Gregoriaans

Probus I Maastricht

11 april 2018

Ed Smeets, pastoorGedelegeerde voor Liturgie & Kerkmuziek Bisdom Roermond

Gregoriaans

Gregoriaans is gezongen woord,

Parole chantée,

Parola cantata,

en wel het tot klank gekomen Woord

van God aan de mensen

en het antwoord van die mens aan

God,

in het feest van de liturgie…

Als het gaat om gregoriaans is het beter te spreken van zang dan

van muziek, omdat het bestaat en leeft dank zij een tekst. Het geeft

een zo groot mogelijke zeggingskracht aan de teksten van de

liturgie van de kerk. Het gregoriaans is het verklankte woord, dat de

liturgie in de mond neemt om het mysterie te vieren. Dit woord is

vrijwel steeds een Bijbelwoord, vooral ontleend aan het boek van

de psalmen. Het gregoriaans is daarmee het gezongen Woord van

God.

Daar het gregoriaans van nature gezongen gebed is, komen in zijn

teksten ook de belangrijkste gebedskarakteristieken naar voren:

•lof omwille van Gods wondere daden,

•dankzegging omwille van het heil,

•smeking om hulp.

Oorsprong…?Christenen hebben altijd gezongen

Al in het Nieuwe Testament:

- Jezus zelf in de tempel, laatste avondmaal

- De apostelen eveneens

Echter ook toevoegingen:

-Hymnen of lofzangen uit brieven en geschriften, niet

in de laatste plaats uit het evangelie zelf

Muzikale oorsprong…?

Joodse elementen:

◦ Reciteren van de Schrift – primaatschap van

het Woord

◦ Responsoriegezang

◦ Korte acclamaties (Amen, Alleluia, Hosanna)

◦ Korte keerzangen binnen de psalmen zelf:

Quoniam in aeternum misericordia eius

Griekse invloed…?

Griekse muziekleer…?

Spanning tussen Grieks en Latijn, ten gunste uiteindelijk van het Latijn…

Zoals de kunst vooraf gaat aan de kunstgeschiedenis, zo ook de zang voor de muziekwetenschap…

Grote probleem: pas vanaf 8ste eeuw kennen we een deugdelijke methode om muziek te noteren…

Eerder: louter gissen hoe e.e.a. geklonken heeft…

Gregorius de Grote 590-604

Toen Gregorius I in 590 op de pauselijke troon kwam, was alles rijp voor

een definitieve vaststelling van een en ander. De liturgie had goed twee

eeuwen gehad om in te leven in de prachtige, grote basilieken, die overal

gebouwd waren. De bestaande zangen hadden tijd gehad om te bezinken.

Gregorius zelf was een organisator van de eerste rang, en praktiserend

musicus. Vóór zijn pauskeuze leidde hij als abt van S. Andreas op de

Celius (Rome) zelf de schola cantorum. Wat is nu het werk, het eigenlijke

aandeel van Gregorius geweest ten opzichte van de naar hem genoemde

Gregoriaanse zang? Absoluut onwaar is, dat hij het Gregoriaans heeft

gemaakt of gecomponeerd. Hij heeft de bestaande zangen gecompileerd,

gecentoniseerd en geordend, hier en daar gesnoeid, elders bijgevoegd,

alles tot een systematisch geheel verwerkt. De bestaande zangen heeft hij

geordend tot wat wij gregoriaans noemen, en dat nog op de dag van

heden bewaard wordt en leeft in de liturgie der Katholieke Kerk.[

Wat we in ieder geval van de invloed van Gregorius kunnen zeggen is dat

de oudste antiphonales (die van het Antiphonale Missarum Sextuplex) een

liturgische kalender kennen die naar alle waarschijnlijkheid op hem terug

te voeren is. Met deze paus Gregorius de Grote sluiten we de archaische

periode af en gaan we over naar het bloeitijdperk van het gregroriaans

(600-900).

Bloeitijdperk 600-900 - IOrale periode:

-Fenomenaal muzikaal geheugen (echter van kleins af

aan getraind)

-Uitgangspunt is het recitatief

-Improvisaties middels motiefjes (centonisatie): niet

de vrije loop, maar com-poneren

Bloeitijdperk 600-900 – II

Adiastematische handschriften (zonder

intervallen)

In campo aperto

Neumen: handbewegingen van de leider

Heffing en daling

Andere neumen feitelijk slechts

samenvoegingen van die twee

Post klassieke periode 900-1200Diastematische handschriften

Ontwikkeling notenbalk: een – twee- vier lijnen

Verfijning onder Guido van Arezzo

ut queant laxisresonare fibrismira gestorumfamuli tuorumsolve pollutilabii reatum Sancte Iohannes!

Groei van het repertoire

Beginnende meerstemmigheid, waardoor:

Cantus planus – plain chant

Periode van verval 1200-1800Als oorzaken voor het verval van het gregoriaans zijn aan te wijzen:

- tussenvoeging van ‘lappen’ tekst en melodieën die alsmaar uitgroeiden,

- het mensuralisme, waardoor alle flexibiliteit en frasering verdwijnt,

- de opkomst van de polyfonie die onontkoombaar leidt tot nivellering van ritmische nuances,

- de geleidelijke ontwikkeling van het muziekschrift die uitmondde in de kwadraatnotatie, die de finesses van de neumennotatie mist,

- de gewoonte om ‘nutteloze’ melismen te verwijderen,

- de afnemende interesse en onwetendheid met betrekking tot liturgie en het toenemend gebruik van muziekinstrumenten,

en tenslotte de overgang van modale toonsoorten naar tonaliteit.

In een Breve van Gregorius XIII (1572-1585) komt het bevel die zangen weer ‘natuurlijk’ te maken ‘door al die overvloedige noten eraf te snijden, die barbarismen en onverstaanbare stukken weg te laten’.

Restauratie vanaf de 19e eeuwHerontdekking oude handschriften in bibliotheken

Echter: H. Stoel handhaaft omwille van ‘authenticiteit’

drukrecht Pustet ‘Medicaea 1615’ oiv Regenburgse

Caecilienverein

1833 Solesmes abt Prosper Gueranger: herbronning

van de liturgie – ook muzikaal – handschriften

Voortgezet door twee grootheden:

-Dom Pothier

-Dom Mocquereau

Dom Eugene CardineSemiologie gregorienne:

De handschriften ontcijferd en vooral de natuur van

de neumen ontrafeld – basiswerk voor verdere

ontwikkeling

Nav zijn werk: Graduale Triplex

AISCGre olv prof. Göschl

TEMPUS ADVENTUS HEBDOMAD PRIMA ADVENTUS

'ltBlKS / J ; Ps. 2 ' , ,_ ,

!.;-=.-::.::. ;:;::. -;:i. 1- ; ::.::.;.-:.;.;. +1 rn

.. ..-

non

C/. Pr1!110tanda, II, n. 1.

Ferla 6 : Dóminu, illuminátio mea, 288.

TEMPUS ADVENTUS DOMJNIC PRIMA D E TUS

VIII.

11 I"/

G 1 , d

• {'

y (/

/" J ,., ,., 1 () 1 • •

• /> I o te le-vá-vi

,,.,, •

/

,., .1,,., . ,., • ,.

Il / re-:

ntipbona ad introitum

JI"' / I " / ' -. 1 ....

I / . f

á- nimam . .

/ ' ,., •••

/ ./Il" r , . ,

1 . . . r. . J l l r

me-am:

Jv' h I"

61---• ,,, / } ,JV ..f-e- /"

U S in te conff- do, non e- ru- bé-scam:

Jl j .. , . / / ,.,

I" ' I" ' ,., I' r ]"11"' 1 A ■■■ 1

. . l tt 1 • tt • !

.. - - Il IJ "'" l r - n

/' JI" -·1

. -.. ,.. '

/ Il ,,Il De-us me-

I " ' - - - . 1 ) / " • .... .,. • 1 (' .J"

/ e - _;n.1 ,..

neque lr-

,,.,rl ,,., .. • i I- - 'ju -

ri- de- ant me in-imI- cl me- i: ét-e- nim u-nl-vér- si qui .1) - y ' .,1 .!!- /111 I"' J r

, . , ,., I"' ,., / ' / " I" ' r 1 ;ti •" - A Il . • f • 1 • rsP . . . . .