszcza dzieci i młodzież, na negatywne skutki psy-chologiczne, m.in. zjawisko apatii, obojętności i niere-agowania w sytuacji zagrożenia.

Brak wiedzy w społeczeństwie jest pożywką dla tworze-nia atmosfery sensacji lub paniki, co jeszcze dodatkowo jest podsycane przez niedoinformowane mass media.

Korzyści działań w sferze społecznej ochrony przeciwpowodziowej Ochrona przeciwpowodziowa wymusza inny poziom równowagi ekologicznej – działania w zakresie ochrony środowiska muszą uwzględniać właściwy poziom wiedzy w tym zakresie (w szczególności w zakresie stosowania przyjaznych środowisku metod ograniczania skutków po-wodzi np. wykorzystania retencji naturalnej).Społeczna ochrona przeciwpowodziowa utrwala istnieją-ce i inicjuje nowe więzi społeczne, przyczynia się do bu-dowania tożsamości lokalnej. Lepiej rozumie się potrzebę niesienia bezinteresownej pomocy osobistej i materialnej dla powodzian.Przygotowanie społeczeństwa na nadejście zagrożenia powodziowego zmniejsza lub nawet wyklucza niszczenie i zaniedbania urządzeń technicznej ochrony przeciwpo-wodziowej. Łatwiej jest chronić mienie poszkodowanych.Udział w ochronie przeciwpowodziowej zmniejsza dy-

47

stans pomiędzy władzą i obywatelami, buduje wzajemne zaufanie, tworzy i pogłębia współpracę, pozwala podej-mować prawidłowe decyzje.Tereny zabezpieczone przed powodziami lub na których występują zjawiska powodziowe, jeżeli nie jest upo-wszechniana odpowiednia wiedza, są postrzegane jako znacznie mniej atrakcyjne dla inwestowania i zamiesz-kania, niż to jest w rzeczywistości.

Misja społecznej ochrony przeciwpowodziowejSpołeczna ochrona przeciwpowodziowa dzięki eduka-cji, propagowaniu dobrych praktyk i wzorów w atmos-ferze zaufania i współpracy, odpowiedzialnie, bezinte-resownie i solidarnie przyczynia się do lepszej jakości sprawowania władzy i zarządzania kryzysowego, daje poczucie bezpieczeństwa, ochronę dóbr, stabilizację życia i zamieszkania obecnym i przyszłym mieszkańcom terenów zagrożo-nych powodzią.

Elementy składowe standarduA. Edukacja na rzecz społecznej ochrony przeciwpowo-

dziowej;B. Rodzinny plan ochrony przeciwpowodziowej;C. Integracja mieszkańców terenów zagrożonych powo-

dzią;D. Dodatkowe struktury społecznej ochrony przeciw-

powodziowej;E. Współpraca ze strukturami zarządzania kryzysowego.

A. Edukacja na rzecz społecznej ochrony przeciwpowodziowej

Edukacja na rzecz społecznej edukacji przeciwpowodzio-wej odbywa się na obszarze gminy. Spełnienie standardu wymaga istnienia programu edukacyjnego dla dorosłych i młodzieży.Program edukacyjny (nieformalny) zawiera:– informacje nt. przyczyn powstawania zagrożeń powo-

dziowych na terenie gminy (źródeł strat),– zasady zachowania ludności przed powodzią (prewencja

powodziowa, w tym zabezpieczenie budowli), w trak-cie powodzi (w tym zasady ewakuacji ludzi, zwierząt i sprzętu (pojazdów mechanicznych, maszyn) i po po-wodzi;

– historia powodzi i ochrony przeciwpowodziowej;– dobre praktyki ochrony przeciwpowodziowej;

Minimalne warunki spełnienia standardu:Wszystkie obiekty użyteczności publicznej są wyposa-żone w tabliczki informacyjne: Alarmowy niezbędnik przeciwpowodziowy. Wzór tabliczki jest załącznikiem do niniejszego standardu.Na stronie internetowej gminy znajduje się zakładka in-formacyjna o społecznej ochronie przeciwpowodziowej (w tym o zagrożeniu gminy powodzią). Rekomendowany standard zawiera warunki minimalne oraz:Jeden raz w roku podczas imprezy gminnej odbywa się ogólnodostępny pokaz, prezentacja lub szkolenie lub warsztat z zakresu społecznej ochrony przeciwpowo-dziowej.Na terenie urzędów i szkół, w siedzibach ochotniczych straży pożarnych oraz u sołtysów znajdują się ulotki o społecznej ochronie przeciwpowodziowej. W standardzie optymalnym (oprócz warunków rekomen-dowanych):Jeden raz w roku władze gminy organizują (lub zlecają organizację szkołom lub organizacjom pozarządowym) ogólnodostępne otwarte szkolenie z zakresu społecznej ochrony przeciwpowodziowej.Raz na 5 lat organizowana jest wizyta studyjna dla osób związanych ze społeczną ochroną przeciwpowodziową w celu zapoznania się z dobrymi praktykami i wzorami. Minimalne warunki spełnienia standardu w zakresie edu-kacji młodzieży i dzieci:Edukacja przeciwpowodziowa odbywa się w szkołach podstawowych lub gimnazjalnych (poszerzony zakres tematyki powodziowej w ramach przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa, ze szczególnym uwzględnieniem prewencji);W każdej szkole jest przynajmniej 1 nauczyciel posiada-jący wiedzę i umiejętności praktyczne z zakresu ochrony przeciwpowodziowej (powinien posiadać przeszkolenie w zakresie tematyki społecznej ochrony przeciwpowo-dziowej);Przeszkolony nauczyciel przeprowadza przynajmniej jedno szkolenie dla innych nauczycieli (kadry pedago-gicznej);Przynajmniej jedna godzina lekcyjna w roku szkolnym jest przeznaczona na sprawy prewencji powodziowej;

48

Rekomendowany standard zawiera warunki minimalne oraz:Edukacja przeciwpowodziowa odbywa się w szkołach podstawowych i gimnazjalnych.Przynajmniej jeden raz w roku szkoła jest odwiedzana przez przedstawiciela służb zarządzania kryzysowego;Edukacja przeciwpowodziowa odbywa się w szkołach ponadgimnazjalnych na terenie gminy.

W standardzie optymalnym (oprócz warunków rekomen-dowanych):Przeprowadzana jest przynajmniej jedna impreza w szko-le o tematyce przeciwpowodziowej lub wykorzystane są dowolne imprezy szkolne do przekazania podstawowej wiedzy przeciwpowodziowej.B. Rodzinny plan ochrony przeciwpowodziowejMinimalnym warunkiem zachowania standardu spo-łecznej ochrony przeciwpowodziowej jest dążenie do opracowania rodzinnych planów ochrony przeciwpo-wodziowej (prewencji oraz ewakuacji) przez wszystkie rodziny mieszkające na terenach zagrożonych powo-dzią.

Istnieją rodzinne plany ewakuacji zawierające następujące informacje:• ważniejsze numery telefonów (gminnego lub miej-

skiego centrum zarządzania kryzysowego, zakładu energetycznego, gazowego, szpitala itd.);

• opis sposobu powiadamiania o nadchodzącym zagrożeniu w gminie (syrena, dzwony kościelne, telefon, radio, przez policję lub straż miejską, jednostki osp, sołtysów itd.);

• wskazanie rodzinnego punktu kontaktowego (adres i numery telefonów) w uzupełnieniu oficjalnych pla-nów ewakuacji;

• mapkę z oznaczonymi drogami i miejscami ewakuacji;• określenie kto i co zabiera z sobą podczas ewakuacji;• lokalizacja zaworów i wyłączników oraz sposób wy-

łączenia instalacji elektrycznej i gazowej oraz zabez-pieczenia sieci kanalizacyjnej itd.;

• opis czynności do wykonania po otrzymaniu ostrze-żenia i ich przydział poszczególnym członkom rodzin;

• opis czynności do wykonania przed ewakuacją i ich przydział poszczególnym członkom rodziny;

• sposoby wzywania pomocy.

Przykład tabliczki Alarmowy niezbędnik przeciwpowodziowy. Źródło: Klub Nowodworski

49

Przykład arkusza do tworzenia rodzinnych planów powodziowych. Źródło: Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej

50

51

C. Integracja mieszkańców terenów zagrożonych powodzią

Minimalne warunki spełnienia standardu w zakresie in-tegracji mieszkańców terenów zagrożonych powodzią:– tematyka przeciwpowodziowa znajduje się w rocznym

programie pracy Rady Gminy, a podczas sesji Rady (dzięki zapisowi w programie sesji) można zgłaszać po-stulatyw zakresie ochrony przeciwpowodziowej,

– na terenie gminy istnieje przynajmniej jedna organizacja z zapisaniem w statucie celu zwiększenia bezpieczeń-stwa przeciwpowodziowego (lub podobnego).

Rekomendowany standard zawiera warunki minimalne oraz:– przynajmniej jeden raz w roku odbywa się spotkanie

sołtysów i wójta (burmistrza) o tematyce przeciwpo-wodziowej,

– istnieje sposób wyróżnienia honorowego osób zaanga-żowanych w społeczną ochronę przeciwpowodziową,

– organizowane jest przynajmniej jedno otwarte dla wszystkich spotkanie o tematyce przeciwpowodziowej.

W standardzie optymalnym (oprócz warunków rekomen-dowanych):– istnieje pula środków finansowych na dotacje dla orga-

nizacji pozarządowych w konkursie gminy o tematyce społecznej ochrony przeciwpowodziowej.

D. Dodatkowe struktury społecznej ochrony przeciwpowodziowej

Rekomendowanym warunkiem spełnienia standardu jest istnienie społecznej rady ochrony przeciwpowodziowej o zasięgu gminnym jako ciała doradczego w zakresie ochrony przeciwpowodziowej.Społeczna rada jest elementem kontynuacji i kultywowa-nia tradycji związków wałowych.Służy wzajemnemu poznaniu się i integracji, ułatwianiu kontaktów osób uczestniczących w ochronie przeciwpo-wodziowej.

52

Jest miejscem inicjowania działań edukacyjnych – szkoleń i wydarzeń o tematyce przeciwpowodziowej.Rada inicjuje działania profilaktyczne w zakresie ochrony przeciwpowodziowej, w tym dotyczące stanu urządzeń szczegółowych.Rada inicjuje działania związane z pom ocą poszkodo-wanym (również poza granicami gminy).W skład Rady wchodzą osoby aktywne i zainteresowane tematyką społecznej ochrony przeciwpowodziowej.Nabór członków Rady następuje w drodze otwartego spo-tkania zwołanego przez wójta (burmistrza).Rada wybiera spośród siebie przewodniczącego.Przedstawiciel Rady uczestniczy w pracy Gminnego Ze-społu Zarządzania Kryzysowego. Rada opiniuje pracę struktur zarządzania kryzysowego i działania służb ratowniczych.Rada przekazuje wnioski i opinie dla lepszej pracy struk-

tur zarządzania kryzysowego i służb ratowniczych.Rada opiniuje, wysuwa propozycje i wnioski do budżetu gminy w zakresie ochrony przeciwpowodziowej.Rada opiniuje i wysuwa wnioski do planów i studiów zagospodarowania i innych dokumentów o charakterze planistycznym i strategicznym.Członkowie Rady przyjmują zgłoszenia o nieprawidło-wościach i zaniedbaniach w zakresie ochrony przeciw-powodziowej.

E. Współpraca ze strukturami zarządzania kryzysowego

Minimalne warunki spełnienia standardu w zakresie współpracy ze strukturami zarządzania kryzysowego:– przekazywane są w sposób stały i powszechnie przyję-

ty informacje nt. szkoleń i ćwiczeń służb zarządzania kryzysowego,

53

– istnieje przynajmniej 3-kanałowy system wzajemnej komunikacji służb zarządzania kryzysowego i społe-czeństwa, w tym kanał internetowy.

Rekomendowany standard zawiera warunki minimalne oraz:– istnieje społeczne uczestnictwo w procesie decyzyjnym

zespołu zarządzania kryzysowego (np. poprzez udział przedstawiciela Społecznej Rady Przeciwpowodziowej w pracach zespołu zarządzania kryzysowego),

– przedstawiciele społeczeństwa (np. Społecznej Rady Przeciwpowodziowej) przynajmniej jeden raz w roku mają możliwość przekazania sugestii i opinii miesz-kańców nt.ochrony przeciwpowodziowej do zespołu zarządzania kryzysowego

Monitorowanie wdrażania standardu społecznej ochrony przeciwpowodziowejPropozycje monitorowania wdrażania krajowego standar-du społecznej ochrony przeciwpowodziowej:• Spotkanie grupy standaryzacyjnej w październiku

2015 r. – biuro Stowarzyszenia Żuławy przygotuje sprawozdanie ze stanu wdrażania standardu w Polsce;

• W planie pracy komisji rady (np. komisji bezpieczeń-stwa) jest sprawozdanie z monitorowania standardu na obszarze gminy;

• W planie pracy zespołu zarządzania kryzysowego jest sprawozdanie z monitorowania standardu na obszarze gminy;

• Społeczna Rada Ochrony Przeciwpowodziowej (tam gdzie została powołana) sprawdza działanie standardu raz na rok i przedstawia rekomendacje;

• Optymalne byłoby powstanie ogólnokrajowej nieza-leżnej instytucji weryfikującej wdrażanie standardu (np. Krajowego Centrum Społecznej Edukacji Spo-łecznej Ochrony Przeciwpowodziowej).

Informacje nt. tworzenia Standardu społecznej ochrony przeciwpowodziowejStandard społecznej ochrony przeciwpowodziowej zo-stał wypracowany w ramach projektu Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – związki wałowe wracają na spo-tkaniach grupy standaryzującej od 5 września do 3 paź-dziernika 2013 r. w Żuławskim Parku Historycznym w Nowym Dworze Gdańskim i Żelichowie-Cyganku. Standard ma charakter społeczno-ekspercki. Skład gru-py standaryzacyjnej stanowiły następujące osoby: Kamil Bielak (Nowy Dwór Gdański), Stanisław Chabel (Mal-bork), Kazimierz Głowacki (Nowy Dwór Gdański), Ja-nusz Goliński (Koszwały), Justyna Jachimczyk-Miller (Cisy), Bogusława Luterek (Sztum), Marek Opitz (Nowy Dwór Gdański), Krzysztof Piekart (Krzyżanowo), Karo-lina Ressel (Nowy Dwór Gdański), Stanisław Sołowiej (Elblag), Marta Wojarz (Elblag), Dariusz Zięba (Elblag). Skorzystano z uwag i podpowiedzi ekspertów: Romana Koniecznego (Kraków) i Małgorzaty Siudak (Kraków). Moderatorem grupy był Grzegorz Gola (Nowy Dwór Gdański). Wszystkie uwagi i propozycje zmian należy składać do Stowarzyszenia Żuławy na adres: biuro@sto-warzyszeniezulawy.org.pl.

54

Informacje praktyczne

55

Kto pomaga podczas powodzi?

Jeśli zadzwonisz do Urzędu Gminy to powinni Ci powiedzieć:• czy Twoja posesja jest zagrożona zalaniem, podtopie-

niem i jaki jest stopień zagrożenia,• co powinieneś zrobić, aby właściwie zachować się

w obliczu zagrożenia i jak ograniczyć straty powo-dziowe,

• jakie znaki i sygnały alarmujące będą używane o za-grożeniu powodzią (syreny, komunikaty radiowe, ostrzeżenia przekazywane za pośrednictwem głośni-ków radiowozów policyjnych, bezpośrednie wizyty strażaków OSP, itp.),

• czy w przypadku zalania jesteśmy ujęci w planie ewa-kuacji,

• jeśli będziemy sami się ewakuować to dokąd mamy się udać i jaką trasą,

• gdzie jest punkt informacyjny i punkt zbiórki w przy-padku, gdy będziesz korzystał z ewakuacji zorgani-zowanej,

• kto udzieli Ci wsparcia materialnego po powodzi (MOPS, PCK, Caritas).

Straż Pożarna (tel. alarmowy 998 lub 112 z telefonu komórkowego)• przyjmie zgłoszenie o zagrożeniu,• pomoże przy ewakuacji ludzi, zwierząt i mienia,• dostarczy żywność i wodę pitną,• pomoże w ratowaniu ludzi i udzielaniu pomocy przed

lekarskiej,

• pomoże zabezpieczyć przed wtargnięciem wody,• pomoże w odwadnianiu obiektów (pompowanie wody

z budynków mieszkalnych, gospodarczych).

Policja (tel. alarmowy 997 lub 112 z telefonu komórkowego)• przyjmie zgłoszenie o zagrożeniu, • przekaże informację o zagrożeniu powodziowym po-

przez użycie samochodów z nagłośnieniem,• poinformuje i wskaże Ci objazdy dróg wyłączonych

z eksploatacji podczas twojej samoewakuacji,• pokieruje ruchem na drogach przemieszczania się

ewakuowanej ludności,• zabezpieczy teren i mienie pozostawione po ewakuacji,• udzieli pierwszej pomocy przed lekarskiej przed przy-

byciem pogotowia ratunkowego.

Pogotowie Ratunkowe (tel. alarmowy 999) lub Twój lekarz rodzinny – udzieli Ci pomocy medycznej.

Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna• przeprowadzi dezynfekcję lub udostępni środki dezyn-

fekcyjne do samodzielnego wykorzystania,• udzieli Ci innych podstawowych informacji jak przetrwać

największe zagrożenie sanitarno-epidemiologiczne.

W Powiatowym Inspektoracie Weterynarii • dowiesz się o punktach zabiegów weterynaryjnych

i organizacji grzebowisk zdechłych zwierząt.

56

W Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej • wskażą Ci miejsce najbliższego punktu opieki psycho-

logicznej dla poszkodowanych przez powódź. Może się przydać Tobie lub najbliższym.

Jeśli w działaniach ratowniczych użyte będzie wojsko to możesz liczyć na pomoc przy ewakuacji ludzi, zwierząt i mienia.

Starostwo Powiatowe pomoże Ci koordynując działania służb ratowniczych i pomocy społecznej.

57

Zanim przyjdzie powódź

Rodzinne plany ewakuacjiWspółpraca organizacji pozarządowych z instytucjami. Metody i formy samoorganizacji w społecznościach za-grożonych powodzią (mieszkańców zagrożonej ulicy, osiedla, pomoc innym).

Rodzinny plan powodziowy Opracowując taki plan należy:• Rozważyć, kto ze znajomych lub krewnych może nam

pomóc i komu my możemy pomóc. Należy sobie za-dać pytania, np. kto mógłby przyjąć nasze zwierzęta gospodarskie, u kogo moglibyśmy się ewentualnie zatrzymać itd. Zastanowić się również trzeba, komu z sąsiadów powinniśmy pomóc, ze względu na jego wiek, niepełnosprawność, czy sytuację rodzinną.

• Sporządzić spis telefonów przydatnych przed, w trak-cie i po powodzi. Należą do nich telefony: gminnego zespołu zarządzania kryzysowego lub urzędu gminy, straży pożarnej, policji, zakładu energetycznego, ga-zowego, wodno-kanalizacyjnego, służb sanitarnych.

• Przygotować listę i miejsca przechowywania przed-miotów do ochrony mienia np. osłony na okna do piwnic, osłony na drzwi, urządzenia do zablokowania muszli klozetowych, worki na piasek, pompę itd.

• Przygotować mapę ewakuacji obejmującą zarówno drogi, jak i miejsca ewakuacji. Warto by na mapie zaznaczone były pobliskie wyżej położone miejsca, miejsca, które sami wybierzemy dla swojej rodziny i te, które proponuje samorząd.

• Sporządzić listę rzeczy, które trzeba przenieść na wyż-sze piętro przed opuszczeniem domu obejmującą: war-

tościowe sprzęty i urządzenia, dokumenty lub archiwa, materiały niebezpieczne (środki ochrony roślin, roz-puszczalniki, farby, różnego rodzaju trucizny, np. na gryzonie) itd. Warto też zastanowić się nad skopiowa-niem ważnych dokumentów rodzinnych, choćby zdjęć i przechowywaniem ich u krewnych, czy znajomych.

• Sporządzić listę rzeczy, które należy zabrać z sobą w czasie ewakuacji obejmującą: dokumenty (dowo-dy tożsamości, akty urodzenia, dokumenty dotyczące domu, dokumentację działalności gospodarczej i po-lisy ubezpieczeniowe), kosztowności, apteczkę wypo-sażoną w leki „pierwszej potrzeby” i leki potrzebne domownikom ze względu na ich schorzenia, pamiątki rodzinne i ulubione zabawki dzieci, rzeczy niezbędne w czasie ewakuacji tj. odzież nieprzemakalną i buty, latarki, radio na baterie, żywność i wodę.

• Sporządzić listę obejmującą lokalizację w domu zawo-rów: gazu, wody i wyłącznika prądu.

Plan powodziowy dla gospodarstwa rolno-hodowlanego Skutki powodzi na obszarach wiejskich obejmują straty w inwentarzu żywym, uprawach, infrastrukturze (ogro-

58

dzenia), budynkach, dobytku, sprzęcie i maszynach rol-niczych. Szkód w uprawach zazwyczaj nie da się unik-nąć, ale inne straty można zmniejszyć. W przypadku gospodarstwa rolno-hodowlanego również powinno się opracować plan działań na wypadek powodzi obejmujący, poza działaniami dla zabezpieczenia rodziny i dobytku: przygotowanie bezpiecznego miejsca ewakuacji zwie-rząt, może to być wyżej położone miejsce w pobliżu go-spodarstwa, zaplanowanie sposobu zabezpieczenia lub przeniesienia w bezpieczne miejsce ziaren zbóż i paszy dla zwierząt, zaplanowanie tymczasowych miejsc prze-chowywania środków ochrony roślin i innych środków chemicznych oraz zabezpieczenia zbiorników na obornik i gnojowicę.

Plan dla małej firmy lub zakładu usługowego Małe firmy czy zakłady usługowe powinny przygotować podobny plan, jak plan dla domu, jednak ich specyfika wymaga dodania do tego planu dodatkowych elementów. W planie powinny się znaleźć m.in. następujące działa-nia:• procedura sporządzania kopii i przechowywania

wszystkich ważnych dokumentów firmowych (biura i pracowników). To samo dotyczy zbiorów groma-dzonych w komputerach, szczególnie takich, jak listy klientów i dostawców;

• procedura przechowywania archiwów, filmów, zbio-rów, fotografii w takich miejscach, by nie zostały zniszczone w czasie powodzi ich oryginały (lokalizacja na górnych półkach, specjalne pojemniki, ewentualnie poza firmą w bezpiecznym od powodzi miejscu);

• sporządzenie z pracownikami procedury postępowania przed, w czasie i po powodzi, uwzględniającej plan ewakuacji, konieczne działania w czasie ewakuacji,

protokoły dostępu do informacji, alternatywne miejsce działania firmy, gdyby obecny lokal został zalany;

• identyfikacja urządzeń, produktów i surowców wy-magających ewakuacji oraz przygotowanie planu ewa-kuacji.

Przygotuj się do powodzi, zanim ona Ciebie zaskoczy

Przed wystąpieniem powodziPowodzie, choć nie zawsze tragiczne, są jednak, nie tylko w Polsce, zjawiskiem znanym i powszechnym. Zwięk-szająca się częstotliwość występowania tego zagrożenia wymusza na nas przygotowanie siebie, rodziny i dobytku na wypadek powodzi. Powódź jest jednak żywiołem i nie wszystko uda się zabezpieczyć. Właściwe przygotowanie zminimalizuje zagrożenie i ograniczy szkody. Jeżeli mieszkasz na terenie zagrożonym powodzią lub podtopieniem powinieneś zawsze być przygotowany na jej wystąpienie. Warto poświęcić czas na przygotowanie planu postępowania w razie powodzi – oszczędzi Ci to pieniędzy i stresu, a może nawet uratować życie.

Kiedy woda spokojna• Poznaj podstawowe pojęcia związane z zagrożeniem

powodziowym: – pogotowie przeciwpowodziowe wprowadza się, gdy

poziom wody wzrasta do poziomu ostrzegawczego i nadal się podnosi;

– alarm powodziowy ogłasza się, gdy poziom wody zbliża się do stanu alarmowego – stan alarmowy np. dla żuławskich rzek Tugi, Szkarpawy i Wisły Królewieckiej wynosi 590 cm, dla Przekopu Wisły jest to 820 cm (wg wskazań wodowskazów).

• Dowiedz się w swoim urzędzie miasta lub gminy: – jakie zagrożenie może wystąpić w twoim miejscu

zamieszkania; – jak zorganizowana jest ewakuacja, kto ją będzie

przeprowadzał, kiedy, kogo i co obejmie; – jakie są drogi ewakuacji, gdzie są miejsca przyjęć

(ludzi, zwierząt); – jakie sposoby (metody) alarmowania będą zastoso-

wane podczas zagrożenia powodziowego (syreny, ko-munikaty radiowe, dzwony kościelne, inne sygnały).

• Ubezpiecz siebie i swój dobytek – w razie strat odszko-dowanie pomoże Ci „stanąć na nogi”.

59

• Nie buduj domu w miejscu zagrożonym zalaniem czy zatopieniem. Na Żuławach warto budować domy na sztucznie usypanych pagórkach – terpach – przeko-nali się o tym mieszkańcy terenów, na których woda 14 października 2009 roku pojawiła się najwcześniej, np. przy ul. Rzecznej w Nowym Dworze Gdańskim – mimo sugestii służb melioracyjnych nie podwyższono w tym miejscu gruntów.

• Zapoznaj rodzinę, w jaki sposób odcina się dopływ gazu, elektryczności oraz wody do domu lub miesz-kania.

• Przygotuj materiały na korki lub czopy do zatkania przecieków, cofającej się wody z kanalizacji. rur, zbior-ników.

• Chroń wały i urządzenia hydrotechniczne – nie roz-kopuj, nie pal ognisk i nie wypalaj trawy na wałach, nie poruszaj się po wałach motorowymi jednośladami i quadami.

• Obejrzyj z rodziną, swoja klasą szkolną, przyjaciółmi wystawę o ochronie przeciwpowodziowej w Muzeum Żuławskim – poznasz historię walki ludzi z powodzia-mi i dowiesz się wiele pożytecznych i praktycznych rzeczy, np. jak układać worki z piaskiem.

Kiedy zostaje ogłoszony alarm • Przekaż rodzinie informacje, jak powinno się zacho-

wać na wypadek zagrożenia powodzią: zrób listę te-lefonów i adresów rodziny, znajomych, miejsc gdzie można szukać pomocy – stwórz czytelną bazę „danych kontaktowych”, pokaż, gdzie znajdują się główne wy-łączniki instalacji elektrycznej, zawory instalacji gazo-wej i wodnej, wyjaśnij, jak zabezpieczyć mieszkanie, dom, obejście przed powodzią i grabieżą; poinformuj, gdzie i jak należy się ewakuować.

• Porozmawiaj ze swoimi sąsiadami o wzajemnej pomo-cy przy załadunku zwierząt gospodarskich do ewaku-acji – wybierz, wytypuj najwartościowsze sztuki.

• Uporządkuj swoją posesją – przymocuj wszelkie przedmioty, które może porwać woda (taczki, meble ogrodowe, drabiny itp.), jeżeli to możliwe opróżnij śmietnik i szambo.

• Skompletuj sprawny sprzęt przydatny w czasie zagro-żenia powodziowego: radioodbiornik bateryjny, latarki elektryczne, zapasowe baterie do radia i latarek, inny sprzęt oświetleniowy (lampy, świece), przygotuj flagi w kolorach: białym, czerwonym i niebieskim.

• Miej zawsze pod ręką leki, których potrzebujesz. sprawdzić czy w samochodzie jest wystarczająca ilość benzyny.

• Sprawdź zapasy wody i jedzenia. Przygotuj się, aby być samowystarczalnym przez okres 3 dni (nie psująca się żywność, woda pitna).

• Przenieś ważne dokumenty, przedmioty wartościowe na wyższy poziom swojego domu lub mieszkania oraz zabezpiecz parter wykorzystując do tego celu worki z piaskiem, folię lub inne podręczne materiały. Z po-sesji wszystkie rzeczy schowaj w budynku lub je przy-wiąż do czegoś stabilnego, żeby nie popłynęły.

60

Podczas powodzi

Sytuacje skrajne, zagrożenie bezpieczeństwa wyzwalają w ludziach prawdziwe oblicza.Częste są wtedy sytuacje, że wzajemna solidarność ludz-ka, wspólne działanie, pomaganie innym, dzielenie się swoją własnością staje się normalne. Zagrożenie powodziowe jest taką sytuacją, gdzie jednostka bez pomocy nie przetrwa. O wiele łatwiej zagrożenie przeminie działając wspólnie czy to ro-dzinnie, z sąsiadami, czy współpracując ze służbami ratowniczymi. Stosowanie się do zaleceń służb ratow-niczych, sztabów kryzysowych przyniesie obopólne korzyści.• Miej włączone radio bateryjne na częstotliwości radia

regionalnego (np. Radio Gdańsk – 103.7MHz, Radio El – 94.1MHz). Postępuj zgodnie z treścią komunika-tów – nie zwlekaj !!!

• W czasie powodzi odłącz urządzenia elektryczne (jeśli możesz przenieś je na wyższy poziom), nie dotykaj ich, gdy są wilgotne lub stoją w wodzie. Wyłącz sieć elektryczną, gazową i wodociągową.

• Jeżeli władze lokalne ogłoszą ewakuację z terenów za-grożonych, bądź przygotowany na nią wraz z rodziną. Ewakuuj się zgodnie z wytycznymi władz lub służb przeciwpowodziowych gminy. W przypadku niebez-pieczeństwa nie czekaj na wezwanie do ewakuacji, w miarę możliwości ewakuuj się sam.

• Po ostrzeżeniu, że spodziewana jest duża powódź, za-pewnij swobodny wlew wód powodziowych do piwni-cy Twego domu. Unikniesz w ten sposób zagrożenia uszkodzenia fundamentów domu przez ciśnienie na-pierających wód powodziowych.

• Do stojącej w pomieszczeniach wody powodziowej dodaj niewielką ilość chlorku w celu jak najszybszego jej zdezynfekowania (wapno chlorkowe itp.).

• Nie używaj w gospodarstwie domowym wód grun-towych, mogą być zatrute (skażone). Należy unikać kontaktu z wodą powodziową – może być skażona i spowodować zakażenie lub infekcję.

• Nie chodź na obszarach zalanych wodą, jeżeli woda przemieszcza się szybko. Fala o głębokości kilkunastu centymetrów może przewrócić dorosłego człowieka. Nie należy przechodzić lub przejeżdżać samochodem przez płynącą wodę, gdyż płynąca woda o głębokości 30 cm może zmyć samochód osobowy, woda o głębo-kości 60 cm zmywa nawet samochody terenowe, czy pickupy.

• Sprawdź czy nie trzeba pomóc sąsiadom. Jeśli zo-staniesz wytypowany do pomocy przy pracach prze-ciwpowodziowych (np. do napełniania lub układania worków z piaskiem) – pomagaj!!!

• W miarę możliwości zapobiegaj powstaniu paniki. • Zostałeś w gospodarstwie – potrzebujesz pomocy.

Użyj ustalonych zasad sygnalizacji:• kolor biały – potrzeba ewakuacji,• kolor czerwony – potrzeba żywności i wody,• kolor niebieski – potrzeba pomocy medycznej. • Jeśli zdarzy się, że woda zastanie domowników w bu-

dynku nie powinno się wtedy próbować ewakuować, bo silniejsza fala może zagrozić życiu ewakuujących się ludzi. Należy rodzinę umieścić na górnej kondygnacji. To samo trzeba zrobić z żywnością, wodą i pozostały-mi rzeczami i przedmiotami opisanymi wcześniej. Jeśli

61

telefony jeszcze działają należy o pozostaniu w domu powiadomić rodzinę, znajomych i służby kryzysowe.

Worki z piaskiem – podstawowe narzędzie do ochrony przeciwpowodziowej• Napełniając worek piaskiem użyj rękawic ochronnych,

ponieważ piasek ma właściwości ścierne.• Usuń wszelki gruz i śmieci z obszaru, gdzie mają być

umieszczone worki.• Nie wypełniaj worków bardziej niż do 1/3, bo będą

bardzo ciężkie. • Nie ma potrzeby związywać końców worka, wystarczy

podwinąć otwarty koniec pod spód kiedy je układasz. • Układaj worki warstwami, jak ścianę z cegieł, upewnij

się, że w każdej kolejnej warstwie worki są przesunię-te w stosunku do worków wypełnionych z warstwy poniżej.

• Ubijaj worki solidnie, aby uniknąć powstania przerw i stworzyć ciasny wał.

• Jeśli nie masz piasku użyj zastępczo ziemię ogrodową, obornik.

• Gdy nie masz lub Ci zabraknie worków z piaskiem, możesz użyć w zamian np. poszewek na poduszki lub worków na śmieci.

62

Po powodzi

Obraz zniszczeń dokonanych w Twoim domu przez po-wódź może być trudny do zniesienia dla całej rodziny. Upewnij się, że wszyscy otrzymują wsparcie, odpoczynek i odpowiednie pożywienie. To okres bardzo wytężonej pracy przy doprowadzeniu domu, mieszkania do stanu poprzedniego. Należy wykonać wiele prac: • Jak najdłużej pozostań poza zasięgiem wód powo-

dziowych, gdyż mogą być skażone np. produktami ropopochodnymi, nie oczyszczonymi ściekami, bak-teriami chorobotwórczymi itp. Nie używaj ich do picia! Mogą być one również pod napięciem z uszko-dzonych linii energetycznych napowietrznych lub podziemnych.

• Bądź ostrożny, gdy wjeżdżasz na tereny dotknięte po-wodzią. Drogi mogą być osłabione i nie wytrzymać ciężaru twojego samochodu, ciągnika, czy innego pojazdu.

• Zwracaj uwagę na zdrowie i bezpieczeństwo Twoje i Twojej rodziny. Często myj ręce mydłem w czystej wodzie, jeśli miałeś kontakt z wodami powodziowymi.

• Obserwuj najbliższych, szczególnie dzieci – silne emo-cje związane zagrożeniem powodziowym mogą być przyczyną depresji i stanów lękowych. Może okazać się, że konieczna jest pomoc psychologa.

• Wyrzuć żywność, która miała kontakt z wodami po-wodziowymi.

• Poinformuj odpowiednie służby o zerwanych liniach energetycznych, nieszczelności rurociągu gazowego lub o innych zagrożeniach występujących na twoim terenie.

• Usuń wodę, muł, błoto i inne osady. Naniesiony muł zawiera duże ilości grzybów i bakterii chorobotwór-czych.

• Odpompuj zalane piwnice stopniowo – około 1/3 pier-wotnego poziomu wody dziennie – w celu uniknię-cia zniszczenia struktury fundamentów. Pomoże Ci w tym Straż Pożarna.

• Zmyj i zdezynfekuj dom, mieszkanie i wszystkie sprzęty, które przydatne są do dalszego użytkowa-nia.. Chemiczne środki odkażające zastosuj na czyste powierzchnie podłóg, ścian, mebli.

• Jeśli nie masz odpowiednich środków to możesz użyć zastępczych sposobów odkażania: spalenie, spirytus, wyparzanie/prasowanie, słońce.

• Sprawdzaj, czy fundamenty Twego domu nie mają pęknięć, aby upewnić się, że budynek nie grozi zawa-leniem. Uważaj na poluzowane tynki, sufity. Sprawdź czy nie wystąpiły inne widoczne uszkodzenia lub od-

63

kształcenia elementów konstrukcyjnych. Zasięgnij rady fachowca budowlanego.

• Dopilnuj, aby instalacje domowe: elektryczne, gazo-we i wodno-kanalizacyjne zastały sprawdzone przez fachowców i ewentualnie naprawiane przed ich po-nownym użytkowaniem.

• Nie spiesz się z remontem – poczekaj, aż budynek wyschnie. Czas oczekiwania wykorzystaj na zebranie środków, materiałów do remontu.

• Jeżeli byłeś ubezpieczony – skontaktuj się z firmą ubezpieczeniową. Okaż zrobioną dokumentację zdję-ciową zniszczeń.

• Dowiedz się w Urzędzie Miasta/Gminy, gdzie mo-żesz zwrócicie się o pomoc: MGOPS, GOPS, PCPR, Caritas.

• Miej zawsze włączone radio (najlepiej bateryjne) w celu uzyskania informacji lokalnych, dotyczących udzielanej pomocy tj. zaopatrzenia w żywność i wodę zdatną do picia i użytku ogólnego.

Jak likwidować skutki powodzi? Powódź powoduje szkody w infrastrukturze i mieniu, szko-dy i skażenie środowiska naturalnego, skażenie chemiczne i bakteriologiczne, a także skutki psychologiczne. Właściwe postępowanie może te skutki znacznie ograniczyć.

Jak likwidować skutki powodzi w zalanych domach i obiektach? Priorytetem po powodzi jest jak najszybsze doprowa-dzenie budynku do stanu umożliwiającego zamieszkanie lub użytkowanie, należy jednak przy tym przestrzegać podstawowych zasad bezpieczeństwa. Po powrocie do zalanego budynku, będzie nam potrzebny sprzęt do sprzątania i środki czystości: ubranie ochronne (rękawiczki, maski, gumowe obuwie), przybory (wiadra, miednice, szczotki, szmaty, worki na śmieci, sznury do suszenia itp.), środki do czyszczenia nie zawierające amo-niaku (połączone opary amoniaku i chloru zawartego w środkach odkażających są szkodliwe) oraz środki od-każające. Potrzebny będzie też aparat fotograficzny dla udokumentowania szkód.

Sprawdzenie stanu budynku Zanim wejdziemy do budynku powinniśmy się upew-nić, czy jest to bezpieczne. Czy nie grozi nam porażenie prądem, czy nie ulatnia się gaz i czy budynek nie grozi zawaleniem.

Sprawdzenie instalacji Jeżeli nie udało się wyłączyć dopływu gazu i prądu przed opuszczeniem domu, należy to zrobić zaraz po powrocie, zachowując ostrożność i podstawowe zasady bezpieczeń-stwa: chodzić po domu w gumowych butach, nie doty-kać niczego bez gumowych rękawic dopóki nie mamy pewności, że prąd jest wyłączony. Nie wolno dotykać instalacji elektrycznej, zwłaszcza jeśli w domu znajduje się jeszcze woda lub przewody są wilgotne. Nie wolno też palić papierosów ani korzystać ze źródeł otwartego ognia, dopóki nie upewnimy się, że dopływ gazu został zamknięty, a dom jest dobrze wywietrzony. Do napraw i w razie jakichkolwiek wątpliwości powinno się wezwać przedstawiciela zakładu energetycznego i gazowego. Bez ich zgody nie należy samodzielnie włączać urządzeń i in-stalacji. Dotyczy to też instalacji wodociągowej i kana-lizacyjnej.

Sprawdzenie stanu konstrukcjiJeśli nie został dokonany przegląd obiektu przez in-spektora nadzoru budowlanego należy przed wejściem samemu dokonać zewnętrznych oględzin sprawdzając czy grunt przy budynku nie został wypłukany, czy nie pojawiły się rysy na ścianach (niebezpieczne są zwłaszcza rysy pionowe), czy ściany nie są odchylone od pionu lub wybrzuszone. Jeśli nie zauważymy takich uszkodzeń, to należy sprawdzić budynek od wewnątrz zwracając uwagę na to, czy ściany wewnętrzne nie są odspojone od ścian zewnętrznych, czy nie ma widocznych rys na suficie i czy nie jest on ugięty, czy okna i drzwi otwierają się łatwo (jeśli jest z tym kłopot, to najprawdopodobniej nastąpiło osiadanie obiektu), czy schody nie są przesunięte lub na-ruszone, czy więźba dachowa nie jest uszkodzona. Jeśli zauważyliśmy jakieś nieprawidłowości należy powiado-mić powiatowego inspektora nadzoru budowlanego, któ-ry dokona oceny stanu konstrukcji budynku i oceni, czy obiekt nadaje się do zamieszkania lub użytkowania oraz jaki jest zakres koniecznych robót budowlanych. Wytycz-ne dotyczące postępowania z obiektami uszkodzonymi w czasie powodzi podaje Główny Inspektor Nadzoru Bu-dowlanego (www.gunb.gov.pl). Jeśli nie zostaną stwier-dzone uszkodzenia można przystąpić do porządkowania.

Przeprowadzenie inwentaryzacji szkód Jeśli mieszkanie lub gospodarstwo jest ubezpieczone, należy dokładnie spisać powstałe szkody, sporządzić ich dokumentację fotograficzną oraz zgłosić ten fakt do to-

64

warzystwa ubezpieczeniowego. Dopiero wtedy można przystąpić do prac porządkowych i likwidowania szkód. Należy pamiętać o zbieraniu rachunków za zlecone usługi porządkowe i remontowe. W przypadku szkód w upra-wach rolnych do ich szacowania niezbędne jest pozosta-wienie pasa kontrolnego na polu, pozostała część pola może być porządkowana. Więcej informacji na temat postępowania w przypadku roszczeń za powstałe szkody spowodowane powodzią podano w ostatnim rozdziale. Przy dużych powodziach pomocy poszkodowanym udziela państwo poprzez urzędy gmin i ośrodki pomocy społecznej na mocy specjalnych ustaw.

Usuwanie wody z zalanych piwnicWodę z zalanych piwnic należy wypompowywać bardzo ostrożnie. Jeśli poziom wód gruntowych wokół budyn-ku jest znacznie wyższy, niż przed powodzią nie wolno wody pompować w sposób ciągły. Za wczesne lub zbyt szybkie jej wypompowanie może spowodować, że parcie z zewnątrz naruszy konstrukcję budynku, ściany i fun-damenty mogą się odkształcić, a podłogi wybrzuszyć. Pompowanie przed opadnięciem wód gruntowych do normalnego poziomu nie ma sensu z praktycznego punk-tu widzenia – woda po krótkim czasie znowu wypełni piwnice lub suterynę.

Przygotowanie budynku do osuszaniaPrzed przystąpieniem do osuszania należy opróżnić po-mieszczenia, usunąć wyposażenie i wszystkie przedmioty oraz elementy wykończenia (meble, sprzęt, wykładziny, panele drewniane, boazerię, płyty gipsowo-kartonowe, zamoczone izolacje termiczne i inne nasiąkliwe mate-riały). Następnie trzeba oczyścić pomieszczenia z mułu i szlamu, usunąć warstwy farby i wierzchnie warstwy tynków mineralnych nasiąknięte wodą (skuć tynki 0,5 m powyżej poziomu, do którego sięgała woda) oraz umyć wszystkie powierzchnie (ściany, podłogi, sufity) wodą z detergentem, spłukując następnie przegotowaną wodą. Ponieważ wody powodziowe są skażone bakteriologicz-nie, dlatego wszystko, co się z nimi zetknęło, musi zostać odkażone. Do dezynfekcji można stosować 3% chlora-minę, 5% wapno chlorowane lub 5% podchloryn sodowy – środki zawierające trujący chlor, należy więc zachować ostrożność – pracować w rękawicach i masce, chronić oczy, intensywnie wentylować pomieszczenia lub zlecić prace specjalistycznej firmie. Po 24 godzinach dezynfe-kowane miejsca zmyć ciepłą, nieskażoną wodą.

Osuszanie budynkuOsuszenie budynków po powodzi wymaga porady i nad-zoru fachowca – wbrew pozorom nie jest to prosta spra-wa. Jeśli nie wysuszymy budynku dokładnie rozwiną się w nim szkodliwe dla zdrowia grzyby. Aby podjąć prawidłową decyzję dotyczącą zakresu oraz kolejności prac remontowych i osuszania należy określić stopień zawilgocenia ścian i stropów oraz określić wszyst-kie przyczyny tego zawilgocenia (Adamowski, 1998). Jedną z częstych przyczyn jest brak skutecznych izolacji przeciwwilgociowych. Jeśli takiej izolacji nie wykonamy, efekt osuszenia będzie krótkotrwały. Jeżeli brakuje nam pieniędzy na wykonanie zarówno izolacji, jak i osuszania, ważniejsze jest wykonanie izolacji. Pomieszczenia można osuszać w sposób naturalny – poprzez wietrzenie, ale jest to metoda mało skuteczna, a sam proces długotrwały i zależy od warunków pa-nujących na zewnątrz. Tak powinno się suszyć tylko lekko zawilgocone pomieszczenia. Przy dużej skali za-wilgocenia powinno się zastosować specjalne metody osuszania: metodę mikrofalową, termoiniekcji lub osu-szanie za pomocą osuszaczy powietrza (absorpcyjnych bądź kondensacyjnych). W praktyce najskuteczniejsze okazało się łączenie kilku różnych metod: osuszanie mikrofalowe, wspomagane termowentylatorami lub osuszaczami sorpcyjnymi, bądź osuszanie za pomocą osuszaczy sorpcyjnych, wspomaganych intensywnym nawiewem i wywiewem powietrza.

Najczęściej popełniane błędy podczas osuszania i re-montów budynków: wykonywanie tynków i powłok ma-larskich na niedostatecznie osuszonych murach, stosowa-nie szczelnej stolarki PCW, niewłaściwy dobór urządzeń osuszających, brak wentylacji pomieszczeń, brak izolacji przeciwwilgociowych.

OdgrzybianieWilgoć i pozostałości po osadach powodziowych stwa-rzają szczególnie korzystne warunki rozwoju grzybów domowych i pleśni. Są one przyczyną poważnych chorób: zatruć, alergii, astmy, raka. Niszczą też powierzchnie, na których się rozwijają, szczególnie drewniane. Aby nie dopuścić do ich rozwoju miejsca zagrzybione należy do-kładnie oczyścić i posmarować środkiem grzybobójczym, a elementy drewniane zaimpregnować specjalnymi prepa-ratami, zachowując przy tym należyta ostrożność, gdyż są to środki szkodliwe dla ludzi i zwierząt. Usunięte grzyby

65

najlepiej spalić lub zakopać. Przy dużej skali zagrzybienia należy wezwać specjalistyczną firmę lub zasięgnąć porady mykologa.

Jak zapobiegać chorobom?Tereny dotknięte powodzią zagrożone są epidemiami chorób przewodu pokarmowego (czerwonką, durem brzusznym, salmonellozami, wirusowym zapaleniem wątroby), szerzącymi się drogą pokarmową poprzez zakażoną wodę i żywność. Aby uniknąć zakażenia należy przestrzegać podstawowych zasad higieny, od-każać wodę przeznaczoną do celów spożywczych, nie spożywać produktów, które zostały zalane i produktów niewiadomego pochodzenia (żywność, nawet szczel-nie zapakowaną, która miała kontakt z wodami po-wodziowymi należy bezwzględnie wyrzucić), poddać się szczepieniom ochronnym, a w przypadku zaburzeń jelitowych i stanów gorączkowych bezzwłocznie zgłosić się do lekarza.

Woda do picia, celów spożywczych, higienicznych i do sprzątaniaCzysta woda potrzebna jest nie tylko do celów spożyw-czych, ale również do sprzątania po powodzi. • Odkażanie wody pitnej. Do celów pitnych najlepiej

używać wody butelkowanej lub dowożonej beczkowo-zami. Wodę można też odkazić przez gotowanie lub zastosowanie specjalnych preparatów, na przykład roz-tworu chloraminy lub innych dostępnych w aptekach. Trzeba mieć jednak świadomość, że takie odkażanie nie usuwa z wody zanieczyszczeń chemicznych. Nie-mowlęta i kobiety ciężarne powinny pić tylko wodę przebadaną, gdyż azotany zawarte w wodzie mogą wywoływać niebezpieczną dla życia niemowląt sinicę.

• Odkażanie studni. Odkażanie wody w studni należy rozpocząć od jej całkowitego opróżnienia, wybrania osadu z dna i odkażenia cembrowiny. Podstawowym środkiem odkażającym jest wapno chlorowane lub podchloryn sodu. Po ponownym napełnieniu stud-ni wodą dodaje się do niej środek odkażający w od-powiedniej proporcji, a następnie po 24 godzinach wybiera się wodę, aż do całkowitego zaniku zapachu chloru. Studnie wiercone najczęściej oczyszcza się przez długotrwałe pompowanie.

Pomocą w tym zakresie służą Powiatowe Stacje Sani-tarno-Epidemiologiczne, które udostępniają materiały informacyjne oraz odpowiednie środki do dezynfekcji.

Dezynfekcja wyposażenia i sprzętów gospodarstwa domowegoWiększość przedmiotów, które zostały zalane w czasie powodzi trzeba wyrzucić (niektóre rzeczy nie zawierające elementów z tworzyw sztucznych można spalić, a żyw-ność zakopać). Niektóre przedmioty można uratować, ale wszystkie muszą zostać zdezynfekowane.Dezynfekowanie przedmiotów gospodarstwa domowe-go. Naczynia i sztućce umyć i co najmniej 15 minut go-tować pod przykryciem w wodzie z dodatkiem sody (1–2 łyżki/l). Większe naczynia kilkakrotnie wyparzyć wrzącą wodą. Naczynia kuchenne można też przez 2 godziny prażyć w piekarniku w temperaturze 160oC. Bieliznę pościelową i ubrania najlepiej wygotować lub wyprać, co najmniej dwukrotnie, w temperaturze 60oC (jeśli nie możemy tego zrobić od razu, należy je dobrze wysuszyć, by uniknąć zniszczenia przez pleśń). Niektóre tkaniny można wymoczyć w roztworze chloru. Po praniu wszyst-ko należy przeprasować gorącym żelazkiem.

66

Psychologiczne skutki powodzi

Przeżycia związane z powodzią są przyczyną silnego stresu, napięć i depresji. Ich złagodzenie lub całkowite wyeliminowanie może trwać znacznie dłużej, niż od-budowa czy remont domu. Dlatego temu zagadnieniu poświęcamy osobny rozdział. Specjaliści szacują, że od 10 do 20% osób dotkniętych traumą katastrofy potrzebuje fachowej pomocy psychologicznej, pozostała część radzi sobie sama, co nie znaczy, że w ich psychice nie pozosta-ną na długie lata ślady przeżytego urazu (amerykańskie badania dowodzą, że ok. 30% badanych jeszcze siedem lat po powodzi miało objawy stresu pourazowego) (Pikunas, 2002). Reakcję pourazową przeżywają w większym lub mniejszym stopniu wszyscy, szczególnie jednak ludzie starzy, osoby niepełnosprawne i przewlekle chore oraz dzieci. Po klęsce lub katastrofie pojawiają się „normalne reakcje na nienormalną sytuację” – złość, smutek, sa-moobwinianie czy obwinianie innych, lęk, bezradność i bezsilność, odrętwienie uczuciowe. Towarzyszą temu zaburzenia snu, łaknienia, pamięci i koncentracji uwa-gi, często różnego rodzaju dolegliwości bólowe, spadek energii lub hiperaktywność, uzależnienie od alkoholu lub leków. Może wystąpić okresowa niezdolność do wyko-nywania codziennych powinności, a trzeba pamiętać, że czas po powodzi to okres porządków i remontów. Do tej pracy może poszkodowanym brakować sił. Dlatego warto przestrzegać następujących zasad:• rozmawiać o samopoczuciu swoim i innych członków

rodziny; zwrócić uwagę, czy (szczególnie u dzieci) nie występują objawy stresu pourazowego (koszmary noc-ne, depresja) – zawsze wtedy należy poprosić o kontakt z psychologiem,

• sporządzić listę prac do wykonania (np. porządkowa-nia domu) i trzymać się harmonogramu; nie wyko-nywać kilku prac równocześnie, nie przemęczać się i dobrze się odżywiać.

Jeśli władze samorządowe nie zapewnią pomocy psycho-logicznej, to o taką pomoc należy zwracać się do Ośrod-ków Interwencji Kryzysowej, porad powinny udzielić też Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie lub Ośrodki Pomocy Społecznej.

67

Gospodarstwo rolne po powodzi

Postępowanie z uprawami polowymi i sadowniczymi Zniszczenia powstałe na użytkach rolnych będą wyma-gały indywidualnego i zróżnicowanego podejścia w za-leżności od długości okresu zalania terenu. Jeśli rośli-ny nawet bardzo krótko były podtopione, to i tak będą narażone na choroby oraz atakowane przez szkodniki. Najczęściej plantacje należy zlikwidować, a glebie przy-wrócić żyzność i strukturę, co wymaga przemyślanego i długookresowego działania. Owoce z drzew, których korony zostały całkowicie lub częściowo zalane, nie nadają się do spożycia. Owoce z drzew, których korony nie zostały zalane, a pnie nie były zbyt długo pod działaniem wód powodziowych można przeznaczyć do spożycia, ale zalecane jest wcze-śniejsze wykonanie ich analiz w stacji sanitarno-epide-miologicznej.

Postępowanie ze skażonymi glebamiW przypadku podejrzenia chemicznego skażenia gle-by (substancjami ropopochodnymi, środkami ochrony roślin, metalami ciężkimi) i innymi związkami należy zgłosić to do Urzędu Gminy, Okręgowej Stacji Che-miczno-Rolniczej (OSChR), Ośrodka Doradztwa Rol-niczego, Państwowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej lub Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska. Instytucje te powinny udzielić porad w zakresie dalszego postępowania w takiej sytuacji (np. sposobu pobrania pró-bek gleby do analiz chemicznych w OSChR lub WIOŚ w celu określenia rodzaju i stopnia skażenia). Na terenie o silnym lokalnym skażeniu może zaistnieć konieczność usunięcia warstwy skażonej gleby.

Ochrona zwierząt po powodziWszelkie przypadki zachorowania lub padnięcia zwierząt należy zgłaszać do powiatowego lekarza weterynarii lub do władz samorządowych, a podejrzane o chorobę zwie-rzęta odizolować od pozostałych zwierząt. Nie wolno dopuścić do spożycia przez zwierzęta zepsutej lub zaple-śniałej karmy, gdyż może to nawet doprowadzić do ich śmierci. Do pojenia należy używać tylko wody zdatnej do picia. Pomieszczenia inwentarskie zalane w czasie powodzi, przed wprowadzeniem do nich zwierząt na-leży oczyścić i zdezynfekować, a usunięty nawóz nale-ży ułożyć w pryzmy w celu biotermicznego odkażenia. Zwierzęta wygłodzone powinno się ostrożnie karmić, stopniowo zwiększając dawkę pożywienia. Podstawowe zasady postępowania ze zwierzętami w sytuacji powo-dziowej podaje Główny Lekarz Weterynarii.

Zasady postępowania z padłymi zwierzętami Poważnym problemem na wsiach po powodzi jest zebra-nie i usunięcie padliny oraz jej utylizacja. W tej sprawie należy się zgłosić do miejscowych służb weterynaryjnych albo władz samorządowych. Udzielą one informacji na temat najbliższego zakładu utylizacyjnego, gdyż padłe zwierzęta mogą być zbierane, transportowane i przetwa-rzane jedynie przez uprawnione do tego zakłady. Może się zdarzyć, że nie można ustalić właściciela padłego zwierzęcia, w takich przypadkach obowiązek utylizacji należy do zadań własnych gminy.

68

Zachowanie ciągłości działania przedsiębiorstwa

W Polsce nie ma dostępnych badań dotyczących tego, jak małe firmy radzą sobie po powodzi. Z badań na świecie wyłania się dość pesymistyczny obraz – wg danych ame-rykańskich około 25% firm (IBHS, 2006), które dotknęła powódź nie wraca już na rynek. Niektóre badania brytyj-skie są jeszcze bardziej pesymistyczne – mówią o 40%. Przyczyna nie tkwi tylko w zniszczeniach bezpośrednich, ale też w utracie ciągłości kontaktu ze stałymi klienta-mi, dostawcami itd. Plan zachowania ciągłości działania firmy po katastrofie potrafi w istotny sposób zwiększyć szansę, że firma nie zbankrutuje. Jego celem jest zapew-nienie możliwie szybkiego wznowienia działalności firmy po powodzi, być może, w innym miejscu, ale natychmiast po powodzi.

Zakres planu zachowania ciągłości działania firmyWg brytyjskiej firmy ubezpieczeniowej MORE TH<N BUSINESS elementy planu powinny skupiać się na kilku najważniejszych dla firmy elementach (MORE TH<N BUSINESS, 2007) takich, jak: dokumenty, pracownicy, wyposażenie i towary oraz klienci i dostawcy.

Dokumenty firmy. Dokumenty niezbędne dla działania firmy to: dokumenty księgowe i płacowe, zamówienia, umowy itp. Zniszczenie tych dokumentów może spra-wić firmie wiele kłopotów – pomimo wszelkich ulg dla powodzian są to dokumenty, których odtworzenie w for-mie wymaganej przez ZUS, czy urzędy skarbowe sprawi ogromną ilość kłopotów. Proponowane działania:• najważniejsze dokumenty należy regularnie kopiować

i trzymać poza biurem, podobnie zbiory komputerowe.

• oprogramowanie przygotowane specjalnie dla firmy po-winno mieć kopie instalacyjne w bezpiecznym miejscu, tak by można je było zainstalować na innym sprzęcie.

Należy pamiętać, by dane aktualizować, tak by w razie zniszczenia biura pozwalały na rozpoczęcie działania fir-my po powodzi w innym miejscu.

Pracownicy. W zespole każdej firmy są pracownicy, któ-rych umiejętności, wiedza lub kontakty są na tyle uni-kalne, że warto mieć plan, na wypadek, gdyby z powodu powodzi (trudności z dojazdem, przestój itd.) byli niedo-stępni lub odeszli z firmy. Konieczne jest zadbanie o zar-chiwizowanie w firmie ich kontaktów i zgromadzonej wiedzy. Proponowane działania:• zidentyfikowanie pracowników, których obecność

w firmie może być kluczowa po reaktywowaniu firmy po powodzi,

• sprawdzenie, na ile wiedza, kontakty i doświadczenia tych pracowników są zarchiwizowane, by w przypad-ku ich odejścia z firmy można było przekazać pełny zakres obowiązków innej osobie.

Wyposażenie i towary. Każda firma działa w oparciu o sprzęt lub urządzenia, które stanowią podstawę jej dzia-łania. Ich strata może utrudnić powrót firmy na rynek po powodzi. Podobnie rzecz ma się z unikalnymi materiałami lub surowcami, których strata może spowodować kłopoty z zaspokojeniem potrzeb klientów. Proponowane działania:• sprawdzenie, czy są dostępne na rynku podobne lub

alternatywne urządzenia lub surowce, jeśli tak, to kto je oferuje,

69

• sprawdzenie, na ile trudno będzie w czasie powodzi ewakuować te urządzenia i opracować plan ich ewa-kuacji.

Klienci, dostawcy i media. Klienci, dostawcy i dostęp firmy do prądu, gazu, wody powinny być najważniej-szym elementem planu. Kłopoty firmy skutkujące prze-rwą w dostawach mogą spowodować, że klienci odejdą od firmy do innych podmiotów na rynku. Podobnie rzecz ma się z dostawcami surowców i dostępem do mediów. Proponowane działania:• zadbanie o zachowanie listy kluczowych klientów

i dostawców firmy,• przeprowadzenie analizy, dotyczącej sposobu zaopa-

trywania przynajmniej stałych klientów firmy w po-trzebne im produkty lub zagwarantowania ich powro-tu do firmy po niezbędnej przerwie w działaniu,

• przeprowadzenie analizy dostawców i sposobu kon-taktu z nimi na wypadek, gdyby zapasy firmy ule-gły zniszczeniu lub gdyby ich oferta po powodzi się zmieniła,

• zastanowienie się nad tym, w jaki sposób uruchomić (utrzymać) działanie firmy w przypadku braku wody, prądu, gazu, czy chwilowych problemów w komuni-kacji.

Realizacja planu zachowania ciągłości pracy firmy z pew-nością pomoże w szybkim powrocie firmy na rynek oraz zmniejszy ryzyko bankructwa.

70

Ubezpieczenia

Teoretycznie prostym sposobem na uniknięcie strat ma-terialnych w czasie powodzi jest ubezpieczenie budynku i jego wyposażenia. W Polsce nie ma specjalnego ubez-pieczenia przed stratami spowodowanymi przez powódź – jest ono zwykle elementem ubezpieczenia od pożaru. Obowiązkowo ubezpieczać się muszą rolnicy, czyli osoby posiadające więcej niż hektar ziemi uprawnej, co zapewnia im odszkodowanie, gdy powódź zniszczy część domu i wy-posażenia. Natomiast inne osoby mieszkające lub pracu-jące na terenach zagrożonych, mogą wykupić dobrowolne ubezpieczenie. Niestety coraz częściej się zdarza, że firmy ubezpieczeniowe nie chcą ubezpieczać budynków, które były kiedyś zalane przez powódź lub nawet znajdują się na terenach zalewowych. Ubezpieczając budynek i wyposa-żenie koniecznie należy porozmawiać z agentem ubezpie-czeniowym o tym, czy ubezpieczenie obejmuje powódź od rzeki, czy również inne formy zalania. Koniecznie należy dość dokładnie wszystko sfotografować. Zdarza się, że dochodzi do nieporozumień między towa-rzystwem, a ubezpieczonym przy wypłacie odszkodowa-nia. Zwłaszcza w kontekście art. 826 Kodeksu cywilnego, który mówi, że w razie zajścia wypadku ubezpieczający jest obowiązany użyć dostępnych środków w celu ratowa-nia przedmiotu ubezpieczenia oraz zapobieżenia szkodzie lub zmniejszenia jej rozmiarów. Przepisy te mają na celu zmotywowanie ubezpieczonego do podjęcia wszelkich możliwych działań zmierzających do zabezpieczenia do-bytku zarówno przed powodzią, ratowania go w czasie powodzi, jak i po powodzi. Z drugiej strony art. 826 §3 k.c. umożliwia ubezpieczycielowi zwolnienie się z odpo-wiedzialności za te szkody, jeśli na przykład ubezpieczony

nie przeniósł na wyższe piętra sprzętu elektronicznego po otrzymaniu ostrzeżenia o nadchodzącej fali dla uchronie-nia go przed zalaniem. W Polsce działa Biuro Rzecznika Ubezpieczonych (http://www.rzu.gov.pl), które udziela porad w tej spra-wie, opublikowało też w Internecie wskazówki dla ubez-pieczonych.Warto zapamiętać na przykład, że ubezpieczyciel nie może wymagać, by ratowanie dobytku odbywało się w warunkach zagrożenia życia oraz, że koszt działań za-pobiegawczych obciąża ubezpieczyciela (art. 826 §4 k.c.) – zobowiązany jest on do refundacji kosztów wynikłych z działań zmierzających do minimalizowania szkody bądź jej odwrócenia (np. kosztu zakupu worków z piaskiem).

71

Elementy ratownictwa

Podstawowe zabiegi resuscytacyjne Podstawowe zabiegi resuscytacyjne mają kluczowe zna-czenie w ratowaniu życia osobom poszkodowanym z na-głym zatrzymaniem krążenia. Udowodniono, że nawet mimo braku doświadczenia ratującego, czynności te znacznie zwiększają szanse na przeżycie.

BezpieczeństwoW pierwszej kolejności zadbaj o własne bezpieczeństwo. Nie pozwól, aby przez Twoją nieuwagę lub złą ocenę sy-tuacji doszło do zagrożenia dla Ciebie lub innej osoby będącej świadkiem zdarzenia. Niebezpieczeństwo może stanowić np. pożar, źle zabezpieczone miejsce wypad-ku drogowego, powódź, zwierzęta (dzikie i domowe), agresywni poszkodowani lub świadkowie. Jeśli nie jesteś w stanie samemu wyeliminować zagrożenia zadzwoń po odpowiednie służby. Nie zapominaj o środkach ochrony osobistej (rękawiczki jednorazowe, maseczka do sztucz-nego oddychania, okulary ochronne). Uznaj, że każdy materiał biologiczny (krew, ślina, wymioty) są zakaźne.

Wezwanie pomocyJeśli na miejscu zdarzenia jesteś sam, to w pierwszej ko-lejności głośno wołaj o pomoc. Poproś o pomoc prze-chodniów. Jeśli nie wiesz co robić, zadzwoń po służby alarmowe – zmniejszy to czas oczekiwania na wykwali-fikowaną pomoc, a dyspozytor poinstruuje Cię co robić.

Numery alarmowe:997 – policja998 – straż pożarna

999 – pogotowie ratunkowe112 – europejski numer alarmowyMów spokojnie, składnie, odpowiadaj ściśle na pytania dyspozytora. Powiedz przede wszystkim:GDZIE? (opisz miejsce zdarzenia, podaj adres zaczy-nając od miejscowości, podaj punkty charakterystyczne).CO? (opisz zdarzenie, ilość osób poszkodowanych, ich stan).KTO? (kto zgłasza – podaj swoje dane, numer telefo-nu. Być może dyspozytor lub zespół będzie się z Tobą kontaktował w celu np. dalszych wskazówek odnośnie dojazdu do miejsca zdarzenia).Nie odkładaj słuchawki jako pierwszy, poczekaj aż dys-pozytor się rozłączy.

Ocena stanu poszkodowanego• Upewnij się, że nic nie zagraża Twojemu bezpieczeń-

stwu. Jeśli widzisz zagrożenie, które jesteś w stanie sam wyeliminować – zrób to.

• Sprawdź przytomność poszkodowanego – potrząśnij go delikatnie za barki i głośno spytaj: „co się stało?”, „czy wszystko w porządku?”.

• Jeśli poszkodowany reaguje – zostaw go w pozycji w jakiej go zastałeś (pod warunkiem, że nie zagraża mu żadne dodatkowe niebezpieczeństwo). Wypytaj go o szczegóły zdarzenia. Regularnie oceniaj jego stan.

• Jeśli poszkodowany nie reaguje – połóż poszkodowane-go na plecach, udrożnij drogi oddechowe – połóż jedną dłoń na czole poszkodowanego i dwa palce drugiej ręki na jego żuchwę. Jednoczesnym ruchem odchyl głowę do tyłu i unieś żuchwę poszkodowanego. Utrzymuj droż-ność dróg oddechowych. Zbliż ucho do ust poszko-

72

dowanego – wyszukaj oznak prawidłowego oddechu. Powinieneś wyczuć wydychane powietrze na policzku, usłyszeć je i zobaczyć unoszącą się klatkę piersiową. U części poszkodowanych po zatrzymaniu krążenia obecne są tzw. oddechy szczątkowe – pojedyncze sap-nięcia i pojękiwania. Nie należy ich mylić z prawidło-wym oddechem. Oddech badaj przez 10 sekund, w tym czasie powinieneś usłyszeć co najmniej 2 prawidłowe oddechy. Jeśli masz wątpliwości, czy oddech jest prawi-dłowy postępuj tak, jakby był nieprawidłowy.

• Jeśli jeszcze nie zostały powiadomione służby ratunko-we, to teraz jest na to czas. Jeśli masz możliwość sko-rzystaj z pomocy innego świadka zdarzenia lub gapia. Jeśli jesteś sam – wykonaj telefon na numer alarmowy. Jeśli masz możliwość wyślij kogoś np. na główną drogę w widoczne miejsce, aby mógł dokładnie pokierować karetkę na miejsce zdarzenia.

• Jeśli oddech był prawidłowy – ułóż poszkodowane-go w pozycji bezpiecznej, stale monitoruj jego stan, w  miarę możliwości chroń przed wychłodzeniem, zostań przy poszkodowanym do przyjazdu karetki.

Jeśli oddech był nieprawidłowy – rozpocznij resuscytację krążeniowo-oddechową• Uklęknij z boku poszkodowanego, zajmij stabilną po-

zycję (jedno kolano na wysokości barków poszkodo-wanego, drugie na wysokości jego bioder).

• Połóż nasadę jednej dłoni na środek klatki piersiowej poszkodowanego. Swoją drugą dłoń połóż na pierwszą, spleć palce. Pochyl się, by być nad poszkodowanym.

• Wyprostuj ręce w łokciach, upewnij się, że dłonie masz na środku klatki piersiowej, nie na nadbrzuszu lub dol-nej części mostka.

• Rozpocznij uciśnięcia klatki piersiowej – uciskaj na głębokość ok. 5-6 cm. Po każdym uciśnięciu pozwól klatce piersiowej się rozprężyć, jednak nie odrywaj rąk od klatki piersiowej poszkodowanego.

• Twoje ruchy mają być płynne i jednostajne. Czas na-ciskania i zwalniania nacisku powinien być taki sam.

• Wykonaj 30 uciśnięć z częstotliwością ok. 100 uciśnięć na minutę, tj. trochę mniej niż 2 uciśnięcia na sekundę.

Połącz uciśnięcia z oddechami ratunkowymi• Udrożnij drogi oddechowe poszkodowanego (odchyl

głowę), palcami dłoni umieszczonej na czole poszko-dowanego zaciśnij skrzydełka jego nosa, drugą ręką podtrzymuj żuchwę.

• Nabierz wdech. Szczelnie obejmij swoimi ustami usta poszkodowanego, upewnij się, że nie ma przecieków powietrza. utrzymując drożność dróg oddechowych wdmuchuj powietrze do płuc poszkodowanego przez sekundę – ma to przypominać normalny wydech. Odsuń usta od ust poszkodowanego i patrz czy przy wydechu opada jego klatka piersiowa.

• Jeśli podczas wdmuchiwania powietrza klatka pier-siowa nie unosi się jak przy normalnym oddychaniu – sprawdź czy poszkodowany nie ma nic w ustach, usuń widoczne ciała obce. Ponownie udrożnij dro-gi oddechowe i sprawdź, czy głowa jest prawidłowo odchylona.

• Wykonaj drugi oddech ratunkowy. Za każdym ra-zem wykonaj nie więcej 2 próby wykonania oddechu ratunkowego

Wróć do wykonywania uciśnięć klatki piersiowej Kontynuuj resuscytację wykonując naprzemiennie 30 uci-śnięć i 2 wdechy.

Jeśli nie jesteś w stanie lub nie chcesz wykonywać oddechów ratunkowychOgranicz swe działania jedynie do uciskania klatki pier-siowej. Uciskaj nieprzerwanie z częstotliwością ok. 100 uciśnięć na minutę. Jeśli na miejscu zdarzenia jest jeszcze ktoś, kto umie udzielać pierwszej pomocy zmieniajcie się co 2 minuty, zminimalizuje to zmęczenie, co pozwoli utrzymać wysoką jakość resuscytacji. Ogranicz do mini-mum przerwy w uciśnięciach w czasie zmiany ratujących.Resuscytację możesz przerwać jeśli poszkodowany za-cznie samemu oddychać, na wyraźne polecenie służb ratunkowych oraz jeśli wystąpi zagrożenie dla Twojego bezpieczeństwa.

Nie bój się udzielać pomocy osobom w potrzebie Jeśli masz wątpliwości co do oddechu poszkodowanego, postępuj jakby nie oddychał. Nie panikuj jeśli zdarzy Ci się złamać żebra poszkodowanego – czasem to się zdarza, szczególnie u osób starszych. Jednak złamanie jednego lub kilku żeber nie będzie miało prawie żadnego wpły-wu na dalsze rokowanie pacjenta, a korzyści wynikają-ce z przeprowadzenia resuscytacji są nieporównywalnie większe niż ryzyko zadania obrażeń oraz powikłań przy niepodjęciu jej.

na podstawie wytycznych Polskiej Rady Resuscytacjiopracował Mateusz Czajkowski.

73

Mały leksykon obiektów hydrotechnicznych

Akwedukt – (łac. aquae ductus, ciąg wodny) – kanał wodociągowy, rurociąg podziemny lub nadziemny, do-prowadzający wodę z odległych źródeł na ogół do miast przy wykorzystaniu siły ciążenia ziemskiego. Może być umieszczony na arkadach przeprowadzonych nad rzeka-mi lub nierównościami terenu. Akweduktem nazywany jest również most kanału wodnego. Jeden z najstarszych znanych akweduktów został zbudowany na polecenie asyryjskiego króla Sennacheriba. Doprowadzał on wodę do Niniwy z leżących 50 kilometrów od miasta gór. Żuławskie akwedukty najczęściej wykonywane z drew-na prowadziły wodę nad krzyżującymi się rowami, peł-niąc głównie rolę nawadniającą określonego miejsca polderu. Ciekawy system nawadniania został wybudowany w la-tach 50. w okolicach Gozdawy. Woda z Tugi poprzez zastawkę wpływała do przegrodzonego w poprzek wa-łem dawnego Kanału Młyńskiego (fragmentu dawne-go wodnego połączenia Wisła-Zalew Wiślany) skąd poprzez kolejne zastawki oraz akwedukt nad kanałem melioracyjnym mogła zasilać wodą rowy na polderze marzęcińskim stanowiąc doskonałe nawodnienie pól uprawnych. Kierat wodny – mechaniczne urządzenie odwadniają-ce, działające na zasadzie kieratu, służące do wydoby-wania wody. Składał się z krzyża z wałem pionowym i kunsztu, który stanowiły dwa koła kierujące. Na wale poziomym umieszczone było koło czerpakowe przeno-szące wodę na wyższy poziom (ok. 50–70 cm różnicy lustra wody). Do napędzania kieratu używano bydła lub koni.

74

Łata pomiaru poziomu wód (łata wodowskazowa) – przyrząd w postaci dużej linijki umożliwiający odczyt stanu wody, umieszczany przy mostach, śluzach, przepu-stach. Istotnym elementem wodowskazu jest poziom zera podziałki wodowskazowej. Od lat wysokości geograficz-ne (i nie tylko) wyznaczane są względem średniego po-ziomu morza, który jest określany na podstawie średniej odczytywanej na jednej lub kilku stacjach pomiarowych (mareograficznych). Dla ustalenia europejskich krajo-wych wysokościowych układów odniesienia, stacje takie zlokalizowane są nad Oceanem Atlantyckim, Morzem Bałtyckim, Morzem Północnym, Morzem Śródziemnym i Morzem Czarnym. Różnice poziomów powierzchni tych akwenów sięgają kilkudziesięciu centymetrów. Poziom odniesienia krajowych układów wysokościo-wych w Europie jest niejednolity. Inny jest we Fran-cji i Szwajcarii (odniesienie do Marsylii), w Wielkiej Brytanii (Newlyn), we Włoszech (Genua), Hiszpanii (Alicante), Austrii i Słowenii (Triest), w Belgii (Osten-da). W  Polsce i wielu krajach Europy Środkowej i Wschodniej używany jest poziom odniesienia zwią-zany z Kronsztadem – przedmieściem Sankt Petersbur-ga w Rosji nad Morzem Bałtyckim. W Niderlandach, Niemczech i Szwecji poziom zerowy jest oparty na po-miarach z Amsterdamu. Już w XVI wieku w Amsterdamie używano standardu średniego poziomu morza. Punkt zerowy w Amsterdamie został tam zdefinowany przez średni poziom morza wy-stępujący w lecie 1684 r. Z czasem standard ten zaczęto używać w reszcie kraju i w Niemczech. W roku 1988, po wybudowaniu nowej amsterdamskiej opery, w kompleksie budynków zwanym Stopera, umieszczono tam pal, na wierzchu którego na wysokości dokładnie 0 m n.p.m. znajduje się ćwiek z brązu. Ten punkt odniesienia na-zywany jest Normalnym Amsterdamskim Poziomem (Normaal Amsterdams Peil, w skrócie NAP). Na terenie Niderlandów znajduje się na różnych budow-lach, mostach i wiaduktach 35 tysięcy punktów oznacza-jących NAP. Punkty NAP są raz na 10 lat kontrolowane przez służby geodezyjne. Najczęściej spotykanym typem wodowskazu, jest wo-dowskaz łatowy stosowany przez służby hydrologiczne. Najważniejszymi jego częściami są łata wodowskazowa oraz podziałka. Na łacie prostej podziałka jest określona co 2 cm (dokładność odczytu 1 cm) i opisana poprzez 3 cyfry.Istotnym elementem wodowskazu jest poziom zera po-działki wodowskazowej. Poziom ten, ustalany niwela-

75

cyjnie jest w zasadzie dowolny. Na Żuławach poziom morza, czyli 0 m n.p.m. na podziałce wodowskazów jest oznakowany jako 500. Unika się w ten sposób odczytów ujemnych, ale w istotny sposób przekłamuje się istniejący stan rzeczy. Inaczej jest w Niderlandach. Tam poziom NAP jest pokazany w sposób rzeczywisty, na wodowska-zach często spotyka się wartości ujemne. Most obrotowy – rodzaj mostu ruchomego, w którym jedno z przęseł jest obracane w celu umożliwienia prze-płynięcia statków i innych jednostek pływających. W Pol-sce istnieje obecnie zaledwie kilka mostów obrotowych, w tym trzy w delcie Wisły. Wyjątkowy, ze względu na swą długość, most obrotowy żuławskiej kolei wąskoto-rowej z 1906 r. znajduję się w Rybinie. Ruchoma część mostu obracana jest ręcznie przez jednego operatora. Cała operacja otwierania mostu zajmuje jednemu człowiekowi około 5 min. Kolejny czynny most obrotowy znajduje się nad wrotami przeciwpowodziowymi na śluzie Gdańska Głowa. Trzeci nieczynny most obrotowy możemy po-dziwiać na rzece Dzierzgoń w miejscowości Dzierzgon-ka na Żuławach Elbląskich. Najmniej znanym mostem kolejowym obrotowym jest obiekt Kolei Nadzalewowej w Elblągu. Umożliwiał przejazd pociągu nad kanałem łączącym stocznię remontową z rzeką Elbląg.Most pontonowy – jest nietypowym rodzajem mostu, którego konstrukcja opiera się na połączonych ponto-nach, barkach lub łodziach. Chociaż tego typu mosty są zazwyczaj tworami tymczasowymi, niekiedy zostają na dłużej. Używa się ich wtedy, gdy nie można wybudować innych, droższych konstrukcji mostów. W Sobieszewie znajduje się most pontonowy z 1970 r. W sezonie żeglu-gowym otwierany jest dla jachtów trzy razy dziennie. Na rzece Elbląg mocno eksploatowany most znajdziemy w miejscowości Nowakowo.Most zwodzony – rodzaj mostu ruchomego, w którym przynajmniej jedno przęsło jest podnoszone, umożliwia-jąc udrożnienie drogi wodnej dla łodzi i innych jednostek pływających. Podnoszenie przęsła jest ułatwione z reguły przez zastosowanie mechanizmu przeciwwagi. Mosty zwodzone mogą być jedno– lub dwuprzęsłowe. Na Żuła-wach mosty zwodzone znajdują się na rzece Szkarpawie w Rybinie, na Wiśle Królewieckiej w Rybinie i Sztutowie, w Nowym Dworze Gdańskim na rzece Tudze, w Stobcu na rzece Tudze (mosty powstały w latach 30. XX wieku), most w Drewnicy w 2005 roku. Najstarszy (z 1895 r.) most zwodzonym (dwuprzęsłowy) możemy podziwiać na rzece Tinie w miejscowości Jezioro.

76

Ostroga rzeczna – kamienna lub faszynowa budowla na brzegu rzeki, mająca na celu jego ochronę. Budowanie ostróg ma za zadanie regulacyjne – ujarzmienie niszczy-cielskiej siły nurtu, ustabilizowanie jej koryta, ukształ-towanie łożyska. Nurt rzeki, gdy jest zbyt silny, może powodować erozję dna. Jeżeli jest słaby i wolny, następuje akumulację niesionego z wodą materiału, np. piasku lub mułu. Oś nurtu rzecznego zazwyczaj nie jest umiejsco-wiona pośrodku rzeki. Za pomocą ostróg można odsunąć ją od brzegu i zapobiec jego podmywaniu. Pochylnia – budowla hydrotechniczna umożliwiająca pokonywanie znacznej różnicy wysokości lustra wody pomiędzy poszczególnymi odcinkami kanału. Zastępuje śluzę lub kilka śluz. Jednostki pływające są przetaczane na specjalnych platformach (wózkach) na szynach kolejo-wych ułożonych na pochyłym zboczu łączącym dwa od-cinki kanału położone na różnych wysokościach. Napęd wózków stanowi energia wody uzyskiwana dzięki różnicy poziomów skierowana na turbinę (lub koło) napędzającą mechanizm wciągania wózków. Pochylnie znajdują się na Kanale Elbląskim. Powstały około 1860 roku. Zostały zaprojektowane przez inż. Georga Jakoba Stenke. Z po-ziomu jeziora Druzno niemal sto metrów wyżej można przepłynąć dzięki pięciu pochylniom Całuny, Jelenie, Oleśnica, Kąty, Buczyniec. Jest to jedyne na świecie tego typu urządzenie hydrotechniczne.Poldery – są to obszary, które kiedyś były dnem morza, jeziora lub rozlewisk rzecznych. Są zabezpieczone przed zalaniem systemem grobli i wałów. Ponadto są stale osu-szane za pomocą stacji pomp. Poldery są często wykorzy-stywane rolniczo ze względu na żyzność lub korzystną strukturę gleb jakie się tam znajdują.W Niderlandach jest 445 polderów. Najmniejsze poldery mają hektar powierzchni a największym jest wschodnia część prowincji Flevoland o powierzchni 54 000 hekta-rów. W Polsce najwięcej polderów znajduje się w delcie Wisły, ale występują też nad Odrą w okolicach Kostrzyna i u jej ujścia. Tereny polderu mogą być położone poniżej poziomu morza, w depresji. Największe poldery w Polsce znajdują się w delcie Wisły na Żuławach. Są to Chłodniewo i Marzęciński. Liczą po około 22 000 hektarów i są jednymi z większych w Eu-ropie. Ciekawostką jest fakt istnienia polderu Przebrno na Mierzei Wiślanej. Prom – jednostka pływająca służąca do przewozu osób i towarów. Promy łączą ze sobą brzegi rzeki, kanału, lub jeziora, a nawet morza. Są to jednostki posiadające własny

77

napęd lub poruszane z brzegu za pomocą liny. Najwięk-szy na Żuławach prom kursuje w sezonie letnim między Świbnem a Mikoszewem. Jest to prom linowy napędza-ny niewielkim holownikiem przycumowanym do burty promu. Prawdopodobnie takie rozwiązanie istnieje tu od 1895 roku. Przeprawa promowa na obecnym odcinku działa od 1945 roku. Jeszcze w latach 50. ubiegłego wieku kursował, obok drogowego, prom kolejki wąskotorowej.Rów melioracyjny – to sztucznie, ręcznie lub mecha-nicznie wykonane, podłużne zagłębienie w ziemi służące do zbierania nadmiernej ilości wody i odprowadzania jej do najbliższej rzeki lub zbiornika. Może służyć również do utrzymywania odpowiedniego poziomu wody w celu nawodnienia pól uprawnych. Zależnie od otoczenia oraz przewidywanej ilości prowadzonej wody, rowy mogą mieć różną szerokość oraz różne profile ścian. Przejazd w po-przek rowu jest możliwy dzięki wykonanym przejazdom lub przepustom. Wbudowane betonowe kręgi umożli-wiają swobodny przepływ wody i równoczesny przejście lub przejazd nad rowem. Najczęściej spotykane są rowy przydrożne oraz rowy melioracyjne. Na Żuławach łatwo odróżnić rowy wykonane przez człowieka od naturalnych cieków wodnych. Te pierwsze są prowadzone prosto, jak pod sznurek, przecinając się często pod kątem prostym, natomiast naturalne wplecione w system melioracyjny cieki są zazwyczaj kręte i meandrujące. Stacja pomp – pompy odwadniające były dawniej napę-dzane wiatrakami. Później stosowano silniki parowe. Do dziś w całości przetrwała tylko jedna pompa o napędzie parowym położona na terenie miejscowości Różany, nad rzeką Tiną Dolną. Jest to mały otynkowany budyneczek pokryty dwuspadowym dachem, obok którego stoi kilku-nastometrowej wysokości komin. Wewnątrz zachował się oryginalny mechanizm, niestety zwiedzanie tego obiektu jest niemożliwe. Inną pozostałością pompy parowej jest samotny ceglany komin sterczący nad kanałem odwadniającym w Różewie koło Nowego Dworu Gdańskiego. Pompy parowe szybko wyparły wiatraki dzięki lepszej wydajności oraz niezależności od pogody. W przeszłości zdarzało się bowiem, że Żuławy będąc nieodwadniane prze kilka bezwietrznych lat, były zatapiane i wyludniały się. Wiatraki nie dawały rady wypompowywać wody. Odchodzenie wiatraków przegrywających z pompami parowymi spotkało się jednak z protestami mieszkań-ców polderów. Woleli widok pracujących wiatraków niż dymiących kominów pomp parowych. Współcześnie do

78

napędu pomp powszechnie stosuje się silniki elektryczne. W większych przepompowniach, np. w Osłonce i Rybi-nie, jako rezerwowe stosuje się również silniki spalinowe. Stacja pomp w Rybinie posiada trzy pompy o łącznej wy-dajności 21 m³/sekundę. Odpompowuje wodę z polderu Chłodniewo o powierzchni 22 tysięcy hektarów..Strażnica wałowa – to budynek wzniesiony na koronie wału przeciwpowodziowego – miejsce zamieszkania strażnika wałowego i jego rodziny. Czasami pełnił rolę karczmy. Obowiązkiem strażnika było dozorowanie wału przeciwpowodziowego i informowanie okolicznych miej-scowości o zagrożeniu powodziowym. Przed II wojną światową wzdłuż Wisły na odcinku od Białej Góry do ujścia Wisły znajdowało się 36 strażnic. Na niektórych odcinkach wałów podczas zwiększone-go zagrożenia powodziowego, ustawiano szopy będące dodatkowymi posterunkami. Często przy strażnicach znajduje się magazyn z workami, łopatami, siekierami, kołkami, obuwiem nieprzemakalnym, sztormiakami i lampami naftowymi. Pełniący dyżur na wałach, posługiwali się sygnalizacją strzałową. Jeden wystrzał powtarzany co 5 minut ozna-czał konieczność przyjścia z pomocą do naruszonego wału. Trzy wystrzały krótko po sobie, powtarzane co jakiś czas, oznaczały przerwanie wału. Śluza wodna – budowla hydrotechniczna wznoszona na kanałach żeglownych, rzekach oraz pomiędzy jeziorami. Jest budowana w celu umożliwienia pokonywania różnic poziomu wody przez jednostki pływające (np. statki, barki, jachty). Śluza to fragment kanału przegrodzony komo-rą wodną. Komora śluzowa jest zamknięta ruchomymi wrotami. Najczęściej spotykane są wrota jedno– lub dwu-skrzydłowe. Jednostka wpływająca wpływa się do komory przez jedną przegrodę otwartą, przy drugiej przegrodzie zamkniętej. Otwarta przegroda następnie jest zamyka-na i woda, w zależności od potrzeby, jest wpuszczana do komory lub z niej usuwana. Po wyrównaniu poziomów w komorze i kanale wylotowym otwarte zostają wrota i jed-nostka wypływa z komory. Obecnie istniejące żuławskie śluzy powstały w związku z wykonaniem Przekopu Wi-sły w 1895 roku. Są to: na połączeniu Wisły i Szkarpawy – Gdańska Głowa, Wisły i Martwej Wisły – Przegali-na (stara i nowa komora śluzy) oraz na Nogacie: w Białej Górze, Pogorzałej Wsi (śluza Szonowo), Malborku (śluza Rakowiec), w Wiercinach (śluza Michałowo). Szczątki dawniej działających śluz można zobaczyć w Marzęcinie oraz w Nowym Dworze Gdańskim na skrzyżowaniu ulic

79

Morskiej i Portowej, gdzie znajdowała się śluza łącząca Kanał Wiślano-Zalewowy z Tugą.Wał przeciwpowodziowy – sztuczne usypisko w kształcie mocno wydłużonej pryzmy o trapezowym przekroju po-przecznym. Wznoszone są wzdłuż rzek lub kanałów, za-zwyczaj w pewnym oddaleniu od brzegów. Pomiędzy wa-łami i rzeką znajduje się międzywale, które tworzy wzdłuż rzeki tereny zalewowe. Jest to również zapasowa przestrzeń dla wzbierającej rzeki, przeciwdziałająca rozlaniu się wody powodziowej na chronione tereny nadrzeczne. Wały przeciwpowodziowe istniały w delcie Wisły jeszcze przed jej zagospodarowaniem przez Krzyżaków. W oko-licach Długiego Pola i Cedrów Wielkich wnikliwy obser-wator może zauważyć pozostałości Starego Wału, który chronił przed zalaniem przez Wisłę Żuławy Steblewskie już we wczesnym średniowieczu. Zatapianie terenów chronionych wałami było dość częstą praktyką stosowaną w działaniach militarnych. Wysadza-jąc lub rozbierając wały, zalewając znaczne tereny unie-możliwiano lub opóźniano ruchy wojsk nieprzyjaciela. Tak było m.in. podczas wojen szwedzkich w XVII wieku.W 1945 roku wojska niemieckie zniszczyły obwałowania delty Wisły w 16 miejscach, w tym w Osłonce i Kiezmarku powodując zalanie i zatopienie Żuław, znacznie opóźnia-jąc w ten sposób opanowanie Mierzei Wiślanej, na której zgrupowane były znaczne ilości wojska i ludności cywilnej. Wał jest chroniony prawem. Zabrania się rozkopywania, jeżdżenia po wałach pojazdami kołowymi (chyba, że jest na nim specjalna droga), wypasania bydła, palenia ognisk, wycinania drzew w jego pobliżu. Niestety nic z tych zakazów nie robią sobie bobry. Tylko na Tudze w okolicy Nowego Dworu Gdańskiego wyko-pały w wałach kilkadziesiąt nor, osłabiając w znacznym stopniu bezpieczeństwo przeciwpowodziowe Żuław.Wiatrak odwadniający – pierwsze tego typu budowle wznoszone były w XIV w. przez Krzyżaków. Czasy osad-nictwa holenderskiego przyniosły ze sobą na Żuławy wia-traki wieżowe typu holenderskiego. Niezależnie od typu wiatraka śmigi można było zawsze ustawić odpowiednio do kierunku wiatru. Najbardziej popularne były wiatraki z obrotową konstrukcją wieży, w której zamontowany był mechanizm przenoszący napęd ze śmigów poprzez pionowy wał pionowy, koła paleczne, wał poziomy, na koło czerpakowe w dolnej, stałej części wiatraka. Za-daniem koła czerpakowego było podnoszenie wody na wyższy poziom. Oprócz kół czerpakowych stosowano śrubę Archimedesa, czyli czerpadło śrubowe. Jest to czer-

80

padło wyposażone w dużą śrubę (ślimak) obracającą się w korycie i podnoszącą wodę bardziej wydajnie, niż koło czerpakowe, jednak trudniejsze do utrzymania w nale-żytej sprawności technicznej.Do dzisiaj nie przetrwał na Żuławach ani jeden wiatrak odwadniający. Ostatni z nich, eksponowany jeszcze do lata 70. na terenie parku w Gdańsku-Oliwie, padł ofiarą pożarów. Resztki jego dolnej części z potężnym kołem zębatym zostały przeniesione do miejscowości Wieniec na Wyspie Sobieszewskiej, a stamtąd staraniem Klubu Nowodworskiego do Muzeum Żuławskiego w Nowym Dworze Gdańskim, gdzie są elementem stałej ekspozycji.Wrota przeciwpowodziowe – wrota osadzone w kon-strukcji betonowej przyległej bezpośrednio do głowy śluzy komorowej lub ujścia kanału lub rzeki. Wrota sta-nowią zabezpieczenie przed wezbraniem wód powodzio-wych. Na Żuławach podczas wezbrań wód regularnie są uruchamiane wrota na śluzie w Białej Górze, Gdańska Głowa, Przegalina oraz Kanale Piaskowym przy ujściu do Martwej Wisły w miejscowości Trzcinisko. Pozostałością dawnych regulacji hydrotechnicznych są nieczynne wro-ta na wejściu z Nogatu do Kanału Jagiellońskiego oraz szczątki wrót sztormowych ze śluzą na zasypanym obec-nie dawnym korycie Kanału Panieńskiego w Marzęcinie.Zastawka melioracyjna – mała budowla melioracyjna piętrząca wodę w korycie np. rowu melioracyjnego. Za-opatrzona w zasuwę służy do regulowania poziomu wody w cieku na terenach nawadnianych podsiąkowo. Na Żuła-wach zastawki umożliwiające regulację wody w rowach i kanałach są w opłakanym stanie. Głównie, z powodu niedoceniania możliwości zatrzymania wody w celu na-wadniania pól. Podczas suszy zastawka zatrzymuje wodę w rowie melioracyjnym podwyższając poziom wód grun-towych, umożliwiając tym samym również podlewanie upraw za pomocą przenośnych pomp. Znak wysokiej wody – trwały sposób oznaczenia wyso-kości wezbrania – maksymalnego poziomu wody. Znak (linia, strzałka, krawędź, itp.) jest precyzyjną informa-cją hydrologiczną informującą o miejscu, czasie i rzęd-nej kulminacji wezbrania. Dawniej znaki wielkiej wody wmurowywano w formie tablic z piaskowca, głównie na kościołach. Oprócz daty powodzi i poziomu wody upa-miętniano także osoby, które wówczas zginęły. Znaki wielkiej wody można znaleźć na kościołach w My-szewie, Trutnowach, na przedzamczu w Malborku. Bar-dziej współczesne znajdują się przy ujściu Tugi i w No-wym Dworze Gdańskim na mostach drogowych.

Publikacja powstała w ramach projektu Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – związki wałowe wracająrealizowanego przez Stowarzyszenie Żuławy i współfinansowanego

z Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Partnerzy: Gmina Cedry Wielkie, Gmina Nowy Dwór Gdański, Gmina Elbląg

Współpraca: Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski, Żuławski Park Historyczny, Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja

Stowarzyszenie Żuławy 2013ISBN 978-83-929795-6-2