praca socjalna z osobami starszymi w Środowisku socjalna z... · jan pieter, obok środowiska...

Projekt systemowy pn.: „Podnoszenie kwalifikacji kadr pomocy i integracji społecznej w województwie lubuskim” realizowany ze środków Unii Europejskiej

1

Dr Halina Borcz

Katedra Pedagogiki Społecznej

Uniwersytet Zielonogórski

PRACA SOCJALNA Z OSOBAMI STARSZYMI W ŚRODOWISKU

Wyjaśnienie pojęć:

struktura społeczna,

środowisko lokalne,

społeczność lokalna.

ŚRODOWISKO LOKALNE – obok rodziny najważniejszy czynnik socjalizacji, nieodłączny i

nieuchronny element otoczenia życia jednostki, cały system instytucji służących organizacji życia

zbiorowego, ma sens terytorialny, demograficzny, instytucjonalny, kulturowy i regulacyjny.

To gromada ludzi zamieszkujących ograniczone i względnie wyizolowane terytorium,

posiadających i ceniących wspólną tradycję wartości i symbole, instytucje usługowe i

kulturowe, świadomych jedności, odrębności i gotowości do wspólnego działania, żyjących

w poczuciu przynależności i wewnętrznego bezpieczeństwa

Koncepcja istnienia spirali rozwoju i sieci zależności zakłada: że stopień istnienia oznacza istnienie

rosnącej lub malejącej więzi społecznej, rosnącej lub malejącej świadomości osobistych powiązań

i zależności od otoczenia, rosnącym lub malejącym znaczeniu w formułowaniu wzorców zachowań i

sprawowania kontroli nad jednostką w jej własnych odczuciach.

Jan Pieter, obok środowiska lokalnego i domowego, tworzy 3 kręgi oddziaływania

wychowawczego, o malejącej sile wpływu – od największego znaczenia rodziny w socjalizacji człowieka

do malejącego znaczenia kolejnych kręgów wychowawczych czyli społeczności lokalnej, środowiska

okolicznego, kultury i społeczeństwa globalnego.

Człowiek posuwając się po spirali rozwoju nie opuszcza obiektów swego kontaktu, posuwają się

one razem z nim jeśli nie fizycznie to jako bagaż pamięci i doświadczeń wpływając na zachowanie i

postrzeganie otoczenia – w tym sensie rodzina programuje rodzinę własną człowieka, a kultura lokalna,

etniczna uczy nastawienia do kultury globalnej.

Helena Radlińska wymienia 3 pary środowisk lokalnych:

1. Środowisko bezpośrednie (to, co najbliższe) i środowisko dalsze (szerszych granicach zasięgu).

2. Środowisko obiektywne (to, po co człowiek sięgać może) i środowisko subiektywne (zawiera

elementy oddziaływujące w danej chwili na człowieka).

3. Środowisko materialne (realne wytwory człowieka i przyrody) i środowisko niewidzialne psychiczne

(idee, wierzenia, zwyczaje, więź moralna).


2

STRUKTURA SPOŁECZNA - rzeczywistość społeczna tworząca pewien model czy też

strukturę, która każdemu z nas wyznacza określone miejsce, uświadamia, czego się od nas oczekuje oraz

jak powinniśmy myśleć i postrzegać.

Gdyby tak nie było, nigdy nie wiedzielibyśmy, jak się zachować i nigdy nie bylibyśmy pewni reakcji

innych ludzi.

Pozycja - podstawowa jednostka struktury społecznej, miejsce jednostki w sieci pozycji, które ma

znaczenie w relacji do innych. Znając swoją pozycję wiemy, co do nas należy i czego się od nas oczekuje.

Rola - sposób zachowania, uwzględniający normy oraz systemy symboli tak, żeby odpowiadały

one naszym potrzebom, osobowości a także wymaganiom danej sytuacji.

konflikt ról - konflikt pojawia się wówczas, kiedy zajmujemy różne pozycje społeczne, które są ze

sobą w konflikcie albo wręcz się wykluczają (pracownik naukowy – jedna pozycja społeczna i matka

trojga dzieci – druga pozycja społeczna – może przeżywać konflikt, usiłując pogodzić bardzo odmienne

wymagania).

Grupa - stanowi stosunkowo niewielką strukturę społeczną złożoną z jednego lub kilku rodzajów

pozycji społecznych, małej liczby osób zajmujących te pozycje. Charakteryzuje się ścisłymi więzami

pomiędzy tymi pozycjami i jasnymi, kulturowymi oczekiwaniami, co te osoby powinny robić.

Organizacje - są większymi i bardziej formalnymi strukturami złożonymi z różnorodnych pozycji

społecznych, które cechuje zróżnicowany udział we władzy, a także duża liczba osób zajmujących każdą

pozycję. Organizacje powstają po to, żeby coś robić - zarabiać pieniądze, uczyć studentów, produkować

jakieś dobra lub świadczyć usługi itp. – cechuje je skłonność do tworzenia specjalnych systemów

kulturowych, związanych z ich celami i strukturą.

SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA - to niewielka zbiorowość terytorialna, obejmująca ogół osób, z

którymi jednostka może się spotkać bezpośrednio dzięki bliskości miejsca zamieszkania.

Pojęcie społeczność lokalna, nie ma jednoznacznej definicji. Działaniem lokalnym określimy zarówno

wysiłki, mieszkańców niewielkiego osiedla mieszkaniowego zmierzające do stworzenia placu zabaw dla

dzieci, jak i uchwalony przez radę gminy projekt oddania do dyspozycji młodzieży większej liczby

obiektów sportowych. Pojęcie społeczność lokalna jest bardzo pojemne i może być używane zarówno w

odniesieniu do małego osiedla mieszkaniowego, jak i gminy, a nawet dużego miasta.

Pojęcie- społeczność lokalna – niekiedy odnosi się do grup społecznych, których nie łączy

wspólnota terytorialna np.:

pracownicy tego samego zakładu pracy, nawet, jeśli ich miejsca zamieszkania są od siebie znacznie

oddalone,

uczniów tej samej klasy,

uczestników obozu sportowego itp.


3

Skrajnie odmiennym typem społeczności lokalnej jest miasto. Nawet jeśli tylko kilkudziesięciotysięczne,

nie sposób wyobrazić sobie debaty na jakikolwiek temat, w której fizycznie i bezpośrednio wszyscy

mieszkańcy miasta mogą wziąć udział. W praktyce decyzje odnośnie do planowych działań są, więc

podejmowane przez lokalne władze.

Im większa społeczność, tym większa rozmaitość niekiedy sprzecznych ze sobą interesów, bardziej

rozbudowana biurokracja i w konsekwencji dłuższy proces podejmowania decyzji. Niewątpliwą zaletą

dużych społeczności jest to, że mogą też kreować lokalne przepisy i zarządzenia obowiązujące wszystkich

mieszkańców.

Małe społeczności, charakteryzujące się bliskimi więzami nieformalnymi, na ogół nie dysponują

wystarczającymi środkami finansowymi i zasobami profesjonalistów. Małe społeczności nie mogą

uchwalać przepisów, powoływać i utrzymywać wyspecjalizowanych agend ani wprowadzać ograniczeń.

Kiedy pracownik socjalny pracuje ze społecznością, to w rzeczywistości pracuje on z członkami i

przedstawicielami jednej lub więcej subspołeczności "geograficznych" lub "specjalnych interesów". Te

osobne (choć spokrewnione) mniejsze systemy bywają coraz częściej nazywane, w języku specjalistów

„systemem klienckim". Możemy powiedzieć że:

Społeczność lokalna to zbiorowość mieszkająca w zwartej jednostce

terytorialnej, powiązana więzią sąsiedztwa, wspólnotą warunków życia i

wspólną kulturą.

Więzi ludzkie – są podstawą współżycia społecznego, to wewnętrzna spójność zapewniająca

zaspokojenie potrzeb indywidualnych i zbiorowych. Więź środowiskowa może występować na kilku

poziomach.

Krzysztof Frysztacki wyróżnia:

więź potoczną, która oznacza subiektywne dostosowanie człowieka do innych w codziennych

kontaktach;

więź identyfikacyjną opartą na wiedzy o cechy społeczności, do której się należy, i na gotowość jej

utrwalania;

więź osobową o silniejszym udziale pierwiastków wolicjonalno – emocjonalnych;

więź normatywną, która jest formą najbardziej rozwiniętą poprzez wspólnie przeżywany stosunek

do tradycji i wartości.

Tworzenie więzi następuje samorzutnie i jest uzależnione od cech społeczno - demograficznych danej

społeczności.

W pracy socjalnej Komisja ds. Organizacji Społeczności Krajowego Stowarzyszenia Pracowników

Socjalnych słowo „społeczność" odnosi się do ludzi i stosunków społecznych między nimi, jeśli stosunki

te charakteryzują się:

1. Wspólnym systemem wartości;

2. Normatywnym określeniem relacji;


4

3. Współzależnością;

4. Świadomością przynależności;

5. Systemem stratyfikacji;

6. Umiejscowieniem.

Organizacja społeczności jako metoda pracy socjalnej

Organizacja społeczności, jako metoda pracy socjalnej, jest zjawiskiem stosunkowo młodym,

dopiero, bowiem na początku lat sześćdziesiątych Komisja ds. Praktyki Amerykańskiego Stowarzyszenia

Pracowników Socjalnych opracowała i ogłosiła definicję praktyki organizacji społeczności. Jednakże już

w okresie międzywojennym pracownicy służb społecznych, wykazujący zdolności organizatorskie,

podejmowali działania społeczno – wychowawcze na rzecz ożywienia społeczności lokalnych nie tylko w

Stanach Zjednoczonych Ameryki, ale także w Europie i w Polsce.

Organizowanie środowiska (metoda środowiskowa) opiera się na przekonaniu, że każdy człowiek

potrzebuje więzi z innymi ludźmi, w tym także z ludźmi z dalszego środowiska, z tymi, których postrzega

się jako „innych”, a więc nierzadko bardzo atrakcyjnych.

Aleksander Kamiński wyróżnia wąskie i szerokie rozumienie pojęcia metody środowiskowej.

W ujęciu szerokim metoda organizowania społeczności może odnosić się do pracy socjalnej,

opiekuńczej i wspomagającej rozwój, a polega na ulepszaniu sytuacji społeczności lokalnej zjednoczonymi

wysiłkami instytucji społecznych i organizacji, mobilizujących wszelkie siły społeczne do działań

opartych na wspólnym planie, wypracowanym za pomocą odpowiednich badań kompleksowych.

Metoda ta polega, więc na ulepszaniu i wzbogacaniu życia społecznego w ramach długofalowego

planowania, badania i organizowania społeczności, a u podstaw jej dynamizmu leży psychospołeczna

potrzeba ludzi, aby uczynić coś dla społeczności, w której żyją i pracują. Dla przedstawicieli profesji

społecznych metoda ta może być swoistą sztuką planowania zmian i przekształcania stosunków

społecznych w przestrzeni społecznej, która jest objęta ich zawodowym działaniem (gminy, osiedla, rejonu

czy nawet instytucji).

W wąskim rozumieniu metoda organizowania środowiska to sposób pobudzania i organizowania

środowiska w sytuacji, gdy na użytek pracy socjalnej jest uruchamiana jakaś akcja. W wąskim sensie

metoda ta ma zwykle zastosowanie w odniesieniu do jednej grupy klientów (ludzi starych, chorych, osób

niepełnosprawnych itp. lub do jednej kategorii problemów np. ubóstwa, bezrobocia itp., np. zabawa

choinkowa i przygotowanie paczek świątecznych dla dzieci z rodzin ubogich. W wąskim znaczeniu

metoda ta może mieć zastosowanie w organizowaniu jakiegoś zbiorowego działania lub przedsięwzięcia

przez jedną grupę ludzi lub jedną instytucję czy organizację.

Zasadniczym celem organizowania środowiska jest w każdym przypadku:

wspomaganie jego rozwoju,

aktywizowanie,

inspirowanie do pozytywnych zmian,

przekształcenie wadliwych struktur i elementów,


5

przekształcanie zachowań, postaw w danym środowisku.

Podjęte działanie profesjonalne odnosi się nie tylko do ludzi, ale przede wszystkim do warunków, w jakich

oni żyją. Toteż wtórnym celem organizowania społeczności jest:

kompensacja ;

stwarzanie możliwości samorealizacji i samorozwoju jednostek i grup wchodzących w skład danej

społeczności;

tworzenie wspólnoty w aspekcie integracji danego środowiska, budowania więzi (emocjonalnych,

sąsiedzkich);

eliminowanie anonimowości;

stwarzanie płaszczyzny kontaktów społecznych;

wymiany i przepływu informacji o tym, co dzieje się w danym środowisku.

Zadania pracowników socjalnych prowadzących pracę w środowisku powinny koncentrować się na:

ułatwianiu społeczności definiowania celów i określania priorytetów;

pomocy w przeprowadzaniu skutecznych działań środowiskowych;

kierowaniu uczestnikami działań w trudnych, konfliktowych sytuacjach;

inicjowaniu działań przez kształcenie, pokazy i inne podobne techniki.

Założenia i zasady organizowania środowiska

Analiza różnych programów działań socjalnych wykorzystujących metodę organizowania środowiska

wskazuje na istniejące zasady, które usprawniają stosowanie tej metody i pomagają w zrozumieniu

procesów charakterystycznych dla organizacji społeczności.

7 podstawowych zasad organizacji środowiska wg C. McNeil:

1. Organizacja społeczności zajmuje się ludźmi i ich potrzebami, jej celem jest wzbogacenie ludzkiego

życia, poprzez skuteczne dostosowanie zasobów do potrzeb pomocy społecznej i edukacji środowiskowej.

2. Głównym obiektem zainteresowania organizacji społeczności jest społeczność rozumiana jako osiedle,

gmina, miasto, kraj, a w dobie unifikacji i globalizacji może nim być także społeczność międzynarodowa.

3. W organizacji społeczności wychodzi się z założenia, że społeczność należy rozumieć i akceptować w

jej obecnym miejscu i stanie.

4. Świadczenia socjalne i edukacyjne dotyczą wszystkich członków społeczności. Ważne jest, więc

poznanie i reprezentowanie potrzeb i interesów wszystkich elementów populacji dla pełnego ich

uczestnictwa.

5. Zmienność ludzkich potrzeb i rzeczywistość związków między ludźmi i wśród ludzi oraz grup stanowi o

dynamice procesu organizowania społeczności. Podstawową wartością jest akceptacja pojęcia „zmiany”

jako trwałego procesu ulepszania, doskonalenia i dojrzewania społeczności do wspólnych celów.


6

6. Nieodłączną cechą każdej organizacyjnej „tkanki’ społecznej jest jej współzależność. Żadna instytucja,

organizacja, społeczność czy grupa ludzi nie może skutecznie funkcjonować sama dla siebie, lecz spełnia

swe funkcje tylko w odniesieniu do innych.

7. Organizacja społeczności dla celów pomocy społecznej i edukacji środowiskowej należy do zadań

przedstawicieli pracy socjalnej.

Założenia pracy socjalnej ze społecznością wg Stephen M. Rossa

l. Społeczności ludzkie wypracowują umiejętność radzenia sobie ze swoimi problemami.

2. Ludzie chcą i potrafią zmieniać siebie i swoje otoczenie.

3. Ludzie powinni mieć swój udział w przygotowaniu i nadzorowaniu wprowadzanych w ich społeczności.

4. Samodzielne, podmiotowe zmiany w życiu społeczności mają większe znaczenie i żywotność, niż

zmiany narzucone. „Oddziałując na naturę po to, aby ją zmienić, człowiek zmienia sam siebie” - mówi

Hegel.

5. Podejście całościowe może uporać się z problemami, którym działania cząstkowe nie są w stanie

zaradzić.

6. Demokracja wymaga współudziału w sprawach społeczności i ludzie muszą posiąść odpowiednie

umiejętności.

7. Społeczności ludzkie często potrzebują pomocy w zorganizowaniu się do zaspokojenia swoich potrzeb,

tak samo, jak jednostki potrzebują pomocy w zaspokajaniu swoich.

Etapy metody organizowania środowiska

Schemat postępowania metodycznego w obszarze pracy socjalnej metodą

środowiskową Zgodnie z metodyką profesjonalnego działania w obszarze pracy socjalnej metoda ta, musi przebiegać

zgodnie ze zracjonalizowanymi, teoretycznie uzasadnionymi i praktycznie sprawdzonymi etapami, które

stanowią pewien schemat postępowania przydatnego w organizowaniu społeczności.

Etap 1- Rozpoznanie, diagnoza potrzeb, braków i zagrożeń danego środowiska, na rzecz, którego

podejmujemy działanie. Na tym etapie rozpoznanie dotyczy nie tylko diagnozy instytucji i organizacji

zdolnych do prowadzenia samodzielnej pracy społecznej (akcji socjalnej), ale także nieprofesjonalnych sił

społecznych (wolontariuszy, animatorów społecznych, wychowawców – społeczników, chętnych do

działań rodziców, zaangażowanych w sprawy środowiska polityków, przedstawicieli środków masowego

przekazu), którzy mogą być włączeni do planowanych działań. Odrębnego rozpoznania wymagają

potrzeby, braki i zagrożenia środowiska, na rzecz, którego działania mają być ukierunkowane i praktycznie

realizowane. Jeszcze inną kwestią jest rozpoznanie idei lub problemu, który staje się inspiracją i siłą

motywującą do podjęcia działań w kierunku zmian.

Etap 2-Organizowanie zespołu pracy, które polega na podziale zadań między instytucje, zespoły i ludzi

oraz zorganizowanie sprawnego systemu przepływu informacji. Organizowanie zespołu to przede


7

wszystkim włączenie do działań wszystkich profesjonalistów i nieprofesjonalistów, którzy na etapie

rozpoznania zostali wyłonieni jako osoby właściwie umotywowane i kompetentne w realizacji planów

ulepszeń. Przygotowanie zespołu polega na wstępnej wymianie informacji i doświadczeń, które

przyczyniają się do sprecyzowania zadań i adekwatnego ich podziału (zgodnie z możliwościami i

kompetencjami osób uczestniczących w działaniu). Sprawny system informacji dotyczy określenia np.

czasu miejsca spotkań zespołu, możliwości kontaktowania się między poszczególnymi członkami zespołu,

rodzaju i sposobu wymiany informacji (telefon, komputer, gazeta lokalna, wydawnictwa broszurowe,

ulotki).

Etap 3- Planowanie i koordynacja działań opiekuńczo –wspomagająco – rozwojowych to etap

systematycznego rejestrowania i analizowania potrzeb środowiska, na rzecz, którego podejmujemy

działania. Planowanie wymaga zdefiniowania już skonkretyzowanych celów działań (zwykle w formie

celów operacyjnych) oraz wskazanie realnych sposobów realizacji. Faktycznie dopiero na tym etapie

następuje zasadniczy podział zadań i zaangażowanie sił środowiska. Główny realizator metody (pracownik

socjalny) osobiście lub poprzez instytucję, którą reprezentuje, staje się koordynatorem pracy. Jego zadanie

polega także na sprawnym podziale odpowiedzialności za powodzenie działania ( akcji) przez wszystkich

jego uczestników.

Etap 4- Wtórne pobudzanie, czyli ciągła, dalsza inspiracja i umacnianie zespołu pracy oraz

poszczególnych jego ogniw. Ten etap wydaje się uzasadniony ze względu na fakt, iż w miarę obejmowania

działalnością wspierającą lub rozwojową osób i grup w środowisku lokalnym narastają trudności i bariery.

W przypadku pierwszych niepowodzeń (np. w znajdowaniu sponsorów) lub frustracji (np. niskie

zaangażowanie, frekwencja wśród adresatów usług, które oferujemy w ramach programu) niektórzy

członkowie zespołu tracą chęć do działań, chcą się z nich wycofać. W związku z powyższym musi

następować weryfikacja ludzi, ich motywacji i realnych możliwości. Mogą także pojawić się nowe zadania

i potrzeby – wcześniej nie zidentyfikowane w procesie diagnozy. Jest to ważny etap i moment próby dla

całej idei organizowania środowiska. Bardzo pomocne w tym momencie może okazać się jakieś

przedsięwzięcie, którego efekty będą szybko widoczne i odczuwane przez uczestników działania (np.

nagłośnienie programu, akcji w lokalnych środkach masowego przekazu, prezentacja osób biorących

udział w działaniu na rzecz środowiska i ich osobistych osiągnięć).

Etap 5 - Systematyczne ulepszanie środowiska, czyli poprawianie warunków życia w najszerszym

rozumieniu, Jednym z działań objętych tym etapem może być eliminowanie uciążliwości publicznych, np.

usuwanie barier architektonicznych dla niepełnosprawnych lub tworzenie bezpiecznych miejsc zabaw dla

dzieci. Innym zadaniem w ramach ulepszania środowiska będzie podejmowanie działalności ratowniczo-

opiekuńczej na rzecz najbardziej potrzebujących, np. środowiskowego domu samopomocy dla

niepełnosprawnych ruchowo z gabinetami kinezyterapii czy fizykoterapii lub świetlicy środowiskowej dla

dzieci z rodzin tzw. ryzyka. Jeszcze innym przedsięwzięciem na tym etapie mogą być działania

przełamujące anonimowość, gromadzące sympatyków podejmowanych akcji, tworzące świadomość

wspólnoty i współodpowiedzialności środowiska lokalnego za jakość życia w nim. Np. zorganizowanie

imprezy otwartej dla całej społeczności lokalnej – ogniska, koncertu, pokazu, otwartych dni jakiejś

instytucji (szkoły, domu kultury), na której możliwe będzie przekazanie informacji o tym, co się robi, co

można zrobić, by usprawnić życie danego środowiska.


8

Etap 6 - Kontrola i doskonalenie – to niezbędne elementy każdego społecznego działania. W każdym

procesie organizowania pomocy lub wspomagania rozwoju społeczności niezbędna jest rejestracja zjawisk

zdarzeń, wskaźników, które świadczą o jakości i celowości podejmowanych działań. Chociaż kontrola i

doskonalenie towarzyszyć powinny od samego początku pracy metodą środowiskową w różnej formie

(dyskusji, rozmów, wymiany informacji i uwag krytycznych, weryfikacji uzgodnień), to jednak ocena

kompleksowa jest nieodzownym etapem zakończenia pewnego programu działań czy akcji socjalnej.

Może być ona realizowana w postaci skumulowania danych o kolejnych etapach działań i udziale

poszczególnych osób – członków zespołu w realizacji nałożonych nań zadań. Ewaluacja taka powinna

także zawierać komentarz dotyczący czynników ułatwiających(sprzyjających) realizację działań oraz

czynników utrudniających. Winna również obrazować opinie od adresatów działań w środowisku

lokalnym, a można je uzyskać m.in. na podstawie kwestionariusza ankiety przeprowadzonej wśród np.

niepełnosprawnych korzystających ze wspomnianego dziennego domu pomocy lub dzieci

w świetlicy środowiskowej, czy też innych osób objętych działaniem aktywizującym. Kontrola ma nie

tylko sprzyjać doskonaleniu programów, ale również zyskać przychylność dla akcji wśród różnych

podmiotów środowiska lokalnego.

Techniki stosowane przez pracownika socjalnego w pracy ze społecznościami

Techniki można rozumieć jako składowe metod, czyli konkretne sposoby stosowane w praktyce pracy ze

społecznością w odniesieniu do konkretnych sytuacji czy etapów pracy. Wśród technik można wyróżnić

następujące:

a) strukturyzację – jako sposób tworzenia struktury pod kątem potrzeb i zasobów społeczności oraz

wykorzystanie zasobów do zaspokojenia potrzeb poprzez właściwy podział zadań między członków

zespołu realizacyjnego;

b) zarządzanie – administrowanie – jako proces przekształcania polityki socjalnej w świadczenia

socjalne oraz proces realizacji przedsięwzięć, w którym oprócz kierowania sprawiedliwym podziałem

świadczeń i usług socjalnych, konieczne jest administrowanie tymi przedsięwzięciami;

c) przygotowanie planów i opracowań formalnych – jest koniecznym elementem związanym

zapisywaniem planowanych i opracowywanych wspólnie działań, przygotowaniem narzędzi

diagnozy i ewaluacji (kwestionariuszy wywiadów, ankiet), prowadzeniem ewidencji formalnego podziału

środków i funduszy itp.;

d) edukacja i promocja – polega na podnoszeniu świadomości oraz wiedzy grup i społeczności na temat

problemów społecznych i możliwości przeciwdziałania im, sprzyja także mobilizacji zasobów

społeczności, a może być realizowana w formie prelekcji, dyskusji problemowych itp.;

e) pokazy – są techniką bezpośrednio związaną z edukacją i promocją i jak sama nazwa wskazuje, wiążą

się z różnymi formami prezentacji „audio-tele”

f) akcje socjalne – podejmowane są wówczas, gdy istnieje zagrożony (upośledzony odłam populacji,

który winien się zorganizować lub sprzymierzyć z innymi, aby wywrzeć odpowiedni wpływ na szeroko

pojętą społeczność w celu uzyskania zwiększonych zasobów i lepszego traktowania – zgodnie z zasadą

sprawiedliwości społecznej. Akcje socjalne związane są z rozwojem socjalnym jako planowanym


9

procesem zmian, a polegają także na organizowaniu się na rzecz pomocy lokalnym grupomi wywieraniu

wpływu na struktury polityczne i biurokratyczne w środowisku. Mogą być realizowane w formie wieców,

zbiórek, koncertów, czy nawet demonstracji. W Polsce akcją socjalną na szeroką skalę może być Wielka

Orkiestra Świątecznej Pomocy;

g) konsultacje i porady – to możliwość spotkań członków społeczności ze specjalistami, którzy mogą

dzielić wiedza i umiejętnościami mającymi zastosowanie do problemów społeczności i sposobów ich

łagodzenia lub rozwiązywania;

h) rzecznictwo jest jedna z technik (czy też form) pracy socjalnej stosowaną dość powszechnie przez

pracowników socjalnych we wszystkich sytuacjach, w których istnieje potrzeba wspierania

jednostek i grup pokrzywdzonych (zmarginalizowanych), zwłaszcza w odniesieniu do lokalnych potrzeb, a

jego istotą jest ochrona praw tych jednostek i grup oraz prezentowanie ich interesów na forum

społeczności.

Cechy charakterystyczne pracy socjalnej w społeczności lokalnej na tle innych metod

pracy socjalnej. 1. Jesteśmy ukierunkowani na całe społeczności.

2. Ich sprawne funkcjonowanie może być pomocne w pracy socjalnej ale przede wszystkim ogranicza

liczbę rzeczywistych (jak i potencjalnych) klientów służb społecznych.

3. Dzieje się tak przy założeniu, że to głównie sami mieszkańcy będą zaspokajać własne potrzeby - przy

wsparciu z zewnątrz tylko wtedy, gdy okaże się to konieczne (samoorganizacja).

4. Organizator społeczności lokalnej musi posiadać dodatkowe umiejętności taki, jak np. występowanie

publiczne, umiejętność pośredniczenia (bądź mediowania) pomiędzy grupami mieszkańców a

instytucjami.

5. Organizator społeczności lokalnej musi działać aktywnie, nawiązywać kontakty, stawać się osobą

rozpoznawalną.

Zadaniem pracownika socjalnego przystępującego do organizowania środowiska lokalnego jest

identyfikacja terytorialnych granic tej społeczności oraz wstępne rozpoznanie środowiska.

Pełny opis sytuacji wyjściowej powinien zawierać następujące elementy: charakterystykę geograficzną społeczności tzn. granice, terytorium, podziały administracyjne,

zagospodarowanie przestrzenne warunki mieszkaniowe, stan środowiska naturalnego itp.

charakterystykę socjo-demograficzną społeczności (struktura wieku, płci, wykształcenia, wielkość i

struktura rodzin, struktura społeczno zawodowa, struktura dochodowa, zdrowotność itp.)

charakterystykę społeczno-kulturową społeczności (historia, tradycje, wartości, autorytety,

instytucje i organizacje społeczne, religijność, konflikty)

charakterystykę lokalnych i ponadlokalnych układów polityczno-administracyjnych (lokalne partie,

wpływowe instytucje, sponsorzy)

charakterystykę sytuacji ekonomicznej społeczności w odniesieniu do regionu lub kraju


10

charakterystykę problemów społecznych uzyskaną dzięki prowadzonym badaniom społecznym. W

praktyce wykorzystuje są metody badawcze takie jak np. opracowanie statystyczne, zestawienia,

analizy przypadków, sondaże opinii, obserwacja terenu, analiza informacji prasowych itp.

Badania te powinny mieć charakter zespołowy, powinni w nich uczestniczyć przedstawiciele

różnorodnych instytucji działających w środowisku zamieszkania a także mieszkańcy.

Proces pracy socjalnej ze społecznością to:

1. Badanie (diagnozowanie, rozpoznanie potrzeb i problemów)

2. Planowanie - celowe formułowanie przyszłych działań procedur

3. Koordynacja - proces współpracy, który ma na celu unikanie niepotrzebnego powtarzania działań,

zbędnego wysiłku i konfliktów.

Koordynacja to więcej niż kooperacja. Ta ostatnia oznacza współdziałanie na rzecz danego celu.

Koordynacja zaś na ogół obejmuje szereg celów i oddziałuje na wiele osób i grup.

4. Organizacja - proces tworzenia struktury dla spełnienia określonego zadania; w pracy ze społecznością

oznacza to metodę określenia struktury pod kątem potrzeb i zasobów społeczności oraz wykorzystania

zasobów do zaspokojenia potrzeb.

5. Finansowanie - proces zbierania, przydzielania i wydawania funduszy, zgodnie z potrzebami i

zasobami społeczności. Pieniądze pozyskuje się najczęściej połączonymi siłami profesjonalistów i

wolontariuszy.

6. Administracja

7. Konsultacje - zasięganie opinii ekspertów, których wiedza może być przydatna w rozwiązywaniu

problemów społecznych; podobnie pracownicy socjalni mogą być zapraszani jako konsultanci przez

inne profesje i grupy.

8. Proces kształcenia - powiększanie wiedzy grup i społeczności głównie w zakresie odpowiedzialności i

zaangażowania obywatelskiego oraz rozumienia zasad demokratycznego działania.

9. Komitety

10. Negocjacje

11. Protokołowanie

12. Akcja socjalna - inaczej praktyka działań w społeczności uwzględniająca np. wzrost udziału klientów

i innych osób w planowaniu zadań i działań pracy socjalnej.

13. Rzecznictwo

Partnerzy działań instytucji społecznych i służb socjalnych w środowisku lokalnym

Przedsięwzięcia lokalne, niezależnie od tego, jakiej dotyczą dziedziny życia, powinny służyć integracji

społeczności poprzez inicjatywy działań angażujących wiele grup środowiskowych. Oprócz instytucji

ustawowo odpowiedzialnych za działania związane z polityką społeczną konieczne jest uwzględnienie

takich adresatów jak:

grupy aktywnych obywateli

liderzy społeczności lokalnej

przedstawiciele organizacji pozarządowych, władz samorządowych

eksperci, konsultanci i doradcy reprezentujący różne środowiska


11

wszyscy ci, którzy chcą wspólnie rozwiązywać problemy społeczności lokalnej.


12

Praca socjalna z i na rzecz osób starszych

Starość, jako naturalna faza rozwojowa nie stanowi przyczyny ubiegania się o świadczenia

pomocowe, nie jest bowiem stanem, który ogranicza człowieka, odbierając mu możliwość

samostanowienia, samodzielności i sprawności funkcjonalnej, swobodnego decydowania.

Współwystępujące ze starością negatywne czynniki, jak:

ubóstwo,

przewlekła bądź ciężka choroba,

niepełnosprawność, samotność,

problemy z samodzielnym prowadzeniem gospodarstwa domowego,

bezdomność,

toksykomania,

przemoc w rodzinie,

sytuacje kryzysowe,

zdarzenia losowe

– mogą być podstawą uzyskiwania świadczeń i usług kontraktowanych w jednostkach i ośrodkach

pomocy społecznej. Problemy ustalone w wyniku diagnozy zaniedbywanych potrzeb osoby w podeszłym

wieku mogą być przyczyną i podstawą ubiegania się przez nią o świadczenia gwarantowane prawem.

Według Międzynarodowej Federacji Pracowników Socjalnych (International Federation Social

Workers) praca socjalna to zawód wspierający „zmianę społeczną, rozwiązywanie problemów

powstających w relacjach międzyludzkich oraz wzmacnianie i wyzwalanie ludzi dla wzbogacania ich

dobrostanu. Wykorzystując teorie ludzkich zachowań i systemów społecznych, praca socjalna interweniuje

w miejscach, gdzie ludzie wchodzą w interakcje ze swoim środowiskiem.

Fundamentalnymi dla pracy socjalnej są zasady praw człowieka i sprawiedliwości społecznej”

(zob. Marynowicz-Hetka, 2006, s. 359). Ustawa o pomocy społecznej z roku 2004 określa pracę socjalną

jako „działalność zawodową mającą na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu

zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz

tworzenie warunków sprzyjających temu celowi” (art. 6 pkt. 12).

Od pracowników socjalnych oczekuje się wprowadzania nowatorskich form pomocy,

współuczestniczenia „w inspirowaniu, opracowaniu, wdrożeniu oraz rozwijaniu regionalnych i lokalnych

programów pomocy społecznej ukierunkowanych na podniesienie jakości życia” (Ustawa o pomocy…, art.

119). Istotną cechą pracy socjalnej jest więc pomaganie człowiekowi w rozwoju. Ważnym aspektem jest

aktywizowanie beneficjentów oraz społeczności lokalnej w ramach tzw. pomocy dla samopomocy, czyli

animowanie określonej zbiorowości, uruchamianie sił tkwiących w środowisku.

Celem pracy na rzecz seniorów jest dążenie do poprawy jakości ich życia, do godnego starzenia się

poprzez aktywizację społeczną. Wybór dominującego podejścia warunkuje sytuacja psychofizyczna i

społeczna seniora, postawa wobec własnej starości, stan zdrowia i faza starości, w której się znajduje.

Zadania pomocy społecznej w stosunku do osób starszych, mieszkających w środowisku

domowym, są realizowane przez:


13

1) pracownika socjalnego w zakresie diagnozowania sytuacji materialnej i rodzinnej (przede wszystkim

stopnia niesprawności i ubóstwa) w celu ustalenia wskazań do przyznania pomocy społecznej;

2) opiekuna środowiskowego w zakresie usług opiekuńczych;

3) personel specjalistyczny (pielęgniarkę, fizjoterapeutę, terapeutę zajęciowego itp.) w zakresie

specjalistycznych usług opiekuńczych.

Optymalny model pomocy społecznej, w którym pracownicy socjalni byliby bardzo dobrze

zorientowani w potrzebach wszystkich mieszkańców swojego rejonu, i odwiedzali ich systematycznie w

domach, jest w polskich warunkach na dziś, nierealny.

Utworzenie np. przy ośrodkach zdrowia i ośrodkach pomocy społecznej lub parafiach punktów doradztwa

geragogicznego mogłoby stać się podstawą do optymalizowania efektów pracy socjalnej.

Praca z osobą starszą jest trudna i absorbująca, dlatego też w warunkach środowiskowych

najczęściej stosowana jest metoda indywidualnych przypadków, jako metoda najskuteczniejsza.

Praktyczny wymiar pracy socjalnej z osobami starszymi, pozostającymi we własnym środowisku,

obejmuje szereg działań. Bez wątpienia należą do nich:

udzielanie pomocy w zaspokajaniu potrzeb bytowych ale i rozwojowych,

udzielanie informacji i poradnictwo,

pomoc w poszerzaniu sieci kontaktów interpersonalnych,

organizowaniu czasu wolnego (zwłaszcza poprzez realizowanie środowiskowych projektów

socjalnych),

aktywizowanie społeczności lokalnej i wykorzystywanie zasobów środowiskowych.

Istotne jest uwrażliwianie członków społeczności lokalnej na obecność w niej osób starszych,

respektowanie ich potrzeb, uświadamianie konieczności wsparcia, kreowanie współistnienia pokoleń

opartego na dialogu. być koordynatorem działań innych specjalistów, przewodnikiem i doradcą dla osoby

starszej, podejmującym działania wspierające, kierujące, podtrzymujące, informujące, towarzyszące,

opiekuńcze, mediacyjne i motywujące.

W praktyce środowiskowej pracownikom socjalnym trudno jest stosować metodę pracy grupowej.

Najczęściej znajdują one zastosowanie w pracy ośrodków wsparcia dziennego, dziennych domach pobytu,

klubach seniora oraz w publicznych domach pomocy społecznej.

Przykładem może tu być proces rewalidacji i rehabilitacji, terapia zajęciowa, sekcje i koła zainteresowań,

grupy edukacyjne, wykonywanie wspólnych zadań. Group work udaje się też zastosować w postaci

projektu socjalnego, realizowanego przez personel placówki lub grupy zewnętrzne (np. przedszkolaki,

młodzież szkolna) i skierowanego ku wybranej, zainteresowanej grupie mieszkańców.

W pracy z najstarszymi klientami pomocy społecznej stosowana jest także metoda organizowania

środowiska. Przeprowadzona musi zostać wpierw diagnoza potrzeb, braków i zagrożeń, identyfikacji

problemów i zasobów społecznych. Zasadniczym celem tej metody jest wspieranie rozwoju – dotyczy to

zarówno osób, jak i warunków ich życia.

W pierwszej kolejności należy wesprzeć w sprawowaniu opieki rodzinę. Można zaangażować

w te działania wolontariuszy, sąsiadów i przyjaciół osób starszych. Istnieje silna potrzeba tworzenia

wspólnoty, budowania w społecznościach lokalnych koalicji przyjaznej seniorom.

Realizując community work można, co jest stosunkowo często spotykane, wdrożyć projekt

socjalny, animujący środowiskową działalność (np. klubu seniora czy warsztatów komputerowych),

zorganizować prelekcję, której słuchaczami będą starsi wiekiem okoliczni mieszkańcy.


14

Można inspirować do tworzenie w przestrzeni publicznej miejsc przyjaznych seniorom, nakłaniać

samorządy lokalne do dofinansowywania biletów do kin, muzeów i innych instytucji kultury, a także

różnych odmian rekreacji (np. programy z zakresu kultury fizycznej na pływalniach, w parkach wodnych

itp.).

Praca socjalna znajduje zastosowanie we wszystkich środowiskach życia człowieka starszego: w rodzinie,

środowisku lokalnym, w organizacjach seniorskich i prosenioralnych, specjalistycznych poradniach,

instytucjach i placówkach upowszechniania wiedzy, ośrodkach zdrowia, szpitalach, zakładach opiekuńczo-

leczniczych i pielęgnacyjno-opiekuńczych, prywatnych domach opieki.

Aktywne starzenie się

W dokumentach ONZ oraz Unii Europejskiej uwzględniana jest definicja WHO, ujmująca tę

kwestię jako „proces optymalizacji możliwości osób w podeszłym wieku z uwzględnieniem zdrowia,

uczestnictwa w życiu społecznym i bezpieczeństwa w celu podniesienia poziomu jakości życia w miarę

upływu lat”.

Koncepcja aktywnego starzenia się jest bez wątpienia paradygmatem współczesnej gerontologii,

jednak aktywne starzenie się wymaga właściwego przygotowania nie tylko seniorów, ale i całego

społeczeństwa, wszystkich grup wiekowych, wszystkich pokoleń. Jest to zadanie trudne, wymagające

zmiany w stereotypowym postrzeganiu problemów starości. Musi zostać podjęte jak najwcześniej,

najpóźniej w dojrzałości, by efekt aktywnego starzenia się wystąpił w danej kohorcie.

W filozofii i naukach o wychowaniu od czasów starożytnych akcentowana jest konieczność objęcia

oddziaływaniem edukacyjnym człowieka w pełnym cyklu życia, a więc także w starości - nauki Sokratesa

(469-399 p.n.e.), Platona (427-347 p.n.e.), Marka Tulisza Cycerona (106-43 p.n.e.), Lucjusza Anneusza

Seneki (ok. 4 p.n.e.-65 n.e.), filozofowie ci dostrzegali w starości wielki potencjał wiedzy i mądrości,

nakazywali szacunek wobec seniorów, a im samym przykazywali dbałość o dobrą jakość życia,

zachowanie aktywności i sił witalnych.

Podobnie jak wielki pisarz pedagogiczny czasów nowożytnych, Jan Amos Komeński (1592-

1670), który w Pampaedii (Wszechoświeceniu) wyznaczył zadania dla starców, znajdujących się w Schola

Senii, czyli w szkole starości. Szkołę tę, obok szkoły mężczyzn i szkoły śmierci, zaklasyfikował do szkół

„osobistych”, spełniających się poprzez samowychowanie, poznawanie i odkrywanie, swoisty styl życia,

polegający na generowaniu wiedzy nie tylko poprzez interakcję z drugim człowiekiem,

ale i własnym wnętrzem. Wyodrębnił w niej trzy klasy:

I. Wkraczających w próg starości i robiących przegląd swych obowiązków (wykonanych i czekających na

wykonanie)

II. Tych, którzy weszli już w dojrzałą starość i śpieszą się, by dokończyć tych prac, jakie im pozostały.

III. Zgrzybiałych i niczego nie oczekujących prócz śmierci (Komeński, 1973, s. 269).

Proponując swoiste treści kształcenia, przewidziane w programie owej szkoły, powierzył starcom

określone zadania do wykonania.

W fazie pierwszej, którą nazywa starością „świeżą”, należy przeprowadzić bilans życia i

dotychczasowych dokonań, zaplanować najbliższą przyszłość i wprowadzić rozważny, przemyślany tryb

życia.


15

W starości „posuniętej” (II faza) należy zachować powagę obyczajów, zdrowy umysł,

nienaganne zachowanie. Starość ma być niczym „zwierciadło cnót, filar porządku” zaś starcy mają być

„aktywni w nawoływaniu do wszystkiego, co dobre. (…). Być naprawdę mądrym: rzetelną posiąść

mądrość, rzetelnie mówić, rzetelnie działać” (ibidem, s. 267-282).

Powinnością starości zgrzybiałej (III fazy) jest przygotowanie się do śmierci, do przejścia w

nowy wymiar życia – nieśmiertelnego.

Wątki te podjęła XX-wieczna myśl pedagogiczna, a w ślad za nią inne nauki z grupy społecznej

i humanistycznej. Narodziła się nowa dziedzina nauk o wychowaniu: geragogika.

Termin ten został wprowadzony do piśmiennictwa przez Ferdynanda Adalberta Kehrera (1952) oraz Hansa

Mieskesa (1956) (zob. Halicki, 2007, s. 19) i oznacza pedagogikę starzejących się i starych ludzi. Jest

uwzględniana w pedagogice ze względu na kryterium rozwojowe, czyli fazę życia poddawaną

oddziaływaniu edukacyjnemu.

Zasoby seniorów przydatne w działalności społecznej

Każdy człowiek ma swoją historię, swoje doświadczenia i umiejętności. Ale warto pamiętać o tym, że

osoby starsze mają z reguły wiele atutów, bardzo przydatnych w działalności społecznej. To przede

wszystkim:

wiedza pragmatyczna, zdobywane latami doświadczenie życiowe, przydatne w pracy dla innych,

kompetencje zawodowe także zdobywane i doskonalone latami, które mogą okazać się bezcenne w

aktywności społecznej,

kompetencje społeczne, znajomość ludzkich zachować i sposobów postępowania z ludźmi, także

będącym na przykład w trudnych sytuacjach życiowych,

pasje, zainteresowania, którymi mogą się dzielić z innymi,

chęć do dzielenia się swoim doświadczeniem, wiedzą, bycia przydatnym dla innych,

kontakty społeczne, często budowane i podtrzymywane latami, które mogą być wykorzystane w

działaniach obywatelskich,

wolny czas, którego najczęściej mają więcej niż inni, a który może być wykorzystany z pożytkiem

dla innych.

Dobra motywacja podstawą aktywności społecznej seniorów.

Podstawą zaangażowania seniorów jest dobra motywacja, dlatego trzeba pamiętać o potencjalnych

korzyściach, jakie osobom starszym daje aktywność społeczna:

poczucie własnej wartości, użyteczności dla innych,

kontakty społeczne, często ucieczka przed samotnością,

zachowanie kondycji psychicznej i fizycznej,


16

możliwość realizacji własnych pasji,

rozwijanie umiejętności, zdobywanie nowej wiedzy,

poczucie dobrze wykorzystanego czasu.

Angażowanie osób starszych do działań społecznych opiera się na podobnych metodach, co angażowanie

osób w innym wieku. Jest jednak kilka kwestii związanych z wiekiem, na które należy zwrócić uwagę:

osoby starsze często inaczej postrzegają pracę społeczną, co wynika z innego praktycznego

znaczenia tego pojęcia kilkanaście czy kilkadziesiąt lat temu. Kojarzy się ona również często z

wielkim wyrzeczeniem, całkowitym poświęceniem się dla innych, pomocą osobom chorym czy

biednym,

osoby starsze z reguły nie lubią eksperymentów, lubią działać w sprawdzony przez lata sposób,

mają też swoje przyzwyczajenia,

seniorzy mają także swoje przekonania, budowaną przez lata filozofię życiową, którą często jest

jeszcze trudniej zmienić niż przyzwyczajenia,

osoby starsze mają swoje pasje, którymi właśnie w jesieni życia chcą i mogą się w pełni poświęcić,

seniorzy z reguły mają naturalną skłonność do przyjmowania roli nauczyciela, mistrza, do dzielenia

się swoją wiedzą życiową,

osoby starsze lubią być doceniane, dowartościowywane, chcą odczuć efekty swojej pracy,

osoby starsze są z reguły mniej sprawne i wytrzymałe fizycznie.

Angażując osoby starsze w działania społeczne należy tak je przygotować i zorganizować, aby

uwzględniały wyżej opisaną specyfikę seniorów. Warto także:

wykorzystać potencjał organizacji zrzeszających osoby starsze, bo tworzą je osoby już w jakiś

sposób aktywne; ważne jest, aby tę aktywność wzmocnić i skierować ją do społeczności lokalnej,

bowiem niektóre z tych organizacji mają tendencję do zamykania się we własnym gronie.

Organizacji zrzeszających seniorów jest sporo, to na przykład kluby seniora, lokalne oddziały

organizacji zrzeszających emerytów, rencistów, inwalidów, kombatantów i osoby

niepełnosprawne, Uniwersytety Trzeciego Wieku, organizacje zrzeszające osoby z różnego rodzaju

schorzeniami. Są także organizacje, w których często możemy spotkać seniorów, choć ich celem

nie jest wsparcie osób starszych, np. koła gospodyń wiejskich, ochotnicze straże pożarne, lokalne

chóry, zespoły ludowe czy ludowe kluby sportowe. Warto dokonać rozpoznania tego typu

organizacji działających lokalnie i nawiązać z nimi współpracę angażując ich członków w działania

na rzecz społeczności,

oprzeć się na lokalnych instytucjach publicznych, z których usług korzystają seniorzy, na przykład

ośrodkach kultury, bibliotekach czy ośrodkach i domach pomocy społecznej. Wykorzystując ich

kontakty, a także potencjał i ofertę można skutecznie docierać do osób starszych i organizować ich

aktywność społeczną,


17

docierać również do tych nieaktywnych, które często nie wiedzą, że w ich otoczeniu są możliwości

realizacji różnych form aktywności; można robić to przez wspomniane wyżej organizacje i

instytucje, ale także poprzez centra wolontariatu, spółdzielnie mieszkaniowe, parafie czy sąsiadów.

Kontakt bezpośredni jest najskuteczniejszy, ale nie należy lekceważyć także informacji w

lokalnych mediach, zwłaszcza telewizji i radiu,

przygotować osoby starsze do działań społecznych, wytłumaczyć na czym one polegają, w jakich

formach mogą być realizowane. Seniorom rozpoczynającym działania trzeba poświęcić czas na

tego typu edukację, warto także zapewnić im wsparcie doradcze już w trakcie realizacji działań,

po takim etapie przygotowawczym dać seniorom możliwość, aby sami określili, co chcą robić, jaki

rodzaj działań będzie dawał im największą satysfakcję; pomocne jednak w tym będzie

przedstawienie im różnych sposobów i obszarów możliwej aktywności, tak, aby wyjść poza

stereotypowe wyobrażenia na ten temat,

dostarczyć wiedzy organizacyjnej, której często brakuje osobom starszym, także tym, którzy są

zrzeszeni w organizacjach; chodzi o wiedzę o tym, jak się organizować, komunikować, zarządzać

wspólnymi działaniami, tworzyć projekty czy jak zdobywać pieniądze na działalność,

dostarczyć umiejętności przydatne w działalności społecznej, np. korzystanie z komputera i

Internetu czy telefonu komórkowego,

dostosować działania społeczne do kompetencji zawodowych seniorów, ich preferencji i

oczekiwań, a także naturalnej roli mentora, dawać szansę na realizowanie własnych pasji, stwarzać

warunki do wyraźnego dostrzeżenia efektów w realizowanych działań,

dostosować rodzaj aktywności do sprawności fizycznej seniorów i ich stanu zdrowia,

budować kontakty i więzi międzypokoleniowe, nie należy izolować seniorów, ale także nie można

doprowadzać do konfliktów pokoleniowych,

pracować z seniorami z uśmiechem, szacunkiem i otwartością,

wykorzystywać do stymulowania aktywności dobre przykłady, zarówno realizowanych działań, jak

i zaangażowanych seniorów; nikt nie będzie bardziej przekonujący dla nieprzekonanych, jak

senior, który z powodzeniem działa społecznie.

Dobre praktyki (WWW.seniorzywakcji.pl)

„Społeczny Banku Czasu” w Tczewie

Rozwija środowiskową metodę pracy socjalnej poprzez inicjowanie ruchu wsparcia w grupie osób

dotkniętych wykluczeniem społecznym w formie pośrednictwa we wzajemnej wymianie usług i pomocy

pomiędzy jego uczestnikami.

Oferta usług Banku jest bardzo zróżnicowana, od drobnych prac domowych, odwiedziny w domu,

wspólnych spacerów, poprzez pomoc w wykonaniu czynności urzędowych, naukę obsługi komputera czy

angielskiego, na tworzeniu tematycznych grup wsparcia czy organizacji imprez i konferencji kończąc. Aby

wzmocnić wspólne więzi, uczestnicy Banku organizują się cykliczne spotkania integracyjne, wspólne

http://www.seniorzywakcji.pl/


18

wycieczki. Podejmują także wspólne działania służące całej społeczności, np. organizują doroczne

obchody Czerwca Aktywnych Społeczności, Międzynarodowy Dzień Osoby Starszej czy Dzień Osób

Chorych na Schizofrenię.

Wymiana usług tworzy sieć oparcia społecznego, która sprawia, że ludzie w większym stopniu liczyć

mogą na pomoc ze strony innych. Osoby starsze i niepełnosprawne, wcześniej samotne i

niedowartościowane, teraz zachęcają innych, że warto wyjść z domu i spędzić czas na wspólnej pracy,

nauce, rozrywce. Udział w banku pozwala na zrozumienie i poznanie istoty współdziałania, rozwija

postawę odpowiedzialności społecznej.

„Latające Babcie” Łódź : Projekt opiera się na pracy wolontariackiej kilkunastu osób, przede wszystkim kobiet, w wieku powyżej 55

lat. Od trzech lat Babcie (i dwóch Dziadków) piszą bajki i wierszyki dla dzieci a następnie reżyserują i

wystawiają na ich podstawie spektakle w szpitalach, szkołach, bibliotekach i domach dziecka.

„Wkrętariusze” – Gdańsk :

„Wkrętariusze” to międzypokoleniowy zespół wolontariuszy dokonujący na osiedlu Brzeźno w Gdańsku

bezpłatnych, drobnych napraw. Inicjatywa powstania zespołu wyszła od członka Koła Emerytów w

Brzeźnie. Pomysł podchwyciło Regionalne Centrum Wolontariatu w Gdańsku, a jego realizację wsparł

program „Seniorzy w Akcji”. Na osiedlu Brzeźno działa specjalny punkt kontaktowy oraz infolinia, gdzie

mieszkańcy mogą zgłaszać usterki. Grupa 5 starszych wolontariuszy z Koła Emerytów oraz 5 młodych

wolontariuszy, uczniów Kolegium Pracowników Służb Społecznych rusza z pomocą wykonując drobne

naprawy elektryczne czy hydrauliczne.

„Teatr z babcią, teatr z dziadkiem-warsztaty teatralne” w Świerklanach .

Uczestnikami projektu byli uczniowie szkół podstawowych i osoby starsze, ale także dzieci w wielu

przedszkolnym. Projekt „Teatr z babcią, teatr z dziadkiem” składał się z trzech etapów. W pierwszym

etapie z pomocą instruktora przeprowadzone zostały zajęcia przygotowawcze i warsztaty teatralne.

Drugim etapem było przygotowanie przez dzieci i dziadków inscenizacji spektaklu. Końcowy etap polegał

na zaprezentowaniu wspólnych umiejętności, czyli premierowy występ pt: „Złodziej czasu” w szkole, na

który zaproszona została cała społeczność lokalna, a także warsztaty przeprowadzone przez dzieci i ich

dziadków dla dzieci w wieku przedszkolnym.

„Wiek seniora a wigor juniora” w Rudniku nad Sanem :

Projekt obejmował kilka działań, m.in. zajęcia „nordicwalking” dla seniorów pod okiem instruktora,

wystawy tematyczne, prezentujące pasje osób starszych (np. malarska, rzeźbiarska czy wędkarska),

spotkania dla międzypokoleniowe poświęcone tradycjom związanym harcerstwem, walką

niepodległościową czy zwyczajami bożonarodzeniowymi.

Projekt nie tylko zaktywizował osoby starsze, ale także pozwolił realizować własne pasje, zdobyć nowe,

przydatne umiejętności oraz nawiązać kontakty i pozytywne relacje międzypokoleniowe.

Nowoczesne systemy komunikacji: „ Kawiarenka Internetowa Aktywnego Seniora” w

Chęcinach:


19

Projekt polegał na utworzeniu w bibliotece kawiarenki internetowej dla seniorów, w której osoby starsze

mógłby w dogodnych dla siebie warunkach oswajać się z komputerem i opanowywać umiejętności obsługi

komputera i Internetu. Celem projektu była aktywizacja i integracja środowiska seniorów gminy Chęciny,

podniesienie ich kwalifikacji w zakresie obsługi komputera, zmiana świadomości i podejścia seniorów do

komputera i Internetu, zwiększenie aktywności osób starszych, polepszanie jakości życia starego

człowieka, przybliżenie seniorom nowoczesnych systemów komunikacji, wyrównanie szans edukacyjnych

osób starszych, zmotywowanie do działań na rzecz środowiska lokalnego.

Jest to również miejsce spotkań towarzyskich i międzypokoleniowych, gdzie osoby starsze w dogodnych

dla siebie warunkach pozyskują wiele ciekawych informacji oraz pogłębiają dotychczasową wiedzę i

zainteresowania.

„Gdańska Rada Seniorów” Seniorzy w strukturach samorządowych:

Rada została powołana w 2007 roku i jest organem doradczym prezydenta Gdańska w sprawach

dotyczących osób starszych. Jej celem jest przede wszystkim konsultowanie decyzji dotyczących seniorów

i lobbowanie na rzecz rozwiązań przyjaznych tej grupie wiekowej. Rada stanowi reprezentację interesów

seniorów na poziomie lokalnym oraz cenne źródło wiedzy i doświadczenia, jakie posiadają osoby starsze.

Rada składa się przedstawicieli organizacji pozarządowych, środowisk naukowych i instytucji

publicznych, z których usług korzystają osoby starsze.

Formy pracy ze środowiskiem lokalnym w ujęciu amerykańskim Organizacja społeczności

edukacja środowiska lokalnego, informowanie o dostępnych usługach

zachęcanie do udziału w lokalnych inicjatywach

rozwijanie kontaktów między poszczególnymi grupami środowiska lokalnego, promowanie

pozytywnych związków pomiędzy członkami różnych społeczności , organizowanie grup

samopomocy

angażowanie wolontariuszy w zaspokajanie potrzeb społecznych

Rozwój społeczności

Działania długofalowe dotyczące takich problemów jak: bezdomność, ubóstwo, ochrona zdrowia,

alkoholizm, bezrobocie. Ich celem jest edukowanie ludzi w zakresie ich praw i przysługujących im

uprawnień oraz zachęcanie do postrzegania swoich problemów z szerszej perspektywy, nie tylko

osobistej, ale polityczno-społecznej.

Akcja socjalna

Forma mobilizacji społeczności lokalnej wokół organizacji imprez (konkursów, przeglądów,

wieców), które są ważne z punktu widzenia rozwiązywania problemów społecznych,

ekonomicznych, politycznych środowiskowych ( niskie płace, brak pracy, dostęp do usług).

Aktywność polega raczej na wyzwaniu i doprowadzenie do konfrontacji niż wypracowanie

konsensusu i negocjacjach.

Możemy wyróżnić 3 metody organizowania środowiska lokalnego

przez pracownika socjalnego.


20

eksperyment społeczny typu action research, czyli badanie przez działanie

projekt socjalny

akcje socjalne

Eksperyment społeczny typu action research, czyli badanie przez działanie stanowi specyficzne

połączenie badania naukowego z działaniem praktycznym o charakterze aktywizującym. Badacze i badani

występują wobec siebie jako równoprawni partnerzy; wspólnie budują plan badań i kontrolują ich

przebieg; wymieniają na bieżąco doświadczenia i przemyślenia; analizują i wzajemnie oceniają własne

wizje pożądanych zmian i propozycje rozwiązań.

Inna odmianą metody organizowania środowiska coraz częściej stosowaną w praktyce pracy socjalnej i

pedagogicznej jest realizacja projektu socjalnego.

Jeszcze innym wariantem organizowania środowiska mogą być różnego typu akcje socjalne lub nawet

formy mobilizacji społeczności lokalnych wokół organizacji imprez (olimpiad, konkursów, przeglądów,

wieców), które są ważne z punktu widzenia rozwiązywania pewnych problemów aktywizacyjnych.

Etapy procesu poznawania społeczności przez pracownika socjalnego

1. Znajomość lokalnych możliwości i czynników wpływu:

dowiedzieć się jak najwięcej o kulturze, przekonaniach i zwyczajach różnych społeczności;

stworzyć zindywidualizowaną i opartą na zaufaniu więź z osobami znaczącymi w poszczególnych

społecznościach;

opracować zasady zachowania na wypadek spotkań, podczas których mogłoby dojść do ujawnienia

się rozbieżnych opinii między grupami;

być postrzeganym jako osoba bezstronna, unikać wykorzystania swej władzy w celu

faworyzowania którejś z grup

2. Opracowanie profilu grupy;

Ważne jest gromadzenie jak największego zasobu informacji na temat terenu własnej działalności i

uzupełnianie go na bieżąco ( znajomość radnych i posłów, przekrój wiekowy społeczności, strefy

mieszkalne, ośrodki przemysłu, szkoły, ośrodki zdrowia, domy kultury ośrodki i instytucje pomocy

społecznej, kościoły biblioteki itp.).

3. Identyfikowanie potrzeb społeczności;

Przeprowadzenie sondaży i wywiadów oraz gromadzenie i przekazywanie do odpowiednich agend danych

na temat potrzeb członków danej społeczności.

Edukacja środowiskowa jako odmiana pracy socjalnej w środowisku

Edukacja środowiskowa, staje się elementem aktywizacji środowiska lokalnego poprzez:

1. pracę środowiskową – dostarczanie jednostkom, grupom i organizacjom profesjonalnego wsparcia o

charakterze technologicznym (pomoce, sprzęt), edukacyjnym (doradztwo, kursy, wycieczki) i

organizacyjnym (ułatwienie kontaktów, pomoc w nawiązaniu współpracy);

2. wzmocnienie społeczne – rozwijanie wiedzy, umiejętności i pewności siebie oraz docieranie do

miejscowych zasobów i sił, odkrywanie pozytywnych czynników środowiska i źródeł zmian;

3. działanie środowiskowe – aktywność, która łączy osoby i grupy, podmioty działające dobrowolnie i

wspólnie w celu realizacji określonych potrzeb lokalnych, rozwoju społeczności lokalnej oraz

wzmocnienia lokalnej demokracji.


21

Czynniki warunkujące skuteczność kampanii socjalnej na rzecz

społeczności lokalnej

wyraźne określenie celów

wytyczenie realnych celów

stosowanie kilku taktyk

dostęp do potrzebnych zasobów

pozyskiwanie sojuszników

zachowanie inicjatywy

Etapy organizowania kampanii na rzecz społeczności lokalnej

1. Przewiduj. Pozyskaj deklaracje dobrej woli i nawiązuj kontakty z ewentualnymi sojusznikami.

2. Miej jasność co do zagadnienia. Zgromadź dane i ustal fakty, jasno uzasadnij swą chęć wprowadzenia

zmian.

3. Dowiedz się, co myślą współpracownicy, zwerbuj więcej osób zainteresowanych daną sprawą.

4. Dowiedz się, kto ma władzę, kto podejmuje decyzje.

5. Przeanalizuj swoją koncepcję, wypracuj stanowisko i przedstaw je zainteresowanym.

6. Zaplanuj swoją kampanię

a) zmierzaj do osiągnięcia swych celów kilkoma drogami

b) planuj, poszukując potencjalnych sojuszników.

7. Zdobądź potrzebne zasoby. Dokonaj bilansu swoich aktualnych możliwości finansowych.

8. Nie wywołuj konfliktów, ignorując bądź obrażając radnych i urzędników.

9. Wywieraj nacisk na odpowiednie władze i mobilizuj poparcie społeczne. Zdecyduj czy chcesz pracować

na forum publicznym czy jedynie w lokalnym zespole.

10. Podsumuj. Ustal co udało się osiągnąć i co należy zrobić w dalszej kolejności.

11. Podejmij dalsze decyzje.

12. Przyjrzyj się osiągnięciom. Oceń swe postępy na tle zamierzeń.

Etapy rozwiązywania problemów wg Johana Dewya.

Odczucie problemu. O tym, jakie sytuacje odczuwamy jako problemowe, decyduje to, czego

szukamy, jakie są nasze motywacje i to co już wiemy.

Definiowanie problemu. Odczucie problemu prowadzi do jego zdefiniowania określenia na czym

właściwie polega odczuwana trudność. Trafnie sformułowany problem wyrazi się w pytaniu: Jakie

dane o klientach są niezbędne do prowadzenia pracy socjalnej w danym środowisku?

Poszukiwanie rozwiązań. Mając sformułowany problem, szukamy informacji, których nam brak

do znalezienia rozwiązania. Obmyślamy również własne pomysły i w rezultacie gromadzimy

pomysły - projekty rozwiązania problemu. Mogą to być rozwiązania. które wzięliśmy od innych,

nasze oryginalne koncepcje lub zmodyfikowane przez nas sposoby wzięte od innych.


22

Wybór rozwiązania. Zwykle problemy mają więcej niż jedno hipotetyczne rozwiązanie, nie każde

jednak nadaje się do realizacji.

Realizacja. Wprowadzenie w życie wybranego projektu rozwiązania problemu prowadzi do

usunięcia różnicy między obecnym a pożądanym stanem rzeczy lub przynajmniej do zmniejszenia

tej różnicy.

Ocena realizacji rozwiązania. Ocena realizacji zastosowanego projektu rozwiązania powinna

polegać na ustaleniu różnicy pomiędzy stanem osiągniętym w wyniku działań realizacyjnych,

realizacyjnych stanem pożądanym -celem, który chcemy osiągnąć.

Pytania, które powinny postawić sobie osoby znajdujące się w sytuacji problemowej.

Czego nie wiemy?

Jakie dane znamy?

Jakie są warunki?

Czy możemy wyspecyfikować poszczególne warunki?

Czy jest możliwe spełnienie warunków?

Pojęcie „analiza sytuacji” oznacza zebranie wszystkich elementów odnoszących się do danego problemu,

życzenia zgłoszonego pracownikowi socjalnemu przez jednostkę lub grupę, namysł nad tymi elementami

oraz poszukiwanie związków między nimi.

Problem jest to trudność, jaką należy rozwiązać dla osiągnięcia pewnego rezultatu. Jest to sytuacja o

charakterze niestabilnym, stanowiąca zagrożenie i wymagająca podjęcia decyzji. Poprzez teren pracy

rozumiemy miejsce, w którym odbywa się działanie pracownika socjalnego. Miejsce to można

zdefiniować za pomocą przepisów prawnych odnoszących się do danego terenu (przepis wewnętrzny

dotyczący organizacji na danym terenie) lub przepisów określających rodzaj podopiecznych placówek (np.

placówka socjalna pomocy imigrantom), bądź typ zadań powierzonych placówce (np. placówka zajmująca

się opieką nad dzieckiem).

Procedura 10 KROKÓW przy konstruowaniu programu profilaktycznego aktywizującego

społeczność lokalną

Każdy z 10 KROKÓW powinien być poddany ocenie po wykonaniu przypisanych działań, pozwalającej

na przejście do kroku następnego lub wskazującej na konieczność uzupełnienia zadania.

Podczas realizacji procedury w różnym stopniu (ze względu na możliwości i specyfikę środowiska)

powinny być zaangażowane służby socjalne.

KROK 1

Zidentyfikowanie (może być z udziałem ekspertów zewnętrznych), lokalnej społeczności, która będzie

objęta programem. Przy doborze należy uwzględnić dwa aspekty:

stopień zagrożenia patologizacją jednostek i społeczeństwa;

gotowość do włączenia się w działania profilaktyczne

KROK 2

Dokonanie szczegółowej oceny grupy, której ma dotyczyć program profilaktyczny. Uwzględnić tu należy

zmienne demograficzne, społeczne, kulturowe, itd.

KROK 3

Identyfikacja liderów społecznych, a więc osób, które mogą przewodzić lokalnej społeczności, przy

wykorzystaniu takich kryteriów jak:


23

są zainteresowane działaniami na rzecz lokalnej społeczności,

cieszą się zaufaniem w społeczności,

z racji pełnionych ról wywierają istotny wpływ w środowisku.

Przy takich założeniach mniej ważne staje się przygotowanie merytoryczne do prowadzenia działań

profilaktycznych, które wskazane osoby uzupełnią podczas szkoleń.

KROK 4

Wstępne szkolenie, podczas którego kandydaci na animatorów działań profilaktycznych integrują się jako

grupa działania oraz nabywają wiedzę co do istoty programu profilaktycznego i jego znaczenia dla

lokalnej społeczności.

KROK 5

Wspólne spotkanie profesjonalistów zewnętrznych, wewnętrznych i liderów społecznych, w celu

określenia struktury programu tak, aby odpowiadała potrzebom społeczności. Szczególnie na tym etapie

postępowania programowego, zaangażowanie pracowników socjalnych i instytucji pomocy społecznej jest

niezbędne.

KROK 6

Określenie struktury zarządzania programem obejmującej:

miejsce i rolę zewnętrznych specjalistów,

strukturę zespołu animatorów działań profilaktycznych,

zadania poszczególnych członków zespołu,

strategie i metody superwizji programu

KROK 7

Szczegółowe zaplanowanie programu z uwzględnieniem:

celów programu (dostarczanie wsparcia, umożliwianie treningu umiejętności społecznych),

poziomów prowadzonych działań (jednostka, sytuacja, środowisko),

specyfiki programów szczegółowych, składających się na całość (szkolne, rodzinne, prowadzone w

mediach, realizowane z inicjatywy organizacji pozarządowych),

sposobu ewaluacji programu.

KROK 8

Wszechstronne szkolenie animatorów działań profilaktycznych, (określenie roli, identyfikacja słabych i

silnych stron, komunikacja społeczna, współpraca z instytucjami specjalistycznymi).

KROK 9

Wdrażanie programu zgodnie z opracowanym wcześniej planem działania (finalna ocena jego realizacji).

KROK 10

Dostarczanie wzmocnień pozytywnych, służących wzmocnieniu i utrwaleniu skuteczności działania.

RZYDATNE ŹRÓDŁA WIEDZY Portale, programy dotyczące aktywności osób dojrzałych i starszych:

-portal „Zysk z dojrzałości” prowadzony przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce zawierający

informacje dotyczące aktywizacji zawodowej osób dojrzałych i starszych: WWW.zysk50plus.pl

-strona internetowa programu „Seniorzy w Akcji” realizowanego przez Towarzystwo Inicjatyw

Twórczych ze środków Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności, zawierająca przykłady projektów

społecznych realizowanych przez seniorów: WWW.seniorzywakcji.pl

http://www.zysk50plus.pl/

http://www.seniorzywakcji.pl/


24

-portal kierowany do kobiet 50+ : WWW.kobieta50plus.pl

-strona internetowa Programu Rozwoju Bibliotek, która zwiera m.in. informacje o projektach

realizowanych przez biblioteki, w tym także skierowanych do osób starszych: WWW.biblioteki.org

-portal „KulturaVIVA” skierowany do osób starszych : http://kulturaviva.pl

-strona internetowa programu Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności „Działaj Lokalnie”

realizowanego przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce, na której znaleźć można informacje o

projektach aktywności społecznej realizowanych w całej Polsce, także przez osoby starsze:

WWW.dzialajlokalnie.pl

-portal organizacji pozarządowych: WWW.ngo.pl

-Informacje na temat Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej

w Polsce dostępne są na stronie internetowej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej:

WWW.mpips.gov.pl

Strony internetowe organizacji działających na rzecz osób starszych:

-Akademia Pełni Życia: WWW.apz.pl

-Ogólnopolska Federacja Stowarzyszeń Uniwersytetów Trzeciego Wieku: WWW.federacjautw.pl

-Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce: WWW.utw.pl

-Fundacja dla Uniwersytetu Jagiellońskiego: WWW.fundacja.uj.pl

-Stowarzyszenie „mali bracia Ubogich”: WWW.malibracia.org.pl

-Europejskie Stowarzyszenie Promocji Aktywności Ruchowej 50+: WWW.espar50.org

-Centra Wolontariatu: WWW.wolontariat.org.pl

-Forum 50+.Seniorzy XXI wieku: WWW.senior.info.pl

Literatura:

Bancroft J. , Seksualność człowieka, Wrocław, 2011.

Brzezińska A.I., Ober-Łopatka K., Stec R., Ziółkowska K., Szanse rozwoju w okresie późnej dorosłości, Poznań 2007.

Grotowska S., Seniorzy w przestrzeni publicznej, Kraków, 2011.

Halicki J., Starzenie się społeczeństwa jako wyzwanie dla andragogiki, „Gerontologia społeczna” 2007, nr 1 (2).

Komeński J.A., Pampaedia, tłum. K.Remerowa, Wrocław 1973.

Leszczyńska-Rejchert A., Człowiek starszy i jego wspomaganie – w stronę pedagogiki starości. Olsztyn 2005.

Pikuła N., Senior w przestrzeni społecznej, Kraków, 2013.

Skidmore R.A., Thackeray M.G., Wprowadzenie do pracy socjalnej, tłum T.Stanek, Warszawa 1996.

Szarota Z., Starzenie się i starość w wymiarze instytucjonalnego wsparcia, Kraków 2010.

http://www.kobieta50plus.pl/

http://www.biblioteki.org/

http://kulturaviva.pl/

http://www.dzialajlokalnie.pl/

http://www.ngo.pl/

http://www.mpips.gov.pl/

http://www.apz.pl/

http://www.federacjautw.pl/

http://www.utw.pl/

http://www.malibracia.org.pl/

http://www.espar50.org/

http://www.wolontariat.org.pl/

http://www.senior.info.pl/

praca socjalna z osobami starszymi w Środowisku socjalna z... · jan pieter, obok środowiska...

Documents