1

ARARAT Magazine, N7, March 2009

Դո­լա­րի­ար­ժեզր­կում­Պատ­ճառ­ներ­և­հետ­ևանք­ներԳ. Թորոսյան, Առևտրային իրավունք

2001թ., ե րբ Ջորջ Բու շը մաս նակ ցեց իր ա ռա ջին « մեծ ո ւթ նյա կի» գա գաթ նա ժո ղո վին, հան դիպ­ման գլ խա վոր թե մա նե րից մեկն էր «ու ժեղ» դո լա րը` չա փա զանց «ու ժեղ», Բու շի գոր ծըն կեր նե րի կար ծի քով։ Այն ժա մա նակ մեկ եվ րոյի ար ժեքն էր 80 ա մե րի կյան ցենտ։ Յոթ տա րի ան ց Ա ՄՆ­ի ներ կա նա խա գա հի հա մար ար դեն վեր ջին G8 գա գաթ նա ժո ղո վին խո սում է ին ար դեն չա փա­զանց « թույլ» դո լա րի մա սին` հի մա մեկ եվ րո գնե լու հա մար ան հրա ժեշտ է 1.55 դո լար։

Տար բեր ե րկր նե րի ֆի նան սա կան իշ խա նու թյուն նե րը հա ճախ են օգ տա գոր ծում ար ժու թային քա­ղա քա կա նու թյունն ազ գային տն տե սու թյա նը օգ նե լու հա մար։ Նրանք կա րող են ար հես տա կա նո­րեն զս պել ի րենց ար ժույ թի փո խար ժե քը` ար տա հա նու մը խթա նե լու և ազ գային ըն կե րու թյուն նե­րի մր ցու նա կու թյունն ա պա հո վե լու հա մար։ Կամ հա կա ռա կը` խրա խու սել բարձր փո խար ժե քը, օ րի նակ` է ներ գակ րիչ նե րի ներ մուծ ման թան կաց մամբ ա ռա ջա ցած գնա ճը զս պե լու հա մար։

«Ի ջեց ման» քա ղա քա կա նու թյան պատ ճառ նե րը կա րող են տար բեր լի նել։ Օ րի նակ` Չի նաս տանն այժմ զս պում է իր ար ժույ թի ա ճը` իր ապ րանք նե րը հա մաշ խար հային շու կա ա ռաջ տա նե լու նպա­տա կով։ Նա, ի նչ պես ցան կա ցած նոր ար տադ րող, սկզ բից է ժան է վա ճա ռում ապ րան քը, որ պես զի դրանց ճա նա չեն ու սո վո րեն, և մի այն հե տո նշա նա կում է շու կա յա կան գի նը։ Եր բեմն նման քա­ղա քա կա նու թյուն վա րում էր Հա րա վային Կո րե ան։

Ազ գային ար ժույ թի փո խար ժե քի ար հես տա կա նո րեն ի ջեց ման օ րի նակ է Ռու սաս տա նը։ Ռու սաս­տա նյան բյու ջե ի ե կա մուտ նե րի 50% ­ից ա վե լին ստաց վում է ար տա հա նու մից։ Եվ ա վե լի է ժան ռուբ լի ի դեպ քում կա րե լի է ա վե լին ստա նալ ար տա հան ման ե կա մուտ նե րի յու րա քան չյուր դո լա րի հա մար։ Ը նդ ո րում` տու ժում է սպա ռո ղը, քա նի որ թան կա նում է ներ մու ծու մը և շա հում է բյու ջեն։

Սա կայն Ռու սաս տա նի կամ Չի նաս տա նի պատ ճա ռա բա նու թյուն նե րը դժ վար թե հար մար լի նեն Մի ա ցյալ Նա հանգ նե րին։ Այ սօր շատ ե րկր ներ մե ղադ րում են Ա ՄՆ­ին, որ նրանք ոչ մի մի ջոց չեն ձեռ նար կում դո լա րի փո խար ժե քի ան կու մը զս պե լու հա մար և ի րենց խն դիր նե րը բար դում են ու րիշ նե րի վրա։ Ա ՄՆ­ն դի տա վո րյալ չի ի ջեց նում դո լա րի փո խար ժե քը, դա տե ղի է ու նե նում օբյեկ տիվ պատ ճառ նե րով։ Ե րկ րում մեծ բյու ջե տային պա կա սուրդ է։ Ա վե լին, Դաշ նային պա հուս­տային հա մա կար գը սահ մա նել է վար կե րի ցածր տո կո սադ րույք ներ` տն տե սա կան ա ճը խթա նե լու հա մար։ Վեր ջա պես Ա ՄՆ­ն ու նի վճա րային հաշ վեկշ ռի մեծ պա կա սուրդ։ Բայց այս պատ ճառ նե րը կախ ված են կա ռա վա րու թյան քա ղա քա կա նու թյու նից։ Դրա հա մար Ա ՄՆ­ի հաս ցե ին ո ւղղ ված մե ղադ րանք նե րը, որ նրանք ան ցկաց նում են տն տե սա կան քա ղա քա կա նու թյուն, ո րն ար դյուն­քում ի ջեց նում է ի րենց ար ժույ թը, լի ո վին ար դա րաց ված ե ն։

ԱՄՆ-ի­տն­տե­սու­թյան­ան­հա­վա­սա­րակշ­ռու­թյու­նը

Մինչև ան ցյալ տա րին բո լո րը հա մա րում է ին Ա ՄՆ­ի տն տե սու թյունն ու ժեղ, թե պետ դո լարն ար­դեն թույլ է ր։ Սա կայն հե տա գա յում ծա գած խն դիր նե րը ցույց տվե ցին, որ Ա ՄՆ­ի տն տե սու թյու նը նախ կի նում էլ ու ժեղ չի ե ղել։ Ի րա կա նում ու ժեղ տն տե սու թյունն ու նի նաև ու ժեղ ար ժույթ։ Այլ հարց է, եր բեմն դժ վար է ո րո շել, թե տվյալ տն տե սու թյունն ու ժե՞ղ է ա րդյոք այս պա հին, թե ո չ։

Սո վո րա բար, ե րբ եր կի րը ցու ցադ րում է տն տե սու թյան ա ճի և սպառ ման բարձր տեմպ, ը նդ ո րում` գոր ծազր կու թյան դեպ քում, ա պա տն տե սու թյու նը հա մա րում են ու ժեղ։ Սա կայն նման բար գա­

2

ARARAT Magazine, N7, March 2009

վաճ ման կա րե լի է հաս նել նաև պարտ քեր հա վա քե լով, ին չը և Ա ՄՆ­ն ա նում է վեր ջին 5­10 տա­րի նե րում։ Ի նչ­որ պա հի « բուր գը» փլ վում է, և բո լո րը սկ սում են գի տալ ցել, որ տն տե սու թյու նը եր ևի այդ քան էլ ու ժեղ չէր։

2001թ., ե րբ դո լա րի փո խար ժե քը եվ րոյի նկատ մամբ իր գա գաթ նա կե տին էր, ա րևմ տյան ա ռա­ջա տար ե րկր նե րը, այդ թվում` Ա ՄՆ­ն պայ մա նա վոր վե ցին ար ժու թային շու կա նե րում հա մա տեղ մի ջամ տու թյուն նե րի մա սին, որ պես զի ա պա հո վեն այն ժա մա նակ դեռ ե րի տա սարդ եվ րոյի փո­խար ժե քը։ Այդ ժա մա նակ վա նից ի վեր եվ րոյի փո խար ժե քը դո լա րի նկատ մամբ սկ սեց իր ա ռաջ­խա ղա ցու մը դե պի ներ կա բար ձունք նե րը։

Սա կայն, ե թե այ սօր ի րա կա նաց նել նման մի ջամ տու թյուն ներ դո լա րի ա ջակց ման հա մար, դրանք դժ վար թե ու նե նան նման հա ջո ղու թյուն։ Չնա յած զար գա ցած ե րկր նե րի ա ռաջ նորդ նե րի այս կամ այն ե րկ րի փո խար ժե քի ա ջակց ման պատ րաս տա կա մու թյան մա սին բո լոր ար տա հայ տու թյուն­նե րի` ի րա կա նում այդ ե րկր նե րը շատ քիչ բան կա րող են ա նել։ Դա է պատ ճառ նե րից մե կը, թե ին չու Ա ՄՆ­ն չի բարձ րաց նում դո լա րի հա մա տեղ ա ջակց ման հար ցը։ Բայց ե թե ան գամ Ա ՄՆ­ն նման հայ տա րա րու թյուն ա նի, ա պա դժ վար թե այն կշիռ ու նե նա. հա մաշ խար հային ֆի նան սա­կան շու կա յում գի տեն, որ դրա հա մար զար գա ցած ե րկր նե րի մոտ ո ւղ ղա կի ան բա վա րար են պա հուստ նե րը։

Այ սօր Ա ՄՆ­ի վճա րային պա կա սուր դը կազ մում է ՀՆԱ­ի 6%­ը, այ սինքն` 800 մի լի արդ դո լար։ Չի նաս տա նի պա հուստ նե րը կազ մում են 1,7 տրի լի ոն ա մե րի կյան դո լար, Ճա պո նի այի նը` մեկ տրի լի ոն, Սաու դյան Ա րա բի այի նը և Պար սից սո ցի այլ ե րկր նե րի նը` գրե թե տրի լի ոն։ Ռու սաս­տա նի պա հուս տը կազ մում է 570 մի լի արդ ա մե րի կյան դո լար։ Այս տվյալ ներն ար դեն ցույց են տա լիս, որ այժմ Ա ՄՆ­ն ծախ սում է ա վե լին, քան վաս տա կում է։ Եվ մինչև չվե րաց վի այս ան­հա վա սա րակշ ռու թյու նը, ցան կա ցած ար ժու թային մի ջամ տու թյուն դո լա րի ա ջակց ման հա մար ա պար դյուն կլի նի։

­Դո­լա­րի­փո­խար­ժե­քը­և­նավ­թի­գնե­րը

Դո լա րի փո խար ժե քի վեր ջին թռիչ քը 1990­ա կան նե րի ե րկ րորդ կե սին հիմ նա կա նում պայ մա­նա վոր ված էր այն ժա մա նակ ա մե րի կյան ին տեր նետ­ըն կե րու թյուն նե րի` ա րա գո րեն թան կա ցող բաժ նե տոմ սե րի նկատ մամբ այլ ե րկր նե րից ներդ րող նե րի պա հան ջար կով։ Դրանք ձեռք բե րե լու հա մար ներդ րող նե րը մի լի արդ նե րով դո լար է ին գնում, ի սկ դա ա մե րի կյան տն տե սու թյան ա ճի պա րա գա յում խթա նում էր ար ժույ թի փո խար ժե քի բարձ րա ցու մը։

Աշխ պար հի գրե թե ամ բողջ նավ թը նույն պես վա ճառ վում է դո լա րով։ Սա կայն այժմ հում քի նկատ­մամբ ա վե լա ցած պա հան ջար կը տվյալ ե րկ րի փո խար ժե քին չօգ նեց, ա վե լին` հա կա ռակ ազ դե­ցու թյուն ու նե ցավ։

Նավ թը վա ճա ռում է ոչ թե Ա ՄՆ­ն, այլ ու րիշ ե րկր ներ` Սաու դյան Ա րա բի ան, Ռու սաս տա նը, Մեք­սի կան, Ի րա նը և Վե նե սո ւե լան։ Դո լարն օգ տա գործ վում է մի այն նավ թային շու կայի շր ջա նա­ռու թյան ըն թաց քում, և դա չի ստեղ ծում մեծ պա հան ջարկ դո լա րի նկատ մամբ։ Նավ թի գնոր դը գնում է դո լար ներ, ի սկ նավթ վա ճա ռո ղը, ը ստ է ու թյան վա ճա ռում է դո լար ներ։ Այ սինքն` խոսքն այն մա սին չէ, որ բո լո րը ձգ տում են ձեռք բե րել ա մե րի կյան ակ տիվ ներ, ի նչ պես դա տե ղի էր ու­նե նում 1990­ա կան նե րին։

3

ARARAT Magazine, N7, March 2009

Ի րա կա նում նավ թի ըն թա ցիկ գնե րի և «ու ժեղ» ու « թույլ» դո լա րի միջև ոչ մի հս տակ կապ պատ­մա կա նո րեն եր բեք գո յու թյուն չի ու նե ցել։ Բայց այ սօր նավթն ի րոք թան կա նում է մա սամբ այն պատ ճա ռով, որ ներդ րող նե րը վա խե նում են դո լա րի հե տա գա ան կու մից։ Այս դեպ քից ա պա հո­վագր վե լու հա մար նրանք ի րենց դրա մը ներդ նում են նավ թի և այլ հում քի մեջ, ին չը մի այն խթա­նում է դրանց գնե րի ա ճը։

Շու կա յում ցան կա ցած ապ րան քի գինն ար տա ցո լում է այս կամ այն ար ժույ թի գնե լու տվյալ ապ­րան քի հնա րա վո րու թյու նը։ Եվ նշա նա կու թյուն չու նի, թե ի նչ ար ժույ թով են գնա հա տում նավ թը։ Դո լա րի փո խար ժե քի ան կու մը կանդ րա դառ նա նավ թի գնե րի վրա ան գամ այն դեպ քում, ե թե նավ թը սկ սեն գնա հա տել եվ րոյով, ռուբ լի ով կամ այլ ար ժույ թով։ Դո լա րի թու լա ցու մը ո ւղ ղա կի նշա նա կում է, որ այլ ե րկր նե րի հա մե մատ Ա ՄՆ­ի հա մար նույն նավ թը գնե լը դառ նում է ա վե լի և ա վե լի թանկ։

Հա մաշ խար հային շու կա յում ցան կա ցած ապ րան քի գնի վրա ար ժույ թի ար ժե քից բա ցի ազ դում են նաև այլ գոր ծոն ներ։ Ան գամ, ե թե ար ժույթ նե րի փո խար ժեք նե րը հա մե մա տա բար կա յուն են, կա րող է փո փոխ վել ա ռա ջար կի և պա հան ջար կի հա րա բե րակ ցու թյու նը։ Եվ ե թե պա հան ջար կը գե րա զան ցում է ա ռա ջար կը, ա պա գի նը բարձ րա նում է։

Իսկ այն դեպ քե րում, ե րբ ա ռա ջարկն ու պա հան ջար կը մնում են կա յուն, ապ րան քի գնի վրա կա­րող է ազ դել ազ գային ար ժույ թի ար ժե քը։ Թույլ ար ժույ թի հա մար ապ րան քի գի նը կբարձ րա նա, ի սկ ու ժե ղի հա մար հա կա ռա կը` կիջ նի։

­Պա­կա­սուրդ­ներ­և­դրույ­քա­չա­փեր

Դո լա րի ներ կա թու լու թյան պատ ճառ նե րից մեկն է Ա ՄՆ­ի ար տա քին ա ռևտ րի պա կա սուր դը (ներ մու ծումն ար տա հա նու մից մեծ է), և դաշ նային բյու ջե ի պա կա սուր դը, և այն, որ թույլ դո լա րի պա րա գա յում ար տա սահ մա նից ա վե լի քիչ դրամ է ներ մուծ վում, քան նախ կի նում։

Առևտ րային պա կա սուր դը և բյու ջե ի պա կա սուր դը կապ ված են մի մյանց հետ. եր կուսն էլ ցույց են տա լիս, որ այ սօր Ա ՄՆ­ն ծախ սում է ա վե լի, քան վաս տա կում է։

Եվ ար տա քին ա ռևտ րի պա կա սուր դը, և բյու ջե ի պա կա սուր դը Ա ՄՆ­ո ւմ գո յու թյուն ու նի ոչ ա ռա­ջին տա րին։ Սա կայն հի մա դո լա րի թու լու թյան գոր ծոն նե րին ա վե լա նում են նո րե րը։ Դրան ցից գլ խա վո րը հան դի սա նու մէ տար բեր ե րկր նե րի կենտ րո նա կան բան կե րի հաշ վառ ման դրույթ նե րի միջև տար բե րու թյու նը։ Ե թե եվ րո գո տու ե րկր նե րի հա մար այ սօր այն կազ մում է 4.25 %, Ա ՄՆ­ո­ւմ` 2.25%։ Ը նդ ո րում` սղա ճի տեմ պերն Ա ՄՆ­ո ւմ տա րե կան հաս նում են գրե թե 4%­ի։

Այ սինքն` ի րա կան դրույթ նե րը (դ րույ թը հա նած գնա ճը) բա ցա սա կան ե ն։ Այդ ի սկ պատ ճա ռով այ սօր ա մե րի կյան ակ տիվ նե րը գնա հատ վում են ա վե լի ցածր քան եվ րո պա կա նը կամ ճա պո նա­կա նը։ Հա մա պա տաս խա նա բար, խո շոր ներդ րող նե րը հե ռա նում են ա մե րի կյան ֆի նան սա կան շու կայից, ին չի ար դյուն քում էլ վեր ջին ժա մա նակ նե րում ա մե րի կյան դո լա րը կտ րուկ ան կում է ապ րում։

Խոս քը մի մյանց հետ կապ ված ե րեք գոր ծոն նե րի մա սին է. վճա րային հաշ վեկշ ռի պա կա սուր դը, բյու ջե ի պա կա սուր դը և Ա ՄՆ­ի ցածր տո կո սադ րույք ներն այլ ե րկր նե րի կենտ րո նա կան բան կե րի նկատ մամբ։ Վեր ջին ժա մա նակ ներս ա ռա վել մեծ նշա նա կու թյուն է ձեռք բե րում վեր ջին գոր ծո նը։ Վեր ջին 7 տա րի նե րի ըն թաց քում այլ ե րկր նե րի ար ժու թային պա հուստ նե րում ա մե րի կյան դո լա­

4

ARARAT Magazine, N7, March 2009

րի բա ժի նը կր ճատ վել է 71%­ից մինչև 63%։ Այ նո ւա մե նայ նիվ, դո լարն ա ռաջ վա նման մնում է գե րիշ խող ( գե րա կայող) ար ժույ թը հա մաշ խար հային ֆի նան սա կան շու կա նե րում։ Ե վո րա պա կան կենտ րո նա կան բան կի գնա հա տա կան նե րով` այ սօր ֆի նան սա կան շու կա նե րում ան ցկաց վող ար­ժու թային գոր ծարք նե րի 8­ից 7­ը կապ ված են դո լա րի հետ, այ սինքն` կազ մում են ը նդ հա նուր քա նա կի 87%­ը։ Եվ րոյով կնք վում են 37%, ճա պո նա կան ի ե նով կնք վում են նման գոր ծարք նե րի 16%­ը ։

Ա­մե­րի­կյան­ար­տա­հա­նու­մը

Եվ րո պայի կամ Ռու սաս տա նի հա մե մատ Ա ՄՆ­ից ար տա հան ման ծա վալ ներն ան նշան ե ն։ Այդ ի սկ պատ ճա ռով թույլ դո լարն ըն դու նակ է օգ նել ա մե րի կյան տն տե սու թյան մի այն փոքր մա սին։ Ե թե Գեր մա նի ա յում ար տա հա նու մից ստաց վում է ՀՆԱ­ի ծա վա լի 47%, Ռու սաս տա նում` 33%, ա պա Ա ՄՆ­ո ւմ` ըն դա մե նը 13%։

Սա կայն ա վե լի մեծ նշա նա կու թյուն ու նի ոչ թե ար տա հան ման բա ժի նը ՀՆԱ­ո ւմ, այլ այն, թե ի նչ­պես է ազ գային ար ժույթն ար տա ցոլ վում այդ բաժ նի փո փո խու թյան վրա. այն կա րող է մե ծաց նել ար տա հան ման բա ժի նը 2­3%, կամ հա կա ռա կը` կր ճա տել այն։

Մի կող մից ար ժույ թի ի ջեց ված փո խար ժեքն ի րոք ա վե լաց նում է ար տա հա նու մը, սա կայն մյուս կող մից` ա վե լի է թան կաց նում ներ մու ծու մը, ի նչն ա րա գաց նում է գնա ճը։ Օ րի նակ` այ սօր Ա ՄՆ­ո ւմ թույլ դո լա րի պա րա գա յում կտ րուկ բարձ րա ցել են ներ մուծ վող ապ րանք նե րի գնե րը։ Դրանց ա ճը կազ մում է ամ սե կան 2%։

Եվ թե պետ ա մե րի կյան տն տե սու թյան մեջ ներ մուծ ման բա ժի նը ի նչ պես և ար տա հան մա նը մեծ չէ` ՀՆԱ­ի 18 %, հենց ներ մուծ վող ապ րանք նե րի գնե րի բարձ րա ցումն ա ռա վել ու ժեղ է նպաս­տում ե րկ րի ը նդ հա նուր գնա ճին։

Ե թե եր կիրն ար դեն վա ղուց է ներ կա հա մաշ խար հային շու կա յում, ի նչ պես Ա ՄՆ­ն, և նա ստիպ­ված չէ դիրք նվա ճել այն տեղ, ի նչ պես դա հի մա ա նում է Չի նաս տա նը, ա պա ազ գային ար ժույ թի ցածր փո խար ժեքն ը նդ հա նուր առ մամբ վատ եր ևույթ է։ Ցան կա ցած եր կիր շա հում է ու ժեղ ար­ժույ թից, քա նի որ շա հում է սպա ռո ղը։