Czasopismo-Prawno-Hist02.inddNATALIA KRÓLIKOWSKA (Warszawa)
Praworzdny jak Tatarzyn? Stosunki prawne w Chanacie Krymskim
na podstawie miejscowych ksig sdowych z XVII wieku
Pose na Krym w latach czterdziestych XVI wieku Wencaw Mikoa- jewicz z Mejszagoy, lepiej znany jako Michalon Litwin, pozostawi jeden z najstarszych opisów Chanatu Krymskiego1. Przedstawi go jako pastwo idealnie sprawiedliwe. Litwina zachwyca chyba kady z aspektów krym- skiego systemu sprawiedliwoci. Chwali ogó mieszkaców za uczciwo, bo – jak pisa – „rzadko spotka si u nich marnotrawc jak umierajcego z godu, ebraka, oszusta, czowieka zachannego na cudze, pieniacza, nie- sprawiedliwego sdziego, faszywego wiadka, krzywoprzysic, zodzieja czy rozbójnika”. Jego uznanie wzbudzali sdziowie, których celem bya su- ba bliniemu, a nie wzbogacenie si. Ponadto zachwyca si prostot i szyb- koci postpowania procesowego i egzekucyjnego, które byy pozbawione kruczków prawnych. Idea równoci wszystkich wobec prawa take spotkaa si z przychyln ocen posa2. Sowem, autor stawia Tatarów, tych „bezbo- nych bawochwalców”, za wzór obywatelom Wielkiego Ksistwa Litewskie- go, a niedoskonaym prawom obowizujcym we wasnej ojczynie przeciw- stawia wietnie sprawdzajce si rozwizania tatarskie. Naley zauway, e Michalon nie by jedynym chrzecijaninem wychwalajcym praworzdno Tatarów Krymskich. Czterdzieci lat po nim zachwyca si t cech cha- skich poddanych pose Rzeczypospolitej Marcin Broniewski3, a w drugiej poowie XVIII wieku na chask sprawiedliwo zwróci uwag francuski konsul Baron de Tott4.
1 Zob. J. Ochmaski, Michalon Litwin i jego traktat „O zwyczajach Tatarów, Litwinów i Moskwici- nów z poowy XVI wieku”, [w:] idem, Dawna Litwa, Olsztyn 1986, s. 134-157.
2 Michalonis Lituani, De moribus Tartarorum, Litvanorum et Moschorum, fragmina decem, Basileae 1615, s. 19-21.
3 M. Broniewski, Tartariae Descriptio, Coloniae 1595, s. 16. 4 F. de Tott, Memories of the Baron de Tott, on the Turks and the Tartars, London 1785, t. 2,
s. 381-382.
122 Natalia K r ó l i k o w s k a
Rodzi si pytanie: czy autorzy dobrze poznali i póniej moliwie wier- nie opisali krymsk rzeczywisto, czy te wybrali jej umoralniajce aspekty? Odpowiedzi na to pytanie dostarcza lektura krymskich ksig sdowych. Boga- ty materia w nich zawarty, uzupeniony o wiadomoci zaczerpnite z innych róde tatarskich, osmaskich i europejskich, pozwala pozna wiele aspektów krymskiego systemu prawnego. Jego opis stanowi cel niniejszego artykuu. Poniewa zarówno ustrój Chanatu, jak i podstawowe zagadnienia zwizane z jego prawem nie s zbyt dobrze w Polsce znane – warto zarysowa to.
Najwaniejsz cz artykuu stanowi ustalenie: kto, przeciw komu i w ja- kich sprawach wystpowa przed danym typem sdów? Szczegóowa analiza zostanie przedstawiona na przykadzie materiaów z ksig sdowych spisa- nych za czasów panowania chana Murata Gireja (1678-1683)5. Sdownictwo za jego rzdów, przypadajcych na przeomowy okres w dziejach Chanatu, czy – o ile mona sdzi – cechy wczeniejsze z tymi charakterystycznymi ju dla wieku XVIII. Informacje zawarte w ksigach rzucaj nowe wiato na kwestie sprawnego funkcjonowania i bezstronnoci krymskiego sdownic- twa. Przybliaj nas do odpowiedzi na pytanie: czy istotnie krymska Temida bya lepa na status spoeczny i majtkowy podsdnych?
I. Kilka uwag o ustroju i prawie Chanatu Krymskiego. Chanat Krymski powsta z rozpadu Zotej Ordy w poowie XV wieku. Jego instytucje pastwo- we i prawo oparto na wzorcach zarówno mongolskich, jak i islamsko-osma- skich, tworzc system niezwykle ciekawy i oryginalny. Najwysze godnoci w pastwie zarezerwowano dla czonków dynastii Girejów, wywodzcej si od Czyngis-chana. Sporód nich wybierano zarówno samego chana, jak i ka- g – jego pierwszego nastpc, a w póniejszym okresie innych wanych dy- gnitarzy, czyli nureddina – drugiego nastpc chana oraz seraskierów – na- miestników chaskich przy ordach nogajskich. Chan by symbolem krymskiej pastwowoci i dziery najwysz wadz w pastwie. Wydaje si jednak, e zachodziy istotne rónice w realnym zakresie jego wadzy na poszczegól- nych terytoriach Chanatu. Penym autorytetem cieszy si w swojej domenie, a ograniczonym – na ziemiach zarzdzanych przez kag i naczelników wiel- kich rodów (karaczy begowie). Wynikao to zapewne z tradycji mongolskiej, która gwarantowaa klanom du autonomi we wadaniu ziemi. Wielu cha-
5 Krymskie ksigi sdowe, których kolekcja obejmuje 121 tomów, s obecnie przechowywane w Bibliotece Narodowej w Petersburgu (Otdel Rukopisev Rossiiskoi Natsionalnoi Biblioteki [pó- niej: ORRNB], Fond 917). Przed 1799 rokiem przekaza je wadzom rosyjskim ostatni krymski sdzia najwyszy (kadiasker) Mehmed Aga. Do 1905 roku byy przechowywane w Symferopolu, a nastpnie zostay przewiezione do Petersburga (O. Wasiliewa, Krymsko-tatarskije rukopisnyje materialy w otdele rukopisii, „Rossiiskaja Nationalnaja Biblioteka. Wostocznyj Sbornik” 5 (1993), s. 37-45). Z czasów panowania Murata Gireja zachoway si ksigi kadiaskerskie z lat 1678-1681 (deftery numer 22, 23a i 23b), a take ksiga sdu prowincjonalnego z miasta Karasu z roku 1683 (defter numer 25).
PRAWORZDNY JAK TATARZYN? STOSUNKI PRAWNE W CHANACIE KRYMSKIM… 123
nów starao si rozszerza swoje wpywy na terenach niewchodzcych w skad ich domeny. W tym celu – midzy innymi – administracj centraln i prowin- cjonaln rozbudowywali o urzdników od siebie zalenych. Zmiany te czsto wzorowano na administracji Imperium Osmaskiego. Std te gówne insty- tucje centralne chanatu stanowiy przykad poczenia tradycji mongolskiej i osmaskiej. Rada chaska (dywan), której przewodniczy chan, a w której za- siadali mianowani przez niego najwysi urzdnicy, przypominaa rad sutana osmaskiego. Nie bya jednak jej lustrzanym odbiciem, poniewa stale zasia- dali w niej dygnitarze, których urzdy zakorzenione byy w tradycji mongol- skiej (kaga, nureddin, karaczy begowie). Druga istotna instytucja centralna, czyli zgromadzenie szlachty krymskiej (kurultaj), wywodzia si ju w peni z tradycji mongolskich. Naley podkreli, e w obu instytucjach chan, cho- cia mia siln pozycj, musia jednak liczy si z prawami naczelników wiel- kich rodów. Wchodzili oni w skad rady, a jeden lub dwóch najwaniejszych mieli prawo zwoywania kurultaju. Mogli oni skorzysta z tej moliwoci – na przykad – w celu wypowiedzenia posuszestwa chanowi lub odmówienia wykonania jego rozkazów. Znaczenie i wpyw wielkich rodów siga czasów Zotej Ordy. Stabiln sytuacj materialn zapewniay im dochody z bejlików, czyli niepodzielnych dóbr ziemskich bdcych wasnoci rodów i zarzdza- nych przez ich naczelników – begów. Znaczenie polityczne, obok wspomnia- nego udziau w radzie i kurultaju, gwarantowao im prawo dowodzenia pod- czas wypraw oddziaami zoonymi z czonków rodów i ich klientów. Zakres jurysdykcji chaskiej w odniesieniu do bejlików i ich mieszkaców stanowi cenn wskazówk dotyczc ogranicze wadzy chana, a take jego stosun- ków w wasalami. Powstaje pytanie: jak zorganizowane byo sdownictwo na terenach bejlików i w jakim stopniu podlegao ono chanowi i opierao si na jego autorytecie? Kto, w jakich sprawach i zgodnie z jakimi normami prawny- mi odpowiada przed sdami wadcy, a kiedy podsdni szukali sprawiedliwo- ci przed alternatywnymi forami, takimi jak rada starszych rodu?
Zgodnie z islamem, podstawowym obowizkiem wadcy muzumaskie- go jest stanie na stray przestrzegania prawa i zapewnienie poddanym do- stpu do sprawiedliwych sdów. W epoce nowoytnej wadcy muzumascy, w tym chan krymski, przedstawiali si jako obrocy witego prawa – szaria- tu. Naley jednak zauway, e szczegóowe normy stosowane w prawie mu- zumaskim zaleay w pewnej mierze od przyjtej szkoy interpretacji pra- wa. W islamie sunnickim w epoce nowoytnej istniay cztery gówne szkoy prawa. W Chanacie, podobnie jak w Imperium Osmaskim, wadca wybra za czoow jedn z nich – szko hanafi ck. Sporód jej czonków wybierano najwyszych sdziów oraz muftich6, a take sam wadca, przynajmniej ofi -
6 Tytu muftiego nosi uczony w prawie muzumaskim, który móg wydawa niewice opi- nie prawne tzw. fetwy. W Imperium Osmaskim i w Chanacie istnia urzd najwyszego muftiego, który rezydowa w stolicy pastwa i peni istotn rol zarówno polityczn, jak i religijn.
124 Natalia K r ó l i k o w s k a
cjalnie, postpowa zgodnie z jej zaleceniami. Niemniej – jego muzumascy poddani mogli nalee do której z pozostaych trzech szkó.
Nie mona take ignorowa faktu, e w wielu pastwach muzumaskich szariat, przynajmniej od pocztku XIII wieku, by uzupeniany przez prawo zwyczajowe oraz prawo stanowione przez wadców. Byo to konieczne ze wzgldu na coraz bardziej skomplikowane struktury administracyjne. Szariat nie rozwizywa bowiem wielu kwestii zwizanych z tak istotnymi dziedzina- mi jak prawo karne i sprawy podatkowe. W konsekwencji – w nowoytnych pastwach muzumaskich, takich jak Chanat czy Imperium Osmaskie, nor- my wywodzce si z szariatu stanowiy do gitk ram, któr modyfi kowa- no i uzupeniano rónymi regulacjami odpowiadajcymi nie tylko dawnym zwyczajowym prawom ludnoci, lecz i wspóczesnym potrzebom pastwa. Niestety w przypadku Chanatu nie dysponujemy spisanymi kodeksami prawa stanowionego, takimi jak na przykad osmaskie kanunname. O legislacyjnej dziaalnoci krymskich wadców wiadcz jedynie rozkazy ich samych i ich kagów (jaryki) oraz nieliczne wzmianki w ródach narracyjnych. Z tych sa- mych róde mona czerpa informacje o prawie zwyczajowym w Chanacie. Okrelano je terminami „stare prawo” (kanun-i kadim) czy te „czyngisydzkie prawo” (kanun-i cingiziye). To ostatnie okrelenie, jak i tre tych zwyczajów wskazuje na ich mongolskie pochodzenie7.
W Chanacie wadca pozostawa najwyszym sdzi rozstrzygajcym spo- ry na forum swojej rady8. W jej skad, obok wymienionych ju czonków,
7 Do lat siedemdziesitych XX wieku obowizywa pogld, e Czyngis-chan pozostawi spisa- ny kodeks praw zwany jas. Mia go promulgowa na kurultaju w 1205 lub 1206 roku. Uwaano, e odwoania do prawa czyngisydzkiego czy te starego prawa w pastwach poczyngisydzkich nawizuj wanie do tego spisanego kodeksu. Niektórych badaczy zastanawia co prawda fakt, e do naszych czasów nie dotrwaa adna kopia kodeksu, ale przywizanie do idei spisanej jasy byo tak silne, e w najróniejszy sposób tumaczyli ten brak, patrz: François Petis de la Croix, The History of Genghizcan the Great, London 1722, G. Vernadsky, The Scope and Contents of Chingis Khan’s Yasa, „Harvard Journal of Asiatic Studies” 3 (1938), s. 337-360, V. Riazanovsky, Fundamental Principles of Mongol Law, Bloomington 1965, s. 83-91, D. Ayalon, The Great Yasa of Chingiz Khan: a reexamination, „Studia Islamica” 33 (1971), s. 97-140; 34 (1971), s. 151-180; 36 (1972), s. 112-158; 38 (1973), s. 107-156. Dopiero w latach osiemdziesitych ubiegego stulecia David Morgan odway si zakwestionowa istnienie kodeksu spisanego na rozkaz Czyngis-chana. Studia tego badacza, jak i póniejsze prace Denise Aigle, zawieraj przekonujc argumentacj za zmian defi nicji terminu jasa. W ich ujciu oznacza on niepisany zbiór praw stosowany przez Mongoów, a take – do pewnego stopnia – w pastwach poczyngisydzkich. Tak rozumiana jasa to zbiór praw zwyczajowych, które istniay przed Czyngis-chanem, a ewoluoway zarówno za jego ycia jak i w pastwach-sukcesorach jego imperium, patrz: D.O. Morgan, The Great Yasa of Chin- giz Khan and Mongol Law in the Ilkhanate, „Bulletin of the School of Oriental and African Stud- ies” 49 (1986), s. 168; D. Aigle, Le grand jasaq de Gengis-khan, l’empire, la culture mongole et la shari‘a, „Journal of the Economic and Social History of the Orient” 47 (2004), s. 31-79.
8 Z czasów panowania Murata Gireja zachoway si dwadziecia dwa wpisy dotyczce spraw rozstrzyganych przez sd rady, zob. N. Królikowska, Law and Division of Power in the Crimean Khanate. A Study on the Reign of Murad Giray (1678-1683), praca doktorska obroniona na Uni- wersytecie Warszawskim w 2010 r., s. 98-107.
PRAWORZDNY JAK TATARZYN? STOSUNKI PRAWNE W CHANACIE KRYMSKIM… 125
wchodzi najwyszy sdzia noszcy tytu kadiaskera. Bra on udzia nie tylko w rozstrzyganiu spraw toczonych przed rad, ale take przewodniczy wa- snemu sdowi, przed który wnosili sprawy najróniejsi mieszkacy Chanatu. Mogli oni take zwraca si do prowincjonalnych sdziów (kadi), którzy byli najwaniejszymi urzdnikami w okrgach sdowo-administracyjnych (kazy), na które podzielony by Chanat. W ich obrbie kadiowie czyli funkcje s- downicze z administracyjnymi, takimi jak: nadzorowanie poboru podatków i funkcjonowania fundacji religijnych, kontrola wprowadzania w ycie cha- skich rozkazów przysyanych do danego okrgu sdowego, czy pomoc w or- ganizacji kampanii wojennych9. W wypenianiu obowizków pomagao im kilku pomniejszych urzdników. Byli to m.in. naibowie – podsdkowie, kati- bowie – pisarze oraz muhzirowie – woni. Wydaje si, e poziom specjalizacji i liczba urzdników penicych dan funkcj zaleaa od wielkoci okrgu. W mniejszych okrgach jeden urzdnik móg peni równoczenie kilka funk- cji, np. naiba i katiba. Istniej przesanki, e w duych miastach Chanatu, Bachczysaraju i Karasu, w egzekucji wyroków sdziom pomagay take sta- cjonujce tam oddziay wojsk chaskich.
Pozostaje kwesti nierozstrzygnit, w jakim stopniu chan móg wpywa na obsadzanie stanowisk sdziów na terenach okrgów, w których leay tery- toria wielkich rodów oraz domena kagi. W przypadku tych pierwszych – wy- daje si na podstawie szczegóowej analizy rónych typów róde, e istnia kompromis pomidzy chanem a miejscowym begiem. Do naczelnika rodu naleao przedstawienie kandydata, którego akceptowa chan. Pozostaje kwe- sti otwart: jakie kompetencje administracyjne mia tak mianowany sdzia na terytoriach bejliku i na pozostaym terenie okrgu, zalenym bezporednio od chana? W przypadku domeny kagi róda narracyjne jasno stwierdzaj, e to on sam mianowa sdziów. Chan zachowa jednak kontrol nad sdownic- twem na tym terytorium, poniewa kady mieszkaniec móg przenie spraw do sdu rady chaskiej, ponadto za – chan mia wyczne prawo do wydawa- nia wyroków mierci.
Podczas codziennego funkcjonowania sdów powstaway ksigi sdowe (sidille), które ukazuj sdownicz i administracyjn dziaalno sdziów oraz podlegych im urzdników, a take s niezwykle cennym ródem do badania historii spoeczno-ekonomicznej pónocnego wybrzea Morza Czarnego10. Dla
9 Zob. ORRNB, Fond 917, defter 1/12b/1; defter 25/115a/1, 25/115a/2, 25/115a/6; 25/117b/3. 10 Krymskie ksigi sdowe wykorzystywali jako ródo ju w XIX wieku badacze pracuj-
cy w Imperium Rosyjskim. Niezwykle cenne studia opublikowa wówczas Fiodor Laškov, patrz: idem, Istorieskij oerk krymsko-tatarskogo zemlevladenija, cz 1 – „Izvestija Tavrieskoj Uenoj rhivnoj Komissii” [dalej ITUAK] 22 (1895), s. 35-81; cz 2 – ITUAK 23 (1896), s. 71-117; cz 3 – ITUAK 24 (1896), s. 35-71; part 4 – ITUAK 25 (1897), s. 29-88. W tym samym okresie wydano take pierwsze tumaczenia wybranych wpisów, patrz: Sbornik dokumentov po istorii krymsko-tatar- skogo zemlevladenija, wyd. F. Laškov, cz 1 – ITUAK 22 (1895), s. 82-115; cz 2 – ITUAK 23 (1896), s. 118-129; cz 3 – ITUAK 24 (1896), s. 72-137; cz 4 – ITUAK 25 (1897), s. 89-154;
126 Natalia K r ó l i k o w s k a
Chanatu zachowao si sto dwadziecia jeden ksig z lat 1608-1783. Zawieraj one materiay powstae w sdzie rady chaskiej, sdzie kadiaskera oraz s- dach prowincjonalnych w miastach Bachczysaraj i Karasu. Najprawdopodob- niej jedna z ksig dotyczy miasta Gözleve – najwaniejszego portu Chanatu. Niestety dla adnego sdu nie zachowa si komplet ksig. Zachowane ksigi czsto dziel midzy sob kilku-, a nawet kilkunastoletnie przerwy.
Zasadniczo w krymskich ksigach sdowych znajduj si dwa typy do- kumentów. Pierwsz, stanowczo mniej liczn grup, stanowi dokumen- ty przesyane sdziom przez chanów oraz kagów (w sumie: siedemdziesit dziewi). W krymskich ksigach sdowych znajduje si take pitnacie pism sutanów osmaskich i ich urzdników, dotyczcych spraw Chanatu i jego mieszkaców. Drug grup stanowi zapisy spraw rozstrzyganych lub rejestrowanych w sdzie. Naley podkreli, e sprawy wpisywano do ksig sdowych w jzyku osmaskim, w sposób zgodny z formuami uywanymi take w Imperium Osmaskim. Standardowy wpis do ksigi sdowej rozpo- czyna si od informacji o stronach umowy bd sporu. Formuy pocztkowe zawieray informacje o imionach, tytuach stron sporu. Czsto te czci wpi- sów zawieray take informacje o ojcach osób wystpujcych w sprawach. Na
cz 5 – ITUAK 26 (1897), s. 24-154; M. Biarslanov, Wypiski iz kadiaskerskago sakka (knigi) 1017- -1022 g. hidry (1607/8-1613 g. Hr. let.) hraniašiagosja v arhive Tavrieskago gubernskago pra- vlenija, ITUAK 9 (1890), s. 68-69. W okresie istnienia ZSRR uwarunkowania polityczne sprawiy, e bada nad krymskimi ksigami sdowymi zaprzestano. Dopiero otwarcie archiwów i bibliotek rosyjskich w latach 90-tych ubiegego stulecia oraz odnalezienie faksymile poowy kolekcji w Sym- feropolu przez Hakana Krml umoliwio dalsz prac nad analiz tych róde, patrz: H. nalck, Krm Hanl Sicilleri Bulundu [Krymskie ksigi sdowe odnalezione], „Belleten” 60: 227 (1996), s. 170-189. W cigu ostatnich kilkunastu lat opublikowano m.in. nastpujce studia na podstawie materiaów z ksig sdowych: R. Çidem, Crimes Threatening Bodily Integrity (Assault and Bat- tery): A Legal Analysis of Four Cases From the Judicial Registers of the Bakchisaray/Crimea Law Court, „Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi” 54: 1 (2005), s. 61-71; idem, Khul or Dis- solution of Marriage by a Woman: A Historical Background and Two Cases From the Bakchisaray/ Crimea Court, „Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi” 21 (2005), s. 95-115; idem, The Judicial Registers of the Bakchisaray/Crimea Law Court: A Study of Murder Crimes, „Hamdard Is- lamicus” 28: 4 (2005), s. 41-53; M. Kravets, From Nomad’s Tent to Garden Palace: Evolution of a Chinggisid Household in the Crimea, Toronto Studies in Central and Inner Asia 7 (2005), s. 47- -60; eadem, Blacks Beyond the Black Sea: Eunuchs in the Crimean Khanate, w: Slavery, Islam and Diaspora, wyd. B.A. Mirzai, I.M. Montana, P.E. Lovejoy, New York 2009, s. 21-36; N. Królikowska, Ród Jaszawskich przed sdem chana Murada Gireja. Przyczynek do dziejów mirzów krymskich, w: Od Ataju po Syberi, eadem, wyd. E. Siemieniec-Goa, J. Georgiewa-Oko, Kraków 2010, s. 115- -120; Crimean Crime Stories. Homicide and Bodily Harm Cases During the Reign of Murad Giray (1678-1683), eadem, Crimean Crime Stories. Homicide and Bodily Harm Cases During the Reign of Murad Giray (1678-1683), w: The Early Modern Crimean Khanate Between East and West, wyd. D. Klein, München 2012, s. 109-123; Z. Özdem, Krm Karasubazar’da Sosyal Ekonomik Hayat. 17. Yüzyl Sonlarndan 18. Yüzyl Ortalarna Kadar [ycie spoeczne i ekonomiczne Karasu na Krymie: od koca XVII do poowy XVIII wieku], Ankara 2010; Ahmet Turan, Sudebnye rejestry krymskovo hanstva (posle ih obnaruenija), „Kultura narodov priernomorja” 30 (2002), s. 90-93; idem, Krm Hanl Kad Sicilleri Hakknda Notlar [Uwagi nad ksigami sdowymi Chanatu Krymskiego], „Türk Kültürü ncelemeleri Dergisi” 9 (2003), s. 1-16.
PRAWORZDNY JAK TATARZYN? STOSUNKI PRAWNE W CHANACIE KRYMSKIM… 127
ogó wskazyway take na religi osób pojawiajcych si w sdzie oraz na ich pochodzenie spoeczne i miejsce zamieszkania. Zawód rzadko stanowi ele- ment tego opisu. Po identyfi kacji stron nastpowa zapis kontraktu bd spo- ru. W przypadku tego drugiego – rozpoczyna si wystpieniem oskaryciela w sprawach karnych lub powoda w cywilnych, po którym nastpowaa odpo- wied oskaronego albo pozwanego. Dowody przytoczone przez obie strony stanowiy kolejn cz wpisu. Niestety w wikszoci spraw próno szuka wyroku sdziego, poniewa najczciej wpis koczya zwyczajowa formua zapewniajca, e wydano wyrok zgodnie z prawem. Bardzo rzadko pisarz po- dawa, w jaki dokadnie sposób sdzia rozwiza spór lub jaka kara czekaa przestpc. W kocowej czci wpisu znajdowaa si jeszcze data oraz lista „wiadków sdu” (uhudul-hal), którzy przysuchiwali si sprawie lub byli wiadkami wpisywania kontraktu.
„wiadkowie sdu” penili bardzo wan rol w sdach w Chanacie, a take w Imperium Osmaskim. Badacze pracujcy na osmaskich ksigach sdowych zwrócili uwag, e ich rola polegaa nie tylko na powiadczaniu, i wpis odpowiada rzeczywistemu przebiegowi sprawy, ale take na obserwacji pracy sdu11. Leslie Peirce nastpujco opisaa ich rol:
„their function was to act as a check on the correctness of legal procedures ob- served in the case as whole and to serve as repository of communal memory of the incident at issue [ich rol byo sprawdzenie czy zastosowano odpowiednie procedury w sprawie. Ponadto suyli jako repozytariusze zbiorowej pamici ws- pólnoty o danej sprawie]”12.
Kwestia rekrutacji „wiadków sdu” w dalszym cigu nie jest jednoznac- znie wyjaniona. Nie ulega wtpliwoci, e nie stanowili oni atwo defi ni- owalnej grupy, na przykad: najbogatszych czy te najlepiej wyksztaconych czonków lokalnej spoecznoci. Wydaje si, e midzy „wiadkami sdu” znajdoway si zarówno osoby przysuchujce si wszystkim sprawom rozs- trzyganym w danym dniu czy tygodniu, jak i ludzie zainteresowane tylko jedn spraw. Czsto ma si wraenie, e „wiadek sdu” nie pojawia si przypadkowo w pewnej sprawie – np. ofi cer janczarski w procesie janczara oskaonego o zbrojn napa13. Niemniej, w wikszoci przypadków trudno jednoznacznie stwierdzi, dlaczego dany wiadek przysuchiwa si konkret- nej sprawie. Badacze róni si w swoich opiniach na temat: czy specjalnie wybierano wiadków sdu do danych spraw? Podczas gdy Ronald Jennings i Karen Barkey widzieli wiadków jako osoby neutralne i niezwizane ze
11 R. Jennings, Limitations of the Judicial Power of the Kadi in 17th Century Kayseri, „Studia Islamica” 49 (1979), s. 151-184.
12 L. Peirce, Morality Tales: Law and Gender in the Ottoman Court of Aintab, London 2003, s. 97. 13 ORRNB, defter 23b/25b/1.
128 Natalia K r ó l i k o w s k a
spraw, Leslie Peirce i Boaç Ergene sugerowali, e obecno pewnych grup osób w okrelonych sprawach nie bya czystym przypadkiem. Niemniej, do- tychczas nikomu nie udao si udowodni, e konkretny zestaw wiadków sdu zosta specjalnie wybrany, by przysuchiwa si okrelonej sprawie14. Nie ulega jednak wtpliwoci, e wielu sporód „wiadków sdu” nosio ty- tuy wskazujce na ich wyksztacenie religijne, prawne bd prac w admini- stracji, co sugeruje, e ich gównym zadaniem bya obserwacja prawidowego funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwoci.
Kluczowym problemem jest kwestia, czy istniay zalenoci pomidzy sposobem i moliwociami korzystania z sdownictwa chaskiego a statusem jednostki? Naley wic pokaza, w jaki sposób by on opisany w formuach uywanych w ksigach sdowych.
Do tej pory historycy nie wypracowali jasnych kryteriów opisu podzia- ów spoeczestwa Chanatu. Co wicej, nie do koca oczywisty jest zbiór kryteriów, wedug których sami Tatarzy okrelali status spoeczny jednostki. Analiza ksig sdowych wskazuje, e lokalni urzdnicy defi niowali ten sta- tus, uywajc osmaskich terminów uzupenionych o te typowe dla Chanatu. W przypadku mczyzn ksigi sdowe zazwyczaj podaj ich imiona i tytuy, a take imiona i tytuy ich ojców. Kobiety byy opisane poprzez swoje imi, a rzadziej take tytu oraz imi i tytu ojca. Czasem podawano take dane do- tyczce ma kobiety.
Zgodnie z prawem muzumaskim podstawowym kryterium podziau spoeczestwa jest przynaleno do islamu. Nie budzi wic zdziwienia, e w wikszoci przypadków ksigi umoliwiaj stwierdzenie, czy dana oso- ba jest muzumaninem. W przypadku nie-muzumanów czsto moliwe jest stwierdzenie ich wyznania. Waciwie wycznie w przypadku duchownych mona uzyska informacje o statusie spoecznym. W pozostaych przypad- kach zawód i bogactwo pozostaj jedynymi informacjami, na których mona próbowa rekonstruowa miejsce jednostki w spoecznoci.
Tytuy – lub ich brak – w odniesieniu do muzumanów pozwalaj podzie- li osoby pojawiajce si w sdzie na pi grup:
1. czonkowie dynastii Girejów (chan, sutan, hani); 2. szlachta (bek, mirza, emeldesz, ulan); 3. czonkowie elity wojskowej i administracyjnej (aga, bek, besze); 4. czonkowie elity religijnej (czelebi, efendi, choda, szejch, dede, sejjid); 5. zwykli muzumanie (brak tytuów innych ni hadi/hadije dla m-
czyzn/kobiet, którzy odbyli pielgrzymk do Mekki). Zaproponowany podzia niewtpliwie ma pewne niedoskonaoci. Po
pierwsze: czsto niejasne jest, czy dana osoba winna by zakwalifi kowana jako szlachta, czy te jako czonek elity wojskowo-administracyjnej lub reli-
14 L. Peirce, Morality Tales, s. 97.
PRAWORZDNY JAK TATARZYN? STOSUNKI PRAWNE W CHANACIE KRYMSKIM… 129
gijnej. Trudnoci wynikaj z faktu, e cz szlachty krymskiej robia karier w administracji chaskiej lub bya czonkiem elit religijnych. W tych przy- padkach zdecydowano si na zakwalifi kowanie jednostek raczej zgodnie z ich drog kariery ni urodzeniem. Po drugie: trudnoci sprawia identyfi kacja sta- tusu spoecznego kobiet. Najlepiej oddaje go status spoeczny ma, jeeli tylko zosta zapisany w ksigach. W przypadku braku tych danych, kobieta zostaa przypisana do grupy ojca. Takie rozwizanie ma jednak pewne wady. Podczas gdy bardzo rzadko muzumanka wychodzia za m za mczyzn o niszym statusie spoecznym, to muzumanin móg oeni si z kad ko- biet, nawet wyzwolon niewolnic. Nie mona wykluczy, e status kobiety z okresu przed maestwem mia wpyw na sposób, w jaki korzystaa ona z sdów. Niemniej, poniewa celem niniejszej pracy nie s gender studies, postanowiono traktowa jednakowo wszystkie zamne muzumanki, bez wzgldu na ich pochodzenie. Jedyny wyjtek zrobiono wobec kobiet z ro- dziny panujcej, które nawet po zampójciu zostay zakwalifi kowane do czonków rodu Girejów. Po trzecie: powyszy podzia nie oddaje rónic eko- nomicznych pomidzy czonkami jednej grupy spoecznej15.
Naley zwróci uwag na jeszcze jeden istotny element opisu jednostki we wpisach sdowych – miejsce zamieszkania. Jest to niezwykle wana in- formacja, która umoliwia zbadanie waciwoci miejscowej poszczególnych sdów, a przez to przyblia do odpowiedzi na pytanie o zakres wadzy chana na poszczególnych terenach, np. w bejlikach wielkich rodów czy te domenie kagi. Jeeli we wpisach znajduje si informacja o miejscu zamieszkania, to najczciej ogranicza si ona do nazwy wioski lub dzielnicy miasta, z której pochodziy strony w sprawie. Czasami dodawano, w jakim okrgu sdowym ley wymieniona miejscowo. W znacznym odsetku spraw brakuje tej wia- domoci, co znacznie utrudnia lokalizacj maych miejscowoci ze wzgldu na brak odpowiedniej wczesnonowoytnej dokumentacji oraz ogromne, wy- muszone ruchy ludnoci i zwizane z nimi zmiany nazw wasnych na Krymie w ostatnich dwustu pidziesiciu latach16.
Podsumowujc: ksigi sdowe dostarczaj cennych danych, które przy- bliaj nas do odpowiedzi na pytanie: kto i w jaki sposób szuka chaskiej sprawiedliwoci?
15 Warto zauway, e zaproponowany powyej podzia nie jest jedynym moliwym do zasto- sowania w przypadku Chanatu. Niezwykle ciekawym pytaniem, wykraczajcym poza ramy tego artykuu, jest: czy mona zastosowa w przypadku Chanatu podstawowy podzia spoeczestwa znany z Imperium Osmaskiego, na jednostki pacce podatki i te z nich zwolnione w zamian za sub wadcy. Ten podzia mia korzenie w prawie stanowionym przez sutana osmaskiego. ró- da dotyczce Chanatu wskazuj, e przynajmniej mieszkaców domeny chaskiej mona próbo- wa dzieli wedug tego kryterium.
16 H. Jankowski, A Historical-Etymological Dictionary of Pre-Russian Habitation Names of the Crimea, Leiden–Boston 2006; B.G. Williams, The Crimean Tatars. The Diaspora Experience and the Forging of a Nation, Leiden–Boston 2001, s. 404.
130 Natalia K r ó l i k o w s k a
II. Klienci sdów chaskich – analiza ich statusu spoecznego, pci i miejsca zamieszkania.
1. Status spoeczny. Szczegóowa analiza wpisów z okresu panowania Murata Gireja wskazuje, e klientami sdów chaskich byli przedstawicie- le wszystkich wyej wymienionych grup spoecznych, zarówno muzumanie jak i nie-muzumanie. Ponadto stronami w sprawach bywali take niewolnicy oraz wspólnoty wiejskie i fundacje religijne (wakfy). Warto zwróci uwag na interesujce rónice w sposobie korzystania z rónych typów sdów przez czonków poszczególnych grup. Ponisze tabele zawieraj dane odnoszce si do sdu kadiaskera (dane z lat 1678-1681) i sdu prowincjonalnego w Karasu (dane z roku 1683).
Tabela 1. Pochodzenie spoeczne stron w sdzie kadiaskerskim Pochodzenie spoeczne Sprawy sporne (w %) Sprawy
niesporne (w %)Oskaryciele/ powodowie
Oskareni/ pozwani
Girejowie 1,0 5,4 3,3 Szlachta 6,6 8,9 13,0 Czonkowie elity wojskowej i administracyjnej
9,1 11,0 13,1
Czonkowie elity religijnej 13,1 15,1 18,2 Zwykli muzumanie 48,2 43,5 44,2 Nie-muzumanie 16,5 14,2 4,6 Niewolnicy 2,1 0,3 0,4 Lokalne wspólnoty 1,4 1,3 1,3 Fundacje religijne 2,0 0,2 1,5
Tabela 2. Pochodzenie spoeczne stron w sdzie w Karasu Pochodzenie spoeczne Sprawy sporne (w %) Sprawy
niesporne (w %)Oskaryciele/
pozwani Szlachta 0,6 0,6 1,6 Czonkowie elity wojskowej i administracyjnej
6,3 4,5 7,2
Czonkowie elity religijnej 6,3 3,2 6,0 Zwykli muzumanie 44,0 48,0 45,2 Nie-muzumanie 40,1 43,7 38,8 Niewolnicy 0,0 0,0 0,4 Lokalne wspólnoty 0,7 0,0 0,0 Fundacje religijne 2,0 0,0 1,8
PRAWORZDNY JAK TATARZYN? STOSUNKI PRAWNE W CHANACIE KRYMSKIM… 131
Analiza powyszych danych pokazuje, jak róne grupy spoeczne korzy- stay z obu typów sdów. W sdzie kadiaskera zwykli muzumanie i nie-mu- zumanie stanowili okoo 60% klientów sdu zarówno w kwestiach spornych jak i w sprawach niespornych, takich jak kontrakty zawierane zgodnie przez strony, wpisy testamentów czy wyzwolenia niewolników. Czonkowie grup elitarnych – szlachta, wojsko, urzdnicy, osoby penice funkcje religijne – byli zaangaowani w okoo 35% spraw. Fundacje religijne reprezentowane przez swoich zarzdców take stanowiy strony w sprawach. Podobnie – przed sdem pojawiay si lokalne wspólnoty mieszkaców jednej wioski lub jednej dzielnicy miasta (mahalle) w sprawach dotyczcych ich wspólnych in- teresów. Zasadniczo wystpoway one w dwóch typach spraw: zabójstwa do- konanego na ich terytorium oraz wspólnej ziemi. W odrónieniu do Imperium Osmaskiego, w przeanalizowanych ksigach nie znaleziono innych przypad- ków wspólnego dziaania lokalnych spoecznoci, przykadowo: przeciw sko- rumpowanemu chaskiemu urzdnikowi. Ostatni, nieliczn, grup klientów sdu stanowili niewolnicy, którzy brali udzia w sprawach dotyczcych ich wyzwolenia. Na przykad pewien Avs, syn Abdullaha, zosta przyprowadzo- ny przed sd kadiaskera przez chaskiego namiestnika (kethüda) z granicznej twierdzy Gazikerman pooonej nad Dnieprem. Twierdzi on, e przed kilko- ma miesicami Avs przeszed na islam i zosta wyzwolony przez swojego ów- czesnego pana. Jednak ju kilka dni póniej zapano go w drodze do krajów niewiernych (dar-i harb), tj. Moskwy lub Rzeczypospolitej. Doprowadzony z powrotem do twierdzy, zosta sprzedany namiestnikowi. Najwyraniej po- nownie uznano go za niewiernego, a wic osob która moe straci wolno. Avs jednak zakwestionowa legalno tego aktu. Przed sdem kadiaskera przedstawi list wyzwoleczy od poprzedniego pana na stepach i sd ten po- twierdzi jego status wolnego czowieka17.
Zwraca uwag fakt, e róny by stosunek poszczególnych grup spoecz- nych poród klientów sdu kadiaskera i sdu prowincjonalnego w Karasu. W tym ostatnim zwykli muzumanie i nie-muzumanie stanowili strony w a 80-90% spraw (zalenie od ich typów), a czonkowie elit – jedynie w oko- o 10%. Powstaje pytanie o przyczyny tych rónic pomidzy klientami obu typów sdów. Czy odzwierciedlay one rón struktur spoeczn w stolicy i na prowincji, czy te wskazuj na odmienne postrzeganie obu typów s- dów przez spoeczestwo Chanatu? By moe rónice wynikaj ze splotu obu czynników.
Naley podkreli, e w obu sdach zwykli poddani stanowili wikszo uczestników postpowania, a odsetek spraw z udziaem czonków elit by znacznie mniejszy. Powysza obserwacja jest zgodna ze zdroworozsdkow ocen proporcji pomidzy poszczególnymi grupami spoecznymi. Podobnie
17 ORRNB, Fond 917, defter 23a/210b/5.
132 Natalia K r ó l i k o w s k a
naley si spodziewa wikszej liczby czonków elity w stolicy – Bachczysa- raju ni w prowincjonalnym Karasu. Niemniej jest równie jasne, e nie ist- niao proste przeoenie pomidzy odsetkiem czonków danej grupy w spoe- czestwie a odsetkiem spraw, w których wystpowali w sdach. Z pewnoci ustalenie proporcji spraw sdowych z udziaem przedstawicieli danej grupy spoecznej nie dostarczy dokadnych danych na temat ich udziau w spoe- czestwie. Rónice pomidzy pochodzeniem spoecznym klientów obu ty- pów sdów mog take wskazywa, e suyy one do rozwizywania troch innych sporów. Wysza liczba spraw z udziaem czonków elit rozstrzygana w sdzie kadiaskera moga wynika z faktu, e uwaano, i ludzi o wyszym statusie winien sdzi najwyszy sdzia. Naley zwróci uwag, e najwik- sza rónica dotyczy spraw z udziaem szlachty. W sdzie kadiaskera stanowili oni 6,6% powodów, 8,9% oskaronych i 13,0% stron kontraktów, podczas gdy w Karasu w adnej kategorii nie przekroczyli oni 2,0%. Te dane mog wska- zywa, e zarówno szlachta jak i jej sdowi przeciwnicy uwaali sd kadia- skera za bardziej odpowiednie forum do rozstrzygania spraw z jej udziaem.
Prostego wyjanienia dostarczy Charles Peysonnel, francuski konsul w Chanacie w drugiej poowie XVIII wieku. Wedug niego szlachta miaa prawo by sdzona tylko przez kadiaskera18. W jego ujciu krymscy mirzo- wie cieszyliby si przywilejem przypominajcym ius non responsivum. Wpisy do ksig sdowym wskazuj jedynie, e szlachta znacznie czciej wystpo- waa przed sdem kadiaskera ni przed sdami prowincjonalnymi. W ksi- gach z tych ostatnich sdów znajduj si take sprawy z powództwa szlachty lub przeciw niej, co wskazuje, e nie-szlachcic móg pozwa szlachcica przed prowincjonalnego kadiego19. Fakt, e zwykli poddani czsto woleli szuka sprawiedliwoci u kadiaskera w sprawach przeciw szlachcie móg by wy- nikiem ich wasnych decyzji. Wydaje si, e u ich podstaw moga lee ch uniknicia wpywów dobrze urodzonych przeciwników na lokalnego sdzie- go wzgldnie – brak wiary w moliwoci egzekucji wyroku na miejscowej szlachcie przez lokalny sd. Niestety dostpne róda nie dostarczaj adnych informacji na ten temat.
2. Kobiety i mczyni przed sdami chaskimi. Przed oboma typami sdów w podobnych proporcjach pojawiali si mczyni i kobiety. Dane za- czerpnite z krymskich ksig sdowych ukazuj muzumaskie i nie-muzu- maskie poddane chana w rónorodnych rolach i jako wykonawczynie wielu czynnoci. Kobiety dysponoway majtkiem oddzielnym od swoich mów, sprzedaway i kupoway nieruchomoci, rozwodziy si z mami, walczyy
18 C. Peysonnel, Traité sur le commerce de la mer noire. Par M. De Peyssonel, ancien Consul General de France a Smirne, Associé des Academies de Marseille, de Lyon et Dijon; Membre Ho- noraire de celle des Antiquites de Cassel, et Correspondant de l’Academie Royale des Inscriptions et Belles-Letteres de Paris, t. 2, Paris 1787, s. 290.
19 Por. ORRNB, defter 22/7a/2.
PRAWORZDNY JAK TATARZYN? STOSUNKI PRAWNE W CHANACIE KRYMSKIM… 133
o opiek nad dziemi, a take pozyway inne kobiety i mczyzn we wszyst- kich typach spraw. Ich wizerunek wyaniajcy si ze róde sdowych z pew- noci jest daleki od tradycyjnego obrazu kobiet muzumaskich podporzd- kowanych swoich mom lub mskim krewnym20. Niemniej, wpisy pokazuj równie, e w Chanacie respektowano nakazy szariatu, ograniczajce kobie- tom moliwoci wystpowania w sdzie w roli wiadków czy biegych s- dowych21. Ponadto analiza statystyczna wpisów wskazuje, e znacznie rza- dziej od mczyzn wystpoway one przed sdem (patrz: Tab. 3 i 4)22. Wida równie, e kobiety znacznie czciej byway stron w sprawach niespornych ni w sprawach spornych. W odniesieniu do tych ostatnich warto jednak za- uway, e w obu sdach byo stosunkowo wicej kobiet wród powódek ni pozwanych. Najwyraniej kobiety mogy i korzystay z moliwoci ochrony swoich praw przed sdem.
Tabela 3. Pe stron w sprawach przed sdem kadiaskera
Pe Sprawy sporne (w %) Sprawy niesporne (w %)
Powodowie Oskareni/pozwani
Mczyni 83,6 91,0 70,0
Kobiety 16,4 9,0 30,0
20 Adam Moniuszko przedstawi bardzo ciekawy materia ródowy ukazujcy praktyk praw- n w odniesieniu do Tatarek w Wielkim Ksistwie Litewskim, yjcych przecie w otoczeniu chrze- cijaskim. Pozwala on zauway istotne podobiestwa pomidzy sytuacj kobiet muzumaskich na Litwie i w Chanacie Krymskim oraz Imperium Osmaskim. Na tych terytoriach cieszyy si one prawem wystpowania przed sdem w rónych typach spraw majtkowych czy rodzinnych, w- czajc w to rozwód. Warto take zwróci uwag, e Tatarzy Litewscy rzadko yli w zwizkach po- ligamicznych. Dane cytowane na ten temat przez Moniuszk przypominaj dane statystyczne opar- te na osmaskich ksigach sdowych z epoki wczesnonowoytnej, zob. A. Moniuszko, Changes in the Legal Culture of Lithuanian Tatars from the Sixteenth to the Eighteenth Century, [w:] Crossing Legal Culture, ed. L.B. Varela, P.G. Vega, A. Spinosa, München 2009, s. 187-201; M. Akif Aydn, Eyüp eriye Sicillerinden 184., 185 ve 188 No’lu Defterlerin Hukuki Tahlili, [w:] 18. Yüzyl Kad Sicilleri Inda Eyüp’te Sosyal Yaam, ed. T. Artan, stanbul 1999, s. 68; H. Gerber, Social and Economic Position of Women in the Ottoman City, Bursa, 1600-1700, „International Journal of Middle East Studies” 12 (1980), s. 231-244.
21 R. Shaham, The Expert Witness in Islamic Courts. Medicine and Crafts in the Service of Law, Chicago–London 2010, s. 83-98.
22 Statystyki uzyskane dla Chanatu przypominaj te dotyczce obecnoci kobiet w sdach w Imperium Osmaskim w XVII wieku. Dla porównania mona przywoa rezultaty bada dla trzech miast anatolijskich. Wedug Boaça Ergene w Çankr kobiety stanowiy 18% powodów i 14% oskaronych, a w Kastamonu odpowiednio 27% i 17%, patrz: idem, Local Court, Provin- cial Society and Justice in the Ottoman Empire. Legal Practice and Dispute Resolution in Çankiri and Kastamonu (1652-1744), Leiden–Boston 2003, s. 115. Dla Kayseri Ronald Jennings poda, e kobiety stanowiy stron w 17% ogóu wszystkich spraw, idem, Women in the Early 17th-Century Ottoman Judicial Records: The Shari’a Court of Anatolian Kayseri, „Journal of the Economic and Social History of the Orient” 18 (1975), s. 66.
134 Natalia K r ó l i k o w s k a
Tabela 4. Pe stron w sprawach przed sdem w Karasu Pe Sprawy sporne (w %) Sprawy niesporne
(w %)Powodowie Oskareni/pozwani
Mczyni 83,4 92,3 77,8 Kobiety 16,6 7,7 22,2
3. Miejsce zamieszkania. Rónice pomidzy sdem kadiaskera i sdem prowincjonalnym wida take podczas analizy miejsca zamieszkania uczest- ników postpowania. W obu przypadkach wikszo spraw dotyczy – jak si wydaje – mieszkaców terenów pooonych w niewielkiej odlegoci od sdu (do 20-30 km). O ile jednak do kadiego Karasu odwoywali si poza tym jedynie mieszkacy ssiednich okrgów, o tyle do sdu kadiaskera zwraca- li si mieszkacy z caego Chanatu, a take z osmaskiej czci Krymu. Te dane wyranie wskazuj, e sd kadiaskera mia znacznie wikszy autorytet i wpywy ni sd prowincjonalny. Niemniej, naley zauway, e liczba spraw z udziaem mieszkaców innych okrgów ni Bachczysaraj jest ograniczona. Najwyraniej chascy poddani z prowincji rzadko – w przeciwiestwie do mieszkaców Bachczysaraju i okolic – decydowali si na wnoszenie spraw do sdu w stolicy. Ci ostatni nawet w najbardziej bahych kwestiach udawali si do najwyszego sdziego, co wskazuje, e adna kategoria spraw nie zo- staa uznana za zbyt mao wan dla kadiaskera. Najwyraniej mieszkacy prowincji w wikszoci przypadków rozwizywali problemy przed lokalnym sdem.
Jedynym wyjtkiem – jak si wydaje – byy konfl ikty pomidzy mieszka- cami dwóch rónych okrgów. Stanowi one 20% spraw wpisanych do ksig kadiaskerskich. Mona przypuszcza, e powodowie mogli zdecydowa si na przeniesienie procesu do stolicy z obawy, e ukad si w okrgu przeciw- nika procesowego niekorzystnie wpynie na wynik sprawy. W takiej sytuacji bardziej opacalne mogo by poniesienie kosztów dojazdu do Bachczysaraju ni przegranie procesu w lokalnym sdzie. Powysza hipoteza rzuca cie na niezawiso krymskich kadich i na ich relacje z lokalnymi spoecznocia- mi. Naley wzi pod uwag moliwo, e wysoki odsetek spraw pomidzy stronami z rónych stron pówyspu móg wynika po prostu z faktu, e stolica bya wanym centrum spoecznym i ekonomicznym, a przez to miejscem spo- tka poddanych z caego terytorium pastwa.
Dane o miejscu zamieszkania klientów sdów chaskich przybliaj nas take do odpowiedzi na pytanie o zakres wadzy chana w stosunku do mieszkaców bejlików wielkich rodów. W czasie panowania Murata Gireja zapisano czternacie spraw z ich udziaem w ksigach kadiaskerskich i osiem w ksidze z Karasu. Szesnacie spraw dotyczyo kwestii fi nansowych, dwie – oskare o spowodowanie uszczerbku na zdrowiu, a po jednej: rozwodu, kon-
PRAWORZDNY JAK TATARZYN? STOSUNKI PRAWNE W CHANACIE KRYMSKIM… 135
fl iktu o prawo patronatu nad meczetem oraz wyzwolenia niewolnika. Wydaje si, e mieszkacy bejlików korzystali z sdów chaskich w podobny sposób jak inni poddani chascy mieszkajcy w pewnej odlegoci od sdu23.
III. Sprawy rozstrzygane przez sdy – analiza typów spraw oraz stra- tegii obieranych przez strony.
1. Typy spraw. Przed oboma typami sdów zarówno spory jak i kontrakty dotyczyy gównie kwestii fi nansowych. Drug najwaniejsz grup stanowi- y wpisy testamentów i rozliczenia podziaów spadków, które take mona zaliczy do spraw fi nansowych. Inne problemy, jak – na przykad – sprawy rodzinne, oskarenia o zabójstwo i o uszczerbek na zdrowiu, wyzwolenia oraz kwestie organizacyjne dotyczce fundacji religijnych spotyka si znacz- nie rzadziej (patrz Tab. 5).
Tabela 5. Typy spraw przed sdem kadiaskera i sdem prowincjonalnym w Kara Su
Typ sprawy Sd kadiaskera (w %)
Sd prowincjonalny
27 26
Kradziee i zabór mienia 2 2
Sprawy fundacji religijnych (wakfów) 1 1
Wyzwolenia 6 2
Wpisy administracyjne 3 3
Naley zwróci uwag na pewne rónice pomidzy prawem muzuma- skim i europejskim w kwestii podziau na sprawy cigane z oskarenia pry- watnego i publicznego. W Chanacie – na przykad – sprawy o zabójstwo i uszczerbek na zdrowiu podlegay oskareniu prywatnemu poszkodowanego lub jego najbliszych krewnych, podczas gdy urzdnicy chascy byli zobo- wizani do doprowadzenia przed sd tylko tych, którzy popeniali przestp- stwa koraniczne takie, jak: kradzie, picie alkoholu, odbywanie nielegalnych
23 N. Królikowska, Law and Division of Power in the Crimean Khanate, s. 179.
136 Natalia K r ó l i k o w s k a
stosunków seksualnych, oskarenie o takowe oraz rabunek na drodze publicz- nej24. Te przestpstwa podlegay – w teorii – surowym karom, np. odciciu rki zodziejowi. Wydaje si, e chan, za przykadem sutana osmaskiego zamienia je na lejsze, jak chosta czy grzywna25.
Pewne zdziwienie moe take budzi fakt, e kradzie, która w wielu spo- eczestwach naley do przestpstw najbardziej powszechnych, w Chanacie bya zgaszana do sdu stosunkowo rzadko. Prawo muzumaskie rozrónia dwa gówne typy tego przestpstwa: kradzie zdefi niowan jako przestpstwo koraniczne (sarika) i bezprawne zabranie czyjej wasnoci (gasp)26. W przy- padku kradziey zdefi niowanej w Koranie, której popenienie byo zagroo- ne wysok kar ucicia rki, mona tumaczy rzadkie wzmianki w ksigach sdowych jej bardzo wsk defi nicj w prawie islamskim oraz trudnymi do spenienia wymogami dowodowymi. Rudolph Peters wyliczy, e aby czyn móg zosta uznany za kradzie, musiay wystpi nastpujce okolicznoci:
1. rzecz musiaa by zabrana ukradkiem; 2. rzecz musiaa mie pewn okrelon warto minimaln; 3. zodziej nie móg by jej wspówacicielem; 4. rzecz nie moga by mu w jakikolwiek sposób powierzona, np. jako
sprzedawcy w sklepie patrona; 5. rzecz musiaa by skradziona z zamknitego lub dobrze strzeonego
miejsca27. Ponadto kada ze szkó prawnych dodawaa wasne ograniczenia. Szkoa
hanafi cka, uznana za gówn w chanacie, defi niowaa na przykad minimal- n warto rzeczy do wysoko, bo na równowarto 29,7 gramów srebra, i uznawaa, e kradzie nie obejmuje jedzenia. Nastpnie prawnicy hanafi ccy uwaali, e jeli zodziej oddaby ukradzion rzecz przed wydaniem wyro- ku, to naley go uniewinni. Te wszystkie obostrzenia sprawiay, e istotnie – trudno byo skaza kogo skutecznie za kradzie. Przypuszczalnie z tych wzgldów niezwykle rzadko w krymskich ksigach sdowych zapisywano ta- kie oskarenia. Powysze restrykcje nie obowizyway w kwestii oskare
24 ORRNB, Fond 917, defter 25/116a/5. 25 Ibidem, defter 25/31a/3; 25/48a/4. 26 Teoretycy prawa muzumaskiego uznawali, e zabór mienia nie speniajcy wymogów
przestpstwa koranicznego skutkuje grzechem i dugiem. Kadziono nacisk gównie na zwrot zagrabionego mienia lub jego wartoci. Wadcy muzumascy, np. sutan osmaski, nakazywali w tych przypadkach stosowanie agodniejszych kar, np. chosty, ni przepisane w prawie muzu- maskim kary mutylacyjne dla kradziey zdefi niowanej koranicznie. Co ciekawe, praktyka sdu osmaskich wskazuje, e te agodniejsze kary miay zastosowanie take, gdy czyn kwalifi kowa si jako przestpstwo koraniczne, co w przypadku Imperium Osmaskiego tumaczy si praktycznym nastawieniem tamtejszego wymiaru sprawiedliwoci, zob. U. Heyd, Studies in Old Ottoman Law, Oxford 1973, s. 111-112, 264-265; C. Imber, Ebus-suud. The Islamic Legal Tradition, Edinburgh 1997, s. 213-220.
27 R. Peters, Crime and Punishment in Islamic Law. Theory and Practice from the Sixteenth to the Twenty-fi rst Century, Cambridge 2005, s. 56.
PRAWORZDNY JAK TATARZYN? STOSUNKI PRAWNE W CHANACIE KRYMSKIM… 137
o bezprawne zabranie czyjej wasnoci (gasp). Std w krymskich ksigach sdowych znacznie czciej znajduje si sprawy, w których wysuwano to oskarenie. Co wicej, na podstawie XVIII-wiecznych róde narracyjnych mona stwierdzi, e w Chanacie w kwestii kradziey stosowano elementy prawa stanowionego przez wadc i sprzecznego z prawem szariatu. Znane, niestety jedynie ze róde narracyjnych, rozwizania wydaj si wzorowa- ne na praktyce osmaskiej28. Liczba oskare o bezprawny zabór wasnoci w porównaniu do ogóu spraw wpisanych do ksig pozostaje zastanawiajco niska. Stosunkowo rzadko znajduje si w ksigach sdowych sprawy o zabój- stwo lub uszczerbek na zdrowiu. Czy rzeczywicie, tak jak – wiek wczeniej – chcia Michalon Litwin, chascy poddani rzadko popeniali te przestpstwa, czy te rozwizywali te sprawy na innych forach ni sdy szariackie – choby sdach starszych rodu czy na drodze zemsty rodowej29. Zachowane róda nie pozwalaj na jednoznaczne rozstrzygnicie tej wtpliwoci. W przypadku tyl- ko jednej grupy spoecznej, tj. czonków rodów karaczych, róda zawieraj pewne przesanki sugerujce istnienie i dziaanie instytucji sdowniczej innej ni sdy chaskie. Zwraca uwag take fakt, e w ksigach sdowych brak wpisów odnoszcych si do czonków rodów karaczych w sprawach krymi- nalnych i konfl iktach rodzinnych. Najwidoczniej te sprawy musiay by roz- wizywane w inny sposób, by moe – wanie przed sdem starszych rodu.
2. Strategie obierane przez strony. W jaki sposób wygra spraw? Jaki typ dowodów bdzie najbardziej przekonywajcy dla sdziego? Te pytania musiay stawia sobie strony w procesach przed sdami chaskimi. Tab. 6 przedstawia ich strategie postpowania oraz typy dowodów.
Na wstpie naley zauway, e w jednej sprawie strony mogy wyko- rzysta kilka rodków dowodowych. Zwraca uwag, e w obu typach sdów wykorzystywano róne strategie w podobnych proporcjach. Najpopularniej- szym rodkiem dowodowym byy zeznania wiadków, co wynikao najpraw- dopodobniej z dwóch przyczyn; po pierwsze – prawo muzumaskie uwaao zeznania przynajmniej dwóch wiadków za najbardziej wiarygodny rodek dowodowy, a po drugie – by to stosunkowo atwy sposób potwierdzenia swojej wersji wydarze. By on popularny w wielu spoeczestwach nowo- ytnych. Prawo muzumaskie nakazywao, e wiadek musia by prawym i wolnym muzumaninem. Nawet muzumanki o nieposzlakowanej opinii miay ograniczone prawa do wystpowania w tej roli w sdzie. Pomimo e
28 N. Kleemann, Voyage de Vienne à Belgrade et à Kilianova, Dans le pays des Tartares Bud- ziacs et Nogais dans la Crimée, et Kaffa à Constantinople; que travers de la mer Noire; avec le re- tour à Vienne; par Trieste. Fait dans les années 1768, 1769 et 1770, par Nicolas-Ernest Kleemann. On y a joint description des choses les plus remarquables concernant la Crimée, Neuchâtel 1780, s. 90-109.
29 F. Laškov, Istorieskij oerk krymsko-tatarskogo zemlevladenija, cz 2 – ITUAK 23 (1896), s. 87.
138 Natalia K r ó l i k o w s k a
wiadkowie rekrutowali si sporód szanowanych czonków spoecznoci, to przynajmniej w Chanacie naraeni byli na ataki strony przeciwnej. Mona na przykad przywoa przykad pewnego nogajskiego mirzy, który tak sku- tecznie nastraszy wiadków swojego sdowego oponenta, e ci odmówili pu- blicznego skadania zezna30. W sdach w Chanacie strony udowadniay swo- je racje, odwoujc si równie do innych rodków, takich jak przyznanie si do winy oraz przysigi obu stron. Byy one take oparte na zaoeniu prawa muzumaskiego, e najbardziej wiarygodny dowód stanowi sowo .
Niezwykle rzadko strony dowodziy swoich racji na podstawie dokumen- tów. W takich przypadkach korzystano z: przywilejów chanów i kagów, od- pisów spraw wpisanych wczeniej do ksig sdowych oraz opinii prawnych najwyszego muftiego Chanatu. Przedstawienie pierwszego typu dokumentu w kadej ze spraw stanowio argument rozstrzygajcy na korzy okazicie- la31. Prawie równie skuteczne byo przedstawienie wypisu z ksig32. W cza- sie panowania Murata Gireja tylko raz – przynajmniej w wietle przebada- nego materiau – zakwestionowano ten typ dowodu. Oskarony zwróci si do sdu, by odrzuci dowód przedstawiony przez powoda – odpis wyroku wczeniej rozstrzygnitej sprawy, poniewa sdzia wyda ów wyrok, opiera- jc si na faszywych zeznaniach wiadków33. Warto zwróci uwag, e odpis wczeniejszego wyroku suy take oskaronym jako kontrargument wobec powodów. Wskazuje to, e ci ostatni, uzyskawszy w jednym sdzie nieko-
30 ORRNB, Fond 917, defter 23b/111b/1. 31 Ibidem, defter 22/102a/6; 23a/228b/2. 32 Ibidem, defter 22/99a/4; 22/98a/2; 22/88a/7. 33 Ibidem, defter 23b/68b/2.
Tabela 6. Strategie obierane przez strony sporów
Typ strategii Sd kadiaskera (w %)
Sd prowincjonalny w Kara Su (w %)
Zeznania wiadków 33 30
1 0
PRAWORZDNY JAK TATARZYN? STOSUNKI PRAWNE W CHANACIE KRYMSKIM… 139
rzystny dla siebie wyrok, wbrew zasadom prawa muzumaskiego, które nie znao instytucji apelacji i uwaao wyrok kadego sdu za ostateczny, szukali szczcia przed kolejnym sdzi. Nie jest do koca jasne, w jakim stopniu strategi skuteczn byo prezentowanie trzeciego typu dokumentów, tj. opinii prawnej muftiego (fetwy). Zasadniczo zgodnie z prawem muzumaskim nie stanowiy one rodka dowodowego, a sdzia nie by zobowizany do wydania wyroku zgodnego z fetw. Praktyka sdowa w Chanacie wskazuje, e rze- czywicie fetwa nie bya traktowana jako dowód w sprawie. Nigdy nie sta- nowia jedynego uytego argumentu. Niemniej wpisy wyranie wskazuj, e opinie muftich cieszyy si duym autorytetem. Strona za, która przytoczya korzystn dla siebie fetw, wygrywaa spraw34.
W ksigach sdowych z czasu panowania Murata Gireja napotyka si tak- e pojedyncze przypadki wykorzystania pomocniczych rodków dowodowych dopuszczanych przez prawo muzumaskie, tj. opinii biegych35 oraz ogldzin miejsca zbrodni36. Jedynie w ródach narracyjnych znajduj si informacje, e sdziowie dopuszczali take jako dowód zeznania zoone w czasie tor- tur37. O ile klasyczny islam uwaa je za niedozwolony rodek dowodowy, o tyle prawo stanowione w rónych nowoytnych pastwach muzumaskich, w tym w Imperium Osmaskim, uznawao ich wano38.
Przedstawione dane wskazuj, e w wielu sprawach strony rezygnoway jednak z prowadzenia postpowania dowodowego w sdzie na rzecz ugody (15,0% spraw w sdzie kadiaskera i 14,0% w sdzie prowincjonalnym w Ka- rasu). Tendencja do szukania rozwizania moliwego do zaakceptowania przez obie strony stanowi jeden z elementów niezwykle charakterystycznych dla praktyki prawa w pastwach muzumaskich39. Wydaje si, e w Chana- cie, podobnie jak w Imperium Osmaskim, kompromis bywa zwykle poprze- dzony trudnymi i dugimi negocjacjami, w których mediatorem móg by sam sdzia lub jego podwadni. Wskazuj na to imiona pracowników sdu na li- stach wiadków sdu we wpisach powiadczajcych zawarcie ugody40.
34 Ibidem, defter 22/22a/6. 35 Jedyny przykad stanowi sprawa kobiety, która wystpia do sdu o powikszenie kwoty
przeznaczonej na utrzymanie, któr wyznaczy jej m przed wyruszeniem na sub w twierdzy Szachkerman. Sd powoa biegego, który stwierdzi, e rzeczywicie pienidze otrzymywane przez kobiet byy niewystarczajce, zob. ORRNB, Fond 917, defter 23b/23b/57a.
36 Ibidem, defter 23a/221a/2; defter 23b/78a/1. 37 N. Kleemann, Voyage de Vienne à Belgrade et à Kilianova, s. 90-109. 38 U. Heyd, Studies in Old Ottoman Law, s. 106, 116, 118-119. 39 L. Rosen, The Anthropology of Justice: Law as Culture in Islamic Society, Cambridge 1989,
s. 26-66; B. Ergene, Local Court, Provincial Society and Justice in the Ottoman Empire, s. 189- -207. Warto zauway, e take we wczesnonowoytnej Rzeczypospolitej spory rozwizywano na drodze mediacji i przez sdy polubowne, zob. A. Rosner, Tradycja staropolskiego sdownictwa polubownego – próba zarysowania problemu, [w:] Sprawiedliwo naprawcza. Idea. Teoria. Prak- tyka, red. M. Patek, M. Fajst, Warszawa 2005, s. 37-58.
40 Patrz na przykad: ORRNB, Fond 917, defter 23b/91a/8; 23b/91b/1.
140 Natalia K r ó l i k o w s k a
Podsumowujc: klienci sdów chaskich uywali rónych strategii, by otrzyma satysfakcjonujcy ich wyrok. W kwestii dowodów krymska praktyka bya zgodna z klasyczn doktryn muzumask. Wyjtkiem moga by jedynie kwestia dopuszczenia zezna wymuszonych przez tortury. Nie budzi zdziwienia przywizanie klientów sdów chaskich do wiadectw ustnych, a take rzadkie wykorzystanie przez nich innych dowodów, takich jak dokumenty czy dowody zebrane na miejscu przestpstwa. Analiza wpisów wskazuje take, e powodo- wie przychodzili zazwyczaj dobrze przygotowani do procesu. Jedynie w nie- licznych sprawach nie mogli przedstawi adnych dowodów na swoj korzy. Zapewne w takich przypadkach mogli by stron dc do zawarcia ugody.
IV. Podsumowanie. Analiza praktyki sdów w czasie panowania Murata Gireja wskazuje, e chan zapewnia swoim poddanym dostp do sdów i sta na stray przestrzegania prawa w chanacie. Jego wadza sdownicza – jak si wydaje – bya jednak ograniczona na terenach wasnoci wielkich rodów oraz w stosunku do tej grupy spoecznej. Ponadto istniej powane wtpliwoci, czy rzeczywicie chan – jak chcieliby to widzie pewni europejscy dyplomaci – panowa nad pastwem o wyróniajcym si bezstronnoci systemie spra- wiedliwoci i nad nieskazitelnie praworzdnymi poddanymi. Pewne elementy opisu systemu prawnego Chanatu, obecne choby w dziele Michalona Litwina, odpowiadaj jednak rzeczywistoci. Sdownictwo dziaao sprawnie, a procesy odbyway si szybko. Brakowao skarg poddanych na skorumpowanych urzd- ników sdowych. Niemniej naley zauway, e w pewnych typach spraw, ta- kich jak spory midzy stronami z rónych okrgów sdowych, czy te sprawy midzy szlacht a zwykymi poddanymi, strony preferoway sd kadiaskera. Nie chciay zwraca si do lokalnego sdziego. Nie mona wykluczy, e jedn z przyczyn bya obawa o stronniczo prowincjonalnego kadiego. Trudno take obroni tez europejskich dyplomatów o niezwykej praworzdnoci samych Tatarów. W krymskich ksigach sdowych niewielki odsetek wpisów dotyczy przestpstw i czynów o charakterze semikryminalnym, takich jak kradzie czy zabójstwo i dokonanie uszczerbku na zdrowiu. Porównanie z Imperium Osma- skim, jak i lektura narracyjnych i sdowych róde krymskich wskazuje jednak, e nieznaczny – wród innych wpisów – udzia tych typów spraw móg mie róne przyczyny. Niekoniecznie oznaczao to, e czyny te zdarzay si rzadko. Z pewnoci bohaterowie poniszego wpisu w krymskich ksigach sdowych nie byliby przykadem szacunku dla prawa dla europejskich poddanych:
Powód stwierdzi: „Pilimy i bawilimy si razem, gdy zacza si sprzeczka midzy Ahmedem i Mehmedem. Gdy ten pierwszy wyszed na zewntrz i do- siad konia, ten drugi pody za nim. Zobaczywszy go Ahmed wystrzeli z uku i zabi go”41.
41 Ibidem, defter 22/78v/1.
PRAWORZDNY JAK TATARZYN? STOSUNKI PRAWNE W CHANACIE KRYMSKIM… 141
Sowem: odnosi si wraenie, e zarówno krymska Temida, jak i sami Ta- tarzy zasugiwali jedynie na cz pochwa, którymi tak hojnie obdarzyli ich zagraniczni obserwatorzy.
LAW-ABIDING AS A TATAR? LEGAL RELATIONS IN THE CRIMEAN KHANATE AS SEEN IN 17TH-CENTURY COURT REGISTERS
S u m m a r y
The purpose of this paper is to outline the legal practice in the Crimean Khanate in the 17th century. This longest surviving Eastern European post-Genghis state is a very interesting case for any student of the history of political systems and law. This is because its law and state institutions were based on both Mongolian and Is- lamic-Ottoman models, producing a highly original system. The study is based on rich data surviving in Crimean court registers from the reign of Khan Murad Giray (1678-1683). Treating them as ancillary sources, it makes use of selected entries in other surviving Crimean court registers from 1608-1783 supplemented by informa- tion taken from other sources: Tatar, Ottoman and European.
The study attempts to fi nd answers to the following questions: who, against whom and in what types of cases, appeared in a given type of court in the Khanate. Answering these questions reveals not only what everyday life of the Khan’s sub- jects, coming from various social groups, looked like, but also what principles were followed by the Khanate’s legal system and administration. The collected data shows that the Khan fulfi lled the basic duty of any Muslim ruler and gave his subjects ac- cess to courts and ensured that law was obeyed. The Khanate was divided into judi- cial circuits (kazas) in which the highest-ranking offi cial was a judge (kadi). Sub- jects could also approach the highest judge (cadiasker) about a matter that concerned them. However, there are reasons to believe that his judicial authority was restricted with respect to estates (beyliks) belonging to grand families (karachis) and when it came to this social group itself.
The sources also indicate that the Khan’s judicial authority was restricted in lands supervised by a kalga – the fi rst deputy of the Khan chosen from among the mem- bers of the ruling dynasty. The study of the cases entered in the registers of a ca- diasker court and the registers of a provincial court in Kara Su during the reign of Murad Giray, shows that the clients of the Khan’s justice were members of all social groups, men and women, Muslims and non-Muslims. The frequency in which people appeared in court and the types of cases they litigated, differed slightly depending on their social background, sex and religion. The paper attempts to explain these dif- ferences by carefully analysing the social background of parties, their place of resi- dence, sex, types of cases and litigation strategies.
142 Natalia K r ó l i k o w s k a
RESPECTER LES LOIS COMME UN TATAR? LES RAPPORTS JURIDIQUES DANS LE KHANAT DE CRIMÉE SUR LA BASE
DES REGISTRES DES TRIBUNAUX LOCAUX DU XVIIE SIÈCLE
R é s u m é
Le but de l’article est de faire une esquisse de la pratique juridique dans le Kha- nat de Crimée au XVIIe siècle. Cet État d’Europe orientale post Gengis Khan, ayant existé le plus longtemps, est un cas fort intéressant pour un chercheur dans l’histoire du régime et du droit. Le droit et les institutions publiques du Khanat sont basés sur les modèles tant mongoles qu’islamo-ottomans, créant ainsi un système original. La source de base est une riche documentation issue des registres de tribunaux de Crimée de l’époque du khan Murad Giray (1678-1683) ainsi que des inscriptions sélection- nées dans d’autres registres, conservés par les tribunaux de Crimée dans les années 1608-1783, la documentation ayant été complétée des faits en provenance d’autres sources telles que tatares, ottomanes et européennes. L’article tâche également de ré- pondre à la question suivante: qui, contre qui, et dans quelles affaires, intervenait-il devant les tribunaux particuliers du Khanat ? L’analyse de ces questions permet de nous rapprocher non seulement de la vie quotidienne des sujets du Khan provenant de différents groupes sociaux mais également des principes de fonctionnement du systè- me juridique et de l’administration du Khanat. La documentation réunie confi rme en outre que le khan respectait son obligation principale du souverain musulman et qu’il assurait à ses sujets l’accessibilité des tribunaux. Par ailleurs, c’est lui qui veillait sur le respect de la loi. Le Khanat est divisé en arrondissements juridictionnels, kazas, dans lesquels le magistrat suprême est un juge, cadi. Les sujets pouvaient par ailleurs présenter leurs dossiers au juge suprême, cadiasker. Néanmoins, il existe des motifs qui nous permettent de constater que le pouvoir juridictionnel de ce dernier était li- mité dans les provinces gouvernées par le bey, beyliks de grands clans, dits qarachis et par rapport à ce groupe social. Les sources démontrent également l’existence des limites du pouvoir juridictionnel du khan sur les territoires dépendant de qalga – le premier adjoint au khan, désigné parmi les membres de la dynastie régnante. L’ana- lyse des dossiers inscrits aux registres du tribunal du cadiasker ainsi que celle des registres du tribunal de province de Karu Su, sous le règne de Murad Giray, prouve que les clients de la justice du khanat étaient membres de tous les groupes sociaux, femmes et hommes, musulmans et non musulmans. Nous pouvons nous apercevoir de certaines différences en fonction de l’origine sociale, du sexe et de la confession, au niveau de la « fréquentation » du tribunal par le client et du type d’affaires dans lesquelles les parties comparaissaient.