Gjimnazi Sknderbeu, Kruj

Projekt Kurrikular

Tema:. Zhvillimi i opers dhe baletit n vende t ndryshme evropiane.Lnda: Historia e Arteve 12.Sezoni shkollor: 2014-2015

Punoi: Enri Gega Pranoi: Arta Emiri

Opera baroke n Itali.N zhvillimin e opers italiane ndihmuan me t prbashktat dhe veorit e tyre disa qendra t rndsishme kullturore. Duke u nisur nga Firencja, stili i ri operistik pushton pak nga pak qendrn e Italis (Romn), duke prparuar drejt Lindjes (Venecia) dhe shkon n Jug ( Napoli). do etap sht nj fitore dhe mund t thuhet se kur u formua shkolla napolitane (n fund t shek.XVII), gjinia e opers italiane arriti pjekurin e vet. Firencja. Tri jan veprat dramatike q i siguruan lavdin Monteverdit: Orfeu (1607), Kthimi i Uliksit n atdhe (1641) dhe Kurorzimi i Popes (1642). Mirpo ende n kt koh nuk mund t flasim pr opera n kuptimin e vrtet t fjals. Me gjith bukurin e vet, edhe Orfeu nuk sht plotsisht nj vepr dramatike, me veprim skenik dinamik. Piksynimi i opers ishte pikrisht rikthimi te ndjenjat e forta t njeriut t aft pr heroizma n emr t dashuris. Kto ndjenjat q gjenin mishrim n artin antik grek, u bn t huaja pr teatrin mesjetar dhe mbizotruese n teatrin moder. Prpos ksaj, Monteverdi krkoi prsosmri n lidhjen e muziks me dramn, duke arritur nj kulm emocional t paparashikuar. Operat e Monteverdit dhan nj ndihmes t vyer n zhvillimin e mtejshm t opers. Roma. Kompozitori kryesor i opers romane sht Luixh Rosi (1597-1653), me krijimtari t pasur, nga e cila veohet opera Orfeu. Opera romane ruan ekuilibrin e tekstit me muzikn, t vendosur n opern fiorentine. Libretet nuk trajtojn m vetm subjekte mitologjike dhe pastorale, por prfshijn nj tematik m t gjer. N opern romane recitimet, si dhe melodit e knduara shoqrohen nga basi i vazhdueshm. Koralet shrbejn pr t ndrprer ose pr t ndrthurur veprimin skenik. Venecia, qyteti me jet t pasur artistike, shenon nje moment te rendesishem ne historine e operes. Ne vitin 1637 ne Venecia hapet I pari teater public i operes, San Kasiano, qe u ndoq nga teatri Grimani dhe shume te tjere. Ne operat veneciane libreti eshte po aq I rendesishem sa muzika dhe pergithesisht trajton tema mitologjike dhe historike me karakter heroic. Numrat muzikore operistike nder te cilet vendin kryesor e ze recitative (seko dhe i kenduar) apo aria e tipave te ndryshem, shoqerohen nga klavicembali dhe nga orchestra. Kori dhe baleti mungojne thuajse teresisht. Opera veneciane u be nje spektakel madheshtor dhe u perhaps ne qytetet e Italise dhe te Evropes. Ne menyre simbolike mund te thuhet se Firencja solli tregimin, Roma muziken dhe Venecia magjine e operes. Napoli behet vendi ku rritet dhe lulezon shkolla me e dalluar operistike e shekullit. Kompozitori i pare i operes napolitane eshte Francesko Provenzale, ndera perfaqesuesi me i shquar i saj eshte Aleksandro Skarlati. Ne krijimtarine e gjere te Skarlatit opera ze vendin kresor. E vendosur ne kufijte e dy shekujve, vepra e tij deshmon evolucionin e operes italiane. Skarlati diti te ruante ekuilibrin e kompoenteve perberes te gjinise operistike dhe te percaktonte raportin e numrave operistike. Evolucioni i teatrit lirik lidhet me shume faktore, si: konceptimi i libretit, qe i jep operes nje dimension dramatik; rendesia e pjeseve orkestrale te operes etj.Opera baroke ne Franc.Opera franceze u formua ne epoken klasike te absolutizmit, kur prirjet e centralizuara te pushtetit mbreteror e bene Parisin te vetmen qender te zhvilluar kulturore. Opera franceze shkoi drejt nje opere kombetare me karakter te spikatur origjjinal. Opera italiane sherbeu si katalizator per operen fringe. Ndermjet viteve 1601-1063, dy personalitete te operes italiane ndihmuan ne perhapjen e stilit monodik. Rinucini dhe Kacini futen ne muziken franceze elementet e reja te barokut. Opera franceze u parapri nga pastoralja dhe baleti i oborrit. Ato ishin lloje te spektaklit dramatic qe sherbenin per zbavitjen e aristokracise dhe i pershtateshin plotesisht shijes franceze. Njeheresh, opera franceze u parapergatit edhe nga nje llo i muzikes vokale, aria e oborrit, qe zevendesoi kengen polifonike. Me vone ajo u konurruar nga aria e operes, qe pati shume sukses rreth vitit 1673.Opera-baletOpera-balet si gjini muzikore lindi ne fund te shek.XVI nga lidhja e baletit me episode e kenduara, ne nje pjese te vetme me dy ose tri akte. Si spektakel luksoz plot ngjyra, opera-balet sherbente per ti bere mbremjet argetuese. Ajo nuk trajtonte me nje subject te vetem dramatik. Aktet jane te pavarura dhe sjellin ngjarje te ndryshme. Opera-balet bashkejetoi me tragjedine lirike deri ne mes te shek.XVIII. Vdekja e Lylit krijoi nje boshllek te madh ne operen franceze. Thuajse pas nje shekulli, Akademia mbretrore e Muzikes shfaqi per here te pare ne vitin 1733 operen e Ramose, Hipokriti dhe Arisia. Kjo ishte pervoja e pare e Ramose ne teatrin e realizuar, ne moshen 50-vjecare. Zhan Filip Ramo, operist i shquar i shek.XVIII, ka shkruar opera-balet, tragjedi lirike dhe pastorale heroike. Vepra e tij shpreh energy dhe madheshti te papershkrueshme, njeheresh elegance dhe hijeshi te mrekullueshme. Nderkohe qe Akademia e Muzikes shfaqte vepra nga Lyli dhe Ramo. Kudo ne France filloi te shfaqej nje llo i ri operistik: opera komike. Opera baroke ne Angli.Lindja e operes ne Angli ndodhi ne situate te ngjashme me vendet e tjera te Evropes. Ne te njejten kohe qe Lyli krijonte operen franceze, Henri Persell id ha Anglise operen e saj, me kryevepren Didone dhe Enea. Edhe per operen angleze, rrenjet gjenden ne lidhjet e teatrit me muziken ne periudhen e Rilindjes. Ishte pikerishte zhvillimi i Maskave, qe paralajmeroi fillimet e operes angleze. Maskat jane nje nga shfaqjet e para skenike muzikore ne Angline e shek.XVI. Perdorimi i maskave ne festat angleze id ha emrin ketij lloj spektakli. Fillimet e shek. XVII sollen stilin e ri, barokun, edhe per muziken angleze, me monodine e shoqeruar nga bas ii vazhdueshe dhe stilin recitativ. Ne Angli, art i ri nuk lindi as ne mjediset oborrtare dhe as ne rrethet e ngushta intelektuale, por operatu vune ne skene ne teatrin publik te Londres ne vitet 1656-59. Edhe pse per shume kohe Anglia nuk nxori emra te medhenj kompozitoresh, gjithsesi Londra mbetet nje nga qendrat me te medha muzikore te Evropes. Aty dhane ndihmesen e tyre artiste, si Hendel, Gluk, Hajden. Opera baroke rrenohet nga viti 1740, por ajo arrin apogjeun e vet ne Londer me krijimtarine e Hendelit.Opera baroke ne GjermaniOpera gjermane lindi shume vone krahasuar me ato te vendeve te tjera te Evropes. Veshtiresite ekonomike dhe pasojat e Luftes 30-vjecare (1618-1648) frenuan shperthimin e operes ne Gjermani. Perpos kesaj, opera gjermane nuk gjeti nje tradite te mjaftueshme te llojeve skenike, ku te mbeshtetej per nje nisje te re. Duke mos pasur asnje pararendes te teatrit muzikor, operes baroke gjermane si mbetej tjeter, vecse te kthente veshtrimin nga modelet e njohura italiane dhe franceze. Opera gjermane shfaqet me recitative. Dialoget, ariet dhe koret sipas operes italiane dhe uverturen e valet sipas asaj franceze. Gjithesesi, opera baroke qe do t linde ne fillim te shek. XVIII, do te jete nje opera kombetare. Ajo u perhaps ne qytete te shumta, si Hanover, Drezden, Munih, por mbi te gjitha ne Hamburg, ku ne vitin 1678 hapet i pari teater public. Kompozitore si Johan Kuser, Henrik Shulo Keiser dhane ndihmesen e tyre. Opera seria.Ne shek.XVII, opera mbete nje art Italian, qe zoteron qendrat me te rendesishme kulturore te kohes. Perhapja e operes italaine lidhet edhe me faktin se shume mjeshter te saj emigruan ne France,Angli,Spanje dhe ne vende gjermanike, ku u bene nismetare te gjinise se re. Kjo gjinie bujshme qe u pergjigjej me se miri shijeve te shek. XVII, nga gjysma e dyte e tij njihet me emrin opera seria. Pra, opera seria eshte opera e madhe serioze italiane e shek.XVIII. U emertua keshtu, per tu dalluar nga tipat e tjere operistike qe po lindnin ne Evrope. Libretet e saj trajtojne pergjithesisht subjekte mitologjike a historike, ku behet fjale per heroizma, virtyte e norma morale. Opera bufa italiane.Opera bufa italiane eshte nje lloj i spektaklit komik, i gjalle e i gezuar, qe shfaqet ne vitet 30 te shek. XVIII. Si shprhje e shijeve te borgjezise ajo pasqyron jeten e vertete qyteatere dhe behet shume e pelqyer dhe demokratike. Krijuesi i operes bufa eshte Xhovani Batista Pergolezi. Ai shkroi shume opera seria, cantata, vepra fetare, muzike instrumentale, por ajo qe e beri te famshem si krijjues eshte opera bufa. Kjo gjini me Pergolezin siguroi sukses jo vetem local, por boteror. Ne repertorin e tij operistike deri ne ditet tona ka mbetur Sherbyesja zonje, qe per here te pare u shfaq ne Napoli me 1733 dhe u be shembulli me i perkryer i operes bufa. Sherbyesja zonje trajton nje subject te thjeshte, tipik per komedite e kohes. Personazhet kengetare jane vetem dy, nje soprano dhe nje bas, plus nje personazh pantonimik.

Muzika ne periudhen e romantizmitPas Revolucionit Francez, mjediset ku kultivohej muzika dhe publiku i saj ndryshuan. Njeheresh ndryshoi edhe menyra e jeteses se muzikantit dhe pozicioni i tij shoqeror. Me zhdukjen e aristokracise dhe oborreve te tyre, muzikanti mundi te shkeputej nga varesia dhe kapricot e oborrit dhe te fitoje nje pozicion shoqeror te pavarur. Formohet keshtu nje concept i r ii artistit te lire, me dhunti te Pas Revolucionit Francez, mjediset ku kultivohej muzika dhe publiku i saj ndryshuan. Njeheresh ndryshoi edhe menyra e jeteses se muzikantit dhe pozicioni i tij shoqeror. Me zhdukjen e aristokracise dhe oborreve te tyre, muzikanti mundi te shkeputej nga varesia dhe kapricot e oborrit dhe te fitoje nje pozicion shoqeror te pavarur. Formohet keshtu nje concept i r ii artistit te lire, me dhunti te veanta gjeniu. Ne kete kendveshtrim, ai eshte njeri unik i ndryshem nga te tjeret dhe, per rrjedhoje , hyn n konflikt te vazhdueshem me jeten normale te shoqerise. Mjediset familjare te shtresave te larta dhe te mesme shihnin si ceshtje prestigji tu mesonin femijeve te tyre te luann ne instrument. Kjo u siguronte muzikanteve nje numer te madh nxenesish. Perpos muzikes ne shtepi, salloni i borgjezise behet nje nga mjediset muzikore me te rendesishme ne shek. XIX . Tashme ai hapet gjithmone e me teper per artin dhe muzikantet. Si dekor i domosdoshem per keto mjedise sherbente pianofortja, qe u be instrumenti zoterues ne periudhen e romantizmit. Gjithmone e me teper ne kete periudhe fiton terren salla e koncerteve. Aty muzikanti shpalos tere artin e vet per nje public elitar qe e adhuron. Per turmat borgjeze muzikantet u kthhyen ne idhuj.