psiholoska istrazivanja vol 17 br 1 2014

MC

Y K

MC

Y K

psih

olo

ška

istraživ

an

javo

l.1

,b

r.,201

71

4

institut za psihologiju

ISSN 0352-7379

9 7 8 8 6 7 6 3 0 2 7 3 4

MC

Y K

MC

Y K

psihološkaistraživanjavol. 1 , br. , 2017 1 4

Filipovi Povezanost disfunkcionalnihuverenja o partnerskom odnosu sa opažajem bra

ć, M.

ć, S., Vukosavljević-Gvozden, T., Opačić, G.:čnog sklada

Stanković, V., Čizmić, S.: Ergonomski faktori rizika i fizička nelagodnostkorisnika laptop računara

Džamonja Ignjatović, T., Milanović, M., Dukanac, V.: BelgradeAdolescent Personality Inventory: Bridging the Gap betweenPersonality Assessment in Children and Adults

Bodrožić, Z.: Povratak visokoobrazovanih stručnjaka u SrbijuKlikovac, T.: Psihološka podrška i psiho-socijalna pomoć ženama obolelim

od karcinoma dojke

Savi : Čitanje iz ugla psihologijePrikazi i osvrti

institut za psihologiju ISSN 0352-7379

UNIVERZITET U BEOGRADU

FILOZOFSKI FAKULTET

200 kom. • 250 g mat kunstdruk • MAT PLASTIFIKACIJA

psihološka istraživanjaISSN 0352-7379

vol XVII, br. 1, jun 2014.

Institut za psihologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu

Psihološka istraživanja, Godina XVII, broj 1, Jun 2014, str. 1–99, ISSN: 0352–7379

Redakcijaprof. dr Bora Kuzmanović, Filozofski fakultet, Beograd – glavni i odgovorni urednikdr Dijana Plut, Institut za psihologiju, Filozofski fakultet, Beograd – zamenik glavnog urednika

dr Darinka Anđelković, Institut za psihologiju, Filozofski fakultet, Beogradprof. dr Nada Korać, Fakultet pedagoških nauka Unverziteta u Kragujevcuprof. dr Tamara Džamonja Ignjatović, Fakultet političkih nauka, Beograddoc. dr Tinde Kovač Cerović, Filozofski fakultet, Beograddr Zoran Pavlović, Filozofski fakultet, Beograddoc. dr Ivana Petrović, Filozofski fakultet, Beograd

Olga Marković, Institut za psihologiju, Filozofski fakultet, Beograd – sekretar redakcije

Savetprof. dr Mikloš Biro, Filozofski fakultet, Novi Sad;prof. dr Svetlana Čizmić, Filozofski fakultet, Beogradprof. dr Ivan Ivić, Filozofski fakultet, Beogradprof. dr Goran Knežević, Filozofski fakultet, Beogradprof. dr Vladimir Konečni, Department of Psycholo-gy, University of California, San Diegoprof. dr Vesna Kutlešić, National Institutes of Health, Washingtonprof. dr Dragomir Pantić, Institut društvenih nauka, Beograd doc. dr Nada Polovina, Institut za pedagoška istraži-vanja, Beogradprof. dr Dejan Todorović, Filozofski fakultet, Beogradprof. dr Sreten Vujović, Filozofski fakultet, Beograd

IzdavačInstitut za psihologiju, Filozofski fakultet Univer-ziteta u Beogradu

Lektura i korektura: Aleksandra Stanić (srpski), Tijana Vesić Pavlović (engleski)

Tiraž 200

Adresa redakcijeInstitut za psihologiju, Filozofski fakultet, Čika Ljubina 18–20, 11000 Beograd, SrbijaTelefon i faks: 011/2639724

email: [email protected] adresa: http://www.f.bg.ac.rs/instituti/IPS/publikacije

Psychological Research, Volume XVII, Number 1, June 2014, pp. 1–99, ISSN: 0352–7379Editorial BoardProfessor Bora Kuzmanović, Faculty of Philosophy, Belgrade – Editor-in-ChiefDr. Dijana Plut, Institute of Psychology, Faculty of Philosophy, Belgrade – Deputy Editor

Darinka Anđelković, Institute of Psychology, Faculty of Philosophy, BelgradeProfessor Nada Korać, Faculty of Education, JagodinaProfessor Tamara Džamonja Ignjatović, Faculty of Political Sciences, BelgradeDr. Tinde Kovač Cerović, Faculty of Philosophy, BelgradeDr. Zoran Pavlović, Faculty of Philosophy, BelgradeDr. Ivana Petrović, Faculty of Philosophy, Belgrade

Olga Marković, Institute of Psychology, Faculty of Philosophy, Belgrade – Assistant to the Editor

Advisory BoardProfessor Mikloš Biro, Faculty of Philosophy, Novi SadProfessor Svetlana Čizmić, Faculty of Philosophy, BelgradeProfessor Ivan Ivić, Faculty of Philosophy, BelgradeProfessor Goran Knežević, Faculty of Philosophy, BelgradeProfessor Vladimir Konečni, Department of Psycho-logy, University of California, San DiegoProfessor Vesna Kutlešić, National Institutes of Heal-th, WashingtonProfessor Dragomir Pantić, Institute of Social Scien-ces, BelgradeDr. Nada Polovina, Institute for Educational Resear-ch, BelgradeProfessor Dejan Todorović, Faculty of Philosophy, BelgradeProfessor Sreten Vujović, Faculty of Philosophy, Belgrade

PublisherInstitute of Psychology, Faculty of Philosophy, University of Belgrade

Language Editor: Aleksandra Stanić (Serbian), Tijana Vesić Pavlović (English)

Print run: 200

Address:Institute of Psychology, Faculty of Philosophy, Čika Ljubina 18–20, 11000 Belgrade, SerbiaTelephone and fax: 011/2639–724

E-mail: [email protected] site: http://www.f.bg.ac.rs/instituti/IPS/pu-blikacije

Sadržaj

Povezanost disfunkcionalnih uverenja o partnerskom odnosusa opažajem bračnog skladaSeverina Filipović, Tatjana Vukosavljević-Gvozden, Goran Opačić .......... 5

Ergonomski faktori rizika i fizička nelagodnost korisnika laptop računaraVladimir Stanković, Svetlana Čizmić .......................................................... 19

Beogradski inventar za procenu ličnosti adolescenata kao most između procene ličnosti dece i odraslihDžamonja Ignjatović Tamara, Milanović Marko, Dukanac Vesna ........... 35

Povratak visokoobrazovanih stručnjaka u SrbijuZlatko Bodrožić ............................................................................................. 55

Psihološka podrška i psiho-socijalna pomoć ženama obolelimod karcinoma dojkeTamara Klikovac ........................................................................................... 77

Prikazi i osvrti

Čitanje iz ugla psihologijeMaja Savić ..................................................................................................... 97

Contents

The Connection Between dysfunctional Relationship Beliefs andDyadic AdjustmentSeverina Filipović, Tatjana Vukosavljević-Gvozden, Goran Opačić .......... 5

Ergonomic Risk Factors and Physical Discomfort in Laptop-computer UsersVladimir Stanković, Svetlana Čizmić .......................................................... 19

Belgrade Adolescent Personality Inventory: Bridging the Gap betweenPersonality Assessment in Children and AdultsDžamonja Ignjatović Tamara, Milanović Marko, Dukanac Vesna ........... 35

The Return of Highlyskilled Migrants to SerbiaZlatko Bodrožić ............................................................................................. 55

Psychological Support and Psycho-social Relief for Women Suffering from Breast CancerTamara Klikovac ........................................................................................... 77

Book Review

Reading from the Perspective of PsychologyMaja Savić ..................................................................................................... 97

Psihološka istraživanja, Vol. XVII 1 2014. UDK 316.811:159.9.075517 TIP ČLANKA: Originalni naučni rad

Povezanost disfunkcionalnih uverenjao partnerskom odnosu sa opažajembračnog sklada1

Severina Filipović2

Beograd

Tatjana Vukosavljević-GvozdenFilozofski fakultet Univerziteta u Beogradu

Goran OpačićFilozofski fakultet Univerziteta u Beogradu

Cilj istraživanja jeste da utvrdi povezanost bračnog sklada i disfunkcionalnih uve-renja koja partneri imaju o intimnoj vezi, o kojima govori savremena kognitiv-no-bihejvioralna terapijska perspektiva. Uzimajući u obzir kompleksnu prirodu partnerskih odnosa, studija je obuhvatila tzv. intrapersonalni i interpersonalni pristup. Prvi ukazuje na to da je doživljaj sklada koji ima jedan partner određen njegovim trajnim karakteristikama ličnosti, dok drugi ukazuje na to da te karakte-ristike takođe utiču i na doživljaj kvaliteta braka koji ima drugi partner. U skladu s tim, pretpostavljeno je da će osoba opažati svoj brak kao manje skladan ukoliko ona sama, ali i njen partner, imaju izraženija disfunkcionalna uverenja. Uzorak je obuhvatio 100 bračnih parova iz Srbije, uzrasta 20–64 godine (M = 41,8), koji su popunili Upitnik uverenja o partnerskom odnosu i Skalu prilagođenosti dijade. Na intrapersonalnom planu utvrđeno je da postoje značajni efekti uverenja o part-nerskom odnosu na opaženi bračni sklad za oba pola. Na interpersonalnom planu očekivani efekti utvrđeni su samo u uzorku žena. Takođe su dobijeni neočekivani pozitivni efekti pojedinih disfunkcionalnih uverenja o partnerskom odnosu (npr. romantični idealizam) na opaženi bračni sklad.

Ključne reči: bračni sklad, disfunkcionalna uverenja o partnerskoj vezi

1 Članak predstavlja rezultat rada na projektu „Identifikacija, merenje i razvoj kognitivnih i emocionalnih kompetencija važnih društvu orijentisanom na evropske integracije“ (br. 179018).

2 [email protected]

6 PSIHOLOŠKA ISTRAŽIVANJA VOL. XVII 1

Uvod

Porodica predstavlja jednu od najcenjenijih vrednosti modernog društva pošto se u njoj ostvaruju mnogobrojne ljudske potrebe – od onih fizioloških do potrebe za sigurnošću, pripadanjem i ljubavlju. U savremenom društvu problemi u porodičnom i bračnom funkcionisanju predstavljaju sve značajni-ju temu, o čemu svedoči podatak da se u Srbiji svaki peti brak završi razvo-dom (RZS, 2011), dok procenat razvedenih brakova u pojedinim zemljama ide i do 50% (Bradbury, Fincham & Beach, 2000). Imajući u vidu visoku sto-pu razvoda, prisustvo velikog broja neskladnih porodica i nalaze da u većini brakova kvalitet odnosa opada tokom vremena (Bradbury et al., 2000), veliki broj istraživača posvetio se utvrđivanju činilaca koje tome doprinose.

Na osnovu pregleda mnogobrojnih empirijskih studija i teorijskih modela o partnerskim odnosima, poteklih iz različitih oblasti psihologije i psihoterapije, kognicije koje imaju značajnu ulogu u bračnom odnosu mogu se razvrstati u pet kategorija (Baucom, Epstein, Sayers, & Sher, 1989): 1. atribucije tj. negativ-no ocenjivanje partnera (npr. kao sebičnog, nepažljivog i sl.) i pripisivanje tih karakteristika globalnim i stalnim osobinama ličnosti partnera; 2. selektivna pažnja, tj. pristrasno opažanje u kojem osoba obraća pažnju samo na deo ras-položivih informacija iz bračne sredine; 3. očekivanja, tj. predviđanje događaja koji će se desiti u budućnosti; 4. pretpostavke o karakteristikama partnera i o tome kako se pojedini događaji tipično odvijaju između partnera; 5. standardi koji podrazumevaju stavove o tome koje karakteristike partner i sama osoba treba da ima, i na koji način treba da se odvija interakcija partnera.

Različite pretpostavke o tome koje karakteristike osoba treba da ima u određenoj socijalnoj ulozi, npr. u ulozi žene, postaju model ponašanja u brač-nom odnosu, ali takođe i model na osnovu koga osobe ocenjuju sebe, svog partnera i bračni odnos. Poslednje dve kategorije, pretpostavke i standardi, stoga zajedno čine specifična uverenja koja osoba ima o partnerskom odno-su, a koja često mogu imati rigidan i ekstreman oblik. U tom slučaju ona predstavljaju iracionalne i disfunkcionalne procese mišljenja koji igraju zna-čajnu ulogu u remećenjima intimnih odnosa.

U okviru kognitivno-bihejvioralnih terapija parova i porodice posvećena je pažnja kognitivnim procesima osoba koji su specifični za partnerski od-nos i koji imaju značajan uticaj na kvalitet veze. Dok je prvobitni fokus u istraživanjima bio na ispitivanju uloge selektivne pažnje i atribucija odgovor-nosti (npr., Epstein, Baucom, & Rankin, 1993; Karney, Bradbury, Fincham, & Sullivan, 1994) sada se sve veći broj studija bavi ulogom disfunkcional-nih uverenja u nastanku i održavanju problema unutar partnerskog odnosa (npr., DeBord, Romans, & Krieshok, 1996; James, Hunsley, & Hemsworth, 2002; Uebelacker & Whisman, 2005, itd.). S obzirom na nedostatak ovakvih istraživanja u našoj sredini, smatrali smo da je korisno napraviti studiju koja će se fokusirati na vezu između disfunkcionalnih uverenja i opažaja bračnog sklada i uporediti nalaze s rezultatima sličnih studija u drugim sredinama.

S. FILIPOVIĆ, T. VUKOSAVLJEVIĆGVOZDEN, G. OPAČIĆ: POVEZANOST DISFUNKCIONALNIH 7 UVERENJA O PARTNERSKOM ODNOSU SA OPAŽAJEM BRAČNOG SKLADA

Disfunkcionalna uverenja i bračni sklad: nalazi i istraživačka pitanja

Ljudi često imaju idealističke stavove o partnerskim odnosima (Ellis, 1958) i veruju u mitove o vezama poput „ljubav traje večno”, „ljudi koji se vole ima-ju savršen seksualni život“, „ljubav prevazilazi sve prepreke” i sl., u skladu s kojima formiraju očekivanja u pogledu svog partnera i odnosa s njim. Ta očekivanja su većinom preterana i nerealna i lako prerastaju u rigidne i ap-solutističke stavove koji su praćeni drugim iracionalnim uverenjima i vode bračnom poremećaju (Ellis & Dryden, 1997). Po teoriji Racionalno-emotivne bihejvioralne terapije (REBT), koja je pružila značajan doprinos ovoj temi, rigidnost uzima formu zahteva (u vidu „mora..”, „treba...”, „neophodno je...”) koje osoba usmerava na sebe, druge ljude ili uslove življenja. Ljudi takođe re-mete sebe drugim iracionalnim uverenjima kao što su užasavanje („užasno je ako...”), frustraciona netolerancija („ne mogu podneti ako...”) i globalno nega-tivno vrednovanje sebe, drugih ljudi ili samog života („bezvredan sam ako...”, „ti si loš čovek ako...”, „život je loš ako...”).

Pojedini autori nastojali su da utvrde iracionalna uverenja koja su speci-fična upravo za partnerski odnos (Eidelson & Epstein, 1982, DeBord et al., 1996). Ona se tiču različitih aspekata bračnog života, kao što su seksualnost, romantični ideali, donošenje odluka, poželjne osobine partnera i sl. Uvere-nja koja su specifična za odnos svojim značajnim delom formulisana su na osnovu Elisove teorije kognitivnog funkcionisanja, ali i šire kognitivno-bihej-vioralne perspektive, tako da se u tim radovima naizmenično koriste izrazi „iracionalna uverenja” i „disfunkcionalna uverenja”. Prvi izraz se u teoriji RE-BT-a koristi za apsolutističke zahteve, užasavanje, frustracionu netoleranciju i negativno globalno vrednovanje drugih, dok se drugi izraz koristi u široj ko-gnitivno-bihejvioralnoj perspektivi, koja pod njim podrazumeva obuhvatniji skup stavova koji su nerealistični i štetni po odnos (npr., „Partneri koji imaju dobar odnos nemaju tajni jedno pred drugim”).

Rezultati istraživanja ukazuju na to da su disfunkcionalna uverenja kojih se partneri drže povezana s problemima u komunikaciji (Emmelkamp, Krol, Sanderman, & Ruphan, 1987), brojnijim konfliktima i izraženošću nezdravih emocija, kao i generalno većim nivoom bračnog nesklada (Hamamci, 2005a; Hamamci, 2005b; James et al., 2002; Uebelacker & Whisman, 2005). Takođe je utvrđeno da uverenja koja su specifična za vezu, kao i opšta iracionalna uverenja, značajno predviđaju nivo nelagode u braku, pri čemu su kognicije vezane za brak snažnije povezane sa tom nelagodom nego što su to opšta uverenja. Pokazala se značajnom i sličnost u uverenjima između partnera, pri čemu je veća opažena sličnost povezana s manjim nivoom nelagode (Jones & Stanton, 1988). Uticaj te vrste uverenja razlikuje se u zavisnosti od kulture, shvatanja polnih uloga, koncepta braka i očekivanja. U bivšim komunistič-kim zemljama Sovjetskog saveza takva uverenja su manje (ali ipak značajno) povezana s kvalitetom braka nego u zemljama Zapada (Goodwin & Gaines, 2004). Možemo stoga zaključiti da stepen povezanosti različitih grupa uvere-nja s bračnim skladom varira u odnosu na različita društvena uređenja.


Istraživanja partnerskih odnosa i faktora koji na njih utiču suočena su sa brojnim problemima. Neke od prepreka odnose se na različito određivanje pokazatelja kvaliteta braka, u vidu zadovoljstva brakom, sreće, ili skladno-sti (Karney & Bradbury, 1997), kao i korišćenja raznovrsnih, neusaglaše-nih instrumenata, tako da je teško upoređivati nalaze. Takođe se raspravlja o tome koji je metod istraživanja optimalan. Pojedini istraživači preferiraju skale samoprocene dok drugi zagovaraju opservacioni metod i tvrde da po-stoje razlike između onoga što ljudi o sebi kažu i onoga što zaista rade i da se posmatranjem realnih ponašanja partnera može dobiti bolji uvid u brač-nu dinamiku (Bradbury et al., 2000). Jednu od najvećih prepreka predstavlja kompleksna priroda partnerskog odnosa, tj. činjenica da je reč o procesu na koji interaktivno utiču oba učesnika, i koji stoga nije jednostavno proučavati i razumeti. S obzirom na rečeno, postoje različiti pristupi toj tematici, među kojima se razlikuju tzv. intrapersonalni i interpersonalni (Karney & Bradbury, 1997; Caughlin, et. al., 2000).

Intrapersonalni pristup u svojoj osnovi ima ideju da su odgovori osobe na relevantne socijalne stimuluse većinom determinisani njenim trajnim karak-teristikama i crtama ličnosti, tj. da stabilne odlike ličnosti koje osoba unosi u vezu imaju direktan uticaj na doživljaj kvaliteta braka i njeno ponašanje pre-ma partneru (Caughlin et. al., 2000). Drugim rečima, taj pristup pretpostavlja da su pojedine osobe usled sopstvenih nedostataka nesposobne da formiraju i održe skladan odnos s partnerom, tj. da postoji „efekat sopstvenih osobina”. Eksplanatorna korisnost tog pristupa nesumnjiva je, pri ćemu se ima u vidu da je na taj način mnogo jednostavnije objasniti kako faktori ličnosti utiču na bračni odnos. Međutim, ukoliko bismo se rukovodili samo tom jednostav-nom pretpostavkom, podrazumevali bismo da osobe svoj odnos posmatraju na način koji je apsolutno nezavisan od bračne dinamike.

Za razliku od toga, u interpersonalnom pristupu naglašava se interaktivna priroda braka i pridaje se značaj ulogama svakog od učesnika. Taj pristup zagovara stav da odlike ličnosti jednog partnera utiču ne samo na sopstveni doživljaj, već i na doživljaj kvaliteta braka drugog partnera, tj. da postoji „efe-kat partnera” (Caughlin et. al., 2000). Na taj način slika bračnog odnosa znat-no se usložnjava, ali se istovremeno dobija bolji uvid. Suštinska pretpostavka jeste da ličnost osobe, putem ponašanja i komunikacije, utiče na supružnika, njegovo viđenje braka, njegovo ponašanje, i obratno.

Pomenuta dva pristupa nisu međusobno isključiva, već mogu doprineti jedan drugom, s obzirom da je svaki intrapersonalni uticaj praćen nekim in-terpersonalnim procesom (Caughlin et. al., 2000).

Cilj

Imajući u vidu teorijske pretpostavke i empirijske nalaze, ova studija teži da utvrdi da li je način na koji osobe opažaju i procenjuju svoj brak pove-zan sa disfunkcionalnim uverenjima koje imaju o intimnoj vezi. Uzimajući


u obzir kompleksnu prirodu partnerskih odnosa, koristićemo kombinaciju intrapersonalnog i interpersonalnog pristupa – s jedne strane, ispitiva– ćemo povezanost uverenja osobe s njenim ličnim doživljajem braka, a s druge, njihovu povezanost s partnerovim doživljajem braka. Na taj način moguće je dobiti preciznije informacije i jasniju sliku o tome kako uverenja o par-tnerskom odnosu utiču na bračni sklad, što će posledično doprineti boljem razumevanju specifičnosti bračne dinamike i objašnjenju interakcije parova u našoj zemlji. U skladu sa intrapersonalnim i interpersonalnim pristupom pretpostavili smo da disfunkcionalna uverenja o partnerskom odnosu imaju negativan uticaj ne samo na doživljaj bračnog sklada jednog od partnera već i na doživljaj drugog partnera.

Metod

Ispitanici

Uzorak čini 100 parova iz više gradova u Srbiji, koji su u zakonskoj brač-noj zajednici. Ispitanici su uzrasta od 20 do 64 godine, s prosečnom starošću 41,8 godina (43,43 godina za muškarce i 40,18 za žene). Svaki par je na kućnu adresu dobio po dva istovetna upitnika i koverat u koji su stavili popunjene upitnike i zalepili ga, nakon cega su ga vratili istraživačima. Supružnici su dobili instrukciju da popunjavaju upitnike nezavisno jedan od drugog, s ob-zirom da nije bilo spoljne kontrole u vidu prisustva nekoga od članova istra-živačkog tima.

Instrumenti

Upitnik uverenja o partnerskom odnosu (Relationship Beliefs Questionna-ire, RBQ; DeBord & Romans, 1995) korišćen je za utvrđivanje stepena pri-sustva disfunkcionalnih uverenja specifičnih za partnerski odnos, koja pred-stavljaju kognitivnu komponentu disfunkcionalnih procesa u vezi. Upitnik se sastoji od 71 stavke koje se procenjuju na šestostepenoj Likertovoj skali. Mogući raspon ukupnog skora jeste od 71 do 426, pri čemu veći skor odraža-va veći stepen prisustva disfunkcionalnih uverenja specifičnih za partnerski odnos. Upitnik je sačinjen od 9 subskala: 1. Moramo uvek biti potpuno otvo-reni i iskreni jedno prema drugom; 2. Moramo čitati jedno drugom misli; 3. Moramo sve raditi zajedno; 4. Moramo zadovoljiti sve potrebe jedno drugom; 5. Moramo se menjati jedno zbog drugog; 6. Između nas sve treba uvek biti savršeno; 7. Dobre veze bi trebalo lako da se održavaju; 8. Osoba je komplet-na samo ako je u vezi i 9. romantični idealizam. Takođe se iz rezultata može izračunati „indeks duplih standarda” koji predstavlja tendenciju osobe da skup pravila koji podrazumeva za svog partnera ne podrazumeva i za samog sebe, i obrnuto. Upitnik je pokazao dobru validnost i konzistentnost (Romans & DeBord, 1995). Koeficijent pouzdanosti (Kronbahova α) u ovom istraživa-


nju iznosi 0,95, a za subskale nešto niži, ali prihvatljiv (preko 0,80), osim za šestu i osmu u kojima je 0,56 i 0,69.

Stepen bračnog sklada meren je Skalom prilagođenosti dijade (Dyadic Adjustment Scale, DAS; Spanier, 1976), upitnikom samoprocene koji se sa-stoji od 32 stavke, a koji je dizajniran sa ciljem da odredi kvalitet veze, tako kako ga opažaju bračni parovi. Prilagođenost dijade posmatra se kao proces koji konstantno prolazi kroz promene, pri čemu se kvalitet može meriti u određenoj vremenskoj tački. Ukupni skor odražava bračnu usklađenost i sve-ukupno zadovoljstvo vezom i može biti u rasponu od 0 do 151, pri čemu veći skor odražava veći stepen bračnog sklada. Skala se pokazala kao visoko pouz-dana (α = 0,96; Spanier, 1976). U ovoj studiji koeficijent pouzdanosti je 0,86.

Za potrebe ove studije oba upitnika prevedena su sa engleskog jezika, u čemu su učestvovala, nezavisno jedan od drugog, četiri procenjivača – dva stručnjaka iz oblasti anglistike i dva racionalno-emotivna bihejvioralna te-rapeuta.3

REZULTATI

U Tabeli 1 prikazane su aritmetičke sredine i standardne devijacije uku-pnih skorova za bračni sklad i subskala Upitnika uverenja o partnerskom od-nosu (DeBord & Romans, 1995), za muškarce i žene.

Tabela 1: Aritmetičke sredine i standardne devijacije skorova analiziranih varijabli za muškarce i žene

Muškarci ŽeneM SD M SD

Bračni sklad 114,31 12,76 116,98 11,99

Moramo uvek biti potpuno otvoreni i iskreni jedno prema drugom 55,11 11,47 51,76 13,23

Moramo čitati jedno drugom misli 24,01 6,58 22,93 7,54Moramo sve raditi zajedno 23,47 7,87 23,07 8,37Moramo zadovoljiti sve potrebe jedno drugom 35,08 8,22 33,58 9,09Moramo se menjati jedno zbog drugog 31,82 8,03 29,05 9,23Između nas sve treba uvek biti savršeno 22,84 5,17 21,86 5,71Dobre veze bi trebalo lako da se održavaju 17,69 5,75 16,55 6,84Osoba je kompletna samo ako je u vezi 16,11 5,02 14,56 5,62Romantični idealizam 24,64 6,83 23,91 7,36

3 Skala prilagodjenosti dijade data je u celini u apendiksu članka Spanier (1976). Upitnik uverenja o partnerskom odnosu dobili smo od Džona Romansa, jednog od autora

skale.


Utvrđeno je da između vrednosti varijabli za muževe i žene postoji značaj-na pozitivna povezanost, što ukazuje na sličnosti između partnera.

Tabela 2: Vrednosti korelacija za pojedinačne varijable između supružnika

rBračni sklad 0,55**

Moramo uvek biti potpuno otvoreni i iskreni jedno prema drugom. 0,39**

Moramo čitati jedno drugom misli. 0,52**

Moramo sve raditi zajedno. 0,47**

Moramo zadovoljiti sve potrebe jedno drugom. 0,48**

Moramo se menjati jedno zbog drugog. 0,47**

Između nas sve treba uvek biti savršeno. 0,28**

Dobre veze bi trebalo lako da se održavaju. 0,56**

Osoba je kompletna samo ako je u vezi. 0,43**

Romantični idealizam. 0,55**

**Korelacija značajna na nivou 0,01

U cilju provere postavljene hipoteze sprovedene su dve hijerarhijske re-gresione analize, jedna za muževe i jedna za žene, gde su kao prediktori uzete vrednosti subskala Upitnika uverenja o partnerskom odnosu (DeBord & Ro-mans, 1995), a kao kriterijum skorovi na Skali prilagođenosti dijade (Spanier, 1976). U prvom koraku prediktori su bili skorovi sa subskala jednog od part-nera, a u drugom koraku skorovi njegovog partnera.

U uzorku muškaraca pokazalo se da su oba modela značajna – model u kojem su prediktori uverenja muškaraca, kao i model u koji su uključena i uverenja njihovih žena. Oba bloka prediktora zajedno objašnjavaju ukupno 36% varijanse u opaženom kvalitetu braka muškaraca (R2 = 0,36, df = 99, p = 0,02). Utvrđeno je da se uvođenjem ženinih uverenja u model procenat objašnjene varijanse ne povećava značajno (R2 Change = 0,11, p = 0,12), tako da se može smatrati da se varijacije u zavisnoj varijabli mogu približno do-bro objasniti samo na osnovu uverenja muškaraca (R2 = 0,25, df = 99, p = 0,02) i da se ženina uverenja mogu isključiti iz modela. Analizom β koefi-cijenata, prikazanih u Tabeli 3, može se videti da najveću pediktivnu moć imaju subskale „romantični idealizam” i „dobre veze bi trebalo lako da se održavaju”. Takođe je značajan podatak da nisu sve subskale Upitnika uveren-ja o partnerskom odnosu negativno povezane sa opaženim kvalitetom braka. Pozitivne povezanosti dobijene su u slučaju subskala „romantični idealizam”, „Moramo sve raditi zajedno” i „Moramo uvek biti potpuno otvoreni i iskreni jedno prema drugom”.


Tabela 3: Vrednosti β koeficijenata i odgovarajućih značajnosti u modelu gde je kriterijum kvalitet braka muškarca, a prediktori grupe

disfunkcionalnih uverenja o partnerskom odnosu

Subskala β pMoramo uvek biti potpuno otvoreni i iskreni jedno prema drugom (M) 0,05 0.71Moramo čitati jedno drugom misli (M) -0.08 0,58Moramo sve raditi zajedno (M) 0,08 0,56Moramo zadovoljiti sve potrebe jedno drugom (M) -0,11 0,48Moramo se menjati jedno zbog drugog (M) -0,14 0,33Između nas sve treba uvek biti savršeno (M) -0,16 0,11Dobre veze bi trebalo lako da se održavaju (M) -0,38 0,00Osoba je kompletna samo ako je u vezi (M) -0,14 0,24Romantični idealizam (M) 0,40 0,01

U uzorku žena pokazalo se da su oba modela značajna – model u kojem su prediktori uverenja žena, kao i model u koji su uključena i uverenja njihovih muževa. Pokazalo se da uverenja žena i uverenja njihovih muževa objašnja-vaju 46% varijanse u opaženom kvalitetu braka žena (R2 = 0,46, df = 99, p = 0,00). Takođe je procenat objašnjene varijanse značajno veći nakon uvođenja partnerovih uverenja u model (R2 Change = 0,13, p = 0,04), u odnosu na mo-del u kojem su prediktori samo uverenja žena (R2 = 0,33, df = 99, p = 0,00). Analizom β koeficijenata, prikazanih u Tabeli 4, može se videti da najveću prediktivnu moć imaju subskale „romantični idealizam” žena i subskala „moramo se menjati jedno zbog drugog” njihovih muževa. I u ovom slučaju nađeno je da pojedine subskale imaju pozitivan efekat na opaženi kvalitet braka, umesto očekivanog negativnog. Te subskale su kod žena: „romantični idealizam”, „moramo se menjati jedno zbog drugog”, „moramo čitati jedno drugom misli”, a kod muževa: „moramo sve raditi zajedno”, „moramo uvek biti potpuno otvoreni i iskreni jedno prema drugom”, „romantični idealizam” i „moramo čitati jedno drugom misli”.

Tabela 4: Vrednosti β koeficijenata i odgovarajućih značajnosti u modelugde je kriterijum kvalitet braka žene, a prediktori grupe sopstvenih i

partnerovih disfunkcionalnih uverenja o partnerskom odnosu

Subskala β pMoramo uvek biti potpuno otvoreni i iskreni jedno prema drugom (Ž) -0,15 0,31Moramo čitati jedno drugom misli (Ž) 0,05 0,74Moramo sve raditi zajedno (Ž) -0,29 0,08Moramo zadovoljiti sve potrebe jedno drugom (Ž) -0,31 0,06Moramo se menjati jedno zbog drugog (Ž) 0,16 0,35Između nas sve treba uvek biti savršeno (Ž) -0,15 0,17Dobre veze bi trebalo lako da se održavaju (Ž) -0,13 0,33Osoba je kompletna samo ako je u vezi (Ž) -0,04 0,75


Subskala β pRomantični idealizam (Ž) 0,53 0,00Moramo uvek biti potpuno otvoreni i iskreni jedno prema drugom (M) 0,23 0,71

Moramo čitati jedno drugom misli (M) 0,08 0,58Moramo sve raditi zajedno (M) 0,26 0,56Moramo zadovoljiti sve potrebe jedno drugom (M) -0,05 0,48Moramo se menjati jedno zbog drugog (M) -0,47 0,33Između nas sve treba uvek biti savršeno (M) -0,09 0,11Dobre veze bi trebalo lako da se održavaju (M) -0.16 0,00

Osoba je kompletna samo ako je u vezi (M) -0.003 0,24

Romantični idealizam (M) 0,09 0,6

Da bismo proverili mogući konfundirajući uticaj starosti ispitanika i broja godina provedenih u braku, izvršena je još jedna serija hijerarhijskih regre-sionih analiza, kojom se pokazalo da pomenute varijable nemaju značajan doprinos u objašnjenju varijanse u opaženom kvalitetu braka, kako u uzorku muškaraca (R2 Change = 0,01, p = 0,41), tako i u uzorku žena (R2 Change = 0,03, p = 0,10).

Diskusija

Cilj ove studije bio je da utvrdi povezanost disfunkcionalnih uverenja par-tnera o intimnoj vezi s načinom na koji oni opažaju i procenjuju svoj brak. U analizi efekata pojedinačnih grupa uverenja koje su obuhvaćene Upitnikom uverenja o partnerskom odnosu pokazao se značajan efekat uverenja na in-trapersonalnom nivou za oba pola, dok je efekat na interpersonalnom nivou značajan samo u uzorku žena, ali ne i u uzorku muškaraca. Takođe je utvrđe-no da nemaju sva uverenja negativan efekat na opaženi kvalitet braka, već da neka od njih pozitivno utiču, posebno kad je reč o romantičnom idealizmu.

Vrednosti na Skali prilagođenosti dijade vrlo su slične onima koje su ra-nije utvrđene (Spanier, 1976), što je lako razumljivo s obzirom na to da se uzorak sastoji od nekliničke populacije parova. Međutim, parovi u našem uzorku imaju nešto više skorove na Upitniku uverenja o partnerskom odnosu od onih koje su ranije izvorno utvrđene kao prosečne (DeBord & Romans, 1995), što govori o tome da postoji mogućnost da su muškarci i žene u Srbiji više skloni tome da misle iracionalno o partnerskom odnosu. Razmatranje pomenute hipoteze prevazilazi cilj ove studije, te njena provera ostaje zadatak za buduća istraživanja.

Nalaz da disfunkcionalna uverenja o partnerskim odnosima na intraper-sonalnom nivou imaju značajan uticaj na sopstveni opažaj bračnog sklada kod muškaraca i žena u skladu je s nalazima ranijih istraživanja koja su se


bavila ovom temom (Emmelkamp et al, 1987; Hamamci 2005a, 2005b; Jones & Stanton, 1988). Može se pretpostaviti da su osobe koje imaju visoka očeki-vanja i standarde u pogledu svog partnera i intimnog odnosa s njim sklone da formiraju rigidan skup pravila koja ih čine vulnerabilnim na izazove koje veza postavlja (Karney & Bradbury, 1995). Naime, osoba posmatra svog par-tnera i vezu kroz prizmu tih pravila i u skladu s tim objašnjava događaje do kojih dolazi u odnosu. Usled tako rigidnog načina mišljenja brojne situacije mogu se interpretirati kao kršenje pravila, što dalje vodi konfliktima i proble-mima u vezi i ocenjivanju veze kao loše.

Kad je reč o interpersonalnom nivou, dobijeni su različiti nalazi za ispita-nike muškog i ženskog pola. U uzorku žena utvrđen je značajan uticaj mu-ževljevih disfunkcionalnih uverenja o partnerskom odnosu na kvalitet braka koji opažaju žene, što je u skladu s našom početnom pretpostavkom. U uzor-ku muškaraca dobijeni su nešto drugačiji rezultati. Iako su se i muškarčeva i partnerkina uverenja pokazala kao značajni prediktori opaženog kvaliteta braka, partnerkina uverenja ipak ne doprinose značajno objašnjenju varijacija u zavisnoj varijabli, što znači da se te varijacije mogu dovoljno dobro objasni-ti i samo uverenjima muškaraca.

Reč je o nalazu koji treba tumačiti sa oprezom. Uvidom u R2 vrednosti koje govore o doprinosu partnerovih uverenja na bračni sklad može se vi-deti da razlika između doprinosa koji imaju muževljeva uverenja na ženin opažaj bračnog sklada i doprinosa koji imaju ženina uverenja u objašnjava-nju muževljevog opažaja bračnog sklada iznosi samo 2%, mada se poslednji doprinos pokazao kao statistički neznačajan. Moguće je da bi se na nekom većem uzorku doprinos ženinih uverenja muževljevom opažaju bračnog skla-da pokazao značajnim. Moguće objašnjenje može se potražiti i u razlikama u polnim ulogama, kao i u polnim razlikama uopšte. Postoje nalazi o razli-čitoj interpersonalnoj percepciji između supružnika i različitom tumačenju percipiranih karakteristika (Creamer & Campbell, 1988; Karney & Bradbury, 1997), na osnovu čega bi se moglo pretpostaviti da se stavovi koji supružnici ispoljavaju u bračnom kontekstu različito vrednuju u zavisnosti od pola. Po-jedini autori smatraju da su žene generalno više usmerene na emocionalnost i analiziranje intimnog odnosa nego muškarci, koji se više usmeravaju na po-sao, novac i praktične detalje, pri čemu su žene sklone da vrše emocionalni pritisak ukoliko žele promenu u odnosu, što je jedna od stvari na koju se muževi najčešće žale (Gottman & Levenson, 1988).

Objašnjenje se takođe može potražiti u razlikama između samih uverenja o partnerskom odnosu. Kao što je već pomenuto, utvrđeno je da neka od njih pozitivno utiču na opaženi kvalitet braka, naročto „romantični idealizam” što je slično nalazima koje su dobili i autori upitnika u svojim daljim istraživa-njima (DeBord et al., 1996). Moguće objašnjenje može se potražiti u razu-mevanju određenih konstrukata u okviru Upitnika uverenja o partnerskim odnosima kao dostižnih standarda kojima se teži u okviru kvalitetne veze, a


ne kao rigidnih i apsolutističkih zahteva (DeBord et al., 1996). Naime, postoji mogućnost da osobe koje svoj brak ocenjuju kao kvalitetan daju pozitivnije odgovore na stavke koje govore o socijalno prihvatljivim i poželjnim aspekti-ma partnerske veze (npr. na stavke koje vrednuju potpunu iskrenost između partnera). Ukoliko su, pored toga, sklone da svoj brak idealizuju, imaće više skorove na stavkama koje govore o romantičnom idealizmu, kao i na onima koje se odnose na kvalitet braka.

Dobijeni rezultati govore o vrlo kompleksnim sistemima odnosa između bračnih partnera iz našeg uzorka, koje je potrebno dodatno proveriti i obja-sniti na većem uzorku parova u nekliničkoj populaciji, kao i na uzorku pa-rova za koje je potvrđeno da imaju bračnih problema, bilo da su u procesu psihoterapije ili razvoda. Takođe je moguće da su disfunkcionalna uverenja o partnerskom odnosu drugačije zastupljena u našoj sredini u odnosu na ranije utvrđene prosečne vrednosti (DeBord & Romans, 1995), s obzirom na česte kulturološke specifičnosti tih kognicija (Goodwin & Gaines, 2004).

Zaključak

Cilj ove studije jeste da utvrdi povezanost između opaženog bračnog skla-da i disfunkcionalnih uverenja koja partneri imaju o intimnoj vezi. Vođen savremenom kognitivno bihejvioralnom teorijom partnerskih odnosa, rad obuhvata interpersonalnu i intrapersonalnu perspektivu. Naša početna pre-tpostavka – na intrapersonalnom planu postoje značajni efekti uverenja o partnerskom odnosu na opaženi bračni sklad – potvrđena je za oba pola. Očekivani rezultat na interpersonalnom planu dobijen je samo u uzorku žena, u kojem je utvrđen značajan uticaj muževljevih disfunkcionalnih uverenja o partnerskom odnosu na kvalitet braka koji opažaju žene. U uzorku muževa utvrđeno je da disfunkcionalna uverenja o intimnom odnosu koja imaju žene ne utiču značajno na opažaj bračnog sklada njihovih muževa. Takođe, pojedi-na uverenja (najviše romantični idealizam) imaju neočekivan pozitivan efekat na opažaj bračnog sklada. Dodatan napor radi daljeg ispitivanja tih fenome-na vodio bi boljem razumevanju suptilnih procesa koji se odvijaju u okviru bračnog odnosa. Time bi se pomogao razvoj empirijski zasnovanih interven-cija kojima bi se moglo uticati na prevazilaženje bračnih problema, što bi dal-je vodilo unapređenju individualne, porodične i šire društvene dobrobiti.

Literatura

Baucom, D. H., Epstein, N., Sayers, S., & Sher, G. T. (1989). The Role of Cognitions in Marital Relationships: Definitional, Methodological, and Conceptual Issues. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 57(1), 31–38.

Bradbury T. N, Fincham F. D., & Beach, S. R. H. (2000). Research on the Nature and Determinants of Marital Satisfaction: A Decade in Review. Journal of Marriage and the Family, 62, 964–980.


Caughlin, J. P., Huston, T. L., & Houts, R. M. (2000). How Does Personality Matter in Marriage? An Examination of Trait Anxiety, Interpersonal Negativity, and Mari-tal Satisfaction. Journal of Personality and Social Psychology, 78(2), 326–336.

Creamer, M. & Campbell, I. M. (1988). The Role of Interpersonal Perception in Dya-dic Adjustment. Journal of Clinical Psychology, 44(3), 424–430.

DeBord J., Romans, J. S. C. (1995). Development of The Relationship Beliefs Questi-onnaire. Psychological Reports, 76, 1–3.

DeBord J., Romans, J. S. C., Krieshok T. (1996). Predicting dyadic adjustment from ge-neral and relationship-specific beliefs. The Journal of Psychology, 130(3), 263–280.

Eidelson R. J. & Epstein N. (1982). Cognition and relationship maladjustment: Deve-lopment of a measure of dysfunctional relationship beliefs. Journal of Consulting and Clinical Psychology 50, 715–720.

Ellis, A. (1958). Neurotic Interaction between Marital Partners. Journal of Counseling Psychology, 5(1), 24–28.

Ellis A. (2003). The nature of disturbed marital interaction. Journal of Rational-Emo-tive & Cognitive-Behavior Therapy, 21(3/4), 147–153.

Ellis, A. & Dryden, W. (1997). The practice of rational emotive behavior therapy (2nd Ed.). NY: Springer Publishing Company.

Emmelkamp P., Krol B., Samderman D., & Ruphan M. (1987). The assessment of relationship beliefs in a marital context. Personality and Individual Differences. 8(6), 775–780.

Epstein, N., Baucom, D. H., & Rankin, L. A. (1993). Treatment of marital conflict: a cognitive-behavioral approach. Clinical Psychology Review 13, 45–57.

Goodwin, R. & Gaines, S. (2004). Relationships beliefs and relationship quality across cultures: country as a moderator of dysfunctional beliefs and relationship quali-ty in three former Communist societies. Personal Relationships, 11, 267–280.

Gottman, J. M. & Levenson, R. W. (1988). The Social Psychophysiology of Marriage. In: Noller, P. & Fitzpatrick, M. A. (Eds.) Perspectives on Marital Interaction. Clevedon, England: Multilingual Matters, Ltd.

Hamamci Z. (2005a). Dysfunctional Relationship Beliefs in Marital Satisfaction and Adjustment. Social Behavior and Personality, 33(4), 313–328.

Hamamci Z. (2005b). Dysfunctional Relationship Beliefs in Marital Conflict. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 23(3), 245–261.

James S., Hunsley J., & Hemsworth D. (2002). Factor Structure of the Relationship Belief Inventory. Cognitive Therapy and Research, 26(6), 729–744.

Jones M. E. & Stanton A. L. (1988). Dysfunctional beliefs, belief similarity and ma-rital distress: a comparison of models. Journal of Social and Clinical Psychology, 7(1), 1–14.

Karney, B. R. & Bradbury, T. N. (1995). The longitudinal course of marital quali-ty and stability: A review of theory, method, and research. Psychological Bulle-tin, 118, 3–34.

Karney B. R. & Bradbury T. N. (1997). Neuroticism, Marital Interaction, and the Trajectory of Marital Satisfaction. Journal of Personality and Social Psychology, 72(5), 1075–1092.


Karney B. R., Bradbury T. N., Fincham F. D., & Sullivan K. T. (1994). The Role of Negative Affectivity in the Association Between Attributions and Marital Satis-faction. Journal of Personality and Social Psychology, 66(2), 413–424.

Republički zavod za statistiku (2011). Osnovni demografski pokazatelji stanovništva. Preuzeto sa www.stat.gov.rs. 15.09.2013.

Spanier, G. B. (1976). Measuring dyadic adjustment: new scales for assessing the quality of marriage and similar dyads. Journal of Marriage and the Family, 38, 15–28.

Uebelacker L. A. & Whisman M. A. (2005). Relationship Beliefs, Attributions, and Partner Behaviors Among Depressed Married Women. Cognitive Therapy and Research, 29(2), 143–154.

DATUM PRIJEMA RADA: 27.11.2013. DATUM PRIHVATANJA RADA: 01.04.2014.

The Connection Between dysfunctional Relationship Beliefs and Dyadic Adjustment

Severina FilipovićBelgrade

Tatjana Vukosavljević-GvozdenFaculty of Philosophy, University of Belgrade

Goran OpačićFaculty of Philosophy, University of Belgrade

The purpose of this study was to determine the connection between dyadic adjustment and dysfunctional relationship beliefsthat are discussed in the contemporary cognitive-behavioural perspective. Given the nature of personal relationships, the study included intrapersonal and interpersonal approach. The intrapersonal approach suggests that one’s perception of dyadic adjustment is determined by one’s own personality characteristics, while the interpersonal approach suggests that one’s partner’s characteristics have influence, too. Accordingly, it was assumed that people perceive their marriages as less adjusted if they themselves and their partner have more pronounced dysfunctional beliefs. The sample consisted of 100 married couples from Serbia aged 20–64 years (M=41.8). The participants completed the Relationship Beliefs Questionnaire and the Dyadic Adjustment Scale. Significant intrapersonal effects of relationship beliefs on theperceived dyadic adjustment were found for both genders. Expected intrapersonal effects were found only in the female sample. Additionally, unexpected positive effects of certain groups of relationship beliefs(e.g. romantic idealism) were found.

Key words: dyadic adjustment, dysfunctional relationship beliefs

Psihološka istraživanja, Vol. XVII 1 2014. UDK 004.382.73052:159.9.075497.111933 004.382.73052:331.101.1497.11 TIP ČLANKA: Originalni naučni rad

Ergonomski faktori rizika i fizička nelagodnostkorisnika laptop računara1

Vladimir Stanković2

Filozofski fakultet, Odeljenje za psihologiju, Univerzitet u Beogradu

Svetlana ČizmićFilozofski fakultet, Odeljenje za psihologiju, Univerzitet u Beogradu

Cilj ovog istraživanja jeste identifikacija faktora rizika nelagodnosti pri radu na laptop računaru. Ispitivani su subjektivan osećaj, stepen opterećenja, jačina i učestalost diskomfora. Istraživanjem je obuhvaćeno 186 ispitanika. U prvoj fazi ispitanici su popunjavali upitnik o subjektivnom osećaju nelagodnosti us-lovljenoj specifičnostima korišćenja laptop računara, dok je u drugoj 10 ispita-nika opservirano tokom korišćenja računara. Ocenjivanje položaja gornjeg dela tela tokom rada obavljeno je tehnikom Rapid Upper Limb Assessment, RULA. Gotovo petina ukupnog broja ispitanika pokazuje veću učestalost nelagod-nosti. Najveći broj ispitanika saopštava da su nepravilno sedenje i zauzimanje neuobičajenih položaja glavni činioci povećanja nelagodnosti posle rada na lap-topu. Prilikom korišćenja laptop računara dolazi do povećanja nelagodnosti u vratu, pri čemu su faktori rizika izraženiji onda kad rad traje više sati u kontinu-itetu, u okruženju u kojem ne postoji fiksirana površina za postavljanje uređaja i kad se ne koriste eksterni dodaci. U većini položaja koje korisnici zauzimaju dolazi do ekstenzije / fleksije vrata, što je posledica specifičnog dizajna uređaja. Povećana nelagodnost registrovana je i u leđima, mada je nešto manja nego u vratu. Faktori rizika nelagodnosti u vratu i leđima izraženiji su onda kad se radi više od pet sati dnevno, u položajima koji su poput sedenja na klupi i bez korišćenja dodataka. Kod korisnika koji prilikom rada pretežno sede na fiksira-nim površinama s naslonom (npr. na stolici) dolazi do povećane nelagodnosti u ručnom zglobu. Opservacija RULA tehnikom pokazala je da je rizik najveći onda kad se laptop koristi u sledećim položajima: sedenje na podu, ležanje i držanje uređaja u krilu. Dobijeni rezultati imaju važne implikacije za povećanje dobrobiti korisnika laptop računara u savremenom radnom okruženju.

Ključne reči: ergonomija, interakcija čovek–kompjuter, laptop, nelagodnost, RULA tehnika

1 Istraživanje je deo Projekta 179018 koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološ-kog razvoja Republike Srbije.

2 Student doktorskih studija, [email protected]


Savremena tehnologija unapredila je u značajnoj meri efikasnost i sigur-nost ljudskog rada. Međutim, ostaje mnogo otvorenih pitanja u pogledu ade-kvatnog dizajna radnog prostora i prilagođenosti uređaja koji su integrisani u rad. U takvim uslovima rad u kancelarijama, na prvi pogled čak i bezbedan, može doprineti narušavanju komfora i zdravlja zaposlenih ukoliko rade osam i više sati sedeći za računarom u nametnutom položaju, na način koji je de-terminisan dizajnom radnog mesta, kao i samog uređaja.

Danas skoro da ne postoji posao u kojem se računari ne koriste bar u nekom od procesa rada. Kad je reč o kompjuterima, neprekidno se javljaju nova inženjerska rešenja koja, s jedne strane, smanjuju potrebu za korišće-njem desktop računara a, s druge strane, povećavaju upotrebu informacionih tehnologija u procesu rada. Interakcija čovek – kompjuter (Human-Compu-ter Interaction) oblast je ergonomije koja se bavi specifičnostima interakcije čoveka i kompjutera, pre svega analizom i optimizovanjem oba dela sistema (čoveka i kompjutera) s ciljem da se postigne veći sklad i efikasnost celine (Booth, 1989). U skladu s promenom inženjersko-ergonomske paradigme (Boff, 2006) dolazi i do promena načina interakcije čovek – kompjuter. Čovek se definiše kao operator koji obavlja specifične poslove u sistemu, pri čemu prima informacije preko indikacionih uređaja i utiče na sistem preko izvršnih delova ili komandi (Čizmić, 2006).

Interakcija s računarom može se sagledati u tri domena (Karray, Alemza-deh, Saleh & Arab, 2008): 1) Fizički domen – mehanika odnosa čoveka i kom-pjutera; 2) Kognitivni domen – načini na koji operatori, koristeći mentalne modele, razumeju sistem i stupaju u interakciju s njim, i 3) Afektivni domen – emocije korisnika u vezi sa informacionim tehnologijama koje koristi u radu. U ovom radu bavimo se fizičkim aspektima odnosa čovek – kompjuter, tradicionalnom temom ergonomije koja je veoma relevantna za život i rad ljudi u savremenim psiho-socijalno-tehničkim sistemima. Ta tema posebno je od značaja kad su u pitanju faktori rizika za zdravlje i dobrobit korisnika računara.

Specifičnost rada na računaru u odnosu na rad s većinom tradicionalnih alata ogleda se u tome što operator mora da zauzme statičan, sedeći položaj, u kojem se malo mišića aktivira. Tako je, na primer, u istraživanju Kolkomba i saradnika (Colcombe et al., 2004) pokazano da je produženo sedenje fak-tor koji može imati inhibitorski efekat na razvoj određenih neuroanatomskih struktura u mozgu. Ukoliko ovaj nalaz sagledamo iz evolucione perspektive, produženo sedenje možemo označiti kao bihejvioralnu karakteristiku koja nije adaptivna jer dovodi do smanjenja sposobnosti preživljavanja (Buss, 2005). Dugotrajno sedenje nije usklađeno sa anatomijom čovekovog tela koja je, po svemu sudeći, prilagođena za dinamičnu fizičku aktivnost lovca-sakupljača. Istraživanja su pokazala da dugotrajno sedenje može imati ozbiljne zdravst-vene posledice (Andersen, Fallentin, Thomsen, & Mikkelsen, 2011; Colcombe et al., 2004; Kumar, 1999). U sistemu čovek – kompjuter specifičnost dizajna

V. STANKOVIĆ, S. ČIZMIĆ: ERGONOMSKI FAKTORI RIZIKA I FIZIČKA NELAGODNOST 21 KORISNIKA LAPTOP RAČUNARA

uređaja, kao i radne stanice (mikroprostor u kojem korisnik koristi uređaj) nalažu zauzimanje neadekvatnih položaja tela (pognuta leđa, fleksija vrata, neprirodna savijenost udova), što dovodi do nelagodnosti, pa i bola, pri čemu se, uz dugotrajnu izloženost, mogu razviti zdravstvene tegobe (muskuloske-letne, kardiovaskularne i nervne).

Muskulosketna nelagodnost, diskomfor (u daljem tekstu ravnopravno se koriste termini nelagodnost i diskomfor) odnosi se na bilo kakvo osećanje zamora, nelagodnosti i bola koji se javlja u nekom delu muskuloskeletnog sistema (Erdinc, 2011; McGreevey, 2003; Hanvold & Veiersted, 2010). Uzroci diskomfora najčešće su ponavljano naprezanje sitnih mišića i zglobova usled jednoličnih pokreta, kao i opterećenje većih mišića i kostiju pri zauzimanju neuobičajenih položaja tela. Možemo reći da su faktori rizika za diskomfor prilikom korišćenja računara ujedno i faktori rizika za nastanak nekog od poremećaja usled kumulativnih trauma. Poremećaji usled kumulativnih tra-uma jesu povrede muskuloskeletnog i nervnog sistema izazvane repetitivnim zadacima, nasilnim naprezanjima, vibracijama, mehaničkom kompresijom ili produženom neuobičajenom pozicijom (McGreevey, 2003).

Karakteristike rada na laptop računarima

Laptop računari se u pogledu dizajna razlikuju od desktop računara prvenstveno zbog toga što omogućavaju veću mobilnost. Još jedna od speci-fičnosti laptopa jeste integrisanost, tj. neodvojivost ekrana i sistema za unos komandi. Sistem za kontrolu kursora („miš”) spojen je s tastaturom. Iako te karakteristike čine laptop računare mobilnijim, manjim i ekonomičnijim, up-ravo takav dizajn može biti prepreka ergonomičnoj interakciji.

Faktori rizika prilikom korišćenja laptop računara

Opšti faktori rizika vezani za desktop računare javljaju se i prilikom kori-šćenja laptop računara. U literaturi se najčešće navode sedenje u neadekvat-nim položajima, položaj i udaljenost ekrana, neadekvatnost sistema za unos komandi (npr. Straker, Jones. & Miller, 1997). Postoje i određene specifičnosti kojima ćemo posvetiti pažnju.

Neoubičajene pozicije i mesta korišćenja kao specifičnost korišćenja lap-topa stoji u osnovi gotovo svih ostalih aspekata rada na laptopu. Mnogi nalazi ukazuju na to da laptop korisnici generalno zauzimaju veći broj neadekvatnih položaja, koji dovode do povećanja nelagodnosti (Demmans, Subramanian, & Titus, 2007; Erdinc, 2011; Jamjumrus & Nanthavanij, 2008; Sommerich, Star, Smith, & Shivers, 2002; Straker et al., 1997). Neke od pozicija koje laptop korisnici često zauzimaju dok rade jesu: sedenje za stolom, ležeća pozicija, sedenje na podu, sedenje na stolici (bez stola), sedenje s laptopom koji se drži


na nogama, itd. (Harris & Straker, 2000). Prajs i Dauel (Price & Dowell, 1998) analizovali su pozicije koje korisnici laptopa zauzimaju prilikom rada na fik-snoj površini i doveli ih u vezu s diskomforom. Ukoliko se laptop postavi tako da je ekran u optimalnom nivou vidnog polja, sistem za unos komandi se, usled integrisanosti sa ekranom, mora postaviti na viši nivo. To dovodi do neprirodnog položaja gornjih udova, što rezultira povećanjem diskomfora u vratu, ramenima, ručnom zglobu i leđima.

Istraživanje na studentskoj populaciji pokazalo je da skoro svi korisnici laptopa i notebook računara prilikom rada za stolom drže vrat u neprirodnom položaju i osećaju povećani diskomfor (Raps & Nanthavanij, 2008). Gold i saradnici (Gold, Driban, Yingling, & Komaroff, 2012) pokazali su da korisni-ci govore o većem diskomforu kad laptop koriste u ležećoj poziciji nego kad sede. Pored specifičnog dizajna, razlog za zauzimanje neuobičajenih položaja prilikom rada jeste mobilnost laptopa. Može se pretpostaviti da način kori-šćenja uređaja dovodi do razvoja poremećaja usled kumulativnih trauma.

Pokretljivost ekrana. Usled slabe pokretljivosti ekrana korisnici osećaju po-većanu aktivnost mišić a vrata i često zauzimaju neprirodne položaje (Harris & Straker, 2000; Jonai, Villanueva, Takata, Sotoyama& Saito, 2000; Saito, Miyao, Kondo, Sakakibara, & Toyoshima,1997; Villanueva et al., 1997). Ograničen ugao vidnog polja može uticati na to da se ramena i leđa naginju napred i naprežu, pri čemu dolazi do ekstenzije vratnih mišića i devijacije radijalnog ugla ručnog zgloba. Sve to rezultira simptomima kao što su bol u vratu, leđi-ma, ramenima, laktu i zglobovima.

Asundi i saradnici (Asundi, Odell, Luce, & Dennerlein, 2010) nalaze da u svim uobičajenim okolnostima korišćenja laptop računara (na stolu, na kri-lu, na postolju) dolazi do opterećenja vratnih mišića, kao i devijacije ručnog zgloba. Šeto i Li (Szeto & Lee, 2002) pokazali su da korisnici laptopa i note-book-a, usled specifičnosti dizajna uređaja (manji ekran) dovode vrat u ne-prirodan, statičan položaj, čime ga opterećuju. Rizik za javljanje nelagodnosti takođe je povezan sa specifičnim dizajnom ekrana uređaja.

Sistem za unos komandi. Specifičnost dizajna tog dela uređaja ograničava pokretljivost korisnika, jer je tastatura spojena sa ekranom i ne postoji mo-gućnost odvajanja. Rad u takvom položaju dovodi do nelagodnosti u ručnim zglobovima i do naprezanja vratnih mišića (Asundi et al., 2010). U takvim si-tuacijama rada postoji rizik za javljanje sindroma Karpalnog tunela, ozbiljnog poremećaja usled kumulativnih trauma (Haase, 2007). Rezultati jedne studije (Jacobs et al., 2009) pokazali su da ispitanici koji koriste eksterne dodatke, kao što su tastatura, miš i postolje za laptop, osećaju manji diskomfor od onih koji ih ne koriste. Bolovi u leđima i vratu mogu biti rezultat neadekvatne po-zicije ekrana tokom unosa komandi (Jonai et al., 2002), dok je diskomfor u laktu i zglobu najčešće izazvan neadekvatnim uglom u kojem se ruke nalaze prilikom unosa komandi, što je, pored nepovoljnog odnosa ekran – tastatura,


povezano i s manjim dimenzijama tastature (Ortiz, 2005). Visina tastature, u slučajevima kad je ekran postavljen u optimalnu poziciju, dovodi do toga da korisnici više pružaju ruke tokom unosa komandi, povećavajući biomeha-ničko opterećenje u ramenima, ručnom zglobu i gornjem delu leđa (Price & Dowell, 1998).

Ostali faktori, pre svega karakteristike radne stanice laptopa, kao što su visina stola i stolice, nepostojanje dodatnih podloga za delove interfejsa, osvetljenje u prostoriji, zaštita od UV zračenja i disperzija toplote, deluju na biomehaničko naprezanje i povećanje diskomfora, kako pojedinačno, tako i kao celina.

Zbog sve veće popularnosti laptopa, posebno kod mlađe populacije, kao i mogućih posledica vezanih za njegovo neadekvatno korišćenje, u ovom radu bavili smo se diskomforom do kojeg dolazi usled korišćenja laptopa. Ispiti-vali smo interakciju čoveka i laptop računara, imajući u vidu da dizajn ure-đaja određuje način njegovog korišćenja. Specifičan oblik interakcije čovek – kompjuter dovodi do karakterističnih posledica po psihofizičko zdravlje korisnika. Pošli smo od toga da ne postoji dovoljan broj istraživanja koja na sistematski način pristupaju proučavanju faktora rada na laptop računarima u vezi sa osećanjem nelagodnosti kao jednim od prvih znakova narušavanja fizičkog zdravlja korisnika. Glavni problem istraživanja jeste povezanost spe-cifičnosti korišćenja laptop računara, za koje pretpostavljamo da su proizvod dizajna uređaja, sa doživljajem diskomfora (učestalosti opšteg diskomfora i jačine diskomfora u pojedinim delovima tela) kod studentske populacije koja koristi laptop. Glavna pretpostavka jeste ta da neergonomičan dizajn laptop računara dovodi do zauzimanja neuobičajenih položaja tela, pa tako pred-stavlja jedan od ključnih činilaca diskomfora. Cilj je da se identifikuju činioci koji su u vezi sa diskomforom (trajanje rada, mesto korišćenja i karakteristike radne stanice), kao i delovi tela na kojima se tipično javlja povećan diskom-for. Pretpostavlja se da će određeni delovi tela, kao što su vrat, leđa i ručni zglobovi, trpeti veće opterećenje tokom rada.

Metod

Procedura i tehnike ispitivanja. Istraživanje je sprovedeno u dve faze tokom juna i jula 2013. U prvoj fazi korišćen je upitnik koji je delimično konstruisan po uzoru na upitnike korišćene u sličnim istraživanjima (Harris & Straker, 2000). Ispitivali smo subjektivan osećaj diskomfora – učestalost opšteg dis-komfora i jačinu diskomfora u različitim delovima tela; mišljenje o uzrocima diskomfora, kao i specifičnosti rada kao faktore diskomfora – staž u korišće-nju laptop računara, trajanje rada (dnevno, godišnje), kontinuitet rada, kori-šćenje eksternih dodataka, mesto (lokacija) korišćenja, karakteristike površina za sedenje i položaji tela tokom rada. Učestalost opšteg diskomfora merena je


putem skale procene sa tri stepena – niska, srednja i visoka učestalost opšteg diskomfora. Subjektivan osećaj jačine diskomfora ispitivan je u 11 različitih delova tela pre i posle rada na laptopu. Ispitanici su procenjivali stepen jačine diskomfora za svaki deo tela na četvorostepenoj skali procene (0–3), odvo-jeno za periode pre i posle rada, pri čemu je skor 0 značio da nema osećaja diskomfora, a skor 3 da je osećaj diskomfora veoma izražen.

U drugoj fazi korišćena je tehnika za opservaciju i ocenjivanje položaja gornjeg dela tela tokom rada – Brza procena gornjih udova (Rapid Upper Limb Assessment, skraćeno RULA tehnika; McAtamney & Corlett, 1993). Metod upitnika je kombinovan sa RULA tehnikom, metodom strukturisane opservacije, kako bi se dobila detaljnija slika i omogućilo kvalitetnije zaključi-vanje (Menéndez et al., 2007). RULA tehnika je relativno jednostavan alat za utvrđivanje rizika za nastanak poremećaja gornjih ekstremiteta pri obavljanju radnih zadataka. Omogućava brzu procenu muskuloskeletnog opterećenja u odnosu na položaj tela, ponavljanje pokreta i snagu izvođenja pokreta. Proce-na se vrši na skali na kojoj se obeležavaju specifični položaji tela i pridodaju se bodovi kojima se označava stepen opterećenja. Jedinstven skor dobija se kombinacijom individualnih skorova opterećenja. Ispitivanje RULA tehni-kom odvijalo se tako što se ispitanik postavi u radnu stanicu s laptop računa-rom (radni sto, sto u kafiću, klupa u parku, pod, kauč) i daje mu se zadatak da unosi tekst (tipičan zadatak korisnika računara). Ispitivač unosi podatke u RULA upitnik, tj. pridaje ocene (bodove) u skladu s položajima delova tela.

Uzorak. Uzorak je činilo 186 studenata Odeljenja za psihologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu (14% ispitanika bile su osobe muškog pola). U fazi opser-vacije učestvovalo je 10 ispitanika. Prosečna starost ispitanika bila je 21 godina.

Rezultati

S obzirom da raspodela varijabli koje se odnose na mere učestalosti opšteg diskomfora i subjektivnog osećaja jačine diskomfora odstupa od normalne (Šapiro-Vilks) (Shapiro Wilks test) značajan je za sve nivoe varijabli, korišće-ne su neparametrijske statističke metode. Za obradu podataka RULA testova korišćene su metode samog instrumenta (McAtamney & Corlett, 1993).

Učestalost opšteg diskomfora i jačina diskomfora. Oko petine (19,4%) uku-pnog broja ispitanika saopštava da su kod njih simptomi diskomfora veoma učestali a, s druge strane, isti procenat ispitanika izjavljuje da se simptomi jav-ljaju veoma retko. Diskomfor se povećava kao posledica rada na računaru. Na osnovu ocena ispitanika, posle rada dolazi do značajnog povećanja diskomfo-ra u vratu u odnosu na diskomfor pre rada na laptopu (sign test je Z = 11,92, p <0,001), pri čemu je period rada prosečan interval rada tipičan za ispitanika. Pored vrata najviše su pogođena leđa. Pronađena je značajna razlika u jačini diskomfora u leđima posle rada u odnosu na jačinu diskomfora pre rada,


Z = 11,41, p <0,001. Nešto manje opterećeno je rame, u kojem takođe dolazi do povećanja diskomfora posle rada u odnosu na diskomfor pre rada Z = 9,90, p <0,001. Značajne su i razlike subjektivnog osećaja nelagodnosti u ručnom zglobu, Z = 6,17, p <0,001, pri čemu je nelagodnost veća posle rada.

Mišljenje o uzrocima diskomfora. Skoro polovina ukupnog broja ispitanika (45,7%) navodi nepravilno sedenje kao glavni faktor diskomfora. Zauzimanje neobičnih položaja kao uzročnika diskomfora navodi 37,6% ispitanika. 10,8% ukupnog broja ispitanika kao glavni uzrok pojave diskomfora navodi produžen period rada, dok 5,9% ispitanika glavnu „krivicu” pripisuje nedostatku fizičke aktivnosti . Hi-kvadrat testom utvrđeno je da su razlike između svih kategorija značajne, χ2 (3, N = 185) = 85,96, p χ 0,01. Poređenjem parova Man–Vitnije-vim testom (Mann–Whitney test) utvrđeno je da se ispitanici koji su naveli zauzimanje neuobičajenih položaja kao glavni faktor nastanka diskomfora značajno razlikuju po jačini simptoma diskomfora u predelu leđa od onih koji navode opterećenje, U = 416,5, p χ 0,05, manjak fizičke aktivnosti, U = 217,5, p χ 0,05, ali ne i sa onima koji navode nepravilno sedenje kao glavni faktor, U = 2643, p = 0,219. Međutim, ispitanici koji navode nepravilno sedenje kao gla-vni faktor ne razlikuju se značajno od ostalih ispitanika po jačini diskomfora u leđima. Kruskal–Valisov test (Kruskal–Wallis test) pokazao je da je kod ispi-tanika koji pretežno koriste laptop razlika u jačini simptoma, u zavisnosti od faktora koji se navode kao glavni uzroci, opet statistički značajna u domenu leđa, H = 9,54, p χ 0,05, dok se kod onih koji pretežno koriste desktop računar razlika ne pokazuje statistički značajnom, H = 1,7, p = 0,62. To takođe može ukazivati na specifičnost laptop računara u odnosu na desktop računare kao na faktor koji doprinosi nastanku diskomfora.

Staž u korišćenju laptop računara. Rezultati su pokazali da 11,3% stude-nata ima staž u koriščenju laptop računara kraći od godinu dana, 36% koristi laptop 1–3 godine, 30,6% ima iskustvo rada 4–5 godina, dok preostalih 21% koristi laptop više od 5 godina. Kruskal–Valisovim testom, (Kruskal–Wallis test) utvrđeno je da povezanost korisničkog staža sa učestalošću opšteg dis-komfora nije značajna, H = 2,227, p = 0,517. Korisnički staž nije povezan s jačinom diskomfora ni u jednom od 11 testiranih delova tela.

Prosečno dnevno vreme provedeno u radu na laptop računaru. Petinu uku-pnog vremena (20,6%) provedenog za računarima u toku dana studenti pro-vode u korišćenju desktop računara, dok većinu vremena (80,3%) provode u radu na laptopu. Najveći procenat, njih 37%, radi na laptopu 3–4 sata dnev-no, 14,5% ispitanika koristi laptop u proseku manje od jednog sata dnevno, 26,9% koristi laptop 1–2 sata dnevno, 14,5% ispitanika radi 5–6 sati dnevno, 4,3% radi 7–8 sati dnevno, dok samo 1,6% provodi više od 8 sati dnevno za laptopom. Kad se ispitanici porede po učestalosti opšteg diskomfora u od-nosu na prosečno trajanje rada, Kruskal–Valisovim testom (Kruskal–Wallis


test) utvrđeno je da razlike nisu značajne, H = 0,340, p = 0,560. Međutim, kada se ispitanici porede po tome da li više koriste laptop ili desktop računar, Man–Vitnijevim testom (Mann–Whitney test) potvrđeno je značajno poveća-nje diskomfora u kolenu kod onih koji više koriste laptop, i to ukoliko uređaj koriste u proseku više od pet sati dnevno, U = 1680, p χ 0,05. Kod onih koji pretežno koriste desktop razlika u diskomforu u kolenu nije značajna, U = 29, p = 0,68.

Kontinuitet rada, učestalost i dužina pauza. Na laptop računaru 23,9% ukupnog broja ispitanika uglavnom radi više sati u kontinuitetu bez pravljenja pauze, dok 75,3% pravi pauze tokom rada. Poređenjem dve grupe ispitanika Man–Vitnijevim testom (Mann–Whitney test) utvrđena je značajna razlika u jačini diskomfora nakon rada na uređaju, i to u vratu, U = 2488, p χ 0,05. Dakle, korisnici laptop računara koji ne prave pauze tokom rada osećaju veću nelagodnost u vratu nakon rada.

Eksterni dodaci. Znatan broj ispitanika, čak 44,6% njih, ne koristi nikakve eksterne dodatke, dok preostali ispitanici (55,4%) koriste različite eksterne dodatke, u najvećem broju eksternog miša (42,5% ukupnog broja ispitani-ka). S obzirom na korišćenje dodataka, poređenjem grupa Man–Vitnijevim testom (Mann–Whitney test) utvrđeno je da se ispitanici ne razlikuju značaj-no po učestalosti opšteg diskomfora, U = 4124,5, p = 0,636, kao ni po jačini diskomfora (Man–Witnijev test nije pokazao značajnost ni na jednom od 11 testiranih delova tela).

Mesto (lokacija) korišćenja. U proseku, studenti laptop najviše koriste kod kuće (79,8% od ukupnog vremena rada), na fakultetu 10,4% vremena rada, u kafiću oko 7%, u parku i na klupi oko 0,9%, a oko 1,8% vremena na ostalim lokacijama. Man–Vitnijevim testom (Mann–Whitney test) pokazano je da se učestalost opšteg diskomfora ne menja značajno s obzirom na lokaciju (U = 2276,5, p = 1,00). Međutim, kod ispitanika koji više koriste laptop nego desktop računar, i to uglavnom van kuće, primećuje se značajno povećanje diskomfora u nadlaktici, U = 657, p χ 0,05.

Karakteristike površina za sedenje. Prilikom korišćenja laptop računara, ko-risnici najvećideo vremena (63,6%) provode sedeći na fiksiranim površinama s naslonom. U znatno manjoj meri sede na fiksiranim površinama bez naslona (16,6%) i na stolici s mogućnošću podešavanja samo visine ili i visine i ugla na-slona (19,6%). Kad je reč o učestalosti opšteg osećaja diskomfora u odnosu na tip površine na kojoj se sedi tokom rada, Kruskal–Valisov test (Kruskal–Wallis test) nije pokazao značajne razlike (H = 1,33, p = 0,515). Međutim, testiranjem razlika u pogledu intenziteta diskomfora u različitim tačkama tela dobijeno je da se diskomfor povećava samo u ručnom zglobu, i to posle sedenja na fiksi-ranim površinama, u odnosu na korišćenje stolica sa mogućnošću podešavanja visine i ugla naslona (Kruskal–Wallis test – H = 6,33, p χ 0,05).


Položaji tela tokom rada. Ispitanici provode 56,9% ukupnog vremena u radu s laptop računarom sedeći za stolom, 32,2% sedeći na klupi, trosedu, kauču, krevetu itd, 9,7% ležeći na stomaku ili boku, oko 1,5% zauzimajući neke od ostalih položaja. Kruskal–Valisovim testom (Kruskal–Wallis test) po-kazano je da se grupe ispitanika ne razlikuju značajno po učestalosti opšteg diskomfora u odnosu na položaje tela, H = 3,02, p = 0,221. Međutim, kad se u obzir uzme prosečno trajanje rada i korišćenje eksternih dodataka, razlike su značajne. Ispitanici koji dnevno prosečno rade duže od pet sati, i pritom ne koriste dodatke, češće osećaju diskomor od ostalih, H = 9,44, p χ 0,05. Nisu utvrđene značajne razlike u jačini diskomfora ni za jedan od 11 testiranih delova tela, u odnosu na položaj tela prilikom rada na laptopu.

Kad se u prethodnu analizu uvedu varijable korisničkog staža i prosečnog trajanja rada na laptopu u toku dana, Kruskal–Valis test (Kruskal–Wallis test) pokazuje da ispitanici koji koriste laptop više od pet godina, rade prosečno dnevno na uređaju više od pet sati i uglavnom ga koriste u radnoj stanici bez fiksirane površine (npr. klupe) osećaju veći diskomfor u nadlaktici, H = 5,17, p χ 0,05. Ako se ispitanici porede samo u pogledu korišćenja eksternih doda-taka, Man–Vitnijev test (Mann–Whitney test) pokazuje povećanje diskomfora u vratu, U = 473,5, p χ 0,05, i to kod onih koji ne koriste dodatke a često ko-riste laptop bez fiksirane površine za uređaj. Kad se u analizu uvede i trajanje vremena provedenog u radu s korišćenjem dodataka, Man–Vitnijev test (Ma-nn–Whitney test) pokazuje povećanje diskomfora u vratu, U = 4,37, p χ 0,05, i leđima, U = 4,41, p χ 0,05, kod onih koji ne koriste dodatke, rade više od pet sati dnevno i uglavnom uređaj koriste na klupi i sličnim lokacijama. Dakle, vrat i leđa trpe najveće opterećenje kad se laptop koristi u radnim stanicama bez fiksiranih površina na koje se uređaj može postaviti.

Položaj delova tela tokom rada. Veliki broj ispitanika (67%) tokom rada na laptopu vrat drži u pognutom ili isturenom položaju. Kruskal–Valisovim te-stom (Kruskal–Wallis test) utvrđene su značajne razlike u odnosu na položaj vrata (pognut ili isturen) s jačinom diskomfora u određenim delovima tela, konkretno u leđima, H = 6,99, p χ 0,05, nadlaktici, H = 7,41, p χ 0,05, laktu, H = 8,2, p χ 0,05, i podlaktici, H = 7,61, p χ 0,05. Ispitanici navode najveći stepen jačine diskomfora kad se vrat drži u oštrom uglu u odnosu na gornji deo leđa. Kruskal–Valisov test (Kruskal–Wallis test) pokazao je da ispitanici koji šaku uglavnom usmeravaju na unutrašnju stranu u odnosu na podlakticu u većoj meri osećaju diskomfor u zglobu od onih koji šaku drže u liniji sa podlakticom, kao i od onih koji šaku drže usmerenu na spoljašnju stranu u odnosu na podlakticu (H = 6,1, p χ 0,05), što znači da je takav položaj šake tokom rada najmanje povoljan za zglob.

Analiza položaja i opterećenja na osnovu opservacije. Položaji tela i mesta rada koja su bila uključena u analizu RULA tehnikom obuhvataju: 1) sedenje za radnim stolom; 2) sedenje u kafiću; 3) sedenje na običnoj klupi (park, fa-


kultetski hol, laptop u krilu); 4) ležanje (na stomaku i na boku) i 5) sedenje na podu. Interpretacije RULA skorova prema autorima testa jesu: skor 1–2: prihvatljivo; skor 3–4: istražiti dalje; skor 5–6: istražiti dalje i promeniti polo-žaj uskoro; skor 6–7: istražiti i promeniti položaj momentalno (McAtamney & Corlett, 1993). Skorovi su prikazani u Tabeli 1.

Položaji i mesta rada SkorSedenje na podu 7

Ležanje (na stomaku / na boku) 7Sedenje na klupi (rad na butinama) 5

Sedenje u kafiću 4Sedenje za radnim stolom 3

Iz Tabele 1 vidimo da sedenje na podu i ležanje predstavljaju najnepo-voljnije položaje tokom rada, te duže ostajanje u tim pozicijama predstavlja faktor rizika za pojavu nelagodnosti. Tumačenje skorova pokazuje da oni nisu prihvatljivi ni za jednu poziciju u kojoj se korisnici nalaze tokom rada (čak ni prilikom rada za radnim stolom). To govori o tome da su položaji različitih delova tela prilikom rada, bez obzira na to gde se on odvija, neadekvatni i ukoliko se rad produži, mogu predstavljati faktor rizika po zdravlje korisnika. Kod većine ispitanika primećena je fleksija vrata pod uglom do 20 stepeni na-dole, kao i postavljanje šake (tj.zgloba) u neadekvatan položaj, obično usme-rene nagore i levo ili desno u odnosu na podlakticu.

Diskusija

Rezultati istraživanja ukazuju na zabrinjavajući podatak da je kod čak 20% ukupnog broja ispitanika koji koriste laptop računare nelagodnost veoma izražena. Opservacija uz pomoć RULA tehnike govori o veličini rizika koji korišćenje laptop računara ima po fizičko zdravlje korisnika, a on se kreće od srednjeg do visokog nivoa. Istraživanje je pokazalo značajne razlike u jačini diskomfora koji korisnici laptop računara osećaju pre i nakon rada. Vrat trpi najveće opterećenje, slede leđa, ramena, pa ručni zglob. Opservacija je poka-zala da prilikom rada u većini pozicija dolazi do ekstenzije ili fleksije vrata, što je opaženo kao posledica specifičnosti dizajna uređaja (integrisanost, tj. nemogućnost odvajanja ekrana od tastature). Najveći broj ispitanika (80%) navodi da su nepravilno sedenje i zauzimanje neuobičajenih položaja tokom rada glavni faktori subjektivne nelagodnosti. Opservacijom su takođe utvrđe-ni visoki nivoi opterećenja kao posledica zauzimanja neuobičajenih položaja. To je u saglasnosti sa subjektivnim procenama ispitanika i potvrđuje nalaze prethodnih istraživanja (npr. Jonai et al., 2002; Saito et al.,1997). Potvrđeno je naše glavno očekivanje da neuobičajenost položaja tela prilikom korišćenja laptopa, kao posledica specifičnosti dizajna uređaja, dovodi do narušavanja fizičkog zdravlja korisnika.


Opservacije su pokazale da dolazi do fleksije, ekstenzije i uvrtanja ručnog zgloba u većini pozicija koje korisnici zauzimaju tokom rada. To je, kao što je poznato iz literature, rizičan položaj koji dovodi do diskomfora, a može dove-sti i do ozbiljnijih muskuloskeletnih poremećaja (Haase, 2007). Sledeći faktor rizika jeste mesto korišćenja: diskomfor se značajno povećava u nadlaktici kod studenata koji više koriste laptop nego desktop računar i pritom ga, uglavnom, koriste van kuće. Opservacije su pokazale da se stepen opterećenja razliku-je u zavisnosti od pozicije i mesta korišćenja, što potvrđuje naša očekivanja. Faktor rizika za diskomfor u nadlaktici predstavlja korišćenje laptop uređaja u radnoj stanici bez fiksirane površine za uređaj, zajedno sa prolongiranim korišćenjem uređaja (više od pet godina i više od pet sati dnevno). Korišćenje laptopa bez fiksirane površine kao faktor rizika može se pripisati mobilnosti i integrisanosti laptopa. To su upravo inženjerski aspekti njegovog dizajna koji se često navode kao prednost laptopa u odnosu na desktop računar. Taj nalaz je u skladu s nalazima prethodnih istraživanja (Demmans et al., 2007; Erdinc, 2011; Harris & Straker, 2000; Straker et al. 1997; Szeto & Lee, 2002).

Neadekvatna površina za sedenje može doprineti javljanju diskomfora u zglobu i predstavlja još jedan aspekt radne stanice na koji treba obratiti pažnju. Opservacije su pokazale da je opterećenje najveće usled korišćenja uređaja na neadekvatnim površinama (pod, krevet). Faktor rizika predstavlja i korišćenje laptop računara duže od pet sati dnevno. Diskomfor u vratnom delu javlja se kod ispitanika koji rade više sati u kontinuitetu i ne prave pauze. Nije pronađena povezanost između korišćenja eksternih dodataka sa učesta-lošću i jačinom diskomfora. Međutim, ispitanici koji ne koriste dodatke, a dnevno rade duže od pet sati na laptop računaru i uređaj uglavnom koriste sedeći za stolom, češće osećaju diskomfor. Korišćenje uređaja u okruženji-ma gde ne postoji fiksirana površina za uređaj može doprineti nastanku dis-komfora u predelu vrata i leđa. Rizik je dodatno uvećan produženim radom (više od pet sati dnevno) i radom bez eksternih dodataka. Činjenica da je vrat jedan od delova tela koji trpi najveće opterećenje tokom rada na laptopu u skladu je s prethodnim istraživanjima i poziva na fokusiranje izmena u radnoj stanici, koje bi najpre bile usmerene na optimizovanje položaja vrata.

Možda se na prvi pogled može reći da uzorak iz studentske populacije ograničava relevantnost nalaza. Ipak, ako imamo u vidu da studenti predstav-ljaju buduću populaciju zaposlenih koja će u svet rada ući sa višegodišnjim korisničkim stažom i lošim navikama pri korišćenju laptopa, oni su upravo važan izvor informacija o rizicima koriščenja laptopa po fizičko zdravlje.

Zaključak i implikacije

Sumirajući sve navedeno, možemo reći da glavne faktore rizika za pojavu diskomfora u studentskoj populaciji predstavljaju: 1) Neuobičajeni položaji tela prilikom rada, koji su posledica specifičnog dizajna uređaja (integrisa-


nosti ekrana i tastature), a koji dovode do posebnog opterećenja vrata i leđa. Može se reći da su neuobičajeni položaji tela u osnovi svih ostalih faktora rizika; 2) Lokacije i karakteristike površina za rad i sedenje, koje su takođe u vezi sa specifičnim dizajnom – posebno sedenje na fiksiranim površinama i to bez adekvatne površine na kojoj bi uređaj bio postavljen i 3) Produže-no vreme rada, posebno duže od pet sati dnevno, bez pravljenja adekvatnih pauza. U tom slučaju rizik je dodatno uvećan ukoliko se ne koriste eksterni dodaci, što opet ukazuje na dizajn uređaja kao mogući uzrok subjektivne ne-lagodnosti.

Istraživanje je doprinelo rasvetljavanju nekih od faktora rizika rada na lap-top računaru u studentskoj populaciji, koji se javljaju kao proizvod specifič-nog, po našoj oceni, neergonomskog dizajna. Rezultati ukazuju na opasnost od negativnih posledica, koje (neadekvatno) korišćenje laptop uređaja može imati po fizičko zdravlje korisnika.

Potvrđena su ranija istraživanja u kojima je pokazano da je specifičnost dizajna laptop računara facilitator povećanog opterećenja u određenim delo-vima tela. Kako bi se interakcija sa uređajem učinila efikasnijom (poboljšanje vidnog polja, brži unos komandi), dolazi do zauzimanja neuobičajenih po-ložaja, a kao posledica javlja se diskomfor. Ovo istraživanje potvrdilo je na-laze istraživanja u kojima se razmatraju implikacije dizajna desktop i laptop računara, pri čemu su mobilnost i integrisanost laptop uređaja razlozi zbog kojih se interakcija korisnika ova dva tipa uređaja razlikuje (Asundi et al., 2010; Demmans et al., 2007; Erdinc, 2011; Gold et al. 2012; Price & Dowell, 1998;Straker et al. 1997; Szeto & Lee, 2002).

Najadekvatniji pristup rešavanju takvih problema, sa stanovišta ergono-mije, bio bi redizajn uređaja u koji bi se uključile anatomsko-biomehaničke karakteristike prosečnog korisnika. Jedna od preporuka bila bi da se, u cilju smanjenja opterećenja vrata optimizuje odnos ekran – sistem za unos koman-di tako što bi ekran na neki način bio odvojiv od tastature ili bi ceo uređaj bio rasklopiv. Ipak, redizajn uređaja ambiciozan je poduhvat, te bi za sad pažnju trebalo usmeriti u pravcu izmena u radnoj stanici. Stoga su ukazivanja na pro-bleme tog tipa, po našem mišljenju, bitna za sve koji se bave dizajnom radnog prostora. Uvođenje edukacije zaposlenih o ergonomskim principima rada na laptop računaru bila bi još jedna od mogućih intervencija, koja bi značajno mogla da doprinese očuvanju fizičkog zdravlja korisnika. U tom smislu, pre-poruke su da se radna stanica sastoji od adekvatne površine za uređaj (radni sto adekvatne visine i proporcija), stolice s mogućnošću podešavanja visine sedišta i ugla naslona, postolja za laptop, uz koje bi trebalo koristiti eksternu tastaturu i miša. Pažnju treba obratiti i na adekvatno osvetljenje radne stanice, pri čemu bi trebalo umanjiti efekat refleksije ekrana, koja se nepovoljno odra-žava na vidno polje. Intervencija takođe treba da bude usmerena na uvođenje adekvatnih pauza i odmora.


Preporuka je da se u istraživanjima zadovoljstva poslom, u okviru istraži-vanja zadovoljstva radnom sredinom, obrati pažnja na specifične aspekte in-terakcije zaposlenog i laptopa, odnosno kompjutera. U budućim istraživanja treba ispitivati vezu diskomfora s produktivnošću i efikasnošću zaposlenih, s jedne strane, i zadovoljstva poslom, s druge strane. Studenti su, kao budu-ći zaposleni, populacija na koju treba obratiti posebnu pažnju kad je reč o karakteristikama i navikama korišćenja laptopa, budući da ih oni prelaskom u svet rada unose u radnu sredinu. Adekvatna i pravovremena ergonomska edukacija bila bi u tom smislu važan deo pripreme za posao svakog zaposle-nog koji koristi laptop u radu.

Reference

Andersen, J. H., Fallentin, N., Thomsen, J. F., Mikkelsen, S. (2011). Risk factors for neck and upper extremity disorders among computers users and the effect of inter-ventions: An overview of systematic reviews. PLoS ONE 6(5):e19691. doi:10.1371/journal.pone.0019691.

Asundi, K., Odell, D., Luce, A., & Dennerlein, J. T. (2010). Notebook computer use on a desk, lap and lap support: effects on posture, performance and comfort. Ergonomics, 53(1), 74–82.

Boff, K. (2006). Revolutions and shifting paradigms in human factors and ergono-mics. Applied Ergonomics, 37, 391–399.

Booth, P. (1989). An introduction to human-computer interaction. Hillsdale, NJ: Law-rence Erlbaum.

Buss, D. (Ed.) (2005). Handbook of evolutionary psychology. NJ: Wiley & Sons.Colcombe, S. J., Kramer, A. F., Erickson, K. I., Scalf, P., McAuley, E., Cohen, N. J., &

Elavsky, S. (2004). Cardiovascular fitness, cortical plasticity, and aging. Procee-dings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 101(9), 3316–3321.

Čizmić, S. (2006). Ljudski faktor – osnovi inženjerske psihologije. Beograd: Institut za psihologiju.

Demmans, C., Subramanian, S., & Titus, J. (2007). Posture monitoring and improve-ment for laptop use. CHI’07 Extended abstracts on Human factors in computing systems, 2357–2362.

Erdinc, O. (2011). Upper extremity musculoskeletal discomfort among occupatio-nal notebook personal computer users: Work interference, associations with risk factors and the use of notebook computer stand and docking station. Work: A Journal of Prevention, Assessment and Rehabilitation,39(4), 455–463.

Gold, J. E., Driban, J. B., Yingling, V. R., & Komaroff, E. (2012). Characterization of posture and comfort in laptop users in non-desk settings. Applied Ergonomics, 43(2), 392–399.

Haase, J. (2007). Carpal tunnel syndrome– a comprehensive review. Advances and Technical Standards in Neurosurgery, 32, 175–249.


Harris, C. & Straker, L. (2000). Survey of physical ergonomics issues associated with school childrens’ use of laptop computers. International Journal of Industrial Er-gonomics, 26(3), 337–346.

Jacobs, K., Johnson, P., Dennerlein, J., Peterson, D., Kaufman, J., Gold, J., Williams, S., et al. (2009). University students’ notebook computer use. Applied Ergonomics, 40(3), 404–409.

Jamjumrus, N. & Nanthavanij, S. (2008). Ergonomic intervention for improving work po-stures during notebook computer operation.Journal of Human Ergology, 37, 23–33.

Jonai, H., Villanueva, M. B. G., Takata, A., Sotoyama, M., & Saito, S. (2002). Effects of the liquid crystal display tilt angle of a notebook computer on posture, muscle activities and somatic complaints. International Journal of Industrial Ergonomics, 29(4), 219–229.

Karray, F., Alemzadeh, M., Saleh, J., & Arab, M. (2008). Human-computer interac-tion: Overview on state of the art. International Journal on Smart Sensing and Intelligent Systems, 1(1), 137–159.

Kumar, S. (1999). Biomechanics in ergonomics. London: Taylor & Francis.McAtamney, L. & Corlett, E.N. (1993). RULA: A survey method for the investigation

of work-related upper limb disorders. Applied Ergonomics, 24(2), 91–99.McGreevey, J. (2003). Cumulative Trauma Disorders in office workers. N.J. Depar-

tment of Health and Senior Services. New Jersey.Menéndez, C. C., Amick, B. C., Jenkins, M., Janowitz, I., Rempel, D. M., Robertson,

M., Dennerlein, J. T., et al. (2007). A multi-method study evaluating computing-related risk factors among college students. Work: A Journal of Prevention, As-sessment and Rehabilitation,28(4), 287–297.

Ortiz, L. A. (2005). Laptop users: Preventing injuries through an effective training program. QAS 515-Human Factors Engineering. Preuzeto sa: http://jclauson.com/msqa/term_papers/laptop_users-_preventing_injuries_through_an_effec-tive_training_program.pdf

Price, J. M. & Dowell, W. R. (1998). Laptop configurations in offices: effects on po-sture and discomfort.Proceedings of the Human Factors and Ergonomics Society Annual Meeting, 42(8), 629–633.

Raps, T. & Nanthavanij, S. (2008). Survey Study of Notebook Computer Use and Pre-ferred Work Postures among Thai University Students. Thammasat Internatio-nal Journal of Science and Technology, 13(4), 62–75.

Saito, S., Miyao, M., Kondo, T., Sakakibara, H., & Toyoshima, H. (1997). Ergonomic evaluation of working posture of VDT operation using personal computer with flat panel display. Industrial Health, 35(2), 264–270.

Sommerich, C. M., Starr, H., Smith, C. A., & Shivers, C. (2002). Effects of notebook computer configuration and task on user biomechanics, productivity, and com-fort. International Journal of Industrial Ergonomics, 30(1), 7–31.

Straker, L., Jones, K. J., & Miller, J. (1997). A comparison of the postures assumed when using laptop computers and desktop computers. Applied Ergonomics, 28, 263–268.

Szeto, G. P., & Lee, R. (2002). An ergonomic evaluation comparing desktop, note-book, and subnotebook computers. Archives of Physical Medicine and Rehabili-tation, 83(4), 527–532.


Villanueva, M. B., Jonai, H., Sotoyama, M., Hisanaga, N., Takeuchi, Y., & Saito, S. (1997). Sitting posture and neck and shoulder muscle activities at different screen height settings of the visual display terminal. Industrial Health, 35(3), 330–336.

Waersted, M., Hanvold, T. N., & Veiersted, K. B. (2010). Computer work and mus-culoskeletal disorders of the neck and upper extremity: A systematic review. BMC Musculoskeletal Disorders, 11(79). Preuzeto sa: http://www.biomedcentral.com/1471–2474/11/79


Ergonomic Risk Factors and Physical Discomfort inLaptop-computer Users

Vladimir StankovićFaculty of Philosophy, Psychology Department, University of Belgrade

Svetlana ČizmićFaculty of Philosophy, Psychology Department, University of Belgrade

The aim of the study was to determine the risk factors for discomfort in laptop users. Subjective feeling, load level, intensity and frequency of discomfort were examined. The study included 186 subjects. In the first phase participants completed a questionnaire about the subjective feeling of discomfort and specifics of laptop usage, while in the second phase 10 participants were observed while working on a laptop. Upper body postures were assessed with the Rapid Upper Limb Assessment (RULA) technique. Nearly one fifth of respondents showed a higher incidence of discomfort. Majority of subjects reported wrong sitting posture and unusual body postures as main factors that increase discomfort after laptop usage. After using a laptop, discomfort increases primarily in the neck, with risk factors being working for several hours continuously, in the environments with no fixed area for device placement and without using the external devices. In most positions neck extension/flexion was noticed as a result of the specific device design. Discomfort is increased in the back, although somewhat less than in the neck. Risk factors are amplified while working continuously for several hours, working for more than five hours and in postures like sitting on the bench and without external devices. Discomfort also increases in hand wrist, in users who mostly sit on fixed surfaces. The RULA observation has shown that the risk is the greatest in the following positions: when laptop is used while sitting on the floor, lying down, and with the device on the lap. The findings have important implications for improving laptop users’ wellbeing in contemporary work environment.

Keywords: ergonomics, human-computer interaction, laptop, discomfort, RULA technique

Psihološka istraživanja, Vol. XVII 1 2014. UDK 159.923.3.072053.63553 TIP ČLANKA: Originalni naučni rad

Belgrade Adolescent Personality Inventory: Bridging the Gap between Personality Assessment in Children and Adults1

Džamonja Ignjatović Tamara2

University of Belgrade, Faculty of Political Sciences

Milanović Marko3

Belgrade

Dukanac VesnaInstitute of Mental Health, Belgrade

Personality inventories for assessment and study temperament and character of adolescents, an age critical for the finalisation of both normal and pathological mental development, have not been specifically developed. In this paper, we introduce a new personality inventory based on Cloninger’s Psychobiological model of personality to assess adolescents from 14 to 18 years of age (the Belgrade Adolescent Personality Inventory – BAPI), which bridges the gap between personality assessment in children and adults. The BAPI is a 46-item Likert scale inventory derived from previous studies using the TCI and JTCI on the Serbian sample. The psychometric properties of the BAPI were tested on the sample of 535 secondary school students in Serbia, aged 15 to 16. In order to assess the fit of the model, the Confirmatory factor analysis (CFA) was performed. The differences between sexes were analysed by MANOVA, while the Latent class analysis (LCA) was applied in order to identify different adaptation profiles among adolescents. The BAPI scales had a satisfactory internal consistency (.66 – .80.) considering the small number of items (5–6) in each scale. The confirmatory factor analysis (CFA) generally supported the main dimensions of temperament and character, as postulated by Cloninger. The only exception was Novelty Seeking, which best fitted a two-factor solution, Explorative curiosity and Impulsivity, separating the “good” (curious, inquisitive, creative) and “bad” (impulsive, impatient, disorderly) facets of this trait. Such polarity of Novelty Seeking could be specific for personality development and behaviour disorders in adolescence. The LCA differentiated the personality profiles of well-adapted adolescents from those at risk for maladaptation that manifested low character

1 Rad je nastao u okviru naučno-istrazivačkog projekta Temperament i struktura poreme-ćaja ličnosti (evidencioni broj: 175013), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i teh-nološkog razvoja Republike Srbije.

2 [email protected] Independent Consultant


traits, lack of Persistence and high Novelty seeking Impulsivity subscale. The results support the construct validity of the BAPI and thus provide the basis for its practical application in personality assessment of adolescents and contribute to the theoretical understanding of personality structure and the risk of psychopathology in adolescence.

Keywords: temperament, character, adolescence, personality development and structure

Introduction

Since its introduction in the 1990s, the Psychobiological model of tem-perament and character (Cloninger, Svrakic, & Przybeck, 1993; Cloninger, Przybeck, Svrakic, & Wetzel, 1994), also known as the Seven Factor Model of personality, has undergone theoretical and structural modifications and is still being fine-tuned in empirical research. In this paper, we present one such step in the development of the TCI, specifically its new application in adoles-cents, labelled the Belgrade Adolescent Personality Inventory or ATCI.

The Seven Factor Model is a world-wide recognised psychobiological mo-del of personality development and structure, described in detail in numerous articles, book chapters, and manuals (Svrakic & Cloninger, 2005; Cloninger & Svrakic, 2009). In brief, personality structure is conceptualised as consisting of two distinct but interacting components of temperament and character, each reflecting different forms of learning and memory and each providing unique psychophysiological and adaptive functions. Personality development is conceptualised as a self-organising multidimensional dynamical system created through Genes x Environment interaction, i.e., through reciprocal ca-usality between biogenetic factors, experience, and adaptation. Such systems are defined as a complex adaptive system in biology.

The Seven Factor Model describes four temperament dimensions, which can be thought of as the “biological core” of personality, and three character dimensions, which can be thought of as the “adaptive interface” of personality. Each dimension is defined as a bipolar continuum of low and high expression, thereby capturing both normalcy and the extremes of behaviour traits.

Temperament traits develop early in life as behavioural derivatives of primary emotions (such as fear, aggression, sociability, and persistence), via associative learning (e.g., inhibition, activation, continuation, or persistence of behaviours) in response to specific environmental stimuli (e.g., danger, novelty, reward, and frustrating non-reward, respectively). The process creates stable percepts, affects, and memories through synaptic plasticity, manifested as temperament traits of Novelty Seeking (NS), Harm Avoidance (HA), Reward Dependence (RD) and Persistence (P) (Cloninger & Svrakic, 2009; Svrakic, Draganic, Hill, Bayon, Przybeck, & Cloninger, 2002).

T. DŽAMONJA IGNJATOVIĆ, M. MILANOVIĆ, V. DUKANAC: BELGRADE ADOLESCENT PERSONALITY 37INVENTORY: BRIDGING THE GAP BETWEEN PERSONALITY ASSESSMENT IN CHILDREN AND ADULTS

In comparison to temperament, character develops later in life, via conceptual and insight learning, influenced by social norms and experience-based formation of adaptive personality features within the given social context (Svrakic & Cloninger, 2010). In contrast to relatively stable temperament traits, character traits change (i.e., mature) with time, reflecting lifelong neural and behavioural plasticity to the rising intellectual capacity and socio-cultural influences. The developing character traits optimise adaptation of emotional temperament traits to the environment by reducing discrepancies between one’s emotional needs and norm favouring social pressures (Svrakic, Svrakic, & Cloninger, 1996). With advanced personal maturity and socialisation, character traits eventually also become stable characteristics of an individual (Svrakic & Cloninger, 2010). The TCI character traits of Self-directedness (SD), Cooperativeness (CO) and Self-transcendent (ST) are described elsewhere (Cloninger et al., 1993).

In summary, character and temperament are etiologically related (either share the same biogenetic roots but develop via independent learning processes, or character develops from temperament via “socialisation” of temperament traits), developmentally related (final character outcomes are influenced by antecedent temperament traits) and functionally related (through bidirectional interaction, mature internalised concepts regulated by character modify the significance and the salience of sensory percepts and affects regulated by temperament and vice versa).

The Temperament and Character Inventory (TCI) has been developed to assess the above traits in clinical work and research. As a psychometric operationalisation of the seven-factor model of temperament and character (Cloninger et al., 1994 Cloninger et al., 2009) the TCI provides the basis for the empirical testing of the model’s theoretical postulates. Research has generally supported the seven-factor model in clinical and non-clinical samples and in cross-cultural normative studies worldwide (Cloninger et al., 1994 Cloninger & Svrakic, 2009). Over the years, there has been a growing interest to expand the use of the TCI in younger populations, both to address the need to assess personality in children, and to gain insight into personality development and structure during childhood and adolescence. To assess personality in children, the JTCI was developed (Luby, Svrakic, McCallum, Przybeck, & Cloninger, 1999) and validated in numerous studies of children aged 9 to 13. The JTCI contains fewer items than the adult form (108 vs. 240 respectively). This reduction in the number of items was needed to ensure that children stay focused during the testing, adding to the validity of the results, but sacrificing some psychometric aspects of the inventory, its internal consistency in particular (Dukanac & Džamonja Ignjatović, 2008). Adult TCI has been used in older adolescents with varying degrees of success (Dukanac, Džamonja Ignjatović, & Peruničić, 2010).


1.1. The development of the BAPI: A novel application of the TCI in adolescents

Our work in the development of the BAPI progressed as a step-wise process. We first attempted to assess personality of 14-17 year old adolescents by using a slightly adapted version of the JTCI (Dukanac & Džamonja Ignjatović, 2008). In the later research minor linguistic and conceptual modifications were introduced to make the JTCI more appropriate for adolescents (Dukanac et al., 2010). In the sample of Serbian adolescents, the internal consistency of the modified JTCI scales ranged from .53 to .73, which was not impressive but better in comparison to the same JTCI scales in Serbian children. Others have also noticed (Urgesi, Romanòa, Fornasaria, Brambilla, & Fabbro, 2012) that psychometric performance of self-report personality tests improves with age, most likely reflecting the increasing ability for self-observation. Such suboptimal performance of the slightly modified JTCI in Serbian adolescents, initiated our work on the BAPI.

We first performed qualitative, i.e., cultural, contextual, and semantic, revisions of several JTCI items to make them more reflective of relevant life experiences and particular behaviours in adolescence. To match the newest revision of the TCI-R, the True/False format was changed into the 5-point Likert scale format. The above work led to the formulation of 80 items specifically “designed” for adolescents (Dukanac, Džamonja Ignjatović, & Milanović, 2011). In a pilot research on the sample of 120 adolescents, in spite of the shortening of the scales, their internal consistency was satisfactory, with Cronbach’s α ranging between .66 and .79, except for SD and CO, which had a low internal consistency.

To further improve the content and the reliability of the scales, especially of SD and CO, two focus groups with adolescents were organised. Having been provided with a general descriptive summary of the main TCI scales, the participants were asked to identify an individual they knew well who exemplified each of the trait summaries. The participants were then asked to describe the corresponding behaviours of the identified exemplar individuals. Thematic analysis of the descriptions led to the identification of the behaviours specific of a dimension in Serbian culture, and these were then used to further adapt the TCI items for application in Serbia. A total of 84 items (12 items per trait) formulated this way was used in the exploratory factor analysis (EFA) in order to identify the most representative items for each domain. The EFA was performed for each scale separately on the convenience sample of 100 adolescents attending the grammar school in Zemun. The Novelty Seeking items loaded on two factors, Impulsivity (NS Im) and Exploratory curiosity (NS Ec). Although these two NS sub-factors were inter-correlated, suggesting their close conceptual relatedness,


each had a differential pattern of correlations with other TCI dimensions. Exploratory curiosity (or Novelty seeking in the narrow sense of the term) was quite independent from other TCI traits. In contrast, Impulsivity was negatively correlated with P, SD and CO and positively correlated with HA. As impulsivity carries a special importance for the assessment of adolescents (who are usually described as hasty, irritable, non-persistent, prone to risky behaviour, etc.), we devoted special attention to the items relevant to impulsivity in order to operationalise it precisely during the finalisation of the BAPI.

The EFA led to the formulation of the BAPI which retained 46 items. Specifically, each BAPI temperament and character scale consists of 6 items (6 x 6 = 36) except for NS, where 10 items (36 + 10 = 46) were kept in order to closely examine its structure in this age group (see below).

1.3. Goals

This study had two main goals. First, we wanted to test whether the Seven-factor model of temperament and character fits the empirical data from the BAPI in the general adolescent population. As noted, we also tested whether the NS scale fits the data in adolescents better as a single scale or as two facets, i.e., Impulsivity and Exploratory curiosity. The separation or disintegration of these two NS facets could be a unique developmental feature of personality structure in adolescence, with special importance for assessment risk for the development of personality disorder at this age. Second, based on the theoretical assumptions of the Seven Factor Model on maladaptation, we investigated whether different groups of adolescence could be identified by the ATCI and what is the relationship between the characteristics of those groups and theoretical characteristics of well-adapted adolescents and adolescents that are at risk of developing a personality disorder in our non-clinical sample.

Our specific objectives were:

1. To compare the goodness of fit between 1-facet NS and 2-facet NS temperament models;

2. To test the internal structure of the best fitting temperament and character model;

3. To test measurement invariance of the BAPI across gender groups and examine gender differences on temperament and character dimensions;

4. To check the internal consistency (reliability) of the scales;5. To test the potential of the BAPI to differentiate functional from

dysfunctional behaviour among adolescents.


2. Method

2.1. Participants

The sample consisted of 535 secondary school students between 15 and 16 years of age, recruited in three Serbian cities during 2012: Zaječar, Novi Sad and Belgrade. There were 225 (42.1%) male and 310 (57.9%) female adolescents. The study was conducted as a part of psychology classes. Participation was voluntary and anonymous.

2.2. Measures

The BAPI has been developed to study temperament and character traits in adolescents between 14 and 18 years of age. The questionnaire consists of 46 items grouped in 7 scales. Four temperament scales include NS, HA, RD, and P, and three character scales are SD, CO, and ST. Each scale consists of 6 items, except NS which consists of 10 items, 5 for Exploratory curiosity and 5 for Impulsivity. The ACTI is scored on a 5-point Likert-type scale.

Although the number of items in the BAPI has been significantly reduced in comparison to the original JTCI, the content of items was maximally representative for the postulated constructs in the JTCI and adult TCI. We were aware that our emphasis was on the representativeness of items, rather than on their homogeneity, and could result in lower reliability of the scales. It was very important to make a short inventory that would be suitable for adolescents to complete items carefully and provide reliable answers.

2.3. Data analysis

In order to assess the fit of the model and to compare 1– and 2-facet models of NS, the confirmatory factor analysis (CFA) was performed with AMOS 22. The covariance matrix was analysed with Maximum likelihood (ML) estimation procedure, with the correction for the chi-square and bootstrap intervals. Evaluation of the appropriateness of model fit was focused on fit indices, instead of the χ2 test which is oversensitive to minor deviations from the model (Brown, 2006). The following fit indices were selected: Standardised Root Mean Square Residual (SRMR) and Root Mean Square Error of Approximation (RMSEA) (Steiger, 1990) as absolute fit indices, Comparative fit index (CFI) (Bentler, 1990) and Tucker–Lewis index (TLI) (Tucker & Lewis,1973) as incremental fit index, and Akaike Information Criterion AIC (Akaike, 1987) as a criterion for model selection. Although the RMSEA and TLI generally fall into the category of absolute/incremental fit indices respectively, the RMSE and TLI also incorporate penalty function for poor model parsimony (Brown, 2006).


As fit indices are influenced by the parameters not related to the misspecification in the model, the cutoff values for model fit indices cannot be interpreted independently of the parameters such as the size of unique variances, complexity of model, type of model and size of sample (Brown, MacCallum, Kim, 2002; Yuan, 2005; Fan & Sivo, 2007; Saris, Satorra, & van der Veld 2009; Heene, Hibert, Draxler, Ziegler, & Bühne, 2011). In other words, there are no grounds for establishing fit index cutoff criteria that would be generally applicable. In a situation with a larger number of observed variables, the correlated factor model, the medium size of sample and medium values of factor loadings with an average value of .54 (SD=.09) for temperament and .53 (SD=.09) for character domain, both the RMSEA and CFI tend to decrease, with the CFI more biased, so the statistical power of both indices to detect misfit is altered in respect to the recommended values by Hu and Bentler (1999), Kenny and McCoach (2003) and Marsh, Hau and Wen (1999). On the basis of the study of Heene et al., (2011), we can expect that if our model is misspecified, the RMSEA could be .088, and CFI could be between .691 and .698. These mean that the recommended CFI value of .90 is too conservative as a cutoff value of the acceptable model fit, so smaller values of the CFI could also be an indicator of adequate fit and for the RMSEA, value of .08, proposed by Browne and Cudeck (1993) is too liberal as a cutoff value for reasonable fit, so we have adopted the value of .06 as a minimum for reasonable fit. The value of the SRMR <.08 was treated as acceptable. Since there is no generally accepted cutoff value for the AIC criterion, lower values are interpreted to indicate a better model fit. The χ2/df value less than 3.0 was acceptable (Briggs & Cheek, 1986). The measurement invariance between sexes was tested with multiple-group CFA and reported as recommended by Brown (2006).

Separate CFAs were performed for temperament and character domains as recommended by Cloninger (2008). Two models for temperament domain were examined: the 1-factor model that postulates that there is only one factor – Novelty Seeking, with 10 items, and the 2-factor model that postulates the existence of two different factors: Exploratory curiosity with 5 items and Impulsivity with 5 items. The differences between sexes were analysed by multivariate analysis of variance (MANOVA), followed by discriminant analysis. The latent class analysis (LCA) was applied in order to examine if and how many groups could be identified among adolescents. The LCA is a statistical method commonly used to test for the existence of the discrete groups of cases with similar characteristics based on multivariate data. These homogenous subgroups form the categories of a categorical latent variable. The LCA has no requirements for the distribution of data and also provides objective indices of class classification accuracy and fit indices, offering robust statistical tests for determining the optimal number of classes (Nylund, Asparouhov, & Muthén, 2007). Model selection was based on the Bayesian information criterion (BIC),


while Lo–Mendell–Rubin’s adjusted likelihood ratio test (LRT) and the measure of entropy were used to assess accuracy of classification.

3. Results

Data entry and the computation of descriptive statistics and Cronbach’s α coefficients were performed with SPSS 19 software. Missing data were random and were imputed by multiple imputation method.

Although Mardia’s coefficient was above the critical value for both sets of temperament and character items, only the items CO1 and P1 did not reach the usual endorsement criterion threshold (Streiner & Norman, 2008). The arithmetic mean of skewness and kurtosis (in absolute value) for the items of temperament was .53 (SD = .47) and .73 (SD = .89) and for character items .68 (SD = .49) and 1.10 (SD = 1.17) respectively. Since maximum likelihood estimation performs well with mild nonnormal data without missing data and on the sample of this size (Streiner & Norman, 2008; Savalei, 2008), there was no need to use the asymptotically distribution-free (ADF) method of estimation.

3.1 Internal structure

Goodness-of-fit statistics for each model are displayed in Table 1. As for the two models of temperament, based on the AIC, it can be seen that the 2-factor NS model better fits the data than the 1-factor NS. The fit for both 2-factor NS temperament model and character model was good based on absolute fit indices, while the character model also had generally acceptable values of incremental fit indices, for the 2-factor NS temperament model those indices were slightly lower than .90. Based on the discussion of the generalisability of the cut-off values of fit indices and the fact that the CFI is biased under the conditions previously specified, we have accepted this fit as reasonable. Based on the goodness-of-fit indices it can be concluded that the 2-factor NS model and the character model provide good fit to the data.

Table 1. The summary of the CFA goodness-of-fit statistics for the 1-factor NS temperament, 2-factor NS temperament and character model

Models χ2 df χ2/df RMSEA (90% CI) SRMR TLI CFI AICTemperament1-factor NS 1021.62** 342 2.99 0.061

(.057 – .065) 0.081 0.76 0.78 1149.62

Temperament2-factor NS 751.24** 338 2.22 0.048

(.043 –.052) 0.061 0.85 0.87 887.24

Character 233.15** 131 1.780.038

(.032 – .042)0.044 0.91 0.93 349.15

**p<.001


All factor loadings for the temperament and character domain were significant (p<.01) and salient, with the range from .41 to .70 for the temperament domain, and from .30 to .70 for the character domain.

Picture 1. Factor loadings and factor correlations for the 2-factor NS temperament model


Picture 2. Standardised factor loadings and factor correlations for the character model

Table 2 shows intercorrelations among the BAPI temperament and character subscales. In accordance with previous work (Dukanac & Džamonja


Ignjatović, 2008; Urgesi et al, 2012), specific temperament and character traits were highly correlated, e.g., HA and SD (-.56), RD and CO (.67), and P with both character dimensions, SD and C (.57; .43, respectively).

Table 2. Intercorrelations of temperament and character BAPI subscales

Subscale SD CO STNS Im -.09* -.06 .05NS Ec .35** .13** .01HA -.56** .17** .13**RD -.04 .67** .12**P .57** .43** .03**

** p <.001; * p <.005

Measurement invariance of the BAPI between groups defined by sex was tested both for the temperament and character domain. As shown in Table 3 factor structure (configural invariance/equal form), factor loadings (metric invariance/equal factor loadings), response tendency (scalar invariance /equal indicator intercepts) and indicator error variance invariance were supported for the character domain. The results are not so clear for the temperament domain. Factor structure (configural invariance/equal form) and factor loadings (metric invariance/equal factor loadings) invariance for the model of temperament should be accepted with caution based on the determined criteria, but the support is less clear for the response tendency (scalar invariance/equal indicator intercepts) and indicator error variance invariance for this model. While absolute fit indices are acceptable to good, incremental fit indices are low, although the CFI is much higher than expected if the model is misspecified. This can call into question the comparability of scores for boys and girls for the temperament domain.

Table 3. Test of measurement invariance across sex groups for the temperament and character model

Models χ2 df χ2/df χ2diff Δdf RMSEA (90% CI) SRMR TLI CFI

TemperamentConfigural invariance 1135.85 676 1.68 .036 (.032 – .039) .076 0.83 0.85

Metric invariance 1175.01 699 1.68 39.16 23 .036 (.032 – .039) .079 0.83 0.85

Scalar invariance 1310.53 727 1.80 135.53 28 .039 (.036 – .042) .079 0.80 0.81Error variance invariance 1391.38 770 1.81 80.85 43 039 (.036 – .042) .080 0.80 0.80

Character

Configural invariance 387.38 264 1.47 .030 (.023 – .036) .072 0.89 0.91

Metric invariance 408.28 279 1.46 20.9 15 .030 (.023 – .036) .074 0.89 0.90

Scalar invariance 475.55 297 1.60 67.27 18 .034 (.028 – .040) .074 0.86 0.87Error variance invariance 529.814 321 1.65 54.264 24 .034 (.030 – .041) .079 0.85 0.84


3.2. Means, SD and internal consistency reliability of the BAPI

Table 4 displays mean, standard deviation, skewness, kurtosis and Cronbah’s α coefficients of internal consistency for all subscales. It can be seen that most scales have acceptable reliability, except NS scales and CO. Although some of the coefficients are below .70, this level of reliability is not so bad if we have in mind that subscales are very short and cover the whole concepts of personality dimensions.

Table 4. Descriptive statistics for the subscales of temperament and character

Subscale Mean SD Skewness Kurtosis Number of items

α

Novelty seeking – Impulsivity 16.79 4.03 -0.14 -0.33 5 .66Novelty seeking – Research curiosity 18.58 3.65 -0.51 0.31 5 .67Harm avoidance 18.72 5.22 -0.17 -0.45 6 .76Reward dependence 21.55 4.28 -0.45 0.37 6 .70Persistence 23.81 4.21 -0.89 0.99 6 .78Self-Directedness 21.82 4.56 -0.48 0.14 6 .71Cooperation 24.12 3.70 -0.84 0.86 6 .69Self-Transcendence 19.84 5.55 -0.40 -0.32 6 .80

3.3. Relation to sex

The results of the multivariate analysis of variance (MANOVA) indicate that there are significant and relevant differences in the temperament domain between sexes, Wilks’ Λ equals .91, F(5,529)=10.09, p>.001, while there are statistically significant, but not relevant (explain less than 5% of variance) differences between the sexes for the character domain, Wilks’ Λ equalling .98. F(3,531)=3.29, p <.05. Nevertheless, we have to be cautious in the interpretation of this difference since scalar invariance was not strongly supported for the temperament domain.

3.4. Latent class analysis

One of the goals was to test how many different and homogenous groups the BAPI can discriminate among the “normal” population of adolescents, as well as whether the differences can be interpreted in terms of successful and unsuccessful adaptation. The latent class analysis was employed on the scores on BAPI scales in order to test for the existence of homogenous groups. Because of parsimony three models were tested: with two, three and four classes. For the two-class solution entropy was .83, and the Lo–Mendell–Rubin’s adjusted likelihood ratio test was nonsignificant, which


indicates that other solutions need not be considered. This is also confirmed by the decrease in entropy with the increase in the number of classes: for the three-class solution entropy was .75 and for the four-class solution .71. The characteristics of classes are given in Table 5.

Table 5. Descriptive statistics for latent class groups on standardised scores of temperament and character scales

Class 1 – Functional(N=439)

Class 2 – Dysfunctional (N=96)

M SD M SDNS Im -.05 .99 .25 1.02NS Ec .16 .89 -.72 1.16

HA -.13 .96 .57 .97RD .10 .98 -.44 .99P .34 .67 -1.53 .79

SD .26 .80 -1.20 .93CO .17 .89 -.77 1.12ST .02 .99 -.10 1.03

Psycho-socially well-adapted adolescents are characterised by lower scores on HA and impulsivity (NS Im) and higher scores on explorative curiosity (NS Ec) on the temperament scales. Larger differences can be noticed through higher scores on P and SD and CO on the character scales. Therefore, the profile of adolescents who are under risk of developing certain personality pathology represents a “mirror image” of the successfully adapted adolescents. Their characteristics are increased impulsivity NS Im, but decreased curiosity NS Ec (this is also an important reason why these scales should be measured separately), increased HA, especially low P and a bit lower RD, as well as a significant decrease in the character scales of SD and CO (Picture 3.). There are no relations between sex and membership of classes, χ2(1, N = 535) = .66, p=.43.

Picture 3. Latent classes profiles on standardised scores of temperament and character subscales


Discussion

Personality tests designed for children or adults are not always reliable when applied unmodified to adolescents (Luby et al, 1999; Dukanac & Džamonja Ignjatović, 2010). The BPI bridges the gap between personality assessment in children (JTCI) and adults (TCI). Our intention was to develop a specific test relevant to adolescents that can serve as a sound basis for empirical testing of theories about personality structure and development at this age. All this could potentially lead to important diagnostic, treatment, and nosologic implications.

The BAPI provides a valid and moderately reliable assessment of basic temperament and character dimensions in adolescents as postulated in Cloninger’s theory of personality (Cloninger et al, 1993; Cloninger et al, 1994). Based on the feedback from interactive focus groups and a number of psychometric analyses, the 46-item BAPI was developed to achieve an adequate number, length, and content of items to make them relevant for adolescents.

The CFA results have shown that the proposed structure of the BAPI fits the empirical data well both at the level of temperament and at the level of character. However, based on the CFA, and using the AIC as the criterion (see the method section), it appears that a two-facet NS (consisting of Exploratory curiosity and Impulsivity) better fits personality structure in adolescents, which may have important theoretical and diagnostic ramifications. In fact, the polarity of Novelty Seeking for personality development and behaviour disorders in adolescence, as the phenomenon, could be expected in children and adults as well. Those findings are similar to Dickman’s functional and dysfunctional impulsivity (Dickman, 1990).

Other research has also suggested that impulsivity may be a heterogeneous construct, lumping together the difficulties in the inhibition of behavioural responses and a decreased capacity for delaying one’s reactions, excitement seeking, risk taking, courage, adventurism, boredom intolerance, motor disinhibition, inability of planning ahead and strong preference of immediate rewards, among others (Flory, Harvey, Mitropoulou, New, Silverman, Siever, & Manuck, 2006; Barratt, 1985, 1994; Depue & Collins, 1999; Evenden, 1999; Moeller Moeller, Barratt, Dougherty, Schmitz, & Swanet., 2001; Monterosso and Ainslie, 1999; Newman & Wallace 1993). Based on factor analysis of items from various personality inventories, Flory et al. have identified three impulsivity factors: Lack of planning, Disinhibited behaviours and Excitement seeking (Flory et al., 2006).

Our data for adolescents indicate that Impulsivity has a weak negative correlation with P (-.13) and positive correlation with HA (.23). In other words, “adolescent impulsivity” appears to be reflecting emotionally unstable adolescents. Exploratory curiosity refers to one’s interest in pursuing new


events and had the exact opposite direction of the correlations with the same scales, P (.39) and HA (-.30).

Configural and metric invariance of the model indicate that factor structure of the BAPI is invariant for adolescents of both sexes. A scalar invariance for the character has been supported, but one has to be careful when making conclusions about the differences between the sexes in terms of temperament. In other words, one cannot absolutely claim that the same score on the scales of temperament for men and women corresponds to the same intensity of the latent dimension. There are no gender differences in character dimensions compared to average scores, but in terms of temperament, girls have higher scores for HA, RD and Impulsivity. The difference is small, and in accordance to the above-stated, we cannot unilaterally assign this to the difference in latent dimension.

Reliability of the BAPI is solid, indicating that the small number of items does not significantly decrease scale reliability. On the other hand, the validity of the responses of adolescents, who do not lose motivation and patience during the short time of testing, appears to increase. Due to the small number of items, the BAPI also provides a quick and easy assessment in clinical practice and empirical research. Finally, linguistic and semantic adaptation of items to make them familiar to adolescents appears to improve the subject’s understanding of the test and decrease their resistance to it.

The results suggest the ability of the BAPI to differentiate the specific personality profiles of adapted and maladapted adolescents. The LCA has clearly separated these two groups. According to the theoretical assumptions and previous empirical findings obtained with the TCI for adults in clinical samples, the BAPI isolated the group of adolescents who are immature or at risk for personality pathology and who manifest decreased scores on character dimensions of SD and CO, while ST seems irrelevant for these intragroup differences at this age. The differences in temperament are not as impressive although it appears that high impulsivity (NS Im) and high HA tend to interfere with successful adaptation. The most impressive differences between the two groups, adapted and maladapted, were observed in Persistence (high in adapted, low in maladapted). This can be due to the fact that the character itself at the age of 15 or 16 is still undergoing finalisation. Thus, Persistence may be the dimension that serves as the “link” between temperament and character and may be even developed on this basis. Persistence may be understood as a “vector” reflecting balanced, non-extreme (vs. extreme and destabilising) temperament dimensions and as such could represent a pivotal factor in character outcomes and (mal)adaptation. This result has both theoretical implications for the pathogenesis of personality disorders in adolescence and significant practical applications in diagnosing the early risks of the aberrant development.


The observed high correlations between temperament and character traits in adolescence could reflect the etiogenesis of character from specific temperament antecedents. In that sense, high scores on HA that contribute to proneness towards negative feelings (i.e., anxiety, depression, fatigue) can interfere with the development of SD (i.e., resourcefulness, purposefulness, self-acceptance, assertiveness, etc.), while Exploratory curiosity (NS Ec) could facilitate SD. Also, RD (i.e., sensitivity to rewards, emotional attachment, warmth, etc.) can positively influence the development of CO, while high P could significantly facilitate development of stable character traits of SD and CO.

Future studies of adolescents need to address the structure of NS (exploratory curiosity and impulsivity) at other ages, as well as in a clinical sample of adolescents.

One might speculate that the observed high correlations between temperament and character traits in adolescents (in fact higher than those observed in children or adults) clearly point out to the etiological connection between the temperament and character, where character traits arise from temperament in a complex interaction of environmental factors and interactive effects of personality dimensions themselves. Especially interesting is the status of Persistence, which according to our results appears to significantly facilitate the development of stable character traits of SD and CO.

Since the positioning of Persistence within the model has remained somewhat unclear due to its later derivation from Reward Dependence, Persistence serves as a possible developmental link between temperament and character. These findings also require further studying.

Finally, our results offer suggestive evidence for differentiating adolescents at risk for personality pathology, but further study is indicated in clinical samples.

In addition to providing a sound and specific basis for empirical testing of Cloninger’s theoretical postulates in adolescents, the relatively short, linguistically and conceptually adapted BAPI questionnaire is convenient to be used for a quick assessment or screening of young persons at risk in various areas – in education systems, social work setting, or clinical practice.

References:

Akaike H. (1987). Factor analysis and AIC. Psychometrika, 52, 317-22.Barratt, E. S. (1985). Impulsiveness subtraits: Arousal and information processing. In:

J. T. Spence, C. E. Izard (Ed.), Motivation, Emotion, and Personality. Amsterdam: Elsevier/North-Holland.

Barratt, E. S. (1994). Impulsiveness and aggression. In: J. Monahan, H. J. Steadman, (Ed.), Violence and mental disorder. Chicago: University of Chicago Press.

Bentler P.M. (1990). Comparative fit indexes in structural models. Psychological Bu-lletin 107, 238-46.


Briggs, S. R., Cheek, J. M. (1986) The role of factor analysis in the development and evaluation of personality scales. Journal of Personality, 54, 106-48.

Browne, M. W., Cudek, R. (1993). Alternate ways of assessing model fit. In: K. A. Bo-llen, J. S. Long (Ed.), Testing structural equation models. Newbury Park, CA: Sage.

Brown, W. M., MacCallum, C. R., Kim, C. T. (2002). When Fit Indices and Residuals Are Incompatible. Psychological Methods, 7, 403-421.

Brown, T. A. (2006). Confirmatory Factor Analysis for Applied Research. New York: Guilford Press.

Cloninger, C. R., Svrakic, D. M., Przybeck, T. R. (1993): A psychobiological model of temperament and character. Archives of General Psychiatry, 50, 975-90.

Cloninger, C.R., Przybeck, T. R., Svrakic, D. M., Wetzel, R. D. (1994). Manual of Tem-perament and Character Inventory (TCI): A Guide to its Development and Use. St. Louis, MO: Washington University.

Cloninger, C. R. (2008). The Psychobiological Theory of Temperament and Character: Comment on Farmer and Goldberg. Psychological Assessment, 20, 292–299.

Cloninger, C. R., Svrakic, D. (2009). Personality Disorders. In: B. J. Sadock, V. Sa-dock, (Ed.) Kaplan and Sadock’s Comprehensive Textbook of Psychiatry. 9th ed.

Williams & Wilkins, NY. 2197-2240.Depue, R. A., Collins, P. F. (1999). Neurobiology of the structure of personality: Do-

pamine, facilitation of incentive motivation, and extraversion. Behavioral and Brain Sciences, 22, 491-569.

Dickman, S. J. (1990). Functional and dysfunctional impulsivity: personality and co-gnitive correlates. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 95–102.

Dukanac, V., Džamonja Ignjatović, T., Peruničić, I. (2010). Primena upitnika u pro-ceni socijalne zrelosti adolescenata. In: V. Ćurčić, V. Išpanović Radojković, (Ed.) DEAPS, Zlatibor. Knjiga apstrakata. DEAPS, Beograd.

Dukanac, V., Džamonja Ignjatović, T. (2008). Kros-kulturalna komparacija dece uzra-sta 11-13 godina na junior-TCI inventaru temperamenta i karaktera. Psihologija, 41,177-194.

Dukanac, V., Džamonja Ignjatović, T., Milanović, M. (2011). Konstrukcija i psiho-metrijska provera upitnika temperamenta i karaktera za adolescente ATCI-80. Engrami, 33, 5-17.

Evenden, J. L. (1999). Varieties of impulsivity. Psychopharmacology, 146, 348-361.Fan, X., Sivo, A. S. (2007). Sensitivity of Fit Indices to Model Misspecification and

Model Types. Multivariate Behavioral Research, 42, 509-529.Flory, J. D., Harvey, P. D., Mitropoulou, V., New, A. S., Silverman, J. M., Siever, L. J.,

Manuck, S. B. (2006). Dispositional impulsivity in normal and abnormal sam-ples. Journal of Psychiatric Research, 40, 438 – 447.

Heene, M., Hibert, S., Draxler, C., Ziegler, M., Bühner, M. (2011). Masking misfit in confirmatory factor analysis by increasing unique variances: a cautionary note on the usefulness of cutoff values of fit indices. Psychological Method, 16, 319 – 336.

Hu, L., Bentler, P. M. (1999). Cutoff criteria for fit indexes in covariance structure analysis: Conventional criteria versus new alternatives. Structural Equation Mo-deling, 6, 1-55.


Kenny, A. D., McCoach, D. B. (2003). Effect of the Number of Variables on Measures of Fit in Structural Equation Modeling. Structural Equation Modeling, 10, 333-351.

Luby, J. L., Svrakic, D. M., McCallum, K., Przybeck, T. R., Cloninger, C. R. (1999). The Junior Temperament and Character Inventory: Preliminary validation of a child self-report measure. Psychological Reports,. 84,1127–1138.

Marsh, H. W., Hau, K-T., Wen, Z. (2004). In search of golden rules: comment on hypothesis-testing approaches to setting cutoff values for fit indexes and dangers in overgeneralizing Hu and Bentler’s (1999) findings. Structural Equation Mode-ling, 11, 320–341.

Moeller, F. G., Barratt, E. S., Dougherty, D. M., Schmitz, J. M., Swan, A. C. (2001). Psyc-hiatric aspects of impulsivity. American Journal of Psychiatry, 158, 1783–1793.

Monterosso, J., Ainslie, G. (1999). Beyond discounting: possible experimental models of impulse control. Psychopharmacology, 146, 339-347.

Newman, J. P., Wallace, J. F. (1993). Diverse pathways to deficient self-regulation: Implications for disinhibitory psychopathology in children. Clinical Psychology Review, 13, 699 – 720.

Nylund, K. L., Asparouhov, T., & Muthén, B. (2007). Deciding on the number of classes in latent class analysis and growth mixture modeling: A Monte Carlo simulation study. Structural Equation Modeling: A Multidisciplinary Journal, 14, 535–569

Savalei, V. (2008). Is the ML chi-square ever robust to nonnormality? A cautionary note with missing data. Structural Equation Modeling, 15, 1-22.

Saris, E. W., Satorra, A., van der Veld, M. W. (2009). Testing Structural Equation Models or Detection of Misspecifications? Structural Equation Modeling, 16, 561-582.

Steiger, J. H. (1990). Structural model evaluation and modification: an interval esti-mation approach. Multivariate Behavioral Research, 25, 173-80.

Streiner, D. L., Norman, G. R. (2008). Health measurement scales: a practical guide to their development and use. 4th ed, New York: Oxford University Press.

Svrakic, D. M., Draganic, S., Hill, K., Bayon, C., Przybeck, T. R., Cloninger, C. R. (2002). Temperament, Character, and Personality Disorders: Etiologic, Diagno-stic, Treatment issues. Acta Psychiatrica Scandinavica, 106, 189-95.

Svrakic, D. M., Cloninger, R. C. (2010). Epigenetic perspective on behavior develo-pment, personality, and personality disorders. Psychiatria Danubina, 22,153-66.

Svrakic, N. M., Svrakic, D., Cloninger, C. R. (1996). A general quantitative theory of personality: fundamentals of a self-organizing psychobiological complex. Deve-lopment and Psychopathology, 8, 247-272

Svrakic, D., Cloninger, C. R. (2005). Personality Disorders. In: B. J. Sadock, V. Sadock (Ed.) Kaplan and Sadock’s Comprehensive Textbook of Psychiatry. 8th ed. Willi-ams & Wilkins, NY. 2063-2104.

Tucker, L. R., Lewis, C. (1973). A reliability coefficient for maximum likelihood fac-tor analysis. Psychometrika, 38, 1-10.

Urgesi, C., Romanòa, M., Fornasaria, L., Brambilla, P., Fabbro, F. (2012). Investigating the development of temperament and character in school-aged children using a self-report measure. Comprehensive Psychiatry, 53, 875–883.

Yuan, K-H.(2005). Fit indices versus test statistics. Multivariate Behavioral Research, 40, 115–148.

DATUM PRIJEMA RADA: 24.04.2014. DATUM PRIHVATANJA RADA: 17.06.2014


Beogradski inventar za procenu ličnosti adolescenata kao most između procene ličnosti dece i odraslih

Džamonja Ignjatović TamaraFakultet političkih nauka, Univerzitet u Beogradu

Milanović MarkoBeograd

Dukanac VesnaInstitut za mentalno zdravlje, Belgrade

S obzirom da postoji nedostatak namenski konstruisanih inventara za procenu i proučavanje ličnosti adolescenata koji su u uzrastu ključnom za završetak kako normalnog, tako i patološkog mentalnog razvoja, u radu je predstavljen novi in-ventar ličnosti zasnovan na Klonindžerovom Psihobiološkom modelu ličnosti. Beogradski Inventar Ličnosti Adolescenata (BILA) koristi se za procenu adoles-cenata uzrasta od 14 do 18 godina i trebalo bi da premosti jaz između procene ličnosti kod dece i odraslih. Upitnik obuhvata 46 stavki Likertovog tipa i nastao je na osnovu prethodnih istraživanja u kojima su korišćeni TCI i JTCI na uzorku naših ispitanika. Psihometrijske karakteristike upitnika ispitane su na uzorku od 535 srednjoškolaca iz Srbije, starosti od 15 do 16 godina. Kako bi se utvrdila adek-vatnost modela, urađena je konfirmatorna faktorska analiza. U cilju analize polnih razlika korišćena je MANOVA, dok je analiza latentnih klasa primenjena kako bi se utvrdilo da li se mogu izdvojiti specifični profil ličnosti adolescenata iz uzorka iz opšte populacije. Skale upitnika pokazale su zadovoljavajuću internu konzist-enciju (.66 – .80), posebno imajući u vidu mali broj stavki (5–6) u svakoj skali. Konfirmatorna faktorska analiza je načelno potvrdila glavne dimenzije tempera-menta i karaktera onako kako ih je definisao Klonindžer. Jedini izuzetak je bio u slučaju Potrage za novinama, za koju je podesnije dvofaktorsko rešenje. Potragu za novinama čine Eksplorativna radoznalost i Impulsivnost koie razlikuju “dobre” (znatiželjan, radoznao, kreativan) i “loše” (impulsivan, nestrpljiv, haotičan) odlike ove dimenzije. Ovaj polaritet Potrage za novinama mogao bi da bude specifičan za razvoj ličnosti i poremećaja u ponašanju tokom adolescencije. Analizom latentnih klasa utvrđene su razlike između profila ličnosti dobro adaptiranih adolescenata i onih kod kojih postoji rizik za razvoj problema u ponašanju, a koji imaju nizak skor na crtama karaktera, niži stepen Perzistencije i povišenu Impulsivnost. Dobi-jeni rezultati potvrđuju konstrukt validnost BILA upitnika i što omogućava njego-vu praktičnu primenu u proceni ličnosti adolescenata, pružajući doprinos teori-jskom razumevanju strukture ličnosti i rizika od psihopatologije u adolescenciji.

Ključne reči: temperament, karakter, adolescencija, razvoj i struktura ličnosti.

Psihološka istraživanja, Vol. XVII 1 2014. UDK 316.344.34057.4:314.15497.115575 314.151.3054.75057.4:303.62497.11 TIP ČLANKA: Originalni naučni rad

Povratak visokoobrazovanih stručnjakau Srbiju1

Zlatko BodrožićInstitut za psihologiju, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu2

Istraživanja koja se bave fenomenom povratka visokoobrazovanih stručnjaka po-kazuju da povratnici imaju potencijal da postanu razvojna snaga u zemljama svog porekla. Realizacija tog potencijala zavisi od barijera sa kojima se povratnici suo-čavaju i podrške koja postoji u prevazilaženju tih barijera. Cilj ovog istraživanja je da doprinese razumevanju procesa povratka visokoobrazovanih stručnjaka u Sr-biju i razumevanju barijera i sistema podrške u tom procesu. Teorijsku bazu ovog istraživanja čine kulturno-istorijski pristup i teorija delatnosti Vigotskog i Enge-štroma. Koncepti teorije delatnosti koriste se kao okvir za detaljan opis i analizu putanje povratnika u Srbiji. Glavni instrumenti koji su korišćeni jesu polustruktu-risani intervjui (ukupno 46). Intervjui su vođeni sa visokoobrazovanim povratni-cima i pojedincima u organizacijama koje su relevantne za povratnike. Rezultati pokazuju da povratnici često dolaze u Srbiju sa nadom da će svoje znanje i isku-stvo iz inostranstva iskoristiti za dobrobit razvoja društva. To se teško ostvaruje iz više razloga. Zbog dužeg odsustva povratnici su često slabo umreženi. U Srbiji preovladavaju disfunkcionalne forme odlučivanja o radnim mestima. U procesu pronalaska svog mesta u srpskom društvu, povratnici nemaju odgovarajuću si-stemsku podršku, već se oslanjaju na porodicu i prijatelje. Državne institucije su nefunkcionalne. Neformalna povratnička udruženja nude pre svega moralnu po-dršku. Iz navedenih razoga, broj uspešnih povratnika-inovatora ostaje ograničen na izuzetke. Može se zaključiti da, iako postoje povratnici koji imaju potencijal da postanu razvojna snaga u Srbiji, njihov potencijal uglavnom ostaje neiskorišćen. Kao razlog za to mogu se navesti velike barijere na koje povratnici nailaze po po-vratku u zemlju i nedostatak institucionalizovanih sistema podrške.

Ključne reči: teorija delatnosti, povratnici, inovacije, migracija

1 Ova studija je rezultat istraživačkog projekta (br. 179018) Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije. Realizaciju studije je podržao, takođe, GIZ. Zahva-ljujem se saradnicima Aleksandri Ivetić i Jeleni Igračev na doprinosu tokom istraživanja, povratinicima i stručnjacima na otvorenosti tokom intervjua, i Liljani Marinković, Ivani Šušnjari i recenzentima na korisnim sugestijama u vezi sa člankom.

2 [email protected]


U 20. veku, fokus istraživanja naučnika koji se bave migracijama i fokus rada stručnjaka koji se bave razvojnom politikom uglavnom je bio na nega-tivnim posledicama migracija. Oni su se pretežno bavili migracijama visoko-obrazovanih ljudi iz zemalja u razvoju, tzv. „odlivom mozgova“. Poslednjih decenija razmatra se i potencijalna korist od kretanja visokoobrazovanih emi-granata za zemlje njihovog porekla, tzv. „priliv mozgova“ (videti npr. King, 1986; Straubhaar, 2000). Raste broj studija koje govore u prilog tome da viso-koobrazovani iseljenici koji se vrate u zemlje porekla – povratnici, mogu da stimulišu i podrže učenje i razvoj u tim zemljama (videti npr. King, 2000; Lin, 2010). Kao posledica toga, kod naučnika koji se bave inovacijama poraslo je interesovanje za temu povratne migracije. Veći broj istraživanja ukazuje na to da su visokoobrazovani povratnici u nekoliko zemalja uspeli da u velikoj meri povećaju nacionalni inovacioni kapacitet. Lin (2010, str. 123) to naziva „razvoj inovacionog kapaciteta uz pomoć dijaspore“. King (2000) smatra da povratnici mogu kroz investicije i inovacije doprineti opštoj dobrobiti druš-tva u zemljama svog porekla. Ipak, potencijal visokoobrazovanih povratnika da postanu razvojna snaga zavisi od raznih faktora sredine, kao što su stepen i vrsta podrške koju pruža zemlja porekla.

Literatura na temu povratnih migracija postala je obimnija. Međutim, ta oblast još uvek je teorijski nedevoljno razvijena. Jedan razlog za to je kom-pleksnost fenomena – mnogo faktora utiče na višeslojne procese povratne migracije (King, 2000). Nedostatak teorijske baze uslovljava i stručnjake koji se bave kreiranjem strategija i sistema koji bi omogućili zemljama u tranziciji da iskoriste potencijal povratnih migracija.

Osnovni cilj ovog rada jeste pružanje doprinosa teorijskom razvoju oblasti povratne migracije. U njemu će biti predstavljen model procesa povratne mi-gracije na primeru jedne zemlje – Srbije. Svrha tog modela jeste predstavlja-nje mogućnosti primene razvojne perspektive na fenomen povratne migraci-je. Ovaj model bi mogao da naučnicima i stručnjacima iz zemalja u tranziciji pruži smernice za iskorišćavanje potencijala povratne migracije. U mapiranju kompleksnog fenomena povratne migracije, ovaj rad se oslanja na treću gene-raciju teorije delatnosti (Engeström, 1987).

U nastavku rada prikazane su relevantne studije u vezi sa uticajem povrat-nih migracija na obrazovne i razvojne procese u nekoj zemlji. Zatim, opisani su teorijski okvir i istraživačke metode korišćene u ovom istraživanju. Nakon toga, predstavljeni su rezultati istraživanja. Oni obuhvataju analizu najvaž-nijih sistema koji utiču na povratnu migraciju u Srbiji i integrativni model putanje povratnika. U zaključku rada nalaze se smernice za iskorišćavanje potencijala povratne migracije.

Prethodna istraživanja na temu povratnih migracija

Oblast povratnih migracija godinama uopšte nije bila zastupljena u naučnim diskusijama. Rasel King opisuje povratnu migraciju kao „veliko nenapisano po-

Z. BODROŽIĆ: POVRATAK VISOKOOBRAZOVANIH STRUČNJAKA U SRBIJU 57

glavlje u istoriji migracije“ (King, 2000, str. 7). Tek u poslednje dve decenije sve je više literature o toj temi. Mnoge studije ukazuju na teškoće povratne migra-cije i bave se fenomenom „povratnog kulturnog šoka“ (npr. Oberg, 1958). Neke studije govore o tome da je kod povratne migracije ideja „povratka kući“ samo iluzija i da su odsustvo sreće i nezadovoljstvo tipični ishodi (npr. Chambers, 1994). Druge studije ističu da povratak kući može biti oslobađajuće iskustvo (npr. Kibreab, 1999). Treća grupa studija ubedljivo tvrdi da povratnu migraciju karakteriše intrinzička dualnost, koja uključuje i zadovoljstvo i nezadovoljstvo (King, 2000). Svaki pojedinačni proces povratne migracije može da se posma-tra kao „socijalni projekat“ koji za cilj ima kreiranje budućnosti u zemlji pore-kla – jedna vizija sa otvorenim ishodom (Stefansson, 2004).

Posmatrano iz razvojne perspektive, različite studije migracija daju razli-čite procene ekonomskog potencijala povratnika. Na osnovu svojih klasičnih studija povratne migracije iz Sjedinjenih Američkih Država u južnu Italiju, Ćeraze (Cerase, 1974) zaključuje da postoji mala verovatnoća da povratnici imaju uspeha kao inovatori u zemljama svog porekla. On tvrdi da su postoje-ći odnosi moći u južnoj Italiji toliko otporni da sprečavaju inovatore da pre-uzmu inicijativu i ugroze status quo. Kuznjecov i Sejbel (Kuznetsov & Sabel, 2006) posmatraju primer dijaspore Jermenije i skreću pažnju na to da velike finansijske investicije povratnika i dijaspore imaju mali dugoročni uticaj, ako ih ne prati aktivna poslovna podrška i investicioni program. Oni zaključu-ju da takve investicije mogu prouzrokovati čak i koncentraciju ekonomske moći. Goš (Ghosh, 2000, str. 187) upozorava da:

(...) čak i kada se obrazovani i preduzimljivi povratnici vrate sa inovativ-nim idejama i novim i boljim znanjem, oni mogu da ne uspeju da ih isko-riste u svojim poslovnim aktivnostima ili za opšti napredak lokalne zajed-nice usled otpora snažno ukorenjenih hijerarhija i lokalne zavisti.

S druge strane, sve veći broj studija ukazuje na to da visokoobrazovani povratnici mogu stimulisati i podržati ekonomski razvoj u zemljama pore-kla. Visokoobrazovani povratnici često deluju kao investitori, koristeći svoj akumulirani finansijski kapital, ili kao inovatori, koristeći specifično znanje i preduzetničke veštine koje su mnogi od njih stekli u zemljama u koje su emigrirali (King, 1986; Klagge & Klein-Hitpaß, 2010; Olesen, 2002). U ze-mljama kao što su Kina ili Indija, povratnici su postigli to da uspešno deluju kao inovatori i preduzetnici (Lin, 2010; Saxenian, 2002; Sternberg & Müller, 2005). Tamo su visokoobrazovani povratnici bili podržani u svojim poslov-nim poduhvatima i to je dovelo do toga da su oni značajno doprineli poveća-nju nacionalnog inovacionog kapaciteta (Lin, 2010).

Naučnici kao što su King (2000) i Goš (Ghosh, 2000) takođe zaključu-ju da povratnici mogu biti pravi podsticaj za razvoj zemlje porekla tako što će doneti investicije i inovacije, na opšte dobro domaće zajednice. Ipak, po-tencijal visokoobrazovanih povratnika da postanu razvojna snaga zavisi od


različitih kontekstualnih faktora, kao što su stepen i vrsta podrške koju pruža zemlja porekla. Kuznjecov i Sejbel (Kuznetsov & Sabel, 2006) koriste meta-foru biblijskog „hleba života“ – „mane“ – da naglase potencijalni doprinos povratnika ekonomskom razvoju zemalja porekla: „Kao mana, oni padaju s neba“ (str. 10). Ipak, oni koriste i izraz „mana se pokvarila“ (Kuznetsov & Sabel, 2006, str.17) kako bi opisali izgubljeni potencijal, u slučaju kada inve-sticije povratnika u zemlje porekla ne padnu na plodno tlo.

Navedena istraživanja sugerišu da postoje različiti faktori koji doprinose uspehu povratne migracije (npr. sistemska podrška države povratnicima) i njenom neuspehu (npr. otpor prema povratnicima od strane postojećih moć-nih aktera). Novim istraživanjima potrebno je dodatno rasvetliti pitanja fak-tora koji doprinose uspehu ili neuspehu povratne migracije, iz perspektive povratnika i iz perspektive njihovih zemalja porekla.

Povratna migracija u Srbiji

U 19. i prvoj polovini 20. veka srpska država poslala je o svom trošku nekoliko stotina darovitih studenata u Nemačku, Austriju, Francusku i druge zemlje sa najboljim univerzitetima. Po povratku u Srbiju ti povratnici postali su snažna sila socijalnog, ekonomskog, političkog i naučnog razvoja Srbije (Trgovčević, 2003). Danas, nakon dve izgubljene decenije, kada je Srbija na 146. mestu (od rangiranih 148 zemalja) po „odlivu mozgova“ (World Eco-nomic Forum, 2013), naučnici koji se bave migracijama ponovo smatraju visokoobrazovane povratnike i naučnu dijasporu snagom koja može mnogo doprineti razvoju Srbije (Filipović, 2011; Grečić, 2010; Pavlov, 2011). Postoji slaganje oko ideje da srpska naučna dijaspora i visokoobrazovani povratnici sa svojim inovacijama i preduzetničkim aktivnostima imaju ogroman poten-cijal u smislu otvaranja radnih mesta i ekonomskog oporavka zemlje (Filipo-vić, 2011; Grečić, 2010).

Investicioni potencijal srpske dijaspore obično se spominje kroz više od dve milijarde evra doznaka, koje se šalju u Srbiju svake godine (Mikavica, 2011). U više vladinih strategija skreće se pažnja na „odliv mozgova“ kao na nacionalni problem i ističe se značaj dijaspore za razvoj Srbije.3 Formirano je i Ministarstvo dijaspore 2004. godine. Formalna svrha državne instituci-je za dijasporu jeste da upravlja inicijativama vlade u oblastima koje se tiču dijaspore.4 Međutim, postoji malo pouzdanih podataka o srpskoj dijaspori (Grečić, 2010) i još manje o povratnicima u Srbiji. Za sada ne postoji čvrsta naučna osnova za diskusiju o potencijalu koji povratnici imaju za doprinos inovacijama i razvoju Srbije, niti osnova kojom bi se naučnici i kreatori ra-

3 Npr. Nacionalna strategija održivog razvoja (Vlada Republike Srbije, 2008) ili Strategija za upravljanje migracijama (Vlada Republike Srbije, 2009).

4 Zakon o dijaspori i Srbima u regionu (2009)


zvojne politike vodili u stvaranju strategija i sistema za iskorišćavanje poten-cijala povratne migracije.

Teorijski okvir

Kao što je prethodno prikazano, povratna migracija je oblast koja je još uvek slabo teorijski razvijena (Cassarino, 2004; King, 2000). Jedan razlog za taj nedostatak teorijske podloge jeste kompleksnost samog fenomena, s ob-zirom na to da mnogo različitih faktora utiče na procese povratne migracije (King, 2000). Drugi razlog je nedostatak pouzdanih podataka (Williams & Balaz, 2008) – u mnogim zemljama ne postoje pouzdani statistički podaci o povratnicima, a ni Srbija nije izuzetak (Grečić, 2010). Kako ne postoji za-dovoljavajuća teorijska osnova i nema pouzdanih kvantitativnih podataka u vezi sa povratnom migracijom u Srbiji, u ovom radu se za proučavanje ovog kompleksnog problema primenjuje eksplorativni pristup. Teorijski okvir ovog rada čini kulturno-istorijski pristup i teorija delatnosti (dalje u tekstu CHAT – engl. cultural-historical activity theory) Vigotskog, Leontjeva i Engeštroma (Engeström, 1987; Leontjev, 1978; Vygotsky, 1986) Jedinica analize Vigotskog obuhvata individualnog aktera koji rešava određeni zadatak koristeći specifič-na kulturna sredstva. Engeštrom je kao elaboraciju modela Vigotskog razvio jedinice analize koje obuhvataju radnu organizaciju i čitavu mrežu poveza-nih organizacija. CHAT tako pruža teorijski okvir koji omogućava mapiranje kompleksnih fenomena, a istovremeno nudi jasan okvir za njihovu analizu (Bodrožić, 2008; Bodrožić & Stepanović, 2012). Korišćenjem teorijskih kon-cepata CHAT-a obuhvatiće se osnovne ideje teorije migracije.

Centralni fokus teorije migracije jeste analiza putanje povratnika, na koju utiču različiti faktori. Putanja povratnika obuhvata fazu boravka u inostran-stvu i fazu reintegracije u zemlju porekla. Svaki proces povratne migracije može se analizirati kao „socijalni projekat” stvaranja budućnosti u zemlji po-rekla, projekat sa otvorenim ishodom (Stefansson, 2004). Kao što je opisano u prethodnom odeljku, ti socijalni projekti često imaju i inovacioni potencijal, koji može doneti korist ne samo povratniku, već i zemlji porekla. Ti isti pro-jekti povratka takođe imaju potencijal da se završe neuspehom i ponovnim emigriranjem. Svaka putanja povratne migracije može se analizirati kao po-jedinačni slučaj, ali uočavaju se i sličnosti među povratnicima u pogledu kva-liteta i u pogledu izazova sa kojima se oni suočavaju. Među tim zajedničkim izazovima jeste, na primer, suočavanje sa državnim institucijama kako bi do-bili neki formalni dokument ili tražili neku vrstu pomoći, i potreba da nađu radno mesto ili poslovne partnere, ukoliko se bave preduzetništvom. Ova studije će, koristeći teorijske koncepte CHAT-a, obuhvatiti navedene ideje te-orije migracije na sledeći način (videti Sliku 1): Povratnik je u fokusu analize. Na putanju povratnika utiču i njom se bave pojedine važne organizacije. One


koje su imale najveći uticaj na putanju povratnika – državne institucije, ne-formalne organizacije koje pružaju podršku i potencijalna mesta zaposlenja – analizirane su kao sistemi delatnosti (videti Sliku 1). Model sistema delatnosti centralni je teorijski koncept CHAT pristupa. On uključuje glavnog aktera (ili glavne aktere), članove zajednice, konceptualne i praktične instrumente, kao i zajednički predmet delatnosti na koji su radnje aktera i zajednice fokusirane (Engeström, 1987).

Sistem delatnosti je dinamička celina koja obuhvata gore navedene kon-cepte koji stoje u međuzavisnom odnosu. Taj sistem otkriva i dominantne vrste medijacije (posredovanja) koje postoje u organizacionim aktivnostima. Odnos akter-predmet posredovan je artefaktima koji imaju funkciju instru-menata, uključujući i razne vrste simbola i reprezentacija (Engeström, 1987). Odnos akter-zajednica posredovan je pravilima (formalnim i neformalnim). Odnos predmet-zajednica posredovan je određenim tipom podele rada. Po-jam predmeta je ključni koncept u okviru CHAT-a. Predmet se shvata kao kolektivno konstruisana tvorevina nastala kako bi zadovoljila određene ljud-ske potrebe (Leontjev, 1978; Engeström, 1987). Koncepti sistema delatnosti su ‘relativni’, u smislu da povratnik može biti analiziran kao individualni ak-ter ili kao predmet drugog sistema. Akteri i zajednica tog drugog sistema (npr. državne institucije) reaguju na potrebe povratnika na određeni način i tako utiču na putanju povratnika (videti npr. Engeström, 1990, 1994 za detaljniji opis koncepata sistema delatnosti).

Slika 1. Putanja povratnika na koju utiču dva sistema delatnosti


Metodologija

Tipični pristup CHAT-a – detaljno proučavanje predmeta (putanje po-vratnika) i najvažnijih sistema delatnosti koji utiču na predmet (Bodrožić, 2008; Bodrožić & Stepanović, 2012; Engeström, 1987) – primenjen je i ovoj studiji. Pregled prikupljenih podataka i instrumenata prikazan je u Tabeli 1. U izboru instrumenata je primenjena tehnika triangulacije (Denzin, 2006), koja podrazumeva korišćenje više izvora podataka. Prvi izvor podataka su visokoobrazovani povratnici. Ispitani povratnici su visokoobrazovani struč-njaci raznovrsnih profesija sa različitim motivima za povratak i različitim idejema o zaposlenju ili pokretanju sopstvenog biznisa. Drugi izvor podataka su akteri iz najvažnijih sistema delatnosti. Treći izvor podataka su relevantni dokumenti u vezi sa institucionalnim okvirom povratne migracije u Srbiji.

Tabela 1: Pregled instrumenata i podataka

Tip podatakaVremenski period u kojem su podaci

prikupljeniSadržaj podataka

1. Intervjui sa visokoobrazovanim povratnicima

2012–2013 26 polustrukturisanih intervjua sa povratnicima (prosek godina je 31,9).

2. Intervjui sa akterima najvažnijih sistema delatnosti

2012–2013

20 polustrukturisanih intervjua:– 8 sa (sadašnjim ili bivšim)

predstavnicima ministarstava relevantnih za povratnike5,

– 11 sa predstavnicima nezavisnih organizacija koje pružaju podršku povratnicima i organizacija koje na drugi način sarađuju sa povratnicima,

– 1 sa vodećim naučnikom koji se bavi temom povratnika.

3. Analiza dokumenata 2012–2013

Relevantni dokumenti u vezi sa povratnicima (zakoni, podzakonska akta, vladine strategije).

Polustrukturisani intervjui sa povraticima su obuhvatili pitanja u vezi sa putanjom povratnika. Glavne karakteristike pomenutih sistema delatnosti (akteri, instrumenti, predmet, zajednica, pravila, podela rada), koji su uti-cali značajno na putanju povratnika, detaljnije su ispitana. Polustrukturisani intervjui sa akterima najvažnijih sistema delatnosti su se fokusirali na ispi-tivanje glavnih karatektistika tih sistema delatnosti i njihovog uticaja na po-

5 Ministarstvo vera i dijaspore, Ministarstvo prosvete i nauke i Ministarstvo omladine i sporta (do jula 2012). Ishod parlamentarnih izbora u Srbiji u maju 2012. doveo je do pro-mene strukture (i naziva) ministarstava.


vratinike. U analizi prikupljenih podataka primenjena je kvalitativna analiza sadržaja (Flick, 2014) prema principima analize sistema delatnosti (videti Bodrožić, 2008; Bodrožić & Stepanović, 2012; Engeström, 1987). Podaci iz sva tri izvora su obrađeni i grupisani u četiri kategorije: (1) karakteristike povratnika i njihovih putanja, (2) sistem delatnosti državnih institucija, (3) sistem delatnosti neformalnih organizacija koje pružaju podršku povratni-cima, i (4) sistem delatnosti potencijalnog mesta zaposlenja. Potkategorije analize u vezi sa kategorijama (1), (2), (3), (4) su koncepti sistema delatnosti (akteri, instrumenti, predmet, zajednica, pravila, podela rada). U sledećem odeljku opisuju se rezultati analize podataka prateći navedene kategorije. Svaka putanja povratne migracije je različita. U sledećem opisu fokus je na sličnosti među putanjama povratnika, što podrazumeva i određenu genera-lizaciju. U prezentaciji najvažnijih sistema delatnosti su navedeni samo naj-značajniji sadržaji kada su povratnici u pitanju, što podrazumeva određenu simplifikaciju.

Rezultati: Analiza putanje srpskih povratnika

Karakteristike povratnika

Za mnoge visokoobrazovane povratnike njihov „projekat“ stvaranja budu-ćeg života u Srbiji zasniva se na njihovom poverenju u svoje znanje i veštine. Oni su često učili na univerzitetima ili radili u kompanijama koje su među najkvalitetnijim na svetu. Iz tog razloga, visokoobrazovani povratnici su često ubeđeni da mogu mnogo doprineti ekonomskom, socijalnom i kulturnom napretku Srbije.

Iz ugla samih povratnika, ali i onih koji sarađuju sa njima, povratnici ima-ju mnogo kvaliteta. Povratnici često ističu razliku u obrascu svog ponašanja i ponašanja ljudi iz Srbije koji nisu napustili zemlju. Pomenuta razlika se može opisati kao razlika između proaktivnog modela ponašanja i modela naučene bespomoćnosti. Povratnici često imaju snažnu želju da doprinesu razvoju i postanu agensi promene. Njihovo iskustvo iz inostranstva omogućava im da situaciju sagledavaju iz drugog ugla, da opažaju i artikulišu postojeće proble-me u Srbiji i nude rešenja. Povratnici su često u stanju da identifikuju me-secima ili godinama unapred koji su to proizvodi i usluge potrebni srpskim kompanijama i institucijama, pre većine onih koji nisu živeli u inostranstvu, pa su iz tog razloga u poziciji da deluju kao inovatori. Oni često imaju mre-žu poznanika i interkulturalne veštine koje pomažu u povezivanju aktera ili kompanija iz zemalja Evropske Unije, Severne Amerike, Azije itd, sa akterima ili kompanijama iz Srbije. Na taj način, gradeći mostove, oni mogu doprineti transferu znanja i tehnologije, trgovini i razvoju produktivnih poslovnih od-nosa. Dalje, povratnici imaju potencijal da integrišu najbolju praksu iz Srbije


sa najboljom praksom iz zapadnih zemalja. S obzirom na to da su u inostran-stvu imali iskustvo sa profesionalno vođenim organizacijama i da su stekli određene veštine (tzv. soft skills), često su u mogućnosti da postave nove stan-darde profesionalnog pristupa radu u Srbiji. Na kraju, povratnici često raspo-lažu finansijskim kapitalom koji su akumulirali u inostranstvu. Zato oni ima-ju potencijal da postanu investitori, ako je investiciona klima povoljna. Važno je istaći da navedeni kvaliteti ne važe za sve povratnike, već prvenstveno za one koji su bili uspešni u inostranstvu.

Navedeni kvaliteti povratnika predstavljaju veliki potencijal za srpske transnacionalne inovacione sisteme – one sisteme koji mogu snažno dopri-neti socijalnom i ekonomskom razvoju Srbije. Jedan predstavnik ministarstva opisuje te potencijale na sledeći način.

Izvod 1

Predstavnik ministarstva: 30% potencijala zemlje vuče jednu zemlju na-pred, to su stubovi društva. Mi smo bez toga ostali u periodu migracija u inostranstvo [poslednje dve dekade, prim. aut.], a to bi danas mogli da budu povratnici – motor društva!

S druge strane, povratnici pokazuju i slabosti u poređenju sa akterima koji su živeli i radili u Srbiji veći deo svog života. Neposredno po povrat-ku mnogi razmišljaju više o „potencijalima“ i „mogućnostima“, a manje o realnosti u Srbiji. U skladu sa tim, povratnici često imaju previsoka očeki-vanja u vezi sa mogućnostima iskorišćavanja svog potencijala za inovaciju. Neki ljudi koji sarađuju sa povratnicima misle da povratnici previše koriste „spoljašnje“ obrasce u donošenju zaključaka, a premalo „domaće“ obrasce. Ostalim ljudima iz Srbije povratnici često deluju nedovoljno senzitivno ili čak arogantno. I zaista, mnogi povratnici ocenjuju da je proces njihovog prihvatanja realnosti u Srbiji dug i težak. Oni smatraju da im je „povratni kulturni šok“ po povratku u Srbiju bio snažniji nego „kulturni šok“ u zemlji u koju su otišli.

Izvod 2

Povratnik: U prvih par nedelja ne možete da steknete pravi utisak i pri-kupite dovoljno informacija da biste doneli odluku o tome šta ćete dalje. Potrebna je faza mentalnog prilagođavanja od više meseci, pa i godina, da bi povratnik u Srbiji tačno skenirao i shvatio u kakvom okruženju se nala-zi – od funkcionisanja ustanova do neformalnih „pravila“.

Jedna neočekivana prepreka po povratku u Srbiju jeste npr. priznavanje i vrednovanje univerzitetskih diploma. Ta procedura često traje pola godi-ne, ili duže, i košta mnogo više od prosečne plate u Srbiji. Međutim, postoje


povratnici koji ističu da su uspeli da skrate proceduru i smanje troškove, jer su imali „vezu“.

Uopšteno gledano, ključni resurs za postizanje nečega u Srbiji jeste mreža pouzdanih lokalnih kontakata, koji u slučaju potrebe mogu da pruže infor-macije ili podršku. Što su duže povratnici bili van zemlje, to je njihova mreža obično manje razvijena. To znači da oni često moraju da ulože više vremena i energije u rešavanje problema, za razliku od pojedinih lokalnih aktera koji problem rešavaju jednim telefonskim pozivom.

Povratnicima ponekad nedostaje i „specifično lokalno znanje“. Povratni-ci obično imaju uopšteno znanje o Srbiji u pogledu kulture i opšte ekonom-ske i političke situacije. Tokom svog boravka u inostranstvu oni su stekli specifično stručno znanje, ali često nemaju specifično lokalno znanje koje bi im omogućilo da lakše uđu u lokalne kompanije ili prodru na lokalna tržišta.

Izvod 3

Povratnik: U odnosu na lokalno stanovništvo, povratnik je u slabijoj po-ziciji jer nema latentno znanje o rupama u sistemu i pisanim i nepisanim pravilima, lokalnim specifičnostima koje važe u ovom društvu. Nekome ko je došao sa strane u zemlju u kojoj ništa nije transparentno, jako je važ-no da dobro razume šta je Srbija, da razume koje su razlike.

Projekat povratka kući često ima potencijal da preraste u projekat inova-cije, koji stvara vrednost i za same povratnike i za srpsko društvo. Međutim, povratnici su retko kad dovoljno pripremljeni da sami iskoriste taj potencijal. Njima su često potrebne smernice i podrška.

Formalni sistemi podrške povratnicima

U mnogim zemljama, državne institucije su prva adresa kojoj se dijaspora i povratnici obraćaju kada im je nešto potrebno. U Srbiji izvesni instituci-onalni okvir postoji (npr. ministarstvo/kancelarija za dijasporu), ali podaci dobijeni u ovoj studiji pokazuju da povratnici često nisu zadovoljni instituci-onalnom podrškom.

Izvod 4

Povratnik: Išao sam u Ministarstvo (...) da ih pitam za neke poslovne in-formacije vezane za uvoz. Oni me upućuju na veb-stranice, govore da su njihove nadležnosti ograničene; ne trude se da ti izađu u susret, nisu ni motivisani, ni previše zainteresovani, kažu da će da ti jave, pa se ne jave. Kao da sam ja tu zbog njih, a ne oni zbog mene.


Moglo bi se očekivati da zaposleni u ministarstvima imaju drugačije gle-dište po tom pitanju. Međutim, većina se slaže da podrška povratnicima ne postoji u dovoljnoj meri. Jedan ispitanik to ovako sumira.

Izvod 5

Predstavnik ministarstva: Postoje ministarstva koja bi trebalo da su po-drška povratnicima, koja su deo sistema. Postoje i strategije, ali u realnosti sistemske podrške povratnicima nema.

Akteri iz nezavisnih organizacija za podršku povratnicima su takođe veo-ma kritični po pitanju državne podrške povratnicima.

Izvod 6

Predstavnik nezavisne organizacije za podršku povratnicima: Nema politi-ke prema dijaspori i povratnicima, nema kontinuiteta u programima, pro-jekti se prekidaju jer nema generalnog opredeljenja države po tom pitanju, niti sistemskog rešenja za održivost programa. Sve zavisi od garniture vla-sti. Sve je samo na papiru, i u praksi postoji samo individualno zalaganje pojedinaca.

U državnim institucijama postoje pojedinačni akteri koji su posvećeni pružanju podrške povratnicima, ali u mnogim slučajevima unutrašnja logika ministarstava ne podržava individualnu inicijativu.

Izvod 7

Predstavnik ministarstva: I kada odustanemo od davanja ideja (...) onda ostaje mehaničko izvrašavanje dužnosti i nikome ne smetate, niko se ne buni.

Mnogi akteri, i povratnici i ostali, zaključuju da je podrška koju Vlada nudi naučnoj dijaspori i povratnicima pre retorička nego realna.

Izvod 8

Bivši visokorangirani predstavnik ministarstva: Deklarativno pričaju da je važno i značajno da se naši stručnjaci vrate u Srbiju, ali žele samo doznake u novcu, ne investicije – samo novac koji održava socijalni mir u zemlji, a to je konstatan priliv na koji mogu da računaju.

Na Slici 2 prikazana je analiza podrške državnih institucija povratnicima. Mistarstva i državne ustanove su većinom nekoordinisane („efekat silosa“), čelni ljudi se često smenjuju (nema kontinuiteta), postoji mali broj programa i veliki broj nezainteresovanih zaposlenih. Ovi nedostaci dovode do toga da sistemska državna podrška povratnicima skoro u potpunosti izostaje.


Slika 2. Podrška povratnicima kroz državne institucije prikazana kao sistem delatnosti

Nezavisne organizacije koje pružaju podršku povratnicima

S obzirom na to da podrška državnih institucija ima malo efekta, pojavi-le su se druge organizacije koje pokušavaju da obezbede neki oblik podrške povratnicima. Među njima su alumni organizacije u sklopu fondacija (ili slič-nih grupa), koje obezbeđuju stipendije za studiranje u inostranstvu ili razme-nu studenata u pojedinim zemljama (Francuska, Nemačka, Velika Britanija, SAD, itd). U većini slučajeva, broj stipendija je ograničen na 5 do 20 godišnje, ali usluge i programi koji se nude članovima alumni organizacija po njiho-vom povratku u Srbiju često su veoma sadržajni.

Delimično podstaknute iskustvom mnogih povratnika koji doživljaju oz-biljni povratni kulturni šok, pojedine organizacije nude članovima seminare za reintegraciju, stručnu obuku i učešće u aktivnostima unapređenja lokalne zajednice.

Izvod 9

Predstavnik nezavisne organizacije za podršku povratnicima: Odmah po povratku naših stipendista, koordinator organizuje njihovo oklupljanje negde na otvorenom. (...) Kasnije imamo seminare u kojima se bavimo različitim pitanjima koja su važna za naše članove (...) kao što je validaci-ja diploma, razmena iskustva, primeri uspešne reintegracije, tim-bilding


vežbe, učenje pisanja predloga za projekte. (...) Takođe, našim članovima nudimo i male svote novca za projekte koje osmisle.

Ipak, većina povratnika nisu članovi organizacija sa takvim sredstvima. Oni se često okreću nezavisnim organizacijama koje pružaju podršku povrat-nicima, u kojima se pored povratnika ponekad okupljaju i neke druge grupe. Jedan od takvih „klubova“ je Repats Serbia, koji je otvoren za sve srpske po-vratnike. Drugi je InterNations Belgrade, otvoren za povratnike, ali i druge ne-srpske iseljenike. Oba se oslanjaju na društvene mreže i internet stranice kako bi organizovali mesečna okupljanja. Na tim okupljanjima, koja se organizuju u barovima i restoranima u Beogradu, povratnici (i strani iseljenici) se sreću, razmenjuju iskustva i kontakte. Drugačija inicijativa samoorganizacije (budu-ćih) povratnika jeste Organizacija srpskih studenata u inostranstvu (OSSI). OSSI je nevladina organizacija koja okuplja srpske studente u dijaspori preko mreže lokalnih ogranaka na univerzitetima širom sveta.

Slika 3 prikazuje analizu nezavisnih organizacija koje pružaju podršku po-vratnicima. „Povratnički klubovi“ uglavnom pružaju emocionalnu podršku i umrežavanje. Alumni organizacije inostranih fondacija pružaju sadržajnije usluge i programe, ali samo svojim članovima (bivšim stipendistima). Iako sve ove organizacije pozitivno utiču na putanju pojedinih grupa povratnika, one su fragmentisane i imaju ograničen uticaj.

Slika 3. Nezavisna organizovana podrška povratnicima prikazana kao sistem delatnosti


Sve u svemu, podrška koju pružaju nezavisne organizacije nije dovoljna da bi napravila značajnije promene u statusu većine povratnika.

Pokušaj da se zaradi za život u Srbiji – potencijalno mesto zaposlenja

Kao što se vidi iz prethodno navedenog, podrška povratnicima prilikom realizovanja njihovog projekta povratka u Srbiju nije efektivna za većinu po-vratnika. Posledica toga je da su mnogi povratnici prepušteni sami sebi kada se po povratku suočavaju sa najvećim izazovom – pronalaženjem načina za adekvatnom zaradom u Srbiji. Dok daju sve od sebe da nađu posao, mnogi povratnici se suočavaju sa situacijama sličnim sledećoj.

Izvod 10

Povratnik: U jednoj (...) školi je jedna profesorka trebalo da ode u pen-ziju i za njeno mesto je trebalo da se otvori konkurs. Na kraju je ispalo da ona ne odlazi, nego ostaje sa 30% radnog vremena [još dve godine, prim. aut.], da bi se čuvalo mesto za ćerku direktorke koja je sad treća godina fakulteta. (...) Ćerka direktorke nije primljena na fakultet ovde u Beogradu i onda je upisala (...) u Novom Sadu na samofinansiranju [što znači da nije bila jedna od najboljih kandidata, prim. aut.]. (...) Za njih se čuva mesto, a pri tom za nas [koji smo zavšili prestižnije fakultete, prim. aut.] nema posla.

Povratnici, zaposleni u ministarstvima i predstavnici nezavisnih organiza-cija koje pružaju podršku povratnicima slažu se da je zbog nepotizma i po-stojećih struktura moći, pronalaženje adekvatnog radnog mesta u Srbiji veo-ma teško, bilo da je ono u nauci, biznisu ili državnim institucijama.

Izvod 11

Predstavnik ministarstva: U Srbiji generalno vlada negativna selekcija, i u naučnim institucijama i u firmama – nepotizam. Ne možete da budete iza-brani kao najbolji, nego su subjektivni motivi (...). Tu su ljudi postavljeni politički i svakog ko zna više posmatraju kao konkurenciju, pa se ponašaju ignorantski i ne žele da sarađuju sa vama.

Slika 4 prikazuje analizu „domaćih“ mesta zaposlenja u privatnom i dr-žavnom sektoru. U većini slučajeva tu dominiraju moćnici (ispod)proseč-nih sposobnosti, ali socijalno inteligentni i dobro povezani. Takvi „mono-polisti“ često doživaljavaju povratnike kao potencijalnu konkurenciju ili pretnju.


Slika 4. Odnos mnogih domaćih mesta zaposlenja prema povratnicima prikazan kao sistem delatnosti

U skladu sa tim, broj povratnika koji uspeju prvo da se zaposle, a potom i zadrže posao u domaćoj kompaniji, prilično je ograničen.

Izvod 12

Povratnik koji je ponovo emigrirao: Čim čovek počne nešto ozbiljnije da radi i izađe iz svog zaštićenog, uigranog kruga mreže i ljudi (prijatelji, lju-di od poverenja, kolege, mikrosredina, krug posla), odjedanput vidi koli-ko na drugim mestima stvari ne funkcionišu, suoči se sa životom u Srbiji onakvim kakav jeste – mesto velikih nepravdi, frustracija, mobinga.

Značajan broj povratnika ne traži posao u kompanijama, već pokušava da započne sopstveni biznis. Ipak, ni ovo nastojanje nije bez rizika.

Izvod 13

Povratnik: Kada se započinje biznis važno je imati jasnu i konkretnu ideju, dobre partnere koji snažno podržavaju tvoju ideju, posebno kada je nešto novo u pitanju; potpuno posvećeni stručnjaci u tvom timu; važno je razvi-ti konkretni akcioni plan, istražiti tržište. (...) Posebno je važno razgovarati sa klijentima, investitorima; moj tim i ja smo vodili hiljade intervjua kako bismo analizirali zahteve tržišta, i nakon nekoliko pokušaja razvili smo naš finalni biznis model. (...) U nekim granama imaš monopole nekih ljudi, to


je jednostavno realnost. (...) Ne započinji biznis koji može biti proteran sa tržišta od strane monopolista. (...) Tako da mi ništa ne radimo tamo gde postoji monopol, nego počinjemo nešto sasvim novo.

Postoje primeri povratnika koji su uspešni u razvoju sopstvenih inovativ-nih biznisa. Ipak, izgleda da je to manjina.

Povratnicima koji su duže vreme boravili u inostranstvu i izgubili kon-takte u Srbiji, često je mnogo teže da ostvare svoj inovacioni potencijal nego povratnicima koji su kraće ostali u inostranstvu i koji su održali mrežu kon-takata u Srbiji. Različite su reakcije povratnika i posledice po njih kada se suočavaju sa izazovom pronalaženja adekvatnog radnog mesta. Jedna grupa povratnika ostaje prilično dugo bez posla. Druga grupa uspešno pronalazi posao u međunarodnim korporacijama ili organizacijama i često je prilično zadovoljna. Treća grupa nalazi posao u domaćim organizacijama (privatnim i državnim), gde su se neki povratnici snašli, dok drugi imaju osećaj da se njihov radni potencijal ne iskorišćava, tako da pokušavaju da nađu novi po-sao. Četvrta grupa nastoji da započne sopstveni biznis. Peta grupa odustaje i ponovo odlazi iz zemlje.6

Izvod 14Povratnik: Normalno je da se zbog finansija veliki broj ljudi ponovo vraća, tj. odlazi iz Srbije, jer je to [posao, prim. aut.] na kraju osnov egzistencije. I bez obzira na entuzijazam i ljubav prema ljudima, gradu, Srbiji, ako se ne snađeš za dobar posao, nemaš izbora.

Diskusija i zaključak

Ovaj rad imao je za cilj da doprinese teorijskom razvoju oblasti povratne migracije i to kroz formulisanje modela procesa povratne migracije u jednoj zemlji. Rezultati ovog istraživanja sumirani su u modelu povratne migracije u Srbiju zasnovanom na CHAT pristupu (videti Sliku 5). Naučnicima i onima koji se bave razvojnom politikom ovaj model približava mogućnost primene razvojne perspektive u oblasti povratnih migracija. S praktične strane, on im može pomoći u kreiranju strategija i sistema koji bi omogućili zemljama, kao što je Srbija, da iskoriste potencijal povratne migracije.

S ciljem formulisanja takvog modela, analizirani su socijalni projekti po-vratne migracije u Srbiji i najvažniji sistemi koji utiču na procese povratne migracije. Svaki socijalni projekat povratne migracije je jedinstven. Na njega utiču specifična iskustva koja povratnici nose iz zemalja u kojima su boravili i inspirisan je specifičnim motivima i nadama u vezi sa povratkom u Srbi-

6 Za vreme svog povratničkog boravka u Srbiji, povratnik ne mora isključivo pripadati jed-noj navedenoj grupi, kao što to često nije ni slučaj.


ju. Ipak, povratnici imaju i nešto zajedničko. Mnogi povratnici se vraćaju sa istim težnjama – da zarade za život u Srbiji i po mogućstvu da doprinesu razvoju društva. U pokušaju da ostvare te svoje težnje, moraju se suočiti sa mnogim barijerama, kao što su nepotizam i postojeće strukture moći na po-tencijalnim mestima zaposlenja i tržištima. Istovremeno, državne institucije i nezavisne organizacije ne pružaju dovoljno podrške većini povratnika. To za posledicu ima da povratnici moraju da se suoče sa najizazovnijim zadatkom – naći odgovarajući posao – potpuno sami ili samo uz pomoć prijatelja i po-rodice. U mnogim slučajevima to nije dovoljno. Potencijal povratnika je često protraćen, a mnogi od njih ponovo emigriraju.

Slika 5. Model putanje povratnika u Srbiji

Rezultati ovog istraživanja potvrđuju nalaze drugih naučnika koji prou-čavaju migracije, kao što su King (2000) i Goš (Ghosh, 2000). Svi oni govo-re u prilog tome da povratnici imaju potencijal da postanu razvojna snaga u zemljama svog porekla, ali da realizacija tog potencijala zavisi od brojnih kontekstualnih faktora. Model razvijen u ovom radu dovoljno je apstraktan da ponudi celoviti pogled na povratnu migraciju u Srbiju i da se poveže sa opštim tvrdnjama Kinga (King, 2000) i Goša (Ghosh, 2000). Istovremeno, model je dovoljno konkretan da specifikuje kontekstualne faktore (ometa-nje povratnika u važnim sistemima delatnosti) koji predstavljaju prepreke i sprečavaju povratnike da postanu razvojna snaga Srbije. Dalje, model pomaže


razumevanju kontradiktornog karaktera povratne migracije. S jedne strane, u Srbiji postoji društvena potreba za stvaranjem kapaciteta za inovaciju koju nude povratnici. S druge strane, postojeća logika sistema delatnosti u Srbi-ji ne podržava ili čak sprečava realizaciju povratničkih projekata stvaranja inovacija. Obuhvatanjem kompleksnosti i kontradiktornog karaktera povrat-ne migracije, a na osnovu analize konkretnih projekata povratka u specifičnoj zemlji, ovaj rad doprinosi prevazilaženju problema nedostatka teorijskog ra-zvoja teme povratne migracije. Teorijski okvir CHAT-a se u ovom istraživanju pokazao kao izrazito koristan. Ipak, s obzirom da je ovaj rad eksplorativnog karaktera, to je samo jedan korak napred ka snažnijoj teorijskoj utemeljenosti ove oblasti. Neophodno je napraviti još mnogo koraka, uključujući kompa-rativne studije i kvantitativna istraživanja, koja bi se bavila detaljima ove i drugih eksplorativnih studija.

Dodatna namena ove studije jeste da pruži osnovu naučnicima i stručnja-cima da diskutuju o praktičnim implikacijama u vezi sa strategijama i sistemi-ma koji bi omogućili Srbiji i sličnim zemljama da iskoriste potencijal povrat-ne migracije. Primer jedne takve praktične implikacije može biti zasnovan na sledećem zapažanju. Povratnicima koji su duže vreme boravili u inostranstvu i izgubili kontakte u Srbiji često je teže da ostvare svoj inovacioni potencijal (uprkos tome što je on značajan), nego što je to onim povratnicima koji su manje vremena proveli napolju i zadržali svoju mrežu kontakata u Srbiji. Ovo zapažanje može da se interpretira kao deo važne kontradikcije, koja se tiče potencijala povratnika da postanu razvojna snaga.

Što je više vremena povratnik proveo u inostranstvu, u razvijenijim ze-mljama, to je imao veću šansu da stekne veći intelektualni kapital (specifično stručno znanje) i socijalni kapital (kontakti i mreže poznanstava). A što je povratnik stekao veći intelektualni i socijalni kapital, veći je i njegov inovaci-oni potencijal. S druge strane, što je povratnik duže boravio u inostranstvu, to ima manje lokalnog znanja (u vezi sa tržištem, monopolom, zakonom, itd.) i lokalnih kontakata i mreža na koje može da računa. To sve vodi ka tome da ima manje šansi da zaista i realizuje svoj inovacioni potencijal.

Posledica ove kontradikcije u sadašnjoj situaciji je ta da su povratnici sa naj-većim inovacionim potencijalom upravo oni za koje postoji najveća verovat-noća da neće uspeti u Srbiji i da će ponovo emigrirati. Razvojna perspektiva povratne migracije ukazuje na potrebu da naučnici i stručnjaci u Srbiji (ili sličnim zemljama) ustanove održivi sistem podrške za ovu osetljivu grupu po-vratnika sa visokim potencijalima. Kada bi se to učinilo, ovi visokoobrazovani povratnici bili bi osnaženi da povećaju nacionalni inovacioni kapacitet Srbije, bili bi ohrabreni da unesu inovacije i investiraju, za opšte dobro svoje zemlje.

Na kraju, važno je naglasiti da nisu samo visokoobrazovani povratnici u situaciji da njihov potencijal ostaje neiskorišćen. Postoji osnova za pretpo-stavku da se i drugi visokoobrazovani ljudi u Srbiji suočavaju sa sličnim pro-blemima, npr. oni koji menjaju radno okruženje, ili mesto boravka u granica-ma Srbije. Međutim, to je pitanje za neko buduće istraživanje.


Reference

Bodrožić, Z. (2008). Post-industrial intervention: An activity-theoretical expedition tracing the proximal development of forms of conducting interventions. Helsinki: Helsinki University Press.

Bodrožić, Z., & Stepanović, I. (2012). Creating organizational innovations in coun-tries in transition using Finnish change laboratory: A case study from Serbia. Psihologija, 45(1), 71–94.

Cassarino, J.-P. (2004). Theorizing return migration: The conceptual approach to return migrants revisited. International Journal on Multicultural Societies, 6(2), 253–279.

Cerase, F. P. (1974). Expectations and reality: A study of return migration from the United State to Southern Italy. Journal of International Migration Review, 28(1), 245–262.

Chambers, I. (1994). Migrancy, culture, identity. London and New York: Routledge.Engeström, Y. (1987). Learning by expanding. Helsinki: Orienta-konsultit.Engeström, Y. (1990). Learning, working and imagining: Twelve studies in activity the-

ory. Helsinki: Orienta-Konsultit.Engeström, Y. (1994). The working health center project: Materializing zones of

proximal development in a network of organizational learning. In T. Kauppinen, & M.Lahtonen (Eds.), Action research in Finland (pp. 233–274). Helsinki: Mini-stry of Labour.

Flick, U. (2014). An introduction to qualitative research. Sage.Filipović, J. (2011). Management of the Serbian diaspora virtual university as a com-

plex organization (Doctoral Dissertation). University of Ljubljana.Ghosh, B. (2000). Return migration: Reshaping policy approaches. In B. Ghosh (Ed.),

Return migration: Journey of hope or despair? (pp. 181–226). Geneva: UN & IOM.

Grečić, V. (2010). Srpska naučna dijaspora. Beograd: Institut za međunarodnu politi-ku i privredu.

Kibreab, G. (1999). Revisiting the debate on people, place, identity, and displacement. Journal of Refugee Studies 12(4), 384–410.

King, R. (1986). Return migration and regional economic problems. London: Croom Helm.

King, R. (2000). Generalizations from the history of return migration. In B. Ghosh (Ed.), Return migration: Journey of hope or despair? (pp. 7–55). Geneva: UN & IOM.

Klagge, B., & Klein-Hitpaß, K. (2010). High-skilled return migration and knowledge-based development in Poland. European Planning Studies, 18(10), 1631–1651.

Kuznetsov, Y., & Sabel, C. (2006). International migration of talent, diaspora networ-ks, and development: Overview of main issues. In Y. Kuznetsov (Ed.), Diaspora networks and the international migration of skills: How countries can draw on their talent abroad (pp. 3–19). Washington DC: The World Bank.

Leontjev, A. N. (1978). Activity, consciousness and personality. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall.


Lin, X. (2010). The diaspora solution to innovation capacity development: Immigrant entrepreneurs in the contemporary world. Thunderbird International Business Review, 52(2), 123–136.

Mikavica, A. (2011, April 23). Od naših iz sveta 3,1 milijarda evra. Politika Online. Retrieved from http://www.politika.rs

Oberg, K. (1958). Culture shock and the problem of adjustment to new cultural envi-ronments. Washington, DC: Department of State, Foreign Service Institute.

Olesen, H. (2002). Migration, return and development: An institutional perspective. International Migration, 40(5), 125–150.

Pavlov, T. (2011). Return of Highly qualified migrants to Serbia: ‘Brain gain’ instead of facing ‘brain re-drain’. In Return of highly qualified migrants to the Western Balkans: Compendium of policy papers (pp. 7–30). Belgrade: Group 484. Retrie-ved from http://www.grupa484.org.rs/return-to-wb-WEB%20full.pdf.

Saxenian, A. L. (2002). Local and global networks of immigrant professionals in Silicon Valley. Public Policy Institute of California, San Francisco.

Stefansson, A. H. (2004). Homecomings to the future: From diasporic mytographies to social projects of return. In F. Markowitz & A.H. Stefansson (Eds.), Homeco-mings: Unsettling paths of return (pp. 2–20). USA: Lexington Books.

Sternberg, R., & Müller, C. (2005). Return migration in regional innovation systems. Asian Journal of Technology Innovation, 13(2), 71–95.

Straubhaar, T. (2000). International mobility of the highly skilled: Brain drain, brain gain or brain exchange. HWWA Discussion Paper 88, Hamburg.

Trgovčević, L. (2003). Planirana elita: O studentima iz Srbije na evropskim univerzite-tima u 19. veku. Beograd: JP Službeni glasnik.

Vlada Republike Srbije. (2008). Nacionalna strategija održivog razvoja. Preuzeto sa http://www.srbija.gov.rs/vesti/dokumenti_sekcija.php?id=45678

Vlada Republike Srbije. (2008). Strategija za upravljanje migracijama. Preuzeto sa http://www.srbija.gov.rs/vesti/dokumenti_sekcija.php?id=45678

Vygotsky, L.S. (1986) Thought and Language. Cambridge, MA: MIT PressWilliams, A. M., & Baláz, V. (2008). International migration and knowledge. London:

Routledge.World Economic Forum. (2013). The Global Competitiveness Report 2013–2014: Full

Data Edition. Geneva: World Economic Forum.Zakon o dijaspori i Srbima u regionu. (2009). Službeni glasnik Republike Srbije,

88/2009.



The Return of Highlyskilled Migrants to Serbia

Zlatko Bodrožić Institute of Psychology, Faculty of Philosophy, University of Belgrade

Migration scholars argue that return migrants have the potential to become a developing force in their countries of origin, but that the realization of this “diaspora solution to innovation capacity development” depends on different context factors. This paper contributes to capturing theoretically such context factors by making use of concepts of the Cultural-Historical Activity Theory. Based on an explorative empirical approach, a model of processes of return migration in a specific country (Serbia) is created. According to the findings of this paper, returnees offer potential for Serbian transnational innovation systems, which subsequently could strongly contribute to the social and economic development of Serbia. However, at present, the developmental potential of highly skilled returnees in Serbia has not bee realized yet. Returnees arrive with hopes to earn a living in Serbia and possibly to contribute to the development of the society. Still, there are many barriers for returnees, such as nepotism, as well as the existing power structures at potential workplaces and markets. At the same time, state institutions or independent organizations do not provide sufficient support to make a difference for the majority of returnees. Although there are some examples of returnees who are successful in developing innovative start-ups or becoming innovators in the existing organizations, their number remains limited. Nevertheless, it seems possible that returnees can become a developing force in Serbia and similar countries in transition. In order to realize this, the establishment of a sustainable support system for highly skilled returnees to Serbia and scientific diaspora members is needed.

Key words: Activity Theory, returnees, innovation, migration

Psihološka istraživanja, Vol. XVII 1 2014. UDK 618.19006053.2:159.97795 TIP ČLANKA: Stručni rad

Psihološka podrška i psiho-socijalna pomoć ženama obolelim od karcinoma dojke1

Tamara Klikovac2

Institut za onkologiju i radiologiju Srbije, Odeljenje pedijatrijske onkologije, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Odeljenje za psihologiju

Opšti cilj ovog preglednog rada jeste u tome da se, s jedne strane, ukaže na značaj pružanja psihološke pomoći i podrške ženama obolelim od karcinoma dojke a, s druge strane, da se ukaže na razvoj i dostignuća psiho-onkologije, multidiscipli-narne naučne discipline, čiji je predmet proučavanja usmeren na kliničku procenu psiholoških reakcija osoba obolelih od malignih bolesti i reakcija članova njihovih porodica, kao i nalaženjem najadekvatnijih psiholoških, savetodavnih i psihotera-pijskih intervencija i modela rada koji bi bile usmereni na pružanje psihološke i psihoterapijske pomoći pacijentu i porodici u svim fazama kompleksnog onkološ-kog lečenja. Specifični ciljevi rada usmereni su na ukazivanje na različlite psiho-loške probleme s kojima se suočavaju žene obolele od karcinoma dojke, zatim na isticanje značaja adekvatne psihološke procene žena obolelih od karcinoma dojke u različitim fazama bolesti i lečenja i, na kraju, na isticanje značaja psiho-socijalne podrške, psihološke podrške i psihoterapijske pomoći u svim fazama lečenja uz pokušaj konceptualnih razgraničavanja navedenih pojmova.

Ključne reči: karcinom dojke, psihološka podrška, psiho-socijalni aspekti, psiho-onkologija

Uvodni deo

Psiho-socijalni aspekti raka dojke kod žena privlače veliku pažnju posled-njih decenija, kako zbog visoke incidence, stope preživljavanja ako se bolest otkrije na vreme, u nauci poznatih faktora rizika i skrining programa, tako i zbog brojnih psiholoških reakcija, problema i posledica do kojih kombino-vano onkološko lečenje dovodi kod žena kod kojih je obolela, tj.dojka koja kao organ ima višestruko simbolično i psihološko značenje i značaj za ženu

1 Deo ovog rada je usmeno izložen na stručnom skupu pod nazivom „Psiho-socijalni as-pekti u lečenju i rehabilitaciji karcinoma dojke”, Sekcije za onkologiju, Srpskog lekarskog društva, Narodna biblioteka, maj 2013 god.

2 E-mail: [email protected]


(doživljaj tela, osećaj privlačnosti, ženstvenosti, seksualnosti, samopouzdanja, sposobnost materinstva i plodnosti) (Rowland, prema: Holland, 1989).

Veoma važna pitanja na kojima se bazira adekvatna klinička procena psi-hološkog stanja obolelih žena, ali i različite psiho-socijalne intervencije to-kom svih faza onkološkog lečenja jesu:

– ko, kada, gde, kako i zašto treba da obavlja psihološku procenu žena obolelih od raka dojke;

– da li psiho-socijalna podrška, u najširem smislu, ženama obolelim od raka dojke treba da se bazira na edukativnoj, psihološkoj i/ili speci-fičnoj psihoterapijskoj pomoći; ko i kako treba da obavlja evaluaciju pružene psihološke podrške i/ili psihoterapijske pomoći.

Odgovori na navedena pitanja, iz šire perspektive posmatrano, predstavljaju oblast kliničke i zdravstvene psihologije a, u užem smislu, oblast PSIHO-ON-KOLOGIJE, samostalne naučne discipline, koja je počela da se razvija od 70-ih godina prošlog veka, prvo u SAD-u a zatim u razvijenim zemljama Evrope. U sadašnjem trenutku psiho-onkologija jeste razvijena naučna disciplina, kako na bazičnom nivou istraživanja, tako i na praktičnom nivou pružanja adekvat-ne psihološke podrške i psihoterapijske pomoći osobama koje su obolele od različitih malignih bolesti i njihovim porodicama (Klikovac, 2013).

Savremena psiho-onkologija bazira se, s jedne strane, na holističkoj defi-niciji zdravlja Svetske zdravstvene organizacije a, s druge strane, na holistič-kom, bio-psiho-socijalnom modelu koji postaje sve dominantniji u savreme-noj medicini (Holland, 1989).

Svetska zdravstvena organizacija (Deklaracija SZO, 1974, Alma Ata) de-finisala je zdravlje kao „stanje potpunog telesnog, psihičkog i socijalnog blagostanja”3. Definicija je dovoljno obuhvatna i odnosi se na različite aspekte zdravlja: fizičko-somatsko zdravlje, mentalno-psihičko zdravlje i opšte druš-tvenu, socijalnu povoljnu „klimu” za život i rad. U tom kontekstu, bolest se ne sagledava samo kao fizički problem, a uloga stručnjaka različitog profila, porodice, pacijenata, kao i celokupnog zdravstvenog sistema i šire društve-ne zajednice ne treba da bude usmerena samo i isključivo na fizičko stanje i simptome već i na psihološke aspekte pacijentove ličnosti, uz sagledavanje porodičnog konteksta i šireg socijalnog okruženja.

Holistički bio-psiho-socijalni model, koji je dominantan u savremenoj medicini, usmeren je ne samo na dijagnostiku i lečenje već i na identifiko-

3 Odnos some i psihe jeste stari filosofski problem oko kojeg su još starogrčki filosofi vodi-li brojne diskusije. Činjenica je da su osnove savremene definicije zdravlja i holističkog pristupa u savremenoj medicini postavili stari grčki filosofi. Hipokrat, „otac” medicine (460–370 p .n. e), prvi je dao naziv rak malignoj bolesti i isticao da ljudi melanholičnog temperamenta, tužni i depresivni češće oboljevaju od raka. Sokrat (470–399 p.n.e) poznat je po izreci „ne može se lečiti telo ako se istovremeno ne leči duša”. Platon (427–347 p.n.e) zalagao se za prevazilaženje dualizma duh, duša i telo.

T. KLIKOVAC: PSIHOLOŠKA PODRŠKA I PSIHOSOCIJALNA POMOĆ ŽENAMA OBOLELIM 79 OD KARCINOMA DOJKE

vanje psiholoških, socijalnih, duhovnih potreba i etičkih dilema pacijenata i sveobuhvatno planiranje tretmana pacijenata u skladu sa svim navedenim aspektima. Upravo zbog holističke orijentacije, pristup u lečenju osoba obo-lelih od najtežih malignih oboljenja multidisciplinaran je i obuhvata saradnju stručnjaka različitog profila (lekara različitih specijalnosti, medecinskih.se-stara, tehničara, psihologa, psihoterapeuta, duhovnika, etičara, fizioterapeua i volontera) (Holland, 1989).

Praćenje pacijenata obolelih od malignih bolesti tokom svih faza lečenja (rano otkrivanje bolesti; potvda dijagnoze maligne bolesti; faza kombino-vanog onkološkog lečenja; preživljavanje i praćenje ili palijativno zbrinja-vanje) veoma je važno zato što svaki fazu odlikuju specifične psihološke reakcije obolelih osoba, kao i određene psihoterapijske intervencije (Kliko-vac, 2013).

U Tabeli 1 prikazani su faktori koji utiču na prilagođavanje osoba obolelih od malignih bolesti tokom svih faza onkološkog lečenja.

Tabela 1. Faktori koji utièu na prilagoðavanje osoba obolelih od malignih bolesti prema Holand (Holland, 2003).

Faktori povezani sa bolešću

Faktori povezani sa ličnošću pacijenta Socijalni faktori

Mesto i stadijum bolesti, tj. faza bolesti Tip ličnosti Socio-kulturni

uticaji

Vrsta i patohistološki tip maligne bolesti Mehanizmi prevladavanja

Lična uverenja u vezi sa malignom

bolešćuMogućnosti primene adekvatnih terapija Stupanj lične zrelosti

Mogućnosti za rehabilitaciju

Relacija s ljudima koji su podrška (porodica, prijatelji, šire socijalno

okruženje i onkološki tim)

Proučavanje mogućeg uticaja različitih psiho-socijalnih i psiho-bioloških varijabli, kako u etiologiji, tako i u kasnijem toku lečenja maligne bolesti, u središtu je interesovanja lieson-psihijatrije ili konsultativne psihijatrije4 i psihosomatske medicine, kao i psiho-onkologije, još od 50-ih i 60-ih godi-

4 Konsultativna ili lieson psihijatija jeste supspecijalnost koja se bavi dijagnostikom, lečenjem, proučavanjem i prevencijom psihičkih poremećaja kod fizički obolelih pacije-nata, kao i kod onih osoba koje različita emocionalna stanja iskazuju kroz somatske simp-tome zbog kojih se i obraćaju za medicinsku pomoć. Pojam lieson odnosi se i na edukaciju nepsihijatrijskog osoblja da prepozna i adekvatno tretira pacijente sa psiho-socijalnim i psihijatrijskim problemima na odeljenjima na kojima su pacijenti, zbog somatskih simp-toma hospitalizovani (Lipovski, prema: Adamović, 2005).Poslednjih godina pojmovi lieson i psiho-somatski poremećaji postepeno se gube iz upotrebe u naučnim krugovima i uglavnom su u upotrebi pojmovi konsultativna psihijatrija i psiho-fiziološki poremećaji.


na prošlog veka, od kada se i psiho-onkologija razvija kao nezavisna naučna disciplina (kako na nivou bazičnih istraživanja, tako i na nivou praktičnih intervencija vezanih za pružanje psihološke podrške i psihoterapijske pomo-ći osobama obolelim od različitih malignih bolesti i njihovim porodicama) (Grassi i Riba, 2012).

Predmet proučavanja psiho-onkologije, u najširem smislu, odnosi se na proučavanje uticaja psihičkih faktora u okviru multidimenzionalnog ra-zumevanja različitih malignih bolesti i uključuje psiho-dijagnostičke, psi-ho-terapijske, edukativne i istraživačke aktivnosti psihijatara i psihologa u onkološkim institucijama, tačnije onkološkim timovima (Gregurek i Braš, 2008). Konkretnije, psiho-onkologija je usmerena na humani aspekt sveu-kupne brige za pacijente i fokus istraživačkog i praktičnog delovanja jeste proučavanje psiholoških, socijalnih, bihejvioralnih, duhovnih i etičkih pro-blema osoba različitih uzrasta koji su oboleli od različitih malignih bolesti (Holland, 2003).

Savremena psiho-onkologija5 bavi se zaštitom i unapređenjem mentalnog zdravlja onkoloških pacijenata i njihovih porodica, kao i zaštitom i unapređe-njem mentalnog zdravlja medicinskog osoblja koje se bavi onkološkim paci-jentima u svim fazama zahtevnog, kompleksnog i kombinovanog onkološkog lečenja (Klikovac, 2008).

Poslednjih decenija u svetu (SAD, Kanada, Australija, razvijene zemlja Evrope) došlo je do naglog razvoja psiho-onkologije (u nekim zemljama psi-ho-onkologija je supspecijalizacija onkologije ili supspecijalizacija iz lieson psihijatrije i psiho-somatske medicine), s pokušajem razumevanja višestrikuh uticaja psiho-socijalnih faktora na onkološke pacijente, a s ciljem pronalaže-nja najboljih mogućih psiho-terapijskih pristupa i intervencija u svim fazama onkološkog lečenja (Holland, 1989).

Prvi susret s malignom bolešću, tj. postavljanje dijagnoze maligne bolesti izaziva kod ljudi mnogo intenzivnije psihičke, tj. emocionalne reakcije nego susret sa bilo kojom drugom somatskom bolešću. Uprkos nesumnjivom na-pretku u prevenciji, ranom otkrivanju i dijagnostici, kao i u metodama tre-

5 Prve faze razvoja psiho-onkologije (60-ih, 70-ih godina. prošlog veka) obeležila je nemala stigma koja se odnosila na to da li reći oboleloj osobi od čega boluje i kako to učiniti a da ne deluje demorališuće na osobu i kako pomoći oboleloj osobi da prepozna sopstve-ne psihološke reakcije, kao i probleme koje ima u vezi s ličnim suočavanjem sa bolešću. Suštinska intervencija jeste u tome da se obolela osoba ohrabri da prevaziđe otpore u obraćanju za psihološku pomoć i podršku (Holland, 2003).

Početak sistematskog razvoja psiho-onkologije bio je povezan s proučavanjem psihičke strukture osoba koje imaju predispozicija da obole od nekog oblika maligne bolesti (tzv. kancerogena ličnost TIPA C ) i proučavanjem uticaja stresa na nastanak i tok bolesti 70-ih i,80-ih god. Savremena psiho-onkologija sve se više povezuje s psiho-neuroendokrinoi-munologijom.


tmana maligne bolesti, što sve zajedno dovodi do sve većih uspeha u lečenju i izlečenju, kod većine ljudi iz različitih kultura, a posebno kod osoba kod kojih se potvrdi dijagnoza maligniteta, sinonimi KANCER / MALIGNA BO-LEST / RAK još uvek, zbog raznih predrasuda, izazivaju asocijacije na patnju, bol, smrt i, u vezi s tim, pokreću različite strahove (pre svega, najdublji egzi-stencijalni strah – strah od smrti; strah od odvajanja i izolacije od bližnjih i socijalne sredine; strah od propadanja i bola, osećanje neizvesnosti, promenu percepcije budućnosti i života, strahove od marginalizacije i stigmatizacije) (Klikovac, 2010).

Psiho-onkologija je danas dostigla nivo Evidence Based Medicine / Medicine bazirane na dokazima. Savremena istraživanja u psiho-onkologiji sve se više fokusiraju na tzv. neuro-imidžing6 i na ispitivanju povezanosti i me-đusobnog uticaja psiho-neuro-imunoloških mehanizama i malignih bolesti.

Pacijenti koji su se lečili od malignih bolesti a koji su imali tokom lečenja brojne intruzivne psihološke simptome na neuro-imidžingu imali su manji ukupni volumen amigdala u odnosu na one onkološke pacijente koji tokom lečenja nisu imali intruzivnih psiholoških simptoma (Matsuoka i sar., 2003). Neuro-imidžing koji su radili isti japanski autori na grupi onkoloških paci-jenata sa dijagnostikovanim depresivnim poremećajem pokazao je da posto-ji značajna promena volumena amigdala, a koja je povezana sa depresivnim raspoloženjem pacijenata (Ibid).

Novije studije pokazale su da postoji povezanost nivoa kortizola kod me-tastatskog karcinoma dojke s kvalitetom socijalne podrške i osećanjem pripa-danja tj. uvažavanja (Dantzer, 2005; Kissane i sar., 2004; Grassi i Rosti, 1999; Reiche i sar., 2005).

U jednoj studiji pokazana je veza između nivoa Omega–3 masnih ki-selina sa depresijom kod pacijenata s karcinomom pluća (Kobayakawa i sar., 2006). Na uzorku N = 116 pacijentkinja s karcinomom dojke izlaga-nje stresu bilo je povezano sa nižom NK-lizom i smanjenjem NK odgovora (Zabora i sar., 1997). Kod muškaraca s karcinomom prostate optimizam i manja supresija ljutnje bili su povezani s većim brojem NK ćelija 7 (Korfa-

6 Funkcionalni neuro-imidžing jeste tehnika snimanja mozga i pojedinih delova mozga najsavremenijim PET scan ili MR metodama u naučne svrhe.

7 Ćelije ubice ili NK ćelije (engl. Natural killer cells) posebna su grupa limfocita koji imaju ulogu u odbrani organizma protiv virusa i tumorskih ćelija. Ćelije ubice pripadaju nespe-cifičnom imunitetu. NK ćelije jesu krupne mononukleusne ćelije s velikim brojem granula u citoplazmi. NK ćelije prepoznaju ćelije zarežene virusima i tumorske ćelije putem pre-poznavanja anomalija na njihovoj ćelijskoj membrani, a zatim se za njih vezuju i ubijaju ih. Aktivnost ćelija ubica reguliše se preko aktivirajućih i inhibišućih signala. NK ćelije mogu da sekretuju neke citokine, kao npr. interferon γ, što pojačava imunološki odgovor. Ćelije ubice mogu delovati samostalno, bez podrške ostalih elemenata odbrambenog si-stema, i predstavljaju važan element prve linije odbrane organizma jer ne zahtevaju vreme


ge i sar., 2006). Randomizovana studija uticaja KGBT-a8 na nesanicu kod pacijentkinja s karcinomom dojke pokazala je promenu stvaranja citokina9. Apatija, socijalna izolacija, poremećaj spavanja, umor, anoreksija, gubitak težine, kognitivni poremećaji, smanjen libido, psihomotorna inhibicija – jesu simptomi i depresije i citokin-indukcionog sindroma bolesti, s tim da su osećaj krivice, depresivno raspoloženje i suicidalne ideje uobičajene u depresiji (Spiegel i sar., 2003).

U zemljama u razvoju, kao što je Srbija, resursi za pružanje psiho-soci-jalne podrške onkološkim pacijentima pre su retka nego uobičajena praksa. Naš zdravstveni sistem, a posebno onaj segment koji se odnosi na onkološku praksu, nema još uvek razvijen pristup iz domena psiho-onkologije, tj. orga-nizovana psihološka i psihoterapijska pomoć onkološkim pacijentima (razli-čitog uzrasta) i članovima njihovih porodica tokom svih faza lečenja, naža-lost, ne postoji na nacionalnom nivou, na način na koji to razvijeni standardi iziskuju (Klikovac, 2007).

Jedno od osnovnih načela savremene psiho-onkologije jeste to da bazičnu psiho-socijalnu podršku, koja se manifestuje kroz adekvatnu komunikaciju i ophođenje prema onkološkim pacijentima, mora da pruži, pored medicinskih saradnika koji su usko specijalizovani za pružanje psihosocijalne podrške i psihološke i psiho-terapijske pomoći, i medicinsko osoblje koje je u stalnom kontaktu s pacijentima (lekari i sestre).

U Tabeli 2 prikazani su nivoi pružanja podrške onkološkim pacijentima.

potrebno za ljihovu aktivaciju, kao što je to slučaj sa ostalim limfocitima. Međutim, u toku imunološke reakcije često deluju zajedno sa drugim delovima ovog sistema. Tako na primer. antitela koja se vezuju za miroorganizme mogu olakšati vezivanje i dejstvo ćelija ubica (tzv. citotoksične reakcije zavisne od antitela, engl. ADCC-antibody dependent cell-mediated cytotoxicity); takođe i neki citokini: interleukin 15 i interleukin 12 (koje uglav-nom luče makrofazi) pojačavaju aktivnost ćelija ubica (Leposavić i sar., 2000).

8 KGBT – kognitivno-bihejvioralna terapija9 Citokini (interleukini) su pored molekula antitela, najvažniji sekrecioni proizvodi ćelija

imunskog sistema. Reč citokini izvedena je iz dve reči grčkog porekla –„citos”, što znači ćelija, i „kine”, iz reči „kinein”, što znači micati se. Ovaj naziv je uveden da bi se mogla razlikovati grupa imunomodulatorskih molekula od hematopoetskih faktora ćelijskog ra-sta. Kako je većina citokina produkt leukocita (makrofaga ili T ćelija) i zbog delovanja na druge leukocite oni se nazivaju i interleukini. Citokini su proteini male molekulske mase, od 6 do 70 kDa, koji deluju kao posrednici između elemenata imunskog sistema. Citokini su po svojoj strukturi veoma slični i svi pripadaju porodici glikoproteina, pod nazivom hemoproteini. Citokini su neophodni za normalno odvijanje svih faza imunskog odgovo-ra i značajan su faktor regulacije tipa, jačine i dužine imunske reakcije. Nema imunskog odgovora u organizmu bez produkcije citokina. Citokine izlučuju različite ćelije, kao što su limfociti, monociti, makrofazi, fibroblasti. Citokine stvaraju i na citokine reaguju i dru-ge ćelije organizma, van imunskog sistema. Dejstvo citokina je, uglavnom ,lokalno, auto-krino i parakrino, ređe endokrino (Leposavić i sar., 2000).


Tabela 2. Nivoi pružanja podrške onkološkim pacijentima (modifikovano prema IPOS on-line Multilingual Core Curriculum

in Psycho-Oncology, izvor IPOS web).4 nivoa

pružanja podrške

onkološkim pacijentima

Pomagači Procena Intervencije

1 .nivo Zdravstveno osoblje

Prepoznavanje psiholoških i ostalih potreba pacijenata, rad na dobrobiti pacijenta što povećava QOL, smanjuje distres i anksioznost

Detaljno i precizno informisanje; pokazivanje saosećanja i emaptije; reagovanje u skladu sa potrebama pacijenata; poštovanje modela funkcionalne komunikacije zasnovane na empatiji

2. nivo

Zdravstveno osoblje u timu sa stručnjacima iz psiho-onkologije

Procena distresa pacijenata i porodice; procena disfunkcionalnosti na individualnom i porodičnom nivou

4 nivoa pružanja podrške onkološkim pacijentima

3. nivo

Specijalizovani stručnjaci iz oblasti psiho-onkologije

Procena distresa, anksioznosti, depresivnosti, ponašanja, ličnosti, psihopatologije

Savetovanje; vođenje u krizi; KGB intervencije;fokusirane individualne, grupne i porodične i bračne terapije

4. nivo

Specijalizovani stručnjaci iz oblasti psiho-onkologije

Procena anksioznosti, depresivnosti, psihijatrijskih siporemećaja (rizik za suicid, psihotičnost i sl.)

Uključivanje psiho-farmaka

U nacionalnim strategijama iz oblasti onkologije i vodičima dobre prakse, koje imaju razvijenije zemlje sveta i Evrope, a koji se odnose na multidisci-plinarni pristup u lečenju osoba obolelih od malignih bolesti, mogu se naći opširna poglavlja o psiho-socijalnom pristupu obolelima i o psiho-onkologiji. U navedenim poglavljima dataljno se razmatraju različite potrebe onkoloških pacijenata (u zavisnosti od socio-kulturnih specifičnosti zemlje) i, u vezi s tim, uobličavaju se preporuke za organizovanje raznih programa psihološke podrške i psihoterapijske pomoći koji su namenjeni pacijentima, članovima njihovih porodica i medicinskim timovima.

Psihološka procena pacijentkinja obolelih od karcinoma dojke

Različiti instrumenti (skale, upitnici i testovi) koriste se u psihološkom skri-ningu i proceni psihološkog statusa pacijentkinja obolelih od raka dojke. Upotre-ba psiholoških instrumenata zavisi od faze lečenja i aktuelnih, tj. individualnih potreba pacijentkinja. U Tabeli 310 prikazani su instrumenti koji se koriste za pro-cenu psiholoških reakcija pacijentkinja u zavisnosti od faze onkološkog lečenja.

10 Instrumenti za psihološku procenu psihičkog stanja osoba obolelih od malignih bolesti navode se zato što ne postoji većina instrumenata u našoj sredini, što može biti podsticaj da se isti standardizuju i koriste u praksi.


Tabela 3. Instrumenti koji se koriste za procenu psiholoških reakcija pacijentkinja u zavisnosti od faze onkološkog lečenja (prema: Quick

References for Adult Oncology Clinicians: The Psychiatric and Psychological Dimensions of Adult Cancer Symptom Management, 2006)

I faza lečenja – potvrda dijagnoze raka dojke i

početak lečenja

II faza lečenja – nakon hirurškog zahvata,

lečenje hemioth, radioth.

III faza lečenja – održavanje

Recidiv bolesti

Procena simptoma Distresa– Distress Thermometer

– NCCN Distress Management Guidelines DIS – A

– Brief Symptom Inventory (BSI)

– Profile of Mood States (POMS), short form

– Impact of Event Scale – IES

Procena anksioznosti i depresivnosti– Hospital Anxiety

and Depression Scale (HADS)

– Zung Depression Rating Scale (ZDRS)

– Beck Depression Inventory (BDI)

Procena socijalne podrške– Social Support

Questionnaire Transactions /Social Support Questionnaire Satisfaction (SSQT/SSQS)

Procena kognitivnog funkcionisanja– Mini Mental

Status Examination (MMSE)

– Clock-Drawing Test Figure

– Memorial Delirium Assessment Scale (MDAS)

Procena ličnosti po potrebi– NEOPR test ličnosti

Procena zdravstvenog statusa– Sickness Impact

Profile (SIK)– Duke – UNC Health

Profile

Procena postojanja PTSD-a post traumtskog stresnog poremećaja– Simptom Check

List – SCL–90 R

Po potrebi procena ličnosti, anksioznosti, depresivnosti i prevladavanja

Procena kopinga tj.kvaliteta prevladavanja i suočavanja– Mental Adjustment to

Cancer (MAC)– System of Beliefs

Inventory (SBI–15R)

Procena kvaliteta života– Health Survey Short

Form (SF–36)– World Health

Organisation Quality of life Questionnaire (EORTC QLQ – C–30)

– Functional Assessment of Cancer Therapy Scale General (FACT-G)

Po potrebi procena ličnosti, anksioznosti, depresivnosti i prevladavanja

Procena zloupotrebe psihoaktivnih supstanci po potrebi– CAGE Questions

Procena kopinga tj.kvaliteta prevladavanja i suočavanja– Mental Adjustment to

Cancer (MAC)– System of Beliefs

Inventory (SBI–15R)Procena body-image i self percepcije

Procena duhovnosti – FICA Questions


Najčešći psihološki problemi pacijentkinja obolelihod karcinoma dojke

Rak dojke kod žena utiče na sledeće aspekte funkcionisanja: prvo, izaziva psihološku uznemirenost (anksioznost, depresiju i ljutnju); drugo, utiče na promene u načinu i stilu života (fizički problemi, bračno, partnersko i sek-sualno funkcionisanje, promena uobičajenog načina funkcionisanja) i treće, izaziva brojne strahove i brige (mastektomija, strah od smrti i bola). Faktori koji utiču na prevladavanje i psihološku adaptaciju na kriznu situaciju mali-gne bolesti kod žena jesu: faza individualnog i porodičnog životnog ciklusa u momentu postavljanja dijagnoze, prethodna emotivna stabilnost (osobine ličnosti i tipični mehanizmi prevladavanja), način reagovanja u suočavanju s bolešću i otvorenost prema psihološkoj podršci (Meyerowitz, 1980). Istraži-vanje mehanizama prevladavanja i efikasnosti u postizanju emotivne stabili-zacije i uspostavljanju kontrole nad distresom kod žena pre biopsije i 10 go-dina nakon lečenja pokazalo je da su mehanizmi prevladavanja nepromenljivi (Gorzynski i sar., 1980). Studija Penmana (Penman, 1980) pokazala je da su one žene koje su koristile izbegavajuće strategije prevladavanja i rezignirano prihvatanje i „kapituliranje” pred težinom bolesti i lečenja pokazivale značaj-no više nivoe emotivnog distresa u periodu nakon mastektomije (radikalna hirurška intervencija odstranjivanja dojke) u poređenju sa ženama koje su koristile direktivne strategije prevladavanja koje su se odnosile na aktivnu konfrontaciju s bolešću i ličnim psihološkim stanjima. Pesimizam kod žena gotovo uvek ukazuje na nefunkcionalno prevladavanje.

Razlikuju se opšti i specifični faktori koji utiču na vrstu i intenzitet psi-holoških reakcija i problema pacijentkinja obolelih od raka dojke (Klikovac i Andrijić, 2013)

Opšti faktori

– Status bolesti (stadijum bolesti u vreme dijagnoze; načini predloženog lečenja; vrste planiranih intervencija; tok lečenja i posledice; faza leče-nja; prognoza);

– tip ličnosti obolele osobe; načini prevladavanja; prethodna iskustva gubitaka; sposobnost prilagođavanja i snalaženja u stresnim i kriznim životnim situacijama;

– godine starosti; bračni status; roditeljstvo; posao/karijera;– uticaj kulture, duhovni i religiozni stavovi;– postojanje adekvatne emotivne i praktične pomoći i podrške najbližih

(porodice, partnera, prijatelja);– potencijal za tzv. posttraumatski rast i psiho-fizičku rehabilitaciju.


Specifični faktori rizika za povišeni emocionalni distres kod pacijentkinja obolelih od karcinoma dojke jesu:

– uzrast pacijentkinje (u posebnom riziku su mlađe pacijentkinje koje nisu rađale i pacijentkinje u zrelom reproduktivnom dobu);

– postojanje lične i porodične psihijatrijske anamneze i zloupotreba psi-hoaktivnih supstanci;

– komorbiditet različitih bolesti koji prati osnovnu bolest;– seksualni problemi:– nedostatak socijalne podrške (porodični sukobi, pacijentkinje koje žive

same, pacijentkinje koje imaju malu decu, nezaposlene pacijentkinje s finansijskim problemima)

Psihološka pomoć i podrška ženama koje su obolele od raka dojke sis-temski se planira i organizuje prevashodno u zavisnosti od uzrasta paci-jentkinje, od tzv. faze bolesti, tj. faze onkološkog lečenja11 i faze porodičnog životnog ciklusa u kojoj se porodica sa obolelim članom nalazi (Klikovac i sar., 2000).

Postavljanje dijagnoze maligne bolesti12

Suočavanje sa dijagnozom malignog oboljenja jeste stresan životni doga-đaj. Reakcija na stres ispoljava se ne samo kroz osećanja već i kroz misli, po-našanja i odnose sa sredinom. Saopštavanje dijagnoze maligne bolesti najče-šće je početak psihološke akcidentne krize i stanje „kratke psihičke pometnje kad osoba s postojećim mehanizmima prevladavanja koje ima nije u stanju da savlada psihološke probleme s kojim se suočava u novonastalim okolno-stima dijagnoze teške bolesti” (Vlajković, 1992). Psihodinamika krize može se sagledati u poremećaju ravnoteže i u teškoćama u adaptaciji na situaciju koja

11 Tipične faze onkološkog lečenja jesu: 1. postavljanje dijagnoze; 2. specifično onkološko lečenje (hirurgija, hemioterapija, radioterapija); 3. kontrole i rehabilitacija; 4. preživljavanje (dugoročno); 5. recidiv bolesti i sekundarno lečenje; 6. terminalna faza (palijativno zbrinjavanje pacijenta).12 Faze bolesti napisane su prema usmenom izlaganju autorke članka u okviru Nacionalnog

programa za skrining raka dojke (Beograd, Kraljevo, Niš, 2009. i 2010. god.) i usmenog saopštenja na skupu Srpskog lekarskog društva „Psihosocijalni aspekti u lečenju i rehabili-taciji karcinoma dojke”, Beograd, 2013


je nastala delovanjem stresnog životnog događaja. Osoba u krizi preplavljena je i više nije u stanju da sa svojim postojećim adaptivnim mehanizmima iz-drži i izbori se sa situacijom. Shvatanje krize je nepatocentrično, što znači da kriza nije bolest nego normalna reakcija na nenormalnu situaciju u kojoj se čovek našao (Vlajković, 2009).

Psihička kriza manifestuje se na:

– kognitivnom planu (smanjenje intelektualne efikasnosti, poremećaj koncentracije, pažnje i rasuđivanja);

– emotivnom planu (osećanja straha, bespomoćnost, ljutnja, anksioz-nost, depresivnost, krivica, gubitak samopoštovanja, gubitak ener-gije, osećanje bezvoljnosti, bespomočnosti i bezizlaznosti, demora-lisanost);

– bihejvioralnom planu (problemi u komunikaciji, socijalna izolacija, poremećaj u seksualnosti, problemi sa spavanjem, psiho-motorni ne-mir, agresija, antisocijalno ponašanje).

Prve reakcije na potvrdu dijagnoze maligne bolesti kod žena uglav-nom su šok, strah i neverica. Važno je ukazati na činjenicu da sve pro-cedure lečenja koje su za medicinski tim rutina za pacijentkinje to nisu. Pacijentkinje su prinuđene da se bave temama i da brzo donose odluke o bitnim aspektima bolesti o kojima uopšte nemaju znanja ili ga imaju veoma malo.

Dve su ekstremne reakcije na novonastalu situaciju: želja da se sto pre za-počne sa lečenjem i želja da se traži drugo, treće, četvrto mišljenje.

Suočavanje s malignom bolešću nije bezuslovno prihvatanje ili pot-puno negiranje bolesti. U psihološkom smislu, suočavanje s malignom bolešću i jeste stalno prilagođavanje, pronalaženje novih psiholoških me-hanizama prevladavanja i prevazilaženja problema s kojima se od počet-ka onkološkog lečenja obolela osoba suočava. Veoma je važno da se kod pacijentkinja podstakne kapacitet za tzv. posttraumatski rast i razvoj (da krizna situacija bolesti ne bude dva koraka nazad i regresija, nego korak napred u psihološkom i duhovnom razvoju). Važno je, takođe, podstaći pacijentkinju da otkrije ličnu psihološku neranjivost, tzv. psihoimunitet koji se bazira na kombinovanom korišćenju unutrašnjih i spoljašnjih re-sursa u svakodnevnom životu, a posebno u problem situacijama (vanred-nim situacijama).

U Tabeli 4 pregledno su date razlike između očekivanih i uobičajenih i upadljivih psiholoških reakcija žena obolelih od karcinoma dojke u početnim fazama lečenja (modifikovano i dopunjeno prema: Klikovac, 2007).


Tabela 4. Razlike između očekivanih i upadljivih psiholoških reakcijažena obolelih od raka u periodu potvrde dijagnoze. i

donošenja odluka o daljem lečenju

Očekivane psihološke reakcije žena obolelih od raka

u periodu potvrde dijagnoze i donošenja odluka

o daljem lečenju

Upadljive psihološke reakcije čiji intenzitet prevazilazi očekivane reakcije i vodi ka psihijatrijskim

poremećajima u periodu potvrde dijagnoze i donošenja odluka o daljem lečenju

Distres (šok, strah, uznemirenost, zabrinutost)

Distres praćen agitiranim ponašanjem, psiho-motorni nemir, atipične ideje (bežanje iz bolnice; negiranje dijagnoze; sumnja u dijagnozu i sl.)

Emotivna nestabilnost i nesigurnost, ambivalencija prema lečenju, emotivni izlivi i plač, tužno raspoloženje, problemi s raspoloženjem – od tuge do euforije, preosetljivost

Ispoljavanje ljutnje, besa, gneva, agresije prema sebi i drugimaSnažna anksioznost praćena panikom i paničnim napadima i razvijanje različitih fobičnih strahovaNeurotske reakcije, OKP – opsesivno-kompulzivni poremećajDepresivni simptomi praćeni postojanjem krivice ili traženjem krivca za bolest, suicidalna ideacija, verbalne pretnje suicidom, pokušaj suicidaZnaci psihotičnosti – paranoidne ideje i magijsko mišljenje da neko radi o glavi; nepoverenje u lečenje i doživljavanje lečenja kao trovanja; ideje veličine i moći ili ideje o magijskom samo-isceljenju

Mentalna konfuzija, nesposobnost koncentracije i fokusiranja pažnje, dezorganizovanost, preokupiranost bolešću i intervencijama s ciljem da se donesu odluke, preispitivanje, analiza situacije

Logoreičnost, nesposobnost uspostavljanja komunikacije i dijaloga, pacijentkinja samo sebe sluša, nesposobnost analize situacije i donošenja odluka, katastrofične interpretacije

Održavanje veze s najbližima, porodicom i prijateljima i traženje pomoći uz povremena distanciranja

Potpuno socijalno povlačenje i izolacija od najbližih, porodice i prijatelja. Odbijanje socijalnih kontakata

Zloupotreba alkohola i sedativa

Zapuštanje lične higijene i fizičkog izgleda

Specifično onkološko lečenje (hirurgija, hemioterapija, radioterapija)

Kad se donese konzilijarna odluka o specifičnom okološkom lečenju, pa-cijentkinje mogu da osete neku vrstu olakšanja, a nivo anksioznosti i distresa se smanjuje. S druge strane, početak neizvesnog onkološkog lečenja pokreće nove strahove i strepnje u vezi s predstojećim tretmanom. U tom periodu, pre početka lečenja, veoma je važna adekvatna priprema, informisanje i edukacija pacijentkinja za predstojeće lečenje i moguće neželjene efekte lečenja. Posebno


je važna priprema pacijentkinja za radikalnu hiruršku intervenciju. U počet-noj fazi kombinovanog onkološkog lečenja moguća je amputacija dojke kao radikalna hirurška intervencija, koja narušava telesni izgled ili pre doživljaj telesne celovitosti tj. telesne šeme kod pacijentkinja, što može predstavljati najveći problem i biti „triger” ili okidač drugih, složenijih i dubljih psiho-loških reakcija (depresije, osećanja inferiornosti, smanjenja samopoštovanja, gubitka sigurnosti u sebe). Pacijentkinje, ukoliko nisu adekvatno pripremlje-ne i informisane, mogu imati uverenja da je s hirurškim tretmanom njihovo lečenje završeno i da je tumor odstranjen. U nekim slučajevima hirurška in-tervencija je završetak lečenja, međutim najveći broj pacijentkinja upućuje se na dalje onkološko lečenje, tj. na adjuvantnu hemioterapiju i radioterapiju, što može predstavljati veoma intenzivan stres i pokrenuti složene psihološke reakcije (strah od neželjenih efekata terapija i od vidljivih fizičkih promena, strah od zračenja, reakcije anksioznosti i depresivnosti, sklonost ka povlače-nju i socijalnoj izolaciji, složena osećanja tuge i napuštenosti, samosažaljenje, strah od gubitka partnera i podrške).

Kontrole i rehabilitacija

Period redovnih kontrola i praćenja nakon završetka kombinovanog on-kološkog lečenja uvek je pokazatelj koliko je pacijentkinja, u psihološkom smislu, uspešno prevladala sve prethodne faze lečenja, da li je na adekvatan način podržana od strane porodice i medicinskog tima i da li je imala prilike da dobije stručnu psihološku podršku ili psihoterapijsku pomoć tokom pro-cesa onkološkog lečenja.

Činjenica je da različite strategije prevladavanja krize mogu voditi uspeš-nom ili neuspešnom ishodu iste.

Negativan ishod krize može da odvede u posttraumatski stresni poremećaj (PTSP) – istraživanja koja su sprovedena sa pacijentkinjama obolelim od raka dojke pokazuju da od 5% do 18,5% njih ispunjava kriterijume za dijagnosti-kovanje PTSP-a nakon završetka onkološkog lečenja (Cordova i sar., 2001).

Najčešći psihološki problemi s kojima se suočavaju pacijentkinje nakon završetka lečenja jesu:

– strah od povratka bolesti;– fizičke tegobe kao što su umor, problemi sa spavanjem, bol;– izmena telesne šeme i doživljaja sebe nakon lečenja;– seksualna disfunkcija;– intruzivne misli o bolesti, lečenju, smrti;– problemi u bračnoj/partnerskoj komunikaciji, kao i porodični problemi;– osetljivost/ranjivost;– strah od smrti.


Recidiv bolesti i sekundarno lečenje

Ponovno javljanje bolesti ili dijagnostikovanje metastatskih promena pred-stavlja izuzetno kriznu životnu situaciju koja ponovo reaktivira šok, distres i sve složene psihološke reakcije s kojima su se pacijentkinje već suočile prilikom potvrde dijagnoze maligne bolesti na početku primarnog onkološkog lečenja.

I pacijentkinje i medicinski tim često doživljavaju sekundarno lečenje kao neuspeh i poraz. Ponovno onkološko lečenje započinje se s manje nade u po-zitivan ishod u odnosu na primarno lečenje. Nedostatak nade, brojni stra-hovi, fizičke komplikacije i psiho-fizički umor pacijentkinja iziskuju dobro osmišljen psihoterapijski rad, koji treba da bude prilagođen individualnim potrebama pacijetkinja. U toj fazi neophodna je stručna psihološka podrška i psiho-terapijska pomoć i članovima medicinskog tima.

Terminalna faza (palijativno zbrinjavanje pacijentkinja obolelih od raka dojke)

Pacijentkinje obolele od raka dojke, posebno u terminalnim fazama bo-lesti, imaju određene psihološke potrebe – potrebe za ublažavanjem bola; potrebe za očuvanjem samopoštovanja i dostojanstva; potrebe za pažnjom i pripadanjem i ljudskim, humanim kontaktom; potrebe za saosećanjem i ko-munikacijom. Tačna procena psiholoških potreba pacijentkinje i izlaženje u susret psihološkim potrebama i intervencije u skladu s navedenim potrebama nesumnjivo su važan etički imperativ zdravstvenih radnika koji rade sa on-kološkim pacijentima, a posebno sa ženama obolelim od raka dojke u termi-nalnim fazama bolesti (Berger, 1993). Palijativno zbrinjavanje pacijentkinja obolelih od raka dojke sprovodi se u skladu sa svim principima sveobuhvat-nog palijativnog zbrinjavanja koje se primenjuje i sa drugim pacijentima koji primarno boluju od bolesti sa ograničenom prognozom.

Značaj i ciljevi psiho-socijalne podrške, psihološke i psihoterapijske pomoći ženama obolelim od raka dojke

U literaturi iz psiho-onkologije navode se razlike između psiho-socijalne podrške i psihološke i psihoterapijske pomoći (Grassi i Riba, 2012).

Psiho-socijalna podrška se, kako i sam pojam kazuje, zasniva na psihološ-koj i socijalnoj podršci.

Psihološka podrška se naziva još i emotivna podrška i predstavlja posebnu vrstu kontakta koji se uspostavlja s pacijentkinjom i koji podrazumeva: ve-štinu slušanja, pokazivanje razumevanja, pokazivanje saosećanja, emitovanje emocionalne topline i bezuslovnog prihvatanja, tj. prihvatanja bez (pr)osuđi-vanja (Vlajković, 2009). Suština psihosocijalne podrške jeste u podržavajućoj


komunikaciji i atmosferi koju kreiraju „svi članovi tima kao pomagači u ne-volji” na onkološkom odeljenju ili u celom onkološkom centru.

Psihološka podrška se realizuje kroz verbalni i neverbalni kontakt s pa-cijentkinjama. Socijalna podrška se odnosi na strukturu, kvalitet i funkciju socijalne mreže kojoj osoba pripada.

Kvalitet pružene psiho-socijalne pomoći zavisi od načina na koji se podr-ška pruža i kreira prema potrebama pacijenata i od osobina ličnosti onog koji podršku pruža (Vlajković, 2009).

Filozofija psiho-socijalne pomoći i podrške sadržana je u sledećim inter-vencijama:

– omogućiti obolelim ženama maksimalan stepen nezavisnosti i kvaliteta života od postavljanja dijagnoze bolesti i tokom lečenja (izbegava se etiketiranje u ulogu bolesnika);

– podstaći kod pacijentkinja funkcionalne mehanizme prevladavanja13 i suočavanja sa svim negativnim efektima onkološkog lečenja;

– ohrabriti i podstaći kod pacijentkinja tzv. posttraumatski rast i razvoj;– podstaći kod pacijentkinja razvoj veština samopomoći kao sastavnog

dela mehanizama prevladavanja;– pomoći pacijentkinjama da u naizgled besmislu bolesti i nevolje prona-

đu smisao

Ciljevi psiho-socijalne podrške usmereni su na human pristup oboleloj osobi i stvaranje poverenja koje je neophodno za lečenje; pružanje neophod-nih informacija; pokazivanje uvažavanja, ljubaznosti i poštovanja; ublažavanje neprijatnog psihičkog stanja; ohrabrivanje i podsticanje pozitivnog i aktivnog stava prema lečenju.

U psihoonkologiji se preporučuju tzv. površinske (suportivne) psihoterapi-je čiji su ciljevi definisani na samom početku terapije14. Istraživanja pokazuju

13 Funkcionalni mehanizmi prevladavanja jesu mehanizmi usmereni na procenu (logička analiza, kognitivno redefinisanje), mehanizmi usmereni na problem (traženje informacija i podrške, razmatranje nmogućih načina rešavanja problema), mehanizmi usmereni na emocije (afektivna regulacija).

14 Procena potreba za pružanje psihoterapijske pomoći onkološkim pacijentima zasniva se na proceni sledećih faktora:

– proceni strukture ličnosti pacijenata; – proceni aktuelnih problema i razloga za traženje psihoterapijske pomoći; – proceni pacijentove situacije i „životne priče” uključujući doživljaj i značenje bolesti; – identifikovanju životnih događaja i kriznih situacija koje su imale uticaja na sadašnju

situaciju; – proceni mehanizama prevladavanja stresa i krize koji su uzrokovani bolešću i lečenjem; – proceni obrazaca ponašanja pacijenata iz prošlosti koji imaju uticaja na sadašnju situaciju:


da kraće psihoterapije u stanjima kriza s pacijentima obolelim od malignih bolesti poboljšavaju kvalitet života, utiču na smanjenje distresa, anksiozno-sti i depresivnosti. Psihoterapijski rad pomaže pacijentima da se lakše nose sa izazovima i tegobama koje su posledica dugotrajnog onkološkog lečenja (Watson i Kissane, 2011)

Najčešći psihoterapijski modaliteti koji se primenjuju u psiho-onkologiji jesu: suportivna psihoterapija, kognitivno-bihejvioralna terapija, integrativna psihoterapija, grupna psihoterapija, porodična psihoterapija .

Opšti ciljevi psihoterapijskih intervencija kod pacijentkinja obolelih od raka dojke (posebni ciljevi psihoterapijske pomoći definisani su vrstom psi-hoterapijske intervencije koja se koristi) (Watson i Kissane, 2011) jesu:

– smanjenje psiho-socijalnog distresa;– pomoć u prevazilaženju krize i uspostavljanje psihičke ravnoteže;– ublažavanje i uklanjanje psihičke patnje i bola;– smanjenje anksioznosti;– smanjenje depresivnosti;– zaustavljanje tendencije ka dubljoj regresiji, pasivno-zavisnoj poziciji i

neaktivnosti;– razrešavanje aktuelnih konfliktnih situacija koje mogu imati negativan

uticaj na dijagnostiku i terapijski proces;– smanjenje otpora prema onkološkom lečenju i pomoć u integraciji

iskustva bolesti i lečenja;– rešavanje traumatskih životnih iskustava i prorada složenih osećanja

straha, krivice, patnje;– pomoć u uspostavljanju narušenog samopoštovanja i samopouzdanja;– ohrabrivanje pacijentkinja u ostvarenju ličnih želja i potencijala;– podsticanje rasta i razvoja ličnosti pacijentkinje;– podsticanje na primenu funkcionalnih mehanizama prevladavanja i

adaptivnih mehanizama odbrane;– podsticanje kreativnih potencijala i humora, kada je to primereno;– podsticanje redefinisanja smisla života.

Zaključak

U ovom radu obrađene su teme iz oblasti psiho-onkologije, u svetu veoma razvijene naučne oblasti, a koje se odnose na psihološku podršku i psiho-so-cijalnu pomoć ženama obolelim od karcinoma dojke. Značaj teme je veliki s obzirom na to da se incidenca malignih oboljenja uopšte, a karcinom dojke kod žena posebno, i u svetu i u našoj sredini stalno povećava i da postoje vrlo izražene potrebe za angažovanjem psihologa i srodnih struka u svakodnevnoj


onkološkoj praksi. Ovim radom prvenstveno se ukazuje na psiho-socijalne aspekte raka dojke kod žena, pri čemu se uzimaju u obzir različite psihološke reakcije i, u skladu s njima, potrebe za podrškom u različitim fazama leče-nja, od postavljanja dijagnoze pa do terminalnih ishoda. Posebno su naglaše-ni uticaji različitih faktora u prilagođavanju bolesti i lečenju: faktori bolesti, faktori ličnosti i socijalni faktori, što je u skladu sa holističkim bio-psiho-socijalnim pristupom u definisanju zdravlja generalno. Prikazani su i nivoi pružanja psihološke podrške onkološkim pacijentima uopšte, kao i neophod-nost adekvatne psihodijagnostičke procene u različitim fazama onkološkog lečenja. Pitanje procene psihološkog stanja i potreba onkoloških pacijenata uopšte, a pacijentkinja obolelih od karcinoma dojke posebno, otvara važna etička pitanja a pružanje adekvatne podrške i pomoći zahteva kvalitetnu pro-cenu psihičkog stanja i potreba pacijentkinja za koje se pretpostavlja da su različite u pojedinim fazama bolesti i lečenja. U svetu postoje brojni, relevan-tni psihološki instrumenti i stoga su dati njihovi originalni nazivi radi lakšeg snalaženja u, inače, obimnoj literaturi tog tipa. U radu su navedeni najčešći psihološki problemi s kojima se onkološki pacijenti suočavaju generalno, ali i s obzirom na različite faze bolesti i lečenja, kao i faktori rizika za poviše-ni emocionalni distres. Istaknute su razlike između uobičajenih i očekivanih i upadljivih emotivnih reakcija kod žena obolelih od karcinoma dojke. Na kraju, istaknut je značaj i prikazani su ciljevi psiho-socijalne podrške, kao i pregled odgovarajućih psihoterapijskih modaliteta.

Reference

Adamović, V. (2005). Psiho-somatska medicina i konsultativna psihijatrija. Priručnik za kliničku praksu. Beograd: JP Službeni list.

Berger, D. (1993). Psihologija obolelih od malignih hematoloških bolesti. Beograd: Na-učna knjiga.

Cordova, M. J., Cunningham, L.C., Carlson, C. R., Andrykowski, M. A. (2001). Po-sttraumatic growth following breast cancer: A controlled comparison study. He-alth Psychology, 20(3), 176–185.

Dantzer, R. (2005). A psycho-neuro-immune perspective. Psycho-neuro-endocrinolo-gy, 30, 947–952.

Grassi, L., Travado, L. (2008). The role of psycho-social oncology in cancer care. U M. Coleman, D.M., Alexe, i sar., (Eds.), Responding to the challenge of cancer in Eu-rope (210–229). Ljubljana: Institute of public health.Republic of Slovenia.

Grassi, L., Riba, M. (2012). Clinical Psycho-oncology – an international perspective. UK:John Wiley & Sons.

Grassi, L., Rosti, G.. (1999). Psychiatric and Psycho-social concomitants of abnormal illness behavior in patients with cancer. Psychotherapy of psychosomatic patients, 65, 246–252.

Gregurek, R., Braš, M. (2008). Psiho-onkologija. Osijek: Grafika.


Gorzynski, J. G., Holland, J. C., & Katz, J. (1980).Stability of ego defences and an-dcrine responses in women prior to breast biopsy and ten years later.Psychosom.Med,42, 323–28.

Holland, J. C. (1989).Handbook of psycho-oncology.Psychological care of the patients with cancer. Oxford,UK: Oxford University Press.

Holland, J. C. (2002). History of psycho-oncology: overcoming attitudinal and con-ceptual barriers. Psychosom Med, 64, 206–221.

Holland, J. C. (2003). Psychological Care of Patients: Psycho-Oncology’s. Journal of Clinical Oncology, 21, 253–265. American Cancer Society Award Lecture

Klikovac, T., Mitić, M. i Hanak, N. (2000).Psihološke karakteristike, izloženost stre-snim životnim događajima i koping strategije kod pacijentkinja obolelih od karci-noma dojke. Internacionalni kongres lekara Srbije i dijaspore. Zbornik sažetaka. Beograd: 65–66.

Klikovac, T. (2007). Psycho-Oncology in Serbia –Present Status and Future Directi-ons (metaphorically said: A story about nothing). Journal of the Psychological, Social and Behavioral Dimensions of Cancer. Abstracts of 9th World Congress of Psycho-Oncology. London,UK: 16, 89–91.

Klikovac, T. (2008). Psihološki stres i sindrom izgaranja medicinskog osoblja na onko-loškim odeljenjima.Odbranjena magistarska teza, Univerzitet u Beogradu, Filo-zofski fakultet, Odeljenje za psihologiju, Katedra za kliničku psihologiju.

Klikovac, T. (2010). Kompleksna patnja vezana za terminalnu fazu bolesti, smrt i tu-govanje. Psihološka istraživanja, 13, 261–271.

Klikovac, T. (2013). Psihološke reakcije dece i adolescenata na malignu bolest i lečenje – procena i podrška.Odbranjena doktorska teza, Univerzitet u Beogradu, Filozof-ski fakultet, Odeljenje za psihologiju, Katedra za kliničku psihologiju.

Klikovac, T., Andrijić, M. (2013). Psiho-onkologija. U Džodić, R., i sar., Rak dojke. Monografija u pripremi za štampu.

Kobayakawa, M., Yamawaki, S. i Hamazaki, K. (2006). Levels of Omega–3 fatty acid in serum phospholipids and depression in patients with lung cancer. British Jo-urnal of Cancer, 93(12), 1329–1333.

Korfage, I. J., Essink-Bot., M. L., Janssens, A. C., Schroder, F. H., Koning, H. J., (2006). Anxiety and Depression after prostate cancer diagnosis and treatment: 5-year fo-llow up. British Journal of Cancer, 94(8),1093–1098.

Kissane, D. W., Grabsch, B., Love, A., Clarke, D. M., Bloch, S., Smith, C. (2004). Psyc-hiatric Disorder in woman with early stage and advanced breast cancer: a com-parative analysis.Australian-New Zeland Journal of Psychiatry, 38, 320–326.

Leposavić, G., Budeč, M., Činić,O. (2000). Neuroendokrinoimunologija. Beograd: Za-vod za udžbenike i nastavna sredstva.

Matsuoka, Y., Yamawaki, S., Inagaki, M., Akechi, T., Uchitomi,Y. (2003). A volume-tric study of amigdala in cancer survivors with intrusive recollections. Biol.Psyc-hiatry, 54, 736–743.

Meyerowitz, B. E. (1980). Psychosocial correlates of breast cancer and its treatment. Psychos.Bull, 8, 108–131.

Penman, D. T. (1980). Coping strategies in adaptation to mastectomy.Doctoral disser-tation.Yeshiva University.Diss.Abstr.40:5825B


Reiche, E. M., Morimoto, H. K., Nunes, S. M. (2005). Stress and depression inducted immune dysfunction:implications for the development and progression of can-cer. Review of Psychiatry, 6, 515–527.

Spiegel, D., Giese-Davis, J. (2003). Depression and cancer:Mechanisms and disease. Biol Psychiatry, 54(3), 269–282.

Vlajković, J. (1992).Životne krize i njihovo prevazilaženje. Beograd: Nolit.Vlajković, J. (2009).Od žrtve do preživelog. Beograd: Žarko Albulj.Watson, M., Kissane, D. (2011).Handbook od Psycho-therapy in cancer care.

London,UK: Wiley & Sons.Young, P. (2007).Caring for the whole patient.The Institute of Medicine Proposes a

new standards of care.Psycho-social Oncology.Community oncology,12, 748–751.Zabora, J., Blanchard, C. G., Smith, E. D. (1997). Prevalence of psychological distre-

ss among cancer patients across the disease continuum.Journal of Psycho-social Oncology,15, 73–87.

Quick References for Adult Oncology Clinicians, (2006). The Psychiatric and Psycho-logical Dimensions of Adult Cancer Symptom Management. Charlottesville USA: American Cancer Society.


Psychological Support and Psycho-social Relief for Women Suffering from Breast Cancer

Tamara KlikovacInstitute for Oncology and Radiology of Serbia, Department of Pediatric Oncology, University of Belgrade, Faculty of Philosophy, Psychology Department

The overall objective of this review is to emphasize the importance of providing counseling and support to women suffering from breast cancer and to demonstrate the development and achievements of psycho-oncology. Psycho-oncology is a multidisciplinary scientific discipline focused on clinical evaluation of psychological reactions in patients with malignant disease and the reactions of their family members, as well as on finding the most appropriate psychological counseling and psychotherapeutic interventions and models of work, aimed at providing psychological and psychotherapeutic help for both the patient and his/her family in all phases of complex oncology treatment. Specific goals are targeted at pointing to various psychological problems women with breast cancer are facing, highlighting the importance of adequate psychological evaluation of women with breast cancer at different stages of the disease and treatment, and, finally, emphasizing the importance of psycho-social relief, psychological support and psychotherapy in all stages of treatment, with the attempt of conceptual delimitation of these terms.

Keywords: breast cancer, psychological support, psycho-social aspectsof psycho-oncology

Psihološka istraživanja, Vol. XVII 1 2014. UDK 028.02082049.329799 TIP ČLANKA: Prikaz

Maja Savić

Čitanje iz ugla psihologijeDragica Pavlović Babić, Vasilije Gvozdenović, Ljubomir Žiropađa, Vanja Ković, Jasmina Kodžopeljić, Dragan Pavlović. Urednik Dejan Lalović. Teorijski i primenjeni aspekti psihologije čitanja. Univerzitet u Beogradu – Filozofski fakultet, Institut za psihologiju, Akademska misao, 2013, 201 str.

Zbornik radova Teorijski i primenjeni aspekti psihologije čitanja sastoji se iz sedam poglavlja, odnosno sedam tekstova različitih autora koje je, za ovu priliku, pozvao i okupio Dejan Lalović, urednik zbornika. Dejan Lalović je autor još jedne, nedavno objavljene, knjige koja je posvećena psihologiji čita-nja – Čitanje: od slova do teksta, pa je ovaj zbornik njegov dodatni doprinos da se našoj naučnoj, stručnoj, studentskoj, ali i široj publici, predstavi pregled aktuelnih dešavanja u toj naučnoj oblasti, u svetu veoma razvijenoj i živoj. Imajući u vidu da je psihologija čitanja široka i interdisciplinarna naučna oblast koja se brzo razvija i da često nije lako pratiti sve novo što se događa u njoj, zasluga je urednika što je okupio kompetentne autore koji se iz različitih istraživačkih perspektiva bave tom oblašću i koji su uspeli da nam daju jasan i pregledan rezime ključnih pojmova, metodoloških pristupa, teorijskih orijen-tacija, empirijskih rezultata i aktuelnih pitanja i problema iz njihovog domena interesovanja. Zbornik se otvara predgovorom urednika, kojim se najavljuje sadržaj poglavlja, a zatvara ga završna reč u kojoj se prepoznaju i rezimiraju ključne teme i problemi svakog poglavlja. Rezime je veoma koristan za čitao-ca, naročito ukoliko je to student, jer kroz takav pogled unazad urednik daje jedan sažet prikaz najrelevantnijih tema i pitanja iz cele oblasti.

Prvo poglavlje – Savremene metode za izučavanje čitanja autorke Vanje Ković posvećeno je prikazu aktuelnih metoda koje se koriste u toj oblasti: metoda praćenja očnih pokreta, metoda merenja moždanih talasa (EEG) i potencijala izazvanih događajem (ERP), metoda funkcionalne magnetne re-zonance (fMRI), kompjutersko modelovanje procesa čitanja. Za svaku od tih metoda autorka daje jasan i razumljiv opis načina njenog funkcionisanja i primene, parametara koji se pomoću njih mogu pratiti i registrovati, predno-sti i mane njihove upotrebe a zatim i relevantne nalaze za istraživanje procesa čitanja koji su dobijeni pomoću njih.


Drugo poglavlje – Bazični procesi pri čitanju: vizuelna pretraga reč autora Vasilija Gvozdenovića posvećeno je ulozi vizuelne pažnje u procesu čitanja. Autor je svoje višegodišnje eksperimentalno iskustvo i rezultate u ispitivanju procesa vizuelne pažnje primenio u kontekstu razumevanja nekih aspekata procesa čitanja. U tekstu je prikazana serija eksperimenata koji imaju za cilj da utvrde profil vizuelne pretrage reči kao relevantnih stimulusa za proces čitanja. Kroz eksperimente se utvrđuje i komentariše uloga faktora koji su relevantni za proces čitanja: leksikalnosti (reči spram pseudoreči), pisma (la-tinica, ćirilica) i frekvencije.

Treće poglavlje – Neuropsihologija čitanja autora Dragana M. Pavlovi-ća bavi se prikazom neuralnih osnova procesa čitanja, tj. daje pregled zona korteksa i drugih moždanih struktura za koje se zna da učestvuju u procesu čitanja. Autor nam takođe daje pregled neuropsiholoških modela čitanja. U delu poglavlja koje je posvećeno poremećajima u čitanju prikazani su tipovi, neuralne osnove, mehanizmi i karakteristike poremećaja u odraslom dobu – aleksije, kao i razvojni poremećaji – disleksije.

Četvrto poglavlje – Razvojna disleksija i hiperleksija autora Ljubomira Ži-ropađe sagledava s različitih aspekata razvojni poremećaj čitanja. Na početku poglavlja autor daje istorijski pregled prepoznavanja poremećaja razvojne dis-leksije a zatim pregled njenih uzroka koji se najčešće pominju u savremenoj literaturi; na osnovu pregleda empirijskih podataka iz literature u tekstu se razmatra i različita zastupljenost disleksije u jezicima s različitim sistemima pisanja, tj. s plitkom i dubokom ortografijom. Autor daje i pregled simptoma koji roditeljima i nastavnicima mogu ukazati na postojanje disleksičnog po-remećaja kod dece, kao i konkretne preporuke kako da pomognu detetu koje ima te teškoće i način na koji treba da pristupe radu s njim. U tekstu je ukrat-ko prikazan i fenomen hiperleksije – tj. izuzetne i rano razvijene sposobnosti čitanja koja nije praćena odgovarajućim razumevanjem pročitanog.

U petom poglavlju – Pretpostavke za usvajanje veštine čitanja autorka Ja-smina Kodžopeljić daje pregled pet ključnih komponenti usvajanja čitanja, izdvojenih na osnovu analize empirijskih podataka u okviru projekta Natio-nal Reading Panel (NRP, 2000): fonemska i fonološka svesnost, obim rečni-ka, ovladavanje alfabetskim principom (korespodencija slovo – glas), fluen-tnost čitanja, razumevanje pročitanog. U tekstu se za proces usvajanja čitanja daje određenje, opis i značaj svake od tih komponenti. Prve dve komponen-te mogu se prepoznati kao lingvistički preduslovi za ovladavanje čitanjem i autorka ističe da izloženost jezika i opismenjavanje imaju pozitivan povratni uticaj na razvoj tih komponenti. Ostale tri komponente odnose se na razvoj i izvođenje same veštine čitanja. Autorka se na kraju poglavlja osvrće na po-jedina značajna, još uvek otvorena, pitanja u oblasti empirijskog proučavanja razvoja veštine čitanja.

Šesto poglavlje – Procena veštine čitanja u školskom kontekstu autorke Dra-gice Pavlović Babić daje pregled različitih shvatanja koncepta čitanja i, u skladu

M. SAVIĆ : ČITANJE IZ UGLA PSIHOLOGIJE 99

s tim, njegovih različitih operacionalizacija. Deo poglavlja posvećen je aktuel-nom shvatanju čitanja kao obrazovne kompetencije koja je od velike važnosti za uspešno funkcionisanje u ličnom i profesionalnom životu. U tekstu se dalje prikazuje operacionalizacija pojma čitalačke pismenosti i načini njenog me-renja u međunarodnim istraživanjima – PISA, PIRLS a zatim se daje pregled istraživanja čitanja u Srbiji koja su išla u pravcu tretiranja čitanja kao obrazov-nog postignuća, kao i definisanje nekih indikatora za merenje čitanja. Autorka iznosi zabrinjavajuće rezultate PISA istraživanja iz 2009. o postignućima u či-tanju učenika u Srbiji i na osnovu njih izvodi implikacije i preporuke za sva-kodnevni rad nastavnika, ali i za promenu obrazovne politike koja bi trebalo da kod naših učenika unapredi tu veoma važnu kompetenciju.

Sedmo poglavlje – Koliko se čitalo nekad i koliko se čita danas jeste drugi tekst Ljubomira Žiropađe u ovom zborniku. U tom poglavlju autor komentari-še trend opadanja interesovanja za čitanje u drugoj polovini XX veka i moguće faktore koji su na to uticali. U tekstu se navode rezultati različitih istraživanja koja se bave motivacijom za čitanje kod školske dece, razlikama i njihovim čitalačkim interesovanjima, količini vremena koje provode u čitanju, kao i rodnim razlikama u pogledu čitalačkih navika. Takođe se razmatraju faktori koji utiču na razvijanje intrinzičke motivacije za čitanje i preporuke za njeno razvijanje kod dece školskog uzrasta. Autor razmatra i motivaciju za čitanje kod odraslih, kao i moguću povezanost nekih crta ličnosti i čitalačkih navika.

Zbornik radova Teorijski i primenjeni aspekti psihologije čitanja predstav-lja izuzetno važan doprinos obogaćivanju literature na srpskom jeziku o psi-hologiji čitanja. Najviše koristi od njega imaće sigurno fakultetski nastavnici i studenti, ali on može biti važan izvor informacija i za sve ljude iz struke (nastavnike u školama, učitelje, vaspitače, logopede) čija je praksa usmere-na na usvajanje i razvijanje veštine čitanja. Posebna vrednost zbornika jeste i to što su autori s različitim istraživačkim iskustvom i orijentacijama – neuro nauke, kognitivna, razvojna, pedagoška psihologija – ukazali na teme i pro-bleme koje smatraju relevantnim iz perspektive svojih proučavanja i to što su neki od njih prikazali rezultate svojih višegodišnjih istraživanja vezanih za tu oblast. Još jedan kvalitet zbornika, s naučne strane, a što ga dodatno čini inte-resantnim za čitaoce, jeste u tome što se pojedini autori dotiču istih tema, ali se razlikuju u pristupu tim temama, literaturi koju koriste da bi ih diskutova-li, a nekada i u zaključcima koje o njima izvlače. U zborniku se komentarišu, diskutuju i otvaraju neka važna i aktuelna pitanja za oblast psihologije čitanja koja mogu da zaintrigiraju čitaoce i zainteresuju ih još više za ovu oblast.

UPUTSTVO ZA AUTORE

Časopis Psihološka istraživanja objavljuje teorijske radove, pregledne radove, original-ne istraživačke radove, stručne radove i prikaze iz svih oblasti psihologije koji nisu pret-hodno objavljeni i nisu istovremeno podneti za objavljivanje u nekoj drugoj publikaciji. Važan kriterijum selekcije radova jeste društvena relevantnost analizirane teme. Rukopisi treba da budu pripremljeni prema standardima časopisa Psihološka istraživanja. Radovi koji nisu adekvatno pripremljeni neće se recenzirati. Rukopisi se dostavljaju elektronskom poštom na adresu: [email protected]. Autori iz celog sveta pozivaju se da pošalju svoje radove.

U pripremi rada treba se držati sledećih uputstava:

Dužina rada

Rad mora biti napisan u tekst procesoru Microsoft Word, na stranici formata A4, fon-tom Times New Roman (12 tačaka), latinicom, s proredom od 1,5 redova. Sve stranice moraju biti numerisane. Rad treba da bude dužine do jednog autorskog tabaka (30.000 slovnih mesta ili 20 strana bez referenci i priloga). Izuzetak su pregledni radovi koji mogu biti dužine do 50.000 znakova i prikazi koji mogu biti dužine do 5.000 znakova. Redakcija zadržava pravo da objavi i radove koji premašuju ovu dužinu u slučajevima kada izlaganje naučnog sadržaja zahteva veću dužinu, odnosno prostor. Rad treba da bude lektorisan.

Jezik rada

Časopis objavljuje radove na srpskom i engleskom jeziku.

Naslov rada

Naslov rada treba da bude što konzicniji. Iza naslova rada slede ime autora i naziv institucije u kojoj radi. Iza imena prvog autora treba staviti fusnotu koja sadrži e-mail adresu (jednog od) autora.

Sažetak

Sažetak dužine od 150 do 250 reči treba da bude na početku rada. Sastavni delovi sažetka treba da budu cilj istraživanja, metod, rezultati i zaključak. Sažetak po pravilu ne sadrži reference. Uz radove na srpskom jeziku treba priložiti i sažetak i ključne reči na engleskom jeziku.

Ključne rečiNa kraju sažetka treba navesti do pet ključnih reči. Pri odabiru ključnih reči, poželjno

je odabrati one pojmove koji se često koriste za pretragu časopisa.

Tabele, grafikoni i slikeTabele i grafikoni treba da budu sačinjeni u Wordu ili nekom Word kompatibilnom

formatu. Isti podaci ne mogu se prezentovati i tabelarno i grafički. Svaka tabela, grafikon ili slika treba da budu označeni brojem, s naslovom koji ih jasno objašnjava, npr. Tabela 1: Struktura uzorka prema polu i razredu. Treba izbegavati linije i senčenja koja nisu neop-hodna. Naslov tabele, grafika ili slike treba da bude kratak i informativan. U tekstu se treba pozvati na svaku tabelu, grafikon ili sliku.

Statistika

Rezultati statističkih testova treba da budu dati u sledećem obliku: F(1,8)=19.53; p<.01 i slično za druge testove (npr.: χ2(3)=3.55, p<.01 ili t(253)=2.061, p<.05). Treba navoditi manji broj konvencionalnih nivoa značajnosti p (npr.: .05, .01, .001).

Citati

Svaki citat, bez obzira na dužinu, treba da bude praćen referencom s brojem strane. Za svaki citat duži od 350 slovnih mesta autor mora imati pismeno odobrenje vlasnika autorskih prava, koje treba da priloži.

Fusnote i skraćenice

Fusnote treba izbegavati. Skraćenice, takođe, treba izbegavati, osim izrazito uobičaje-nih. Skraćenice koje su navedene u tabelama i slikama treba da budu objašnjene.

Navođenje referenci u tekstu

U radovima na srpskom jeziku preporučljivo je imena stranih autora navoditi u srp-skoj transkripciji, prilagođenim (fonetskim) pisanjem prezimena, a zatim se u zagradi prezime navodi izvorno, uz godinu publikovanja rada, na primer: Pijaže (Piaget, 1951). Ukoliko se u zagradi navodi više autora, oni se navode alfabetskim, a ne hronološkim redom (npr., Lazić, 1994; Pantić, 1990). Ukoliko su dva autora rada, oba se navode u tekstu (npr., Kuzmanović i Petrović, 2007). Ukoliko rad ima više od dva autora, navodi se prezime prvog autora i skraćenica „i sar.“ ili „et al.“ (npr. Joksimović i sar, 2007). U ra-dovima na engleskom jeziku reference u tekstu treba navoditi u skladu s Priručnikom za objavljivanje Američke psihološke asocijacije, APA (American Psychological Association) Publication Manual.

Reference

Reference se navode u skladu sa APA uputstvima, na kraju rada, u odeljku koji treba da bude naslovljen „Reference“. U spisku referenci navode se samo one reference na koje se autor pozvao u radu, abecednim redom po prezimenima autora. Ne treba navoditi refe-rence koje nisu pomenute u tekstu. Uobičajeni izvori navode se na sledeći način:

a) Knjiga; Sadrži prezime i inicijale (svih) autora, godinu izdanja, naslov knjige (kur-zivom), mesto izdanja i izdavača.

Opšti format: Autor, A., Autor, B. i Autor, C. (godina). Naslov knjige. Mesto izda-nja: Izdavač.

Primer: Rot, N. (1994). Osnovi socijalne psihologije. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.

b) Poglavlje u knjizi ili zborniku; sadrži prezime i inicijal imena (svih) autora, godi-nu izdanja, naslov poglavlja, inicijal imena i prezime urednika ili redaktora, naslov knjige (kurzivom), strane poglavlja u zagradi, mesto izdanja i ime izdavača.

Opšti format: Autor, A. i Autor, B. (godina). Naslov poglavlja. U A. Urednik, B. Urednik i C. Urednik (ur.), Naslov knjige (str. xxx—xxx). Mesto izdanja: Izdavač.

Primer: Schwartz. S. H. (2007). A theory of cultural value orientations: Explica-tion and applications. U Y. Esmer & T. Pettersson (Eds.), Measuring and mapping cultures: Twenty-five years of comparative value surveys (str. 33–78). Leiden-Bo-ston: Brill.

c) Članak u časopisu; sadrži prezime i inicijale (svih) autora, godinu izdanja u zagra-di, naslov članka, pun naziv časopisa (kurzivom), volumen (kurzivom) i stranice.

Opšti format: Autor, A. , Autor, B. i Autor, C. (godina). Naslov članka. Ime Časopisa, xx, str.—str..

Primer: Kuzmanović, B., Popadić, D. i Havelka, N. (1995). Social changes and changes of values. Psihologija, 28, 7–26.

d) Saopštenje sa skupa; sadrži prezime i incijale (svih) autora, godinu i mesec održa-vanja skupa u zagradi, naslov izlaganja (kurzivom), naziv konferencije i lokaciju.

Opšti format: Autor, A. (godina, mesec). Naslov saopštenja. Saopštenje na Naziv konferencije, Lokacija.

Primer: Maksić, S. & Ševkušić, S. (2011, februar). Problemi identifikacije kreativ-nosti učenika u školi. Saopštenje sa XVII naučnog skupa Empirijska istraživanja u psihologiji, Beograd.

e) Web dokument; sadrži prezime i inicijale (svih) autora, godinu, naziv dokumenta (kurzivom) i Internet adresu sajta.

Opšti format: Autor, A., Autor, B., & Autor, C. (godina). Naziv dokumenta. Preuzeto sa http://xxxxxxx.

Primer: Foa, R. (2007). Socioeconomic development and parenting values. Preuzeto sa http://www.roberto.foa.name/Parenting_Attitudes_Foa.

f) Neobjavljena magistarska ili doktorska teza; sadrži prezime i inicijal autora, godinu u zagradi, naslov teze, identifikaciju rada kao teze u zagradi, ime instucije i mesto.

Opšti format: Autor, A. (godina). Naslov magistarske ili doktorske teze (Neobjavljena magistarska ili doktorska teza). Ime institucije, Mesto.

Primer: Smith, B. (1995). Youth and political participation (Neobjavljena doktorska disertacija). Institute of Psychology, Vienna.

Ukoliko se navodi veći broj radova istog autora, reference se ređaju prema godini objavljivanja, od najstarije prema novijima. Reference jednog autora koje su objavljene u istoj godini treba pisati abecednim redom prema naslovima, npr., (1995a), (1995b).

Pozivanje na sekundarnu literaturu treba izbegavati i koristiti samo za izvore koji nisu dostupni na uobičajeni način ili nisu dostupni na nekom od uobičajenih svetskih jezika. U spisku referenci navodi se samo sekundarni izvor; na primer, ako Stivenson navodi neki Maslovljev rad na koji se autor u radu poziva, a nije ga čitao, u spisku referenci na-vodi se samo Stivenson.

Navođenje nepublikovanih radova (npr. rukopisa i sl.) nije poželjno. Ukoliko je takvo navođenje baš neophodno, treba navesti što potpunije podatke.

Detaljnija uputstva u vezi sa navođenjem referenci mogu se pronaći na sajtu Američ-ke psihološke asocijacije (APA) http://www.apastyle.org/, a skraćene verzije i na drugim sajtovima http://webster.commnet.edu/apa/ i http://www.library.illinois.edu/learn/tutori-als/apa.html

Prilog

U prilogu treba dati samo one sadržaje koji bi bili korisni čitaocima za razumevanje, evaluiranje ili ponavljanje istraživanja.

Recenziranje i objavljivanje

Sve radove anonimno recenziraju dva kompetentna recenzenta. Na osnovu recenzija redakcija donosi odluku o objavljivanju rada i može doneti jednu od tri odluke: da rad

objavi u formi kakva je priložena, da rad objavi uz neophodne korekcije od strane autora u skladu sa uputstvima recenzenata, ili da odbije da objavi rad. Redakcija šalje obe re-cenzije autoru na uvid i uz odgovarajuće obrazloženje obaveštava autora o svojoj odluci najduže tri meseca od prijema rada. Ukoliko se autor odluči da koriguje tekst u skladu sa preporukama recenzenata, može ponovo podneti rad za objavljivanje, i dužan je da u formi pisma redakciju upozna sa svim izmenama koje je načinio u tekstu (broj stranice na kojoj se nalazi takva izmena). Ukoliko autor smatra da neka od preporuka recenzenata nije opravdana, ili je iz nekog razloga nije moguće ispuniti, potrebno je da o tome napiše detaljno obrazloženje redakciji. Redakcija zadržava pravo da konačnu odluku o objavlji-vanju donese samostalno.

Kategorija (tip) članka

U skladu sa uputstvima Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj, članci koji se objav-ljuju u časopisu Psihološka istraživanja biće razvrstani u neku od sledećih kategorija:

Naučni članci: 1. originalan naučni rad (rad u kome se iznose prethodno neobjavljiva-ni rezultati sopstvenih istraživanja naučnim metodom); 2. pregledni rad (rad koji sadrži originalan, detaljan i kritički prikaz istraživačkog problema ili područja u kome je autor ostvario određeni doprinos, vidljiv na osnovu autocitata); 3. kratko ili prethodno saopšte-nje (originalan naučni rad punog formata, ali manjeg obima ili preliminarnog karaktera); 4. naučna kritika, odnosno polemika (rasprava na određenu naučnu temu, zasnovana is-ključivo na naučnoj argumentaciji) i osvrti;

Stručni članci: 1. stručni rad (prilog u kome se nude iskustva korisna za unapređiva-nje profesionalne prakse, ali koja nisu nužno zasnovana na naučnom metodu); 2. infor-mativni prilog (uvodnik, komentar i sl.); 3. prikaz (knjige, računarskog programa, slučaja, naučnog događaja i sl.).

Autorska prava

Na sve radove koji su objavljeni, izdavač časopisa Psihološka istraživanja zadržava au-torska prava, uz napomenu da autori mogu da koriste sopstveni materijal bez dozvole iz-davača. Od autora koji nameravaju da publikuju svoje radove u časopisu Psihološka istra-živanja očekuje se da sami obezbede i poštuju autorska prava drugih (npr., za korišćene instrumente, softvere i sl.), kao i prava i dostojanstvo ostalih učesnika u istraživačkom procesu, u skladu sa osnovnim etičkim normama objavljivanja.

NOTES FOR CONTRIBUTORS

The journal Psychological Research publishes theoretical papers, review papers, original research papers, professional papers and book reviews from all fields of psychology, not previously published elsewhere and not already under concurrent consideration for publication in another journal. An important criterion in the selection of papers is social relevance of the analysed topic. Manuscripts should comply with the standards of the journal Psychological Research. The papers that are not adequately prepared will not be reviewed. Manuscripts should be submitted via e-mail to: [email protected]. Papers are invited from authors throughout the world

The manuscript should conform to the following preparation guidelines:

Length

Papers should be written in text processor Microsoft Word, page format A4, in Times New Roman font (12 pt), in Latin alphabet, 1.5 line spacing. All pages must be numbered. Contributions should not exceed the length of one author’s sheet (30.000 characters with spaces or 20 pages without references and appendices). Exception is made for review papers that may not exceed 50.000 characters with spaces and book reviews that may not exceed 5.000 characters with spaces. The Editorial Board retains discretion to publish papers beyond this length in cases when clarity of scientific content presentation requires greater length, that is, space. Papers should be proof read.

Language

The journal publishes papers in Serbian and English.

Title

Paper title should be as concise as possible. Author’s full name and affiliation should follow the title. The footnote containing the e-mail address of the author (one of the authors) should be inserted after the full name of the first author.

Summary

Summary ranging between 150 and 250 words should be submitted at the beginning of the paper. It must include research goal, method, results and conclusion. As a rule, summary must not contain references. If the paper is written in Serbian, summary and key words should be submitted in English as well.

Key wordsUp to five key words must be supplied at the end of the summary. When choosing key words, it is

desirable to opt for those concepts that are often used in searching journals.

Tables, figures and pictures

Tables and figures should be made in MS Word or MS Word compatible format. Same data may not be presented both in tables and figures. Each table, figure or picture should be numbered, with a self-explanatory title, e.g., Table 1: Sample structure according to gender and grade. Unnecessary lines and shading should be avoided. Table, figure or

picture captions should be concise and informative. Reference to each table, figure or picture should be made in the text.

Statistics

The results of statistical tests should be provided in the following form: F(1,8)=19.53; p<.01 and similar for other tests (e.g.: χ2(3)=3.55, p<.01 or t(253)=2.061, p<.05). Lower number of conventional p levels should be stated (e.g.: .05, .01, .001).

Quotations

Any quotation, regardless of its length, should be accompanied by reference and page number. For any quotation over 350 characters, authors must obtain a written permission by copyrights owner that needs to be enclosed.

Footnotes and abbreviations

Footnotes should be avoided. Abbreviations should be avoided as well, except the fairly usual ones. The abbreviations used in tables and pictures should be explained.

In-text reference citations

In papers in Serbian, foreign authors’ names are cited in Serbian transcription, with surnames written phonetically, thereafter surname is quoted in parentheses in its original spelling, together with the year of publication, for example: Pijaže (Piaget, 1951). Multiple citations should be given alphabetically, not chronologically (e.g., Lazić, 1994; Pantić, 1990). If a paper has two authors, both names are cited in the text (e.g., Kuzmanović & Petrović, 2007). In the case of reference to more than two authors, surname of the first author and the abbreviation „et al.“ are used (e.g., Joksimović et al., 2007). In papers in English, in-text references are cited complying with the APA (American Psychological Association) Publication Manual.

References

References should conform to APA instructions and should be listed at the end of the paper, in the section entitled “References”. The list should include only the references mentioned in the text, ordered alphabetically by the authors’ surnames. References not mentioned in the text should not be listed. The basic reference formats are listed in the following way:

a) Book; should contain surname and initials of (each) author, year of publication, book title (in italic), place of publication and a publisher.

General form: Author, A., Author, B. and Author, C. (year). Title of work. Location: Publisher.

Example: Rot, N. (1994). Osnovi socijalne psihologije. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.

b) Chapter from a book or an edited book; should contain surname and initials of (each) author, year of publication, chapter title, name initial and surname of the editor, book title (in italic), chapter pages in parentheses, place of publication and a publisher.

General form: Author, A. & Author, B. (year). Title of chapter. In A. Editor, B. Editor, & C. Editor (Eds.), Title of book (pp. xxx—xxx). Location: Publisher.

Example: Schwartz. S. H. (2007). A theory of cultural value orientations: Explication and applications. In Y. Esmer & T. Pettersson (Eds.), Measuring and mapping cultures: 25 years of comparative value surveys (pp. 33–78). Leiden-Boston: Brill

c) Article from a journal; should contain surname and initials of (each) author, year of publication in parentheses, title of the article, journal title in full (in italic), volume (in italic) and pages.

General form: Author, A., Author, B., & Author, C. (year). Title of article. Title of Journal, xx, pp—pp.

Example: Kuzmanović, B., Popadić, D. & Havelka, N. (1995). Social changes and changes of values. Psihologija, 28, 7–26.

d) Conference paper; should contain surname and initials of (each) presenter, year and month of the meeting or symposium in parentheses, title of the presentation (in italic), conference name and location.

General form: Presenter, A. (Year, Month). Title of paper. Paper presented at the Name of the Conference, Location.

Example: Maksić, S. & Ševkušić, S. (2011, February). Problemi identifikacije kreativnosti učenika u školi. Paper presented at the Seventeenth International Symposium Empirical Research in Psychology, Belgrade.

e) Web document; should contain surname and initials of (each) author, year, document title (in italic) and Internet site address.

General form: Author, A., Author, B., & Author, C. (year). Title of document. Retrieved from http://xxxxxxx.

Example: Foa, R. (2007). Socioeconomic development and parenting values. Retrieved from http://www.roberto.foa.name/Parenting_Attitudes_Foa.

f) Unpublished Master’s or PhD thesis; should contain surname and initials of the author, year in parentheses, title of the thesis, identification of the work as a thesis in parenthesis, name of the institution and location.

General form: Author, A. (year). Title of master’s thesis or doctoral dissertation (Unpublished master’s thesis or doctoral dissertation). Name of Institution, Location.

Example: Smith, B. (1995). Youth and political participation (Unpublished doctoral dissertation). Institute of Psychology, Vienna.

Multiple citations of one author are given chronologically according to the year of reference publication, from the oldest towards the new ones. Multiple reference citations of a single author from the same year should be labelled alphabetically according to titles, e.g. (1995a), (1995b).

References to secondary literature should be avoided and used only for sources unavailable in the usual way or not available in one of the common global languages. Reference list should contain only the secondary source; e.g. if Maslow’s work is cited in Stevenson and the author quotes it in the paper without having read it, the reference list should contain only Stevenson.

It is undesirable to cite non-published works (e.g., manuscripts et al.). If such citations are necessary, data should be given in as full as possible.

More detailed instructions regarding references can be found on the website of the American Psychological Association (APA) http://www.apastyle.org/, and the abbreviated

versions on other websites http://webster.commnet.edu/apa/ and http://www.library.illinois.edu/learn/tutorials/apa.html.

Appendix

Appendix should include only descriptions of material that may be useful for readers to understand, evaluate or repeat the research.

Reviewing and publishing

All papers are reviewed anonymously by two competent reviewers. On the basis of reviews, the Editorial Board can make one of the following three decisions: to publish the paper in the original form, to publish the paper with necessary corrections made by the author in accordance with reviewers’ recommendations, or to reject paper publication. The Editorial Board sends both reviews to the author and, along with an appropriate explanation, informs the contributing author about the decision within the period of three months from paper reception. If the author decides to correct the text in accordance with reviewers’ recommendations, the paper can be resubmitted for publication, and it is obligatory to enclose a letter informing the Editorial Board about the corrections made in the text (along with page numbers where the revisions were made). If the author is of the opinion that certain reviewers’ recommendations are not justified or cannot be complied with for some reason, it is necessary to enclose a detailed explanation to the Editorial Board pertaining to this. The Editorial Board reserves the right to make the final decision on publishing independently.

Article category (type)

Complying with the instruction of the Ministry of Science and Technological Development, the articles published in the journal Psychological Research will be categorised in one of the following categories:

Scientific articles: 1. original research paper (a paper presenting previously unpublished data of one’s own research by means of a scientific method); 2. review paper (a paper containing an original, detailed and critical presentation of the research problem or the field in which the author has made a certain contribution, evident on the basis of self-citations); 3. brief or preliminary communication (an original research paper of full format, but of smaller volume or of preliminary character); 4. scientific criticism, i.e. polemics (a discussion about a certain topic, based exclusively on scientific argumentation) and comments;

Professional articles: 1. professional paper (a contribution offering the experience useful for improvement of professional practice, but not necessarily based on a scientific method); 2. informative contribution (an editorial, commentary et al.); 3. review (of a book, computer programme, case, scientific event et al.).

Copyright

For all published papers, the copyright is assigned to the publisher of Psychological Research, on the express condition that authors may use their own material without publisher’s permission. Authors who intend to publish papers in the journal Psychological Research are expected to obtain and respect the copyright of others (e.g., for the used instruments, software etc.), as well as the dignity of research participants, complying with basic ethical guidelines of publishing.

CIP – Каталогизација у публикацијиНародна библиотека Србије, Београд159.9 PSIHOLOŠKA istraživanja / Institut za psihologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu; glavni i odgovorni urednik Bora Kuzmanović. – 1976– . – Beograd (Čika Ljubina 18–20): Institut za psihologiju Filozofskog fakulteta, 1976– . –24 cmISSN 0352–7379 = Psihološka istraživanjaCOBISS.SR-ID 16308994

MC

Y K

MC

Y K

psih

olo

ška

istraživ

an

javo

l.1

,b

r.,201

71

4

institut za psihologiju

ISSN 0352-7379

9 7 8 8 6 7 6 3 0 2 7 3 4

MC

Y K

MC

Y K

psihološkaistraživanjavol. 1 , br. , 2017 1 4

Filipovi Povezanost disfunkcionalnihuverenja o partnerskom odnosu sa opažajem bra

ć, M.

ć, S., Vukosavljević-Gvozden, T., Opačić, G.:čnog sklada

Stanković, V., Čizmić, S.: Ergonomski faktori rizika i fizička nelagodnostkorisnika laptop računara

Džamonja Ignjatović, T., Milanović, M., Dukanac, V.: BelgradeAdolescent Personality Inventory: Bridging the Gap betweenPersonality Assessment in Children and Adults

Bodrožić, Z.: Povratak visokoobrazovanih stručnjaka u SrbijuKlikovac, T.: Psihološka podrška i psiho-socijalna pomoć ženama obolelim

od karcinoma dojke

Savi : Čitanje iz ugla psihologijePrikazi i osvrti

institut za psihologiju ISSN 0352-7379

UNIVERZITET U BEOGRADU

FILOZOFSKI FAKULTET

200 kom. • 250 g mat kunstdruk • MAT PLASTIFIKACIJA

psiholoska istrazivanja vol 17 br 1 2014

Documents