Warszawa 2013

PRAWA CZŁOWIEKA WOBEC ROZWOJU BIOTECHNOLOGII

redakcja naukowaLena Kondratiewa-Bryzik Katarzyna Sękowska-Kozłowska

Wydanie publikacji zostało dofi nansowane przez Trust for Civil Society in Central and Eastern Europe

WydawcaIzabella Małecka

Redaktor prowadzący Joanna Maź

Opracowanie redakcyjneKatarzyna Rosińska

Łamanie Wolters Kluwer Polska

Układ typografi czny Marta Baranowska

© Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013

ISBN 978-83-264-4231-5ISSN 1897-4392

Wydane przez:Wolters Kluwer Polska SA

Redakcja Książek01-231 Warszawa, ul. Płocka 5atel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl

www.wolterskluwer.plksięgarnia internetowa www.profi nfo.pl

Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługującychim praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jejw internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty.

SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆWięcej na www.legalnakultura.pl

POLSKA IZBA KSI KI

Wykaz skrótów / 11Słowo wstępne / 15

Janusz SymonidesMiędzynarodowe instrumenty prawne w dziedzinie bioetykii biotechnologii / 19

Wprowadzenie / 191.Instrumenty międzynarodowe dotyczące bioetyki / 202.

Powszechna deklaracja w sprawie genomu ludzkiegoi praw człowieka / 21

2.1.

Międzynarodowa deklaracja w sprawie danychgenetycznych człowieka / 22

2.2.

Powszechna deklaracja w sprawie bioetykii praw człowieka / 23

2.3.

Deklaracja w sprawie klonowania człowieka / 262.4.Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istotyludzkiej w dziedzinie zastosowania biologii i medycyny:konwencja o prawach człowieka i biomedycynie / 29

2.5.

Na drodze ku konsolidacji międzynarodowegoprawa bioetycznego / 32

3.

Regulacje międzynarodowe dotyczące dostępu i zasadkorzystania z zasobów genetycznych w nowoczesnejbiotechnologii / 36

4.

Agenda 21 / 364.1.Konwencja o różnorodności biologicznej / 374.2.Międzynarodowy traktat o zasobach genetycznych roślindla wyżywienia i rolnictwa / 38

4.3.

Protokół z Nagoya / 404.4.

5

Spis treści

Instrumenty międzynarodowe dotyczące bezpieczeństwabiologicznego (biobezpieczeństwa) / 41

5.

Techniczne wskazówki Programu NarodówZjednoczonych do spraw Ochrony Środowiska / 42

5.1.

Protokół z Kartageny o bezpieczeństwiebiologicznym / 43

5.2.

Kodeks alimentarius / 445.3.Biotechnologia a ochrona własności intelektualnej –Porozumienie w sprawie handlowych aspektów prawwłasności intelektualnej (TRIPS) / 45

6.

Uwagi końcowe / 467.

Oktawian NawrotStandardy prawne Rady Europy w dziedziniebiotechnologii i bioetyki / 51

Anna Śledzińska-SimonRola Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w kształtowaniustandardów w zakresie bioetyki i biotechnologii / 66

Bioetyka a prawa człowieka / 661.Bioetyka a europejska Konwencja o ochronie praw człowiekai podstawowych wolności / 70

2.

Normy bioetyczne a margines uznania państww orzecznictwie strasburskim / 75

3.

Szeroki margines uznania z uwagi na brak konsensusuw kwestiach moralnych i etycznych / 77

3.1.

Szeroki margines uznania z uwagi na brak konsensusunaukowego i prawnego / 78

3.2.

Wąski margines uznania państw w sprawachdotyczących istoty tożsamości lub egzystencjijednostki / 80

3.3.

Przykłady strasburskich standardów orzeczniczychw kwestiach bioetyki / 82

4.

Początek życia. Prawa reprodukcyjne / 844.1.Koniec życia. Eutanazja i wspomaganesamobójstwo / 93

4.2.

Zgoda na leczenie / 954.3.Traktowanie osób zakażonych wirusem HIV / 984.4.

6

Spis treści

Przechowywanie i wykorzystywanie danych osobowychpochodzących z materiału biologicznego / 101

4.5.

Wnioski / 1055.

Julita JabłońskaPrawo do integralności w Karcie Praw PodstawowychUnii Europejskiej / 108

Wprowadzenie / 1081.Podmiot prawa do integralności / 1102.Instytucja zgody / 1133.Zakaz praktyk eugenicznych / 1164.Zakaz komercjalizacji ciała ludzkiego / 1235.Zakaz klonowania reprodukcyjnego / 1256.Podsumowanie / 1297.

Joanna HaberkoRealizacja standardów bioetycznych w prawie polskimw zakresie oświadczeń pro futuro / 130

Julia Kapelańska-PręgowskaDiagnostyka genetyczna embrionu i płodu ludzkiego w Polscei Niemczech – prawo i praktyka / 148

Wstęp / 1481.Badania prenatalne – prawo podmiotowe czy iluzja? / 1492.

Definicja i zakres „badań prenatalnych” / 1512.1.Wskazania do wykonania badań prenatalnych / 1522.2.Cezura czasowa / 1532.3.Klauzula sumienia / 1542.4.Nieskierowanie na badania prenatalne jako naruszenieart. 3 i 8 EKPCz / 154

2.5.

Diagnostyka prenatalna w prawie niemieckim / 1582.6.Diagnostyka preimplantacyjna / 1593.

Kontrowersje wokół dopuszczalności wykonywaniaPGD w Polsce / 159

3.1.

PGD w Niemczech – od zakazu do legalizacji / 1603.2.Podsumowanie / 1614.

7

Spis treści

Helena Żakowska-HenzlerDostęp do procedur medycznych w świetle ochronypatentowej / 163

Wprowadzenie / 1631.Wpływ systemu ochrony patentowej na rozwójmedycyny / 167

2.

Patent jako instrument stymulacji rozwojumedycyny / 167

2.1.

Prawnopatentowe instrumenty przeciwdziałanianiepożądanym skutkom wyłączności patentowej / 176

2.2.

Status prawnopatentowy osiągnięć istotnych dlaochrony zdrowia / 180

3.

Uwagi wprowadzające / 1803.1.Rodzaje oddziaływania na organizm ludzki objętezakazem patentowania / 184

3.2.

Metoda terapeutyczna jako przedmiot wynalazkuniepatentowalnego / 185

3.3.

Metoda chirurgiczna jako przedmiot wynalazkuniepatentowalnego / 187

3.4.

Metoda diagnozowania jako przedmiot wynalazkuniepatentowalnego / 189

3.5.

Wpływ ochrony patentowej produktów stosowanychw metodach leczenia i diagnozowania na dostępnośćtakich metod / 192

3.6.

Uwagi końcowe / 2004.

Monika PłatekMatka prawnie uregulowana – bioetyka i prawo do życia / 209

Wstęp / 2091.W stronę matki – ustawa o planowaniu rodziny / 2122.Nasciturus – ochrona życia czy dyskryminacja matki / 2163.Dzieciobójstwo – przywilej czy dyskryminacja / 2194.Ochrona życia w świetle Konwencji o zakazie produkcjii używania amunicji kasetowej i minprzeciwpiechotnych / 224

5.

Podsumowanie / 2266.

8

Spis treści

Karolina WięckiewiczNowe technologie w medycynie a prawa pacjentana przykładzie wyroku Europejskiego Trybunału PrawCzłowieka w sprawie R.R. przeciwko Polsce / 229

Wprowadzenie / 2291.Analiza obowiązującego prawa / 2312.Prawa pacjenta i obowiązki lekarza / 2343.Badania prenatalne jako przykład rozwoju medycynyi problem bioetyczny / 236

4.

Podsumowanie / 2385.

Andrzej GadkowskiKonstytucyjne ramy eksperymentu medycznego. PrzykładSzwajcarii / 240

Wprowadzenie / 2401.Artykuł 118b Konstytucji Konfederacji Szwajcarskiej –ogólna charakterystyka / 242

2.

Idea eksperymentu medycznego na tle prawpodstawowych zawartych w KonstytucjiKonfederacji Szwajcarskiej / 245

3.

Warunki dopuszczalności eksperymentu medycznegow prawie szwajcarskim / 248

4.

Uwagi końcowe / 2545.

Informacja o autorach i redaktorach naukowych / 257

9

Spis treści

Wykaz skrótów

Dokumenty

dyrektywa Parlamentu Europejskiego i RadyUnii Europejskiej 98/44/EC z dnia 6 lipca

dyrektywa biotech-nologiczna

1998 r. o ochronie prawnej wynalazków bio-technologicznych (Dz. Urz. UE L 213z 30.07.1998, s. 13)konwencja Rady Europy z dnia 19 listopada1994 r. o ochronie praw człowieka i godności

EKB (EuropejskaKonwencja Bioetycz-

na) istoty ludzkiej wobec zastosowań biologiii medycyny: Konwencja o Prawach Człowiekai Biomedycynie podpisana dnia 4 kwietnia1997 r. w Oviedo, CETS No. 164konwencja o udzielaniu patentów europej-skich (Konwencja o patencie europejskim)

EKP

sporządzona w Monachium dnia 5 paździer-nika 1973 r. zmieniona aktem zmieniającymartykuł 63 Konwencji z dnia 17 grudnia1991 r. oraz decyzjami Rady AdministracyjnejEuropejskiej Organizacji Patentowej z dnia21 grudnia 1978 r., 13 grudnia 1994 r.,20 października 1995 r., 5 grudnia 1996 r.oraz 10 grudnia 1998 r., wraz z protokołamistanowiącymi jej integralną część (Dz. U.z 2004 r. Nr 79, poz. 737 z późn. zm.)Konwencja o ochronie praw człowiekai podstawowych wolności sporządzona

EKPCz

11

w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U.z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.)ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodekscywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)

k.c.

Kodeks etyki lekarskiej z dnia 2 stycznia2004 r. (wraz z późn. zm. uchwalonymi

k.e.l.

w dniu 20 września 2003 r. przez Nadzwyczaj-ny VII Krajowy Zjazd Lekarzy (www. bibl.amwaw. edu. pl/ kodeks_ etyki_ 2004. htm)ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodekskarny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

k.k.

rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitejz dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny (Dz. U.Nr 60, poz. 571 z późn. zm.)

k.k. z 1932 r.

ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodekskarny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.)

k.k. z 1969 r.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483z późn. zm.)

Konstytucja

Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiejz dnia 7 grudnia 2000 r. (Dz. Urz. UE C 303z 14.12.2007, s. 1)

KPP

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych,Społecznych i Kulturalnych z dnia 16 grudnia1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169)

MPPGSiK

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskichi Politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r.(Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167)

MPPOiP

Powszechna Deklaracja Praw Człowiekaproklamowana przez Zgromadzenie Ogólne

PDPCz

Narodów Zjednoczonych dnia 10 grudnia1948 r., Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego217A (III)

12

Wykaz skrótów

ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawowłasności przemysłowej (tekst jedn.: Dz. U.z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 z późn. zm.)

p.w.p.

Sprawozdanie wyjaśniające do Konwencjio ochronie praw człowieka i godności istoty

sEKB

ludzkiej w kontekście zastosowań biologiii medycyny: Konwencji o prawach człowiekai biomedycynie (z dnia 12 stycznia 1998 r.)Porozumienie w sprawie handlowych aspek-tów praw własności intelektualnej (Dz. U.z 1996 r. Nr 32, poz. 143)

TRIPS

ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniurodziny, ochronie płodu ludzkiego i warun-

u.p.r.

kach dopuszczalności przerywania ciąży(Dz. U. Nr 17, poz. 78 z późn. zm.)ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodachlekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U.z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 z późn. zm.)

u.z.l.

zalecenie Zgromadzenia ParlamentarnegoRady Europy 934 (1982) w sprawie inżynieriigenetycznej

zalecenie 934

Inne

Arrêt du Tribunal fédéralATF

Komitet Kierujący ds. BioetykiCDBI

Komitet ONZ ds. Likwidacji DyskryminacjiKobiet

CEDAW

Rada Międzynarodowych Organizacji NaukMedycznych

CIOMS

Europejski Trybunał Praw CzłowiekaETPCz

Europejski Urząd PatentowyEUP

Organizacja Narodów Zjednoczonychdo spraw Wyżywienia i Rolnictwa

FAO

13

Wykaz skrótów

organizmy zmodyfikowane genetycznieGMO

zapłodnienie pozaustrojoweIVF

Journal des TribunauxJdT

Komisja EuropejskaKE

Nowe PrawoNP

Organizacja Współpracy Gospodarczeji Rozwoju

OECD

Organizacja Jedności AfrykańskiejOJA

Organizacja Narodów ZjednoczonychONZ

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywil-na

OSNC

Orzecznictwo Sądów PolskichOSP

diagnostyka preimplantacyjnaPGD

Prawo i MedycynaPiM

Państwo i PrawoPiP

badania prenatalnePND

Dodatkowe świadectwo ochronneSPC

Trybunał Sprawiedliwości Unii EuropejskiejTSUE

Program Narodów Zjednoczonych do sprawOchrony Środowiska

UNEP

Organizacja Narodów Zjednoczonych doSpraw Oświaty, Nauki i Kultury

UNESCO

Światowa Organizacja ZdrowiaWHO

Światowe Stowarzyszenie LekarzyWMA

Światowa Organizacja HandluWTO

14

Wykaz skrótów

Słowo wstępne

Problematyka praw człowieka w Polsce stosunkowo rzadko jestprzedmiotem społecznych debat i pogłębionych analiz. Starając sięwypełnić tę lukę, Poznańskie Centrum Praw Człowieka Instytutu NaukPrawnych Polskiej Akademii Nauk od kilku lat organizuje konferencjetematyczne poświęcone wybranym problemom szczegółowym dotyczą-cym praw człowieka. Partnerami Centrum w tym przedsięwzięciu są:Zakład Praw Człowieka Wydziału Prawa i Administracji UniwersytetuWarszawskiego oraz Katedra Prawa Konstytucyjnego Wydziału Prawai Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.Wybór tematów kolejnych konferencji podyktowany jest z jednejstrony ich aktualnością, z drugiej zaś tematyką badań naukowych pro-wadzonych w naszych placówkach1.

Szybki rozwój biotechnologii rodzi wiele daleko idących konsekwen-cji dla praw człowieka. Wystarczy wspomnieć prawo do życia, doochrony godności osobistej, prywatności itp. Zarazem jest oczywiste,że nie jesteśmy dzisiaj w stanie przewidzieć wszystkich konsekwencjiwynalazków biotechnologicznych. Trzeba jednak uważnie analizowaćten rozwój i badać możliwe zagrożenia dla praw człowieka, jakie mogąz niego wynikać. Niniejsza publikacja jest efektem konferencji „Prawaczłowieka wobec rozwoju biotechnologii”, która odbyła się dnia6 grudnia 2011 r. w Poznaniu. Niestety, nie wszyscy autorzy referatówodpowiedzieli na nasze zaproszenie do nadesłania ich do publikacji.Tym większe uznanie chciałbym wyrazić pod adresem autorów tekstów,

1 Pokłosiem konferencji, które odbyły się w poprzednich latach, są następującepublikacje: R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski (red.) przy współpracy A. Bodnara,K. Sękowskiej-Kozłowskiej i A. Gliszczyńskiej, Orientacja seksualna i tożsamość płciowa– aspekty prawne i społeczne, Warszawa 2009; R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski,A. Bodnar, A. Gliszczyńska-Grabias (red.), Mowa nienawiści a wolność słowa. Aspektyprawne i społeczne, Warszawa 2010; R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski, L. Kondratie-wa-Bryzik (red.), Prawne granice wolności sumienia i wyznania, Warszawa 2011.

15

również takich, które nie były prezentowane na konferencji, a któreznalazły się w niniejszej pracy. Poruszone w książce tematy odzwiercie-dlają zainteresowania badawcze autorów i z całą pewnością nie wyczer-pują bogatej problematyki relacji między prawami człowieka a wyna-lazkami biotechnologicznymi. Stosunkowo obszernie potraktowanazostała kwestia międzynarodowych standardów w dziedzinie biotecho-logii i bioetyki. Analizie i rekonstrukcji tych standardów, zarówno napoziomie uniwersalnym, jak i regionalnym, poświęcone zostały opra-cowania autorstwa Janusza Symonidesa, Oktawiana Nawrota, AnnyŚledzińskiej-Simon, Julity Jabłońskiej. Interesujące rozważania praw-noporównawcze znalazły się w rozdziałach autorstwa Joanny Haberko,Julii Kapelańskiej-Pręgowskiej, Andrzeja Gadkowskiego. Sposób reali-zacji omawianych standardów w prawie polskim przedstawiony zostałw tekstach Heleny Żakowskiej-Henzler, Moniki Płatek, KarolinyWięckiewicz.

Propozycja zajęcia się bioetycznymi aspektami problematyki prawczłowieka wyszła od dr Leny Kondratiewej-Bryzik, adiunkta w naszymCentrum. Zarówno sama konferencja, jak i pomysł publikacji jej efektówsą autorskim dziełem Leny i konsekwencją Jej zainteresowań nauko-wych. Niestety, tragiczna śmierć w katastrofie kolejowej, która brutalnieprzerwała jej młode życie, uniemożliwiła dokończenie dzieła. Niemniejjednak niniejszą książkę należy uznać za należącą do spuścizny naukowejdr Leny Kondratiewej-Bryzik. Warto przypomnieć, że praca doktorskaLeny, wydana nakładem wydawnictwa Wolters Kluwer Polska, poświę-cona ważnej bioetycznej kwestii, jaką jest początek ochrony prawa dożycia w świetle prawa międzynarodowego, uzyskała prestiżową nagrodęw konkursie Państwa i Prawa2. Lena zamierzała kontynuować badaniaw zakresie tej problematyki i na konferencji przedstawiła referat poświę-cony kwestii klonowania embrionów. Niestety, nie udało się odtworzyćtego tekstu i dlatego nie został on opublikowany w niniejszej książce.Lena pozostawiła jednak bardzo znaczącą spuściznę naukową, co jestgodne uznania i podziwu zważywszy na jej młody wiek i fakt, że praco-wała poza granicami swojego rodzinnego kraju. W uznaniu jej dorobkui perspektyw, jakie się przed nią otwierały, Fundacja na rzecz NaukiPolskiej przyznała jej prestiżowe stypendium dla młodych badaczy„Start”. Lena była jednym z filarów naszego Centrum, w którego dzia-

2 J. Kondratiewa-Bryzik, Początek prawnej ochrony życia ludzkiego w świetle stan-dardów międzynarodowych, Warszawa 2009.

16

Słowo wstępne

łalność zaangażowała się jeszcze w trakcie prac nad doktoratem w ra-mach studium doktoranckiego Instytutu Nauk Prawnych PAN. Aktyw-nie uczestniczyła w życiu naukowym, wygłaszała referaty na konferen-cjach w kraju i za granicą, dużo publikowała. Trudno nam pogodzićsię z faktem, że nie ma jej już wśród nas. Dedykując Lenie tę publikację,chcemy wyrazić naszą głęboką wdzięczność za jej dokonania.

Leno, dziękujemyRoman Wieruszewski

17

Słowo wstępne

Międzynarodowe instrumenty prawne

w dziedzinie bioetyki i biotechnologii

1. Wprowadzenie

Gwałtowny rozwój nowoczesnej biotechnologii1, odwołującej siędo manipulacji genetycznych i rekombinacji DNA, zapoczątkowanyw latach 70. ubiegłego wieku, otwiera nowe, nieistniejące dotąd możli-wości ochrony zdrowia i życia człowieka. Postęp nie ogranicza się tylkodo medycyny i farmakologii, lecz obejmuje również przemysł i rolnic-two, a także inne dziedziny. Powstają nowe i często zaskakujące możli-wości produkcji surowców i towarów. Biotechnologia rolnicza umożli-wia podnoszenie jakości i produkcyjności zwierząt i roślin. Nie sposóbjednak nie zauważyć, że możliwościom, jakie stwarza człowiekowii środowisku, towarzyszą też poważne zagrożenia dla godności człowiekai jego integralności w przypadku nieregulowanych i nieograniczonychniczym manipulacji genetycznych. Masowa produkcja organizmówzmodyfikowanych genetycznie i wprowadzanie ich do środowiskastwarzają poważne wyzwania dla bezpieczeństwa biologicznego.

Pytanie o konsekwencje i wpływ postępu naukowego i technolo-gicznego na prawa człowieka i podstawowe wolności po raz pierwszybyło dyskutowane podczas międzynarodowej Konferencji Praw Czło-wieka w Teheranie w 1968 r. W pierwszej połowie lat 70. SekretarzGeneralny Organizacji Narodów Zjednoczonych (dalej: ONZ) i organi-zacje wyspecjalizowane przedstawili serię opracowań na temat pozytyw-

1 Naturalna czy tradycyjna biotechnologia znana jest człowiekowi od dawna. Dlauzyskania określonych produktów stosowano proces fermentacji, a także zakwaszania,dojrzewania, stosowania pleśni czy drożdży. Rolnicy od dawna odwoływali się do klono-wania, kiedy z gałązek uzyskiwali nowe rośliny.

19

Janusz Symonides

nych i negatywnych skutków rozwoju naukowego i technologicznegodla praw człowieka. Wynikające z nich wnioski stworzyły podstawę dowypracowania projektu instrumentu, który w obliczu rozwoju naukii nowych technologii miał służyć wzmocnieniu przestrzegania prawczłowieka i szacunku dla nich. W 1975 r. Zgromadzenie Ogólne Naro-dów Zjednoczonych uchwaliło deklarację w sprawie wykorzystaniapostępu naukowego i technologicznego w interesie pokoju i z korzyściądla ludzkości.

W 1993 r. Światowa Konferencja Praw Człowieka w przyjętej weWiedniu deklaracji i programie działania, potwierdzając prawo każdegodo korzystania z postępów nauki i jej zastosowań, równocześnie pod-kreśliła, że mogą one – zwłaszcza w biomedycynie i nauce o życiu –mieć niekorzystny wpływ na integralność, godność i prawa człowiekai wezwała do międzynarodowej współpracy dla zapewnienia ich pełnegoprzestrzegania.

Istotnie, w dobie globalizacji tylko i wyłącznie normami prawawewnętrznego nie można i nie da się rozwiązać problemów, którychnie da się zamknąć w obrębie granic państwowych. Wymagają onerozwiązań globalnych. Oznacza to konieczność podjęcia i prowadzeniadziałań dla tworzenia międzynarodowego prawa bioetyki i biotechno-logii. Bez międzynarodowych uregulowań i uzgodnień nie możnastworzyć rudymentarnego choćby ładu (porządku) biotechnologicznego,który musi obejmować trzy elementy: system wartości, normy i zasadyregulujące postępowanie podmiotów oraz instytucje, organy i proceduryzapewniające ich monitorowanie i implementację. Przedstawieniei analiza w tym opracowaniu przyjętych instrumentów międzynarodo-wych – norm konwencyjnych i zwyczajowych jest próbą odpowiedzina pytanie, jak daleko na tej drodze znajduje się społeczność międzyna-rodowa.

2. Instrumenty międzynarodowe dotyczące bioetyki

Jak dotąd instrumentami międzynarodowymi dotyczącymi naukbiologicznych i medycyny mających zastosowanie do istot ludzkich sąprzyjęte przez Organizację Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty,Nauki i Kultury (dalej: UNESCO): powszechna deklaracja z dnia11 listopada 1997 r. w sprawie genomu ludzkiego i praw człowieka,międzynarodowa deklaracja w sprawie danych genetycznych człowieka

20

Janusz Symonides

(przyjęta dnia 16 października 2003 r.) oraz powszechna deklaracjaw sprawie bioetyki i praw człowieka (przyjęta dnia 19 października2005 r.), a także uchwalona przez Narody Zjednoczone deklaracja z dnia23 marca 2005 r. w sprawie klonowania człowieka. Wprawdzie są toinstrumenty mające wymiar powszechny, dotyczące i przyjęte przezcałą społeczność międzynarodową, nie mają jednak formalnie prawniewiążącego charakteru, tworzą bowiem tzw. miękkie prawo międzyna-rodowe. Jedynym w pełni wiążącym instrumentem prawnomiędzyna-rodowym w zakresie bioetyki jest, mająca jednak tylko charakter regio-nalny, przyjęta przez Radę Europy, konwencja z dnia 19 listopada1994 r. o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec za-stosowań biologii i medycyny podpisana 4 kwietnia 1997 r. w Oviedo(czyli Konwencja o Prawach Człowieka i Biomedycynie; dalej: EKB,czyli Europejska Konwencja Bioetyczna) wraz z czterema protokołamidodatkowymi.

2.1. Powszechna deklaracja w sprawie genomu ludzkiegoi praw człowieka

Przyjęta jednogłośnie na 29. sesji Konferencji Generalnej UNESCO,dnia 11 listopada 1997 r., deklaracja jest pierwszym uniwersalnym, za-akceptowanym przez całą społeczność międzynarodową, instrumentemw dziedzinie bioetyki2. Nie formułuje ona jednak wszystkich kwestiibioetycznych i zgodnie z tytułem koncentruje się na genomie ludzkim,który w pierwszym jej artykule jest uznany w symbolicznym sensieza dziedzictwo ludzkości. Artykuł 2 stwierdza, że każdy człowiek maprawo do poszanowania jego godności i praw niezależnie od cechgenetycznych, nakazuje on poszanowanie niepowtarzalności i różno-rodności ludzi. Zasadą mającą bez wątpienia szersze odniesienie dobiomedycyny jest stwierdzenie, że genom ludzki w swym stanie natu-ralnym nie powinien przynosić korzyści finansowych. Badanie, lecze-nie lub diagnoza dotyczące genomu powinny być podejmowane dopieropo skrupulatnej ocenie ryzyka, korzyści oraz po uzyskaniu zgody, wy-rażonej swobodnie, zainteresowanej jednostki. Nikt nie może podlegaćdyskryminacji ze względu na cechy genetyczne (art. 6 deklaracji).

2 Tekst J. Symonides, V. Volodin, UNESCO and Human Rights Standard-SettingInstruments, Major Meetings, Publications Paris 1999, s. 130 i n.

21

Międzynarodowe instrumenty prawne w dziedzinie...