POZNAVANJE DRUŠTVAza peti razred devetogodišnje osnovne škole

PRIRUČNIK ZA NASTAVNIKE

Завод за уџбенике и наставна средстваПОДГОРИЦА

Zavod za udžbenike i nastavna sredstvaPODGORICA, 2009.

Tatjana Burzan Snežana Turković

Tatjana Burzan Snežana Turković

POZNAVANJE DRUŠTVAza peti razred devetogodišnje osnovne škole

PRIRUČNIK ZA NASTAVNIKE

Izdavač Zavod za udžbenike i nastavna sredstva - Podgorica

Glavna i odgovorna urednica Nataša Živković

Urednica Biljana Miranović

Recenzenti prof. dr Slavka Gvozdenović mr Luka Mitrović Gordana Obradović, profesorica razredne nastave Zorica Minić, psihološkinja Vesna Ćetković, pedagoškinja

Lektura Lenka Džankić

Korektura Predrag Nikolić

Tehnički urednik Rajko Radulović

Za izdavača Nebojša Dragović

Dizajn i priprema za štampu Studio Mouse - Biljana Živković

Štampa Ostojić - Podgorica

Tiraž 300

ISBN 978-86-303-1372-1

Savjet za opšte obrazovanje, rješenjem br. 04-3-17 od 01.04.2009. godine, odobrio je ovaj priručnik za upotrebu u devetogodišnjim osnovnim školama.

3

Sadržaj

Uvodna riječ ................................................................................................................ 41. MOJA OPŠTINA – uvodni čas ................................................................................. 6

1.1. Pojam opštine, opšte karakteristike ........................................................... 71.1.1. Opština ............................................................................................................................. 71.1.2. Opštinski centar .......................................................................................................... 81.1.3. Šta povezuje stanovnike iste opštine? .................................................................10Uputstva za zadatke sa 13. strane u Udžbeniku ..........................................................11

1.2. Naselja u opštini .......................................................................................... 131.2.1. Tipovi naselja u opštini .............................................................................................131.2.2. Kako je uređena moja opština? .............................................................................141.2.3. Kako se odnosimo prema prirodi? .....................................................................15

1.3. Razvoj mjesta ............................................................................................. 171.3.1. Prošlost: bliska, daleka, veoma daleka ...............................................................171.3.2. Šta su spomenici kulture? .......................................................................................181.3.3. Poštovanje graditeljske tradicije ...........................................................................20Istraživački rad ........................................................................................................................21

1.4. Prirodne karakteristike opštine ................................................................ 231.4.1. Šta je reljef i koji su njegovi osnovni oblici? .....................................................231.4.2. Vremenske prilike ......................................................................................................241.4.3. Šta je geografska karta? ..........................................................................................251.4.4. Uticaj čovjeka na prirodu .......................................................................................27

1.5. Stanovništvo moje opštine ........................................................................ 281.5.1. Razlike nas obogaćuju ..............................................................................................281.5.2. Ljudi se razlikuju .........................................................................................................291.5.3. Kako se odnosimo prema ljudima kojima je potrebna pomoć? ...............30Standardi znanja ....................................................................................................................32

2. CRNA GORA – uvod u temu .................................................................................332.1. Osnovne karakteristike države ...................................................................................34

2.1.1. Ime, položaj i veličina Crne Gore ..........................................................................342.1.2. Glavni grad i prijestonica Crne Gore ...................................................................35Izvještavanje o istraživačkom radu .................................................................................372.1.3. Veći gradovi Crne Gore .............................................................................................382.1.4. Način života .................................................................................................................39

2.2. Prirodno-geografske oblasti .................................................................... 402.2.1. Geografske oblasti Crne Gore ...............................................................................402.2.2. Nacionalni parkovi Crne Gore ...............................................................................422.2.3. Klima Crne Gore .........................................................................................................432.2.4. Prednosti i nedostaci prirodnih bogatstava ....................................................44

2.3. Osnovni pojmovi o privredi ....................................................................... 452.3.1. Poljoprivreda .................................................................................................................452.3.2. Industrija i zanatstvo ..................................................................................................462.3.3. Turizam, ugostiteljstvo, trgovina ............................................................................472.3.4. Saobraćaj ........................................................................................................................48Standardi znanja ....................................................................................................................50Literatura ....................................................................................................................................52

4

Uvodna riječ

Poštovana koleginice ili kolega,

Priručnik koji je pred Vama, prati ciljeve i nastavne sadržaje predmeta Poznavanje društva za peti razred devetogodišnje osnovne škole i sastavni je dio postojećeg udžbeničkog kompleta.

Cilj nam je bio da predložimo načine izvođenja nastave i podučavanje poznavanja društva u petom razredu, kao olakšicu u radu nastavnicima. Nastojale smo da napravimo upotrebljiv priručnik, koji nema ambicije da postane pravilo za rad, već primjer koji će pomoći svakom nastavniku/nastavnici da prema situaciji u odjeljenju, odnosno razredu, napravi svoj plan rada, koji će dopunjavati i razrađivati.

Prema ciljevima datim Programom za predmet Poznavanje društva u petom razredu, učenici bi trebalo da steknu saznanja o širim društvenim zajednicama kojima pripadaju (opština, država), načinu njihovog funkcionisanja, stanovništvu, prirodnim i privrednim karakteristikama. Cilj nastave je da se razvijanjem vještina i intelektualnih sposobnosti učenika, polazeći od sličnosti i razlika njima poznatih zajednica (porodica, škola, naselje), usvajaju znanja koja su upotrebljiva. Razvijanjem svijesti o potrebama, željama, mogućnostima i ličnim doprinosom učenici shvataju da su dio društva i da imaju određena prava i dužnosti.

Pri izradi ovog Priručnika rukovodile smo se pretpostavkom da će biti korišćen u različitim uslovima u kojima škole rade, te smo nastojale da izrada scenarija bude takva da zadovolji potrebe škola i nastavnika u različitim sredinama. Za usvajanje nastavnih sadržaja predložen je raznovrstan nastavni materijal: o karakteristikama opštine iz opštinskih i drugih institucija; zatim podaci iz raznih stručnih časopisa i literature; sa interneta; fotografije itd. Nastavni materijal bi trebalo da obezbijedi škola, na prijedlog nastavnika/nastavnice. Prilikom pribavljanja nastavnog materijala od strane učenika važno je napraviti dobru podjelu zaduženja, vodeći računa o interesovanjima samih učenika i realnim mogućnostima pribavljanja (da se ne bi desilo da uža i šira rodbina traži nastavni materijal).

Nastavni sadržaji su urađeni po scenarijima u kojima su predloženi nastavni materijal, oblik rada, aktivnosti učenika, kako bi se ostvarili nastavnim programom postavljeni ciljevi. Koristile smo elemente aktivne nastave čija je glavna odlika da se, gotovo, u svakom scenariju ostvaruju sve faze procesa učenja: priprema, usvajanje novog, ponavljanje, vježbanje i provjeravanje.

Mišljenja smo da na časovima poznavanja društva treba da budu zastupljeni različiti oblici rada (frontalni, individualni, grupni, rad u parovima), a naročito grupni oblik rada. Prilikom dijeljenja učenika u grupe, trebalo bi voditi računa o zahtjevnosti zadataka, tako da one mogu biti ujednačene prema školskim i vanškolskim znanjima i aktivnostima, a mogu se formirati i u skladu s težinom zadataka i intelektualnim sposobnostima i interesovanjima učenika.

Grupni rad, pored prednosti koje pruža, nosi i određene rizike. Posebnu pažnju treba usmjeriti na rad svakog učenika unutar grupe, kao i na aktivnosti ostalih učenika tokom i nakon izlaganja grupa (slušanje, zapisivanje, dopunjavanje, postavljanje pitanja, dijalog).

5

Svi zadaci koji se daju učenicima moraju biti pažljivo odabrani, jasni, a vrijeme za rad precizno određeno. Znanja koja učenici budu sticali na času treba povezivati sa gradivom iz drugih predmeta kako iz petog, tako i prethodnih razreda kao i ličnim iskustvima. Mišljenja smo da za jedan broj časova metoda neposrednog posmatranja bude dominantna. Pored različitih nastavnih sredstava, učenici na svakom času treba da imaju Udžbenik i Radnu svesku. Važno je da nauče da se snalaze na geografskoj karti, koriste trake vremena, imaju pojam o prošlom, sadašnjem i budućem vremenu, čitaju tabele, znaju gdje i kako pronaći potrebne podatke. Smatramo da poslije interpretacije određene teme nastavnica/nastavnik mora imati povratnu informaciju o stepenu usvojenosti određenih sadržaja, između ostalog da bi mogla/mogao planirati potrebne korektivne aktivnosti.

Nastavnicima i nastavnicama koji izvode nastavu Poznavanja društva želimo da svojim kreativnim mogućnostima i aktivnim učešćem učenika ostvare postavljene nastavne ciljeve na obostrano zadovoljstvo.

Autorke

6

1. MOJA OPŠTINA

Cilj:- upoznavanje s udžbeničkim kompletom Poznavanja društva za peti razred

devetogodišnje osnovne škole; - usvajanje pojma opštine kao zajednice većeg broja naselja.

Ključne riječi: zajednica, naselje, prirodne karakteristike, stanovnici, teritorija

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, skica ili plan mjesta, opštinska karta

Aktivnosti:1. Pozdravljanje s učenicima. Povesti razgovor o aktivnostima učenika tokom ljetnjeg raspusta. Tražiti od njih da ispričaju, u kratkim crtama, neki doživljaj u kojem su primijenili znanje stečeno prošle školske godine na časovima Poznavanja društva (orijentacija, bonton, dječja prava i obaveze i slično).

2. Pažljivo posmatraju sadržaj udžbenika, Poznavanje društva za peti razred. Tražiti od učenika da uoče teme koje će učiti ove školske godine, zatim obratiti pažnju na prvu temu – Moja opština. Razgovarati o naslovima pod-tema i nastavnih jedinica. Tražiti od učenika da potraže u Udžbeniku nastavnu jedinicu čiji im se naslov učinio zanimljivim – provjeriti kako su učenici savladali vještinu korišćenja Udžbenika.

3. Otvoriti 5. stranu gdje su uputstva za korišćenje Udžbenika. Podijeliti učenike u parove. Jedan učenik/učenica iz para ima zadatak da predstavi uputstva sa prve dvije otvorene strane Udžbenika, a drugi/druga učenik/učenica iz para da predstavi uputstva sa sljedeće dvije otvorene strane. Nakon prezentacije u okviru parova, uraditi prezentaciju na nivou odjeljenja. Zatim tražiti od učenika da pronađu rječnik manje poznatih riječi. Razgovarati o korišćenju rječnika, objašnjenjima manje poznatih riječi – da li su jasna itd.

4. Nastavnik/nastavnica upućuje na Radnu svesku i objašnjava način njenog korišćenja. Tražiti od učenika da uporede sadržaj Radne sveske sa sadržajem Udžbenika. Dati uputstva za korišćenje Radne sveske.

5. Razgovarati sa učenicima o naselju (naseljima) u kojem žive, o prostoru na kojem se nalazi njihovo naselje. Zatim da imenuju susjedna naselja koja se nalaze sjeverno, južno, istočno i zapadno od njihovog naselja. Razgovarati o tipovima navedenih naselja, o poslovima kojima se bave stanovnici njihovog naselja i povezanosti stanovnika njihovog naselja sa susjednim naseljima. Navode svoja iskustva.

6. Nastavnik/nastavnica upućuje učenike da posmatraju kartu na 6. strani Udžbenika i koristeći se legendom opišu šta je na njoj prikazano. Zadržati pažnju učenicima na oznakama za državnu granicu i granicu opština. Tražiti od učenika da na karti pronađu opštinu u kojoj se nalazi njihovo naselje, zatim da na karti odrede glavne i sporedne strane svijeta. Učenici uočavaju na karti teritoriju svoje opštine. Komentarišu njen oblik, veličinu.

7

Upoređuju sa drugim opštinama u Crnoj Gori. Pročitaju imena prikazanih naselja. Nastavnik/nastavnica podstiče učenike da navedu nazive i ostalih naselja koja pripadaju teritoriji opštine, a nijesu unijeta u karti. Koristiti zidnu kartu opštine ili Crne Gore podijeljene na opštine.Razgovarajući o tipovima naselja, o povezanosti stanovnika različitih naselja opštine, podstaći učenike da izvedu zaključak o pojmu opština – kao zajednici većeg broja naselja.

1.1. Pojam opštine, opšte karakteristike

1.1.1. Opština

Cilj:- znaju naziv svoje opštine;- vrednuju značaj opštinskih službi;- znaju na karti pokazati granicu opštine.

Ključne riječi: opština, opštinski organi, opštinske službe

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, fotografije, ilustracije opštinskih službi

Aktivnosti:1. Razgovarati o svom naselju i naseljima u susjedstvu, o njihovim prirodnim karakteristikama, stanovništvu. Tražiti od učenika da na karti (Udžbenik, str. 6), pronađu svoju opštinu, pročitaju prikazana naselja i pomoću legende odrede približan broj stanovnika. Zatim da izdvoje najveće naselje u svojoj opštini.

2. Razgovarati o broju prikazanih naselja na karti opštine i naseljima koja nijesu prikazana na karti, a učenicima su poznata. Ukazati na različite tipove naselja u opštini. Pojam teritorijalne cjeline približiti učenicima pomoću određenog prostora koji je njima već poznat: škola i školsko dvorište, porodična kuća sa dvorištem, dječji vrtić.Na tabli napisati naziv opštine i nazive naselja koja joj pripadaju, a koja su učenicima poznata.

3. Funkcionisanje opštine kao administrativne jedinice približiti učenicima pomoću školske zajednice, odnosno odjeljenjske zajednice. Važno je naglasiti da društvena zajednica najbolje funkcioniše ako se pridržava pravila i dužnosti koja su donijeta uz saglasnost većine. Zatim da se osnivaju i angažuju razne ustanove i službe čiji je zadatak da omoguće sprovođenje dogovorenih pravila i dužnosti itd. Na primjer: da bi se poštovala pravila i dužnosti u odjeljenjskoj zajednici brinu odjeljenjski starješina i odjeljenjsko rukovodstvo koje su izabrali učenici. Da bi opština – kao skup više naselja – dobro funkcionisala važno je da svi njeni stanovnici zadovoljavaju

8

najveći dio svojih potreba. Iz tih razloga se formiraju opštinski organi – predsjednik/predsjednica opštine i Skupština opštine. Njih predlažu i biraju svi punoljetni stanovnici opštine. Važnu ulogu za stanovnike opštine imaju opštinske službe: komunalna, vatrogasna, policija... Razgovarati o odlukama koje se mogu donijeti u Skupštini opštine, a koje su važne učenicima (npr. uvođenje školskog autobusa, izgradnja trotoara, izgradnja biciklističke staze).

4. Podijeliti učenike u pet grupa. Svakoj grupi podijeliti fotografije, ilustracije opštinskih službi npr. vatrogasaca, policije, „Čistoće“, „Zelenila“, „Vodovoda“, i slično, sa zadatkom da u roku od pet minuta:

- prepoznaju i imenuju službu;- navedu aktivnosti koje obavljaju radnici te službe;- primjer iz ličnog iskustva (ukoliko ga imaju).

5. Učenici predstavljaju izvještaje grupnog rada.

6. Pročitati isječke iz novina o radu nekih službi. Učenici zajedno čitaju i komentarišu pročitano, vrednuju rad opštinskih službi (vođeni ličnim iskustvima ili iskustvima drugih), navodeći činjenice.

7. Koristeći se kartom Crne Gore podijeljenom na opštine (Udžbenik, str. 6), učenici imaju zadatak da u Radnu svesku (str. 6, zadatak 7.) nacrtaju skicu svoje opštine, napišu naziv opštine. Zatim, na osnovu naučenog osmisle definiciju pojma opština i zapišu u Radnu svesku (str. 5, zadatak 6.).

8. Komentarisati definicije i na tabli napisati najvažnije odlike opštine:- određena teritorija;- skup različitih tipova naselja;- omogućavanje zadovoljavanja životnih potreba stanovnika opštine.

Za domaći rad uraditi zadatke iz Radne sveske sa strana 4 i 5.Prijedlog: Pozvati gosta iz jedne od opštinskih institucija.

1.1.2. Opštinski centar

Cilj: - znaju nazive naselja u svojoj opštini kao i naziv opštinskog centra;- upoznaju opštinski centar kao naselje u kojem se nalaze razne ustanove koje

unapređuju kvalitet života.

Ključne riječi: opštinski centar, opštinske ustanove

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, fotografije opštinskih ustanova

Aktivnosti:1. Razgovarati o broju, tipovima i veličini naselja u opštini, zatim o njihovim nazivima

9

kao i o nazivu opštine i veličini naselja po kojem je dobila ime. Uporediti dva ili tri naselja (veličina, broj stanovnika, izgled), koja su učenicima poznata sa opštinskim centrom. Kratko razgovarati o važnijim ustanovama u opštinskom centru.

2. Podijeliti učenike u šest grupa (predviđeno vrijeme za rad – 10 minuta).

Prva grupa ima zadatak da na osnovu stečenog znanja, zabilježenih zapažanja o radu opštinskih organa, fotografija:

- opiše rad opštinske skupštine i predsjednika opštine, navede kako se postaje predsjednik opštine, zapažanja starijih o odnosu predsjednika opštine prema građanima;

- približno locira ustanove u kojima rade predsjednik opštine, skupština opštine i u kratkim crtama opiše njihov izgled;

- na posebnom papiru napiše naziv ustanova i u kratkim crtama navede obaveze prema stanovništvu.

Druga grupa ima zadatak da na osnovu fotografija i ličnog iskustva:- navede zdravstvene ustanove u opštini i približno odredi njihovu lokaciju;- dâ opis jednog ili dva slučaja boravka u tim ustanovama (opis bolesti,

ponašanje medicinskog osoblja prema pacijentu, svoj doživljaj);- na parčetu papira napiše naziv najvažnijih ustanova i u kratkim crtama

navede obaveze prema stanovnicima. Treća grupa ima zadatak da na osnovu stečenog znanja, fotografija i ličnog

iskustva:- navede obrazovne ustanove u opštini i približno odredi njihovu lokaciju;- za svaku od navedenih ustanova odredi sličnosti i razlike (na osnovu

uzrasta i rada u tim ustanovama). Dâ opis ponašanja zapošljenih u obrazovanju prema polaznicima ovih ustanova;

- na parčetu papira napiše naziv ustanova i u kratkim crtama navede obaveze prema stanovnicima.

Četvrta grupa ima zadatak da na osnovu fotografija i ličnog iskustva:- imenuje i odredi lokaciju ustanove kulture u opštini;- opiše kulturne manifestacije kojima su prisustvovali i prostor na kojem se

održala manifestacija, svoj doživljaj;- na parčetu papira napiše naziv ustanova i u kratkim crtama navede

obaveze prema stanovnicima. Peta grupa ima zadatak da na osnovu fotografija i ličnog iskustva:

- navede banke i, po njihovom mišljenju, najvažnije trgovačke radnje u opštini i približno ih locira;

- opiše neke od usluga koje se obavljaju u banci, odnos bankarskog osoblja prema klijentima; zatim usluga u jednoj trgovačkoj radnji i odnos trgovačkog osoblja prema kupcima;

- na parčetu papira napiše naziv ustanova i u kratkim crtama navede obaveze prema stanovnicima.

Šesta grupa ima zadatak da na osnovu fotografija i ličnog iskustva:- navede najvažnije ugostiteljske objekte u opštini, i nekoliko zanatskih

radnji i približno ih locira;- opiše ugostiteljski objekat, usluge koje se u njemu obavljaju, odnos

ugostiteljskog osoblja prema gostu; kao i opis zanatskog objekta, usluge koje se u njemu obavljaju, odnos zanatlija prema mušterijama;

10

- na parčetu papira napiše naziv ustanova i u kratkim crtama navede obaveze prema stanovnicima.

Izvještaj grupa.Nakon pojedinačnih izvještavanja, između izvještaja koje učenici kače na panou

ili tabli, nastavnik/nastavnica stavlja znak plus (+), a na kraju šestog izvještaja dodaje znak jednakosti (=) i dopisuje – opštinski centar.

Važno je približiti učenicima pojam opštinskog centra kao naselja u kojem se nalaze ustanove važne za sve stanovnike opštine.

Tražiti od učenika da osmisle kartografsku oznaku za opštinski centar i da u skicu opštine (Radna sveska, str. 6, zadatak 7.) unesu opštinski centar. Uraditi zadatke u Radnoj svesci, str. 7 i 8.

1.1.3. Šta povezuje stanovnike iste opštine?

Cilj: - Vrednuju značaj opštinskog centra u procesu unaprijeđivanja kvaliteta života

u svim naseljima.

Ključne riječi: obrazovni, zdravstveni, privredni, kulturni centar

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, zidna karta opštine, članak iz dnevne štampe ili izvještaj iz opštine

Aktivnosti:1. Razgovarati o potrebama stanovništva za obrazovanjem, zdravstvenom njegom, kulturnim i sportskim manifestacijama, a potom o privrednim djelatnostima.

2. Nabrojati nekoliko važnijih ustanova i preduzeća koja se nalaze u opštinskom centru. Razgovarati o tome da li svi zapošljeni u navedenim i drugim ustanovama žive u opštinskom centru, u kome i rade. Navesti primjere. Nastavnik/nastavnica iznosi uveličanu kartu opštine sa bližim i daljim naseljima na kojoj su ucrtane crvenom – asfaltni putevi, a zelenom – neasfaltirani. Tražiti od učenika da uporede udaljenost naselja od opštinskog centra i za asfaltne i za neasfaltirane puteve i na osnovu toga izvedu zaključak.

3. Potrebu za dobrom saobraćajnom povezanošću među naseljima u opštini razraditi putem zapisivanja učeničkih odgovora i njihove analize (tehnika brainstorming). Učenici daju odgovore na pitanje: Kako saobraćajna povezanost unapređuje kvalitet života stanovnika u naseljima? Odgovore piše nastavnik/nastavnica na prostoru vidljivom za sve učenike (tabla, pano, hamer papir i slično). Nastavnik/nastavnica i učenici zajedno analiziraju napisane odgovore. Razvrstavaju ih po sličnosti. Komentarišu. Podstaći učenike da daju prijedloge kako se može poboljšati postojeća saobraćajna povezanost među naseljima (asfaltirati puteve, gdje je moguće proširiti ili dodati kolovozne trake, redovno održavati puteve, poboljšati povezanost autobuskim linijama i slično).

11

4. Podijeliti učenike u parove. Jedan učenik/učenica iz para ima zadatak da na osnovu priloženog teksta o asfaltiranju i proširenju seoskih puteva u barskoj opštini (Udžbenik, str. 12) opiše proceduru kojom su mještani pokrenuli rješavanje problema i način na koji je riješen problem. Drugi učenik/učenica iz para ima zadatak da na osnovu priloženog teksta o poboljšanju snabdijevanja električnom energijom u barskoj opštini (Udžbenik, str. 12) opiše proceduru kojom su mještani pokrenuli rješavanje problema i način na koji je riješen problem.

5. Nakon izmijenjenih odgovora u okviru para, iznijeti odgovore na nivou odjeljenja. Zatim nastavnik/nastavnica dâ jednom/jednoj učeniku/učenici da naglas pročita pripremljeni članak iz novina ili sličan primjer iz svoje opštine u kojoj su stanovnici naselja zajedničkim doprinosom s opštinskim organima riješili neki problem na obostranu korist. Navesti neki pozitivan i negativan primjer u kojem je inicijativa pokrenuta iz opštinskog centra. Tražiti od učenika da navedu pozitivne i negativne strane koje su uočili u tim primjerima. Razgovarati i o slučajevima kada je definisan problem, ali se stanovnici naselja ne mogu dogovoriti oko svog dijela učešća u njegovom rješavanju.

- U skicu opštine (Radna sveska, str. 6, zadatak 7), unijeti osmišljene oznake za bliža i dalja naselja. Naglasiti učenicima da dopišu oznake i u legendi.

Uputstva za zadatke sa 13. strane u Udžbeniku

Napomena: Izvještvanje grupa planirati u vrijeme obrade nastavne jedinice: 1.2.2. Kako je uređena moja opština?

- Nastavnik/nastavnica dijeli učenike u pet grupa vodeći računa da grupe budu ujednačene po postojećim školskim i vanškolskim znanjima i iskustvima učenika. Svakoj grupi dati po jedan od zadataka iz Udžbenika sa 13. strane. Razgovarati o zadacima.

- Naglasiti da im je potrebna karta opštine i plan grada opštinskog centra. Dati uputstva za korišćenje.

- Dati uputstva o koracima koje treba preduzeti za komuniciranje s opštinskim organima, javnim službama, preduzećima: u imeniku ili informacijama da potraže brojeve telefona ustanova koje će posjetiti, najave svoju posjetu i razloge posjete. Tokom razgovora naglase da za ispunjenje zadatka imaju određeno vrijeme i da odgovorni tu činjenicu imaju u vidu kada im budu zakazivali posjetu. Napomenuti ih da, prije odlaska, pripreme pitanja na koja traže odgovore, zatim da u vrijeme posjete zabilježe: ime, prezime i funkciju osoba s kojima razgovaraju, odgovore na postavljena pitanja, utiske koje su osobe s kojima su razgovarali ostavile na grupu; da pitaju kontakt osobu ili osobe da li bi još nešto dodali, a što ih oni nijesu pitali.

- Sa svakom grupom posebno razgovarati o njihovom zadatku i dati im jasna uputstva.

12

Npr. Prva grupa ima zadatak da istraži povezanost privrednih djelatnosti razvijenih u opštinskom centru s ostalim naseljima u opštini. Nastavnik/nastavnica podstiče učenike da se prisjete kako se dijele privredne djelatnosti (proizvodne i uslužne); zatim izdvajaju proizvodne djelatnosti razvijene u opštini (recimo: poljoprivredne, industrijske, zanatske), zatim razmatraju razvijene uslužne djelatnosti (recimo: putnički saobraćaj, trgovina, ugostiteljstvo). Predlaže učenicima da podijele zadatke i da svaki učenik/učenica iz grupe uradi istraživanje za jednu od izdvojenih privrednih djelatnosti. Druga grupa ima zadatak da istraži kojim je vanprivrednim djelatnostima opštinski centar povezan sa ostalim mjestima u opštini. Nastavnik podstiče učenike da se prisjete kako se dijele vanprivredne djelatnosti; zatim izdvajaju vanprivredne djelatnosti razvijene u opštini (obrazovne, zdravstvene, kulturne, naučne, sportske). Pomaže pri odabiru najvažnijih vanprivrednih djelatnosti u opštini i podjeli unutar grupe.Treća grupa ima zadatak da posjeti Skupštinu opštine i sazna kako stanovnici njihove opštine odlučuju o važnim pitanjima. Za svaki, u razgovoru, navedeni riješeni problem, potražiti mišljenje i druge strane. Provjeriti da li su učenici zapamtili korake koje treba preduzeti za komuniciranje s opštinskim organima.Četvrta grupa treba da istraži na koji način se naselja u njihovoj opštini snabdijevaju vodom. Da li su priključeni na vodovodnu mrežu ili koriste bunare, izvore, bistijerne ili se na neki drugi način snabdijevaju vodom? Nastavnik/nastavnica objašnjava potrebu štednje vode i na koji način to mogu uraditi. Da li stanovnici njihove opštine izmiruju svoje obaveze prema Vodovodu? Peta grupa ima za zadatak da posjeti Komunalno preduzeće i sazna na koji način je u opštini regulisano rješenje problema otpadnih voda i čvrstog materijala. Da istraže ko su najveći zagađivači vode u njihovoj opštini i koje su posljedice tog zagađivanja po živi svijet. Šta sve treba preduzeti da bi se zagađivanje smanjilo?

- Vrijeme predviđeno za prikupljanje informacija je tri dana. Naglasiti učenicima da svaku informaciju do koje dođu zabilježe, i ako su u mogućnosti provjere, pored zapišu svoje mišljenje, neki problem koji su uočili itd.

- Nakon isteka vremena predviđenog za istraživanje, slijedi klasifikacija sakupljenih podataka (dva dana). Reći učenicima da prikupljene podatke rasporede po sličnostima, odnosno zajedničkim karakteristikama. Npr. prikupljene informacije o putničkom saobraćaju daju podatke o kvalitetu puteva (sve sakupljene podatke o putevima staviti na jedno mjesto); autobuskim linijama koje povezuju opštinski centar sa ostalim naseljima u opštini (sve podatke o ovom pitanju staviti na jedno mjesto); približan broj stanovnika koji koriste svoje automobile za odlazak i dolazak, itd. Istaći da je raspoređivanje prikupljenog materijala važno jer pomaže da uoče i izdvoje važno od manje važnog, da upoređuju, uočavaju sličnosti i razlike, uoče odnose između različitih elemenata, pomaže da se izvuče zaključak (klasifikacija sakupljenih podataka je važna sposobnost za razvoj kritičkog mišljenja).

- Treba pratiti rad grupa, motivisati učenike, davati uputstva. Naglasiti važnost dogovaranja i poštovanja pravila timskog rada.

- Nakon isteka vremena za klasifikaciju prikupljenog materijala, napisati izvještaj i pripremiti prezentaciju (vrijeme na raspolaganju – tri dana). Učenici se međusobno dogovaraju ko će njihov rad predstaviti u ime grupe.

13

1.2. Naselja u opštini

1.2.1. Tipovi naselja u opštini

Cilj:- uočiti sličnosti i razlike pojedinih tipova naselja: selo, grad, prigradsko naselje

Ključne riječi: reljef, selo, grad, opštinski centar, prigradsko naselje, varošica

Nastavna sredstva: Udžbenik, fotografije različitih tipova naselja iz opštine, tekstovi o različitim tipovima naselja koji se mogu nabaviti preko interneta, iz dnevne štampe, časopisa Ukoliko postoje uslovi, bilo bi dobro obezbijediti i video-snimak različitih tipova naselja.

Aktivnosti:1. Razgovarati sa učenicima o prostoru u kojem se nalazi njihovo naselje: o reljefu, izgledu, veličini naselja, broju stanovnika, zanimanjima stanovnika, načinu života. Uporediti način života u različitim tipovima naselja (selo – grad).

2. Podijeliti učenike u grupe. Svaki tim ima tri učenika/učenice. Svi timovi imaju isti zadatak – koristeći se Udžbenikom i prikupljenim materijalom obraditi karakteristike različitih tipova naselja: selo, grad i prigradsko naselje i izdvojiti razlike. Svaki učenik ili učenica iz tima ima zadatak da obradi jedan od navedenih tipova naselja. Osnova za rad je Udžbenik, tako da nastavnik/nastavnica učenicima skreće pažnju na dijelove teksta u kojima mogu naći podatke za predmet svog zadatka. Učenicima dati uputstva da prvo izdvoje najvažnije odlike naselja koje obrađuju i da za svaku odliku navedu primjer, zatim da zabilježe i druge odlike. Dati im uputstva i za korišćenje prikupljenog materijala. S obzirom na to da će više učenika iz različitih timova koristiti isti materijal, voditi računa o tome da ne ometaju jedni druge. Nakon predviđenog vremena za individualno prikupljanje podataka, svaki učenik/učenica u okviru svog tima predstavlja rezultate rada i na zajedničkoj listi ispisuju osnovne odlike pojedinih tipova naselja, komentarišu, dopunjuju i izdvajaju razlike.

3. Nakon predviđenog vremena za rad grupa, putem slučajnog odabira, izabrati tri grupe koje će, na nivou odjeljenja, predstaviti po jedan tip naselja. Poslije izlaganja, od ostalih grupa tražiti da komentarišu, dopune ili isprave izvještaj.

4. Ako učenici žive u varošici ili im je škola u varošici, tom tipu naselja posvetiti pažnju kao i ostalim tipovima naselja, a ako to nije slučaj u kratkim crtama informisati učenike o tom tipu naselja.

5. Napisati na tabli ili hamer papiru naslov: Tipovi naselja na teritoriji opštine ............. (umjesto tačaka napisati naziv opštine, za glavni grad i prijestonicu napisati: Tipovi naselja na teritoriji glavnog grada ili prijestonice). Ispod naslova u kolonama ispisati: selo, prigradsko naselje, grad, varošica. Tražiti od učenika da u koloni ispod tipa navedu imena naselja u svojoj opštini. Jedan/jedna učenik ili učenica ispisuju nazive,

14

a ostali učenici predlažu. Za svaki predloženi naziv, tražiti od učenika/učenice da navede zbog kojih karakteristika pripada tom tipu naselja. Uporediti broj tipova naselja u opštini.

6. Na zidnoj karti opštine potražiti zapisana naselja, razgovarati o njihovom položaju u odnosu na opštinski centar, koji je najčešće i jedino urbano naselje na teritoriji opštine.

Napomena: Bilo bi poželjno da nastavnik/nastavnica planira izlet u drugačiji tip naselja od onog u kojem većina učenika živi. Pri obilasku fotografisati. Ako je izlet planiran prije obrade tipova naselja, podstaći učenike, oslanjajući se na ranije stečena znanja i iskustva, da uoče karakteristično u načinu života stanovnika naselja kroz koja prolaze, opišu dom i domaćinstvo, izdvoje posebnosti, upoređuju, na osnovu činjenica izvode zaključak itd. Ako je izlet planiran poslije obrade tipova naselja u opštini, provjeriti koliko i kako su usvojili pojmove i na koji način primjenjuju naučeno.

1.2.2. Kako je uređena moja opština?

Cilj: - vrednuju uređenost pojedinih naselja i opštinskog centra u odnosu na

različite potrebe stanovnika.

Ključne riječi: privredne i vanprivredne djelatnosti

Nastavna sredstva: izvještaji grupa o riješenim zadacima sa 13. strane Udžbenika, karta opštine, plan opštinskog centra, listovi za crtanje

Aktivnosti:1. Povesti razgovor o zadacima koji su bili dodijeljeni grupama (sa 13. strane Udžbenika), zatim o iskustvu rada u timu, teškoćama na koje su nailazili, načinu rješavanja nesuglasica, o prednostima timskog rada; o tome šta su novo naučili tokom istraživačkog zadatka, s kojim problemima su se suočili i na koji način su ih riješili; na koja znanja i iskustva su se oslanjali u toku rada, da li su im uputstva i objašnjenja nastavnika/nastavnice bila od koristi itd.

2. Izvještavanje grupa:Hamer papir podijeliti na pet dijelova, za svaku grupu po jedan. Grupe izvještavaju jedna za drugom. Svaka grupa objašnjava, pokazuje na karti opštine ili planu opštinskog centra gdje se nalazi ustanova, preduzeće ili neki drugi predmet njihovog istraživanja. U dijelu hamer papira namijenjenom za grupu zapisati najvažnije podatke. Nakon izlaganja podstaći diskusiju.

3. Napisati na tabli naslov: Kako je uređena moja opština?Ispod naslova nacrtati tabelu koja sadrži četiri kolone:

- razvijene privredne djelatnosti u opštini; - razvijene vanprivredne djelatnosti u opštini;

15

- privredne djelatnosti koje bi trebalo da se razvijaju u opštini; - vanprivredne djelatnosti koje bi trebalo da se razvijaju u opštini.

Popuniti prve dvije kolone. Na osnovu izvještaja i ranije stečenih znanja, učenici predlažu privredne i vanprivredne djelatnosti, a jedan učenik ili učenica bilježi prijedloge. Nakon popunjavanja kolona razgovarati o tome koliko zastupljene privredne i vanprivredne djelatnosti mogu zadovoljiti potrebe stanovnika opštine. U diskusiju bi trebalo uključiti što veći broj učenika. Druge dvije kolone popunjavati u toku diskusije, odnosno kada učenici istaknu neku djelatnost koja nije navedena ili nije dovoljno razvijena u opštini, a trebalo bi biti po njihovom mišljenju.Kada se završi diskusija, komentarisati navedeno u druge dvije kolone.

4. Dati učenicima kreativan zadatak - da zamisle i nacrtaju svoje naselje onako kako bi oni željeli da izgleda. Zatim da crtež uporedi s crtežom druga ili drugarice iz klupe. Izdvoje ono što postoji u naselju, a što je prikazano na crtežima i razgovaraju o svojim željama.

1.2.3. Kako se odnosimo prema prirodi?

Cilj:- vrednuju stepen poštovanja ekoloških principa;- vrednuju uređenost pojedinih naselja.

Ključne riječi: životna sredina, zagađivanje, zagađivači

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, fotografije zagađivača vode, vazduha i zemljišta u opštini, kratki izvještaji o zagađivačima, fotografije koje prikazuju uređenost/neuređenost naselja

Aktivnosti:1. Posmatrati ilustracije na str. 20. Tražiti od učenika da opišu ono što uočavaju. Podstaći ih da navedu još neke primjere zagađivanja. Objasniti učenicima pojam životna sredina, a zatim zajedno analizirati rečenicu: „Čovjek ima pravo da koristi prirodu, ali i obavezu da je čuva“. Učenici pojedinačno iskazuju: šta čini prirodu, zbog čega je koristimo, zašto moramo da je čuvamo.

2. Podijeliti učenike u šest grupa. Grupama podijeliti nastavni materijal. Prva i druga grupa ima zadatak da na osnovu Udžbenika i dodatnog nastavnog

materijala ukaže na:- načine zagađivanja vazduha; - imena najvećih zagađivača vazduha u opštini;- načine koji mogu dovesti do smanjenja zagađivanja vazduha;- načine kojima oni mogu doprinijeti čistijem vazduhu.

Treća i četvrta grupa ima zadatak da na osnovu Udžbenika i dodatnog nastavnog materijala ukaže na:

16

- načine zagađivanja voda; - imena najvećih zagađivača voda u opštini;- načine koji mogu dovesti do smanjenja zagađivanja voda;- načine kojima oni mogu doprinijeti očuvanju voda.

Peta i šesta grupa ima zadatak da na osnovu Udžbenika i dodatnog nastavnog materijala ukaže na:

- načine zagađivanja zemljišta; - imena najvećih zagađivača zemljišta u opštini;- načine koji mogu dovesti do smanjenja zagađivanja zemljišta;- načine kojima oni mogu doprinijeti čistoći zemljišta.

3. Izvještaji grupa. S obzirom na to da su po dvije grupe imale isti zadatak, izvještaj o istom zadatku jedne grupe, druga grupa komentariše, dopunjuje i dodaje ono što se razlikuje. Bilješke kačiti na pano. Na osnovu istaknutih informacija vrednovati odnos prema životnoj sredini u opštini.

4. Razgovarati o otpadu kojim se ugrožava priroda: ko ga i kako pravi, gdje se i kako uočava i slično. Razgovarati o tome da li se otpad može iskoristiti, koji, i kako neće štetiti okolini. Šta znaju o reciklaži?Naglasiti šta se postiže reciklažom:

- čuvamo okolinu od zagađivanja ostavljajući: plastične flaše, limenke, staklo, papire u za to predviđene kontejnere;

- štedimo prirodna bogatstva koja su ograničena, a koja su neophodna za stvaranje navedenih predmeta.

5. Podijeliti fotografije o uređenosti naselja učenicima, tako da jednu ili dvije fotografije analizira manja grupa učenika. Npr. kontejneri puni smeća uredni, razbacano smeće oko kontejnera, lijepo uređeno dvorište javne ustanove, neuređeno dvorište javne ustanove, poplavljena ulica, „okićeno“ drveće smećem, „okićene“ obale rijeka smećem, čiste obale rijeka, uređena i neuređena ulica itd. Učenici upoređuju, komentarišu ambijent prikazan na fotografijama. Navode primjere iz svog okruženja. Vrednuju uređenost svog naselja i naselja u kojima su boravili.

17

1.3. Razvoj mjesta

1.3.1. Prošlost: bliska, daleka, veoma daleka

Cilj:- znaju šta je vremenska traka;- razumiju pojmove: bliska, daleka i veoma daleka prošlost; - razumiju potrebu za kontinuiranim razvojem ljudske zajednice.

Ključne riječi: prošlost – bliska, daleka, veoma daleka prošlost

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, vremenske trake, hamer papir

Aktivnosti:1. Razgovarati o pojmu prošlost. Uraditi korelaciju s maternjim jezikom (dati različite glagole u prošlom, sadašnjem i budućem vremenu i razgovarati o vremenima). Tražiti od učenika da na primjeru nekog događaja iz prošlosti objasne svojim riječima pojam prošlost.

2. Pokazati vremensku traku od 10 godina (podijeljenu na godine, 2000–2010). Učenici navode prikazani vremenski period i jedinicu vremena kojom je predstavljen. Razgovarati sa učenicima o godini u kojoj su počeli da idu u školu, godini kada su bili u trećem razredu i sl. Tražiti od učenika da predlože neki događaj/događaje koji su se desili u navedenom periodu, a značajni su za odjeljenjsku zajednicu. Sve navedene godine zapisati na traci vremena.

3. Ispod trake vremena koja pokazuje 10 godina, prikazati vremensku traku od 100 godina (1900–2000), izdijeljenu na vremensku jedinicu od 10 godina. Na traci su zapisane godine događaja koji su po nečemu značajni za zajednicu (školu, naselje, opštinu, državu, svijet). Učenici navode prikazani vremenski period i jedinicu vremena kojom je predstavljen. Nastavnik/nastavnica komentariše događaje koji su upisani. Učenici upoređuju prikazani vremenski period sa vremenskim periodom na traci od 10 godina. Uočavaju sličnosti i razlike.

4. Ispod trake vremena od 100 godina, prikazati vremensku traku od nekoliko vijekova (1600–1900), podijeljenu vremenskom jedinicom od 100 godina, na kojoj su zapisane godine događaja koji su po nečemu značajni za zajednicu (školu, naselje, opštinu, državu, svijet). Učenici navode prikazani vremenski period i jedinicu vremena kojom je predstavljen. Nastavnik/nastavnica komentariše događaje koji su upisani. Učenici upoređuju prikazani vremenski period sa vremenskim periodom na trakama od deset godina i sto godina. Uočavaju razlike i izvode zaključak.

5. Razgovarati s učenicima o prošlom vremenu prikazanom na trakama vremena. Ukazati na udaljenost nekih prikazanih događaja od sadašnjosti.Tražiti od njih da za svaki navedeni vremenski period preciznije odrede udaljenost od sadašnjosti. Prijedloge zapisati pored trake vremena na koji se odnosi. Koristeći se zapisanim, formirati pojmove: bliska, daleka i veoma daleka prošlost.

18

6. Tražiti od učenika da otvore Udžbenik, str. 24. U paru analiziraju prikazanu traku vremena i za svaki navedeni događaj odrede da li pripada bliskoj, dalekoj ili veoma dalekoj prošlosti. Na nivou odjeljenja provjeriti da li su učenici razumjeli razliku.

7. Pročitati dijalog između Ksenije i Ivana u Udžbeniku na strani 26, i komentarisati. Zatim razgovarati o tome zašto se mašina za pranje veša smatra jednim od najznačajnijih tehnoloških pronalazaka koji je mijenjao način života.Podijeliti učenike u parove. Zadatak svakog para je da izdvoje dva tehnička pronalaska koja su uticala na mijenjanje načina života i da u kratkim crtama opišu kako je njihova primjena uticala na promjene u zajednici (npr. električni šporet, telefon, traktor, gramofon, automobil, kosilica).Nakon isteka vremena za rad u paru, zapisati na tabli predložene tehničke pronalaske. Za pronalaske koji se ponavljaju, pored naziva upisati uspravnu liniju. Podaci pružaju mogućnost višestruke analize. Predlažemo da se izdvoje oni pronalasci koji su najviše mijenjali način života u zajednici koja je učenicima poznata. Na nekoliko primjera pokazati šta je prethodilo i šta je potrebno da bi se koristilo (npr. za električni šporet: prethodili – oganj, šporet na drva; potrebno – napajanje električnom energijom). Zatim jasno ukazati na mogućnosti pojedinaca i zajednice kao cjeline (npr. angažovanjem pojedinaca mogu se nabaviti električni šporet ili automobil, ali za elektrifikaciju naselja ili izgradnju puteva potrebno je angažovanje šire društvene zajednice).

1.3.2. Šta su spomenici kulture?

Cilj:- znaju šta su spomenici kulture;- razumiju potrebu pravilnog korišćenja izvora prošlosti svog kraja.

Ključne riječi: spomenici kulture, muzeji, galerije, pozorište

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, fotografije spomenika kulture iz opštine, podaci o njima u pisanoj formi, video snimak

Aktivnosti:1. Nastavnik/nastavnica izlaže nekoliko fotografija spomenika kulture naselja ili opštinskog centra. Uz svaku fotografiju postoje podaci: šta je prikazano, iz kojeg je perioda spomenik kulture, kakvu funkciju je imao u vrijeme nastanka, a kakvu ima danas. Razgovarati o tome šta je prikazano na fotografijama, da li predstavlja blisku, daleku ili veoma daleku prošlost.

2. Podijeliti učenike u grupe. Broj grupa može da zavisi od spomenika kulture prepoznatljivih za opštinu iz različitih perioda. Ako prepoznatljivih spomenika kulture ima više, svrstati ih prema zajedničkim karakteristikama. Svaki tim ima tri člana. Materijal za rad svakog tima su fotografije i pisani materijal o spomenicima kulture istog perioda, i to:

19

- građevini, ruševinama ili arheološkom lokalitetu; - predmet, ili nekoliko njih za svakodnevnu upotrebu;- umjetničko djelo (ili predmeti koji imaju umjetničku vrijednost).

Zadatak svakog tima je da:- navede materijal od koga su izrađeni predstavljeni spomenici kulture;- navede vrijeme nastanka;- opišu izgled i njegovu namjenu;- u kratkim crtama izlože šta su saznali o načinu života ljudi u vremenu iz kojeg

potiču spomenici koje su obrađivali. Podjela u okviru grupe: svaki učenik/učenica iz grupe obrađuje po jedan (ili grupu) spomenik kulture, zatim prezentiraju u okviru tima. Nakon prezentacija, zajedno izdvajaju najvažnija zapažanja o načinu života ljudi u vremenu iz kojeg potiču spomenici. Izlaganje na nivou odjeljenja vrši predstavnik grupe.

3. Predstavnici timova izlažu po hronološkom redu. Nakon izlaganja svih grupa povesti razgovor o razvoju opštine kroz vrijeme, koristeći se podacima navedenim tokom izlaganja. Nakon toga tražiti od učenika da izdvoje zajedničke karakteristike svih navedenih spomenika kulture. Zapisati nekoliko (do deset) prijedloga na osnovu kojih će izdvojiti osobenosti spomenika kulture:

- raznovrsni su: građevine, arheološki lokaliteti, predmeti, knjige, dokumenta, umjetnička djela;

- govore o vremenu u kojem su nastali, načinu života ljudi, njihovim dostignućima, interesovanjima, kulturnom razvoju;

- imaju umjetničku vrijednost.

4. Pitati učenike da li su posjetili neki od navedenih spomenika kulture. Razgovarati o tome u kakvom prostoru se čuvaju (ako su predmeti i umjetnička djela), a u kakvom su stanju ako su građevine ili arheološki lokaliteti. Razgovarati o muzejima koji se nalaze u opštini. Podijeliti nekoliko fotografija koje ukazuju na brigu o spomenicima kulture, i nekoliko fotografija koje ukazuju na nemaran odnos društva prema spomenicima kulture. Komentarisati i ukazati na značaj potrebe njihovog očuvanja.

5. Otvoriti Udžbenik, str. 27, 28 i 29. Razgovarati o prikazanim spomenicima kulture. Tražiti od učenika da navedu šta ih čini spomenicima kulture.Razgovarati o pravilima ponašanja pri obilasku muzeja, galerija, arheoloških lokaliteta.

20

1.3.3. Poštovanje graditeljske tradicije

Cilj:- usvajaju znanja o razvoju mjesta kroz vrijeme; - razumiju potrebu poštovanja graditeljske tradicije.

Ključne riječi: građevina, tradicija, prirodna okolina, urbana okolina

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, fotografije eksterijera i enterijera namijenjenog za različite potrebe (stanovanje – kuća, stambena zgrada; obrazovanje – škola, vrtić, fakultet; odmor – hotel, odmaralište ili slično), fotografije građevina za različite potrebe iz naselja ili opštine (za stanovanje, vjerski objekti, mostovi, javne zgrade, muzeji), hamer papir

Aktivnosti:1. Podijeliti nekoliko fotografija enterijera i eksterijera iz raznih časopisa i tražiti od učenika da opišu eksterijer i enterijer prikazan na fotografijama. Zatim da odrede za koju svrhu je građena svaka od ponuđenih građevina. Važno je da učenici razumiju da umijeće izgradnje građevina služi za najrazličitije svrhe i potrebe.

2. Pripremljenu tabelu prikazanu na hamer papiru istaći da je vide svi učenici.

GRAĐEVINA

Unutrašnji dio Spoljašnji dio

služi različitoj svrsi: stanovanje, liječenje, obrazovanje, sportske aktivnosti, kulturne aktivnost

1. svojom konstrukcijom štiti unutrašnji dio2. svojim oblikovanjem:

– povezuje u skladnu cjelinu pojedine dijelove (vrata, prozore, balkone, stubove, izbočine, krov);– uklapa građevinu u postojeći prirodni i urbani ambijent

Sve navedene podatke u tabeli komentarisati. Razgovarati o potrebama za različitim građevinama, kao i o tome šta je važno pri planiranju izgradnje. Učenici treba da razumiju da se prilikom pravljenja plana o izgradnji bilo koje građevine mora voditi računa o tome:

- da građevina služi svrsi; - da je skladno oblikovana;- da se uklapa u postojeći prirodni i urbani ambijent.

3. Podijeliti učenike u grupe. Svaki tim ima tri učenika/učenice. Zadatak grupa je da svaki učenik iz tima obradi po jedan primjer graditeljstva iz Udžbenika sa 30–31. strane (Savardak, hotel „Podgorica“, Njegoševa rodna kuća). Za svaku građevinu treba da navedu vrijeme kada je nastala, od čega je napravljena, čemu služi i što je karakteristično za nju. Nakon prezentacija unutar grupe, na nivou odjeljenja komentarisati rješenja i naglasiti da je prilikom pravljenja plana o izgradnji građevine važno i to da se vodi računa o graditeljskoj tradiciji.

21

4. Nastavnica/nastavnik dijeli učenike na pet grupa. Materijal za rad su fotografije građevina različite svrhe iz različitih perioda, isječci iz novina ili zapisi iz knjiga o građevinama iz opštine. Svaka grupa dobija fotografije ili, u pisanoj formi, opis građevine nastale u veoma dalekoj prošlosti i građevine nastale u bliskoj ili dalekoj prošlosti.

Prva grupa dobija materijal za građevine namijenjene javnoj upotrebi (mostovi, trgovi, putevi).

Druga grupa dobija materijal za građevine namijenjene odmoru i u turističke svrhe (hotel, restoran, odmaralište).

Treća grupa dobija materijal za građevine u kojima su sada muzeji, a nekada su korišćene u druge svrhe i moderne zgrade muzeja ili galerija.

Četvrta grupa dobija materijal za građevine namijenjene obrazovanju. Peta grupa dobija materijal za građevine namijenjene zdravstvenoj njezi.

Svaki tim ima zadatak da:- imenuje građevinu i odredi joj približnu lokaciju;- navede vrijeme izgradnje (bliska, daleka, veoma daleka prošlost) i namjenu;- navede korišćeni materijal za izgradnju;- da kratak opis spoljašnjeg dijela građevine.

Za građevine novijeg datuma (bliske i daleke prošlosti) da ocijeni:- da li građevina služi svrsi; - da li je skladno oblikovana;- da li se uklapa u postojeći prirodni i urbani ambijent; - da li se vodilo računa o graditeljskoj tradiciji.

Tokom izlaganja grupa, fotografije građevina koje svjedoče o poštovanju graditeljske tradicije u opštini izdvojiti i zakačiti na poseban pano. Na osnovu izvještaja izvesti zaključak o tome koliko graditeljsko umijeće doprinosi ljepšem i funkcionalnijem načinu života u opštini.

Istraživački rad

Cilj: - objašnjavaju korake za istraživački rad.

Nastavna sredstva: Udžbenik

Aktivnosti:1. Razgovarati o prošlosti: o tome gdje se i kako mogu dobiti informacije o bliskoj, dalekoj i veoma dalekoj prošlosti.

2. Podijeliti učenike u parove. Nekoliko parova ima zadatak, da na osnovu podataka o starom gradu Baru (Udžbenik, str. 32) da informacije o nastanku grada, vremenu, prostoru, aktivnostima stanovnika, kao i o tome kako taj prostor izgleda danas i šta predstavlja. Zatim, da obrazloži koje su podatke crpili na osnovu fotografija, a koje na osnovu teksta.Nekoliko parova ima zadatak da, na osnovu podataka o Novom Baru, Pristanu (Udžbenik, str. 32–33) dâ informacije o nastanku grada, vremenu, prostoru,

22

aktivnostima stanovnika, kao i o tome kako taj prostor izgleda danas i šta predstavlja. Zatim, da obrazlože koje su podatke crpili na osnovu fotografija, a koje na osnovu teksta.Nekoliko parova ima zadatak, da na osnovu podataka o Baru danas (Udžbenik, str. 33) da informacije o prostoru, privrednim djelatnostima, izgledu. Zatim, da obrazloži koje su podatke crpili na osnovu fotografija, a koje na osnovu teksta.

3. Nakon vremena predviđenog za rad u paru, razgovarati o razvoju naselja kroz vrijeme. Uporediti brojnost podataka o nekom naselju za blisku, daleku i veoma daleku prošlost. Najaviti istraživački zadatak na osnovu kojeg će oni usvojiti znanja o razvoju njihovog naselja ili opštinskog centra kroz vrijeme. Naglasiti da se tokom istraživanja razvijaju vještine i sposobnosti suočavanja s problemima i samostalnost u razvijanju intelektualnih sposobnosti.

4. Podijeliti učenike u tri grupe. Voditi računa da su grupe ujednačene po školskim i vanškolskim znanjima i iskustvima učenika. Svaka grupa treba da izabere svog predstavnika, koji će izvući jedan od tri pripremljena listića na kojima piše bliska prošlost, daleka prošlost i veoma daleka prošlost.

5. Razgovarati o predloženim koracima za istraživački rad. Objasniti svaki korak tako da se od učenika dobije povratna informacija u obliku primjera. Posebno obratiti pažnju na prvi i drugi korak. Prikupljanje materijala nije isto za sve grupe. Na primjer: grupa koja obrađuje veoma daleku prošlost ne treba da traži informacije od starijih osoba, njhovom načinu života kada su bili djeca ili mladi, dok grupa koja obrađuje blisku prošlost može tražiti informacije u muzejima savremene umjetnosti ili slično.Kada su u pitanju teme, odnosno njihov odabir, predložiti grupi koja ima zadatak da obradi blisku prošlost, da prije početka prikupljanja materijala odredi teme koje ih najviše interesuju, i to iz razloga što imaju dovoljno podataka skoro za svaku temu.

6. Učenicima naglasiti da je veoma važno da grupa funkcioniše organizovano: svaki član grupe dobije određeni zadatak koji treba da završi u predviđenom roku, ako iskrsnu problemi obavijestiti predstavnika grupe i zajednički tražiti rješenje. Najvažnije je da je svaki član grupe zainteresovan i aktivan u ispunjenju zadataka. Svaka rasprava unutar grupe trebalo bi biti argumentovana, tj. da se obrazloženje bazira na činjenicama. Obavijestiti učenike da tokom naredna tri mjeseca na svakom času Poznavanja društva, predstavnici grupa u pisanoj formi u kratkim crtama daju informacije o zaduženjima svih članova grupe i tome šta su ostvarili, kako grupa funkcioniše, zatim pitanja, problemi ili dileme za konsultacije, savjete, uputstva od strane nastavnika/nastavnice.

23

1.4. Prirodne karakteristike opštine

1.4.1. Šta je reljef i koji su njegovi osnovni oblici?

Cilj: - razvijaju vještine razvrstavanja radnog materijala;- znaju šta je reljef i koji su njegovi osnovni oblici.

Ključne riječi: reljef, oblici reljefa, planina, nizija, ravnica, visoravan, kotlina, kanjon, nadmorska visina

Nastavna sredstva: karta opštine, geografska karta Crne Gore, video-snimak i fotografije koji pokazuju različite oblike reljefa u opštini i van nje, kutija, plastelin

Aktivnosti: 1. Nastavnik ispisuje na tabli riječ RELjEF, a ispod naslova – Šta je reljef? Traži od učenika da navedu pojam koji bi mogao biti dio definicije reljefa. Predložene pojmove pisati na drugom kraju table. Nakon otprilike deset predloženih pojmova, izdvojiti pojmove koji najbolje karakterišu reljef i napisati ih ispod pitanja: uzvišenja, udubljenja, ravnine, prostor.

2. Podijeliti fotografije različitih oblika reljefa. Tražiti od učenika da razvrstaju fotografije na ravnine i neravnine. Zatim, pokazujući učenicima fotografije iz grupe neravnina, tražiti da ih razvrstaju na uzvišenja i udubljenja. Kad završe s razvrstavanjem, tražiti da navedu zajedničku karakteristiku po kojoj su vršili razvrstavanje (po obliku).Poređati nekoliko fotografija uzvišenja na kojima se jasno uočava razlika u veličini i pitati učenike koja bi bila zajednička karakteristika po kojoj bi razvrstali prikazana uzvišenja (po veličini). Podstaći učenike da izvedu zaključak da ravnine, uzvišenja i udubljenja predstavljaju oblike reljefa i da se razlikuju po obliku i veličini. Napisati na tabli: OBLICI RELjEFA i ispod njega pitanje:Po čemu se razlikuju? Ispod pitanja napisati: Razlikuju se po: obliku, veličini.

3. Podijeliti učenike u grupe. Svaki tim ima četiri učenika/učenice. Zadatak svakog tima je da od plastelina napravi pojedinačno: more, uzvišenje, ravnicu i udubljenje u prostoru. Nakon isteka vremena za zadatak tražiti od timova da poređaju napravljene oblike po svom nahođenju, tako da čine cjelinu. Zatim da lenjirom izmjere uspravnu udaljenost ravnice i vrha uzvišenja od nivoa mora i to zabilježe. Razgovarati o razlikama i podstaći učenike da izvedu zaključak o tome šta je zajedničko svim radovima – nivo mora. Nastavnik/nastavnica objašnjava da uspravna udaljenost pojedine tačke od nivoa mora predstavlja nadmorsku visinu. Informiše učenike da su oblici reljefa, između ostalog i različite nadmorske visine. Pokazati na zidnoj geografskoj karti dio legende u kojem su dati podaci o nadmorskoj visini i uputiti učenike na dio legende koji daje informacije o nadmorskoj visini u Udžbeniku (str. 41). Komentarisati oznaku za jedinicu dužine (m), prikazane boje, visinu (napomena: komentarisati boje i visinu, bez naglašavanja da su to kartografske boje).Na tabli, pored oblika i veličine zapisati: nadmorska visina

24

4. Podijeliti učenike u parove koji imaju zadatak da, koristeći se tabelom iz Udžbenika na str. 37, izdvoje oblike reljefa koji su im poznati i da na osnovu podataka iz tabele daju definiciju tih oblika. (Npr. planina je uzvišenje preko 500 metara nadmorske visine.) Zatim odrede, koristeći se informacijama o nadmorskoj visini iz legende na geografskoj karti str. 41, kojom bi bojom, odnosno nijansom, svaki od oblika reljefa bio prikazan na geografskoj karti. Nakon isteka vremena za rad u paru, komentarišu rješenja na nivou odjeljenja. Nastavnik/nastavnica objašnjava oblike reljefa koji su učenicima nepoznati.

5. Napisati u kolonama nazive oblika reljefa: planina, ravnica, kotlina, visoravan, brdo, kanjon, klisura, jama. Iz kutije, u kojoj se nalaze fotografije različitih oblika reljefa u opštini, na kojima je navedeno ili zapisano šta predstavljaju (npr. Rumija, Durmitor, Tara, neko poznato brdo), učenik/učenica izvlači fotografiju i čita informacije, a ostali učenici imenuju oblik reljefa kojem pripada navedeni naziv. Drugi učenik ili učenica zapisuje naziv u koloni kojoj pripada (npr. Durmitor u koloni - planina) i kači fotografiju na dijelu panoa predviđenog za oblike reljefa u opštini. Kada ispune šemu, izvode zaključak o reljefu njihove opštine (koji oblici preovladavaju, da li je na malom prostoru obilje različitih oblika reljefa, šta je najpoznatije u opštini).

Napomena: Bilo bi poželjno odvesti učenike na neki vidikovac u opštini i razgovarati o uzvišenjima, udubljenjima i ravninama u prostoru, odnosno o reljefu. Tražiti od njih da opišu oblike reljefa na kojem se nalaze povrtnjaci, voćnjaci, vinogradi, njive; zatim da imenuju dio prostora koji nije obrađen, da uoče njihov međusobni položaj itd.Nastavnik/nastavnica: nosi sa sobom kompas i fotoaparat. Provjeriti kako učenici koriste kompas. Fotografisati različite oblike reljefa. Od učenika tražiti da zapišu ono što su uočili i svoj doživljaj.

1.4.2. Vremenske prilike

Cilj: - znaju klimatske karakteristike opštine.

Ključne riječi: vremenske prilike, meteorološke stanice, meteorolozi, instrumenti za mjerenje vremenskih prilika, vremenska prognoza, klimatske karakteristike, klima

Nastavna sredstva: Udžbenik, meteorološki izvještaji koje su bilježili učenici, klimatske zanimljivosti koje je zapisao nastavnik/nastavnica, karta Crne Gore

Napomena: Nedjelju dana prije obrade vremenskih prilika, dati učenicima zadatak da prate meteo izvještaj preko sredstava javnog informisanja (RTV, dnevne štampe ili interneta) i bilježe podatke u tabeli koja sadrži: datum, temperaturu vazduha, vjetar, oblačnost, vrstu padavina. Aktivnosti: 1. Uputiti učenike da posmatraju fotografiju u Udžbeniku (str. 38). Razgovarati o vremenskim prilikama i o pojmu vrijeme. Tražiti od učenika da prokomentarišu meteo izvještaje koje su sakupili i upoređuju ih. Razgovarati o iskustvu učenika koja su stekli prateći meteo-izvještaje.

25

2. Ako nastavnik/nastavnica nije bio u mogućnosti da organizuje posjetu meteorološkoj stanici, bilo bi poželjno da pokaže njenu fotografiju. Razgovaraju o tome gdje se nalazi meteorološka stanica u njihovoj opštini, opisuju njen izgled.

3. Nastavnik/nastavnica usmjerava pažnju učenika na znake na kojima su prikazane vremenske prilike (Udžbenik, str. 39). Razgovaraju o vremenskim prilikama koje preovlađuju tokom godišnjih doba u njihovoj opštini. O naseljima u opštini sa povoljnijim vremenskim prilikama za život i rad ljudi; naselja sa nepovoljnijim vremenskim prilikama. Naglasiti kako informacija o vremenskoj prognozi unaprijed ima veliki značaj, o načinu predviđanja vremenskih prilika poznatih u narodu.

4. Nastavnik/nastavnica usmjerava pažnju učenika na klimatske zanimljivosti njihove opštine (najhladniji mjesec u godini, najniža izmjerena temperatura, najtopliji mjesec, broj sunčanih dana, najveća oblačnost, mjeseci sa najviše padavina, najveća količina padavina). Komentarišu pročitano. Nastavnik/nastavnica objašnjava da kada govorimo o klimi mislimo na dugogodišnji režim tipova vremena u određenom mjestu.

5. Učenici posmatraju tabelu u Udžbeniku (str. 40), izdvajaju osobenosti godišnjih doba u njihovoj opštini. Nastavnik/nastavnica pokazuje grafikon na kome je prikazao različite vremenske prilike u tri različita grada (grad sa primorja, iz središnjeg dijela i sjevera Crne Gore). Učenici upoređuju temperaturu vazduha i zaključuju da su vremenske prilike različite u određenom mjestu i u određenom satu, da se mijenjaju. Na geografskoj karti Crne Gore određuju blizinu mora, čitaju nadmorsku visinu nekih oblika reljefa svoje opštine. Razgovaraju o tome kakve su karakteristike klime ako je more blizu; koje su karakteristike klime ako je velika nadmorska visina; kako klima utiče na život ljudi u njihovoj opštini.

1.4.3. Šta je geografska karta?

Cilj: - znaju šta je geografska karta i funkciju kartografskih znakova i boja; - znaju da na karti uoče i pronađu ravnine i neravnine, vode; umiju da uoče

odnos ravnina i neravnina.

Ključne riječi: plan, geografska karta, razmjer, kartografske boje, kartografski znaci

Nastavna sredstva: plan i skica škole i školskog dvorišta, geografska karta, Udžbenik, karton ili neka druga čvrsta površina za izradu reljefa, plastelin

Aktivnosti:1. Zakačiti plan škole i školskog dvorišta koje su učenici crtali u IV razredu, tako da ga svi učenici vide. Tražiti od učenika da kažu šta plan predstavlja u prirodi, objasne funkciju legende. Zadržati im pažnju na razmjer, njegovo značenje.

26

2. Zakačiti geografsku kartu Crne Gore (zidnu) tako da je svi učenici vide. Odrediti strane svijeta i položaj njihove opštine. Tražiti od njih da pažljivo posmatraju kartu, i da u obliku legende zabilježe ono šta su uočili. Zatim da uporede svoje zabilješke s legendom geografske karte. Nekoliko učenika/učenica navedu sličnosti i razlike između svoje i legende na karti. Koristeći se geografskom kartom u Udžbeniku (str. 41), analizirati legendu. Poći prvo od onoga što su učenici usvojili i što im je poznato (razmjer, nadmorska visina – oblici reljefa, vode itd.).

3. Zakačiti geografsku kartu Evrope (zidnu) tako da je svi učenici vide i pokazati dio u kojem se nalazi Crna Gora. Tražiti od njih da je uporede s kartom Crne Gore i navedu sličnosti (boje i znakovi). Nastavnik/nastavnica usmjerava pažnju učenika na kartografske boje. Traži od njih da imenuju oblik reljefa i njegovu nadmorsku visinu koji je označen na geografskoj karti: zelenom bojom – ravnica do 200 m; razne nijanse smeđe boje – kotline, visoravni, planine od 200 do 2000 m; sivom bojom – planine preko 2000 m. Nakon toga skrenuti pažnju učenicima na velike površine označene plavom bojom – okeani, mora. Ako u legendi zidne geografske karte postoje podaci o dubini velikih vodenih površina, informisati učenike o značenju nijansi plave boje.Na tabli ispod naslova (Geografska karta) napisati: Kartografske boje označavaju oblike reljefa i vodene površine:

plava – vodene površine; zelena – ravnice; smeđa – uzvišenja i udubljenja; siva – planine.

4. Uputiti učenike na geografsku kartu u Udžbeniku (str. 41), da pogledaju kako su označene ostale vodene površine (rijeke, jezera, močvare). Izvesti učenika ili učenicu da uporedi sa oznakama za navedene vodene površine na zidnoj karti Crne Gore, zatim da najveće rijeke, jezera i močvarno zemljište u Crnoj Gori pokaže na karti. Od istog učenika ili učenice tražiti da uporedi znak i nazive rijeka na zidnoj karti Evrope i izvede zaključak o prikazivanju rijeka, jezera i močvara na geografskim kartama. Skrenuti pažnju učenicima na ostale znakove u legendi (naselja, saobraćaj, granica).Na tabli, ispod kartografskih boja napisati:Kartografski znaci označavaju različite objekte u prostoru: državnu granicu, naselja različitih veličina, saobraćajnice, rijeke, bare...

5. Podijeliti učenike u pet grupa. Sve grupe imaju isti zadatak – da uz pomoć stečenog znanja nacrtaju skicu svoje opštine u koju će unijeti svoje i najveća naselja, najznačajnije oblike reljefa, vodene površine, saobraćajnice. Informisati ih da kada stručnjaci prave karte, matematički umanjuju objekte, a da će se u njihovom slučaju smanjivanje objekata vršiti odoka, vodeći računa o srazmjeri. Svi članovi grupe imaju određen zadatak (npr. jedan član na zidnoj karti prati tokove rijeka koje prolaze kroz opštinu, drugi član položaj uzvišenja, sljedeći položaj ravnina, jedan član crta kartografske znake itd.)

6. Urađene karte opštine izložiti tako da se vide. Komentarisati rješenja koja su ponuđena. Izvesti zaključak da je geografska karta umanjena i pojednostavljena slika jednog dijela ili čitave Zemljine površine.Zakačiti geografsku kartu svijeta i pokazati dio u kojem je predstavljena Evropa, a od učenika tražiti da pokažu gdje se nalazi Crna Gora. Komentarisati kartografske boje i znakove.

27

1.4.4. Uticaj čovjeka na prirodu

Cilj: - vrednuju uticaj čovjeka na mijenjanje prirode (pozitivne i negativne uticaje).

Ključne riječi: prirodna bogatstva

Nastavna sredstva: Udžbenik, plastelin, karton

Aktivnosti: 1. Razgovarati o prirodnoj sredini, o tome šta pruža stanovnicima njihove opštine. Podijeliti učenike u pet grupa (isti sastav učenika kao kada su pravili skicu svoje opštine). Sve grupe imaju zadatak da uz pomoć skice opštine koju su radili, naprave reljef svoje opštine u koji će unijeti svoje naselje i najveća naselja, najveće oblike reljefa, vodene površine, saobraćajnice. Učenici se unutar grupe dogovaraju ko će šta da unosi u reljef.

2. Predstavnici grupa komentarišu reljef koji su napravili, upoređuju sa ostalima, izdvajaju sličnosti i razlike. Tražiti od učenika da navedu objekte kojima je čovjek mijenjao prirodu na teritoriji opštine (naselje, saobraćajnica, tunel, vještačko jezero, rudnik), nastojeći da prirodnu sredinu prilagodi svojim potrebama. Otvoriti Udžbenik (str. 44), tražiti od učenika da pažljivo pogledaju šemu: Načini na koje ljudi mijenjaju prirodu, i komentarisati podatke na nivou odjeljenja. Nastavnik/nastavnica, na osnovu datih komentara u vezi s podacima iz šeme, izdvaja dvije grupe učenika za debatu na temu Za i protiv uticaja čovjeka na prirodu.

3. Svi učenici, individualno, pročitaju tekst o tunelu Sozina (Udžbenik, str. 43) i o nekontrolisanom lovu na Skadarskom jezeru (Udžbenik, str. 44). Jedna grupa učenika dobija tezu – Za; a druga – Protiv uticaja čovjeka na prirodu. Nastavnik objašnjava da treba da se užive u ulogu koja im je dodijeljena i stave na papir što više činjenica za tezu koju brane. O svakoj činjenici diskutuju u okviru grupe, a zatim pripreme mišljenje o datoj tezi. Učenici koji nijesu dio grupa, bilježe činjenice (u dvije kolone) koje su i za i protiv uticaja čovjeka na prirodu. Važno je da svaki učenik ima svoju listu bilježaka. Njihov je zadatak da, tokom debate, formulišu pitanja koja će postaviti grupama nakon debate.

Između učenika se razvija debata u kojoj svako brani svoje stavove, argumentovano (objasniti učenicima da je važno potpuno prezentirati mišljenje, vodeći računa da njihove emocije ne dominiraju nad njihovim mišljenjem). Na osnovu iznijetih zaključaka u debati i odgovora na postavljena pitanja, vrednovati uticaj čovjeka na mijenjanje prirode u opštini.

28

1.5. Stanovništvo moje opštine

1.5.1. Razlike nas obogaćuju

Cilj:- saznaju nacionalnu i vjersku strukturu svoje opštine; - uočavaju sličnosti i razlike u tradiciji;- prepoznaju narodnu nošnju.

Ključne riječi: stanovništvo, nacionalna pripadnost, tradicija, vjeroispovijest, vjerski običaji

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, grafikon sa podacima nacionalne strukture opštine i vjerske pripadnosti, fotografije vjerskih objekata u opštini i pisani materijal o njima, zvučni zapisi narodnih pjesama i kola

Aktivnosti:1. Razgovarati sa učenicima o sličnostima i razlikama među grupama ljudi prikazanim na fotografijama u Udžbeniku, str. 46. (osloniti se na znanje stečeno prošle školske godine: pol, uzrast, fizički izgled, interesovanja). Napisati na tabli naslov: Sličnosti i razlike među ljudimaIspod naslova:

- pol (muški i ženski),- uzrast (stariji i mlađi),- fizički izgled (visina, težina, boja: očiju, kose, tena),- interesovanja (omiljen pisac, knjiga, film, muzika, sport).

2. Tražiti od učenika da pažljivo pogledaju grafikone (Udžbenik, str. 47, objasniti riječ grafikon). Obratiti pažnju na grafikon koji predstavlja stanovništvo Crne Gore prema nacionalnoj pripadnosti. Objasniti način prikazivanja podataka: brojevima je označena brojnost, obojeni stubići označavaju nacionalnu pripadnost, a njihova visina određuje broj stanovnika pripadnika te nacionalnosti. Učenici, koristeći se legendom, čitaju sastav stanovništva Crne Gore prema nacionalnoj pripadnosti. Razgovarati o razlikama i sličnostima prema nacionalnoj pripadnosti. Na grafikonu ispod, prikazano je stanovništvo prema vjerskoj pripadnosti. Tražiti od učenika da pročitaju grafikon; provjeriti da li su razumjeli način prikazivanja podataka grafikonom. Razgovarati o razlikama i sličnostima prema vjeroispovijesti. Na tabli, u sklopu razlika i sličnosti među ljudima dodati i nacionalnu i vjersku pripadnost:

- nacionalna pripadnost (Crnogorci, Srbi, Bošnjaci, Muslimani, Albanci, Hrvati, Romi);

- vjeroispovijest (pravoslavna, islamska, katolička).

3. Nastavnik/nastavnica pokazuje grafikon o sastavu stanovništva njihove opštine, urađen prema nacionalnoj pripadnosti. Razgovarati o podacima prikazanim na grafikonu. Učenici tumače i zapažaju brojnost stanovnika prema nacionalnoj pripadnosti. Isto uraditi i sa grafikonom urađenim prema vjerskoj pripadnosti u opštini.

29

4. Razgovarati o vjerskim objektima prikazanim u Udžbeniku (str. 48): kako se zovu, gdje se nalaze, čemu služe, po čemu su značajni. Nastavnik zatim dijeli učenike u onoliko grupa koliko ima fotografija vjerskih objekata iz opštine i pisanog materijala o njima (pravoslavnih, katoličkih, islamskih).

- imenuju vjerski objekat i navedu pripadnike vjere kojima je namijenjen;- opišu kratko objekat: vrijeme podizanja, mjesto, kao i njegove vrijednosti;- opišu način na koji pripadnici te vjere obavljaju obred.

5. Podijeliti učenike u grupe koje će predstaviti narodne nošnje, igre i instrumente. Koristiti Udžbenik (str. 50–52), zvučne zapise narodnih pjesama, igara i narodnih instrumenata sa CD-a za Muzičku kulturu (korelacija s Muzičkom kulturom). Prije početka rada, razgovarati sa svakom grupom o narodnim pjesmama, igrama i instrumentima koje su učili iz muzičke kulture u ovom i prethodnim razredima. Npr. s grupom koja ima zadatak da predstavi albansku narodnu nošnju razgovarati o albanskim narodnim pjesmama koje su učili, da se prisjete koraka koje su izvodili uz narodne pjesme, ili instrumenta koji je karakterističan za taj narodni melos.

6. Prezentacija. Predstavnici (učenik i učenica – za mušku i žensku narodnu nošnju) grupe prvo opisuju dijelove narodne nošnje. Dok izlažu mogu pustiti tiho, kao muzičku pratnju, zvučni zapis narodne pjesme ili kola naroda čiju nošnju predstavljaju. Zatim, svi članovi grupe pjevaju narodnu pjesmu koju su odabrali i igraju. Narodni instrument mogu da imitiraju – proizvode zvuk, tijelom i način sviranja.

1.5.2. Ljudi se razlikuju

Cilj:- znaju da među ljudima postoje brojne razlike;- uočavaju uzroke zbog kojih postoje tzv. muška i ženska zanimanja;- razumiju uzroke i posljedice migracije.

Ključne riječi: pol, uzrast, migracije

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, plakat sa prikazanim aktivnostima žena i muškaraca crnogorske kuće u prošlosti, plakat s prostorom za unošenje odjeljenjskih podataka o korišćenju slobodnog vremena

Aktivnosti:1. Razgovarati sa učenicima o prikazanim fotografijama u Udžbeniku, str. 53. Navoditi sličnosti i razlike prikazanih grupa ljudi, posebnu pažnju posvetiti razlikama po polu i uzrastu.

2. Razgovarati o crnogorskoj porodici u prošlosti, o aktivnostima njenih članova. Nastavnik pokazuje plakat na kom su obaveze članova porodice u prošlosti: košenje trave, briga o djeci, okopavanje, briga o kući, gajenje stoke, oranje, pripremanje hrane, kućni poslovi, briga o porodici, higijena. Nastavnik čita obaveze i zajedno sa učenicima zaokružuje crvenom bojom obaveze žena, a plavom muškaraca.

30

Razgovarati o pojmovima muški i ženski poslovi. Izvesti zaključak o obavezama žena i muškaraca u dalekoj prošlosti. Razgovarati i o pravima muškaraca i žena.

3. Podijeliti učenike u grupe. Zadatak grupa je da na tri odvojena papira na kojima piše: na jednom tata-sin; na drugom mama-ćerka; na trećem mama, tata, sin, ćerka; napišu zanimanja roditelja ili staratelja, zatim nazive poslova koji u njihovim kućama obavljaju ženski, odnosno, muški članovi porodice, i poslove koje obavljaju svi, bez razlike na pol.

4. Prezentacija grupa. Razgovarati o zapisanim aktivnostima. Pronaći zajedničke aktivnosti koje obavljaju muški članovi u svim grupama, kao i ženske članice porodice. Uočiti ko obavlja više poslova i pokušati objasniti zašto je to tako.

5. Pročitati dio teksta koji govori o migraciji (Udžbenik, str. 55). Razgovarati o razlozima zbog kojih dolazi do migracije. Podstaći učenike da svojim riječima objasne pojam migracije, vrste koje postoje, koristeći lično iskustvo okruženja i slično.

6. Razgovarati sa učenicima o vremenu koje provode na raznim vanškolskim aktivnostima. Pitati ih šta za njih znači slobodno vrijeme? Kako ga organizuju? Šta znači kvalitetno iskoristiti slobodno vrijeme. Nastavnik/nastavnica iznosi plakat podijeljen na nekoliko redova i dvije kolone. U prvoj koloni pišu nazivi načina korišćenja slobodnog vremena: sport, muzika, slikanje, čitanje i sl, a druga kolona je šira i prazna. Nju će nastavnik popunjavati dobijenim podacima od učenika o korišćenju svog slobodnog vremena. U toku uzimanja podataka razgovarati sa učenicima o tome gdje se bave i kad navedenim aktivnostima. Na kraju će dobiti odjeljenjsku sliku korišćenja slobodnog vremena i o njoj razgovarati.

1.5.3. Kako se odnosimo prema ljudima kojima je potrebna pomoć

Cilj:- razvijaju osjećaj lične odgovornosti u sklopu doprinosa kvalitetnijem životu;- vrednuju spremnost pojedinca i zajednice u pružanju pomoći;- shvataju potrebu zajednice da jednako vrednuje interese svih u zajednici.

Ključne riječi: socijalno ugrožena lica, stare osobe, osobe sa smetnjama u razvoju

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, tekst o radu socijalne ustanove opštine

Aktivnosti:1. Na osnovu fotografija iz Udžbenika na str. 56. razgovarati sa učenicima o prikazanim osobama. Zašto im je pomoć potrebna? Razgovarati o sličnim primjerima iz okruženja ili iz ličnog iskustva.

31

2. Nastavnik/nastavnica dijeli učenike u šest grupa, koje će imati isti zadatak. Treba da osmisle Dan pomoći (za stare, gluve, u invalidskim kolicima, socijalno ugrožene, slijepe). Zadaci grupa su:

- Priprema za Dan pomoći, određivanje datuma, mjesta, vremena, broja prisutnih i onih kojima je pomoć upućena;

- Način na koji će se Dan realizovati.

3. Prezentacija ideja. O svakoj ideji razgovarati sa učenicima nakon prezentacije. listice sa zapisanim idejama okačiti na pano gdje krupnim slovima piše Dan pomoći.

4. Pročitati, razgovarati o tekstu u Udžbeniku na str. 58. i aktivnostima Centra za socijalni rad. Nastavnik/nastavnica čita pripremljeni tekst o radu socijalne službe njihove opštine (ako postoji mogućnost, najbolje je pozvati gosta iz socijalne službe). Razgovarati sa učenicima o tome šta je urađeno, kad i kako, da bi se pomoglo licima kojima je pomoć neophodna.

5. Razgovarati o objektima prikazanim u Udžbeniku na 58. strani, načinu njihove upotrebe i čuvanju. Istaći prava i dužnosti onih koji objekte koriste. Takođe, razgovarati o predstavljenim zajednicama na fotografijama, na (59. strani Udžbenika), čiji bi cilj trebao biti da učenici zaključe da će svaka zajednica bolje funkcionisati ako se znaju pravila koja se poštuju.

32

STANDARDI ZNANJA

Moja opština

Učenik/učenica umije:- da na karti potraži mjesto u kome živi, susjedna naselja i granice opštine,- da utvrdi razliku u veličini, izgledu različitih tipova naselja,- da svojim riječima objasni pojam opštine,- da objasni neke razlike među naseljima u zavičaju,- da utvrdi razlike među ljudima u zajednici,- da odredi ulogu opštinskog centra,- da dopuni kartu saobraćajnih mreža i tokova u opštini,- da prepoznaje prirodne karakteristike zavičaja,- da navodi i vrednuje uticaj čovjeka na mijenjanje prirode (uz primjer),- da pokaže i opiše raspored i vrste voda i da uz pomoć reljefne karte razlikuje ravnu

površinu,- da uoči ulogu i značaj saobraćaja u mjestu,- da čita jednostavne karte,- da dopuni privrednu kartu mjesta u kome živi,- da uporedi život ljudi u prošlosti sa današnjim,- da objasni šta su to kulturno-istorijski spomenici,- da navede značajnije kulturno-istorijske spomenike u opštini,- da navede značajne ličnosti iz zavičaja (iz kulture, nauke, sporta, itd.),- da uporedi nekadašnje oblike saobraćaja i komunikacije sa današnjim,- da zna da koristi vremenske trake (uz pomoć slikovnog materijala npr. razvoj

saobraćaja),- da navede neke privredne djelatnosti (nekad i sad) u opštini,- da uočava pozitivne i negativne uticaje privrednih djelatnosti u datom kraju,- da objasni pojam stanovništva,- da navede oblike saradnje i pomoći među ljudima u zajednici,- da uočava i upoređuje razlike među ljudima u zajednici (prema rodu, starosti,

religiji),- da uoči uzroke seobe stanovništva,- da utvrdi oblike i značaj brige za mještane (stare, bolesne) uz konkretan primjer,- da obrazloži značaj međusobne povezanosti ljudi.

33

2. CRNA GORA

Cilj: - upoznaju se sa temom: Crna Gora.

Ključne riječi: država, domovina

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, geografska karta Crne Gore

Aktivnosti: 1. Nastavnik/nastavnica upućuje učenike na sadržaj u Udžbeniku, počevši od 1. Moja opština i u kratkim crtama navode ono što je najznačajnije u vezi pojma opštine, o razvoju mjesta, o prirodnim karakteristikama opštine i o stanovništvu koje živi na toj teritoriji. Pored sadržaja, tokom časa koristiti i radove učenika iz Radne sveske (str. 37)

2. Tražiti od učenika da otvore Udžbenik, str. 6. i pokažu teritoriju svoje opštine, zatim susjednih opština i državnu granicu. Prokomentarisati dio teksta koji se odnosi na podjelu Crne Gore na teritorijalne cjeline. Informisati učenike o čemu će učiti na narednim časovima Poznavanja društva (saznaće kakvu ulogu imaju glavni grad i prijestonica, koje su prirodno-geografske oblasti, o osnovnim pojmovima iz privrede). Koristiti sadržaj.

3. Otvoriti 60. str. u Udžbeniku. Analizirati kartu: tražiti od učenika da pomoću legende odrede u kojoj se privredno-geografskoj oblasti nalazi njihova opština; uporediti prikazanu kartu i geografsku kartu, navesti sličnosti i razlike. Pročitati tekst ispod karte i objasniti pojmove država i domovina.

4. Objasniti da će u cilju lakšeg shvatanja onoga što budu učili tražiti i sakupljati razni slikovni i tekstualni materijal. Podsjeća učenike da su slično radili kada su govorili o temi Moja opština. Zatim, da će ispunjavati nijemu kartu u Radnoj svesci na str. 49, koristeći kartografske boje i kartografske znake. Objašnjava da će i u školi raditi na odjeljenskoj nijemoj karti. Nastavnik/nastavnica naglašava da je cilj aktivnosti da im pomogne da lakše shvate kakva je uloga i obaveza države prema njenim stanovnicima, ali i obaveze stanovnika prema državi.

34

2.1. Osnovne karakteristike države

2.1.1. Ime, položaj i veličina Crne Gore

Cilj: - upoznaju ime, položaj, veličinu i državne simbole Crne Gore.

Ključne riječi: država, granica, geografski položaj, državljanin, državni simboli, dijaspora, matica

Nastavna sredstva: geografska karta Evrope, Balkana, Crne Gore, Udžbenik, Radna sveska, grb i zastava Crne Gore, pečat s grbom Crne Gore (npr. iz đačke knjižice ili svjedočanstva), CD sa himnom Crne Gore, CD plejer

Aktivnosti:1. Okačiti geografske karte Balkana i Crne Gore, tako da ih svi učenici vide. Tražiti od učenika da odrede strane svijeta na kartama i pokažu državne granice. Razgovarati o teritoriji Crne Gore, njenim granicama i državama koje je okružuju u pravcima strana svijeta.

2. Pitati učenike da li znaju neku legendu o nastanku imena Crne Gore, ako znaju razgovarati o tim legendama, a ako nijesu čuli nijednu, razgovarati o pripremljenoj legendi. Naglasiti učenicima da se i države mijenjaju kroz vrijeme, kao i naselja, i da se nekada država Crna Gora zvala Duklja, a zatim Zeta. Zapisati na tabli: Imena države: Duklja-Zeta-Crna Gora.

3. Odrediti na karti geografski položaj Crne Gore u Evropi (jugoistok). Nastavnik/nastavnica objašnjava da je Crna Gora balkanska zemlja (nalazi se na Balkanskom poluostrvu) i mediteranska (Sredozemno more se naziva i Mediteransko). Razgovarati o značenju povoljnog položaja jedne zemlje (izlazak na more, povezanost sa drugim državama, njen reljef i klima). Tražiti od učenika da uporede veličinu Crne Gore s drugim evropskim državama i izvedu zaključak (po veličini teritorije jedna je od manjih država u Evropi). Razgovarati o značenju pojmova: država, domovina, državljanin.

4. Podijeliti učenike u četiri grupe. Prva grupa ima za zadatak da opiše grb Crne Gore, i informiše gdje se

upotrebljava. Za prezentaciju koristiti pripremljeni grb Crne Gore i otisak pečata s grbom.

Druga grupa ima za zadatak da opiše zastavu Crne Gore, informiše o tome gdje se, kada i na koji način upotrebljava. Za prezentaciju koristiti pripremljenu zastavu Crne Gore

Treća grupa treba da informiše gdje se i kada izvodi himna i opiše način odavanja počasti. Za prezentaciju koristiti zvučni zapis himne Crne Gore (Oj, svijetla majska zoro).

Četvrta grupa ima za zadatak da upozna ostale učenike s pojmovima: dijaspora i matica.

35

Slijedi izvještavanje grupa jedna za drugom. Zapisati na tabli: Simboli Crne Gore:

- grb, zastava i himna.- Crnogorska dijaspora – stanovnici koji ne žive u Crnoj Gori, a kojima je Crna

Gora maticaNakon izvještaja grupa, komentarisanja, dopunjavanja, učenici bojaju grb i zastavu Crne Gore u Radnoj svesci, str. 39. Kada završe, otpjevaju himnu Crne Gore uz odavanje počasti na način što će ustati dok pjevaju.

2.1.2. Glavni grad i prijestonica Crne Gore

Cilj: - razumiju značaj glavnog grada i prijestonice (sa različitih aspekata –

administrativnog, privrednog, kulturnog).

Ključne riječi: glavni grad, upravni centar, državni organi, Skupština Glavnog grada, gradonačelnik, obrazovni centar, prijestonica, istorijski centar, rezidencija predsjednika, Skupština prijestonice, predsjednik prijestonice, ambasada

Nastavna sredstva: zvučni zapis, geografska karta, turistički plan Podgorice i Cetinja, slike, fotografije, ceduljice s nazivima raznih ustanova iz Podgorice, Cetinja, šema na hamer papiru, Udžbenik

Aktivnosti:1. Pustiti zvučni zapis neke pjesme o Podgorici (voditi računa o tome da je pjesma muzički kvalitetna i da tekst pjesme odgovara uzrastu). Učenici pažljivo slušaju, nakon čega razgovaraju o sadržaju pjesme.Razgovarati o Podgorici, oslanjajući se na iskustva učenika. Učenici koji nijesu iz Podgorice pričaju o njihovom boravku u glavnom gradu, o tome šta je to na njih ostavilo snažan utisak, učenici koji su sa teritorije glavnog grada navode utiske o centru Podgorice, mostovima, dijelovima grada u koje rijetko odlaze itd.

2. Nastavnik/nastavnica zapisuje na tabli Podgorica – glavni grad Crne Gore. Skrenuti pažnju učenicima na kartu Crne Gore podijeljenu na opštine (zidnu ili u Udžbeniku, str. 6). Tražiti od njih da navedu s kojim se opštinama graniči teritorija glavnog grada i da odrede njegov položaj (jugoistok). Posmatraju kartu u Udžbeniku, str. 64, navode kojim saobraćajnicama mogu iz svog mjesta stići do Podgorice i kako je Podgorica povezana sa najbližim opštinskim centrima. Učenike koji ne pripadaju teritoriji glavnog grada informisati da stanovnici naselja s teritorije glavnog grada, svoje potrebe zadovoljavaju kao i stanovnici naselja opštine u kojoj oni žive, samo što se najviši organi vlasti nazivaju drugačije: Skupština Glavnog grada i gradonačelnik (umjesto Skupština opštine i predsjednik opštine). Koristeći se turističkim planom, razgovarati o kulturno-istorijskim osobenostima Podgorice.

3. Ispod naslova Podgorica – glavni grad, napisati Glavni grad je poseban zato:

36

- što se u njemu nalaze najvažniji državni organi: Vlada, Skupština i Sud;- u njemu se najčešće organizuju i sprovode priredbe i proslave državnog

karaktera;- što je centar međudržavne i međunacionalne saradnje.

Razgovarati sa učenicima o svakoj zapisanoj tezi (objasniti da se u državnim organima vlasti donose odluke koje važe za sve stanovnike Crne Gore, za razliku od opštinskih organa čije odluke važe samo za stanovnike te opštine; priredbe i proslave državnog karaktera se odnose na državne praznike koji važe za sve stanovnike Crne Gore, a ne samo za stanovnike s teritorije glavnog grada; prilikom dolaska stranih državnika u zvaničnu posjetu našoj državi, uglavnom borave u Podgorici itd).

4. Pripremljenu šemu na hamer papiru zakačiti da je svi učenici vide. Šema sadrži naslov: Podgorica – glavni grad Crne Gore, strelicama povezan s četiri pravougaonika naslovljenih: politički centar države, privredni centar države, obrazovni centar države i raskrsnica važnih puteva u državi. Pripremljene ceduljice na kojima su zapisane ustanove, kao i fotografije, izvlačiti jednu po jednu i tražiti od učenika da odrede kojoj od navedenih oblasti pripada i da to obrazlože. Učenik/učenica koji je dao/dala tačan odgovor, kači ceduljicu u određeni pravougaonik. Npr. ceduljicu na kojoj piše – TRI UNIVERZITETA zakačiti u prostor naslovljen: OBRAZOVNI CENTAR DRŽAVE. Za svaku navedenu oblast pripremiti najmanje tri, a najviše pet karakterističnih ustanova i objekata. Kada se ispuni šema, tražiti od učenika da navedene oblasti, jednu po jednu, uporede s njihovim opštinskim centrom i izvedu zaključak.

5. Pročitati neku priču ili legendu o Cetinju. Razgovarati o njenom značenju. Predlažemo omiljenu legendu Cetinjana. „Nekada davno u najstarija vremena Bog je počeo da pravi zemlju, dugo razmišljajući kako o onome što stvara tako i o narodima koji će na zemlji živjeti. Dijelio je tako on, narode po zemlji dajući svakom narodu prostor koji mu je namijenio. Taman je bio pri svršetku posla, kada mu, radujući se učinjenom, priđoše anđeli i pokorno mu se obraćajući rekoše: ‚Mili Bože, ostao je jedan mali narod, ali vrijedan narod, dostojan tvoje pažnje!’ U tom trenutku Božje obrve se nabraše i na sve strane poče da grmi i sijeva. Na moru se digoše veliki talasi, a zemljom počeše da duvaju strašni vjetrovi. Nakon toga sve najednom stade, i Bog progovori: ‚Ono što sam za sebe ostavio i što nazvah Crna Gora neka bude dom tom narodu. Neka se taj narod zove Crnogorci, a ovo đe sada stojim neka se zove Cetinje, a svi oni koji se rode na Cetinju neka budu bogovi, a Cetinje neka je vječna dolina Bogova“.Posmatraju kartu na str. 64. Udžbenika. Razgovaraju sa drugom ili drugaricom iz klupe o saobraćajnicama kojima mogu stići do Cetinja, a ako su učenici s Cetinja, potražiti saobraćajnice koje Cetinje povezuju s glavnim gradom i opštinskim centrima. Pitati učenike da li su imali priliku da posjete prijestonicu, i ako jesu šta je na njih ostavilo najjači utisak.

6. Nastavnik/nastavnica zapisuje na tabli: Prijestonica Crne Gore – Cetinje – i objašnjava da je Cetinje u prošlosti dugo bilo glavni grad države Crne Gore. Učenici pokazuju na karti gdje se nalazi Cetinje, u podnožju koje planine, čitaju na kojoj nadmorskoj visini. Učenike koji ne žive na teritoriji prijestonice informisati da su organi upravljanja: Skupština prijestonice i predsjednik prijestonice.Informisati učenike da se u prijestonici danas nalazi rezidencija predsjednika Crne

37

Gore i da Skupština Crne Gore na Cetinju održava prve sjednice redovnih zasijedanja (objasniti pojam rezidencija).

7. Usmjeriti pažnju učenika na str. 68 Udžbenika, gdje je prikazan dio turističke mape Cetinja. Tražiti od njih da na mapi pronađu ustanove prikazane u legendi. Bilo bi korisno pokazati originalnu turističku mapu Cetinja i uputiti učenike kako da je koriste. Obavezno obratiti pažnju na strane svijeta. Uz pokazivanje pripremljenih fotografija važnih ustanova i fotografija u Udžbeniku, informisati učenike o njihovoj namjeni danas i kada su nastale.

8. Na tabli, naslov Cetinje – prijestonica Crne Gore strelicama povezati s pravougaonicima naslovljenim: istorijski centar države i kulturni centar države. Podijeliti učenike u parove. Zadatak jednog učenika/učenice iz para je da izdvoji pet ustanova po kojima je Cetinje istorijski centar države, a drugog da izdvoji pet ustanova po kojima je kulturni centar države. Nakon prezentacija u okviru para, prezentirati na nivou odjeljenja. Najvažnije ustanove zapisati u odgovarajući pravougaonik.

Izvještavanje o istraživačkom radu (predložen u Udžbeniku, str. 34-35)

1. Predlažemo da čas planirate nakon obrađene oblasti teme Crna Gora – 2.1. Osnovne karakteristike. Na početku časa razgovarati uopšteno sa svakom grupom o temama koje su obrađivali: kako su dolazili do određenih podataka, fotografija; da li je bilo problema pri pisanju skice za rad; kako su se osjećali kada su uradili završnu fazu itd.

2. Izvještavanje grupa Grupe prezentuju rad na način koji je dogovoren u grupi. Tokom prezentacije, jedan/jedna učenik/učenica iz grupe na tabli zapisuje najvažnije podatke iz istraživačkog rada. Poslije svakog izvještavanja učenici diskutuju o obrađenim temama: jasnosti, tačnosti, načinu prezentovanja. Učenike podstaći da postavljaju pitanja o temama u istraživačkom radu, reaguju na moguće greške, isprave ih i sl.

3. Nakon diskusije o izloženim radovima tražiti od vođa grupa da kažu kako je funkcionisala saradnja u grupi, kako je prošao odabir tema i podjela zadataka; da li su istraživačkom radu svi članovi grupe podjednako doprinosili; kako su članovi, pojedinačno planirali rad i vrijeme za rad, kao i da li su se poštovali vremenski rokovi; načine na koji su rješavali probleme s kojima su se susretali u toku rada; da li su mogli predvidjeti kako će i koji dio u radu ići lakše, odnosno teže; da li ih je nešto posebno pozitivno ili negativno iznenadilo u toku rada; šta su saznali; šta bi promijenili, dodali, izbacili na sličnom istraživačkom radu.

4. Komentari nastavnika/nastavnice. Ocjenjivanje istraživačkog rada je složenije od ostalih radova, jer je teško imati iste standarde za raznolikost pristupa. Važno je

38

imati na umu da ovakvi radovi učenicima omogućavaju primjenu stečenih znanja, bolje razumijevanje učenog, zatim motivišu učenike, razvijaju njihovu kreativnost, omogućavaju im da upravljaju svojim procesom učenja. Bilo bi dobro na početku pohvaliti rad, angažovanje, zainteresovanost, sposobnost timskog rada, atmosferu u grupi itd. Nastavnik/nastanica bi trebalo posebno da obrati pažnju na:

- način sakupljanja i analiziranja podataka;- složenost izvedenog zadatka; - vještinu povezivanja i primjene naučenog i rezultat do kojeg se došlo;- prezentaciju – odabrani način, formu, kvalitet izvođenja, saradnju.

2.1.3. Veći gradovi Crne Gore

Cilj: - znaju druge veće gradove Crne Gore.

Ključne riječi: grad, opštinski centar

Nastavna sredstva: Udžbenik str. 6, geografska karta, slike i fotografije većih gradova Crne Gore, hamer Aktivnosti:1. Razgovarati o gradu kao tipu naselja, zatim o njihovom opštinskom centru, po čemu je on kao grad prepoznatljiv, šta ga čini posebnim. Podstaći učenike da pričaju o drugim gradovima koje su posjetili i uporediti ih sa svojim. Navesti sličnosti i razlike.

2. Podijeli učenike u grupe sa po pet članova. Svaka grupa ima isti zadatak. Svaki član grupe ima zadatak da pročita dio teksta posvećenog jednom većem gradu u Crnoj Gori (Udžbenik, str. 69–71). Učenici čiji je opštinski centar prikazan, izdvajaju one informacije za koje nijesu znali (ako ih ima), i dodaju one po čemu bi oni predstavili svoj opštinski centar.Učenici, individualno, izdvajaju najvažnije osobine grada koji im je dodijeljen, dodaju ono što oni znaju o tom gradu. Kada svi u grupi završe, naprave zajedničku listu karakteristika većih gradova u Crnoj Gori.

3. Učenici iz različitih grupa koji su dobili zadatak da izdvoje karakteristike istog grada (npr. Nikšića), prave novu grupu čiji je zadatak da naprave zajednički izvještaj o tom gradu, na način što će prvo izdvojiti osobine grada koje su svi uočili, i, uz dogovaranje, dodati ono što većina u grupi smatra da je karakteristično za grad i da se po tome on prepoznaje. Tokom izvještavanja zakačiti fotografije grada na hamer papiru i osnovne informacije. Nakon predstavljanja gradova uporediti izložene informacije sa zajedničkim izvještajem svih gradova koje su uradili učenici u prvoj podjeli na grupe.

4. Koristeći se izloženim podacima o većim gradovima u Crnoj Gori na hamer papiru, podstaći diskusiju o razlikama među gradovima (veličina, broj stanovnika, reljef, izgled).

39

Posmatrati zidnu saobraćajnu kartu Crne Gore. Tražiti od učenika da uoče saobraćajnu povezanost većih gradova s glavnim gradom i prijestonicom Crne Gore.

5. Tražiti od učenika da u Radnoj svesci (str. 43, 4. zadatak) napišu naziv grada u Crnoj Gori kojeg bi voljeli da posjete i navedu razloge zbog kojih su se odlučili baš za taj grad. Razgovarati o napisanom.

2.1.4. Način života

Cilj: - razumiju uslovljenost života ljudi geografskim položajem, klimatskim

karakteristikama.

Ključne riječi: oblici reljefa, klima

Nastavna sredstva: karta Crne Gore, Udžbenik, Radna sveska

Aktivnosti:1. Razgovarati sa učenicima o njihovom naselju, o tome na koji način tip naselja, reljef i klima utiču na način života ljudi u njemu.

2. Posmatrati geografsku kartu Crne Gore. Obratiti pažnju na oblike reljefa. Razgovarati o oblicima reljefa kojih ima najviše. Čitaju nadmorsku visinu i zapažaju da se više od polovine površine Crne Gore nalazi iznad 1000 m nadmorske visine, te da se Crna Gora može okarakterisati kao planinska zemlja.

3. Razgovaraju kako klima i geografski položaj njihove opštine utiču na djelatnosti ljudi. Nastavnik/nastavnica upućuje učenike na str. 60. Udžbenika gdje posmatraju prirodno-geografske oblasti i traži od učenika da, koristeći se dosadašnjim vanškolskim i školskim znanjima, razmisle o načinu života stanovnika Crne Gore u zavisnosti od toga u kojoj oblasti žive.Nastavnik/nastavnica usmjerava pažnju učenika na primorsku oblast. Uočavaju i čitaju šest opština koje se nalaze na Primorju Crne Gore, na obali Jadranskog mora. Razgovaraju o dugim, toplim ljetima i blagim i kišnim zimama. Nastavnik/nastavnica dodaje da je živi svijet prilagođen takvim uslovima. Navodi primjer masline koja uspijeva samo tamo gdje je zima blaga. Koristeći dosadašnja iskustva učenika, nastavnik/nastavnica traži od učenika da nabroje još djelatnosti kojima se bave ljudi na Primorju. Dopunjavati izlaganje učenika.

4. Zatim razgovaraju o središnjoj oblasti. Na karti uočavaju dvije opštine, glavni grad i prijestonicu. Odrede središnju oblast na geografskoj karti. Uočavaju saobraćajnice željezničke i drumske, aerodrom, posmatraju Zetsku i Bjelopavlićku ravnicu. Navode čime se stanovništvo bavi. Nastavnik/nastavnica dopunjuje.

40

5. Usmjeriti pažnju učenika na planinsku oblast. Uočavaju 11 opština. Posmatraju geografsku kartu Crne Gore i uočavaju nadmorske visine pojedinih planina iz ove oblasti. Razgovaraju o tome kako je ta oblast najređe naseljena i da se stanovništvo najviše bavi poljoprivredom, drvnom industrijom (Rožaje, Pljevlja), energetikom i rudarstvom (Pljevlja, Berane i Plužine).

6. Učenici u Radnoj svesci, str. 45, pišu o tome kako klima i geografski položaj njihove opštine utiču na rad ljudi. Čitaju napisano i komentarišu.

2.2. Prirodno-geografske oblasti

2.2.1. Geografske oblasti Crne Gore

Cilj: - uočavaju i razlikuju na karti Crne Gore prirodno geografske oblasti; - znaju veće ravnine, neravnine i vode u Crnoj Gori;- uočavaju i razlikuju na geografskoj karti ravnine, neravnine i vode.

Ključne riječi: reljef, oblici reljefa

Nastavna sredstva: maketa reljefa opštine (koju su učenici pravili kada su obrađivali reljef ), geografska karta Crne Gore, Udžbenik

Aktivnosti: 1. Posmatrajući maketu reljefa opštine, razgovarati o oblicima raljefa. Izdvojiti najkarakterističnije oblike reljefa u opštini i navesti kartografske boje kojim bi oni bili predstavljeni na geografskoj karti. Razgovarati o vodama.

2. Skrenuti pažnju učenika na kartografske boje geografske karte Crne Gore. Tražiti od njih da pomoću kartografskih boja izdvoje geografske cjeline Crne Gore (nema netačnih odgovora, svi odgovori se uzimaju na razmatranje). Tražiti od učenika da otvore Udžbenik, str. 60, i da uoče geografske oblasti Crne Gore koristeći se datom legendom, a zatim da ih pokažu na geografskoj karti i navedu kojoj oblasti pripada njihova opština. Pomoći učenicima da na geografskoj karti odrede sjevernu i sjeveroistočnu granicu Središnje oblasti (planinski niz Golija-Vojnik-Maganik-Žijovo). Zapisati na tabli naslov: Prirodno-geografske oblasti Crne Gore.

3. Podijeliti učenike u šest grupa. Materijal za rad: Udžbenik (karta na str. 60; tekst i fotografije na stranama 74–76), geografska karta Crne Gore. Po dvije grupe rade isti zadatak. Prva i druga grupa treba da obradi Primorsku oblast, treća i četvrta – Središnju oblast, a peta i šesta grupa – Planinsku oblast Crne Gore. Zadatak je da u karatkim crtama:

- predstave prostor koji zauzima određeni prirodno-geografski pojas;- navedu opštinske centre (glavni grad i prijestonicu) koji pripadaju pojasu;- izdvoje najkarakterističnije ravnine, neravnine i vode pojasa.

41

4. Nakon isteka vremena predviđenog za rad, predstavnici grupa koje su imale isti zadatak prezentuju rezultate rada u okviru grupa. Upoređuju, komentarišu, dopunjuju i dogovaraju jedinstvenu prezentaciju. Ako se u predviđenom roku ne dogovore, predstavnici obje grupe iznose nedoumice zbog kojih se nijesu mogli saglasiti. Ostali učenici vrednuju izvedene zaključke. Tokom prezentacije, na tabli napisati naziv geografskog pojasa i najvažnije podatke.

Primorska oblast- zahvata uzak pojas između morske obale i planinskog niza Orjen-Lovćen-

Rumija;- obuhvata šest opština: Ulcinj, Bar, Budva, Tivat, Kotor, Herceg- Novi;- karakteristično: Bokokotorski zaliv, pješčane plaže, rijeka Bojana, Šasko jezero.

Središnja oblast- zahvata prostor od planinskog niza Orjen-Lovćen-Rumija, na jugu do

planinskog niza Golija-Vojnik-Maganik-Žijovo, na sjeveru i sjeveroistoku;- obuhvata glavni grad Podgoricu, prijestonicu Cetinje, opštine Danilovgrad i

Nikšić;- karakteristično: Zetska i Bjelopavlićka ravnica, Nikšićko i Cetinjsko polje,

Skadarsko jezero, močvarno zemljište, rijeke Zeta, Morača, vještačka jezera Krupačko, Slano.

Planinska oblast- zahvata sjeverni i sjeveroistočni dio Crne Gore, od planinskog niza Golija-

Vojnik-Maganik-Žijovo;- obuhvata opštine: Andrijevica, Plav, Rožaje, Berane, Bijelo Polje, Mojkovac,

Kolašin, Šavnik, Žabljak, Pljevlja, Plužine;- karakteristično: najviše planine Durmitor, Sinjajevina, Bjelasica, Komovi, dio

Prokletija, Hajla, riječne doline Pive, Tare, Ćehotine, Lima, kanjon Tare, jezera Pivsko, Crno, Biogradsko.

5. Koristeći se napisanim na tabli, podstaći razgovor o ravninama, neravninama i vodama u Crnoj Gori. Zatim tražiti od učenika da u nijemu kartu Crne Gore unesu imena zaliva, planina, rijeka, jezera, ravnica.

42

2.2.2. Nacionalni parkovi Crne Gore

Cilj: - saznaju zašto je neko područje proglašeno nacionalnim parkom;- znaju nacionalne parkove Crne Gore.

Ključne riječi: životna sredina, zaštita prirodne sredine, nacionalni park

Nastavna sredstva: Udžbenik, tekstovi koji u kratkim crtama daju informacije o nacionalnim parkovima, fotografije dijelova nacionalnih parkova, geografska karta Crne Gore, saobraćajna karta Crne Gore, odjeljenjska nijema karta Crne Gore

Aktivnosti:1. Brainstorming na temu: a) životna sredina b) zaštita prirodne sredine (slobodne asocijacije).

2. Podijeliti učenike u pet grupa. Materijal za rad: kratki tekstovi s podacima o nacionalnim parkovima, fotografije, geografska karta Crne Gore, Udžbenik, pano namijenjen nacionalnim parkovima Crne Gore, s određenim prostorom za svaki nacionalni park u Crnoj Gori.

Prva grupa treba da objasni pojam nacionalni park; na listicama ispišu uslove koje treba da ispuni neko područje da bi bilo proglašeno nacionalnim parkom; djelatnosti koje su zabranjene u nacionalnim parkovima i zašto; na panou, ispod naslova Nacionalni parkovi Crne Gore da zakače listice s objašnjenjima.Druga grupa treba da obradi Nacionalni park Biogradska gora; treća Nacionalni park Skadarsko jezero; četvrta Nacionalni park Lovćen; peta grupa Nacionalni park Durmitor. Zadatak grupa koje obrađuju pojedini nacionalni park je da:

- odrede geografski položaj nacionalnog parka;- navedu kojem prirodno-geografskom pojasu pripada;- izdvoje najvažnije osobenosti nacionalnog parka;- u dijelu panoa, predviđenom za nacionalni park koji obrađuju, naprave

prezentaciju.

3. Izvještavanje grupa. Nakon izvještavanja prve grupe podstaći diskusiju o potrebi očuvanja prirode i čuvanja prirodnih ljepota i rijetkosti za buduće generacije. Druga, treća, četvrta i peta grupa izvještavaju jedna za drugom. Ostali učenici pažljivo slušaju, bilježe. Nakon izvještavanja, razgovarati o osobenostima nacionalnih parkova u Crnoj Gori, načinu prezentacije, izgledu panoa.

4. Usmjeriti pažnju učenika na saobraćajnu kartu Crne Gore (zidnu ili u Udžbeniku, str. 64) sa zadatkom da uoče kojim saobraćajnicama mogu doći od svog mjesta do nacionalnih parkova. Razgovarati o posjetama nekom od nacionalnih parkova, zatim o tome koji bi najprije posjetili i zašto; da li je dobra prezentacija uticala na izbor itd. Tražiti od učenika da u nijemu kartu Crne Gore unesu nazive nacionalnih parkova.

43

2.2.3. Klima Crne Gore

Cilj: - upoznaju klimu Crne Gore.

Ključne riječi: temperatura vazduha, padavine, oblačnost, vjetrovi, blizina mora, nadmorska visina, biljni pokrivač, klima

Nastavna sredstva: geografska karta Crne Gore, Udžbenik, Radna sveska

Aktivnosti: 1. Podstaći razgovor o vremenskim prilikama koje tokom godine preovlađuju u njihovoj opštini – toplim, vrućim, hladnim danima, sunčanim danima, pričati o najčešćim vjetrovima i padavinama. Razgovarati o udaljenosti opštine od mora i kako to utiče na klimu, opisuju reljef opštine – izdvajaju najnižu i najvišu nadmorsku visinu, komentarišu u kojem dijelu njihove opštine je klima povoljnija i zašto.

2. Nastavnik/nastavnica usmjerava pažnju učenika na geografsku kartu Crne Gore, traži od njih da pokažu prirodno-geografske oblasti Crne Gore. Razgovarati o različitim oblicima reljefa, o klimi u zavisnosti od udaljenosti od mora i nadmorske visine. Podstaći učenike da izvedu zaključak da se klima na prostoru Crne Gore odlikuje jasno izraženim godišnjim dobima. Napisati na tabli naslov Klima Crne Gore.

3. Formirati grupe od po tri člana. Materijal za rad. Udžbenik. Svaka grupa ima isti zadatak da:

- urade tabelu čiji je naslov Klima Crne Gore, podijeljenu na pet uspravnih kolona čiji su nazivi: Prirodno-geografske oblasti, Ljeto, Jesen, Zima, Proljeće i tri vodoravne kolone. U kolonama ispod Prirodno-geografske oblasti napisati: Primorska oblast, Središnja oblast, Planinska oblast;

- za svaku oblast napišu karakteristike godišnjih doba.

4. Poslije isteka za rad grupa, razgovarati o prednosti i nedostacima prikazivanja podataka pomoću tabele; zatim za svako godišnje doba karakteristike klime u pojedinim oblastima, upoređivati, izdvojiti sličnosti i razlike.

5. Podstaći razgovor o uticaju na klimu: reljefa, nadmorske visine, biljnog pokrivača.

6. U Radnoj svesci popuniti tabelu (str. 53, zadatak četvrti). Tokom ispunjavanja tabele učenicima treba dozvoliti da koriste Udžbenik, postavljaju pitanja, traže pomoć od nastavnika/nastavnice.

44

2.2.4. Prednosti i nedostaci prirodnih bogatstava

Cilj: - vrednuju prednosti i nedostatke prirodnih bogatstava određenih geografskih

oblasti sa aspekta kvalitetnijeg života ljudi.

Ključne riječi: prirodna bogatstva

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, isječci iz novina ili podaci o prirodnim bogatstvima pojedinih oblasti u Crnoj Gori

Aktivnosti: 1. Razgovarati sa učenicima o aktivnostima prikazanim na fotografijama u Udžbeniku na str. 83 i 84, uslovima koji su potrebni za njihovo izvođenje. Imenovati uslove koji bi mogli remetiti njihovo ostvarivanje, u zavisnosti od godišnjeg doba ili vremenskih prilika.

2. Podijeliti učenike u šest grupa. Učenici će koristiti Udžbenik, isječke iz novina koje je pripremio nastavnik/nastavnica s podacima o prednostima i nedostacima prirodnih karakteristika određenog pojasa Crne Gore. Tri grupe će raditi prednosti južnog, središnjeg i planinskog pojasa Crne Gore, a tri njihove nedostatke i to u pogledu uslova za:

- život ljudi,- razvoj turizma,- razvoj poljoprivrede,- razvoj ostalih privrednih grana.

3. Prezentacija grupa. Učenici aktivno učestvuju i komentarišu izlaganja grupa. Nastavnik/nastavnica na hameru bilježi podatke u tabeli koja ima tri kolone: u prvoj nazivi prirodno-geografskih pojaseva, u drugoj prednosti i u trećoj nedostaci.

4. Sumiranje rezultata. Kakve su prednosti i nedostaci prirodnih bogatstava u Crnoj Gori?

45

2.3. Osnovni pojmovi o privredi

2.3.1. Poljoprivreda

Cilj: - stiču znanja o privredi, granama privrede; - razumiju osnovne načine i vrste privređivanja.

Ključne riječi: grane privrede, poljoprivreda

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, zidna nijema karta na hamer papiru, pisani materijal o razvoju poljoprivrede u opštini i slično

Aktivnosti:1. Razgovarati sa učenicima o razvijenim privrednim djelatnostima u njihovoj opštini. Komentarisati šemu o granama privrede na strani 85. u Udžbeniku.

2. Razgovarati sa učenicima o najstarijoj grani privrede-poljoprivredi, o granama koje obuhvata; kakav reljef i klima odgovaraju pojedinim granama poljoprivrede; gdje se ljudi i zašto mogu baviti određenim granama poljoprivrede itd.

3. Podijeliti učenike u šest grupa koje će se baviti određenom granom poljoprivrede: ratarstvom, voćarstvom, povrtlarstvom, stočarstvom, lovom i ribolovom i šumarstvom. Grupe će koristeći Udžbenik, pisani materijal koji će dobiti od nastavnice/nastavnika i nijemu kartu Crne Gore (Radna sveska, str. 49), predstaviti određenu granu poljoprivrede.Svaka grupa će:

- imenovati granu poljoprivrede, šta obuhvata, kako se i gdje ostvaruje;- imenovati njene grane i šta je za njih bitno;- za svaku granu osmisliti kartografski znak;- u nijemoj karti Crne Gore označiti kartografskim znakom prostor u kom je

najviše zastupljena ta grana poljoprivrede;- na listiću izdvojiti, u kratkim crtama, najvažnije za granu poljoprivrede koju su

obrađivali.

4. Prezentacija grupa:Izlaganje predstavnika grupa. Izvještaje kačiti na dijelu panoa predviđenom za privredu, odnosno poljoprivredu. Na karti unijeti kartografski znak u prostor koji je prepoznatljiv po grani poljoprivrede o kojoj izlaže. U legendi dodati potrebne podatke. Ostali učenici slušaju i komentarišu izlaganje.

5. Nastavnica/nastavnik čita pripremljeni tekst o podacima iz njihove opštine o razvoju najkarakterističnijih poljoprivrednih grana za njihovo područje. Razgovarati sa učenicima o poljoprivredi u njihovoj opštini i njenom značaju.

46

2.3.2. Industrija i zanatstvo

Cilj:- usvajaju znanja o industriji i zanatstvu; - razumiju razlike između industrijske i zanatske proizvodnje.

Ključne riječi: sirovine, proizvod, mašinska proizvodnja, zanat

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, fotografije fabrika (spoljašnjost, radni prostor), ilustracije procesa proizvodnje određene grane industrije

Aktivnosti:1. Nastavnica/nastavnik pokazuje fotografije fabrika. Razgovarati sa učenicima o tome kako izgledaju i čemu služe. Šta se u njima može proizvoditi? Razgovarati o granama industrije, koristeći šemu iz Udžbenika na strani 89.

2. Pomoću šeme na kojoj je prikazana proizvodnja hljeba objasniti pojmove: sirovina, proizvod i proces proizvodnje. Tražiti od učenika da opišu ilustraciju. Zatim ih informisati da se u industrijskoj i zanatskoj proizvodnji koriste sirovine čijom se preradom dobija gotovi prizvod. Tražiti od njih da navedu naziv sirovine (pšenica), nazive prerađevina (brašno, tijesto) i naziv gotovog prizvoda (hljeb) prikazanih na ilustraciji. Skrenuti im pažnju na granu poljoprivrede koja je važna za dobijanje pšenice (ratarstvo), zatim na način dobijanja brašna, tijesta itd. Tražiti od njih da opišu proces prizvodnje hljeba (uzgajanje pšenice, žetva, mljevenje, pravljenje i oblikovanje tijesta, pečenje).

3. Nastavnik/nastavnica dijeli učenike u četiri grupe. Sve grupe imaju zadatak da na osnovu ponuđenih informacija ilustruju (slikom i riječju) proces proizvodnje od sirovine do gotovog proizvoda. Podaci za grupe:

Prva grupa: sirovina – jabuke, proizvod – džem, mašina za pranje jabuka, aparat za kuvanje jabuka, aparat za punjenje i pakovanje tegli;

Druga grupa: sirovina – pamuk, proizvod – majica, razboj za tkanje pamuka, mašina za oblikovanje tekstila, mašina za šivenje tekstila;

Treća grupa: sirovina – drvo, proizvod – ormar, mašina za rezanje drveta, mašina za obradu i oblikovanje daske, spajanje obrađenih dijelova;

Četvrta grupa: sirovina – biljna ili životinjska mast, proizvod – sapun, mašina za kuvanje i miješanje, mašina za bojanje i dodavanje mirisa, aparat za oblikovanje (kalup).

4. Prezentacija grupaIzlaganje predstavnika grupe o procesu proizvodnje u različitim industrijskim granama. Nakon izlaganja razgovarati o granama industrije koje su razvijene u njihovoj opštini, zatim o povezanosti industrije i poljoprivrede.

5. Razgovarati sa učenicima o zanatima, koristeći tekst i fotografije iz Udžbenika na 90–91. strani. Obratiti pažnju na alate kojim se od sirovina oblikuje proizvod. Učenici predstavljaju zanate koje znaju: kako se zovu, gdje se obavljaju, koje sirovine koriste zanatlije, na koji način dobijaju gotov proizvod.

6. Tražiti od učenika da uporede po jedan industrijski i zanatski proizvod (npr. stolica proizvedena u fabrici i zanatskoj radnji), i izdvoje sličnosti i razlike u procesu proizvodnje od sirovine do gotovog proizvoda.

47

2.3.3. Turizam, ugostiteljstvo, trgovina

Cilj:- usvajaju znanja o granama privrede: turizmu, ugostiteljstvu, trgovini.

Ključne riječi: turista, turizam, ugostiteljstvo, trgovina

Nastavna sredstva: Udžbenik, Radna sveska, pisani materijal o poznatim hotelima, turistički vodiči

Aktivnosti:1. Razgovarati sa učenicima o njihovim ljetovanjima i zimovanjima, ugostiteljskim objektima koje su posjetili, utiscima sa putovanja.

2. Podijeliti učenike u parove sa zadatkom da jedan učenik/učenica iz para, na osnovu teksta iz Udžbenika o turizmu (str. 92), objasni ovu privrednu granu, a drugi učenik/učenica iz para da objasni ulogu ugostiteljske ponude za razvoj turizma. Nakon razmjene informacija, par ima zadatak da objasni pojam turista i navede lični primjer. O postavljenim zadacima razgovarati na nivou odjeljenja.

3. Podijeli učenike u šest grupa. Po dvije grupe radiće prezentaciju jednog pojasa Crne Gore (prva i druga Primorski, treća i četvrta Središnji, peta i šesta Sjeverni). Nastavnik/nastavnica daje grupama pisani materijal o poznatim hotelima iz pojasa koji će predstavljati. Zadaci grupa su da pripreme prezentaciju kojom bi se, na osnovu iznesenih podataka, privukao veći broj turista na određenom prostoru.Svaka grupa će:

- predstaviti predio koji turisti treba da posjete: mjesto, prirodu, objekte, aktivnosti kojima se mogu baviti u tom predjelu;

- imenovati hotel i njegove sadržaje, usluge i ponašanje zaposlenih koje će privući veći broj turista.

4. Prezentacija grupaUčenici će na osnovu izlaganja prve i druge grupe izdvojiti grupu, koja je pripremila bolju prezetaciju i obrazložiti svoj izbor. Isto tako, upoređuju prezentacije treće i četvrte, kao i pete i šeste grupe.

5. Na osnovu teksta i fotografija iz Udžbenika, na str. 93, razgovarati sa učenicima o privrednoj grani – trgovini, o njenom razvoju i značaju. Koje radnje postoje u njihovoj opštini, šta se u njima može kupiti? Kojih radnji u njihovoj opštini nema? Kako se ponaša u trgovačkim objektima?

6. Razgovarati o predmetima karakterističnim za Crnu Goru koje bi turisti mogli ponijeti kao suvenir. Da li se ti predmeti mogu kupiti i gdje?

48

2.3.4. Saobraćaj

Cilj: - usvajaju znanja o saobraćaju.

Ključne riječi: putnički, teretni, poštanski, informacioni saobraćaj

Nastavna sredstva: Udžbenik, saobraćajna karta Crne Gore (zidna i iz Udžbenika, str. 64), razna upozorenja koja se nalaze u različitim prevoznim sredstvima, tekst koji u kratkim crtama informiše o načinu upotrebe prevoznog sredstva, informacije o voznom redu iz dnevne štampe, listići s informacijama o uslugama Pošte Crne Gore, veb adrese važnih saobraćajnih centara Crne Gore; informacije o upotrebi interneta, nedjeljni program televizijskih i radio stanica u Crnoj Gori, dječji časopis

Aktivnosti:1. Razgovarati o vrstama saobraćaja koristeći šemu iz Udžbenika na strani 94. O tome ko ili šta se prevozi ili prenosi; o vrstama saobraćaja koje su razvijene u opštini, kao i onima koje su učenici koristili; o razlici između putničkog i teretnog saobraćaja; o načinima korišćenja poštanskog i informacionog saobraćaja.

2. Podijeliti učenike u šest grupa. Dvije grupe će obraditi poštanski i informacioni saobraćaj, a četiri grupe će se baviti putničkim i teretnim saobraćajem – jedna drumskim; druga željezničkim; treća vodenim i četvrta vazdušnim saobraćajem. Materijal za rad: Udžbenik, saobraćajna karta Crne Gore (zidna i iz Udžbenika, str. 64), razna upozorenja koja se nalaze u različitim prevoznim sredstvima (Ne naginji se kroz prozor!, znak za vezivanje pojasa, Ne razgovaraj s vozačem!), tekst koji u kratkim crtama informiše o načinu upotrebe prevoznog sredstva, informacije o voznom redu iz dnevne štampe, listići s informacijama o uslugama Pošte Crne Gore, veb adrese važnih saobraćajnih centara Crne Gore (www.postacg.me; www.montenegroairports.com; www.zeljeznica.cg.yu); informacije o upotrebi interneta. Zadaci grupaGrupa koja obrađuje poštanski saobraćaj ima zadatak da:

- navede usluge koje se vrše poštanskim saobraćajem;- navede šta sve treba da sadrži pošiljka koja se šalje poštanskim saobraćajem;- na primjeru jedne poštanske usluge (npr. slanje razglednice ili pisma) opiše

postupak slanja i dostavljanja pošiljke;- navede pravila ponašanja ispred poštanskog šaltera;- opiše načine prenošenja pošiljki.

Grupa koja obrađuje informacioni saobraćaj ima zadatak da: - navede sredstva informacionog saobraćaja;- navede vrste informacija koje može da dobije;- upozori na moguću netačnost informacija i njenu provjeru;- na primjeru jedne informacije dobijene preko sredstava informisanja objasni

zašto je važno biti informisan;- navede pravila ponašanja prilikom prenošenja dobijene informacije.

Grupe koje obrađuju putnički i teretni saobraćaj imaju zadatak da: - navedu prevozna sredstva i šta ili koga prevoze ili prenose;- navedu šta ih pokreće i kakve saobraćajnice koriste;

49

- na primjeru, daju opis putovanja tim prevoznim sredstvom;- navedu pravila ponašanja tokom putovanja;- na saobraćajnoj karti Crne Gore pokažu kartografske znakove koji ukazuju na

tu vrstu saobraćaja, kao i povezanost sa svojim naseljem.

3. Prilikom izvještavanja grupa najvažnije informacije, za svaku vrstu saobraćaja, zapisati na tabli. Učenicima skrenuti pažnju da pažljivo slušaju i zapisuju nedoumice i pitanja koja će postaviti na kraju izlaganja svih grupa. Nakon izvještavanja grupa, komentarisati izlaganja, postavljati pitanja, raspravljati.

4. Koristeći se informacijama zapisanim na tabli, razgovarati o značaju svih vrsta saobraćaja, njihovoj povezanosti sa drugim granama privrede. Kako razvijenost saobraćaja utiče na poljoprivredu, industriju, turizam, ugostiteljstvo i trgovinu. Kako neodržavanje saobraćajnica, vremenske neprilike ili ljudski faktor mogu uticati na ostale privredne grane.

50

STANDARDI ZNANJA

Crna Gora

Osnovne karakteristikeUčenik/učenica umije:

- na karti Crne Gore da pokaže glavni grad, prijestonicu i ostale veće gradove,- da navede osnovne karakteristike glavnog grada i prijestonice,- da prepozna simbole,- da opiše grb,- da objasni pojmove - stanovništvo, matica, dijaspora,- da nabroji narode i narodnosti u Crnoj Gori,- da obrazloži na primjeru uzroke za seobu stanovništva (dnevnu, privremenu,

stalnu itd),- da uoči značaj izlaska na more za Crnu Goru,- da objasni razliku između domovine i države,- da uoči povezanost sa drugim krajevima u Crnoj Gori (kopnom, vodom, vazduhom),- da prepozna, uz slikovni materijal i karte, neke karakteristike Crne Gore,- da prepozna na karti i pokaže naselje, susjedstvo, seosko, gradsko naselje,

opštinski centar, glavni grad; saobraćaj, putna, željeznička mreža, pristanište, aerodrom, saobraćajni tok; prirodne karakteristike (reljef, rudna bogatstva, vode, zemljišta,); kopno, more, ostrvo, poluostrvo, planine, ravnice, nizije, kotline, nadmorsku visinu; vode, tekuće, stajaće državne granice.

Prirodno geografske oblastiUčenik/učenica umije:

- da na karti pokaže prirodno-geografske cjeline,- da nabroji najveće planine, ravnice, vode,- da upoređuje prirodno-geografske cjeline,- da nabroji klimatske karakteristike u Crnoj Gori,- da, uz pomoć karte i fotografija, prepozna pojedine gradove i uporedi ih sa mjestom u kome živi,- da nabroji nekoliko slučajeva prirodnih karakteristika koje utiču na život ljudi.

Osnovni pojmovi o privređivanjuUčenik/učenica umije:

- da nabroji grane privrede, poljoprivrede,- da objasni šta su trgovina, turizam, ugostiteljstvo,- da uporedi zanatstvo i industriju,- da odredi značaj razvoja poljoprivrede i privrede,- da navede ulogu saobraćaja i komunikacija i povezanost ljudi i krajeva,- da uporedi uticaje različitih vrsta saobraćaja na okolinu,- da utvrdi povezanost, zavisnost privrednih djelatnosti,- da navede šta utiče na društveni razvoj (razvoj nauke, tehnologije, odnos među

ljudima),- da navede uticaje geografskog položaja, klime i čovjeka na razvoj pojedinih

grana privrede.

51

52

Literatura

Milan Bakovljev, Misaona aktivizacija učenika u nastavi, Prosveta, Beograd, 1982.Milan Bakovljev, Aktivna nastava, Pedagogija, Beograd, 1982.Ivan Ivić, Ana Pešikan, Slobodanka Antić, Aktivno učenje 2, Institut za psihologiju, Beograd, 2001. Slavka Gvozdenovic, Aktivno učenje – teorijsko praktični aspekt „Vaspitanje i obrayovanje“, Podgorica, br. 3/2001, str. 57–69.Đorđe Lekić, Metodika razredne nastave, Nova prosveta, 2002.Nenad Hevelka, Učenik i nastavnik u obrazovnom procesu, ZUNS, Beograd, 2000.Majk Kolsa i dr, Naučite da učite, Kreativni centar, Beograd 2004.Ivo Rendić Miočević, Učenik - istražitelj prošlosti, Školska knjiga, Zagreb, 2000.Monografija Podgorica, grad Podgorica, 2003.Z. Milović, S. Mustafić, Knjiga o Baru, Informativni centar, Bar, 2001.Grupa autora, Pristan grad kojeg nema, NV Pristan, Bar, 2006.Emilija Bomon, Marija Renata Pimon, Tvoja prva knjiga o selu, Mali princ, Novi Sad, 1999.Draško Savković, Narodne nošnje, igre i pjesme u Crnoj Gori, Muzeji i galerije Podgorice, Podgorica, 2005.Veseljko Koprivica, Leksikon zanimljivosti Crne Gore, Dan press, Podgorica, 2002.Grupa autora, Turistički vodič, Nacionala turistička organizacija, Podgorica, 2006. Dragan Burić, Radomir Ivanović, Luka Mitrović, Klima Podgorice, HMZCG, Podgorica, 2007.Kapeler Ludvig, Sunce, oblaci, vjetar, Naprijed, Zagreb, 1967.Milutin Tadić, Vesna Keković, Geografija za VI razred, Zuns, Podgorica, 2007.Nacionalni atlas Crne Gore, Vijesti 2005.Školski geografski atlas svijeta, Zuns, Podgorica, 2006.Školski atlas fizičke geografije, Kreativni centar, Beograd, 2003.Zakon o lokalnoj samoupravi, Službeni list RCG, br. 28/04, 75/05Zakon o izboru predsjednika opštine, Službeni list RCG, br. 42/03Zakon o Glavnom gradu, Službeni list RCG, br. 65/05Zakon o Prijestonici, Službeni list CG, br. 47/2008.