puran Şeriati. eşim ali Şeriati

8/19/2019 Puran Şeriati. Eşim Ali Şeriati

http://slidepdf.com/reader/full/puran-seriati-esim-ali-seriati 1/262

Puran Şeriati _ Eşim Ali Şeriati

Bu biyografinin yazılmasının amacı, Şeriati'yi savunmak değildir, ziraonun kendi ifadesiyle; bu iş, "Mustaz'afların / ezilmişlerin işidir". Aksineamaç, bir düşünce adamının yaşamının daha derinlemesine tanınmasıimkanını oluşturmaktır. Bu tür bir tanışmanın gıyabında, her türlü övgü ve

yergi, Mevlana'nın Mesnem'sindeki fil hikayesinin doğrulayıcısı olacaktır.Bundan dolayı bu zorunlulukla uğraşmak şu sorulara cevaptır: Şeriatikimdi ve neler yaptı? ne tür bir fikirsel yapının mimarı idi? ve hanginazariyenin kurucusu idi? Önceki benzerlerinden hangi etkileri kabul etti?Ve İran toplumu üzerine, İslâmi dünya görüşüne ve İran halkının inkılapçıhareketi üzerine nasıl bir etki bıraktı? Şeriati'nin düşüncelerine muhalifolanların çıkış noktaları ve kaynakları nelerdir? Şeriati'nin düşünselfaaliyetleri nelerdir ve onun yolunu devam ettirmek ve tamamlamak neden

gereklidir ve bu nasıl mümkün olur? Ailesinin sorumluluğuyla yayımlanan elinizdeki kitap, onun yaşamınıngerçek boyutlarım ortaya sermenin yanında (yakınlarıyla ve dostlarıylaröportajları, belgeler ve el yazılarını içermektedir) Zira bunlar, onunyaşam ve ilişkilerine yardımcı olmaktadır. Aynı şekilde dostları ve ailesi,onun doğrudan anıları ve haberlerini derleyerek o aziz insanı anmanoktasındaki borçlarını yerine getirmek için çaba gösterdiler.ISBN 975-8618-42-3



İhlar yayıncılık : 42 Eşim Ali Şeriati Bir Yaşam Portresi Dizgi bireyDr. Puran Şeriati Razavi Teknik Hazırlık Osman Arpaçukuru

Kapak Ümit Karadağ

Çeviri Sinan Bircan

Baskı ve Cilt İstanbul Matbaa ve MücellitISBN975-8618-42-3Birinci Baskı Kasım 2002

ihtar yayıncılık Yerebatan Cad. Çataiçeşme Sok. Üretmen İşhanı No: 29/17 Cağaloğlu/lstanbul Tel: (0212)511 33 69 Faks: (0 212) 511 77 16

ihtarTarayan: Müslim Doğmuş içindekiler

"5w kitabı, hayatımızın sıkıntı ve mutluluk anlarının sabırlı yol arkadaşları olan çocuklarıma takdim ediyorum..."Puron

Önsöz 13Mukaddime 15



Birinci Bölüm Çocukluktan Gençliğe (1312-1332/1933-1953) 27Yetiştiği Coğrafı-Tarihi Mekanlar 27Aile Geçmişi 29Çocukluk ve Gençlik Yılları 39İkinci Bölüm Öğrenimi ve Mücadelesi (1332-38/1953-59) 53Öğretmenlik Yılları 53Öğrencilik Yılları 56Tanışmamız ve Evliliğimiz 62Üçüncü Bölüm Avrupa (1338-43/1959-64) 73Batıya Gidiş Şekli ve Batı Medeniyetiyle İlk Tanışması 73Öğrenim ve Hocaları 81Fransa'da Siyasi Mücadelesi (Milli Hareket, Öğrenci Hareketi) 87Dördüncü Bölüm Dönüşten Üniversiteye Kadar (1344-48/1965-69) 99İran'a Dönüşü 99Ali ve Ailesi 107

Meşhed Üniversitesinde Göreve Başlaması 118

Beşinci Bölüm İrşad'dan Zindana (1348-54/1969-75) 151Hüseyniye-yi İrşad (Tarihçe, Birliktelik Nedenleri, Faaliyetler) 151İrşad'ın Kapatılması, Gizli Hayatı 163Son Zindan (Aramalar, Savak'ın İstekleri,

"Özgürlük" Şartları) : 176Altıncı Bölüm Zorunlu Ev Hapsinden Hicret Ve Şehadete (1354-56/1975-1977) 195Gözetim Altındaki Özgürlük 195Hicretin Şartları 215Şehadet ve Şehadet Sonrası 232Vasiyetnamesi 253

Ekler Ve Belgeler.. 265Şehadet Haberinin Yankıları 269



Eserlerinin Hazırlanma Şekli 276Bibliyografya. 280

Ali Şeriati'nin Kronolojik Hayatı 3 Azer 1312/23 Kasım 1933: Doğumu 1319/1940: İbn Yemin İlkokuluna Girişi 1325/1946: Meşhed Firdevsi Lisesine Kaydolması 1327/1948: İslami Gerçekler Yayınları Merkezi'ne Kayıt Yaptırması 1329/1950: Meşhed Öğretmen Okuluna Girişi 1331/1952: Meşhed Kültür Dairesinde Görev Alması Geçici Kıvamü's-Sultana Hükümeti Aleyhine Sokak GösterilerineKatılması ve Kısa Süreli Tutuklanması Öğretmen Okulunu Bitirmesi ve Kültür Dairesinde Öğretmen Olması İslami Öğrenci Topluluğunun Kurulması 1332/1953: Milli Mukavemet Hareket ine Katılması 1333/1954: Edebiyat Diplomasını Alması 1335/1956: Meşhed Edebiyat Fakültesine Girişi "Ebu Zer- i Gıffari" Kitabını Tercümesi ve "Orta Okul" Kitabını TelifEtmesi1336/1957: Meşhed'de 16 Mukavemet Hareketi Üyesiyle BirlikteTutuklanması 1337/1958: Edebiyat Fakültesinden Birinci DereceyleMezun Olması 24 Tir Ayı, Sınıf Arkadaşlarından Puran (Fatma) Şeriat Razavi AdındaBir Kızla Evlenmesi 1338/1959: Birinciliği Kazanması Üzerine Devlet Bursuyla Fransa'yaGitmesiİlk Çocuğu İhsan'ı n Doğumu

133 9/1960: Cezayir Bağımsızlık Hareketine Katılması, Cezayir'inBağımsızlığı Yolundaki Mücadelesinden Dolayı Paris CezaevindeTutuklanması 1340/1961: İranlı Öğrenciler Konfederasyonu, Milli Cephe, Özgürlük

Hareketi ve İran-ı Azad ile İşbirliği 1341/1962: İkinci ÇocuğuSusen (Zeri)'nin Doğumu Cezayirli İnkılapç Yazar Fanon'un "Yeryüzünün Lanetlileri" Adlı KitabınıOkuduktan Sonra O'nun Düşünceleriyle Tanışması ve Aynı Yıl Jean PaulSartre ile Tanışması 1342/1963: Üçüncü Çocuğu Sara'nın Doğumu



Fransa'd aki Öğrenimini Tamamlaması, Tarih Bölümünde DoktoraDiplomasını Alması ve Toplumbilim Sınıflarını Geçmesi 1343/1964: İran'a Dönüşü, Sınırda Tutuklanması ve Kızılkale Zindanına

NakledilmesiHizmeti Beklemenin Sonu ve Şehriver Ayının On Altısından İtibarenYeniden Kültür Dairesindeki Görevine Gelmesi 1344/1965: Ders Kitaplarını İnceleme ve Uzman Unvanıyla Tahran'aAtanması 1345/1966: Meşhed Üniversitesi'nde Tarih Bölümü Öğretim GörevlisiOlması 1346/1967: Hüseyniye-yi İrşad ve Üniversitelerde Konferanslar Ver meyeBaşlaması ve Kitaplarının Yayınlanması 1350/1971: Dördüncü ÇocuğuMona'nın Doğumu 1351/1972: Hüseyniye-yi İrşad'ın Kapatılması ve KonferanslarınınYasaklanması 1352/1973: Tutuklanması ve Emniyet Karakolunda Tek Hücreli ZindandaOn Sekiz Ay Tutu klu Kalması 1354/1975: Ev Hapsinde Tutulması, Tahran ve Meşhed'deki SıkıntılıGünlerin Başlaması 1356/1977: Avrupa'ya Hicreti ve Şehadeti

Önsöz Kapsamlı ve bilimsel bir hayat hikayesi, yabancı olmamakla birlikte

kişinin hayat dairesinin dışında bulunan kimselerin yakınlığına ve birdereceye kadar da belli bir zamanın geçmesine ihtiyaç duyar.

Bundan dolayı Ali Şeriati'nin yaşam hikayesi, hicretinin ü-zerindenhenüz yirmi yıldan az bir zaman geçmiş olmasına rağmen ailesiningayretiyle yayınlanmış olması, belki biraz erkence ve yetersiz olarakgörülebilir. Ve o zaman eyvahları söylemenin ruhsatı dost ve düşmanınmürüvvet ve dostluğuna ihtiyaç duyar. Zira bu da konunun yavaşlık vetıkanıklığını arttırmış olur. Eski ve yeni istihmar (eşekleştirme) ehlik imseler; dışarıda, maddi imkanlardan ve ifade özgürlüğündenyararlanmaktadırlar; ve içeride dostlarının karşı koyma ve tekzip etmegücüne sahip olamayacakları derecede ithamlar seli ve yalan çeşitleri yerinve göğün güç ve üstünlüklerinden daha fazla bir güce sahiptirler. Ve tıpkıhayatta olduğu zamanki gibi, O'nun tek müdafaa ve mukavemet dayanağı,Allah'ın lütuf ve yardımı, halkın ve genç kuşakların samimiyeti,ideallerinin gerçekliği ve kanunlara uyumluluğu ve varlık ve tarih



hareketinin namuslarıdır. Bu tür mülahaza ve engellemeleri bir yana bırakacak olursak, işin zorunluluğu, O, "halkın öğretmeni". Üzerindeki"nef- ref'leri ve "aferin"leri müphemlik ve ithamlardan temizlemek ve yoketmek için bunun belki de yüz katı bir zaman gereklidir.

Şeriati'nin eserlerine dair; yazarlar, O'nun sevenleri ve As-tan- i İnkılaptarafından bugüne değin yayınlanmış olan konularda-ki hayat hikayesiyazan kişinin işini de kolaylaştırmaktadır - halkın rağbeti ye genç aydınyığınlarının inancına rağmen hâlâ, sanki onun hayat ve hareketinin değişik boyutları özellikle de özel ve samimi alanı, detaylı ve dikkatli bir şekildeincelenip açıklanmamıştır ve sanki o hâlâ toplumun ve hareketintanmamamış, sır dolu şahsiyetlerindendir. Bir çok konuda hakikati aramave gerçekçiliğe riayet etme yerine daha çok fikri ve siyasi nefretkesimlerinin istek ve fikirlerine uyacak tarzda onun düşüncelerininzıtlıkları ve aykırılıklarından alıntılar ve' onun simasındaki müspet vemenfi görüntüler çizilmiştir.

9

Her birinin avucunda eğer bir mum olsaydı ihtilaf farklılığısöylediklerinden çıkardı.

O'nun yol ve tarzının, taraftarlarının istekleri karşısında güvenilir ve belgeli bir biyografinin hazırlanması ve onun yaşam süreci, mücadelesi veeserleri konusunda açık ve şeffaf bir tasvirin yapılmasıyla karşı karşıyaolduğumuz nokta da burasıdır.

Bu güne kadar, her biri kendince, onun yaşamını, hareketini, fikirlerinive eserlerini bir yönüyle aydınlatmış olan farklı farklı hayat hikayeleri ve biyografileri, onun sevenleri ve araştırmacılar tarafından yayınlanmıştır.Fakat bunların hiçbiri, onun gözle görülür yaşamının değişik boyutlarınıve bilimsel tecrübelerini aktarma noktasındaki konuları dikkatle veayrıntılı olarak aktarmayı başaramamışlardır. Zira onu yazanlar, ya budalgalanma dolu hayatının ve isyancı ruhunun ateşine uzaktılar ya da delilve belgelerin azlığı veya yokluğuyla karşı karşıya idiler. Ailesininsorumluluğuyla yayımlanan elinizdeki kitap, onun yaşamının gerçek boyutlarını ortaya sermenin yanında bir takım belgeleri de ekler(yakınlarıyla ve dostlarıyla röportajları, belgeler ve el yazılarınıiçermektedir) şeklinde yayınlamaktadır. Zira bunlar, onun yaşam veilişkilerine yardımcı olmaktadır. Aynı şekilde dostları ve ailesi, onun



doğrudan anıları ve haberlerini derleyerek o aziz insanı anma noktasındaki borçlarını yerine getirmek için çaba sarf etmektedirler.

Burada, tüm tanıdıklardan, yol arkadaşlarından, öğrencilerinden veonunla ilgili bir anısı olan tüm sevenlerinden, bu eserin tamamlanması veonun süslenmesi yönünde hatta yayınlanmasından sonra dahi olsa birsonraki baskısı için kendisiyle ilgili ellerinde ve zihinlerinde var olan birhaberi, bir anı ya da bir belgeyi ulaştırmaktan uzak durmamalarını ricaediyoruz.

Bu eserin derleyicisi, bu kitabın düzenlenmesi safhasında her ne şekildeolursa olsun yardım ve destekte bulunan tüm dostlara çok samimiteşekkürlerini sunmayı bir borç bilmektedir. Bu değerli dostların veözellikle de kendisine karşı büyük bir ilgi duyan sevenlerinin veöğrencilerinin gayret ve fedakarlıkları, onun yolunun devam ettiğinin engüzel şahididir. Puran Şeriat Razavi 10

MukaddimeBu biyografinin yazılmasının amacı, Şeriati'yi savunmak değildir, zira

onun kendi ifadesiyle; bu iş, "Mustaz'afların / ezilmişlerin işidir". Aksine

amaç, bir düşünce adamının yaşamının daha derinlemesine tanınmasıimkanını oluşturmaktır. Bu tür bir tanışmanın gıyabında, her türlü övgü veyergi, Mevlana'nm Mesnevi sindeki fil hikayesinin doğrulayıcısı olacaktır.Bundan dolayı bu zorunlulukla uğraşmak şu sorulara cevaptır: Şeriatikimdi ve ne yarattı? (Hayatı ve Eserleri); ne tür bir fikirsel yapının mimarıidi? ve hangi nazariyenin kurucusu idi? Önceki benzerlerinden hangietkileri kabul etti? Ve İran toplumu üzerine, İslâmi dünya görüşüne ve İranhalkının inkılapçı hareketi üzerine nasıl bir etki bıraktı? Şeriati'nindüşüncelerine muhalif olanların çıkış noktaları ve kaynakları nelerdir?Şeriati'nin düşünsel faaliyetleri nelerdir ve onun yolunu devam ettirmek vetamamlamak neden gereklidir ve bu nasıl mümkün olur?

Her türlü açıklama ve ayrıntıya girmeden önce, cevaplar öz ve faydalıya da kapsamlı ve engelleyici olmalıdır ki hem bir çok söylenti vededikodu yolu kapanmış olsun hem de detaylı ve doğru tarifler ortayaçıkmış olsun. Hayat Hikayesi

Elinizdeki kitap, altı bölümden oluşmaktadır. Aile geçmişi: Çocuklukve gençliği; gençlik dönemi (fikirsel ve inançsal kişiliğinin



şekillenmesinden Milli Harekete kadar); Avrupa dönemi (Dönüş veÜniversite); İr şad'dan zindana, ev hapsi, hicret ve şehadet.

Ali Şeriati'nin hayat hikayesi, altı döneme ayrılır ki bunlar arasındanİrşad dönemi, daha belirgin bir şekilde kendisini gösterir. Zira geçmişdönemlere nispetle onun düşüncelerinin tebliğinin doruğu ve bağlantınoktası sayılır. Ve sonraki dönem, "Zindandan şehadete" dönemi, onuneser ve sonuç aldığı dönem sayılır. Diğer merhalelerden daha tanınmışolan İrşad döneminin de anlaşılması için önceki ve sonraki dönemlerindetaylı bir şe-I !

kilde açıklanması gerekir. Elinizdeki biyografi, bu yaşamın bilinmeyen boyutlarının daha fazla tanınmasına katkıda bulunan bir çalışmadır.

Bugün onun gıyabında; gizli ellerin ve derin güçlerin, olay ve belgelerintoplanmasıyla, şüphelerin belirmesi, propaganda ve söylentileringüçlendirilip açıklanması, şüpheye düşürmek ve ithamların fazlalaşmasınael atmak, her yerde her tür hileyle bir imanın, idealin hakkaniyeti olanmeselenin aslı unutulsun ve baştan sona çalışma ve çaba olan bir yaşamıngerçeği mücadelelerin, zindanların, şehadet ve onun gerçekleşmeyolundaki gölgesinde kirlensin diye çalışanların olduğu bir ortamda,sağlıklı rivayetçiler tehlikeli bir mesuliyet ile karşı karşıya bulunmaktadırlar.

İslâm inkılabının üzerinden on beş yılın geçmekte olduğu şu andaMeşhed Edebiyat Fakültesi eski dekanı1 gibi kimseler, ortamı arz-ı endamiçin uygun bulup vatandaşlarının ve tarihçilerin zihinlerini aydınlatmadüşüncesine düşmekteler ve kendi meslektaşı Şeriati hakkında anı yazmaadı altında, kendisinin ve başkalarının kişisel notlarına dayanarak ...ayakın olmak amacıyla dışardan laflar serdetmektedirler.

Bir yandan da bu yandan havzadan bir takım kimseler, yaşamını din veinançları yolunda feda etmiş bir kişiyi, işlemediği günahlarla ithametmekte ve töhmet ve iftira ile ve belgeleri değiştirmekle ona bağışlütfunda bulumaktalar! Kaldı ki bu da sahnede hazır olmayan ve kenedinisavunamayacak bir durumda olan bir kimse içindir. Her ne kadar onunkendi ifadesiyle: "Temiz adamı da hayatı ve zaman yalnız bırakmaz,yaşamı onu müdafaa eder, ve zaman onu temizler, kirli olanlar aslatemizliği barıdıramazlar, her ne kadar..."2

Bizler sadece şunu söylüyoruz ki eğer Ali Şeriati'nin ayakkabısında birçakıl varsa İslâm inkılabının ilk dönemlerinde dosyaları ellerinde



bulunduran dostları, bugün ücretlerini ve karşılığını alsınlar diye onları buşekilde gerekli makamlara teslim etmemekteydiler...

Bir Hayatın Meyvesi: Karakter "Onları, köklerinden değil meyvelerinden tanıyın." (İncil)

Şeriati'yi eleştirenlerin gözünden kaçan ve gizli kalan nokta buşahsiyetin gidiş, karakter ve ahlâkının onun ideolojik ve toplumsaldüşüncelerinden önce gönüllerde yer ettiğidir. Bu sevgi ve manevikonumun yer yer onun kendi görüşlerinin kabul etme ortamını hazırlayıcıolduğu, dost ve düşmanın bu insani değer üstünlüğünü onun yanındaaçıklamış oldukları bir şekildedir.

Onun tavırlarında ve davranışlarında "bilinç, iman ve a-mel"in sebebiolan insanlığın üç boyutu "Akıl, gönül ve irade" birbirleriyle uyumlu biryapı içinde olmuşlardır. İlk bakışta, değişik ruhsal problemlere bulaşmışiddiacılar güruhuna ve kişisel hastalıklar kısımlarına karşı koyma oranındatemayüz eden şey, onun sağlam, samimi insani ve kamusal karakteri idi.O, araştırma ve eğitimine, babasının "Ahlâk" dersi ile birlikte başladı. Herne kadar soğuk ve mücerred resmi ve klasik "usul" konusunda şüpheediyorduysa da ve "nasihat" onu tatmin etmiyor ve kendisinirahatlatamıyorduysa da: "Gerçek, iyilik ve güzellik. Bu dünyada buüçünden başka hiçbir şey araştırma ve incelemeye değmez. Birincisidüşünme ile bilim. İkincisi ahlâk ile, din. Üçüncüsü de sanat ile."3

Ondan sonra, bir diğer adım, aşk ve irfan evindeki gecelemeleri idi, ki bu da ruhsal buhranlar ve felsefi şaşkınlıklar ile başladı. HorasanSufilerinden tutun da Nihilistlerin ve Avrupa egzistansiyalistlerinineserlerine kadar, tümü, bu ıstıraplarda ve şüphelerde pay sahibi olmuştur.Son adım, bir taraftan Mev-lana'nm Mesnevi'sı ile yakinen/kesin bilgiyeulaşmak idi, ve Ebu Zerrve Sadr -i İslâm, diğer taraftan. Bu nihai sentez, okarmaşık tümü üzerine hatem mührünü vurdu ve Ebu Zer/den (onun ilkeserinden) Hurr (son eserlerinden)e kadar kırmızı bir hat çizdi. Zira artık"Zülfekar'dan yontulmuş keskin ham bir mızrağa sahipti"!

İrfanda, her ne kadar "melamet (kınama, eleştirme) ve şath (tasavvuftaŞeriatın zıddı olan sözler söyleme)" sınırına kadar gidiyorduysa daŞeriatın sınırını geçmemekteydi. Sloganlarda da

1 Bkz. Haftalık Ruşeager dergisi, Meşhed, sayı 8, yıl 2, sayfa 1-6.



2 Bütün Eserler, Sayı 13, sayfa. 282

3 Bütün Eserler, sayı 1, s. 247

12

13

özü kabuğa tercih ederdi. Münker olanlara "güzelliğin içeriğinin sadecegüzel formunda görüldüğünü" öğretirdi. Ve mü'minlere "aşk çeşmesindenabdest alıp var olan her şeye tekbir getirmelerini" öğretirdi. Daha ilginçolanı da mü'min olanın gönlü kendisini eleştirenin dimağına maniolmamasıydı ve onun özgür ve sorgucu aklı, kendisinde duygu ve sevgiyi,dert ve sevmeyi, aşk ve imanı yok etmezdi. "Hayat nedir? Ekmek,özgürlük, kültür, iman ve sevmek... iman ve sevmek, bu ikisi yeterlidir.Ekmek mi? B en hiçbir zaman aç olmadım. Özgürlük mü? Sahipolmadığım şeydir. Kültür mü? Allah'a şükür ki zenginiyim... İman mı?Yaşamım ondan başkası içinde geçmedi. Ve sevmek! Şükür ki gönlümsonsuzca sevebilir"4

Akıl ve hisleri geçtiğimizde bu ikisinin sonucunu"amele matuf olanirade"de görürdü. Hem bundan dolayı da mücadelecileri besleyip överdi:"Beni ne kadar geri bıraktınız!.. Hatta kendi imanımdan daha duru vegüçlü imanları ülkede beslemişim."5 Şehir yöneticiliği anlamındakisiyasete, güç elde etmeğe ve düzen tesis etmeğe yabancı, "siyasetçilik"tenuzaktı. Nasıl olur da "siyaset" kaçkını olunur ve siyaset "zede" olunur? Oda kelimenin özel anlamıyla olduğu bir durumda siyaset yapardı. Siyaset,onun nazarında sadece halkın kaderi karşısında "taahhüt" anlamında,insanın özgürlüğü için itiraz ve mücadele ve insanların eşitliğianlammdaydı: "Hayatta en iyi işi, halkımın özgürlüğüve kurtuluşu içinmücadele olarak biliyordum. Eğer bu el verme-diyse... öğretmenlik veyazarlıktır."6

"Fırka"dan bîzar idi ve "hizb"e sadece onun Kur'anî ve ümî anlamıylainanırdı. Kullanılan ve klasik tüm kavramlara (terminoloji) hakim idi. Herne kadar merhum Dr. Hamid İnayet'in7 ifadesiyle bu kavramları"serbestçe kullanıyor" idiyse de varlık makamından ve farklı tanınmaolgularından yararlanmasından dolayı ve sadece "kıyasi" sınır içinde ve



kullanılabilirlik oranında (dört esas olan kitap, sünnet, bilim ve zamantemeli üzerinde) "ictihad" etmesinden dolayıdır. Yazık ki bu yönü sadeceonun eserlerini toplu olarak çevirmiş bulunan ve sırf kendileri için bu 4 Bütün Eserler, sayı 1, s.270 5 Bütün Eserler, sayı 1, s.270 6 Bütün Eserler, sayı 1, s.2 70 7 Modern İslam'da Siyasi Düşünce, s. 270

düşüncenin görüntüleri dayanak olan eleştirmenler tarafından değil, onundostları gözünde de bazen saklı ve örtülü kalmıştır.

Bir tür kişisel uyumluluk, içsel bir tevhid, kendisi, halk ve Allaharasındaki örtüyü kaldırmaktan doğmuştu ve özgürlük, eşitlik ve irfanüçlüsünün "karşılıklı ilgi"nin keşfi idi. Kendinde kaybolmak, kendiniaşmak ve miracın doruğundan halkın arasına dönmekti. Halka karışmak veaynı zamanda kendi olmak. Sağlam bir ruhun "birkaç boyutlu" olması, zıttasvirlerin devam ettirici olmasına yol açar. Fakat zenginliğin sebebi vevarlık boyutlarının çeşitliliği onun şahsiyetinin kimliğidir. İçselliğikavramış arif meslekli, muttahid ve mücadeleci bir aydın, düşünce vearaştırmanın peşinde olan bir yazar ve öğretmen. İlk kez onu gören bir kişişöyle demekteydi: "Onda dikkati çeken şey, fıtri bir yapıyla tabiiolaylardan hayrete gelmes i, heyecan duyması ve lezzet almasıydı. Sankionlar, en heyecan verici nutuklar yapan "yunanlı zorba" idi. Kendidönemindekilerin çoğunun inançlarına genellikle sessiz ve münzevikalıyordu. Güç sahiplerinin ve saldırgan güçlerin karşısında gururlu vedayan ıklıydı. Ve her tür içten duygulara karşı büyük bir tevazu gösterirdi.Hakikatten "şiddet ve rahmef'in, "zoru söylemek ve dinlemek" kurallarınınuygulayıcısıydı. Hiçbir gösteriş yapmadan ve her tür bağdan uzak birşekilde kalıp, esaslarla resmiliklere mukavemet eder ve savaşa koşardı.Şayet 18 yıl geçtikten sonra hâlâ yaşıyorsa ve kültür ve değerler alanında bir etki ve güç meydana getiriyorsa onun dipsiz ruhunun yanından bir şeyhissetmeden geçmenin mümkün olmamasmdandır. Onun fikirlerinieleştirenlerin büyük bir kısmının, onu sevdiklerini görüyorsak bu bile, okişinin yaşamını ve onun insani karakterini inceleme zaruretinigöstermektedir ki bu konu, onun eserlerinden ve fikirlerinden ayrı bir bölümdür.

Son söz şudur ki onu sevenler üzerine onun kendisinin de bizleri

sakındırdığı, mürit ye şeyh ilişkisi, put yapma, körü körüne bağlılık, dargörüşlülük, çirkini savunma, eleştiriciyi uzaklaştırma vb. gibi kısacası



bağımsızlığı ve eleştirme gücünü kaybetme gibi şeylerden sakınmamızısalık yerdiği tehlike ve bataklıklardan sakınmamız, onun tüm dostlarınınomuzlarındadır.

14

15

EserlerHaidger, bir gün Aristo'nun yaşamını şöyle özetledi: "Doğdu, çalıştı ve

öldü". Ona göre, bir düşünürün yaşamının özü, onun yaşam olayları değil,hatta onun eser leri bile değil, aksine "düşünce seyri" ve daha çok da onuniç içe olan değişik yollarıdır. O, ölümünden birkaç gün önce BütünEserler'inin .başlık sayfasına şöyle yazmıştı: "Eser değil Yol" yoldan dahaesaslı olan da müellifin görüşü ile bir ilgisi de olmayan "düşünceninyapısı" dır.8

Bu bakışaçısmın doğru olan yanı şudur: "bir düşünürün doğru yaşamı,hakikatte, asrın sorunlarına vermiş olduğu en esaslı cevaplar hakkındaonun fikirsel değişim seyrinin çizgisidir ki bu yolu eserlerinde takip etmekgerekir.

Şeriati'nin eserlerini onun düşüncesinin üç temeli üzerinde yerleştirmekmümkündür: İctimaiyyât, İslâmiyyât ve Keviriy-yât. Üç tür muhatap ile:Halk, Allah ve kendisi. Bir diğer ifadeyle özgürlük, eşitlik ve irfan üçlüsü,ya da karşıtı olan zer, zor, tezvir (para, güç, zor) üçlüsü ki halkı zayıfdüşüren üç boyut gibi sürekli tarihe hakim olan sınıfın oluşturduğu üçsınıftır. Bu eserlerin ilkinden sonuncusuna kadar (yani Ebu Zer ve OrtaOkul'dan İnsan ve Öze Dönüş1 e ve Hür ve Kendini Yetiştirmek'e k adar) bu kıyas ve ölçü türleri arasındaki bağlantı işlenmektedir.

Her zaman için eleştiri ve derinlemesine düşünme ya da tashih veyüceltilmeyle karşı karşıya olan bu eserlerin kronolojisini de unutmamakgerekir. Nitekim, genel olarak kitaplardan, maka lelerden ve yayınlanmışya da yayınlanmamış el yazılarından, genel ve özel konferanslarından vedağınık notlarından oluşan Bütün Eserler'indeki konuların "konu"düzenlemesinin gerekliliği, okuyucuyu iki noktadan gafil kılmamalı:Birincisi, onun eserlerinin tamamlanış süreci/kronolojisi ve onların planlanma ve yayınlanma şartlan (mekan, muhatap, değişik konular ve



yüklenilen konumlar açısından) ve yayınlanmış veya yayınlanmamış özelya da genel mektup ve konuşmaları, fişleri, o-kuma notları, haşiyeler ya damüsveddeler ve kişisel açıklamalar arasındaki ayırımın gerekliliği, ve bir başka ifadeyle, her tür Haidger, Mishel Har, Hem Defterleri, Paris, 1983

edebi ya da itikadi eserinin eleştirisi noktasında "muhkem veya müteşabihve nasıh veya mensuh" teşhis esasına riayet etmek.

Şu ana dek Düzenleme ve Yayınlama Bürosu tarafından yayınlanmışolan ve onun tek güvenilir ve esas eserleri olan otuz beş ciltlik BütünEserler"i; bütün yazılarını, konferans ve konuşmalarını, sohbet veröportajlarını, toplantılarını, kişisel araştırma notlarını, mektuplarını veözet olarak, Şeriati'nin eserlerinin külliyatını içermektedir. Bundan dolayı,her ne kadar Büro da gelecekte bu eserlerin her biri hakkında daha fazla bilgiyi araştırmak, şekilsel ve görünüm yönündeki eksiklikleri ortadankaldırmak, kitabın başlığı, kapaktaki isimleri, tanıtımları, konuların tespitive yerleştirilmesi yolunda çalışacaksa da okuyucu; eleştiri ve incelemenoktasında kendisi bu tür aydınlatıcı ayrımlarla ilgilenmelidir.

Son ve en önemli nokta da şu ki; bu Bütün- Eserler serisi dışında şurada burada dağınık halde yayınlanan her türlü eser, aslı bu Büro tarafındanonay almadığı sürece hiçbir güvenilirlik değeri olmayacaktır. Nitekimiçinde yaşadığımız bu teknoloji çağında tahmin edilemeyecek derecedeilerlemiş olan çoğaltma, ofset, fotokopi, çalıntı sanatı ve ayrıca bu hatırasıcanlı kişiye ilgi duyan kimseler az değildir! Biliyoruz ki bugüne kadar birçok eserler, yazılar, şiirler, tercümeler, söz ve anıların nakli kendisinenispet edilmiştir. Bundan dolayı, her türlü eser, her ne şekilde olursa olsunzaman, mekan, el yazısı, kağıt, muhatap, ilgi ve içerik açısındandeğerlendirilmemiş ise her ne kadar "fotoğraf, ses ve el yazısı" şeklinde deolsa bir geçerliliği yoktur ve itibar edilemez. Ve daha evlâ bir yolla,siyasal teşkilâtlar, sansür ve hüküm ehli kimseler, düşman ve tanınmıştezgâhlar aracılığıyla (selâmet ve sadakat ölçüsü açısından) bayraklaştırılması durumunda. Fikirsel Yapı

Şeriati'nin adı, İran'da ve ayrıca diğer müslüman ülkelerde, İslâmİnkılâbı Hareketi'nin "ideolog"u olarak tasvir ve tespit edilmiştir. O, en büyük başarısını "bilinçsiz ve mirasçı bir kültür ve geleneğin bilinçli veseçilmiş bir amaç ve ekole dönüşmesi" olarak niteliyordu. Hiç şüphe yokki o diğer çağdaş müslüman ıslahatçı



16

17

ve ihyâcıya oranla aydın genç nesli daha çok düşman güçlerin ve karşıtideolojilerin fikri- siyâsi hücumları karşısında silahlandırdı. Ve eğer İran'daÇağdaş İslâmi Düşünce böyle bir derinlik ve niteliğe sahip ise üstünlük veyüceliğini hiç şüphesiz Şeriati gibi çehrelere borçludur. Etkisinde Kaldığı Kişiler

İlk önce babası, Üstad Muhammed Taki Şeriati, din penceresini biriman mesabesinde ve yeni bir tarifle yüreğine ve dimağına açtı ve git gideona derinlik bağışladı. Daha sonra Ebu'I- Hasan Furuği, Mühendis MehdiBazergan ve Talekani'nin düşüncelerinin etkisinde kaldı. Mitterling,Hidayet, UNESCO, Kafka vb. varlık dünyasını "kevir=çöl" olarak görsündiye "yokluk ve abes"in acı tadını ona tattırdılar. Cari, "dua"yı, Pelan veEinstein, "ilim ve din" ilişkisini, Mevlana, Aynü'l-Kudat, Bu Said, Şeyh-iŞehidvb... "irfan'\.

Eğer milli kurtuluş yolunu doğru bir şekilde açtıysa, Talekani veBazergan bu yolu mekteb (kitaba dönüş nidası, akıl, ilim ve özgürlük ilesilahlanma) yardımıyla düzelttiler. Nahşeb, Allah'a ibadet etme ile şirksınırını, toplum içindeki sömürenler ile sömürülenler arasmdakinişekillendirdi. O zaman, Cevdet es-Sahhar, Ebu Zer"\ ona gösterdi;Massignon, yeni bir gidişi, İslâm'ın manevi tarihini tahlil konusunda bir başka bakışı; Hallaç, Selman ve Fatıma ve...; Berque, onun tarihi veiçtimai boyutunu. Gurtvitch, Max VVeber'den bu yana gelen batının sontoplumbiliminin son ürünlerini, ilmi ve eleştirel Marksçılığı. Sartre,Egzistansiyalizm yolunu, Haidgercilik köklerine doğru ve ...

Tüm bunları bir yana bırakırsak onun tarihsel ve inançsal öncüleri, birisiyolu açan Seyyid Cemal 'dir, bir diğeri de bu yolu genişleten ve düzeltenİkbal'dir. Etkileri

Şayet Şeriati'nin hareketinin en esaslı etkisini bir formülhalindeözetlemek istersek şöyle dememiz mümkündür: Tarihi hendeğin üzerinde,aydınlar ve halk arasında diyalog ve düşünce alışveriş köprüsünü kuran en başardı İran'Iı aydındı. Hiçbir za-



man İslâm ülkelerinin hiçbir aydını, bir örümcek ağı misali her tar aftanetrafını sarmalayan kötü ve uygunsuz propagandaya rağmen böyle bir etkive yaygın bir sevgiyi kazanamamıştır.

Burada, onun eserlerinin dünyanın konuşulan dillerinin çoğuna özellikleTürkiye vb... İslâm ülkelerinin dillerine tercüme ve çeviri hareketininüzerinde bir başka uygun zamanda durmak üzere işaret şeklindegeçeceğiz.

Şeriati'nin Suriye'de toprağa verilmesinden sonra Afrika'nın kuzeyindenUzak Doğuya kadar olan bölgeler ve dünyanın İslâmi-inkılabi hareketleriO'nun ismi ve eserleriyle t anıştılar, O'nun yaşamı ve eserleri konusundainceleme bölümleri, bilimsel kurumlarda açtılar, (örnek olarak DünyadaŞeriati adlı kitaba bakılabilir.) Diğer çağdaş müslüman düşünürlerüzerindeki etkisi incelemeyi gerektiren bir başka alanın konusudur. Başkaldırı Kaynağı ve Eleştirinin Gerekliliği

"Bizim bu çağdaki düşmanlarımız: Emperyalizm, materyalizm,kapitalizm, faşizm, siyonizm, irtica ve fikirsel çöküş..., kısacası, biryandan materyalizm ideolojisi, diğer yandan emperyalizm teorileri,içerden ise, burjuvazi ve kendine yabancılaşmaktır."9 "(İslâm inkılâbının biseti karşısında) emperyalizm düşmandır, marksizm ise rakiptir."10

Vahhabî komünist, yakalı molla, dinî burjuvazinin kalıntıları, ideolojikhasta, uygulanmayan tahsilat, İslâmi Marksizm düşünürünün beyni, CIAve Savak memuru, edebi uyuşmuşluk, sanatsal anarşi ve... Şeriati'nin bugüne kadar yayılmış olan değişik renklerdeki sayısız düşmanlarından birkaçıdır.

"Çevredeki sosyal ve kültürel siyasi şartlar, benim dilim ö-zelliğim, benim çıkarımlarım, benim kişisel konumum benzeri bir çok etken;araştırma yapan, anlayan, garazsız ve marazsız olan ve hüküm verengüruhların aksine çarpık düşünceliler, tahrifler, suizanlar, şaibeler,zehirlemeler, ithamlar ve hatta çalıntı sözlerin nakli; hakkındaki doğru vekesin düşüncelerimin çok 9 Bütün Eserler, sayı 1, s. 176. 10 Bütün Eserler, sayı 1, s.213. 9

9

18



19

ilerlemesine neden oldu ve fikri ekolümün külli esaslarını slogan şeklindeşekillendirmem de bundandır:

1. Kızıl ve kara sömürü ve emperyalizm karşısındaki dayanağım"milliyef'tir.

2. Batının Frenk sultası karşısındaki dayanağım kendi tarih vekültürümdür.

3. Marksizm, egzistansiyalizm, nihilizm, materyalizm, i- dealizm, doğutasavvufu, hin t irfanı, hıristiyanlığm ahlâki zühdü, batının maddiomanizmi ve tüm geçmiş ve şu anki ideolojik akım ve hareketlerkarşısında: İslâm 'dır.

4. Değişik îslâmi tüm fırka ve anlayışlar arasında anlayışım Şia 'dır. Burada fikri eleştirilerin hesabını siyasi karşıtlarınkinden a-yırmak

gereki rdi. Doğru dürüst eleştiri ve inceleme tefekkürün derinleşmesine,araştırılmasına ve yücelmesine yol açar. Ve bu kanalın güçlendirilmesineçalışılmalı. Garaz ve marazın karışmasıyla artık doğru dürüst bir ilmimukabeleden söz etmek mümkün değildir ve dümen şahsi ve siyasimuhaliflerin eline düştü. Ebu Zerr'cesine görüntüleri ve değerlerin zıddınıezmek ve hatta boş yere cevap vermemek tepkileri en iyi süsleyen şeydir:"Ben görüntülerini eziyorum, onlar beni". Ne yazık ki yapıcı ve esaslıeleştiriler, kimi zaman yaygaracıların yaygaraları arasında yok olupgidiyor. Yine de muhaliflerin tetkiki, aydınların, gerçek âlimlerin, fikri veusıılî eleştirmenlerin teşviki ile diyalog kapısının açılması, konularalanında görüş alış verişinin yapılması, bu yolda telâş göstermek hakyolunu sevenlerin üzerine farzdır. Yolun Devam Ettirilmesi ve İşin Olgunlaştırılması

"İslâm, zamanın bu diliminde, kendi "ideolojik varlık" döneminigeçirmektedir. Tıpkı bi'set yıllarındaki ilk varlık dönemi gibi."11

Bizim inkılabımızın tüm olgunlaşmazlıklarının temel sebebi,kültürümüzün olgunlaşma döneminin tamamlanmamış olmasıydı. Şeriati,ipuçlarını belirleyebilmiş ve genel bir programı 11 Bütün Eserler, sayı 1, s.85ve210.

gözler önüne serebilmişti. Ondan sonra, iş yarım kaldı. Buna uygun güçlüçehreler, bu parlak görevi devam ettirmek için İnkılap sürecinde veözellikle de ondan sonra ya düzenleri doğru dürüst bir şekilde değiştirmeanahtarının, değerleri ve halkın düşünce tarzının değiştirilmesinde saklı



olduğundan bihaber ve bunun aksinin İhvan'm "mezar taşı"nda yazılaolana benzeyeceğinden gafil olarak siyasete çekildiler ve sağ sol yaptılarya da damın öte tarafına düşmüş bir halde her tür toplumsal taahhüdündenelini yıkayarak inançsal ve cevheri taraftarlıklarım da kaybettiler, yalancıakademik ve kültürel hassasiyetler bataklığına gömülüverdiler.

Şeriati'yi Şeriati yapan da bu inceliklerin korunmasıydı. Olgunlukdönemi, temel ve metot istiyordu. İslâm'ın ilk kaynaklarına hakimiyet veiçinde bulunduğumuz çağda insanoğlunun son fikirsel değişimlerikonusunda ondan hayati konuları ve inkılabi kültürü çıkarabilmek. Bu program uzun süreli bir proje idi. Bu yol süresince, toplumsal taahhüdükorunması, halkın ve ezilmiş' kesimlerin hayati ihtiyaçlarının en belirginalanını kavramak ve buna cevap vermek bile kendi başına bilinçli veaydınca çeşit çeşit âfet ve inhirafların tuzağından sakındırma etkenidir.Tüm bu etken ve sebepler, Rönesans hareketinin başarısındaki gibi birsapmak bu yolun etkin öncüleri tarafından söz konusu oldu. İç şartlarailave olarak uygun olmayan dış etkenler de belirleyiciydi: Esaretler vehicretlerin düşmanca ortamları, bu şehid âlimin arzularınıngerçekleşmesine mani oldu ve onun üzüntülerini arttırdı.

Şeriati, kendisinden sonra devam ettirilmesigereken yolu bizleregösterdi ve bu yolda yürüyeceklerin kimliğini de yazdı: Böyle birgerekliliği kavramış olan ve dönemleri olgunlaşma basamakları olarakdeğerlendiren kimseler; Allame İkbal, "birinci hayat yeniliği"nindönemlerinin itikadi bir "bina yeniliği"ne gereksinim duyduğunudüşünüyordu. Bugün, bizler, bu tür bir bina yeniliğinin kendisinin biryıkıcıya gereksinim duymakta olduğuna inanıyoruz. Değerlerin pörsümüşlüğü ve kalbi, kötü yararlanma aşırılığından bizleri, yeni bir bakış açısına ve o yapının yapıcı unsurlarının tahlil ve yenidenyapılanmasına çağırır. Eski çatışmacı yapıların ve hak olmayan bağlarınyeniden nazari ve eleştirel bir denemeden geçirilmesi gerekir. Tüm bunlar,hâlâ bir yolcunun kimliğinin yarısıdır. Bu özgürlük bağışlayıcı bildi-

20

21



riye ve insanlık onuruna, dönem hazırlayan bildirileri ilan etmeyekendilerini adamış kimseler, ahlâkî ve insanî belirgin bir kısımla bezenirler ve kendi yaşamlarını bu "meslek"e vakfederler. "İbadet, hareketve mücadele" yoluyla salâhiyet yaratan bir yapılanma şeklinde.

Bir sonraki adım, yolun belirlenmesinden ve hareketinhazırlanmasından sonra yük ve sorumluluk yüklenmedir: Kaynakları eldeetmek (İslâm tarihinin derinliklerindeki yer altı yolunun ve modern dünyaile konuşma dilini öğrenmek) uzun bir süre (bilimsel araştırma ve inançtebliği tarzı bilimini tanımak) ve ondan sonra kaynaklara (metinlere)inmek. Amaç nedir? İçtihad silahını elde etmek ve ilkönce felsefi (Dünyave İnsanı görme) ve hukuki (özel alanlardaki belirgin konulardan medenihukuka kadar) iki boyuttaki "yapıyı yıkma".

Yalnızca bu tür ön hazırlıklar ve araçlar ile silahlanmakla adaletçi veirfani bir demokrasi, tevhidî dünya görüşü ve ekolu, yüce bir İslâmyolunda toplumsal davete, inkılabi taahhüde müspet bir cevap verebilir.Şehid Dr. Ali Şeriati'nin Eserlerini Düzenleme ve Derleme Bürosu

Birinci Bölüm Çocukluktan Gençliğe (1312-1332/1933-1953)Yetiştiği Coğrafi- Tarihi Mekanlar

Ali'nin doğduğu yer olan Kahek ve büyüyüp yetiştiği kendisini heryanıyla bağlı gördüğü Mezinan12 konusunda tarihsel açıdan, elde yeterli bilgi mevcut değildir. Sadece Hududü'l-AlartĞs. Mezinan'dan-Behmenabad gibi- "Rey yolu üzerinde küçük bir kasaba" diye söz eder ve:"Onda ziraatle uğraşılır" diye de yazar. Tarih-i Beyhakta da buradan,Beyhak'ın oniki ilçesinden biri olduğunu ifade eder ve İmam Muhammed b. Hamaviye, hakkında Arapça şiirler söyleyen fazilet ehli edip Ebu Sa'dEs'ad b. Muhammed el- Mezinani'nin adını zikreder ve onun adınınaçıklama bölümünde şöyle der: "Kahek, Beyhak'ın ilçelerinden olanMezinan'a bağlıdır." Daha çok coğrafya bilimine dayanan yeni kaynaklar da yalnızca bölgenin coğrafi sınırlandırılmasıyla yetinmişlerdir, "Mezinan, Sebzvarkasabasından Daverzan bölgesinin 10 km güneyinde bir köydür. Kuzeytar afından merkezi köylere sınır -

12 Ali'nin Kahek'li mi yoksa Mezinan'h mı olduğu konusunda uzun birsüre, bu iki ilçenin değerli halkı ve araştırıcılarının ihtilafına ve eziyetçekmesine konu olmuştur. Kahekliler, bir çok değerli kişinin söylediğineve eldeki belgelere dayanarak Şeriati'nin Kahek'te doğduğunu ve çocukluk



dönemini de burada geçirdiğini ileri sürüyordu. Mezinan'lılar da Şeriati'ninher yerde kendisini Mezinani olarak tanıttığını "Kevif&t kendi kökleriniMezinan'da aradığına işaretle Mezinan'h olduğunu savunuyordu. Babasıda Kahek'te doğduğunu doğrulayıcı tarzda şöyle demektedir: "Yoksa bir kimse trende doğduysa trenli mi olur? Ben Mezinanlıyım,Doktor Mezinan'lıdır, bizim İhsan da Mezinanlıdır". İhtilafın boyutu, öyle bir dereceye vardı ki Kevir Çölü kenarındangeçerken "Şehid Öğretmen Şeriati'nin Doğum Yerine Hoş Geldiniz" benzeri bir tabela bazen bu taraftaki yerleşim biriminde bazen de diğeryerleşim biriminde a-sılı görülüyordu. Bu ihtilaf zahiren, Şeriati'nindüşünceleriyle iç içe olmuş her iki yerleşim birimindeki gençler tarafındançözümlenmiş ve Şeriati'nin Kaheki-yi Mezinani olması kararlaştırılmıştı.

22

23

dır. Güneyden Kalşur'a (Harturan), batıdan Şahrud kasabasındanAbbasabad bölgesine, doğudan Sebzvar'a sınırdır. Bu köy, Culgih bölgesindedir. Bu bölgenin bazı köylerinin arazileri tuzlu ve kullanılamaz bir durumdadır. Geliri tahıl, pamuk, çavdar olup halkın uğraşı, ziraat vehayvancılıktır."13 Bu bilgiler, Mezinan'm tarihi coğrafyasına dair eldeedilen bilgilerdir. Mezinan, diğer İran köyleri gibi fakirliğe esir olmuş vetabiatın kahrına uğramış bir köydür. Sakinlerine yaşamayı çekilmez birhale getirmiş, sert ve merhametsiz bir çöl. Yakıcı bir güneş ve kimyaözelliğine sahiptir. Açık bir gökyüzüne ve gece kuyruklu yıldızlarasahiptir. Bu toprakların insanı hiç konuşmaz, alçak gönüllüdür, sadık vesamimidir. Zor ve sıkıntılı yaşam koşulları, buraya gelen yolcu vemisafirleri hiç. sorgusuz olarak sofralarına çağırmaya asla engelolamamıştır. Onlarla bir müddet oturup rahata ererler ve görmedikleriyerlerden kendilerine göre sınırlı olan dünyadan bir şeyler sorupöğrenirler. Bu köklü gelenek ve bu dostluk bilgisi ile olan etken; buyörenin ahalisinin diğer yöre insanına kıyasla yaratılış düzeninden dahafazla bir idrake sahip, konuşma ehli, bir dereceye kadar fazla konuşkan vegörüş sahibi olmalarına konu olmuştur.

Arazinin susuz ve kuraklığı ve tabiatla savaşın sonuçsuz kalması, dahaiyi bir yarma olan ümitsizliği tamamen kaybetmeksizin, bu çöl halkında bir tür kanaat ve rıza meydana getirmiştir. Fakat Mezinan'lılar için çöl:



"Coğrafya şeklinde görünen bir tarihtir."14 "Aşkabad, güçlü ve gururluinsanlarıyla küçük bir köy ve sanki kocaman bir buzdolabından çıkmış birsoğuk su kaynağıdır."15 Ve Mezinan'lı için, öyle bir yerdir ki"O'nunailesinin geleneğinin hatırası, iyilerin ve ataların unutulmuş hikayelerininsessiz aktarıcısıdır."16 Çöl, "yerin sonudur, yaşam alanının sonudur, çöldesanki bir başka alemin sınırına yaklaşıyoruz. Ve felsefenin daima sözünüettiği ve dinin sürekli ona çağırdığı tabiatötesini çölde gözle görmenin vehissetmenin mümkün olması bundan dolayıdır."17 13 İran Coğrafya Sözlüğü, 2. Ve 9. ciltler 14 Bütün Eserkr,\3, Hebut derKevir(Çök İniş), Tahran, 1367, s. 33 15 a.g.e., s.23516 a.g.e., s.24617 Sütün Eser ler,\ 3, Hebut der Kevir(Çöle İniş), s. 252

Çöl, "yalnızca ben ve bizin sazlığı değil, bizim insanımızın da sazlığıdır ve bizim hepimizin ruh, düşünce, din, irfan, edeb, görüş, yaşam, kader, huy,yapı ve alınyazımızın da sazlığıdır." *' Çöl, Ali'nin kişiliğininşekillenmesinde büyük etki yapmış bir' yataktır. Fakat onun değişik ruhsalyapısını daha iyi tanımak için onun aile geçmişini ve kendisinden öncekiyakınlarının kültür birikimini incelemek gerekmektedir.

Aile Geçmişi Şeriati'nin ataları hep din büyüklerinden ve ileri gelenlerinden idiler:

Molla Kurban Ali, Şeyh Mahmud ve Üstad Muham-med Taki Şeriati, her biri kendi döneminin birer din âlimi olup dünyadan ve ona bağlı olan herşeyden kaçış eğilimi, onların ortak yapısıydı.

Ahund-i Hekim ol arak tanınan Ali'nin büyükbabasının (dedesi) babası,Molla Kurban Ali, eski Buhara, Meşhed ve Sebzvar medreselerindeöğrenim görmüş ve Hekim-i Esrar (Hac Molla Hadi Sebzvari)ın seçkinöğrencilerinden sayılan filozof ve fakih bir kişiydi.18

O günlerden kalan yazışmalarından19 açıkça görülüyor ki Alıund-iHekim ile "Esrar"20 mahlaslı, Hatemü'I-Felasife lakaplı Hac Molla HadiSebzvari arasında öğrencilik - hocalık ilişkisine ilave olarak bir nevidostluk ve birliktelik de mevcuttu. Zira o, bundan önce hikmeti/felsefeyi,hikmet konusunda Hekim- i Esrar ile tartışan ve kimi görüş sahiplerinegöre, ona üstün gelen 18 Ali, kendisi de bu konuya vakıf biriydi. Kendisi babasının dedesiAhund-i



Hekim'den gördüğü etki konusunda şöyle der: "Ondan (Ahund-i Hekim) benim için anlatılan şeyler ne kadar lezzet vericidir. Benliğiminderinliklerinde bulduğum meçhul köklü duyguların çoğundan bulduğumtabii kaynaklar bu hikayelerdendir. Ve bu hayret verici bir muayene vesevinç verici bir mükaşefedir! Şunun gibidir ki benden vehallerimden benim ruhumun merhamet ve özelliklerinden ve bu alemden öncekiyaşamımdan ve doğumdan önceki yaşantımdan bu hayatımın öncesindensöz ediliyor gibidir." Bütün Eserkr,\3, s. 24119 Üstad Muhammed Taki Şeriati ile söyleşi, Yusuf Hanali, SürüşDerg isi, yıl 1, sayı 3, 27 Urdibehiş 1358, s.20 20 Panişveran-ı Horasan, Gulamrıza Riyazi,

24

25

dayısı Allame-i Behmenabadi'nin21 yanında almıştı. Allame-i

Behmenabadi'nin vefatı zamanında Ahund-i Hekim taziye töreninekatılmak amacıyla Behmenabad'a gelir. Bu esnada, Mezinan halkının idariişlerinden sorumlu Ağa Muhammed adındaki dini hükümetin naibi, halkıAhund'u karşılamak üzere Behmenabad'a gitmeğe ve ondan Mezinan'ınruhanisi olmasını istemeğe teşvik eder. "Sonunda halk, hocayı ısrarlaBehmenabad'dan Mezinan'a getirir ve kendisi için hâlâ eski haliyle duran bir ev satın alırlar. Hoca, bir süre sonra köy sınırları içinde kendisindenistenilen ve gereken şekilde yararlamlmadığmı görür ve gitmeğe kararverir, fakat merhum Ağa Muhammed, halkın da yardımıyla Mezinancaddesinin alt tarafında yaklaşık onaltı hücresi olan bir ilmiye medresesiyaptırır."22 Ağa Muhammed de hocayı kalmaya teşvik etmek için evinin bir bölümünü medreseye bağışlayıp oraya katar ve hocayı orada kalıptedriste bulunmaya razı eder.

Herhalde Ahund- i Hekim, her ne kadar sahip olduğu içsel ilgilerinegöre amel edip büyük bir çoğunluk onun bildiklerine muhtaç olan büyük bir kesimi nasipsiz bıraktıysa da hayatının sonuna kadar (h.k. 1318) aynıköyde kalır.



Hekim'den Mahmud, Ahmed, Ha san ve Hüseyin olmak üzere dörtçocuk geriye kaldı. Babasının vefatı esnasında eski ilimleri öğrenmekleuğraşan Mahmud, Mezinan halkının ısrarıyla kendilerine namazdaimamlık yapması ve ilmiye medresesinin müderrisliğini yapması içinoraya getirtildi. O da bu görevi kabul etti.23 O kendisine kalan miraslayetinerek yaşamını sürdürmekte ve Mezinan medresesinde verdiği fıkıh veusul dersi saatleri dışında geriye kalan vaktini Mezinan bölgesindeki(Daverzen, Bize, Abrud, Siviz, Behmenabad- ı Kelate ve Ganiabad) halkınişlerine ayırmaktaydı. Şeyh Mahmud da babası gibi öm-

rünün sonuna dek Mezinan'da kaldı ve kendisinden geriye dört evlat(Masume, Kurbanali, Muhammed Taki ve Ağa Mirza Muhammed) bıraktı.

Ali'nin babası, Üstad Muhammed Taki Şeriati, 1286/1907 yılındadünyaya gelir ve onyedi yaşına kadar Mezinan'da kalır. Aynı yerde amcasıve babasının yanında öğrenim görür. Daha sonra öğrenimini devamettirmek üzere .kendisinden önce Meşhed'e giden kardeşlerine(Kurbanali24 ve Ağa Mirza Muhammed) yetişir ve dönemin meşhurmedreselerinden olan Fazıl Han Medresesinde öğrenime başlar. O, kısa birsüre için de Edib-i Nişaburi'nin (Büyük Nişaburi ya da I. Nişaburi)öğrenciliğini de yapar. Bir süre II. Edib'in derslerinden de faydalanır. Buiki üstadın huzurunda Mukaddemamı sona erdirdi. Bu arada "NihengüT-Ülema" olarak bilinen Hac Mirza Ahmed'den edebiyat, fıkıh ve usulü, HacMirza Hasan- ı İrtiza'dan lümaateyn'i (Şerh-i Lümaa I ve II) ve KazımDamegani'den Mealim ve Kavanin'i alır.

Üstad, 1309'dan 1311 'e kadar Milli Şerafet ilkokulunda öğrenime başlar ve resmi öğrenimini tamamlamasıyla eşzamanlı olarak ortadereceye kadar devam eder. Bu yılda (1311/1932) Kahek bölgesinden birköy kızıyla evlenir. Üstad Muhammed Taki Şeriati'nin eşi Zehra Emini,köylü, mütevazi ve duygusal bir kadındı. Aileye karşı vefa, toplumsalonura karşı hassasiyet ve kanaat gibi köylülük asalet ve ahlâkı, onunkişiliğinin görülür özellikleridir. "Refah rengi taşımayan ve maddiihtiyaçların temininin kolaylıkla giderilemediği bir yaşantıda Zehra Hanım, büyük bir uğraşla ailenin fakirliğini saklar, ailenin gelirini, eşi veevladına harcar ve onları kendine tercih ederdi, kendisi ise genellikle daha basit elbise ve yemeklerle yetinirdi."25 "O, ümmi olma-



21 Allame-i Behmenabadi, kelam, h ikmet ve fıkıh üstadıydı veBehmenabad'da Mezinan yakınındaki bir köyde inziva da yaşıyorolmasına rağmen şöhreti Tahran, Meşhed, İsfehan, Buhara ve Necef'inilmi merkezlerinde dilden dile dolaşıyordu. Allamenin hikmet ve zekasıKaçar şahmın onu başkente davet edecek bir dereceye vardı. Fakatyalnızlık vesvesesi ve kaçış aşkı onu o kargaşadan Behmenabad'm inzivaköşesine çekti. Bütün EserJer,$ayı: 13, s. 293 22 Pejum- Cafer, Üstad Muhammed TakiŞeriatıArmağanı, s.100 23 Suruş dergisi, s. 20 26

24 Kurbanali, Mescid Gevherşad'm 1314 yılında öldürülmesi olayındansonra Mezinan'a gitti, durumun sakinleşmesinden sonra tekrar Meşhed'dedöndü. Fakat görünürde Mezinan halkının ısrarı Şeyhin içsel eğilimiyle buluştu ve onun oraya yerleşmesine yol açtı. Böylece, ŞeyhKurbanali,kendi geçmişlerinin halk velayetine üstlenme görevini hakkıyla üstlenmeküzere Şeyh Mahmud'un yerine geçti. Şeyh Kurbanali, "güçlü bir zevk, şiirve idrak ile dopdolu bir alim idi ve olağanüstü bir değerlendirme gücünesahipti ki sürekli kitap üzerind: uyanıyor ve kitap üzerinde uyuyordu."Bütün Eserler,say\: 13, s. 24225 Şeriati ailesinin büyük damadı Abdülkerim Şeriati Bey 27

sına (okuma-yazma bilmemesine) rağmen eşinin sahip olduğu özelkonumunu gereğince idrak ediyor, ve her ne kadar düşünce noktasındaeşinin seviyesinde değil idiyse de şefkat noktasında kendisi için şefkatli bir yardımcıydı. Onun için üç şey çok önemliydi: Ailesi, mahrumlarahizmet ve dua kitabı."26 "1314/1935 yılındaki örtünün çıkarılması olayından ve Rıza Han'ınruhan iler için getirdiği sınırlamalardan-ruhanilik elbisesinin giyilmesi içinşehrin karakolundan izin alma gibi-sonra ayrıca geçim sıkıntısının başgöstermesinden dolayı Mu-hammed Taki Bey, ruhanilik mesleğindençıkıp kültürel (fiili eğitim ve öğretim) alanına girer.27 Bu tarihten1320/1941 yılma kadar, değişik liselerde verdiği derslerin ve aynı şekildeeski eğitim usulünü takip etmenin yanında serbest araştırma veincelemelerle de uğraşır. Muhammed Hüseyin Zeki'nin ilkönce Meşhed'inAzadi gazetesinde daha s onra da bağımsız bir eser şeklinde yayınlanan



"Avrupa'daki Müslümanların ve iranlıların Sanatının Etkisi" adlı kitabıntercümesi bu dönemin ürünüdür. Tudeh partisinin 1320/1941 yılındakurulmasıyla birlikte Üstad Muhammed Taki Şeriati'nin kültürelfaaliyet leri bir başka renk alır, değişik konu ve olaylarla belirgin birşekilde karşılaşması özellikle bu partinin ideolojik kaynağı olur.

Tudeh partisi o esnada özelde elli üç kişinin genelde de evrenselMarksistliğin geleneksel mücadelesinin desteğiyle toplumun bir kısmındaözellikle de kültürel alanlarda ve yapılanmalarda o güne dek hiçbir siyasigrup için görülmemiş kökler salar.

Üstadın faaliyetlerinden bir örnek, öğrenci evlerindeki gezicioturumların düzenlenmesiydi. Küçük kardeşleri Tahir Ahmedzade'ninyardımıyla ve evinde düzenlenmesiyle oluşturulan bu oturumların birine,Tahir Ahmedzade bey de katılır. Bunun sonucu bir tür kendisi ile ÜstadMuhammed Taki Şeriati arasında bir gönül bağı ve uyum oluşur. Buoturumların Ahmedzade'nin evinde devam etmesi ve daha sonra "İslâmiGerçekleri Yayın Merkezi" nin kurulması bu fikir birliğinin sonrakiürünlerindendi. 26 Ali'nin küçük kızkardeşi Betül (Efsane) 27 Üstad Muhammed Taki Şeriati ve Dr. Ali Şeriati'nin dostu ve davaarkadaşı Tahir Ahmedzade Bey

İslâmi Gerçekleri Yayın Merkezi, 1323/1944 yılında Üstad MuhammedTaki Şeriati'nin İslâmi düşüncelerine ilgi duyan bir grup insanınyardımıyla kuruldu ve hedefi, bisetten sonraki uzun dönemler boyuncakesintiye uğramış İslâmi gerçeklerin tebliğ edilmesi idi.

Merkezde haftada iki oturum düzenlenmekteydi. Birisi konuşmaya,diğeri de Kur'an tefsirine özgüydü. Oturumların ikisi de Üstad MuhammedTaki Şeriati tarafından düzenlenmekteydi. Tahir Ahmedzade Bey'inifadesiyle, yeni bir faaliyet şekli olan Kur'an'dan ayetlerin okunması,öğrenciler tarafından yazılmış kimi makalelerin okunması, ilgi duyan bayanlara bir odanın ayrılması, Merkeze katılım amacıyla bildirilerinhazırlanması gibi faaliyetler de bu Merkezin diğer faaliyetlerindendi.

Merkezin fikri ve fi ili hareket planı sorumlularının diliyle şöyleşekillenmiştir:

İslâmi Gerçekleri Yayın Merkezi, kendi fikri ve ameli hareket planınıaçıkladığı bir "program"ı yayınlamakla Üstad Şeriati'nin rehberliğinde birhareket başlattı ki onun esas hedefi "İslâm ve müslümanlarm hayatının



yenilenmesi" idi. Bu sonsuz hedefin gerçekleşmesi için aşağıdaki noktalarıkendi faaliyetlerinin şartları olarak kabul etmiştir:

1. Kur'an'a dönüş, İslâm'a, ondan almamız gereken ve halkın düşüncesive vicdanı üzerinde etkili kılmamız gereken ve okunması, düşünülmesi veamel edilmesi gereken kitap ve din ve mezheb olarak açıklanan bütüninanç, hareket ve âdetlerimizi onunla ölçmemiz ve doğrulatmamız gerekenyegane terazi olan asıl kaynağa dönüş. Hazırdaki Vahiy ve Nübüvvet adlı kitap çok açık bir şekilde şu hakikatin göstergesidir: İtikadı' usullerde(ister dini usuller ister mezhebi usuller) hangi ölçü ve nitelikte Kur'an 'adayanır ve ayet-i kerimelerden nasıl bir şekilde maarif usullerinin tümüçıkarılır, tespit edilmiştir.

2. İslâm 'm dayandığı ikinci temel olan ve bugün aramızda terkedilmişve meçhul kalmış Sünnet'in ihyası.

3. Doğru İslâm'a girişin esas kapısı olan ve temiz ve doğru düşünenöğretmenlerin, bir başka ifadeyle, Kur'an 'ı ve Sünneti kendilerindenöğrenmemiz gereken ilmi ve ameli hatadan masum olan İtret'e dayanma,

1.

1.28

29

4. Avamın hurafelerine, gulatın aşırılıklarına ve bidatlara, aşırılıklara,İslâm ruhuna ve Şia gerçeğine aykırı merasim, tören ve kutlamalara karşımücadele, inançların ilmi ve mantıki tahlili, Şia hareketinin ve gerçekİslâm 'm kesintiye uğramış gerçek görülen çehresi olan Aşura mektebi veHüseyni inkılabın hükümleri, sebep, anlam eser ve hedeflerininincelenmesi, "İslâmi tebliğaf'ın Kerbela hareketi felsefesinedayandırılması ve genel anlamda İslâmi gerçeklerin yaygınlaştırılması veEhl-i Beyt i- mamlarmm ve Ali mektebinin hareket planının yegane bilgilenme etkeni olarak görülmesi, müslüman halkların kurtuluşu, İslâmruhunun ve mektebinin tanınması.

5. İslâm'ın görüntüsü ve ilerici bir kültür olarak, sadece, nefis tezkiyesive ferdin Allah ile manevi bağlantısı şeklinde sınırlı değildir. Aksinemedeni bir toplum, güçlü bir ekonomi, sınıflaşma karşıtı özgürlükten yana,zulümden ve sömürüden, fikirsel, hukuksal ve siyasal kölelikten' uzak birsistemi kurmaya çalışır ve her bir insanı halkların yaşamı karşısında hatta



insanlığın kaderi karşısında sorumlu olarak görür. Hakikate itaat etme veadaletin gerçekleşmesi, yeryüzünde varolan cehalet, zulüm, fakirlik vezillet le savaşmayı her müslüman'm İslâmi bir görevi olarak niteler.

6. Şia kaynaklarının itikadi, mantıki ve tahkiki dayanaklar yoluyla Şiave Ehl- i Sünnet arasındaki ihtilafların bilimsel ve fikirsel ihtilaflar olarakincelenmesi ve onun incelenmesinin iki mezhebin âlimleri, sözcüleri veyazarları tarafından yapılarak "dış düşman karşısında müslümanlarınvahdeti/birliği" esasına inanmak. Dış düşmana ve onların dahiliişbirlikçilerine, ortamı, İslâm'ın zayıflaması ve müslümanların kardeşleriniöldürmesi ve İslâm dünyasında Şia'nın ilmi ve içtimai onurununzedelenmesi için uygun hale getirecek olan fırsatı verecek; birbirinikötüleme, yerme, açıkça lanetleme, cahilce gösteriler, kin belirtisi. olantahrikler ve ayrılığı getirecek taassuplar yerine; yakınlığı, samimiyeti ve birlikteliği sağlayacak olan bu "dış düşman karşısında müslümanlarınvahdeti/birliği" esasına inanmak.

7. Bugün mezhep/din olarak revaçta olan her türlü şeyin yenidengözden geçirilmesi, yol alırken müslümanların yeni saldırılar karşısında İslâm'ı; ilmi, mantıki ve bilinçli bir şekilde savunmak, tarihin akışındanhaberdar olmak ve toplumun özel-30

Jikle de genç neslin ihtiyaçlarına cevap verme gücünü bulmak için İslâm'ı; aydınlar arasında, bilim ve düşünce dünyasında ve zıtlıklar karmaşasıiçinde ve bu asra özgü olan taraftarlıklar karşısında açıklaması, yenimedeniyetin sömürgeci arayışlarının saldırısı ve batının fikirsel ve kültürelsömürüsü karşısında durabilmesi ve kendi risaletini halkların uyanışıyolunda topluma hareket ve hayat b ağışlama yolunda ve müslümankardeşleri arasında izzet, istiklal, hürriyet ve sorumluluk ruhunucanlandırmak için ve en son olarak da halkların duygu ve düşüncesinikörelten, iradi ve içtimai zayıflılığmı getiren tüm etkenlere karşı kendimukaddes cihadını yeniden başlatmak için evet tüm bunlar için yeni bir plan ve projenin çizilmesi ve zamanla uyumlu İslâmi bir tebliğ dilinin,geleneğinin ve şeklinin vücut bulması."™ Bu' dönemde Üstadın hedefikendi değimiyle, "dini küçük düşüren ve hurafelerin yayınlaşmasınoktasında dini araç yapan dindarlık türüyle mücadele"dir. Üstadın Kur'anTefsiri derslerinin ardından, pazar alanları daralıp sönükleşen Meşhed'inkisveli ruhanilerinin kendisiyle muhalefet kapısında karşılaşmaları bundan



kaynaklanmaktadır. Bu şekilde yayın organı ve merkezi, dini kisveler veTudeh partisi taraftarlarınca sürekli saldırı ve eleştiri konusu olmuştur.

Dr. Muhammed Musaddık rehberliğindeki İran Milli Hare-keti'nin1949-51 (1328- 30) yıllarında revaç bulmasıyla Üstad, İran halkınınözgürlük istemleri hareketine katılır ve İslâmi Birlik topluluklarıtarafından düzenlenen onyedinci dönem seçimlerinin başlamasındanönceki referandumda 5375 oyla adayların başında şehir halkının güvenoyunu alır. Üstad'ın Meşhed'den seçilmesi dış sömürgeciler ve ona bağlısaray için kesinleşince Kuds-i Razavi bölgesinin Şahabad temsilcisiSeyyid Cemaleddin Tehrani, Hüseyin Melik ve Horasan ordusu yoluylaseçimlere müdahale ederek ve öngörülen adayın seçilmesi için oylarınçalınması ile bağımsız seçimlerin yapılmasına engel olup, Üstad'ın meclisegirmesine engel olurlar. Böylece Meşhed seçimleri 15 Urdibehişt 1331 yılıCumartesi günü Devlet bakanlığı temsilcileri tarafından lağvedilir. 28 Pejum, Cafer, Üstad Muhammed Taki Şeriatı Armağanı, s.69. 31

1329 /1930 yılında, Ayetullah Kaşani Mcşhed'e bir yolculuk yapar veÜstad Muhammed Taki O'nun huzurunda organın merkezinde hareketinteyidi noktasında bir konuşma yapar. 1330/1951 yılında, yani Musaddık'ın başbakanlığı döneminde hareketi destekleyici çok büyük bir gösteridüzenlenir. Meşhed halkı, İran ve İngiliz Petrol Şirketi tabelasını indirir ve"Milli İran Petrolü Şirketi" tabelasını asar. Üstad Muhammed Taki,yıllardır yapmış olduğu dini konuşmalarla meşhur olduğu için bu şirket binasının üstüne çıkıp bir konuşma yapar. Ertesi yıl da Birleşmiş Milletlerhükmünün ardından Meşhed'de genel grev ilan edilir ve Üstad Şeriati birdaha Gevherşad Mescidi'nde hareketi destekleyici bir konuşma yapar.Aynı yıllarda başka gösterilerde de Meşhed'in bugünkü ŞehidlerMeyd anında Belediye balkonuna çıkıp Musaddık hükümetini destekleryönünde açıklamalarda bulunur.

1331/1952 Tir ayı olaylarıyla, yani Musaddık'ın azli ve Kıvam'in(Kıvam'ın üç günlük hükümeti) seçilmesiyle eş zamanlı olarak azınlıktaki(fraksiyon) Nahzet-i Milli (Milli Hareket) genel grev ilan eder. Üstad, bukonuyu Meşhed halkına ilan ederek onları fraksiyonun görüşlerinden bilgilendirir ve onları korumayı halka salık verir. Celaleddin Farsi'nin bukonudaki bir hatırasını zikretmek yersiz olmasa gerek:

"...1331/1952 Tir ayı otuzuncu günü gecesi, tekrar Merhum Kaşani'nindavetiyle, Meşhed halkından yaklaşık elli bin kişi, Dr. Musaddık'ın



yeniden başbakanlık görevine getirtilmesi için desteklerini ilan etmeküzere aynı meydanda toplandılar. Kıvamü's-Sultan a ünlü şiddetlikonuşmasının ardından "Gemiciye bir başka siyaset geldi" unvanıylaaskeri düzeni kurunca, silahlı bir grup asker ateş saçan oklarla toplulukarasında duruyorlardı. Yarınki-30 Tir 1331- genel grevin ilanı,Muhammed Taki Şeriati tarafından başlatıldı. Şu içerikteki ibarelerikapsıyordu:

Ey insanlar! Beyler! Dr. Musaddık'ı desteklemek ve yeniden başbakanlığa atanmak için yarın genel grev ilan etmemi istemektedirler.Şayet ben yarın genel grev ilan edersem ve fakat sizler grev ilan etmekistemezseniz hiçbir faydası yoktur. Bundan dolayı size soruyorum: Yarıngenel grev ilan etmek istiyor musunuz? Topluluk şöyle haykırdı:Katılıyoruz, boykot edi-

yoruz. Kendileri sordular: Sizden yana ilan etmem için kaç kişisiniz?Topluluk şöyle haykırdı: Elli bin kişi2" Üstad şöyle dedi: Elli bin şerefliMeşhed halkı tarafından yarın genel boykot ilan edilmiştir.

O günün ertesi günü Meşhed'de genel grev vardı. Üstad Şeriati'yi, polisgözaltına aldı ve birkaç saat sonra serbest bıraktı. "M

Dr. Musadd ık'ın yeniden göreve gelmesi ve altı aylık isteklerin, yaniAyetullah Kaşani ve Dr. Musaddık arasındaki ihtilafların aleni olduğuzamanın geçmesiyle Merkez, olaylardan edindiği değerlendirmeleredayanarak Musaddık tarafını tuttu ve Ayetullah Kaşani'ye Meclis Başkanıunvanıyla bir telgraf göndererek Musaddık'ın isteklerinin uzatılmasınıistedi.

O, 30 Tir 1331'den sonra hareketi desteklemeye devam etti. 1332/1953Ferverdin ayında arkadaşlarıyla birlikte "Şah'm sorumluluklarınıkısıtlama" tasarısını gösteriler düzenleyerek konuşmalarla ve başbakanatelgraf gönderme şekliyle savunur, buna cevap olarak Dr. Musaddık da şuiçerikte bir mektubu Üstad'a gönderir:

"20 Ferverdin 1332 tarihli değerli telgrafınız bana ulaştı ve sonsuzteşekkür ve memnuniyetlerime yol açtı. Bu hükümetin halkınçoğunluğunun iyi niyetleri neticesinde var olduğu ve kendi takviye vehidayetinden kısıntıya gitmeyen bir milletin desteğiyle her zamandesteğine devam edeceği benim için bilinmez bir şey değildir. Bundandolayıdır ki mesaimi halkımın isteği doğrultusunda harcamaktan başka birgörevim yoktur ve yüce Allah 'tan bu hizmetimi başarmayı diliyorum. Dr. Muhammed Musaddık'31



Milli Hareket'in yenilmesiyle rejim kendi maslahatlarına dayanarakMerkez'i kapatmadı, belki de durumun değişmesiyle Merkez'in yetkilikişilerinin de Musaddık'ın yolunu terk edecekleri ümidiyle kapatmadı.Oysa şundan gafildi: "Merkez, bundan böyle açık olması Cuma veCumartesi geceleri konuşma yapıl-29 Celaleddin Farsi, Karanlık Taraflar adlı kitaptan naklettiğinegöre, Meşhed'in o zamanki nüfusu yüz bin idi. 30 a.g.e., s. 12-1331 26 Çarşamba 1332 Ferverdin ayı "Siyah-Beyaz Gazetesi", sayı: 51, s. 2 29

2932

33

ması, büyük bir topluluğun buraya gelmesi ve gizli bildirilerin buradaelden e le dolaşması ve kararların alınması nedeniyle Musaddıktaraftarlarının merkezi oldu. Bu dönemde Milli Mukavemet Hareketi deTahran'da kuruldu. Mühendis Mehdi Bazergan, Ayetullah Talekani veAyetullah Ebu'1- Fazl Zencani, bu harekette faaliyet gösteriyorlardı. Aynışekilde Meşhed'de Milli Mukavemet Hareketi gizlice kuruldu, üyelerinin büyük çoğunluğu Merkez'in elemanlarıydı. Bu cümleden olarak Dr. Şeriatide bu hareketin üyesiydi. Merkez'de, bu esnada yapılan konuşmalar,sadece koku veren, hissettiren konuşmalar idi ve o günün ifadesiyle,sembolik ifadelerle İslâm'dan söz ediliyordu, fakat İslâmi hikayeler veİslâmi olaylar öyle açıklanıyordu ki dinleyici açıklanan bu şeylerin gününmeseleleri olduğunu rahatlıkla ve tam olarak anlıyordu."32 "Bu tarz 36yılma kadar devam eder. Bu yılda, Milli Mukavemet Hareketi,konsorsiyum hakkında bir bildiri yayınladı ki yeni kurulan Savak'm'1şiddetli tepkisine yol açtı." Hareketin üyeleri ilçe merkezlerindetutuklanırlar. Meşhed'den Merhum Asayiş, Tahir Ahmedzade Bey, Üstad Şeriati ve Ali tutuklananlar arasındaydılar. Bir askeri u-çakla Kızılkalehapishanesine nakledilirler. Bu tutukluluk, bir süre devam eder ve Merkezde kapanır. 1336-39/1957- 60 yılları arasında Üstad Muhammed Taki,Meşhed İlahiyat ve İslâmi ilimler Fakültesindeki Kur'an tefsiri ve Nehcü'l-

Belağe dersleri, oturum, vaaz ve tebliğ ile uğraşmanın yanında haftada bir



kez de Ayetullah Seyyid Muhammed Hadi Milani'nin evinde Kur'an tefsirivermekle de uğraşırdı.

Amerika'da Kenedy'nin işbaşına gelmesiyle ve onun İ-ran'daki siyasiyaptırımlarıyla birlikte yarı açık bir siyasi ortam oluşur ki bu da Merkez'intekrar açılmasına neden olur. Ondan bir yıl sonra, yani 1340/1961 yılındailk defa olarak Merkezin32 Cafer Pejunı, Üstad Muhammed Taki Şeriati Armağanı, s. 289 33 Mahmud Talui'nin tercüme ettiği İki Elçi adlı kitapta (İki ElçininAnılan, Şah'ın düşüşünün sırları ve İran İnkılabında Amerika veİngiltere'nin Rolü, yazarlar: Wilyam Solivan-Amerika'nm İran elçisi- SörAntony Parsonz- İn-giltere'nin eski İran elçisi) VVilyam Solivan'm anılan bölümünde (s. 95) şöyle denilmektedir: 195 7 yılında CİA örgütü yeni biristihbarat teşkilatının plan ve tasarısını Şah'a verdi ve kendisi onunkurulmasında ve teşkilatlanmasında görev aldı. Ülkenin bilgi alma vegüvenlik teşkilatı adıyla adlandırılan bu teşkilat kısa bir süre içinde kısaadıyla yani Savak olarak ünlendi.

öncülüğünde Aşura münasebetiyle bir gösteri düzenlenir ki bu, halkıntoplanması için bir bahaneydi. Ahmedzade Bey bu konuda şöyle der:

"Gösteriden önceki gece, ben ve Üstad'ı karakola götürdüler, karakolkomutam: Her ne pahasına olursa olsun bu gösterinin engellenmesigerektiği emri bize ulaştı dedi. Ben bu tür noktalarda Üstad'm kendineözgü bazı tavırları olduğunu bildiğimden ve daha önceden dekararlaştırdığımızdan bu tür yerlerde Üstadın cevap vermesine fırsatvermiyordum, ben: biz ilan ettik, topluluk yarın gelecek, iptal ettiremeyizve etmeyeceğiz dedim. "34

Bu gösteri sırf onun siyasi içeriği açısından Aşura felsefesi hakkındakitebligat ve aydınlatmayı içeriyordu ve Ahmedzade Bey'in ifadesiyle:"Aşura tarihinde ve İran tarihinde ilk gösteri sayılıyordu."

Merkez'in buna benzer bir gösteri yapmayı amaçladığı 41/62 yılındakiAşura'da, Ahmedzade Bey tutuklandı ve gösteri sınırlı, etkisiz ve öncekiyılın taşıdığı siyasi yükü taşımaksızın düzenlendi. 42/63 yılındaAhmedzade üçüncü kez tutuklanıp Merkez tekrar kapatıldı. Çocukluk ve Gençlik Yılları

Ali, Kahek'te doğdu. Annesi, şefkat ve sevgiyi istisnasız herkese karşı besleyen bir köy kadınıydı. Ali, zarif insani duygularını, ruhsal gücünü veinancının temel taşlarını annesinden e-manet almıştı.



Yedi yaşma kadar Ali'nin duygu ve düşüncelerinde etki yapmışkişilerden, annesi, babası, Ali'nin büyükbaba ve büyükannesi, annesininçok yakın arkadaşlarından olan Kahek mektebi sahibesi ve çocuklaraKur'an dersi veren Molla Zehra'yı saymak mümkündür. Ali, annesini çokseverdi ve ona çok bağlıydı. Her ne olursa olsun onun isteklerini yerinegetirmeye çalışırdı. Annesiyle çok samimi bir şekilde davranır ve hiçbirşeyini ondan saklı tutmazdı. Babasına karşı da saygıya değer bir gözle bakar ve onun hesabını çok sıkı yapardı. Örneğin şayet para 34 Cafer Pejum, Üstad Muhammed Taki Şeriati Armağanı s. 291

34

35

isteyecekse annesine bakar ve yavaşça elinin iki parmağını birbirinesürterdi. O da bu hareketle, oğlunun para istediğini anlar ve onun isteğiniyerine getirirdi.

Ali'nin anne ve babası, duygularını içlerinde saklayan duygusal kişilerdive görünürde çocuklarına karşı nazlı davranmaz sevgi ve şefkatleriniaçıkça göstermezlerdi. Ali'den sonra kız kardeşi Tahire dünyaya geldi,ondan sonra da hastalıkları nedeniyle ölen iki erkek çocuk doğdu. Ali,evin tek erkek çocuğu ve bundan dolayı da çok sevilirdi. Ali uykudaykenannesinin" başucuna gidip de onu okşadığı çok zamanlar olmuştur. Ali'ningözlerini kapatıp yatağına uzandığı bir gece, annesi onun uykudaolduğunu sanarak başucuna oturmuş o çok nazik ve şefkat dolu elleriyleonun başını ve yüzünü okşar ve onu öper. Bu tür muhabbet ve sevgiişaretleri Ali için o kadar çekiciydi ki ertesi gün bu konuyu yaşıtı ve oyunarkadaşı olan amcasının oğluna anlatırdı.

Ali, aile efradından, "şöyle yap, böyle yapma" sözleriyle annesininrahatsız olmasına yol açan kişileri sevmezdi ve her zaman annesinin üstünkişiliğinden, tevazusundan, şefkatinden, sabır ve tahammülünden övgü ilesöz ederdi. O anneannesini ve babasını çok severdi. Yakınlarının ifadesinegöre, babaannesi çok güçlü ve dindar bir kadındı. Hatta öyle ki eşi şeyhMahmud E- fendi (Ali'nin büyük babası) vefat ettikten sonra onun köydeki boş yerini dolduruyordu. Ve evleri, halkın sorunlarını çözmek içinkendisine müracaat ettikleri bir merkez idi. O etkili ve kendi ayakları



büyük bir ilgi ve başarı gösterdi ve Mi'racü 's-Saadet kitabına da değerverdi. Şeyh'in söylediği her konu Ali'nin soru ve şüphele-

35 Bu mektubu daha sonraları akrabalarından birisi-Hüseyin Mansuri Beyonun hatırası ile saklanmış ve korunmakta olan mektuplar arasında bulmuştur. Bkz. Ekler, Mektuplarve el yazıları örnekleri.

36 Ahmed Emini, Ali'nin büyük dayısı. 37 Kasım Emini, Ali'nin dayısı, (Ali'nin dayıları genellikle onunlayaşıttılar.) 36

3636

37

riyle karşı karşıya geliyordu ve Şeyhin cevapları doyurucu gelmediğitakdirde bu kez Ali'nin babası ve büyükbabası, bu yükü omuzlayıp onacevap vermeliydiler.

Meşhed'de nisbi bir rahatlama ve güvenin sağlanmasıyla birlikte Ali veailesi yeniden Meşhed'e gelirler. O da İbni Yemin İlkokuluna yeniden başlar. Onun ders okuma konusundaki hassas ruhu ve başı havalarda oluşudaha bu yıllarda kendini gösterir.

Birçok şahidin de olduğu üzere, Ali, derse, yazıya ve okula karşısoğuktu ve kendisine verilen ödevler konusunda çok düzensiz, ağır vetembeldi. Kendisi bu konuda şöyle der:

"Daha o zamanlarda, bu sana özgü sı fa Harındandır. Yalnızlığa vesessizliğe eğilim, kendi kendisiyle konuşma ve düşünme, ödevlerdekitembellik, olağanüstü bir dalgınlık, her şeydeki düzensizlik veumursamazlık, kitap, kalem, defter ve okul ar aç-gereçlerinin olmaması,derse, sınıfa, okula ve öğretmene karşı soğukluk, kitap okumaya vesayfaları evirip çevirmeye olan aşk..., babam çoğu zaman yakınıp fırçaatardı: Bu nasıl çocuktur, bütün bu öğretmenlerin bana gelip seni şikayetediyorlar. Kaldı ki sen gece gündüz kitap okuyorsun, okuduklarından da



bir şey anlamıyorsun. Bir Sciat de kendi ders kitaplarını okusan ne olur?Bu çocuk okuma konusunda ne kadar cömertse ders çalışmada da o kadarda cimri birisi dir. Sanki ders ve yazıya düşmanmış gibi bir hâl içinde.Gece yarılarına kadar, hatta gece yarılarından sonra saat bir -ikiye kadar

benimle oturur ve kitap okur, bir-iki kelime de kendi derslerinle ilgili birşeyler oku ve ödevlerini yap denildiğinde de hemen işi sabaha bırakır. Vesabah vakti çorapla-. rmı ve elbiselerini ararken ve okuluna da geç kaldığıhalde oturup ödev yapmaya başlar. Dizleri tutuşur, ne yapacağını şaşırır verahatsız olur. Babacığım, sen ayağa kalkıp çoraplarını arama peşinedüştüğünde ve okula gitmek üzere yola koyulduğunda kendi işinden başkahiçbir şeyle ilgilenmiyorsun.,aB

İlkokulun ilk yıllarında, Ali'nin ailesi henüz Kahek ve Mezinan'lailişkilerini kesmemişler. Çocuklar yaz aylarında anneleriyle birlikteKahek'e giderlerdi. F akat Üstad, yoğun siyasi ve kültürel faaliyetlerinedeniyle ailesiyle birlikte gidemezdi ancak

bu gidiş gelişlerde mektup aracılığıyla onlarla bağlantısınıkesmezdi.

Ali'nin eğlenceleri güvercin uçurtmak, yüzmek ve eşeğe binmekti...Mezina n ve Kahek köyü çocuklarıyla birlikte oyunlar oynamaktı.Güvercine karşı büyük bir ilgi duyardı ve güneş batımı esnasında köyçocuklarının kuyu başına gelişleriyle Ali de onlarla birlikte gelir ve büyük bir kilim parçasıyla kuyunun başını kapatır ve bu şekilde güvercinleriyakalarlardı. Meşhed'de de birkaç tavuk ve horoz beslenirdi ve Ali her gün büyük birzevk ve aşkla onlara yem ve su verir, onlarla ilgilenirdi. Civcivlerindoğması ona çok büyük bir zevk verirdi. Nitekim Kevir adlı kitabında busevgisini "Evlat Sevgisi" başlığı altında dile getirmektedir. Kimi zamangüvercinlerin uçuşunu seyretmek için evin damına çıkardı. Bu hareket ona büyük bir heyecan verirdi. Ailesinin sahip olduğu bu özel konum veşartlarda babası, çocuğunun bu tür şeylerle ilgilenmesini sevmezdi veAli'den ısrarla bazen de öfkeyle bu tür çocukça işlerden elini çekmesiniisterdi. Ali de babasına karşı büyük bir saygı içinde olmasına ve onunsözünü tutmasına rağmen karşı çıkar türden bir söz söylemeksizin bildiğini okumaya devam ederdi. Tüm bunlarla birlikte komşuçocuklarıyla çok az arkadaşlık kurar ve boş vakitlerinin büyük bir kısmınıevde geçirirdi. Halasının oğlu Asğar Bey şöyle anlatır: "Aile reisi olan babamın vefatından sonra evin reisliği annem Masume Şeriati'nin



omuzlarına bindi. Arazilerin işletilmesi ve tahılın toplanması işi de bizimomuzlarımıza binmişti. Bir gün köylülerden birisi, anneme, şiddetli rüzgarve fırtınadan dolayı ürünü bir an evvel yerden kaldırmamız gerektiğinisöyledi. Ve sanki benden başka bu işi yapacak kimse de yoktu. Annem benden ve o esnada Şeviz'de19 bulunan Ali Bey'den yardım için çölegitmemizi istedi. Biz sabalıtan akşama kadar çölden eve buğday taşıyıponu ambarlara dolduruyorduk. Akşam vakti yorgun ve tozlu-topraklı birhalde eve döndüğümüzde annem, bizim hamama gitmemizi istedi. Köyünhamamı gündüzleri kadınlara, akşamları da erkeklere özeldi. Akşam vaktiher ikimiz, elimize bir çıra alarak hamama doğru yola çıktık. (Zira o za-

38 Bütün Eserler, no: 33, Birinci bölüm s.6-7.

39 Sebzvar Kahek'inden bir km. uzaklıkta olan bir köy.

38

39

manlar köyün hamamında ışık yoktu). Çırayla birlikte hamamınhazinesinin10 ağzına kadar geldik. Ve orada rahat bir düşünceyle sohbetekoyulduk. Kendimizi daha yıkamadan sohbete başladık Ali konuşuyor bende onu dinliyordum. Onun sohbeti gerçekten tatmin ediciydi. Elbettesöylediği konular aklımda değil. Zira zamanın geçişi bunları zihnimdenalıp götürdü. Bizim birkaç saat geç kalmamızdan dolayı büyük bir endişeiçine düşen annem, bizi bulmak üzere birilerini gönderir. Annemtarafından gönderilen kişi gelip bizi o sıcak sohbet içinde hamamyaptığımızı görünce hayrete düşerek bize öfkeyle sohbeti bırakıp evedönmemizi istedi. Biz daha yeni saatlerce bu hamamda oturduğumuzu veyıkanmadığımızı anladık." Ali' nin halası oğlu yine şöyle der:

"Bir gün akşamüzeri Ali ile birlikte "Mü'min-abad'*1 yakınlarında bulunan eski bir kaleye gitmeye karar verdik. Orada, o günlerde tüccar vekervanların uğrak yeri olan ve haftanın üç günü kervanların orada



konakladığı eski bir kervansaray vardı. Ali ve ben, bu kaleyi görmek içingittik fakat çok geç bir vakitte oraya vardık. Gece karanlığında Şeviz'edönemeyeceğimizden dolayı Ali'nin önerisiyle gece orada uyumaya kararverdik. Normalde insanlar gece vakti orada tek başına kalmaya cesaretedemezdi. Hatta gündüz vakti bile çok az kişi oradan gelip geçerdi. Korkuve titremeyle bir kilimle yayılmış olan ve içinde bir de fanus olan ikikapılı bir odada kaldık. O gece kervansarayın diğer odaları boştu. Geceyarısına doğru çok korkunç sesler duyduk. Bir ömrü halkı korkutmaklageçirmiş kötü rulıların sesine benzer sesler duyduk. Bu kale çevrede bu türseslerin varlığıyla meşhurdu ve herkes bundan korkardı. Ali de öyle. Fakather ikimizin de üzerinde bir korku hakim olmasına rağmen, Ali sürekli bana, "Uyu, bir şey yok" derdi ve kendine özgü umursamazh-ğıylarahatına bakıyordu. 40 Hazine, o günkü hamamlarda sıcak suyla dolu havuza benzer biryerdir.Hamama giden kimseler, yıkandıktan sonra temiz bir duş almak için bu raya girer ve kur ulamrlardı. Çünkü o dönemlerde köy hamamlarında sıcak ve soğuk duşluklar bulunmamaktaydı. 41 Mü'min-abad, Kahek köyüne kuzeybatıdan 2 km. uzaklıkta bulunan

bir

köydür.

Sabah olunca, gece duyduğumuz sesin ne olabileceğini araştırırkenkervansarayın alt katlarında bağlı olan bir öküz gördük. Gece gelen sesinkaynağının da bu öküz olduğunu anladık."

Onun hızlı olduğu konusunda da hikayeler anlatılır. Dayıları Ahmed veKasım Emini beyler şöyle aktarmaktadırlar:

"Babamız (Ali'nin annesinin babası) neşesi yerinde olduğunda bizeeşeğe binmemize, sokak sokak dolaşmamıza, çöle gidip etrafta volta atıpneşelenmemize izin verirdi. Biz en tembel eşeği Ali'ye vermek için gayretederdik. Ali Bey'in, ömrünü tembellikle geçirmiş bu dilsiz dörtayaklıyıkoşturma noktasında gösterdiği çaba ve gayret gerçekten görülmeğedeğerdi. "*2

Ali, babasının kendisi için bir bisiklet almasını çok isterdi, fakat aileninuygun olmayan ekonomik şartları ve her şeyden daha çok da babasınınonun hızı çok sevdiğinden korktuğundan bu tür bir isteğin yerinegelmesine engel oluyordu. Bununla birlikte o, bir bisiklet kiralayıp dagönlünün istediği yere gitmesi için haftalık parasını toplardı. Hatta



öğretmen Okuluna gittiği ve makale yazdığı zaman sonunda kendisi içinsatın alınmış olan bisikletle Horasan Gazetesi kurumuna giderdi ve yine deçok hızlı kullanırdı. Araba da onun için tıpkı o eşek ve bisiklet hük -mündeydi. Tek üstünlüğü de onu daha fazla sürebiliyor olmasıydı.

İlkokulun sonlarında ve lise döneminin başlarında onun köye gelişgidişleri daha azaldı. İslâmi Gerçekler yayın organının faaliyetlerininartmasıyla ve Üstad'ın evine gidiş gelişlerin artmasıyla birlikte yazyolculukları onlar için daha az gerçekleşmeye başladı. Bundan dolayıAli'nin uğraşı daha çok okuma ve araştırma idi. Boş zamanlarının büyük bir kısmını babasının kütüphanesinde geçirirdi. Babası, onun geceleriuykusuz geçirmelerinden endişe duymaya başladı. Ali, ilkokul altıncısınıftayken gözbebeklerinden birinin üzerinde bir leke oluşur. Babası, onugece geç vakitlere kadar kitap okumaktan alıkoyar. Fakat ondan sonraAli'nin odanın perdelerini çekip önceden olduğu gibi okumalarına devamettiğini farkeder.43 Ali onüç yaşında liseye 42 Kasım Emini, Ali'nin dayısı. 43 "İki Öğretmenin Gözünde Ali Serişti", Muhammed Germsari BeyinÜstad Muhammed Taki Şeriati ile röportajı, s. 37-38.42

4240

41

başlar.41 Daha önce de zikredildiği üzere, bu dönem onun felsefe ve irfandünyasına girişiyle eşzamanlıdır. Kendi ifadesiyle;

"Beynim bu dönemde felsefeyle olgunlaşıyor ve gönlüm irfanlaısınıyordu. Her ne kadar daha büyüklerim benim iizerime korku salıyor vekendim de yavaş yavaş hüzün ve dertle tanışı-yorduysam da (birincisifelsefe armağanı, ikincisi irfan hediyesi) her halükarda doluydum,doymuştum ve lezzete doymuştum... yalnız şu vardı ki evet işim zordur,derdim ağırdır ve lezzetli olan, tatlı olan ve mutluluk ve eğlendirici olanher şeyden mahrum idiysem de anlıyor olduğum, düşündüğüm, iyiolduğu... ahmak olmadığım yetiyordu. "*5

Bunda önce okuduğu kitaplar, normal basit kitaplardı. Vitaminler,Sarhoş Kadın, Sinema Tarihi (Neler Biliyorum dizisinden), Sefiller vb...Fakat bundan sonra sürekli özel felsefeyle ilgilendi ve Mitterling ve



Anatol Franz'ın düşüncelerine merak saldı. Beynine el atanlar da buikisi ydi... Sonra irfana bağlılık... İlk dönem yazılan Cüneyd, Hallaç vb. büyük ariflerin güzel sözlerini toplamaktan ibaretti. Aşağıdaki cümle budönemin notlarm-dandır:

"Sahraya yürüdüm, aşk yağmıştı ve yer ıslanmış, ve tıpkı insanınayağının gülizarda (gül bahçesi) batışı misali benim a-yağım aşka batıyordu."46

Felsefi düşünceler ile irfani teemmüllerin birbirlerine olan zıtlıkları biryandan, miras yoluyla sahip olduğu imanı bir diğer yandan, bu onüçyaşındaki gencin çok derin bir bunalımın içine girmesine yol açar ki yineonun ifadesiyle; "Mitterling gibi büyük bir beyni ayaktan düşürmüştü."47

Onun bu dönemdeki şüphe ve tereddütleri daha çok felsefi ve varlık - bilim yanı ağır basıyordu. Varlık, mebde', yaratılışın başlangıcı ve sonuvb. konular. B u konular, onun dini düşüncelerinin yanında yer alınca içdünyasında bir kavga başlardı. Ni-44 1325 yılında uzun yıllar devam eden eğitim sistemi şöyleydi:İlköğretim dönemi (altı yıl), lise dönemi iki şekli kapsardı. Birinci şekil(üç yıl), ikinci şekil de (üç yıl) olurdu. İkinci şeklin üçüncü sınıfındansonra öğrenci istediği branşı seçebiliyordu. 45 Bütün Eserler, no: 33, Birinci cilt, s. 9.

46 Bütün Eserler, no: 33, Birinci cilt, s. 9. 47 Bütün Eserler, no: 33, Birinci cilt, s. 8.

tekim, "vücud"un ta kendisi olan felsefenin en temel ve aynı zamanda enaçık bir esası çözememiş bir zihin, nasıl olur da kültürel ve tarihsel birgeçmişten doğan dini esaslara inanabilirdi. Çaresi yoktu, onun zihni bukarmaşık düşünceleri taşımaya ve onun vücudu, varlık gücünün yükünü-ki ağırlığının farkına varmıştı-taşımaya yetmiyordu. Dağlık bir yer vardı,oraya giderdi. Bir havuzun, güllerin, otların ve dinlenmenin olduğu biryerdi. İnsanlar, oraya günlük yorgunluklarını gidermek, kemikleriniyumuşatmak, bir anlık da olsa rahatlamak ve ekmek derdini -kihayatlarının bir gerçeğiydi- bedenlerinden ve ruhlarından uzaklaştırmakiçin giderlerdi. Fakat o, her şeye veda etmek için giderdi. Yaşamın onuniçin bir cazibesi yoktu.

Havuzun kenarına gitti. Her şey onun omuzundaydı, ilk kez olarak ölümve yaşam onun güçlü ellerindeydi. Sonsuz bir zaaflık içindeki güç! Fakathayır, hayır, aniden babasının sayısız kitaplarının arasında Mesnevinin deolduğu aklına geldi. Evet Mevlana da vardı. Hayatın çile, keder olduğu,



vehim, şüphe ve baştan başa ibham ile dolu olduğu doğrudur. Ancakinsanın oturup da Mesnevi okumasına değiyor. Ali, henüz onüç-ondörtyaşında olduğu bu dönemde Mesnevinin sahip olduğu irfan yardımıyladüşünsel ve ruhsal bataklıklardan kendisini koruyabildi.

Meşhed Firdevsi Lisesinde Geometri48 dersi hocası olan AliMuhammed Şeriat Razavi49 adında ciddi bir hoca vardı. Şeriat RazaviBey bir anı olarak şunları anlatır:

"Seriati, her zaman geometri dersi ödevlerini yapmamış bir halde dersegelirdi. Bir gün öğrencilere; "Geometrisi olmayan kim varsa dışarı çıksın"dedim. İki üç kez geometri alıştırması yapmamış bir halde sınıfa gelen veo gün de alıştırma yapmamış olan Şeriatı', hızlıca fakat soğukkanlı birşekilde sınıftan çıktı. Teneffüs zilinde arkadaşlarımdan birisi bana; "Dışarıçıkardığın bu öğrenci Üstad Şeriati'nin oğludur" dedi. Ben de; "Biliyorum,kendim de Üstad Şeriati'nin derslerine gitmeme rağmen onun bu 48 Cebir ve matematik dersleriyle ilgili önemli bir ders. 49 Öğrencisinin düzensizliğinden ve az iş yapmasından hoşlanmayan buağırbaşlı öğretmen ile yakın aile olmak ve onun ailenin damadı olmasıkararlaştırılmıştı. Ali'nin bu öğretmeni benim büyük ağabeyimdir. 48

4842

43

düzensizlik ve az iş yapmasına karşı durmaktan başka çarem de yoktur"dedim."

Sonraki hafta Ali bir geometri sayfasıyla sınıfa gelir ve onu ŞeriatRazavi'ye verir. Kendileri şöyle anlatır:

"Sınıf arkadaşları şaka yoluyla bana, bu şekli kendisinin yapmadığınıanlatmaya çalışıyorlardı ve, "Hocam bu resmi o-nun için güzelçizmemişler" derlerdi. Fakat ben onu kabul ettim!"

Ali, 16 yaşında lise kısmını (eski sisteme göre dokuzuncu sınıfı) bitirdive öğretmen okuluna girdi. Öğretmen okulunu sevmiyordu ve her neşekilde olursa olsun bir yolunu bulup yüksek öğrenimini ara vermeksizindevam ettirmeyi tercih ediyordu. Fakat babası, onun öğretmen okulunagirmesi üzerinde duruyordu. Belki de bunun gerçek nedeni aileninekonomik durumu ve babasının evladının orta öğretimi süresince



Meşhed'de kalmasını istemesiydi. Öğretmen okulunun birinci sınıfındaAli'nin konferanslara gitmekten ve konferanslar sonunda öğrencilerinsorularına cevap vermekle uğraşma dışında Milli cenahlarınfaaliyetlerinde ve organlarında faal bir katılımı olmadı. Kendisi şöyleAnlatır:

"Ben başlangıçta siyasi bir hareket içinde değildim. Kitaba, tasavvufave akılsal düşünmeye dalmıştım ve benim çağdaşım olan bilinçli gençnesil, benden daha ileri ve daha bilinçliydiler. Ve benden daha hızlı birşekilde kendini bilinçlendirme ateşi (ışıltısı değil) içlerinde parlamıştı veonlar (herkes) zulüm, sömürü ve dolandırıcılığı, kendilerinin vememleketlerinin esaret, tarih, gelecek, kader ve yapılarını hissedipheyecana gelirlerken ben bir başka havalara dalmış semalardadolaşıyordum. '60

Milli Hareket'in revaç bulması ve Dr. Muhammed Musaddık'm başbakanlığı ile eşzamanlı olan Öğretmen Okulunun ikinci yılında ise,onun faaliyetleri daha hızlı bir hal alır. Milli ve dini güçler arasından "...1322/1943 yılında bir grup genç... bir araya toplanırlar. Ve birkaç oturum,sohbet , eleştiri ve müşavereden sonra genç bir düşünür olanMuhammed

Nahşesb'in fikri ve siyasi liderliğinde 'Allah'a itaat Edenler' adı altındayeni bir fikir ekolünün temelini atarlar."51

Petrol sanayiinin millileşme hareketinden sonra gurupta bölünmelermeydana gelir. Bunların bir kısmı Muhammed Nahşesb liderliğinde siyasifaaliyetlere açık olarak katılma inana ile henüz 'kendini yetiştirme' ve açıksiyasi faaliyetlere katılmama inancındaki guruptan ayrılmış oldular.

Ali de arkadaşlar arcüığı ile bu toplulukla çalışır. "Allah'a İ-taat Edenler"hareketinin bu heyecan dolu ve mücadeleci gençlerin, özellikleMuhammed Nahşesb'in düşüncelerinin etkisinde kalır ve onlara katılır. Odönemde Meşhed'de öğrenci olan Dr. Kazım Sami de bu topluluğa üyeolur v e Ali'nin Doktor ile tanışması bu tarihten başlar. Bu dönemde temelsiyasi güçler İran (Milli) Partisi, İran Halk Topluluğu (Allah'a İtaat EdenSosyalistler Topluluğu), İran Millet Partisi, İran Millet Zahmet ÇekenlerPartisi (Üçüncü Güç) ve Tudeh Partisinden oluşmaktaydı. Tudeh Partisi,Fakültelerde ve okullarda en faal olan güçtü. Ali, Allah'a İtaat Edenlerhareketini ve organın öğretmen okulundaki faaliyetlerinin etkisindekalarak Allah'a İtaat Edenler Hareketini savunmakla uğraşır. Bazen Tudeh



taraftan öğretmenlerden birkaç kişi birlikte hareket ederek onun aleyhineçalışır ona yönelik ihanetlerden de sakınmazlardı.

Ali'nin Öğretmen Okulundaki eğitim dönemindeki sınıf arkadaşlarından biri olan Daniş-taleb Bey'in bu konuda çok tatlı bir hatırası vardır :

"Öğretmen Okulu döneminde Ali ve Marksist olan psikoloji hocasıarasında tartışma çıktı ve Ali deliller getirerek onun görüşlerinin yanlışolduğunu ispatladı. Fakat eleştirilmeye tahammülü olmayan hocamız onaOrmancı diye hitap etti ki bu kavram kuzeyliler kültüründe aşağılayıcı birsöz olarak kabul ediliyordu. Bu arada ben ve diğer öğrenciler Ali'yisavunmak üzere ayağa kalktık. Sınıf kalabalıklaştı ve Nazım Hocayıçağırdı. O benim ve Ali'nin masasının yanına geldi ve ben, bu kez asılsuçlu olan Ali'nin suçlu görülmüş olmasından ve onun yerine benimcezalandırılmayacağımdan dolayı sevinçliydim. Fakat gözlen kızarmışolan Nazım, Ali'ye baktı ve, "öküz"! dedi. Fakat benim

50 Bütün Eserler, No: 35, Yalnızlık Sözleri, c.I, s.54 44

51 Ha ftalık Merdomi-İran (Cama) dergisi sayı 32, 25 Mordad 1358 45

kulağımın üzerine patlattı. Ben çok rahatsız oldum. Teneffüs zilinde, ben ve Davudi adında bir sınıf arkadaşımla Ali'nin peşine düştük ve yüzme tahtasıyla onun hesabını gördük. (Zira Ali çok zeki idi ve yaptığı şeytanlıklar göze batmıyordu ve bizler sürekli onun yerine cezalandırılıyorduk." >

Yine Daniş-taleb Bey şöyle aktarmaktadır: "Ben ve Ali 1329/1950 yılında, gece-gündüz sürekli beraberdik.

Öğretmen Okulu çok iyi ve düzenli bir şekilde idare ediliyordu. Güneşdoğmadan namaz kılmak için uyanırdık, açık havada ve okulun bahçesinde sabah sporunu yaptıktan sonra kullanmakta olduğumuzyatakları, eşya ve malzemeleri düzeltir ondan sonra kahvaltı salonunagitmemiz gerekiyordu. Ali, bu tür işlere ve diğer her tür resmi işe karşıgerçekten kayıtsızdı. Hatta bir kez dahi yatağını düzeltmiş değildir. Benise, gerçekten onu çok sevdiğim için disipline gidip de ceza almasın diyeonun yerine yatağını düzeltirdim.



Ali, şakacı bir yapıya sahipti, fakat çok ciddi ve resmi elbiseler giyerdi.Bir gün okulun futbol sahasındaki nispeten kaba taşlarını toplamış ve boyuna benim tarafıma doğru fırlatıyordu. Ona, "Şeriati, sanki durumuniyi değil gibi" dedim. O da, "Ne demek, gayet iyidir. Bu büyük ülkeleringeri bırakılmış ülkelere yardımıdır" dedi. İşin daha ilginç tarafı ise, buşakaları öyle ciddi bir şekilde açıklıyordu ki hiç kimse kendini gülmektenalamıyordu. Ben ise, her zaman kontrolümü kaybeder ve sınıftan dışarıfırlardım ve merhum Şeyhü'l-İslâmi'den (Öğretmen Okulu müdürü) veokulun çok muttaki ve müslüman yöneticisi merhum Baharzade'den azarişitirdim.

31/52 senesinde, Ali'nin ilk tutukluluğu-ki gerçekte onun devletledoğrudan olarak ilk karşılaşması ve milli hükümeti a-çıkça savunmasıydı-mey dana geldi. Bu da onun siyaset dünyasına girişinin ve sufilikuzletinden uzaklaştığının bir işaretiydi.

Şeriati'nin ailesinin bu tutukluluktan haberi olmadı. Daha sonraları,arkadaşları anılarını anlatırken Üstad Muhammed Taki Şeriati'yi bundanhaberda r ettiler (Danış-taleb ve diğer birkaç sınıf arkadaşı gibi kimseler bututukluluk olayını doğru-ladılar. Hatta kendileri de gösteri yapan kişilerarasmdaydılar.) Yarım gün kadar süren bu gözaltının önemi, onunyaşamında yeni bir dönemin başlıyor olmasıydı. Tedrici olarak ondan,kendi

milletinin kaderi karşısında sorumlu ve hassas bir aydını meydana getiren bir dönem.

Gözaltına alınma sebebi, büyük bir kesimin Kıvam'ın işbaşınagelmesine karşı gösterilen itirazdı ve Ali de onlarla birlikteydi. MilliHar eket'in o sıcak mücadele ortamında saraydan sömürgecilere kadardeğişik sağ kesimler, Musaddık'ı.iş başından uzaklaştırmak için komplolarhazırladılar. Bu çevreler, 25 Tir 1331 tarihinde Dr. Musaddık'ı istifaetmesini ve ertesi gün de Kıvamü's-Sultana'rım başbakanlık emrini Şah'aimzalatıp yayınlamasını başardılar.

Kıvamü's-Sultana, ilk mesajını "Kaptana bir başka siyaset geldi" başlığıaltında ve "Vay o kimsenin haline ki ...." cümlesiyle yayınladı. Bu bildirive Kıvamü's-Sultana'nın petrolün millileştirilmesi konusuna ve MilliHareket'e karşı gösterdiği ilgisizlik, halkın öfkelenmesine yol açtı. Tirayının 29 ve 30. günlerinde Pazar halkı ve esnaf dükkanlarını kapattı veşehirde eşine rastlanmadık bir çatışma başladı. Meclis Milli AraştırmaKomisyonunu n daha sonra yaptığı istatiğe göre, o günde 116 kişi



kaybolmuş, 27 kişi de öldürüldü, Kıvamü's-Sultana, meclisten güvenoyuisteminde bulunduğu gün azledildi ve Dr. Musaddık başbakanlığa atandı.Ali'nin gözaltına almışı, Kıvam'ın 6 günlük hükümetinin günler inin birinde ve büyük bir ihtimalle de onun son gününde, yani 30 Tir'degerçekleşmişti. Zira birkaç saat sonra serbest kalıyor ki bu hükümetdeğişikliğinin olduğunu ve bu konuda genel affın ilan edildiğinigösteriyordu.

Bu esnada yani 1331/1952 yılında öğretmen okulunun son sınıfındaolan o, babasının önerisiyle Ebu Zer kitabını tercüme etmeye başlar.Babası şöyle anlatır:

"Ebu Zer- i Gaffarı', o dönemin Kültür Kitabevi müdürünün, tercümeetmem için bana getirdiği bir kitaptı. Bu kitabın mukaddimesini bentercüme ettim; fakat o birkaç yıl içinde işlerimin yoğunluğu, gece-gündüzüç-dört saatten daha fazla uyu-yamadığımdan dolayı sinir sistemimdezayıflamalar oluşmuş ve doktorlar benim daha fazla çalışmama izinvermiyorlardı. Ben Ali'ye, "Kalemin güçlü olduğu için gel de şu kitabıtercüme et" dedim. Herhalde Öğretmen Okulunun beşinci smıfmdaydı. O,

bu

46

47

kitabı tercüme etti.52 Elbette ben ona yardımda bulundum, yani bu kitaptan tercüme ettiği birkaç sayfayı bana getirip yanımda okurdu ve şayet bir söz ya da cümlede bir yanlışlık yapılmışsa

ben onu düzeltirdim. Daha sonra kendi odasına gider ve onları tercüme ederdi.,/53 >

1331/1952 yılı ortalarında Ali'nin öğretmen okulundaki öğrenimi bittive bir süre sonra da Ahmed-Abad'daki Katip-pur ilkokulundaöğretmenliğe başladı. Bununla eşzamanlı olarak da siyasi faaliyetlerinedevam etti. "Orta Okul" adlı kitabı da bu dönemde yazılmıştır.Aştiyani'nin "İnsan İdeali" adlı eserinden etkilenmiş olan bu broşür,gerçekte onun İslâmi Öğrenciler Derneğinde yaptığı konuşmalar bütünüdür.



"İslâmi Gerçekler Yayınevi" 1326/1947 İsfend ayında ilk yayınınıçıkardı ki bu yayının okunmasıyla Ali'nin fikirsel temel yapı taşlarını"Orta Okul" kitabını yazmasında bulmak mümkündür. 52 "Ebu Zer- i Gaffari, bindört yüz yıl önce, Arabistan'ın kızgın veyakıcı kumları arasında Hira dağının doruklarında yüce bir insanın hançeresin den ve insanlık tarihinin seyrini değiştiren haykırıcı bir kimlikle çıktı. Bu haykırış, özgürlük, eşitlik ve kardeşliği muştuluyordu. Ve hakkı arayan ve yiğit insanların mücahedeleri gölgesinde çok tez bir zamanda amel elbisesi ni giyindi.İslam kültürü içinden öyle şahsiyetler ortaya çıkmıştır ki her zaman içinonların tavrını başı dik ve şerefli yaşamak isteyen insanların en temel veen yüce prensibi haline getirmek mümkündür. "Ebu Zer- i Gaffari" bu şekilde eğitilmiş bir kişiydi ve o, hayatının sondemine kadar yalan yere Emirü'l-mü'minin, halife ve lider sıfatlarınakendilerine takmış olan mütecaviz ve zorba güçlerin istekleri karşısındadirendi. Mısırlı ünlü yazar Üstad Abdulhamid Cevdet es-Sahhar, bufedakar ve inkılapçı askerin yaşamını etkileyici ve büyüleyici kalemiyleyazmış ve yiğit genç bilim adamı Ali Şeriati Mezinani Bey de onu akıcı veyüreklerde yer edecek bir sadelikle onu Farsça'ya tercüme etmiştir. Bukitabı, Meşhed İslâmi Gerçekler Yayınevi tarafından yayınlanmış ve bununla, İran milletine en büyük hizmeti yapmıştır." Yukarıdaki notHuşeDergisi, sayı: 15, yıl 1335, sayfa: 41'den alınmıştır. 53 İki Üstad'm gözünde Şeriati, AliMuhammed Germsari,48

İkinci Bölüm Öğrenimi ve Mücadelesi (1332-38)

Öğretmenliğe Başlaması Öğretmen okulundan diplomayı almakla birlikte, Ali, Kültür idaresinde

göreve başlar. İşinin yanısıra Ahmedabad Caddesi' ndeki Katip-purokulunda gece sınıflarında tahsiline devam eder ve yüksek edebiyatdiplomasını alır.54 Aynı dönemde Hukuk sınavlarına da katılır. Ali, Fizik bölümünde öğrenim görmeye de ilgi duyar, fakat babasının karşı çıkmasıonu bundan alıkoymuştur. Danış-talep Bey şöyle der:

"Hayatımın ilgi çekici anılarından birisi 1332/1953 yılı yaz tatili ileilgilidir. Bu yılda Meşhed Kültür idaresi tarafından öğretmenlerin eğitimi



için yaz okulları açılıyordu ve bu sınıflara katılmak zorunluydu. Sınıflar beş gün sürüyordu ve o gün Şah Rıza Lisesi'nde düzenleniyordu. Sınıf programları, Amerika'nın dördüncü esas55 müsteşarlarının gözetimindeidare ediliyordu ki54 Eski eğitim sisteminde, lise üçüncü sınıfı bitirdikten sonra şayetisterse öğrenim için yüksek okula girebilir ve iki yıllık bir süreyi

bitirdikten sonra yüksek okul diplomasını alabilirdi. Fakat bu diplomaüniversiteye giriş için kabul edilmiyordu. Öğrenci tam diplomayıalabilmek için bu bölümlerden (tabii, matematik, edebiyat) herhangi birinde bir yıl daha okuması gerekiyordu. 55 Dördüncü TromanMaddesi olarak bilmen bu madde, İkinci Dünya savaşından sonra döneminAmerika cumhurbaşkanı Troman'm Amerika Meclisine önerdiği esastır.Bu esasa göre, üçüncü dünya ülkelerinin durumunun iyileştirilmesiamacıyla ortak bir sandığın açılması için bir bütçenin ayrümasıydı. Kültürel, tarım, gıda ve sağlık konularıyla ilgili olan bu esas tasvip edildivedaha sonra sözleşmeyi kabul eden ülkelerin her biri ilgili müsteşarlarıalmayı kabul ettiler. 49

Aynı konuyla ilgili olarak Cami'nin (Bu ismin müstear olduğu görülüyor)"Geleceğe Giden Yolun İşıkları" adlı kitabınm 567. sayfasında şöyleyazılmaktadır:

Ali bunu eşekleştirme esası diye nitelemekteydi. Ders saatlerinde tümöğretmenleri lisenin salonunda topluyorlardı ve dönemin iktidardakiKültür Müdürü Zamanı' Bey ve diğer müdürler özellikle daire müdürleridüzenli olarak katılıyorlardı. Mr. Ayzbiri/6 eşi ve diğer birkaç Amerikalıkonuşma yaparlardı. Bu oturumların birinde Mrs. Esmer isimli Amerikalı bir bayan, çok çirkin ve seviyesiz bir konuyu bilimsel bir konu diyeanlatıyordu. Ortalık elektriklenmeye başladı. Çok basit ve sınıfınseviyesine asla uymayan bir konuydu ve mütercim de aynen tercümeediyordu. Örneğin şöyle diyordu: "Eğer testiden su içtiyseniz sonra başını bağlayın." Testiyi de beraberinde getirmişti ve uygulamalı bir şekilde degösteriyordu. Ta ki kendi ifadesiyle dinleyip görerek ders vermiş olsun.Bizim anlamamız için bir dakika duraksıyor ve biraz su içiyordu vetestinin ağzına bir kağıt koyuyordu. Ta ki tabir yerindeyse anlama aslanıolalım. Ben, Ali ve Nasrullah Davudi yan yana oturuyorduk. O hakaret,



hak kılıfına bürünerek beni tutuyor: Böyle yapmayın, çünkü annesi davacıolacak, diyordu."

Kendileri aynı şekilde şöyle tarif eder: Ali çok hazır cevap birisiydi.Örneğin:

"Fakültenin ilk yılıydı ve ben kilolarımı azaltmak için spor salonunagidiyordum. Salondan çıktığımda caddede Ali ve Dilasayi Beyi gördüm.Onlara; Buraya kilolarımı düşürmek için geldim, çünkü 74 kiloyum, eğer4 kilo verirsem tam formunda bir adam olacağım, dedim. Hiç aravermeden Ali şu cevabı verdi: Fakat bil ki bu 4 kilo asla düşmeyecek."

Ali, lisedeki derslerine devam etmesinin yanında birinci sınıftandördüncü sınıfa kadar yani ilköğretim sınıfları için Din ve Ahlâk Bilgisikitabını yazmakla'da uğraşıyordu. Bu kitap, 1335/1956 yılında,Meşhed'deki Bastan Yayınevi tarafından yayınlandı ve birkaç baskı yaptı, birkaç yıla kadar o dönemin 57 Yeryüzü Sofrası, Andree Juyed, Ter: Dr. Hasan Hünermendi, ZaverYayınları birinci baskı 1335

50

51

ilköğretimin birden dörde kadarki sınıflarında okutuluyordu.58 Ali'ninkendisi de bu kitabın yeniden basılması konusunda Fransa'dan banagönderdiği bir mektubunda şöyle yazmıştı:

"Ahlâk kitabı ile ilgili olarak Bastan Çapi Bey'in iki yüz elli Tümenvermesi gerekir ve ben irsaliyesini yerine ulaşması için bu zarfın içindesana gönderiyorum..."59 Söz konusu bu kültürel faaliyetleriyle eşzamanlı olarak, Ali siyasimücadeleden de uzak durmuyordu. Öğrencilik Yılları

1334/1955 yılının Mihr ayında, Meşhed İnsani Bilimler ve EdebiyatFakültesi kuruldu. Edebiyat Fakültesinin kurulması, başlangıçtaMeşhed'deki dini çevrelerin kimileri tarafından şiddetle eleştirildi. Onlar,kız ve erkek öğrencilerin bir arada öğrenim görmelerine karşıydılar. Fakatherha lükârda fakülte, değerli âlim Dr. Ali Ekber Feyyaz'ın yardımıylaaçıldı. Dr. Feyyaz, zorluk ve hocanın azlığına rağmen işe başladı. O, bazı



hocaları Tah-ran'dan bu fakültede ders vermek üzere buraya davet etti.Fakültenin bu dönemdeki hocalarından olarak Dr. Gulam Hüseyin Yusufi,Ahmed Horasani Ve Novid mahlaslı Habibullahi'yi zikretmekmümkündür. Bu fakülte, başlangıçta Edebiyat bölümünden sadece birsınıfla işe başladı. Öğrenci toplamı 27 kişi ve fakültenin tümü bir büro ve birkaç odadan oluşmaktaydı. Bu fakülteye giriş şartı olarak, tüm derslerekatılma zorunluluğu getirilmişti. Bundan dolayı devlet memurları veişçiler buraya girmek için resmi olarak kayıt yaptıramıyorlardı. Bufakültenin açılmasıyla, bu dönemde Kültür Bakanlığı60 memuru olan Alive birk aç kişi daha kayıt yaptırmak için müracaat ederler. Fakülte başkanları, kanuni olarak onların kaydını kabul edemezler ve kayıtistekleri iptal edilir. Fakat onlar vakit bulabildikleri saatlerde serbestdinleyici olarak derslere katılabiliyorlardı ve so-58 Ne yazık ki, bu kitap Ali'nin şu anda elimizde bulunmayan tek eseridir.Muhtemeldir ki cep kitabı şeklinde basılmış olan bu kitap Meşhed'in med-reselerindeki eski kütüphanelerinde ve eğitim-öğretim merkezlerinde

bulunabilsin.59 Bana gönderdiği 6.5.1338 tarihli mekt up60 Bugünkü Eğitim Bakanlığı

rumluların söylediklerine kulak asmıyorlardı. Sonunda, fakülte, başlangıçta sahip olduğu tüm sıkıntı ve problemlerle birlikte bu konuda damerhum Dr. Feyyaz'ın peş peşe düzenlediği toplantılar neticesinde Fakülte Dekanı ve fakültenin diğer yetkilileri ve bilim kurulu, Tahran Üniversitesiyetkilileriyle yazışmalardan sonra bu öğrencileri desteklerler veTahran'dan kesin emir gelinceye kadar bunların derslere katılmasına izinverilir. Öğretim yılı sonunda sınavlara katılmak için de izin alırlar.Böylece devlet memurlarının eğitimlerini devam ettirmesi kanunlaşmışoldu. Ali ve diğerleri ders vermelerinin yanında eğitimlerine de devam,edebildiler. Elbette onların zorunlu derse katılma problemlerinden dolayıher zaman sınavlara katılma sıkıntısı yaşanıyordu. Fakülte sekreteriAhmedzade Bey, sürekli bu öğrencilere, özellikle de Ali ve diğer birmemur öğrenci-Karai Bey - yok sayıldıkları konusunda itiraz ediyordu.Memurun okuma yasağı kanununun kaldırıldığı ertesi yıl, Ali daha rahat bir şekilde fakültedeki öğrenimine devam edebildi. Onun fakültedeki özel başarısı daha başlangıçtan beri diğer öğrenciler nezdinde belliydi. Buesnada O, Orta Okul ve Ebu Zer adlı kitaplarını yayınladı. Buna ilaveolarak, siyasi faaliyetlere k atılması, günün fikirsel ve siyasal



düşünceleriyle tanışması ve Üstad Şeriati'ye olan yakınlığı, onu diğeröğrencilerden daha belirgin bir hale getiriyordu. O bu esnada, zamanzaman Horasan Gazetesi'nde makaleler yayınlıyordu. Aynı zamandahaftada bir saat edebi bir radyo programı da yapıyordu. Bu programınsiyasi bir içeriği yoktu ve Meşhed radyosunun eski sorumlusunungörevden ayrılmasına yol açan çok karmaşık bir ortamda yapılıyordu.Konunun aydınlanması için, o dönemlerde amcasının oğluna hitabenyazdığı bir mektubun bir bölümünü getiriyoruz: "...Değerliamca oğlu,

...Bizimle Meşhed radyosu yayın müdürü arasında geçen mücadeledehamd olsun ki pek de iyi bir adam olmayan Meşhed radyosu müdürünügörevden aldırabildik ve şu anda onun yönetimi bizim kendi arkadaşlarımızdan birinin elindedir. Bundan dolayı ben de haftada iki kezradyoda sohbet ediyorum. Birisi Salı günleri, öğleden sonra 5.30'da edebi bir program, diğeri de Cuma günleri öğleden sonra 4.30'da. şayet radyonuzMeşhed radyosunu çekiyorsa benimsesimi duymakla eskisinden dahafazla çok uzaklarda da olsa birlikte olmamız mümkündür. 53

52

Meşhed radyosu 41. Dalganın üzerinden çıkıyor. Normal günlerde saat4.00'te Cuma günleri ise saat 3.30'da başlıyor ve saat 6.30'da bitiyor. Sizeanlatacak başka bir şey şimdilik yok. "il

Hocalara ilave olarak öğrenciler de Ali'yi övüyordu. Ve gerçekte onuneleştirici ve tabii şakacı ruhsal yapısı onun öğrenciler arasında sevilmesineneden oluyordu. Erkekler ona "Ali Bey", kız öğrenciler de "Ahavi" diyehitap ederlerdi. Elbisesini giyinirken, alelacele bulup giyinmesi içinelbisesi peşinden koşturulurdu, bazen de kravatını cebine koyar ve sınıfa,derse girmeden önce yakın arkadaşlarından birine bağlaması için ricada bulunurdu. Fakat dış görünüşüne ve elbisesine özen gösterirdi, süslü vedüzgün bir görünüşe sahipti. Erkek sınıf arkadaşlarına nispetle bir dost ve büyük bir kardeş gibiydi, hatta öyle ki onlardan bazıları nasıl aşk mektubuyazılacağını kendilerine öğretmelerini isterlerdi.

Ali, fakültede edebiyat öğrenci konseyi sorumlusuydu. Bu merkez,genellikle hocaların katılımıyla oluşturulurdu. Bu yıllar, Ahavan Salis'inErganun kitabı (1330), Zemistan kitabı (1335) ve Şahname (1328) gibikitaplarının yayınlandığı ve onu büyük bir etki altında bıraktığı yıllardı.



Merhum Ahavan Salis'in kendisi, Ali'nin fakülteden bölüm arkadaşı olanŞefii-yi Kedkeni Bey'den naklen şöyle der:

"Zemistan, Çavuşi ve Avaz-i Gorg, Tahran'da yayınlandığı zamanMeşhed'e de ulaşmıştı. Merhum Dr. Şeriatı', ilk kez olarak MeşhedEdebiyat Fakültesi'nde muhafazakarların olduğu bir bölgede örneğinÇavuşi'yi doğru, düzgün ve ezber bir üslupla bize aktarıyordu, tekrarlıyorve çoğu yerlerde bizlere açıklamalarda bulunuyor ve dikkat çekiyordu.Üslup ve mânâ ve lâfzın niteliği, niceliği, ve yapısını, daha sonraları damerhum Doktor, yeni ve eski şiir konusunu üniversite ortamında bizlerinortak dostluğunun da ittifakıyla revaç ve resmiyet kazandırdı. "°2

Bu yıllarda Ali kendisi de yeni (serbest) şiirde denemeler yazmayaçalıştı ki onun "Ben neyim?' ve " Yol Garibi' adlı şiirleri buna örnekverilebilir.61 Ali'nin 9.3.1334 tarihinde amcasının oğlu Asgar Mansuri'ye yazdığımektup62 Ali Şeriati'nln Kimliği ve Düşüncesiadlı kitap, s. 180 54

Tüm bu etkenler, onun üniversite hocaları nezdinde özel bir edebikonumda yer almasına neden oldu. Örneğin, Habibullahi (Novid), sınıftaaçık olarak onu, genç ve çalışkan bir yazar olarak niteliyor ve öğrencilere bu şekilde tanıtıyordu. Ali'nin bu kendine özgü özel başarısı, kendisive.diğer hocalar arasında özel bir ilişki meydana getirmişti. Meşhed'dekiedebi ortamlarda görev alması onun hocalarıyla üniversite dışında dagörüşmesine ve ilişki içinde olmasına, derslere düzenli olarakgirmemesine rağmen derslerden geri kalmamasına ve geç yazılmamasına sebep oluyordu. Genellikle fakülteye düzensiz olarak gelirdi. Ü-çüncüyılda, çok faydalı, zevk sahibi ve edip bir kişi olan Arap Dili ve Edebiyatıhocası Alımed Horasani Bey, evrak tashihini ona ve bir diğer sınıfarkadaşı Yedullah Karai Bey'in sorumluluğuna vermişti. Elbette buikisinin evrakı hocanın kendisi tarafından tashih ediliyordu. AhmedHorasani Bey, akademik öğrenim ve derece almak için ders okumaya pekinanmadığından ve sadece öğrencinin anlama derecesine ve idrak etmegücüne baktığından ve bunun için bir şeyler yapma çabası ve inancı içindeolduğundan Ali'yi sevdi ve Ali de arkadaşlarından çoğunun da şahitliğiyleonun kişiliğinin etkisi altında kalmıştı. O, derse başlarken, genelliklefakülte kantininde satranç oynamayla meşgul olan Ali ve Karai Bey sınıfta



olmadıklarında dersi başlatmıyordu ve öğrencilerden, gidip bu ikisiniçağırmalarını isterdi. Ehevan Salis Bey şöyle der:

"Merhum Dr. Şeriati'nin hocalarından birisi, yani mantık, Arapça veDilbilgisi hocası olan Merhum Üstad Ahmed Horasani, Doktor'un serbestdüşünme yapısında, ruhsal ve manevi mantığında büyük bir etki bırakmıştı. Hocayla öğrenci arasında büyük bir uyumluluk, gönül birliğive dostluk mevcuttu. Tah-ran'da benim ve onun ortak dostu olan MerhumHorasani Hoca ile defalarca gerek onun evinde, gerek benim evimdegerekse diğer arkadaşların evinde görüşürdük. Konuştuğumuz konulardan birisi, merhum Doktor Şeriati'nin iyiliği ve onun özel ve genel ruhsalyapısının ve durumunun zikri idi. "6J

Bu dönemde Şeriati'nin siyasal-toplumsal faaliyetleri, Harekette aynendevam etmekteydi. Her ne kadar bu dönemde henüz tam anlamıylaideolojik bir renk ve şekle tam olarak bürünme-63 M. Ürnid, Ali Şeriati'nin Kimliği ve Düşüncesi, s. 181 55

diyse de devam ediyordu. 1336/1957 yılının Mihr ayında, o ve baştaMuhammed Taki Şeriati ve Tahir Ahmedfeade beyler olmak üzere,Mukavemet Hareketi üye ve bağlılarından 16 kişi tutuklanırlar. Onları dörtmotorlu askeri bir uçakla Meşhed'den Tah-ran'a getirirler. Uçağa girişesnasında tecrübeli görevlilerden birisi, Ali'nin ruhsal yapısını zayıflatmakiçin; "Çocuk, senin çoluk çocuğun da var mı?" diye sorar. Ali; "Hayır"der. Görevli tekrar; "Sana işkence edecekler." der. Ali herhangi bir cevapvermez. Tahran'a iniş esnasında uçağın tekerlekleri açılmaz.Herkesinkorku içinde olduğu bir halde Ali, bu görevliye; "Memur bey çolukçocuğunuz var mı?" diye sorar. Görevli korku ve endişeyle, "Evet" der.Ali bunun üzerine kendine özgü esprisiyle, "Eyvah sana"64 der. Sonundauçak Tahran'ın Kuşkalesi hava limanına iner ve onlar buradan Tahran'ınKızılkale hapishanesine nakledilirler.65

Milli Mukavemet Hareketi Horasan bölgesi bürosu üyelerinden biri olanDoktor Ali Tabende Bey şöyle anlatır:

"28 Mordad milletvekili seçimlerinden sonra Horasan Minicileri,Hor asan Bölgesi Milli Mukavemet Hareketi adında bir yer altı teşkilatıkurdular, bunun kurucuları aşağıdaki kişilerdi: 1. Emekli memur Zebihullah Asayiş Bey (Hareketin başkanlığınıyürütüyordu) 2. Tahir Ahmedzade Bey,



3. Adliye vekili Dr. Nur Ali Tabende,

64 Tahire Şeriati (Ali'nin kız kardeşi) 65 Üstad kendisi bu olayı şöyle anlatır: "Bizden kin duydukları Merkezdeki arkadaşlardan 16 kişiyi petrol ile ilgiliyayınlanan bir bildiri bahanesiyle tutukladılar ve bizim bu bildiriyihazırlamada etkimiz olduğunu düşündüler. Bir grup bilim adamı ve bu petrol konusunda geniş bilgi sahibi olan kimseler, petrol konusunda,değişik bölgelerdeki petrol fiyatları konusunda ne tür suistifadelerinolduğunu tüm ayrıntılarıyla yazmışlardı ve konsorsiyumun bir anlaşmasını batıl olarak nitelemişlerdi. Bu bildiri yayınlanınca, Şah Avrupa'ya bir gezidüzenleme aşamasındaydı ve Fransa'ya da gitmiş bulunuyordu. Gezisiniyarıda kesip hemen Tahran'a döndü ve emir vererek derhal Tahran'da 17kişi tutuklandı. Meşhed'den de 16 kişi tutukladılar. Ben ve doktor da o 16kişi arasındaydık." Üstad Şeriati'den naklen, Ali Şeriati'nin Kimliği ve Düşüncesi, KeyhanGazetesi, 7.7.1336

4. Adliye vekili Dr. Hasan Ruhani,

5. Meşhed tüccarlarından Haci Amilzade, 6. Muhammed Taki Hoşnivisan, kültür ehli,7. Ali Şeriati, kültür ehli,

8. Gulam Hüseyin Sedareti, Gazeteci, 9. Haci Hekimi, tüccar. Teşkilatın toplandığı oturumlarda Ali Şeriati,daima faal ü-yelerden biri olarak saygıyla karşılanıyordu. Bu, hareketin üyeleri arasındayaş itibarıyla ve öğrenim derecesi itibariyle en alt seviyede olduğu halde böyle idi. Fakat bilimsel ve kültürel faaliyetler açısından çok üstün veyeterli bir konumdaydı."

Söz konusu teşkilatın toplantıları, misafirlik adı ve şekliyle, Ravza-hani(mersiye okuma) ve bu yöndeki benzer toplantılardan oluşmaktaydı.Ravza- hani (Mersiye Okuma) adıyla düzenlenen bu toplantıların birinde,iyi hitabetli bir vaiz olan Efsah el- Mütekerlimin'i konuşma için davetederler ve kalabalık bir topluluk bu toplantıya gelir. O gecenin ertesi günü,

etkileyici bir konuşma yapmış olan Efsah el-Mütekellimin Bey ve aynızamanda Sedareti Bey tutuklanırlar. Efsah el-Mütekellimin mutat biri



olarak görünmekte ve görünüşte Savak da bu noktadaki zaafındanyararlanıp Hareketin tüm üyelerinin isimlerini ondan alır. Tahran, Meşhedve Tebriz'deki Milli Mukavemet Hareketi üyelerinin tutuklanmasındansonra meclis üyelerinden biri olan Seyyid Cafer Behbehani Bey,dönemin başbakanı Dr. İkbal için sözkonusu kişilerin tutuklanmasınınmüsebbibi olarak gensoru verir. Dr. İkbal cevabında, "Bu kişiler, Tahranve Meşhed'de Musaddık'ın tezi peşine düşmüşlerdir" açıklamasınıyapar.66 Görünüşte bu hareket onların sadece tutuklanması için değilişkence görmeleri için bile yeterliydi.

Rejim, Kasr hapishan esinde, pişmanlık mektubu yazan herkesinaffedileceğini ilan eder. Fakat hiç kimse bu şartı kabul etmediği için Ali'yi,zindandakilerin moralini zayıflatıp bozmak için Kızılkale zindanı bahçesine çıkarırlar, gözlerini bağlarlar ve sayı saymaya başlarlar.Bununla onu idam edeceklerini göstermek isterler. Bu sahneyi seyredenÜstad Şeriati ve diğer tutuk -

56

57

kılar, çok etkilenip endişe ederler ve ruhsal açıdan çok büyük bir baskıyauğrarlar. Başından Ali'yi idam etmeyi düşünmeyen memurlar da bu çirkinharekete son verirler.

Milli Mukavemet Hareketi üyelerinin tutuklanma haberi, yurt dışında da büyük bir yankı uyandırır ve Fransız Le Monde Gazetesi, Musaddıktaraftarlarından 70 kişinin tutuklanması başlığı altında şunları yazar:

"Tahran-30 Ekim- Başbakan Minuçehr İkbal Bey, Tahran 'da 70 kişinindevlet aleyhinde faaliyet göstermesi nedeniyle tutuklandığını açıkladı. O,meclis karşısında bu grubu Musaddık'm yandaşları diye niteledi vetutukluları dış güçlerle ilişki içinde olmakla itham etti. İkbal, dış güçlerinİran'ın içişlerine müdahale etmesine izin vermeyeceklerini açıkladı."67 Tanışma ve Evlilik

Benim Ali Şeriati ile ilk karşılaşmam, 1335/1956 yılı Dey ayındaMeşhed Edebiyat Fakültesi'nde sınıfta oldu. Bizim aynı zamanda şair deolan edebiyat hocamız merhum Habib Allahi, bir gün sohbet esnasındaşöyle dedi: "Acaba siz, genç ve bilgin bir yazarla sınıf arkadaşı



olduğunuzu biliyor musunuz? "Ebu Zer -i Gaffarı'" kitabını tercüme edenve aynı şekilde "Felsefenin Tekamül Tarihi'hi yazan Ali Şeriati MezinaniBey'i size tanıtmak istiyorum" dedi ve daha sonra sınıfın arka sırasındaçok rahat ve gülümseyerek oturan Ali Şeriati'ye işaret etti ve, "Beyefendiayağa kalk da seni görsünler" dedi. Ali Şeriati ayağa kalktı, saygıifadelerini gösterdi ve öğrenciler kendisini alkışladılar.

Daha ilk karşılaşmamızda onu mütevazi bir genç olarak gördüm. Dahasonraları, derslerle ilgili diğer öğrencilerle ilişkilerinde ve herkese yaptığıyardımları-ki ben de kimi zaman bu topluluğa katılıyordum-O'nun dahaçok, görüş ve düşüncelerini tanıyordum. Fakat o kendi ifadesiyle, ilk kez

benim soya- dımla, Şeriat Razavi ile, 1332/1953 Azer ayında Nickson'un 67 Bkz. Ekler, 1. Belge sayılı ek, le Monde Gazetesi, Paris baskısı,Ekim 1957

gelişiyle birlikte Tahran Üniversitesi Fen Fakültesi salonunda üçöğrencinin şehadetinden sonra tanışır.68

Ben, merhum Ali Ekber Şeriat Razavi ve Hanımağa-yi Şeriat Razavi(Hüseyinof)nin dördüncü çocuklarıyım. Babam Razavi seyyidlerisilsilesinden ve hoş zevkli bir adamdı ve çocukları için özgür bir eğitimortamını sağlamış olan etkin ve faal bir kişiydi. Ben, Rıza Şah rejimininmodernizasyon siyasetleri karmaşasıyla eşzamanlı olan 1313/1934 Abanayında doğdum. Babam, ister istemez bu değişim ve değişikliklerikabullenmiş esnaflardan biriydi. Ailemiz, dindar bir yapıya sahipti veannem ve babam, çocuklarının dini esaslara bağlı yetişmesi noktasındaçaba sarf ediyorlardı. Babam, kendisi Hazret-i Rıza haremininhizmetçilerin-dendi ve dini esaslara bağlı bir kişiydi. Oysa ki çocuklarınakarşı özellikle de büyük kızı olan bana karşı davranışlarında gelenekselkuralları uygulamazdı. Evde kendimden büyük beş erkek kardeşim vardı.Ali Asğar, Ali Muhammed, Gulam Rıza, Mu-hammed ve evde kendisineAzer diye hitap edilen Mehdi. Benden son ra da Ahmed ve Hamid adındaiki erkek ve Zehra adında bir kız kardeşim doğdular. Toplu olarakkalabalık bir aileydik ve tabii olarak ben, davranış açısından daha çok büyük ağabeylerimin etkisi altındaydım. Onlar, kendileri bilim ve tekniköğrenme peşinde oldukları için her zaman annem ve babamın zihnini benim okumama engel olmamaları konusunda hazır hale getiriyorlardı.Onlar, kadının toplumsal bir yapıya sahip olmadan bir an evvelevlenmesine şiddetle karşıydılar. Bunun yanında ben de derslerimi her neşek ilde olursa olsun tamamlama arzu- sundaydım. Aile eğitimi ortamının



da hu imkanı bana verdiğini göz önünde bulundurarak orta öğretimdönemlerini Meşhed'de tamamladım. 1334/1955 yılında, TahranÜniversitesi sınavlarına katıldım ve Fransız Dili ve Edebiyatı bölümünükazandım. Bu fakülteye kaydımı yaptırdım ve iki bucuk ay kadarTahran'da68 Bu üç mücadeleci genç, kendi gül rengi kanlarıyla, İran Üniversitelileri-özellikle de Fen Fakültesi-için özgürlük ve iftihar adını ebedi kıldılar.Ali, bu konuda şöyle der: Şayet hayatta kalma zorunluluğum olmasaydı,kendimi Üniversitenin karşısında ateşe verirdim. Yirmi iki yıl önceAzer'imizi acımasız ateşte yakan, onu Nickson'un ayakları altında kurbanettikleri yerde. Bütün Eserler, sayı. 1. Kardeşim Azer, Azer ayının 16'sında doğdu ve Azer ayınm 16'sında daşehid oldu. 16 Azer Caddesi bu münasebet ile adlandırılmıştır.

58

59

derslere katıldım. Meşhed Edebiyat Fakültesinin açılmasıyla birlikte babam, benim Meşhed'e dönmemi ve bu fakültede öğrenimime devametmemi is tedi. İster istemez bölümümü değiştirdim ve kendi şehrimedöndüm.

Babam, 1320/1941 yılında Rusların İran'a saldırısı esnasında üsteğmenderecesiyle Rus ordusu tarafından şehid edilen büyük oğlu Ali Asğar'ıkaybetmekle çocuklarının yüksek öğrenim yapmasına pek taraftar değildi."Eğer oğlum benimle birlikte pazara, dükkana yanıma gelseydi ve ticaretya da kazanç ile uğraşsaydı bu kaderle karşı karşıya gelmezdi. Mesleğigereği, çocuklarının mutluluğunu ticarette görüyor ve çocuklarınınkorkusuz bir şekilde yaşamalarını istiyordu. Fakat en azından kendi içeğilimi hiçbir zaman çocuklarının eğitimini devam ettirmelerine engelolmak değildi ve eğitim imkanlarını hepimiz için sağlıyordu. Aile problemlerinin ve zorluklarının giderilmesi ve çözülmesi anne ve babamınsorumluğu altında ailenin diğer fertlerinin düşüncelerine de saygılı birşekilde şekilleniyordu. Babam, o günün genel geçer geleneksel aileyapısının aksine, çocukları konusunda erkek olma gücündenyararlanmazdı. Öyle ki bütün çocukları yüksek öğrenimi kazandılar.



ruhsal yapının farklı olmasıyla sınırlı değildi Farklı yetişme ve eğitimortamları, iki türlü değerler sistemi-ki birisi batının ve modernizminkültür saldırısı karşısında direnme ürünü idi, bir diğeri de ona olan eğilimve kabulün sonucuydu- bu iki türlülüğe ve ihtilafa daha geniş bir boyutveriyordu. Ali Şeriati, başta bir arkadaş aracılığıyla ailemizden iki ailenintanışması için bir zamanın belirlenmesini istemişti. Bu istekteki amacıevlilik konusunu önermekti. Ki bu da aile tarafından kabul edilmedi. Buistek daha sonra diğer arkadaşlar aracılığıyla devam etti. Ağabeyim Dr.Rıza, bana benim şahsen gidip Ali ile konuşmamı, aramızdaki farklılıklarıve kendi sahip olduğum düşünce ve isteklerimi ona söylememi ve ona, buişin her iki aile tarafından da kabul edilemez olduğunu söylememi önerdi.Bizim ailemiz için, Meşhed'in en önemli dindar şahsiyetlerinden biri olanUstad Muhammed Taki Şeriati'nin oğluyla evlenmek geleneksel kültüre bağlılık anlamına geliyordu. Benim ailem, dindar olmalarına rağmen,onların yaşam ortamının benim yapıma uymayacağını düşünüyorlardı.Ali' nin ailesi de onun ailenin geleneklerini ve sahip oldukları dini konumuzedelemeyecek bir eş seçmesini daha çok istiyorlardı. Örtülü olmayan vegeleneksel

olmayan bir gelinin gelmesi, o dönemde çok tanınan bir kişi olmasınedeniyle Üstad'ın tanınmış kişiliği için menfi ve hoş olmayan sonuçlargetiriyor olacaktı, (elbette ben daha sonraları bu konunun farkına vardım).Ustad Şeriati, evlatlarının istekleri aile yapılarına uyan ve o ortama ayakuydurabilecek bir yapıya sahip bir kızla evlenmesini tercih ediyordu vetabii olarak Ali'nin bu isteği babasının ve çevresindeki insanların tercihineuygun değildi. Görünüşte o söylenen her şeye karşı ilgisiz davranıyor vegülümseyişle geçiyordu. Zira onun seçiminin mutlak duygulardan dolayıolmadığına inanıyordu. Hatta eş seçiminde de öyle. Ben kaç kez mantıklısebeplerle onun bu isteğine olumsuz cevap vermiş olmama rağmen ohiçbir zaman kendi görüşünü zorla bana kabul ettirme yoluna gitmeyeceğicevabını veriyordu. Özet olarak benim için problemli olan şeyi o, onugider me noktasında ortaya atıyordu. Örneğin ben 'ilk önce ben tahsilimitamamlamak istiyorum' diyordum - çünkü benim korkum evliliğiminöğrenimime engel olmasıydı- Ali ise 'Benim isteğim de aynıdır ve bundan başkasını da istemiyorum. Fakat evlilik hedefe ulaşmak için engel değildir'diyordu. O 'ki geleneksel anlayışa muhalefet kadındandır ve asla evliliğin benim hayattaki ilerlemelerime engel olmasına müsaade etmeyecek'diyordu. Daha sonraları bizim ortak aile yaşamımızda vermiş olduğu tüm



sözlere bağlı olduğunu fiili olarak gösterdi. Her halükarda Ali, kendi isteğidoğrultusundaki rahatlık ve metanet ile o kadar diretti ve iki buçuk yılsabretti. Nihayet benim ve ailesinin rızasını alabildi ve sonunda ben de aşkve ilgi ile ona olumlu cevap verdim. İlk önce üstat Muhammed TakiŞeriati kendisi önceden kararlaştırıldığı üzere bizim eve geldiler ve bukonuda babamla konuştular. İki ailenin anlaşması kesinleşti. Tanışma veilgi- tüm ihtilaflara son verebilmişti ve birkaç gidip gelmeden sonra evlilikgidip gelmeleri ba şladı Ali'nin erkek kardeşi olmadığından babası da törenehli bir kişi olmadığından ve kimseden de bu konuda yardımistemediğinden kendisi tek başına işe koyuldu ve düğün için gerekli olanhazırlıkları üstlendi. Ali halasını davet etmek amacıyla oğulları Asğar'a birmektup yazdı ve o günlerdeki konumu ile ilgili şunları söyledi; "Değerli hâlâ oğlu,

... Şu anda düğün hazırlıkları, fakülte ve okul işleri ve dış etkenler benim vaktimi o derece almıştır ki sersemleşmekteyim.

62

63

>

Sen kendin de biliyorsun ki tüm bu dış etkenlerle iç yapımız nasıldır. Benvarım ve babam ve nenem ve Tayyib'e ve Tahir'e ki dört çocuk öylesineonu meşgul etmiş ki ona yardım etmek gerek. Kan basıcı zorluğu çeken ve bir süredir sıkıntı çeken ve her gün kalp krizine tutulan annemin durumu

da şaşırtıcıdır. Babamın durumunun nasıl olduğunu sen de biliyorsun. Bende bu durum içinde ve, bu işlerle başbaşa olduğum halde elimden bir şeygelmiyor... "70

Kısacası düğün günü belirlendi. O günün önemli dini şahsiyetlerindenve üstadın dostu olan Hacı Şeyh Kazım Damğani nikah akdini yapacakkişi olarak düğünün Tir ayının 27. gününde sabah saat 10.00' dayapılmasını istedi. O günde bütün akrabalar ve dostlar belirlenen saattenönce evimize geldiler. Damat ise tek başına meyve ve tatlı hazırlamak içingitmişti. Herkes endişe içinde onu bekliyordu. Nihayet düzensiz bir halde



ve hazırlıksız bir şekilde geldi ve çok sinirli birisi olan ben ondanelbiselerini değiştirmesini istedim. Nihayet nikah töreni başladı.

Sahip olduğu geleneksel yapıyı bir dereceye kadar korumuş olan biraileye girişim, herkesin beklediğinin aksine anlayışla karşılandı. Benimsosyal yapım, Ali'nin annesinin samimiyet ve köylülük sadeliği ile karıştıve hızla evlilik öncesi tüm özellikleri yok etti.

Ayn ı dönemlerde, Ali'nin gençlik dönemi Meşhed'deki arkadaşlarındanolan ve ömrünün sonlarına dek arkadaşlıkları devam eden Dr. MehdiMümekkin Bey şunları yazmış:

"1337/1958 yılı yazında tatil mevsimini geçirmek üzere Meşhed'egittim. O günlerde Ali Şeriati, sadece Ali Şeriatı' ve Edebiyat Fakültesindeöğrenim gören biri idi ve onun kişisel yeterlilik ve kabiliyeti henüz babasıÜstad Şeriati'nin ününün perdesi altında saklıydı. Meşhed'in nüfusu ogünlerde yaklaşık ikiyüz bin kadardı ve her olayın haberi şehrin hertarafında hızla dııyu-labiliyordu.

Ve işte günün olayı:. "Ali Şeriati, sınıf arkadaşlarından Islâmi hicabauymayan bir kızla evlenmiş!" baba ve oğul, şehrin irticai odakların eleştirive tekfirine ve her yandan sıkıştırılmalarına konu olmuş. 70 12.04.37 tarihli mektup64

Ali Şeriati ile yapacağım röportajda her zaman olduğu gibi her alandanondan birçok sözler işiteceğimi düşünüyordum. Fakat o, yorgun, bitkin veüzgün görünüyordu. Yüreği sıkılıyordu ve toplumun hastalıklarından sözediyordu: "Allah aşkına bir bak da bu şehirde, bu hanımın bakış açısından,eğitim-öğre-timinden, temiz ve edebinden söz eden bir tek kişi bile varmı? Hiç kimse genellikle bu şehrin kültürüne hizmette bulunmuş olanailesinden, 32 yılı 16 Azer ayında Tahran Fen Fakültesi olayında şehidolan kardeşinden ve bu hanımın benim olgunlaşmamda ne orandayardımcı olabileceği konusunda bir tek söz söylemiyor. Günün sözü ve buşehrin tek konusu benim eşimin örtülü olmayışıdır." Bunları söyledi veuygunsuz evlilik yaparak bir yandan cehaletin kurbanı olan bir diğeryandan da okııma-yazması olmayan evlilikler neticesinde hayatlarısönmüş olan büyük ve uzun bir akraba ve arkadaş listesi çıkardı.

Bir ah çekti ve şöyle dedi: "Sanki olayın farkında değilmişsin gibi? Vefacia nın büyüklüğünü kavramıyormuşsun gibi? Ona kişisel ve ailevi birmacera çerçevesinde mi bakıyorsun? Gözlerini aç iyi kulak ver. Bu dişini



gösteren irtica yaygarasıdır. Öyle bir irtica ki cehaletle kapalı bir halkaoluşturuyor ve bu halkanın kırılması esaslı bir temel yapıyı gerektirir. "71

Bu dönemde yedi ya da sekiz yaşında bir kız çocuğu olan A-li'nin küçükkız kardeşi Betül (Efsane) Şeriati, benim kendi evlerime girişini şu şekildenitelemektedir:

"Eğitim görmüş bir gelin, modern ve geleneksel olmayan bir ailedenolan Puran'm bizim mukayyed ve geleneksel ailemize gelmiş olması ilginç bir olaydı ve tabii olarak benim için kız çocuğu olmam nedeniyle daha dailginçti. Hiç unutmam, düğün gecesi annem şiddetli ağrıları nedeniyleyatıyordu ve düğün davetlileri arasına gelemeyecek bir durumdaydı. FakatPuran, annem gelinini ve damadı görmekle büyük arzusuna kavuşsun diyeyani gelinini beyaz gelinlikler içinde görmeğe nail olsun diye o düğünelbiseleriyle damat ile birlikte nikah salonundan bizim eve gelmekonusunda ısrar etti. Puran bizim eve gelişinin daha o ilk günlerindenitibaren aileden biri oldu, onlara ünsiyet 71 Ali ile A&rfadlı kitap, İsveç baskısı, Ali Feyyaz'ın katkılarıyla, Şande!yayını, Dr. Mehdi Mümekkin makalesi, s. 53-54, Not: bu kitap Dr. AliŞeriati'nin altmışıncı doğum günü münasebetiyle yayınlanmıştır. 65

bağladı ve sanki hep bu ailenin içinde yaşamış ve büyümüş gibi hareketetti. Ve bizler, onun farklı görünüşüne rağmen onu kendimiz gibi vekendimizden biri olarak gördük... hatta annemin yanında yani hâlâSebzvar'm köylerinde örülmüş olan mavi renkli çarşafı örtünen o köykadının yanında bile özel bir konuma sahipti.

O, erkeğinin dağdağalı ve karmaşık yaşamına ayak uydurdu ve daha oilk andan itibaren yaşamı baştan başa korku, fikirsel emniyetsizlik veruhsal bir uyumsuzluk içinde geçen inkılapçı bir düşünce adamıylayaşamanın olağanüstü bir sabrı ve direnci gerektirdiğini bildi. Düşüncefezasında bu inanç dolaşımına sahip olan bir adam: hayatı bir timsah gibikendi yuvasında geçirmek ve aile mutluluğuyla uğraşmak gibi kötüdür.Hakikati arama peşinde koşuşturmak, özgürlüğü kazanmak ve insanınkurtuluşu yaşamın ta kendisi ve mutluluğun aynısıdır... Puran 'm hayatınıngemisinin kaptanı olması da bundandır. "72

Nikah töreninden sonra birkaç ay babamın evindeydik. Fakat 13 Azer1337/1958 tarihinden itibaren Firdevsi Caddesinde kiralamış olduğumuzeve taşındık. Ayda 130 Tümene kiraladığımız bu ev küçük ve eski bir evdifakat rahat bir ev değildi, zira evin bütün odalarının kapısı avluya



açılıyordu ve soğuk ve karlı kış günlerinde gidiş-gelişlerimiz çok zoroluyordu.

Ben, 1337/1958 Mihr ayından itibaren Kültür dairesinde (BugünküEğitim-öğretim Kurumu) Lisans diplomamla göreve başladım ve bir kızlisesinde öğretime başladım. Ali de ilkokuldan Mehesti Kız Lisesineatandı ve orada öğretmen olarak eğitime başladı. Yeni evimize yerleştikten

biriki hafta sonra Ali'ye hayatımızın gidişini değiştiren iki mektupgetirildi. Birinci mektup, Görev güvenlik dairesi tarafından gönderilen birtebl iğdi. Bu tebliğde, ondan kendisini tanıtması isteniyordu. Bu mektup bize, ikinci bir tebliğe kadar maaşının da kesildiğini bildiriyordu. İkincimektup ise Fakülte tarafından gönderilmişti. Bu mektupta da onun birinciöğrenci olduğu haber veriliyordu ve bir an evvel öğrenim bitirme tezinifakülteye iletmesi gerekiyordu.73 72 Bütün Eserler, No: 1, Tanıdık Muhataplarla, s. 263, "Dr. Ali Şeriati". 73 O dönemde her öğretim bölümünde birinci gelen öğrencilerinöğrenimlerini devam ettirmek için yurtdışına gitme öncelikleri vardı.

Birinci mektup bizler için ekonomik sıkıntıları ardından getiriyordu. Ben,1337/1958 Mihr ayından itibaren lisans derecesiyle öğretmen olarakgörevlendirilmiştim ve idari kanunlar gereği altı aylık bir staj döneminigeçirmedikçe ve idari bürokratik işlemler tamamlanıp maaş işlemlerimmaaş bürosuna gitmedikçe ben herhangi bir maaş alamıyordum. Ali'nin demaaşı tamamıyla kesilmişti. Bizim durumumuzdan haberdar olanAli'nin annesi, haftada yüz Tümenlik harçlığını bize vermekle veihtiyacımız olan diğer birkaç parça şeyi temin etmekle, 37 senesini zorlukiçinde de olsa geçirmemize vesile oldu. İkinci mektupta ise, her ne kadar bize mutluluk verici bir haber verilmiş olsa da ne yazık ki daha yeni biraile kurmuş olduğumuz bizleri ayıracaktı. Ali, gündüzleri ders vermekleilgilendiği için ister istemez geceleri geç vakitlere dek bitirme tezinitamamlamak için uyanık kalıyor ve düzeltmeler yapıp daktiloyageçiriyordu. Zira yurtdışına çıkabilmesi için herhangi bir problemçıkmasın diye bir an evvel onu bitirip fakülteye teslim etmesi gerekiyordu.Ali, Fakültenin enstitü müdürüne müracaat ederek tezini bitirmesi içinAzer ayı sonuna kadar süre aldı. Tezinin konusu, merhum Dr. Ali EkberFeyyaz'ın önerisiyle seçmiş olduğu Mısırlı yazar Mundur'un eseri "Der Nakd ve Edeb" kitabının çevirişiydi. Özetle, Ali yazma işini tümüylekendisinin yaptığı tezini fakülteye teslim etti ve verilen tarihte onusavundu ve savunma jürisinin onayını aldı. Bir süre sonra, birinci



mektubun ardından bir diğer mektup daha aldı ki burada kendisinin devlet bursu kazandığı ve isterse öğrenimini devam ettirmek için Avrupaülkelerinden birine gidebileceği haber veriliyordu.

Ali için öğrenim göreceği yer seçmek zor değildi. Zira hem hocalarınınFransa'ya gitmesi konusu ndaki tavsiyeleri hem de onun Fransızca'yı biraz biliyor olması ona, tercihini yapması noktasında fazla zorlanmayacağıimkanını veriyordu. Ve sanki onun Büyük Fransız Devriminin bir mirasıolan insan özgürlüğünden almış olduğu romantik düşünceleri de buar zusunu arttınyordu. Maddi imkanlarımızın el vermemesi ve bana özgüolan şartlarım, Ali'nin yalnız başına gitmesine neden oldu. Ancak orayagidip durumu düzeltip işleri yoluna soktuktan sonra benim ve birkaç aysonra dünyaya ayak basacak olan ilk çocuğumuzun ona kavuşmasıkararlaştırıldı.

66

67

Bu şekilde, 1338/1959 yılının Urdibehişt ayı, yani birlikte yaşadığımız birkaç aylık bir dönemden sonra, Ali benimle veda-laşarak bürokratikişlemleri tamamlamak üzere anne ve babasıyla birlikte Tahran'a hareketetti. Tahran'dan bana gönderdiği 31.02.1338 tarihli mektubunda kendidurumunu şu şekilde açıklıyordu: "Benim aziz Puran 'im...

Ben burada, daha önceden tahmin edemediğim bir duruma düştüm. İlkönce Kültür Bakanlığı hizmeti bekleme işim noktasında problemlerçıkarmaya çalıştı ki daha sonra giderildi..."

Ali'nin burs alma formunu imzalamadaki baltalama konusunda Firuze Nihavendi Hanım, İran İnkılabının Kökenleri adlı kitapta şu şekilde yazar:

"Şah Rejiminin zıtlıklarından birisi de şuydu ki 38 senesinde, Şeriati birinci öğrenci oldu ve kanuna göre öğrenim bursu almaya hakkazanıyordu._ Fakat 4 ay ertelendi. O dönemde muhalifler öğrenimyardımı ve hakkına sahip olabiliyorlardı. "74

Sonunda, bir süre sonra onun pasaportu öğrenim vizesi almış bir şekildekendisine verildi ve o bu durumdan memnun olarak - fakat kesin çıkıştanemin olmayarak- telefonla bana Allah'a ısmarladık deyip vedalaştı ve bu



şekilde 1338/1959 yılının Hordad ayında Ali, eğitimini devam ettirmeküzere Fransa'ya gitti ve bizler birkaç aylık bir birlikte yaşamdan sonra birsüre için birbirimizden uzak düşmüş olduk. 74 Firouzeh Nahavandi, "Aıvc Sources de la revolutin Iranienne"Harmattan Pub., 1998-P. 164-171

Üçüncü Bölüm Avrupa Dönemi (1338-1343)Batıya Gidiş Şekli ve Batı Medeniyetiyle İlk Tanışması

Ali'nin bilmeye ve onun insani bilimler alanındaki her bir dalın şüphegötürmez gerekliliğine olan susamışlığı, her zaman onun özel bir dalıseçmesi ve o alanda akademik çalışma noktasında temel tereddütleredüşmesine sebep oluyordu.

Onun Fransa'ya girişi, sadece bu susamışlığı yatıştırama-makla ve gününAvrupa dünyası geleneğine uyumlu ve ondan müşahhas ve mantıklıalakalarla bir insan yapmamakla kalınmadı, aksine öylesine heyecanagetirdi ki her şeyi öğrenmeye ve bilmeye karar verdi. Tüm bunlarla birlikte, eğitim göreceği bölümü seçmek için her türlü kararı almazdanönce değişik kültürel merkezlere serbestçe katılmak ve içinde yer almakgerekliydi. Ta ki ilk önce: kendi ruhsal yapısına uygun bir yeri seçip orayayerleşsin, ikinci olarak da yabancı dil seviyesini istenen noktaya ulaştırsın.O, özellikle birinci konuya karşı özel bir ilgi ve duygu beslerdi:

"1338/1959 yılının Hordad ayından 1339/1960 yılının Hordad aymakadar Tam bir yıl boyunca ben özel bir dünyada yaşıyordum.

Bu yılın başında Paris'e gittim. Bir hafta sonra hissettim ki dil bilmeyenve gurbet ve yalnızlığa tahammül edemeyen bir yandan da yüreklerinde bu"Dünya gelini" ile birlikte olma vesvesesi taşıyan birçok yabancı öğrencigibi birlikte yiy ip içmek, giyinip kuşanmak, gezmek tozmak, birbirlerimizin evine gidip gelmek, mide bayramı düzenlemek, Avrupalıkız arkadaşlarımızla sebzeli et suyu yemeği hazırlamak ve kendilerineöğretmiş olduğumuz eski Farsça argo kelimeleri, o güzel ve tatlı lehçele-riyle Almanca ya da Fransızca tuzuyla telaffuz edişlerine kır kır gütmek ve bu yolla ve aynı normallikle Büyük Fransız devriminden sonraki tüminsan haklarından ve tüm kişisel ve top-



76 Mecınua-i Naıneha s. 342, Kazım Muttahidin'e 1338 senesindegönderdiği mektup. Merhum Kazım Muttahidin, Dr. Şeriatı ile büyük biryaş farkı olmasına rağmen onun genç yaştaki arkadaşların en samimisiydi.

gelirim, boş ve yalnız odalarda ya işle ya da hayal ile hayatı geçiririm.Sabahları derse gider, sonra öğle yemeğini yerim, öğleden iki-üç saatsonra da Arapça ve Farsça çok kitap bulunan Doğu Dilleri Kütüphanesinegiderim. S aat üç-dörtten sonra da bir yumurta, bir sardunya balığı, birdomates, bir muz, peynir, tere yağı ve yoğurdu ekmekle alıp akşamyemeğimi kendim hazırlarım. Ne şaşırtıcı bir iş adamı olduğumu bilemezsin. Döndüğümde mutfakta bile sana yardım edeceğim, yemekyapmayı, düzenlemeyi, süslemeyi inşallah yavaş yavaş sana anlatacağım.Porendaht Hanımın yanında olduğunu yazmıştın. Dünyalar kadarsevindim... doğrusu Porendaht Hanımın yeri boş, burada yani, benimoturduğum bu mahalle ressamlar mahallesidir. Tüm elebaşlar buradadır.Ev sahibimle birlikte - deniz kenarından döndükten sonra- PicassoBeyefendinin huzuruna gidip sohbet etmeği kararlaştırdık. Çünkü oPicasso ile tanışıyor. Yani Picasso'nun talebe siy di ve onun kız kardeşide Picasso 'nun üslubunu takip eden beceri sahibi bir ressamdır. Picasso, bizim binadan üç apartman ötededir. Ben kendisini Lour Müzesinde, birresim salonunda İtalya'nın Rönesans ressamı Leonardo da Vin-ci'nintablolarından birinin resmini alırken gördüm. Bu salonda Fransızressam lar tezgahlarını kurmuşlar ve nefis tarihi tabloları taklit ediyorlar.Benim için hepsinden en çekicisi yaşlı bir ressamın Leonard'm Mona Usa-ki kesinlikle işitmişsindir -adlı tablosunu çizmesiydi. Doğrusu sankiaslının aynısıydı. Fakat buranın Sürrealizm üslubu ressamların çoğu şekilolarak cadde kenarlarında asfaltlar üzerinde alçıyla felsefi düşünceyiaçıklayan manzaralar çizen gençlerdir. Yoldan geçenler de her biri birkaçFrankı dilenciler gibi onlara verirler, ve ben hâlâ neden böyle bir hal içinegirdiklerini anlamış değilim."

Miladi 1959 senesinin 17 Ağustosunda (27 Mordad 1338 hicri-şemsi)dersleri hakkında şöyle der:

...Sabahları yaklaşık beş bin yabancı öğrencisi olan Alyanus okulunagidiyorum ve iki saat ders okuyorum. Dünden itibarenPantiyonEnstitüsüne de ismimi yazdırıp kaydoldum. Günde iki saatte de orayagidiyorum. Fiilen dilim çok güzel olmuş..."77

77 Yalnızlık Sözleri, birinci bölüm, s. 55, Bütün Eserler,33 "Dr. AliŞeriati"



70

71

Bununla birlikte Ali'nin Alyanus'ta ki öğrenimi fazla sürmedi. Zira o,kendisini özel bir çerçeve içine hapsedemezdi. Dersleri terk edip en kısazamanda en iyi sonucu almak için bir köşeye çekildi. Kendisi bu konudaşöyle yazar:

"Fransa'nın Alyanus'unun da dil öğrenme yeri olmadığını gördüm, orayı terk ettim, İran 'da da tanıdığım Alexis Carel'in7" Dua79 kitabını aldım, odamın kapısını üstüme kapattım, yar dımla değil, aksine Fransız dicksiyonerlerin zoruyla Farsça'ya tercüme etmeye başladım. Carel'in düşüncelerine olan hayran lığım ve onunla tanışıp ilgi duymam, dilini fazla bilmediğim ve onun edebi kavramlarının karmaşıklığını ve felsefi düşünceleri- jlnin zorluklarını anlayamadığım kitabının tercümesinden doğan\ Iyorgunluğu gideriyordu. "8" î

O, Alexis Carel'in "Dua"kitabını tercüme etmesinin yanında ' | dahaciddi başka tutkulara da sahipti. Benim son mektupların- I daki kuruifadelerine ve belki de romantik olmayan yapılarına yaptığım itiraza cevapolarak bu uğraşları şöyle açıklar:

"Mektubumun şimdi çok kuru bir hale geldiğini yazmışsın. Ben de bunudüşündüğüm anda senin haklı olduğunu hissediyorum. Bunun sebebi de şuki; bu birkaç gündür ruhsal durumum pek iyi değildi. Çünkü sana dayazdığım gibi İsviçre'ye gitme kar ar mdaydım. Fransa'daki AhlâkiYapılanma Konseyi başkanı bir başka İngiliz ve bir Belçikalıyla birlikte bir gün beni görmeye geldiler. Bir gün de beni kendi evlerine davet ettiler.Ve ısrarla beni İsviçre'ye gitmem ve orada uluslararası bir konferanstakonuşma yapmam için davet ettiler. Ben de bir süre detaylı bir konuşmametnini hazırlamak için vakit harcadım. Fakat ansızın İngilizlerdavetlerinden pişman oldular ve benim oraya gitmemi ve konuşmayapmamı uygun görmediler. Davetten sonra neden caydıklarının sebebi birtürlü anlaşılamadı. 78 Alexis Carel'i n hayatı hakkında elde yeteri bilgi mevcut değildir.Doktor da Merhum Kazını Muttehidin'e gönderdiği bir mektubunda bu



noktaya işaret etmektedir: "Fransızların onu faşist Almanlarla işbirliğiyapmakla itham ettiklerinden onun bir biyografisini hazırlamamışlar. Adıkayıplar a-rasında yer alan bir şahsiyet ile ilgili olarak bunlar vardır." 79 Bu kitap, tercüme edildikten bir yıl sonra Ali henüz Paris'te iken "Dua"adıyla Meşhed Kitabevi tarafından yayınlandı. Daha sonraları yayınevişirketi yeniden yayınladı. 80 Yalnızlık Sözleri, Birinci Bölüm s. 56, Bütün EserJer,33, "Dr.AliŞeriatı"

Bundan da öte, birkaç gündür Farsça bir derginin yayınlanması çabasıiçindeyiz, Mordad ayı içinde çıkması bekleniyor. Çıktığı takdirde birnüshasını sana göndereceğim. Bunun dışında da dil öğrenme ve bugün bitirmiş olduğum Dua kitabının tercümesi uğraşısı içindeyim..."

Fransa 1959 yılında yani, Ali'nin oraya vardığı yıl, çok karmaşık birülkeydi. Cezayir bunalımı yıllar önce başlamıştı. Faşist gruplar, CezayirBağımsızlık Hareketi taraftarlarını (gerek Cezayirli gerekse Fransız) takipaltına alıyorlardı ya da öldürüyorlardı. Paris'in merkezine, üniversitelerde, bazı aydınların ve Cezayir Bağımsızlık hareketi taraftarı hocaların bulunduğu yerlere bombaların bırakılması hızla yayılıyordu.

Fransa'nın Sartre ve Gurtvitch gibi sol aydınları, Cezayir'in Fransızlartarafından işgali ve sömürülmesine karşı yerlerini alıyorlardı. Fakat ülkeyehakim olan düzen, tamamıyla sömürü taraftarıydı. Görünürde demokratik bir yolla Fransız milleti üzerinde hakim olan bir düzen. CezayirBağımsızlık Hareketi, gitgide bazı Latin Amerika ve Afrika ülkeleriüzerinde etkiler oluşturuyordu ve Fransa'dan başlamış olan bunalımınçerçevesinin Belçika ve İngiltere gibi metropol ülkeleri de kapsamayaveonların çözümü zor konularla karşı karşıya kalmasına sebep oldu. Aynı yıl içinde ve bu tür şartlar içinde Ali'nin Cezayir BağımsızlıkHareketiyle ilk tanışması gerçekleşiyordu. İhsan babasından naklen buolayı şöyle açıklar: "Bu dönemde Paris 16'da, elit sınıfın yaşamış olduğumahallede kalan babam, bir gün saçını düzeltmek için bir Fransızkuaförüne gider, fakat tıraş ücretinin fazla olmasından dolayı CezayirliArapların yaşadığı mahalleye gitmeye karar verir. Curada Arap kuaför saçtıraşı esnasında babamla sohbet edip konuşmaya başlar, Cezayir veFransa'nın durumundan söz eder. Babam Ali, bu kişinin ideolojik boyutundan ve İran 'm şartlarını bilmesi ve hatta Ayetullah Talekani'yitanımasından şiddetle etkilenir ve yavaş yavaş bu kişinin CezayirBağımsızlık Hareketinin üyesi olduğunu ve kuaför salonunu bölgesel



Vatan için bu sıkıntı duyguları ve diğer yandan da batılıların düşünce vefikir açıklama özgürlüğünün müşahede edilmesi ve onun derin içselsıkıntılarına yol açarı batı ile doğu arasındaki kültürel düzey ihtilafınınkarşılaştırılması özellikle onun ikame-

tinin ilk yıllarında ve arkadaşlarına gönderdiği mektuplarda açıkçagörülmektedir.

"Alı, keşke iran'da olsaydım ve geceleri Mesnevi ile geçirmiş olsaydık...Alı keşke buraya gelmeseydim ve özgürlüğün anlamını tatmasaydım vesadece kitaplar arasında olsaydım. Meşhed'de, o geçmiş asırların sofrakırıntıları bize yeterdi ta ki tümünü ilim adıyla doyasıya yeseydik ve... "82

Bir başka mektupta da Merhum Kazım Müttehidin'e şöyle yazar: "Burada göze çarpan ilk nokta, tüm varlığımızı yağmalayan Avrupa'nın

kesin ve z orunlu yıkılışının başlangıcıdır. Özellikle de çok çekici ve güzelyüzlü bir genç olan çökmüş bir kadına benzeyen Fransa'nın yıkılışının başlangıcıdır."

Bu derin ve esaslı sıkıntılar, ıstıraplar ve istekler onu aile işleriyleuğraşmaktan da alıkoymuştu. İlk çocuğumuzun ismini koyması için çocukdoğmazdan iki üç ay önce defalarca Ali'nin görüşünü istemiştim. O benimiçin bir çok mektup göndermesine rağmen bu konuda hiçbir şeyyazmamıştı. Ta ki nihayet çocuğumuz doğdu! Elbette hastanedeyken vedoğumun ilk gününde, Ali'den bana bir mektup ve hediye ulaştı. Arkasınamektubun yazılı olduğu Paris'ten çok güzel bir manzaranın yer aldığıkartondan bir kartpostal üzerine gramofonla "Dünya ve Aşkımız" adında bir sayfayı içeren bir zarf içinde şunlar yazılıydı:

"... Büyük bir aşk ve şevki taşımamıza rağmen birbirimize uzakdüştüğümüz şu anda "Dünya ve aşkımız" adını taşıyan bu kartpostalı, onuişittiğinde benim arzuladığım şekilde düşünesin diye sana gönderiyorum."

Aynı şekilde bir miktar çocuk elbisesi ve üzerinde + ve - şeklindeişaretler taşıyan ve aşağıdaki metnin kazındığı aşk kolyesi adında bir altınkolye de göndermişti: +..Car, Vois-tu, je t'aimechaguejour davantage. Aujourd'hui

plus qu 'heir et moins que demain.

si Bana gönderdiği 1338 Şehriver ayı sonlan mektubundan



.82 Kazım Müttehidin'e gönderdiği 1338 yılı mektubundan

74

75

Tercümesi: İşte görüyorsun, seni her gün daha fazla seviyorum. Bugün, dünden fazlayarından ise az.

Bu hediyeleri aldım, fakat yine de çocuğun ismi hakkında o mektuptaherhangi bir şey yazılmamıştı! Her halükarda, İran geleneğine göre, altıncıgece ağabeyim "Dr. Rıza" İhsan ismini onun için seçti. Fakat görünürde buisim, Ali'nin arzusuna göre değildi. Zira bir yıl sonra Fransa'ya gittiğimdeyazdıkları arasında yarım kalmış üç mektupla karşılaştım ki onda banahitaben çocuğumuz için isimler seçmişti:

"...Çocuğumuzun ismini Ahund "Molla Kurbanali" olarak koymakisterim. Şayet Allah göstermesin bu ismi beğenmediyseniz Şahab, Settarve Muhammed isimlerinden birini seçiniz... Şimdilik aklıma daha güzel bir isim gelmiyor. Vidad ismi de şu ana dek hissettiğim en güzel isimdir.Şayet bundan sonra aklıma gelirse sana gönderirim..."

Elbette çocuğun doğum haberini telgraf aracılığıyla aldıktan sonraduyduğu sevinç ve mutluluğu şu şekilde tavsif ediyor ki buönemsemezliklerden bir kısmını gideriyor: "Canım Puran 'im,

Bugün sabah, 10 Eylül, telgrafın ulaştı ki bir deste gülü suya verdin ve beni baba yapmışsın ve bu, şu ana dek duymuş olduğum en büyükhaberdir.. . Geçmişimin dünyasının kapısını üzerime kapattım ve yeni birdünyaya açıldım. (İçinde) artık önemli bir haber duymayacağım, yeni birşemaya sahip olmayacağım bir dünya. Burada artık serkeşliklere veözgürlüklere birlikte veda etmem gerekir... Ve sonunda hissettim ki birkağıt alayım ve bir mektup yazayım ki kendi ömrümün geri kalanınıntümünü şu anda Şah Rıza Hastanesi odasının bir köşesinde yataktadinlenen iki yüce ümidin mutluluğu için vakfedeyim.

Benim bu iki ümidim ise iki azizdir ve her ikisi de benim kcndimdirler.Fakat birbirlerinden çok farklıdırlar. Birisi, benim geleceğimin yarısını



işgal edecek olan oğlumdur. Geleli henüz üç dört gün olmadı. O şu andadünyanın doğusundadır ve ben dünyanın batısında. Alı, yoldan henüz yenigelmiş olan bu yolcuya hoş geldin demeyi ne kadar arzu ediyorum, benimçok iyi

bildiğim bu dünyanın duvarına, kapısına ilk bakışını attığında benimkucağımda olsaydı, dudağını ilk açtığında benim iki dudağım arasındaaçsaydı, üzerinde hissedeceği ilk şefkat eli babasının eli olsaydı. Ah kitüm bu lezzet bağışlayan ilkleri kaybetmişim. "

Oğlunun ilk fotoğrafını gördüğü zaman duygularını şöyle ifade eder: "Aziz Puran im,

İhsan 'm doğum haberini duyduktan birkaç dakika sonra bir cafedeçektirdiğim bu resmi bir hatıra fotoğrafı olarak sana takdim ediyorum.Yaşlılık ve baba olma etkileri çok hızlı bir şekilde yüzümdegörülmektedir. Onu bir hatıra olarak sakla ta ki yirmi yıl sonra Firdevsi'nindilinden sana yazdığım bu şiir hattını okusun ve kitap, fakirlik veözgürlükten başka bir şey olmayan kendi ecdadının mirasını nasılkoruması gerektiğini bilsin ve o da kendi yaşamında sıkıntı, ilim veşereften başka bir şey biriktirmesin. Şöyle dedi erkek aslan eşine Zira eğer evladımız kahraman olmazsa Ona duyduğumuz şefkat ve temiz asaleti keserizBabası deniz suyu, annesi toprak. Şehri ver 1959 Paris Ali Şeriati*3 Öğrenimi ve Hocaları

Ali, öğreniminin başlangıcında, yani şemsi 1338/1959 yılında SorbonÜniversitesinin Edebiyat ve İnsani Bilimler (Orta çağlar ve İslâm Tarihi) bölümüne kayıt yaptırır. O, arkadaşlarının önerisi ve kendi özel ilgisinedeniyle sosyoloji bölümünde öğrenim görmek üzere Paris'e gider. FakatParis'e vardıktan sonra doktorasının öğrenim gördüğü-Fars Edebiyatı- bölümün devamı olması gerektiğinden haberdar olur. Bundan dolayı Do-83 Fotoğrafın arkasında yazmış olduğu mektubun tarihi 1338/1959'dur.

76

77



ğubilim ve Fars Dili ve Edebiyatı hocası olan Prof. Dr. Gilbert Lazard84Bey ile konuşur ve onun yol göstermesi ve önerisiyle Ali'nin risalesi,"Tarih-i Fazail- i Belh" adlı dini kitabın konusunun "Safiyeddin" tarafındanyazılmış olan miladi 13. asır ile ilgili olması kararlaştırılır. Bu tarihtenitibaren Ali, Dr. Gilbert Lazard'm denetimi altında risalesini hazırlamaya başlar. Dr Gilbert Lazard'm derslerine katılır. Bu arada tezi hakkında daciddiyetle araştırmalar ile uğraşmaktadır. Bazen Gilbert Lazard Bey, onaözel bir vakit ayırır, onun risalesi üzerinde saatlerce konuşur ve onadanışmanlık ederdi. Sonuçta Ali'nin diğer öğrenciler ile arasında var olanfark inceleme işinin zarafetine pek bakmamasıydı.

Dr. Ali Rahnuma Bey'in Prof. Lazard ile Dr. Şeriatı hakkında yaptığıröportajda onun sözleriyle şöyle nakleder:

"Şeriati, kendisi için seçmiş olduğum tez konusunu sevmiyordu fakat benim ısrarımın etkisiyle onu kabul etti. Fakat bu yolda hiçbir özel çabagöstermedi, zira onun amacı diploma almaktı ve konunun onun için fazla bir önemi yoktu."

Ve belki de aynı nedenden dolayı daha sonraları almayı başardığıAli'nin doktora derecesi Passable yani kabul edilirdi Çünkü o, bu tez içingerekenden fazla vakit harcamak istemiyordu.

84 Prof. Gilbert Lazard, Fars dili ve Edebiyatı uzmanı ve Sorbon Fakültesihocasıydı. Ki 1946 yılından Fransa Milli Bilimsel Araştırmalar Merkezi(CNRS) üyeliğine atandı. Kısa bir süre sonra İran'da üç yıllık bir görevegeldi (1948- 1951) bu dönem içerisinde özellikle İran Dilleri ve lehçeleriüzerine bir araştırma yaptı. 1958 yılından 1966 yılma kadar o, DoğuDilleri Milli Medresesinde Fars Dilini öğrenmeyle uğraştı ve Fars dilieğitimini kamil anlamıyla tamamladı. 1966 yılında Sorbon Üniversitesindeİran dilleri ve Medeniyeti Kürsüsünü kurdu. Fars Dili ve Edebiyatıalanında birçok inceleme ve tercümeler yapmıştır. Bunların en önemlilerişunlardır: a. Sadık Hidayet'ten "Se Katre Hun=Üç Damla Kan"

b. Ömer Hayyam'm Rubaileri (J. Gojrom ile birlikte) c. Fransızca-Farsça Sözlük (Mehdi Kıvamnejad ile birlikte, Şirket-iKitap,sonbahar 13 70) Dictionaire francais-Persand. D'apres des textes de dbrieme et onzienıe siecle

e. Dokuzuncu asırdan onuncu asra kadar ilk İran Şairleri[DağınıkŞiirler,



Tahran'daki Fransa Kitapbilim Konseyi yayınları baskısı 1964] Les Premiers po^etes iranies de neuvieme a dbcieme siecle

Hakikatte o hem lise ve öğretmen okulu döneminde hem lisans dönemindeve hem de Sorbon Üniversitesinde sırf diploma alma düşüncesinde değildive değerlendirme alanı onun doktora tez alanından ve derecesinden çokdaha genişti. Ali'nin Fransa'dan öğrenim dönemi arkadaşı ve dostu Dr.Gulamabbas Tevessüli bu konuda şöyle der:

"Beş yıl Paris Üniversitesinde onun bilim öğrenimiyle özgürceuğraşması sadece uygun bir fırsat değildi, aksine ülke içinde ulaşılması zorolan eser ve kitapları okuyup değerlendirme imkanını, ayrıca toplumsal vefelsefi bağımsız kitapları tanımayı ve Birgos, Albert Camu, Sartre veShavartez benzeri Filozof, bilim adamı ve yazarların ve Gurtvitch, Berçuegibi sosyologların ve Louis Massignon gibi İslâm-bilimcilerin toplumsaltarz ve gidişlerini, eserlerini ve yazılarını doğrudan inceleyip tanımaimkanını buldu. Ve kendini doğrudan onların fikir ve eserleriyle temasiçinde buldu. Burada İslâm- bilim alanındaki eserler genel anlamda,toplumbilim içerikli idi. Bu da O'nun ilgisini çekiyordu. Hatta klasikşekliyle onu öğrenmekle uğraştı. Her şeyden önce Fransız toplumbilimdeğerlendirme ve eleştiri ekolü O'nu etkiledi. Bir süre kendisini şiddetlecezb etmiş olan klasik eserlerini okuyor tahlil ediyor ve eleştiriyordu.Toplumsal görüşü bir fikir ve amel terkibi olarak kabul eden onun için netoplumbilimi mutlak ilim olarak kabul eden toplumun Pozitivistçıkarımları doyurucuydu ne de sırf Marksist çıkarımlar doyurucuydu. Ziravarolan gerçeklerin hiçbirisi "Sanayileşmemiş dünya "yi ya da üçüncüdünyayı idrak, tecziye ve tahlil edemezdi. O sürekli top-lumsal-bilimin peşindeydi ki kapitalist toplumun ve Komünist düzenin durumundan vedeğişiminden sarfınazar edip hatta Avrupa komünistlerinin bile onlarısömürme üzerine konuşlandıkları lakin onlar savaştan el çekmemiş vekendi şeref ve bağımsızlıkları için savaşıyorlar, toplumsal yaşamgerçeklerinden sarfınazar edip tahlil ve tefsir etsin.,e5

Risalesinin araştırmaya yönelik işleri de onun için taraflı bir işsayılıyordu. Ali'nin esas dersleri ve araştırmaları, daha çok iki bilimselmerkezde yoğunluk kazanmıştı.Birisi College de85 Dr. Gulamabbas Tevessüli, Dr.Ali Şeriati'nin hayatı ve Eserleriüzerine bir İnceleme, 1358, s. 14-15



78

79

France'da Georges Gurtvitch86 gibi simaların aracılığıyla toplumbilimalanında idi, diğeri de Milli Yüksek Tetebular Merkezinde (CNRS-Solciologie Religieuse) Jaques Berque gibi hocaların aracılığıyla dinseltoplumbilim alanında idi. Ali'nin kendisi de hocası hakkında şöyleyazmıştır:

"Benim gözlerime toplumu tanıyacak bir bakışaçısı bağışlayan vekarşımda yeni bir yön belirleyen ve geniş bir ufuk açan Gurtvitch 'tir.Bana dini gösteren ve toplumbilim gözlüğü arkasından nasılgörülebileceğini anlatan ise Prof. Berque'dir. bu büyük ders, buradaöğrenmiş olduğum ve işe yaramayan yüz binlerce boş dersin yararlı vedeğerli bir hale gelmesine yol açtı/"7

Bir yıl sonra, Ali 1339/1960 yılı Tir ayında önceden haber vermeksizin bizi de beraberinde Paris'e götürmek üzere İran'a geldi. Şu an gibihatırlıyorum, annem ile havuzun kenarında oturmuş konuşuyorduk.Ansızın arkamızdan birisinin konuşmamızın ortasına uçtuğunu gördüm.Döndüm, Ali'yi gördüm, hesap bizi gafil avlamıştı, sözde bahçenin kapısıaçıktı ve o kapıyı çalarak girmişti. Bu beklenmedik görüşme bizi oldukçamutlu etmişti.

O, ben stajyerlik belgemi alıncaya dek iki ay kadar Meşhed'deyanımızda kaldı. Sonunda 1339/1960 Şehriver ayında karayoluylaFransa'ya döndük. Bizim bu dönemdeki gelirimiz aylık 850 tümenden(Ali'nin devlet bursu) ibaretti. Buna ilave olarak Ali'nin öğretmenlik maaşıve onun üçte biri de benim maaşım da 440 tümen idi. Fransa'ya vardıktansonra bir86 Georges Gurtvitch (1894- 1964) Rusya'da doğmuş 1915 yılında"ProgrincSiyasal Doktoru", 1918 yılında "Rousso ve Hukuk Zfe/z/"kitabını yazdı. O 1920 yılında Rusya'y1 terk etti. 1921- 22 yıllarında Prag (Çekoslovakya) Fakültesinde ders verdi ve 1925yılından itibaren de Paris'e geldi. 1949 yılından itibaren SorbonÜniversitesinde, 1950 yılından itibaren de Yüksek AraştırmalarEnstitüsünde ders verdi ve bunun yanında Latin Amerika ülkelerinde,Japon, Amerika, Kanada, Kuzey Afrika vb... ülkelerde de ders verdi.



Cezayir Bağımsızlığının taraftarlarından biriydi. Sağ grupların evine bomba atacakları bir hale geldi. Miladi 1946 yılında ToplumbilimOkumalar Merkezinin temelini attı. 1960 yılında Bilme'nin (ToplumbilimTopluluğunu) Sorbon'da temelini attı. 1964 yılında fikirlerinin olgunlaşmadoruğu olan Toplumbilim Diyalektiği adlı kitabını yazdı. 87 Bütün EserJer,13, Çöle İniş,s. 327 80

süre Daguerre sokağındaki eski küçük bir otel odasında kaldık. Daha sonraAlesia caddesinde küçük bir oda tuttuk ve yerleştik. İhsan'ı çocuk kreşine bıraktık ve ben, önümüzdeki yıl üniversiteye devam edebilmek ve kaydımıyaptırabilmek için Alyanus'ta (Dil Okulu) dil öğrenmekle uğraştım.

Ali'nin Kevir adh kitabında kendi değimiyle, 1960'tan 1962 yılına kadarFransız asıllı İslâmbilimci ve Doğubilimci Prof. Louis Massignon88 ile birlikte Farsça eserleri toplama, inceleme, okuma, tercüme vedeğerlendirme konusunda ve yukarıdaki konular alanında çaba sarf etti.Onun öğrenmeğe olan aşkı, kendisini Paris'in bilim ve kültür merkezlerinegitmeye zorluyordu ve onu toplumbilim, tarih, ressamlık, müzik gibi beşeri bilimlerin hiçbirinden uzak tutmuyordu. Aynı zamanda esas işinden(araştırma risalesi) edebi bir nüsha olan Tarih-i Fezail- i Belh adlı kitabıntashih, tercüme ve notlarını da yazmaya devam ediyordu.

Bu dönemde, Cezayir Bağımsızlık Hareketine ilave olarak, diğer Afrikave Asya Milli Flareketleri ile de tanıştı. Patrice Lumumba'nın 1961yılında şelıadetinin kimler tarafından gerçekleştirildiğinin ortaya çıkmasıiçin Paris'teki Belçika elçiliği karşısında siyah derililer tarafından çokgeniş bir gösteri düzenlenmişti ki Polisin müdahale etmesine ve aralarındaAli'nin de bulunduğu birçok kişinin göz altına alınmasına yol açtı.Kendisi, İranlı öğrenciler adına bu gösteriye katılmıştı. Göz altına alınmışkişileri Paris'in Çite cezaevine götürdüler ve onun bodrumunda hapsettiler.Bu bir grup topluluğun tutuklaması, tutukluların üç-dört kişilik gruplarhalinde oturup sohbet etme ve değişik Afrika topluluklarının durumu vedeğişimleri konusunda ve üçüncü dünya ülkelerindeki sömürü düzenininyapısı ve etkisi konusunda sohbet etmelerine sebep oldu. Ali de Afrikasiyah derililerin lideri Guiz ile ve zindandakilerden bir başka gr up insanlaoturup sohbet ediyor ve bu sohbetler ilerleme kaydediyor, hapiste bulunan başka kimseler de bu sohbet halkasına katılıyor. Zindandakiler tarafındanyapılmış olan ve kasete alınmış olan bu sohbet konuşmaları daha sonraları bir Afrika yayın organı olan Togo'da yayınlandı. Ali'nin siyasi durumunu



araştırarak onun ihraç edilmesine karar veren Fransız devleti, mahkemeninsosya-88 Louis Massignon, bir süre önce Paris'te öldü. 81

üst hakiminin yardımıyla hükmün icrasını askıya almaya mecbur oldu. Ondan uzak kaldıktan sonra, annesi asla Ali'nin uzak kalmasına

tahammül edemedi ve onun yokluğu kendisi için son derece ağır vesıkıntılı oldu. O gittiğinde annesinin durumu daha da kötüleşti. 1341/1962yılında, yaşı fazla olmamasına rağmen elden ayaktan düştü ve sürekliilaçla tedavi gören vücudu kırk küsur yaşındayken vefat etti. Ali'nin ozamanlar henüz on yaşında bir kız çocuğu olan kız kardeşi Betül (Efsane)şöyle anlatır:

"O son saatleri asla aklımdan çıkmıyor. Annem, gözlerini kapıya dikmişve vücudu hasretle dopdoluydu."

Annesinin telgrafla gelen vefat haberi, arkadaşı aracılığıyla kendisine bildirildi. Bu haber, onun için büyük bir darbe oldu. Aynı gün öğlevaktinde, arkadaşlarıyla birlikte eve geldi ve bana bu hüzün dolu acıhaberi bild irdi. Annesinin ölüm haberini almasıyla birlikte kırkıncı güntörenlerine katılabilmemiz için hiç durmadan karayoluyla İran'adönmemize karar verdi. Bir takım giriş-çıkış işlemlerinin yapılmasındansonra siyasi, toplumsal bir çok uğraşının olmasına ve aynı şekilde onunSavak tarafından tutuklanma endişesi olmasına rağmen ülkeye geridöndük.89 Betül (Efsane), şöyle anlatır:

"1341/1962 yılı yazında, ağabeyim Ali, ailesiyle birlikte kırkıncı günyas törenlerine katılmak üzere geldiler. Evimiz kalabalıktandalga dalgaoluyordu ve ben, hüzün verici bu manzarayı görme korkusundan bumanzarayı görmemek için bir odaya çekilmiştim. Fakat ağlama sesiyükselince dayanamadım ve odanın penceresinden dışarı baktım. Ali,kadınların olduğu bölmeye eşiyle birlikte-ki il k kız çocuklarına hamileidi-odadan içeri girdiler. Babamla kısa bir süre sohbet ettikten sonraannemin mezarı başına gidip hazır bulunmak istedi. Oraya vardığ-mızdakendisini annemin mezarı üzerine attı ve sesli bir şekilde ağladı."

Anlatıldığına göre, Ali'nin annesinin cenaze merasimi çok detaylı birşekilde düzenlenmişti. Bu, Üstad Muhammed Taki'nin-eşi-ona karşı beslediği sevginin ve bu yüce temiz hanımın akrabaları ve tanıdıklarıarasında sahip olduğu temizliğin ve 89 Bkz. Ekler, 3 nolu belge



iyi namının bir işaretiydi. Tüccar ve esnaf arasında da birçok saygı törenidüzenlendi. Onu, eski mezarlıkta Saka-hane yakınında bir yere defnettiler. Birkaç gün geçtikten ve yas töreninin, görüşme ve konuşmaların

üzerinden birkaç gün geçtikten sonra Ali, çevresindekilerden bizim içinFransa'ya dönüş için bilet alınmasını istedi. Çünkü yaz tatili nedeniyle bilet bulmak bayağı zordu. Bundan dolayı bizim için yolculuğun daha ilkgünlerinde T.B.T. şirketinden üç bilet aldılar. Bazergan sınır kapısındangitme yi düşünüyorduk. Bir yandan da Ali'nin İran'a girişinden haberdarolan Savak görevlileri, az çok telefon görüşmelerini ve Ali'nin kendisinitakip altına almışlardı. Daha sonraları, daha biletleri aldığımız zamandan

beri onun tutuklanma emrinin Bazergan kap ısındaki emniyet güçlerineulaştırıldığını anladık. Ali'nin gönlü, babasının ve kız kardeşinin yanındakalmak olmasına rağmen yolculuk edeceğimiz gün yavaş yavaşyaklaşıyordu. Fakat bir çaresi de yoktu ve dönmemiz gerekiyordu. Buesnada benim hamilelik dönemimin son bir ayı içinde bulunduğumdandurumum çok ağırlaşmıştı ve akrabalar, annem ve babam bizim karayoluile gitmemize karşı- çıktılar ve bir hediye olarak bizim gidiş yolumuzudeğiştirmemize mecbur ettiler. Otobüs biletlerini aldığımız şirkete geriverdik ve uçakla Mehr -abad Hava alanından Paris'e döndük. Bu sınırdangidiş yolumuzu değiştirmemiz, emniyet görevlilerinin Ali'yitutuklayamamalarma sebep oldu. Bu yolla Allah, onun tekrar Fransa'yadönmesini ve öğrenimine devam etmesini diledi. Fransa'da Si yasi Mücadelesi (Milli Hareket, Öğrenci Hareketi)

Ali, Avrupa'da İran Milli Hareketi mensubu gençlerin arasına katıldı veAvrupa'daki İranlı öğrenci kuruluşlarının faaliyetlerine bu cümledenolarak Fransa'da oturan İranlı Öğrenci Birliği ve Yurtdışındaki İranlıÖğrenciler Konfederasyonu'na katılıyordu. Bildiri ve kararlarınyazılmasında onlara gerekli yardımı ve yakınlığı gösteriyordu.

Sırasıyla 1340/1961 ve 1341/1962 yıllarında Paris ve Lozan'dadüzenlenen İranlı Öğrenciler Konfederasyonu kongrele-

82

83



rinde faal bir şekilde yer aldı. Konfederasyonun bildiri ve mesajlarınınhazırlanmasında, değişik komisyonların afişlerinin hazırlanmasında veöğrenci kuruluşları için program hazırlama noktasında doğrudan görevaldı.

Aylık "İran-ı Azad" dergisinin ilk sayısı 15 Kasım 1962'de yayınlandı.Darbeden sonraki boşlukta, "İran-ı Azad" sahip olduğu zengin içeriğiyle,güzel bir şekilde ülke içindeki ve dışındaki Milliyetçi ve inkılapçılarüzerinde etkili olabilmişti. Ali, "İran-ı Azad" dergisinin yazı heyetiüyeliği, bazen de müdürlüğünü yapıyordu. Bu dergide Ali ile doğrudan birilişki ve beraberlik içinde olanlardan birisi Dr. Gulamabbas Tevessüli idi.Kendi deyimiyle, Ali'nin bu dergi için yazdığı yazılar üç türlüydü: 1. Makaleler, yani güncel olaylar ile ilgili makaleler.

2. Okuyucu sorularına "Niş u Nuş" adı altında verilen cevaplar, 3. Siyasi konular, "İran'da Beyaz Devrim" konusunda yazdığı ve ona

"Sarı Devrim" adını verdiği ve "Yay yapan ok" adıyla yayınladığı makalegibi."İran-ı Azad" gazetesi toplam 17 sayı yayınlandı.

Öğrenci faaliyetlerinin öncüsü olan Ali, siyasi mücadelesine devam noktasında, Fransa'ya girdikten sonra Cephe-i Milli-yiİran (İran Milli Cephesi)'a bağlı öğrenci kuruluşları ile yakından

samimi bir ilişki içine girdi ve faal bir üye olarak değişik otu rumlarda, topluluklarda ve konferanslarda yer alıyordu. Bu cümleden olarak, aynı zamanda Fransa'daki Milli Cepheye bağlı öğrencilerin yayınladığı derginin yayınlanmasında yardımlarda bulunuyordu. Birkaç sayı boyunca Şem' müstear (Şeriatı, Mezinani, Ali) ismiyle yazılar yazdı. Buna ilave olarak, Fran sa'da bulunduğu sürece, yani İran'a döndüğü 1343/1964 yılı nın yazma kadar Avrupa'daki İran Milli Cephesinin bir kolu olan

"İran-ı Azad" dergisinin yazı işleri müdürlüğü ve yayın kurulu sorumluluğunu yürütüyordu. \

"İranlı Öğrenci Federasyonu" tarafından çıkarılan " Gah-name-iFars/de" "Olayların, Görüşlerin ve... Köşesi" genellikle onun adınaydı.Aynı şekilde bazen de (A. Şeriati) ya da (A Mezinani) adlarıyla makaleleryazıyordu. Diğer önemli olaylardan biri de, İsveç'in Lozan şehrindedüzenlenen ve sonradan

"Vahdet Konferansı" olarak tanınan iranlı Öğrenciler Konfederasyonununikinci kongresinin düzenlenmesiydi. Bu kongre, İran, Amerika,



İngiltere, İsveç, İtalya, Almanya vb... ülkelerden katılan 69 temsilcininkatılımıyla düzenlendi ki Ali ve ben de bu kongrede yer alıyorduk.Kongrenin düzenleneceği yer bir bodrum (Birkaç katlı apartmanın alt katı)olarak kararlaştırıldı. Ali, kongrenin başından birkaç gün devam ettiğisonuna dek toplantı salonundan dışarı çıkmadı. Kongrenin başladığı ilkgünden itibaren benden ayrıldı ve kongrenin üyeleriyle birlikteydi. Hattakonuşmacılardan da değildi. Ben de diğer bayanlarla birlikte bizim içinayrılan eve gittik. Sadece oturumların düzenlendiği saatlerde konferansmerkezine gidiyorduk. Hatta topluluk arasında Ali'yi çok az görüyordum.

O sürekli kongrenin programı ve esasları konusundaki yazıları yazmakve konuşmaların içeriğini ve yapısını düzenlemekle uğraşıyordu. Kendisi,açıklama düşüncesinde değildi. Kongrenin tamamlanmasından birkaç günsonra yorgunluğunu biraz gidermek için Lozan'daki Leman ırmağınınkenarına gittik. Ali bize: "İsveç'e geldiğimizden beri ilk kez gözüm su veyeşillik görüyor" dedi. Bu kongrenin önemi, önceki yıl Paris'tedüzenlenmiş olan ilk kongrede var olan ihtilaflara son verebilmesiydi. Bukongrenin yeniliklerinden birisi de İran Üniversitelerindeki Öğrencitemsilcileri heyeti Mühendis Muhammed Tevessüli ve Cezayiri'nin dekatılmış olmasıydı. Devrimden sonra "İran-ı Azad" dergisi, Milliyetçiler üzerinde geniş biretki bırakabilmişti. Öyle ki Dr. Musaddık el yazısı ile yazdığı bir yazısındaParis'teki Milliyetçi Öğrenciler'e hitaben gazeteyi övdü. Fakat ne yazık kiCephe'nin Pan- İranist üyelerinden birisi Dr. Musaddık'm yanma gitmiş vekendisini yalan yere yayının sorumlusu olarak tanıtmıştı. Ali bu macerayışu şekilde açıklar:

"Dr. Musaddık'm da el yazısıyla yazdığı yazısı gazeteye u-laştı. Elbette bizler başlatmamıştık, çünkü dostlarımız tutumludurlar, o ...ilginçliklerden biri olan ... Bey, kendisini İran-ı Azad gazetesininsorumlusu olarak tanıtmış ve Dr. Musaddık'a bir mektup göndermiş, (o birkaç aydır İran'a gitmiş). Doktor, onun adına bir övgüyü gazetedeyazmış ve son derece gazeteyi ve onu övmüştür. Her ne ise siz artık birşey yapmayın. Çünkü en azından Dr. Musaddık cephenin içindeki bu kötüişlerden haberdar 85

84

olmasın ve bundan dolayı bu millete ve bu millilere kötü bakmasın. "*ü



Ali bu dönemde "İran-ı Azad"a ilave olarak Amerika'da yayınlanan"Endişe-i Cephe" ile ve "Name- i Parsi" ile de samimi ilişkiler içindeydi.Fakat yavaş yavaş cephe liderleri tarafından sabır ve bekleyiş siyasetiningüdülmesi, ayrıca batılılaşma reformizmi ve uzlaşmacı liberalizminedeniyle Ali'nin onlara yönelik eleştirisi arttı ve onlardan ümidini kesti,sonra da gazeteden istifa etti.

"Ben bu kapısız ve sipersiz ve genellikle benim tüm hemfikrim olandostlarımda görmüş olduğum ve görmekte olduğum sadakat vedoğruluktan çok azma sahip olan değişik tipteki ve renkteki insanlarladolu olan bu teşkilattan bıktım. Gazeteden istifa ettim (birçok ısrar vericaya rağmen). Çünkü bir grup, birbiriyle işbirliği ederek teknik işleresızmış ve benim haberim olmaksızın başmakaleye ve bazı konulara elatmışlardı, eklemelerde ya da çıkarmalarda bulunuyorlardı. Birlikteolmayı artık uygun görmedim ve fiili olarak yine de gazete merkezini benve dostlarım birlikte hareket ettiğimiz ümidiyle aynı yerde tutuyorlardı.Benim birlikte hareket etmem artık anlamsızdır. Zira şayet biruygunsuzluk karşısında sağlam durmazsam hiçbir zaman ne bir kişiliğimkalır ne söylediklerimiz bir değer bulur ve ne de o uygunsuzluğun önüalınmış olacaktır./ffl

"İran-ı Azad", "Name-i Parsi", "Endişe-i Cebhe" ve "Mücalıidüf -Cezayir" i le birlikte çalışma ve karanlık bodrumda yapılan Lozankongresinin kimi mesajlarının kongrenin son gününe dek düzeltilmesi veŞem' adıyla makalelerin yayınlanması- ki siyasi mücadelenin eski şekillerisayılıyordu-onun nazarında bir sonuç getirmiyordu. 1340/1961 yılının 27Urdibehişt ayında İran özgürlük Hareketi Ayetullah Talekani, MühendisBazergan ve Dr. Yedullah Sahabi rehberliğinde kuruldu ki gerçekteinkılapçı Cebhe-i Milli'nin bir cevabı niteliği taşımakta ve radikal öğrencigruplarını kendine çekmekteydi.

Ali, onları cephe güçlerinin en sadıklarından kabul ediyor ve onlarla birlikte ülke dışında kendi görüşlerini doğru kurulmuş bir kültürhareketinin kurulması ve sağlam bir teşkilattan faydalanması amacıylaaçıklıyordu. 1962 Eylülünde, başlangıçta bir yer altı teşkilatının teşkiliyoluyla işe başlayan teşkilatlanmış fikirsel bir mücadeleye inancını şöyleaçıklar: "... Bir hareketin güçlü ve sağlam esasları seri, temiz duygularlave birkaç yıllık mücadele süresince pişmiş olan ve uyumlu olan düşünce

ve i- nançlarla kuruluyor ve devletlerin gidiş gelişinin, dış çevrenin soğuk



Dr. Şeriatı, çoğunluk için ittifaka yakın olarak tanınmayan Fanon'un

bazı düşüncelerini açıklamakla ve kitabının sonuç kısmındaki bazı bölümlerini tercüme etmekle onun fikir ve düşüncelerinin yankısınıkendisinin de üyesi olduğu İran Milli Hareketinin içine ulaştırdı. Onunsözlerinde bu düşünceler sürekli tekrarlanırdı:

"Arkadaşlar, gelin bu Avrupa'yı terk edelim. Arkadaşlar, gelin butiksindirici ve maymunvari taklitlerden elimizi çekelim. Geliniz, sürekliinsandan, insanlıktan söz eden fakat her nerede bir insanı gördüyse ... onuortadan kaldıran Avrupa'yı terk edelim. .."

Aynı şekilde Dr. Şeriatı' Afrikalı İnkılapçı ve toplumsal diğerdüşünürlerin düşüncelerini tanıtma noktasında bu cümleden Ömer Ozgan'ı(Afdalü'l-Cihad adlı eserin sahibi) ve bazı gayri müslim Afrikalı şairlerden büyük ölçüde faydalanmıştı94

Ali'nin İran'da olduğu 1345/1966 yılında Cephe-i Milli'nin mücadelecive aydın öğrencileri grup halinde bu kitabı dışarıda tercüme edip veMusaddık Yayınları adıyla Paris'te yayınladılar.

Gerçi belki de Ali'nin Fanon'un kitabı üzerine yaptığı birçoktenkidinden dolayı, Savak onu bu kitabın mütercimi olarak tanıttı1" veİran'ın inkılapçı edebiyatında da bu tercümenin mukaddimesi onun adıylayayınlandı.

O, bu yıl içinde (1963) kendi tezini de savundu ve resmen üniversitedenÜniversite Doktorası96 derecesiyle mezun oldu.97 94 Dr. Ali Şeriati'nin hayatı ve Eserleri üzerine bir inceleme, GulamAbbas Tevessüli, 1358, s. 17 95 24.05.1349 yılında bir mektup Tahran Savak'ından Meşhed Emniyetteşkilatına Dr. Şeriati'nin böyle bir işle uğraşıp uğraşmadığını araştırmaküzere gönderildi (Bkz. Ekler, 3 nolu belge)

96 Üniversite doktorası 97 Bazıları, Ali'nin İran'a gelmezden önce Prof. Lazard'ın gözetimindegeçirdiği edebi doktora tezinin puan ve Mention'una işaretle, yani "Fazail-iBelh"m tarihi edebi metninin tashih, tercüme ve dipnotlandırmalarınaişaretle o-nun akademik unvanına halel getirmek istemişler. Güya gururverici bu derecenin kazanılması, Ali Şeriati gibi bir kimse için bu kadar bilimsel bir etkiyle olmayacak bir şeydi!! Oysa ben de onca hamileliksıkıntısına ve iki çocuğun bakımım yürütmeme rağmen kendi doktoramıgurur verici (Tres Honorable) en iyi derece ile almamı Ali'nin kendiyardımı ve direktifleri doğrultusunda çalışmama borçlu idim. O halde bu,



benim ona bilimselliğimin onun üstünde olduğunun işareti midir? Veacaba M eşhed ve Tahran 88

Bu dönemde tatil zamanının çoğu, Sen Jirmen Caddesindeki ve genellikleİranlı öğrencilerin değişik pansiyonlarında ikamet ettikleri İnternationalSitesindeki98 basımevlerindeki dostane ve samimi görüşmelerdi. Bu aradaCite'de öğrencilere özel "Birleşmiş Milletler Evi" güzel adıyla bir restorantvardı. Buraya öğrenciler, aileleriyle birlikte de girebiliyorlardı. Bundandolayı Pazar günleri bizler de çocuklarımızla birlikte diğer öğrenci arkadaşve dostlarımızın yanında yemek yemek için or aya gidebiliyorduk. Ali vearkadaşlarının sohbet edip konuştukları yer burasıydı. Ali boş vakitlerinin büyük bir kısmını da arkadaşlarıyla birlikte bu Cite'de geçiriyordu vesiyasi öğrenci oturumları da genellikle bu yerde düzenleniyordu.

Bir başka oturumlardan birisi de genellikle birkaç arkadaşıyla birlikteCumartesi akşamından başlayan ve bazen Pazar akşamına kadar devameden Mesnevi Okumalarıydı. Bazen de saatlerce satranç oyunu başındaotururdu.

Bu günlerde Ali, Horasan Edebiyat Konseyi'ndeki arkadaşlarından M.Azerem'den bir mektup alır. Bu vesileyle, ondan yeni bir şiir söylemesinive onu "Şiir -i Horasan" kitabında yayınlamak için göndermesini ister. Ali, bu mektuba verdiği cevapta şöyle yazar: 7 962 yılı Mayıs başlarf

"...üzgünüm ki mektup, şiir ve yazıyı görmekten dolayı bende var olandurumu tarif edemem, çünkü onu anlatmak için yerli yersiz ve yalan yerekullanılan o eski kelimeleri bulamıyorum ve kaçınılmaz olarak şu kadarınısöyleyeyim ki uzun bir habersizlik ve gurbetten sonra bu mek tup, benimiçin sevimli olan bir dünyadan, dost ve arkadaşlardan bana can veren biresintiydi.

liselerindeki öğretmenlikten daha üstün bir makam (onun manevi değerigöz önünde bulundurulması dışında) mı elde ettim? 98 Çite universitaire de paris öğrenci kasabası, dünyanın değişikyerlerindeki her ülkenin Paris'te öğrenim gören öğrencileri için kendiülkesinin adını taşıyan yurtlar yaptırdığı çok büyük bir genişliğe sahipolan bir mahalledir. Bu pansiyonlar o ülkenin ismiyle anılırdı. ÖrneğinAlman Evi, İngiltere Evi, Kamboçya Evi, Çin Evi, İran Evi vb. gibi. Bu mahallede, dünyanın farklı yerlerinden Paris'e öğrenim görmek içingelen öğrencileri görmek ve değişik kültürlerle tanışmak mümkündür. 99 1342 yüı civarı



89

...ben maalesef şiir ve şairlik konusunda, artık bir etki göster emiyorum.Çünkü kaç yıldır artık güzelliklerden zevk alamıyorum, edebi ve şairanesıkıntıları hissedemiyorum. Bir his hali ehlinden katı düşünen (elbettemütefekkir lügat ve sınırlı anlamıyla) bir adam haline gelmek içinantr enman yapıyorum. Zira ben artık kendimde olan adam değilim. Kaçyıldır burada insanların ekmeğini yiyiyorum, kendi derdimi çekemem.Bundan dolayı da şiiri düşünemiyorum. İran 'a döndüğümde "Nereden başlayayım?"! düşünüyorum.

...siz eğer konuşabiliyorsanız, kendinizden, kendi aşklannız-dan,sıkıntılarınızdan ve hayallerinizden söz etmeniz çok insafsız ve namertçe bir şey olur...

İran "da her tarafın, dağ taşın uyutmak için ninni söylediği şu andasizler neden mırıldanıp iniltiler okuyasınız ki. Uyana- bilmeleri için Feryatedin..."

Nimet Mirza- zade Bey, o günlerin anısı olarak şöyle söyler: "39-40 yıllarıcivarında "Peykar Edebiyat Konseyi" adında bir edebiyat konseyi vardı ve bizler de Horasan'da bir edebiyat konseyi kurmuştuk. Horasan gazetesiTahran iyan Bey'in müdürlüğünde ve Hicazı' Bey'in yazı işlerisorumluğunda çıkan ve hâlâ da çıkmaya devam eden bir günlük gazeteydi.Ali Şeriati'nin kendisi de bu gazetede makaleler yazıyordu ve görevlerde bulunuyordu. Bu görevler, kültürel ve yazı alanındaydı el bette - Şeriati yaFransa 'ya gittiğinin ilk yılıydı ya da oradan döndüğü yıldı- sözünü ettiğim"Peykar Edebiyat Konseyi" toplantı düzenliyordu, (tesadüfen o günFahreddin Hicazi'nin evindeydi). Bugünkü İran edebiyatı ve kültürüalanında söz sahibi olan kimselerden Kasım Sanevi, bugünkü TahranÜniversitesinin büyük ve değerli şair ve hocalarından Muhammed RızaŞefıi-yi Kedkeni, Feridun Salahı' ve daha birçok kişi orada idik. Ali Şeriatiiçeri girdi. Asla unutamıyorum, kulak verdi ve ne okuyorsunuz? diyesordu.

Orada bulunan arkadaşlar, geneli klasik şiir okuyordu. Elinde Ehevanin"Ahir- i Şahname" kitabı olduğu bir halde, "Hayır, bu şiirlerden okuyun"dedi ve daha sonra "Garib-i Rah/Yol Gari-

bi" dediği bir şiiri-ki Ehevan'm Çavuşi şiirlerinin etkisi altında söylenmiş-

okudu.,0"



...hâlâ çehresi ve sesi Meşhed'in o sonbaharın batmaya yakın solukışıltılı güneşin hatırası aklımdadır ve sahip olduğu tesir ve yeni şiir ve yeni bakış hakkında söylediği dörtlük ve Şefıi-yi Kedkeni Bey bir gazel okudu.Şefii, o zamanlar daha çok gazel okurdu. Şeriati'nin söyleyiş ve karşılıkverme tarzı da kelimenin tam anlamıyla cezb edici bir şekilde idi ve birkaçoturum sonra benim de orada okuduğum bir şiire de dayanarak aramızdagörüş alışverişi ve sohbet ortamı oluştu. Yani bu tarihten37-38 yeni Farsça şiir örneklerinin cep kitapları şeklinde Franklin yayınevi tarafından 42 ya da 43 yılı Nevruz'unda ben onu aldımve bayram gecesi Ali'nin eline Paris'te ulaşması için onunla birlikte Şi'r -iel-Cezayir kitabını da gönderdim ve Şefıi-yi Kedkeni Bey ile birlikteyayınlamayı düşündüğümüz Bugünkü Horasan Şiirini telif edeceğimiz vesen de şiirlerini gönder şeklindeki mektubu gönderdim. Ali Şeriati'nin oşiirin ulaşması hakkındaki bilinen mektubu ve şiir kitabı için şiirgönderme amacı-ki Ayrılık Gecesi Arkadaşı ile başlıyordu-bu olayacevaptır. Yani Şeriati, hem şiir eleştirmeni olarak hem de bizim için birşair olarak o kadar açıktı ki Günümüz Horasan Şiiri kitabını telif etmekteolduğumuz zaman onun için resmi bir mektup gönderdim ve ondan şiirgöndermesini istedim. O da o söz konusu cevabı verdi ki ara vermeksizinHorasan- ı Edebi'de yayınlandı... Ben ve o Dr. Şefii-yi Kedkeni birlikte

oturmuştuk. AH o kendine özgü paltosuyla geldi ve tekrar Ehevan'm oşiirini okudu ve kendi şiirini de okudu. "Ahir- i Şehname" kitabı elindeydi.Bize verdi ve, "Bunları okuyun" dedi. Gazel okuyan kişiye yönelerek,"Beyefendi, Rudeki'nin bin yaşını aşkın bu dul kadmı-yaşlı kadı-nı-bumaşukasını artık bırakın!" dedi.107 100 Garib-i Rah (Yol Garibi) • "Yoldan giden birinin ayak izleri görülüyor kim bu yolunu kaybetmiş ve bu yolunu bulamamış neyi arar?

Meğer o, bu yolculuktan, bu yoldan neyi arar? Bu sahradan yoksa bir arzu şehrine bir yol var mı?.." 101 "Ali ile Miad" kitabı, Ali Şeriati'nin altmışıncı Doğum YıldönümüSempozyumu, nemad, numud ve kültür makalesi, M. Azerem ile söyleşi, İsveç yıl 1373, s. 94-101

90



yapmış olduğu tercümelerden de Esedi'nin "Gürşasb-name"s\m,Gürgani'nin "Viz u Ramin'iriı, Hayyam'm "Nevruz-name"smi, İbn-iSina'nın "Danış-name"s\ m ve Cami'nin "Baharistan"mı saymakmümkündür. O, aynı şekilde İran tarihi, edebiyatı ve dilleri ve islammedeniyeti alanında birçok eserler bıraktı. O şu anda hayatta değil.

kaynaklar olan ve halk yığınlarının sorunlarına dokunmaksızın ve İrantoplumunu yeteri miktarda tanımaksızın hareket eden liderlerinin olduğu bir mücadelenin yanında Ali, yavaş yavaş Avrupa'dan kopup İr an'adönmenin gereğini fark ediyordu. Ali'nin Hüseyniye-yi İrşad'dakiöğrencilerinden olan Mahmud İmrani Bey bu konudaki bir anısını şöyleanlatır:

"Doktor, Avrupa öğrenimini tamamladıktan sonra önünde üç yolunolduğunu söylerdi. Birincisi, Avrupa da kalmamız ve rejim aleyhindekisiyasi mücadeleye var olan imkanlardan yararlanarak devam etmemiz.İkinci yol, İran'ın komşu ülkelerinden örneğin İrak gibi bir ülkeye gidip bir radyo istasyonu ya da bir kampta teşkilat içinde silahlı eğitim derslerivermem. Üçüncü yol da, İran'a dönmek ve ülke içinde kültürei-siyasalmücadele yapmak idi. Bir yıllık bir aradan ve düşünmeden sonra sonundaüçüncü yolu seçtik."

Bu dönüş onu, İran toplumunun ve halk yığınlarının derinlemesine vegözle görülür bir şekilde tanımasına sebep oldu. Aynı şekilde kültürkaynaklarının çıkarılması ve tasfiyesi, mezhep/din yapısının yenilenmesiyönü fakat aynı zamanda sürekli düşünce içindeydi ve gelecek endişesiiçinde. Bazen endişeleriyle ilgili olarak sorduğum sorulara verdiği cevaptaşöyle derdi: "İ-ran'da bizim daha iyi bir hayat sürdürmemiz mümkündür.Fakat siyasi açıdan faaliyet imkanı bulamayacağımızı biliyorum. Bırak da bir müddet daha burada kalalım ve buranın özgür havasını teneffüsedelim."

O İran'daki siyasi zorluklara ilave olarak o kültür ortamından gönlünüayırmak da istemiyordu ve hâlâ oranın kültürel imkanlarındanyararlanarak araştırma ve incelemelerine devam etmeği çok arzuluyordu.

Ekonomik nedenden dolayı İran'a karayoluyla dönmeye karar verdik.Bundan dolayı bir dostumuzun Dr. Firuz Pertevi adındaki bir tanıdığınınAmerika'da on iki yıllık bir ikametten sonra İran'a karayolu ile gideceğiniduyduk. İlk tanışmadan sonra onunla gidiş günü ve zamanını belirledik.



Hareket gününün sabahı saat 10.00, öğrenci ilçesi Cite'nin ana kapısınınönünde tüm dost ve arkadaşlar toplanmışlardı. Ali, o kendine özgü üzüntü,samimiyet ve sevgisiyle onlarla ve- dalaşıyordu ve bu arada da, "Belki deartık beni hiç göremeye-

92

93

çeksiniz belki de Savak beni karşılamayagelir." diyordu. Sonunda saat11.30'da otomobil hareket etti ve bizler İran'a doğru yola çıktık. 13 günlük bir yolculuktan sonra gecenin 10.30'unda Bazergan sınır kapısına vardık.Sınırda Savak görevlileri tarafından göz altına alınacağına kesinlikleinana n Ali, beraberimizde bulunan Dr. Pertev Bey'e, "Gönlüm,özgürlüğümün bu son saatlerinde Türkiye'de kalmayı arzuluyor. Gel dedönelim ve geceyi bu ülkenin otellerinin birinde geçirelim. Hiç olmazsa enazından birkaç saat rahat uyuyalım" dedi. Dr. Pertev de onun önerisinikabul etti ve tekrar Türkiye'nin o sınır ilçesine döndük. Fakat o küçükşehirde her ne kadar dolaştıysak da rahat edebileceğimiz bir otel bulamadık. Çaresiz olarak daha fazla bir yorgunluk içinde sınıra döndük.

Böylece Ali, İran'ın kültür şartları ve ortamının kırk senesinden bu yanaonun gibi birisine üniversitelerde ders verme imkanı vermeyeceğini bilmesine ve onunla aynı fikirde olan arkadaşlarının ülke dışındamücadelesine devam etmesi için Fransa'da ya da Amerika'da kalmasınınuzatılması yönündeki ısrarına rağmen İran'a dönmemize karar verdi.

Dördüncü Bölüm Dönüşten Üniversiteye Kadar (13441348) İran'a Dönüş- Ali'nin Tutuklanması

Gecenin saat on ikisi civarında yorgun ve uykulu bir halde sınıra vardık.Kendimizi sınır polisine tanıttıktan sonra bize bir oda ayırdılar. Bir oda bize, bir oda da Dr. Pertev'e ayrıldı. Ve sessizce Ali'ye, bizi odayayerleştirdikten sonra soruşturma için bir üst kattaki odaya gelmesinisöylediler. Ali, bir yandan çocukları yerleştirmemiz için bize yardımetmeyi sürdürürken bir yandan da o kısa süre içinde kendi anılarını yazdığı bir ajandayı aramakla meşgul oldu ve onun bazı yapraklarını yırtıp tuvaletdeliğine attı ve Dr. Pertev'in odasına gidip geldi. Ondan sonra da sorgu



odasına gitti. Ben, son derece yorgun ve bitkin olduğum için kendimdeolmayarak uykuya daldım ve onun ne zaman döndüğünü bilmiyorum.

Ertesi gün sabah uyandığımda görünürde Ali, gümrük işlemleriniyapmak üzere gitti. Ben de sabah boyunca çocuklarla ilgileniyordum.Onları temiz hava almak için binanın yanındaki bahçeye götürdüm veAli'nin başına ne geldiğini bilmiyordum. Aniden Ali'yi otobüse bindirdiklerini gördüm ve o renksiz bir gülümsemeyle bize el sallıyor ve bakışlarıyla bana endişe etmememiz ve rahat olmamız gerektiğinianlatma ya çalışıyordu. Onu tutukladıklarını anladım. Dr. Pertev, banadoğru geldi ve, "Ali'yi tutukladılar ve Maku Savak Merkezine götürdüler,siz gelin de çantalarınızı gümrük memurlarına gösterin ta ki bizler deMaku'ya gidelim" dedi. Ben söylenenleri yaptım ve birkaç saat sonrahareket ettik.

Yol sırasında birbirimize danışarak mümkün olduğu kadar nispeten birçok sayısı yanımızda olan İran-ı Azad gibi, yurtdışındaki mücadeleciöğrenci bildirileri gibi ve buna benzer bazı yayınları yok etmeye kararverdik. Çünkü bunların görevlilerin eline düşmesi mümkündü. Buyayınları bir su kanalı kenarında

94

95

çiçek ve çalıların arasına gizledik ve arabayı biraz da olsa bu tür siyasi bildiri ve yayınlardan arındırdıktan sonra Maku'ya gittik. Elbette arabanın bagajı, Dr. Pertevin kendisi için Amerika'dan satın aldığı siyasi içeriklikitaplarla doluydu ve onun kitaplarına bir şey yapamazdık.

Öğleden sonra Maku'ya vardık ve şehrin emniyet müdürlüğünü bulduk.Oranın müdürü, Ali ile konuşmamıza izin verdi. Maku Savak müdürü,Ali'nin iki yıl önce (41 senesinin Şehriver ayı) çıkan tutuklanma emri belgesini"" bize gösterdi ve, "Siz Bazergan Kapısından ülkedenayrılmadığınız için bu hüküm bugüne kadar geçerliliğini korumakta veiptal edilmemiştir. İki yıl önce Mehrabad hava limanı sınırından ülkedışına çıktığınız için şanslıydınız" dedi.

O, bu sözleriyle iyi niyetliliğini göstermek istiyor ve bu tutukluktandolayı başımıza gelenlerden üzüntü duyduğunu belli etmeye çalışıyordu.



Bize endişe edilecek bir şey olmadığını söyleyerek ümit veriyordu. Ali'ninDr. Pertev'e, bu durumda yapabileceği tek şeyin ailesini beraberindeTahran'a götürmesi ve bundan başka yapılacak bir şeyin olmadığında ısraretmesine rağmen Doktor, "Biz seni burada yalnız ve tek başına bırakmayacağız ve dışarıda sana ne yapacaklarını takip edeceğiz" dedi.

Aynı günün akşamı Ali'yi Hoy cezaevine götürdüler, bizler de onların peşinden gittik. Hoy'da görevliler, bizim kendilerinin göstereceği birotelde kalmamızı istediler. Ali ile görüşebildiğimiz birkaç saniyelik süreiçinde Fransızca ile bana arabayı temizlememizi ve eğer mümkünsegitmemizi fısıldıyordu. Fakat bizler, görevlilerin gözetimi altındaydık vearabayı temizlememizin imkanı yoktu. Bir yandan da şayet temizlemeimkanı olsa bile kitapları nereye götürebilirdik ki? Her neyse gece Hoy'dauyuduk.

Ertesi sabah Dr. Pertev bana, "Ben, Doktorun dosyasını belirleyip belirlemediklerini öğrenmek üzere emniyet müdürlüğüne gidiyorum" dedi.O gitti ve artık dönmedi. Saat sabahın 10'u olmuştu. Süt emen küçükçocuğum Sara acıkmıştı ve ağlıyordu. Onun süt şişesi ve yiyeceği Dr.Pertev'in arabasındaydı. Çocuklar bağırıp çağırmaya başladı. Ben, çaresizolarak Savak'ın adresini otel müdürüne sordum ve oraya gittim. Her nekadar kapıyı 103 Bkz. Ekler 2 nolu belge

çaldıysam da kimse kapıyı açmıyordu. Sonunda bağırıp çağırmam ve büyük itirazlarım sonucu kapıyı açtılar. Ben, "Çocuklarımın yiyeceği vemalzemeleri arkadaşımızın arabasındadır. Onları almak istiyorum" dedim.Susen ve Sara, her ikisi de ağlıyordu. İhsan da şaşkın bir şekildegörevlilere hayretle bakıyordu. Sonunda memur döndü ve bizi beraberindeidarenin içine götürdü. Orada bana, "Hanım efendi, görevli memurumuzsizi arabanın yanma kadar götürecek. Gerekli malzemelerinizi alınız ve birdaha da b uraya gelmeyiniz. Zira eşiniz ve arkadaşı tutuklanmışlar veTahran'dan onlarla ilgili emir gelinceye kadar kimseyle görüşme haklarıyoktur." dedi.

Ali'nin ceplerinden çıkardıkları ve masanın üzerine koyduklarıeşyalarının yanında bulunan parasının çok az bir miktarını bana verdiler.İki gün sonra Ali'yi ve Dr. Pertev'i hiçbir sorgu olmaksızın Rızaiyecezaevine götürdüler. Bizi tekrar bir otelde tutup otel sahibine teslimettiler. Biz orada kendilerinin gözetimi altındaydık.



müracaat ettim ve diplomamı onlara verdim. Meşhed'de önce ÜstadŞeriati'nin evinde kaldık.

Aynı günlerde kendimi kültür bürosuna tanıttım ve öğretimimin devamınedeniyle hizmeti beklediğimden dolayı yeniden çalışmaya başlamak içinhazır olduğumu bildirdim. Bu arada Tahran ve Meşhed Üniversitelerindengörevlendirilme müracaatımın cevabını bekliyordum.

Zannedersem 1343/1964 yılı Şehriver ayında Ali zindandan kurtuldu vehiç durmaksızın ve kimseye haber vermeden Meşhed'e geldi. Fakatdostları ve akrabaları onun geldiği haberini alınca ziyaretine geldiler.

Ali de benim gibi idareye gitti, geldiğini ve göreve hazır olduğunuhaber verdi. Bir süre sonra önün öğretmenliğe dördüncü derecedenyeniden görevlendirilme emri geldi.105 43 senesinin Mihr ayında ikimizde yeniden Meşhed Kültür bürosunda göreve başladık. Tabi ki Ali,dördüncü dereceden öğretmenlik görevine başladı. Çünkü henüz onunderecesi eğitimcilik derecesine ulaşmamıştı. Fakat ben, eğitimciderecesiyle görevlendirildim. Zindandan kurtulduktan sonra Ali de TahranÜniversitesine müracaatta bulunmuştu. Ali'nin haftada 24 saatlik ders saati programı şu şekilde idi: Tarak Ziraat Sanat Okulunda 10 105 Bkz. Ekler, 2 notu belge

saat dersi vardı. Diğer ders saatlerini de Meşhed'deki Dervaze-i KoçanErkekler Lisesinde ve İran-duht adlı Kız Lisesinde idi. Her üç okulda daFarsça Okuma-Yazma hocasıydı. Fakat benim ders programım yalnızcaMeşhed'in güney kısmındaki bir kız Iise-sindeydi.

Biz eğitim-öğretimde hizmetle uğraşıyorduk, aynı zamanda daÜniversiteden gelecek cevabı bekliyorduk. Bir süre sonra üniversitedegörevlendirilme müracaatımıza olumsuz cevap verildi. Ali'ninmüracaatının reddine dair bahane, doktorasının lisansın devamı niteliğindeolmadığıydı! Yani Edebiyat lisansı Tarih doktorasını alamazdı! Fakat dahasonraları kendileri bunun bir bahaneden başka bir şey olmadığınıgösterdiler. Doktoramın önceki öğrenimimin devamı olan bana da,"Benden önce bir kişi araştırma görevliliğine müracaat etmiş ve artıkihtiy açlarının olmadığını" söylediler. Benim için kanuni olarak sorunçıkaramazlardı. Zira benim edebiyat doktoramı Yüksek Eğitim Bakanlığıçok yüksek bir derece ile teyit etmişti.

Ali, böyle bir tepkiyi bekliyordu. O günlerde siyasi faaliyetlerinden vetop lumsal konumundan dolayı ona üniversite çalışma izni vermiyordu. Ve biz bu şartları kabul etmiştik.



belgeyle olumlu cevap verilir. Bundan d olayı o, idari Yüksek Şurasısınavlarına katılma iznini alır. Bu sınavda başarı gösterdikten sonra derskitapları uzmanı olarak Tahran'a gider ve dini kitapları incelemesorumluları olan Barkai, Bahoner ve Dr. Behişti Beylerle birlikte çalışır.Böylece tekrar günün şartları gereği- bizler Ali'den ayrı düşmüş olduk. OTahran'da, ben ise Meşhed'de çalışmaya başladık. O dönemlerde zamanınkültür dairesinin bir bölümü olan Celb-i Seyyahan teşkilatı Ali'denHorasan hakkında tarihi ve kültürel bir kitap yazmasını ister. O, HorasanKlavuzu kitabını yazdı. Ali'nin bu dönemde yaptığı işlerden biri de kendihocası olan Prof. Louis Massignon'un eseri Selman-ı Pak adlı kitabıtercüme etmesiydi. Bu kitabın tercümesi 1344/1965 yılında tamamlandı veaynı yıl içinde yayınlandı. 1345/1966 yılına kadar Ali, boş zamanlarınıkitap tercüme etmekle geçirdi. Okuma ve bilimsel araştırmalar yaptığızaman dışında kendisine kalan zamanda da eski arkadaşlarıyla sohbet edipkonuşmalar yapardı.

Burada zikredilmesinin yeridir, Üstad Şeriati'nin iradeli öğrencilerindenolan Dr. Sercem'i Bey, kimi geceler üstadı görmek için onun evine giderdi.Kendileri Ali konusunda bir noktayı şöyle açıklarlar:

"Ali'nin soru sorma noktasında kendine özgü bir zarafeti vardı. Bir gece,Üstadın evindeydim ve onunla sohbet ediyordum. Ali odaya girdi veoturdu. Aniden ben, onun babasına bir şey sormak istediğini farkettim.Biraz sohbetten sonra Üstad'a, "Siz Gatafan meselesi konusunda nesöylemişsiniz?" diye sordu. Ben, onun sayfa ve kesin tarihini istediğinisandım-aynı dönemde Ali İslâm-Bilim kitabını yazmakla meşguldü, Üstadda takriben tüm İslâm tarihini ezberden biliyordu-Üstad ara vermedenayağa kalktı, kitabı aldı ve "Gatafan meselesi şu sayfadadır" dedi. Aliteşekkür etti ve bir not aldı. Daha sonra bana gülümsedi ve bana "Eğer sen benim sadece soru sormak için bu odaya geldiğimi anladıysan üzerinealınma" diye belli ettirdi. Zira eğer kendisi bu tarihi bulmak isteseydi en az2-3 saat vakit ayırmalıydı. Oysa birkaç dakikasını harcayarak kendineözgü zekasıyla peşinde olduğu o konunun kesin tarihini not almış oldu."

1344/1965 yılında Meşhed Üniversitesi, Tahran gazetelerinde TarihBölümü için bir görevlendirme ilanı yayınlamıştı. Ali de bu fırsattanyararlandı ve bir daha gerekli belgeleri göndererek müracaatını yaptı.Edebiyat Fakültesi dekanı Dr. Muham-med Ali Recai, belgeleri

inceledikten sonra onları Tarih Bölümü başkanı Dr. Hasan-kuliMüeyyedi'ye gönderdi. Dr. Müeyyedi, belgeleri yeterli gördü ve olumlu



görüşünü Edebiyat Fakültesi dekanına bildirdi. Ali'nin belgeleri, üç yönlü(yazılı, sözlü ve uygulamalı) sınava tabi tutulması için Tahran ÜniversitesiEdebiyat Fakültesi Tarih Bölümü'ne gönderildi.

Sonunda, Ali Meşhed Edebiyat Fakültesi yöneticilerinin öncekimuhalefetine rağmen üçlü sınavlara katılabildi. Sınav oturumlarında sınavıyapanların ilgisini çekti. Sonunda kabul edildi ve Tahran Üniversitesi deonun uzmanlığını onaylayan bildirisini yayınladı. Bu defa EdebiyatFakültesi Tarih Bölümü için kesin ihtiyacı olduğundan artık sorun çıkarıcıtavırlar sergilenmedi. Çünkü o tarihte, üniversitedeki eğitim içinMeşhed'deki lise hocalarından yararlanıyorlardı. Bu tavır değişikliğinin birdiğer sebebi de belki de Ali'nin dindar bir kişi olduğunu ve Komünizme vemateryalizme yönelen gençleri dine çekebileceğine inanmalarıydı. Otarihlerde devlet en çok Komünistlerden endişe duyuyordu ve onlardandaha çok zarar geleceğini hissediyordu. Bundan dolayı, Ali'nin yenişartları ve özellikle de onun üç sı-

i 00

101

navdan da başarıyla geçmesi onların muhalefet etmesi için bir bahane bırakmamıştı.

Benim Meşhed'deki Fakültede uzmanlık müracaatım konusunda ise: Meşhed Edebiyat Fakültesi yetkilileri, bana sınavlara katılma izni

vermeksizin "Sizin diplomanız Meşhed Edebiyat Fakültesi Şurası şartlarıaçısından yeterli değildir106" dediler. Yani doktoramı İran'daalmadığınızdan dolayı öğretim görevlisi olarak görev alamayacağımısöylediler ve bana olumsuz cevap verdiler Oysa ki aynı yetkililer, ertesiyılın öğretim döneminde Paris'te benim şartlarımın benzeri bir şekildedoktoralarını almış olan dönem arkadaşlarımı Meşhed Edebiyat FakültesiÖğretim görevliliği için görevlendirdiler! Bir çatı ve iki heva. 106 Aşağıdaki konular, Amerika'da basılan İran-şinasi dergisinden (yıl 5,s. 853-854) Dr. Celal Metini tarafından Dr. Ali Şeriati'nin hatıraları adıylayayınlanan yazılarından nakledilmiştir.

Dr. Şeriati ve hanımı öğretim görevliliği dilekçelerini Meşhed EdebiyatFakültesine teslim ettiler... fakülte her ikisine de haber vermelidir ki



Meşhed Edebiyat Fakültesi Şurasının belirlediği şartlara haizolmadıklarından müracaatlarınız incelemeye tabi tutulmayacaktır. Zira Dr.Şeriati ve eşi, her ikisi de Meşhed Edebiyat Fakültesi Fars Dili veEdebiyatı bölümü lisans mezunudurlar ki birincisi Paris SorbonÜniversitesi'nden "Tarih" doktorası almış diğeri de ikisinden hiçbirisininistihdamı bizim üniversitenin Şurasının şartlarına uymadığındanalınmayan bu üniversiteden Fars dili ve Edebiyatı Bölümünden doktoraderecesi almıştır. Uysal bir kişi olarak gördüğümüz Dr. Recai, bu usuliöneriyi kabul etmedi ve "her birinin diplomalarım bağlı öğretim grubunagönderelim. Ta ki orada kendileri cevap versinler. Nedendir hala anlamışdeğilim. Ben, müdürlüğünü Dr. Gulam Hüseyin Yusufi'nin yaptığı FarsDili ve Edebiyat ı Bölümüne Fakülte Şurası şartlarının tersi bir hareketyapmayacaklarına kesinlikle inanıyordum. Fakat Tarih öğretimi bölümünden korkuyordum. Daha sonra bu iki kişinin görevlendirilme belgeleri kendi fakültemize bağlı Öğretim Bölümüne gönderildi. Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü Dr.Yusufi ve Dr. Recai ve bu satırların yazan ve muhtemelen Dr. Müctehid-zad'in katılımıyla teşkil edildi ve Dr. Puran Şeriat Razavi'nin belgeleriniinceledi ve üniversite şurası kararları esasına göre oybirliği ile onu FarsDili ve E debiyatı öğretim görevliliği sınavına katılmak için yeterligörmedi fakat Tarih Bölümü Hasankuli Müeyyedi- belki de fakültedekanının önceden onunla müzakere etmesiyle- Dr. Şeriati'nin belgeleriniüniversitenin aynı şura kararlarıyla öğretim görevliliği için yeterli gördüve Tarih bölümünün onayını fakülteye bildirdi ta ki belgeler öncedenolduğu gibi Meşhed Üniversitesi ve Yüksek Öğrenim Dairesi yoluylaTahran Üniversitesi Tarih Bölümüne gönderilsin.

Bir diğer nokta da şuydu ki devletin nasıl da devlet tahsil bursunu bilimsel

değeri olmayan bölümlerde okuyan öğrencilere vermeye hazır olduğu veYüksek Öğrenim Bakanlığının niçin bu belgeleri onayladığı belli değildi!? Halbuki o dönemde İran'ın tüm üniversiteleri (Tahran Üniversitesi

dışında) Yüksek Öğrenim Eğitim Bakanlığının (bugünkü BilimlerBakanlığı) perdesi altındaydı. Ve Meşhed Edebiyat Fakültesi veÜniversite Şurası bakanlığın kurallarını takip etmek zorundaydılar.

Fakat işin gerçeği şuydu: Benim Fakültede görevlendirilmememuhalefet etmek F akültenin kararları nedeniyle değildi, aksine ŞeriatRazavi adı, 16 Azer 1332 Tahran Üniversitesi olayı ile bağlantılıydı.Tahran Fen Fakültesinden üç öğrencinin- ki kardeşim Mehdi (Azer) Şeriat



Razavi onlardan birisiydi - şehadetiyle Emniyet Teşkilatı bukonukarşısında hassas idi ve bir şehidin kız kardeşinin Fakültede o şehitlerinisminin hatırlatı-cısı olmasını istemiyordu. Elbette ben, hiçbir zamangörünürde benim Fakülteye girmeme muhalif olanlarda kusuraramıyorum. Zira onlar üst makamlardan kendiler ine gelen emirleriuygulamak zorunda idiler.Ali ve Aile

45-48/66- 69 yılları bizim ailemiz için nispeten rahat yıllardı. Ali,dersleri ve ailesi vardı. Yaklaşık olarak onun zamanını bizimle geçirdiğitek yıllardı bu yıllar. Baba ve eş görevini ve fikirsel çalışmalarını ve işini birlikte yapıyordu: Meşhed Edebiyat Fakültesinde ders, yazarlık, diğerzamanlarım da ailesiyle birlikte geçirmek. Elbette yine de sorunlarımız bitmemişti. Fakat çevresindekilerin koşuşturmasıyla yavaş yavaş işleryoluna giriyordu . Bu cümleden Ali'nin, o zamanlar İrşad konuşmalarınıvermek amacıyla Tahran'da bulunan Üstad Şeriati için yazmış olduğumektuptaki konulardı: "Aziz babam ve şefkatli Hanım can,

Sizlere selamlarımı arz ediyorum. Bugün mektubunuzu aldım. Puran 'mdoktora sı ulaştıktan sonra ziyaret ettik ve sevincimiz iki katma çıktı.Allah'a hamd olsun ki bizim üzüntülerimizin en büyüklerinden bir tanesiAllah'ın lütfü, sizin niyetiniz,

102

103

Kazım Bey'in çabaları, Dr. Felatori'nin tavsiyesi ve... ile bertaraf oldu. bundan dolayı Allah 'a dünyalar kadar şükrediyoruz.

Olağanüstü bir keramet de oldu; Ali Muhammed Ağa Bey'in yazmışoldukları mektuptan sonra yine tasvipten sonra tasvip belgesinin aslıkaybolmuş ve dosyadan çalınmış. Puran bir koyun adamış ve kesti. Etinifakir ailelere dağıtmak için hazırlamakta olduğumuz bir anda Puran 'mdoktorası elimize ulaştı. Bir ümitsizlikten sonra aniden ümide boğulduk.Zira bundan dolayı da Allah 'a sonsuz şükürler ediyoruz.

Burada her şey güzel ve yolunda. Size bir de mektup yazan Betül desınavlarda büyük bir başarı gösterdi... Allah'a hamd olsun bu hafta, güzel



bir haftaydı. Çünkü birkaç mutluluk verici haber aldık. Sizin ve HanımCanin gelişinin kesinleşmesi, Puran 'in doktora işinin düzelmesi, Puran 'mmemurl uk derecesinin sanat ve mühendislik derecesine yükselmesi, biryıldır yük -selmeyen benim derecemin düzelmesi..., olağanüstü bir şekildeözel 360 tümen maaşın kararlaştırılması, yeni dekanın belirlenmesi (Dr.Recai'nin yerinde kalması), zira benim hocalık maaşımın (2500 Tümen)düzenlenmeme bahanesi resmi dekanın olmamasıydı. Çünkü kendilerinindekanlık süresi bitmiş ve yeni dekan seçilmemişti. Vekilin olduğu birdurumda hocaların maaşı düzenlenemezdi... Aziz dostlar Mutahhari,Hümayun ve Minaçi Beylere saygılarımı arz ediyorum. Tüm dostları öpüyorum... Ali

Ali'nin Fakültede görevlendirilmesinden bir süre sonra, biz Meşhed'inLeşker caddesindeki bir kiralık eve yerleştik. Şeviz Köyü (Mezinan'metrafındaki köylerden) ahalisinden bir yaşlı kadın, bizim yokluğumuzdasırasıyla yedi, dört ve üç yaşlarındaki çocuklarımızın bakımını üstlenmeküzere ailemize katıldı.

Kerbelayi Zehra, Seviz'de Ali'nin fırıncı halası, sade, iyi kalpli ve iyimizaçlı yaşlı bir kadın idi ve Ali'ye karşı büyük bir sevgi duyardı. Ali,kimi zaman onunla heyecan dolu bir sohbete dalardı. Evimizin düzenigenellikle onun elindeydi. Kızım Susen, çocukluk anılarını dile getirirkenşöyle der:

"Bir yiyeceği kaldırmak ya da bir şeyi yemek için ondan izin almamızgerekiyordu. Bunun aksi bi r durumda, peşimizden

gelir ve zorla da olsa onu bizden alırdı. Ali Baba, kavun ve narı çokseverdi. Kerbelayi Zehra, bazen lezzetli ve tatlı meyveleri babamız Ali'ninişten döndüğü akşam vaktinde getirmek üzere saklardı. Hatta bazenannemin; "meyve var m ı?" diye sorması halinde "yoktur" cevabını verdiğide olurdu. Sonra onları babam için sakladığı anlaşılırdı. Kendisi için çayyapıp ya da sıcak bir yemek getirmek için babam işten dönünceye kadaruyumazdı."

Ali, çocuklarına karşı davranışlarında klasik ve geleneksel . eğitim veöğretim tarzından sakınmaya çalışırdı. Kendinde olduğu zamanlardaçocuklarla oynar ve onları büyük bir muhabbet ve aşkla öyle kucaklardı kiçocukları ağlama tutardı. Sara bu konuda şöyle der:

"Babamız Ali bu dönemlerde, kimi geceler bize bir şeyler öğretmeyeçalışırdı. Kendisince bilmemiz gereken bazı noktaları yazalım diye bizim



için özel defter ve kalemler alırdı. Defterin başlangıcında, "Ali BabanınDersleri" diye yazmıştık. Yemek nasıl yenir? Nasıl konuşulur? Ve buna

ben zer konular. Bazen sakal tıraşı olurken ya da elbiselerini değiştirirken bir beyti okur devamını da bizim getirmemizi isterdi. Örneğin, "Zımnendedim" derdi. Biz üçümüz birlikte, "Ne var" derdik. "Dedim mi?" derdi,

bizler sonunda tek ses halinde, "K eşke" derdik. Veya Sa'di'nin şumısrası gibi: "Yoksa bu gece zamanında ötmedi mi bu horoz?" ve birdiğeri: Puta tapan olma dedim. Put nine bana dava açar ve..." "Ben uzakdiyarlardaki aşklara kırlangıç oluyorum. ..." Bazen gece konferanslarıoturumlarından geç gelirdi ve uykuda olan ve ertesi sabah okula gitmesigereken bizleri ısrarla uykudan uyandırır, arabaya bindirir ve gezmekamacıyla Kuhseng tarafına ya da şehrin etrafına giderdik. Yarı uykuluyarı uyanık hatta birazda melül ve bıkkın. Bazen anneme şöyle derdi:"Yıldızlara bak, ne kadar güzel olduklarını bir gör, gökyüzüne bak! Tıpkıçöldeki gökyüzü kadar mavi ve temizdir." Bazen de annem "evedönmeliyiz, çocukların uykusu var" diye itiraz ederdi. Fakat Ali Babaonun itirazlarına kulak aşmazdı." İhsan şöyle der:

"İlkokul beşinci sınıfta okuyordum. Gündüzleri Ali Babayı çok azgörürdüm. Hatırlıyorum bir gece uyuyordum, gece yarısı Baba Ali başucuma geldi, naz, okşama, öpme ve konuşmayla ağır bir uykuda olan beni uyandırıp benimle konuştu ve sürekli

104

105

bana, "Sen şu ana kadar hiçbir şey yazdın mı? Bir konuyu yazabilir misin?Sen hangi meslek sahibi olmak istersin? Yazar mı? Sen sahiden ne kadaryazabilirsin?" diye sorardı. Ben de yarı uykulu ve sersem bir şekilde onacevaplar verir dim. Sonra bana, Ben çocuklar için hikaye tarzı bir kitapyazıyorum, daha sonra sen de onun tarzına uygun şekilde bir başka hikayeyaz. Bir bakayım yazabiliyor musun yazamıyor musun?"derdi.

Birkaç gün sonra ben okuldan dönünce, annem, "Bu akşam büyük babanız, Hanım Can ve halanız Betül evimize geliyorlar." Dedi. Akşamgeldiler. İki saat sonra Baba Ali geldi ve "Ben bugünlerde İhsan 'm benzerini yazmak için örnek alacağı bir kitap yazmakla uğraşıyordum.



Akşam yemeğinden sonra o kitabı hepimize okudu. Ondan sonra bana"Sen ondan bir şey anladın mı anlamadın mı?" diye sordu. Kitabın ismi,"Bir, önünde sonsuz Sıfırlar" idi. Hatırlıyorum, büyükbabam o kitabı çokçok övdü. Daha sonraları Baba Ali'nin arkadaşları, "Bu Kitap, çocuklariçin çok güzel ve eğiticidir." derlerdi. Nihayetinde seksen yaşındakiçocuklar için!"

Bana karşı da kendine özgü bir davranışı vardı. Hiçbir zaman şer'ihaklar açısından ve koca oluşundan su istimalde bulunmadı ya daözgürlüğümü ve haklarımı sınırlamaya çalışmadı. Giyiniş tarzıma, başkalarıyla ilişkilerime, dışarıdaki işlerime asla müdahalede bulunmadı.Gerçi sorumsuz da değildi ve bazen ters bir durum gördüğünde, kinaye ileya da genellikle esprili bir şekilde muhalefetini gösterirdi o kadar. Birçokzamanlar, yemekteki tecrübesizliklerim üzerine şakalaşırdı. Şöyle sözlersöylerdi: "Puran'm yemekleri çok güzeldir, özellikle de Ekber'inkebabı107 ve köşe başındaki yoğurdu." Ev işlerinde mutlak anlamda banayardım etmezdi fakat fikirsel ve çalışma işlerinde bana yardım ederdi.Hatta Fransa'dan döndüğümüzün ilk yıllarında, Meşhed'de felsefe vemantık hocalarının azlığından dolayı benim için "Arz-ı Kuds" Lisesinde birkaç saatlik felsefe dersleri koymuşlardı ve ben derse gitmezden öncesaatlerce o- kumam gerekiyordu. Bundan dolayı Ali bana: "Eğer lisemüdürü kabul ederse ben senin yerine derslere gidebilirim ve felsefe 107 Ekber Kebabı, o zamanlar Meşhed'in Kuhseng caddesinde bulunuyordu ve şu anda da aynı yerdedir. Çok güzel bir kebaptı.

dersini verebilirim." dedi. Nitekim bu işi bir süre de yaptı. Ders vermetarzı konusunda da bana fikirsel yardımlarda bulunurdu. 49/60 yılınınsonuna kadar bizim kendi evimiz yoktu ve kirada oturmak zorundaydık.Ben sürekli Ali'ye, "sonunda bizim de başımızı sokacağımız bir yer bulmayı düşünmeliyiz, her zaman derbeder olamayız ve kiradaoturamayız" diye dilekte bulunurdum. O ise, adeti olduğu üzere hep kulakardı ederdi. Bugün yarın der geçerdi. Nihayet ben bir gün ısrarla ondankesinlikle ani ve acil bir kararla bir şeyler yapmak gerekir ve bu durum buşekilde devam edemez diye istekte bulundum. Onu, birlikte dolaşıp maddiimkanlarımıza uygun bir ev bulmaya razı ettim. Bizim o günküimkanlarımız, eğitim ve öğretim Bakanlığının kendi memurlarına çokdüşük fiyatlarla devirle Ali'ye verdiği bir arsaydı. İlk gördüğümüz evi beğendik fakat fiyatı 75 bin tümen idi. Oysa Ali'nin arsasını ancak 45 binTümene alıyorlardı. Büyük bir ısrarla Ali'ye "Bu ev güzeldir, onu al, evin



parası eşitlenir." diye kabul ettirdim. O ise, hiçbir şekilde kendini borçaltına sokmak istemiyor, erteliyor ve bir başka zaman ve vakte havaleediyordu. Evi satan kişi hatta birkaç aylık vadeli çek almayı da kabul etti.Fakat Ali çek vermeye de yanaşmıyor ve, "Benim çek defterim yanımdadeğil" diyordu. Sonunda ben müdahale ettim ve, "Ben kendim çekveririm" dedim. O, "Her nasıl istiyorsan öyle yap fakat benden gücümünyetmediği bir evi satın almak için onun bunun önünde boyun büküpdilenmeyi bekleme" dedi. Bu şekilde, Ali'nin arsasına 45 bin Tümen değer biçtiler ve geriye kalanı da nakit ödemek üzere ev satın alındı ve ben dörtçek yazdım. Bibi Fatıma Şeriat Razavi, kendi imzamla o günün 40 binTümen değerinde dört çek verdim. Bir ay sonra, bu maceradan sonra,arsayı satın alan kişi yanımıza geldi ve: "Bu arsa bu değeri etmez. Ancakkırk bin tümen eder" dedi. Bu, alış-veriş sözleşmesini fesh etmek içinAli'ye bahane veren yeni bir sorun oldu. O, kendisini emlak uzmanı olarakgösteriyor ve hiçbir şart altında arsayı bir Riyal bile daha az bir fiyatasatmaya yanaşmıyordu. Ali inat noktasında da eşsizdi. Ortada sadece benim durmayan ısrarlarım kaldı, kötü ahlâk özrü de onu kararındandöndüremezdi. Ben de ev sözleşmesinin fesh edilmesine yanaşmıyordum.Bundan dolayı 45 bin tümenlik bir çek daha verdim ve kendimi bir evinsatın alınmasına tutsak ettim. Bu çeklerin nasıl ödendiği ve sonununnerelere vardığı bir başka

106

107

. ' ?? ??? ^hikayedir. Amaç Ali'nin inadıydı ve benim hepimizin güvenini sağlamasısöz konusu olan bir ev satm almak için tutsaklığımdı. Babam, olayıntatlılık ve hayırla bitmesinden sonra karmaşık Meşhed lehçesiyle şöylederdi: "Bir ömrü pazarda geçiren ben, 85 bin tümenlik bir çeki bir kez dahiolsun boş yere vermedim. Fakat kızım 85 bin Tümenlik çeki hiç yereverdi."

Kimi zaman tüm gece uyanık kalırdı. Çoğu zaman sabaha yakın uyurdu.Dolayısıyla gündüzleri geç uyanması tabiiydi. Uyandırılması gerçekten problemdi. Hatta kimi zaman, geceleyin yazmaya başladığı bir konuyu



tamamlamak için ertesi gün fakülteye gitmediği bile olurdu. Kimizamanlar da kimsenin ondan rahat sız olmaması için kız kardeşlerininevine giderdi. Şayet onların misafiri olsa ya da evleri kalabalık olsaÇınaran'a108, halasının kızının evine giderdi, zira artık burada rahatsızedeceği kimse olmazdı ve izini kaybettirirdi.

Moskoviç marka ucuz bir arabası vardı. Meşhed şehrinde o türden çokaz araba vardı. Bu arabanın renk ve şeklinden Ali'nin izini bulmakkolaydı. Sürme renkli araba daha sonraları kendisi için bir şöhret buldu!Hatta Ali'nin fikirlerine muhalif olan kimi kişiler, "Dr. Şeriati'nin Marksistolduğu belli oluyor, hatta Rus malı bir de araba satın almış." derlerdi. Aliise şakayla, "Bu Moskoviç de benim gibidir. Canı istediği zaman çalışır,korna çalar, gider, bazen de inadı tutar asla hareket etmez." derdi.

Kız kardeşleri Tahire, Tayyibe ve Betül'ü çok severdi. En büyükleriTahire, annesine çok benzerdi: Rahat, sabırlı ve kendinde. Küçük yaşlarda,amcasının oğlu Abdulkerim Şeriati ile evlenmiş ve beş çocuğu vardı.Hepsinden daha çok babasına çeken diğer kız kardeşi Tayyibe ise zayıf,nazik mizaçlı, isyankar ve zeki idi. O da küçük yaşlarda Hasani Bey ileevlenmiş ve beş çocuk sahibi idi. Annelerinin vefatı sırasında on biryaşında olan küçük kız kardeşi Betül (Efsane), sonraki yıllar, MeşhedEdebiyat Fakültesinde öğrenim gördüğünde Ali'nin öğrencisi idi. O, diğeriki kız kardeşinin aksine, Ali'nin himayesi altında ve onun büyük ısrarıylaöğrenimine devam edebildi. Betül'ün olağanüstü zeka ve kabiliyeti vekonuyu anlamadaki çabukluğu Ali'yi çok umutlan-dırmıştı. Betül,öğrenimini tamamlamadan önce, Üstad Mürtaza 108 Meşhed'e yirmi kilometre uzaklıkta şeker fabrikasıyla! meşhur olan bir üçedir.

Mutahhari'nin önerisiyle kendi kayınbiraderi olan Dr. Ruhani Bey ileevlendi. Elbette Betül evlendikten sonra öğrenimine devam etti. Erkenyaşlardaki evlilik ve geleneksel aile ortamı, Tahire ve Tayyibe'nineğitimlerine engel olmuştu. Ve bu nokta sürekli onları rahatsız ediyordu.Bu gerçek Ali'yi de çok sıkıyordu ve sürekli itiraz tarzında şöyle derdi:"Kadının el ve ayaklarını bağlıyorlar ve ondan yol yürümesini istiyorlar...daha sonra da kadın zayıftır diyorlar."

Üç kız kardeş, ağabeylerine "dadaş" diye hitap ederlerdi. Onlarınçocukları da dayılarını "dadaş" diye adlandırırlardı. Tahire ve Tayyibe'ninevleri Ali'nin daimi mekanıydı. Hatta benim ve çocuklarımın elinden bilekaçmak ve benim basit emirlerimden rahat olmak istediği her zaman kız



kardeşlerinin evine gider, onların evinin bir köşesini seçer, kağıt vekitaplarını etrafına sıralar, kitap yazmaya başlar ve kendi yanmagelinmemesini isterdi.

Eniştesi Abdulkerim Şeriati Bey şöyle der: "hayatta hiçbir şey onuyazmak için tenha bir yer bulmak kadar mutlu edemez ve sevindiremezdi.Kimi zaman iki gün iki gece uyumaz, yazardı. Göz önünde bulundurduğukonu zihninde şekillendiğinde ve istediği şeyi bulduğunda yüzü açılırdı.Dudaklarında yumuşak bir gülümseme olduğu halde oturur ve diz dizeolurdu."

Yazı noktasında da kendine özgü bir düzensizliği vardı. Kendisidefalarca nasıl olur da dikkatsizlik sonucu yazdıklarının bir çoğunukaybetti ğinden şikayet ederdi. O, yazmak için belirli bir yer ve mekanistemezdi. Örneğin bir çalışma odası ya da bir kişisel masası vb... o evde bir çalışma masası olmasına rağmen çok az üzerinde oturur ve ondanyararlanırdı. Çalışma odasına üzerine oturduğu birminder ve bir- yastıkkoymuştuk. Sigara ve çay tepsisi onun zaruri çalışma araçlanydı ve bazenradyo da açardı. İnce yazan bir tükenmez kaleme ilgi duymasına rağmenona bağlı da değildi. Bazen yazmaya başlamak için her türden birtükenmez kalemin peşine takıldığı da olurdu. Değişik renklerdeki (külrengi, yeşil vb...) birkaç klasörü özel yazılan için ayırmıştı. Gidişindenyıllar sonra "Yalnızlık Sözleri" adıyla yayınlanan konulann büyük birkısmı bu klasörlerde yazılıydı. Kağıtlarını özel bir itinayla Meşhed'in ErekCaddesindeki kırtasiyecilerden sağlar ve onlan genellikle yanında taşırdı.

108

109

Gösterdiği tek itina ve tek isteği, çalışma odasına kimsenin gitmemesive orada kurulup toplanmamasıydı. Fakat ben, ister istemez her gün yazıpçizdiklerine bir dereceye kadar çeki düzen vermeliydim. Yoksa çocuklarınonlara dokunup yırtmaları mümkündü. Nitekim Ali'nin kağıtlarını toplamagibi bir adeti yoktu. Çoğu zaman akşam yazdıklarım okurdum ve büyük bir şaşkınlık içinde onun beyninin nasıl da bu kadar yaratıcı olduğunu venasıl olur da bu kadar derin ve dikkatle yazdığına hayret ederdim.Yazdıklarından bir sayfa okuduğumda cezb olurdum ve oracıkta oturup



onları okumakla meşgul olurdum. Çoğu zaman saatlerce orada oturuponları okurdum.

Yazdığı zamanlar, kendisi için gerekli olan her şeyi yanına alır veailesine çok bağlı olmasına rağmen bir ailesinin olup olmadığını aslahatırlamazdı ve her zaman bir şeyler yazmak için vakit bulma peşindeydi.Karın çok yağdığı ve şehirden bir misafirimizin de olduğu soğuk kışgünlerinden birinde akşamüzeri Ali, kalabalığın olmadığı bir yere gitmeyekarar verdi ve bunun için de kiz kardeşinin evini seçti. Tesadüfen bizimarabanın silecekleri de yoktu ve ben endişe içinde Ali'ye gitmemesinisöyledim. Ama o beni dinlemedi ve, "Gidiyorum, ama akşam döneceğim"dedi. Ali gitti ve akşam dönmedi. Kız kardeşinin telefonu yoktu, diğeryandan ben de o karlı gecede dışarı çıkamazdım. Çaresiz bir şekilde yeni bir olayı bekler halde evde oturduk!!

Ertesi gün sabah, endişe içinde saat sabahın altısında Üstad'm evinetelefon açtım. Hanım'dan, Üstad'm evinin yakınında oturan kız kardeşininevine birisini göndermesini ve bizim için Ali'den bir haber getirmesiniistedim. Benim endişem bir kazanın olmuş olmasıydı. Bir saat sonra, babasının gönderdiği kişi Ali'nin kız kardeşi Tayyibe'nin evine gider veAli Bey'in uykuda olduğunu görür. Kısacası bana endişelenmemi veAli'nin sağ salim olduğunu haber verdiler. O günün öğleden sonrası Alieve geldi. Ben büyük bir sinir içinde onu, neden bana akşamdönmeyeceğini ve orada kalacağını haber vermedi diye eleştirdim. Bana,"Çok kar yağıyordu ve ben de yazı yazmakla meşguldüm ve kar sileceğiolmayan bir arabayla da gelemezdim, (Oysa kar sileceği olmayan birarabayla yazı yazmak amacıyla evden çıkıp gidebiliyordu) telefon etmekiçin telefon da yoktu yaramda" cevabını verdi. Sonra kendisi caddelerdenhangi güç-

Kiklerle gittiğini anlatmağa başladı. Ve bana, "Sen nedenendişeleniyorsun ki? Yoksa bir şey mi oldu?" diye sordu. Ben sinirlenip he rhangi bir konuda bu neden böyle oluyor diye sinirlenip

kabalaştığımda bana cevap olarak büyük bir soğukkanlılık içinde, "Şimdine yapayım? Bir kereydi oldu, eğer istiyorsan kendimi havuza atayım!!!?"deyip konuyu bu şekilde geçiştirmesi adetiydi.

Kevi r kitabını yazmağa başladığı zaman büyük bir yalnızlık vesessizliğe ihtiyacı vardı ve görüp görüşmekten, bazı arkadaşlarınıneleştirisinden kaçmak için her türlü hileye başvururdu.



Susen, benim işe gittiğim, onun ve ninenin evde olduğu bir gün ile ilgiliolarak şöyle anlatır:

"Kapı çalındı, Kim o? dedim. Ali Babayı görmek için gelmiş olanarkadaşlarından biriydi. Ben babamın evde olmadığını söyledim. Fakat o,sabahları babamın genelde evde olduğunu bildiğinden ısrarla eve girdi.Babam ise o gidincey e kadar yaklaşık iki saat evde tuvalette saklandı,güya onu pencerenin arkasından görmüştü"

Yine bir keresinde aynı kişi bizim eve yine geldi ve babam ile çokönemli bir işi vardı. Doğruca babam Ali'nin yatak odasına doğru gitti veher ne ettiyse onu u yandıramadı. Arkadaşı onun uyanmaya niyetiolmadığını anlayınca gitti su getirdi ve ayaklarına döktü ve onu uyanmayamecbur etti."

Geceleri geç vakitlere kadar yazardı. Kimi zaman ben, itiraz amacıylaonun yanına gider ve ellerimi tehdit amacıyla elektrik anahtarının üzerinekoyar ve ondan uyuması gerekir diye ricada bulunduğumda bazen iki saatöylece bekler halde kalırdım. Israrla benden yazdıklarını tamamlaması içinkendisine fırsat vermemi isterdi. "Sadece birkaç dakika daha... şimdi biter.Zihnimde şekillenen konulan yarıda bırakamam. Yarın uygun vakit bulup bulamayacağımı bilemiyorum. Şayet düşündüklerim dağılırsa bu konuyuyeniden toparlamak mümkün olmayacak. Belki de yarına kadar budüşünceler aklımdan çıkabilir." derdi.

Ali, ailesine ve çocuklarına karşı büyük bir ilgi duymasına rağmen aslakendisini geleneksel baba, eş vb... bir çerçevenin içine sokamazdı. Birhafta boyunca bizimle kalıp çocukların tüm

110

III

derslerinden, ödevlerinden tutun da aile toplantılarına katılmaya kadar büyük bir hassasiyet göstermesi bazen de aylar geçirip de etrafında nelerolup bittiğinden bihaber olması mümkündü.

Çok görüşmekten kaçınırdı, her zaman olduğu gibi, "Kapı çalınıyor,şayet seni istiyorlarsa sen evde misin değil misin?" sorusuna cevap olarak

itiraz edercesine, "Yoksa siz benim olmadığımı bilmez misiniz?" derdi. Bu



cümleyi öyle ciddi bir şekilde söylerdi ki bizler uzun bir müddet, onunşaka mı yoksa ciddi mi söylediği konusunda tereddüt ederdik.

Kendisini bir karar ya da bir konunun şerrinden rahatlatmak için bazenhikaye uydururdu. Bir hikaye uydururdu. Şayet yerindeyse şakayavururdu, bunun aksi bir durum olduğunda ise çok dik kafalı cevaplar verirhatta bazen de umursamaz bir tavır takınırdı.

Onu bu yıllarda eğitim-öğretim ve yazma dışında meşgul edenkonulardan biri de Kahek köylülerinin işleriyle ilgilenmekti. Facia yüklüTabes ve Kahek depremlerinden çok derin bir şekilde sarsılmıştı. Bendefalarca görmüşümdür ve başkaları da görmüştür ki görmüş olduğu osahneleri hatırladığı zaman şiddetle ağlardı. Abdülkerim Şeriati Beyinkendisi de buna şahitti ve bu konuda şöyle der:

"Tabes depreminde depremzedeler için ihtiyaç malzemesi toplamanoktasında büyük bir çaba sarf etmişti. Onun heyecan verici konuşmalarıdinleyicilerin gözyaşlarını akıtırdı. Toprak yığıntıları arasından çıkarmışolduğu bir ayakkabı tekini topluluğa gösterdi, halkın feryatları yükseldi vedaha sonra da halkı yardıma tahrik etti...".

Bu yıllarda onun fakültedeki öğrencilerinden olan kız kardeşi Betül deşöyle anlatır:

"Kahek depremi peşinden oradan döndükten sonra yorgun, çamurlu vede üzgündü. Kendisini karşılamaya gittim. Depremzedeler için toplanmışolan bazı elbiseleri kendimce onu biraz sevindirmek için göstereyimdedim. Fakat o ellerini kapının eşiğine koydu ve gücü yettiği kadar yükseksesle ağladı. Şöyle dedi: "Tüm bu musibetlere şahit olmak ne kadar kötü,çocuklarının cesedini dışarı çıkarmak için toprağı parmaklarıyla deşen birkadının halini ve durumunu görmek. Berbat olmuş küçük evine bakan birkadın. Eski bir elbise ve battaniyeyi kendilerine hediye l!2

etmen gereken asil bir aile..." diyordu. O günün ertesinde Kahek'e gittik.Ağabeyimle o yolculukta bize beraberlik etmiş olan öğrenciler şöylederlerdi: Doktorun rahatsızlık ve sıkıntısının şiddeti, bizi içinde bulunduğumuz üzüntünün daha da artmasına yol açacak bir derecedeydi."

Buna ilave olarak, köylülük durumu da onu çok meşgul etmişti.Özellikle Avrupa'dan döndükten sonra, düzenli olarak Mezinan'a gider,köylüler ile çok samimi ve yakın bir davranış içine girerdi. Onların dili velehçesiyle onlarla sohbet ederdi. Ve bu durum, Ali Bey'in her şeyden öncekendileri için Ağa Şeyh Muhammed Taki Şeriati'nin oğlu olduğu köylüler



için çok mutluluk verici idi. Aynı yıllarda Kahe köyü ahalisine yardımetmiş olmak için uzun yıllar köyün üst tarafında terkedilmiş olan (vesahiplerinin susuzluktan dolayı ekip biçemedikleri) arazileri kendilerindensatın aldı. Amacı, gelecekte orada bir kuyu kazdırmak ve köyün gençleriniorada çalıştırmaktı. Elbette derin bir kuyu kazdırmak Meşhedliarkadaşlarının yardımını da gerektiriyordu. Çünkü Ali'nin tek başınasermayesi yetmiyordu ve bu iş için büyük bir sermaye gerekiyordu. Fakatuzman kişiler, o yeri gördükten sonra bu bölgeye derin kuyu kazmak civarköylerdeki suyun azalmasına ve o köylülere zarar vereceğine yol açacağısonucuna vardılar. Bundan dolayı kuyuyu kazdırmaktan vazgeçti ve"Benim amacım hayırlı bir iş yapmaktır, bu da başkalarına zarar verecektürden olmamalı"109 dedi. (Elbette daha sonraları, bu bölgede Kaheköylülerinin çabalarıyla "Bikromat" adında bir fabrika açıldı ve köy halkı burada işe girdiler.)

Bu köyün bir bölümünde içinde terkedilmiş bir mezarlığın bulunduğu bir toprak arazi vardı. Ali'nin çabası ve köy halkının yardımlarıylamezarlığı kazdılar ve bir park binasının temelini attılar.110 Rahmetli büyükbabasının mezarı da bu parktaydı ki onu da bozdular.

Doktor birkaç kez traktör ve ziraat araçları almak için köylülereyardımda bulundu ve ağır ziraat makinelerini alabilmek için onlar a kefil

oldu. Hastalık durumunda onların ilaçları için yardımda bulunurdu.Mezinan ruhanisi olan Ali'nin amcasının 109 Ali'nin büyük amcası Şeyh Kurbanali Bcy'e yazdığı mektup 110 Şu anda da bu park halkın gezinti yeri olarak kullanılmaktadır. 113

oğlu Merhum Şeyh Mahmut'un eşi olan halasının kızı, İffet Hanım şöyleanlatırdı:

"Doktor, Avrupa seferinden döndüğü zaman, birkaç günlüğüne Mezinan'a da geldi. Ali'nin yurt dışına gittiğini ve orada doktor olduğunu duyanMezinan halkından hastalık sonucu ayaklarından felç olmuş Gulam Rızaadında birisi yakınlarının omuzlarında doktor kendisini tedavi etsin diyeŞeyh Mahmud'un evine gitmek için Mezinan'a geldi. Hane halkı gülerekona, onun tabip doktor olmadığını söylerler. Ali bu olayı duyunca çokrahatsız oldu ve onun nerede olduğunu sordu. Ona geri dönmek üzereyolda olduğunu söylediler. Okumakta olduğu kitabı yere bıraktı ve adamın peşinden gitti ve adam evine rahatlıkla gitsin diye bir at temin etti. Ve aynışekilde kız kardeşinin ev adresini ona verdi, kendisi Mezinan 'da bir süre



ve önceden belirlenmiş derslerden kaçınıyor ve belirlenmiş bir programıilan etmiyordu.

1348 yılı Tarih Bölümü öğrencilerinden Ekber Merznak Bey, EdebiyatFakültesinin ve Tarih Bölümünün o günkü dersleri konusunda şunlarıanlatır: 111 Bkz. Ekler, 5 nolu belge.115

"Fakülteye girmeden önce, Arapça ve Fıkıh lisesinde ders veren birhocaydım. Okuyan birisiydim. Fakülteye girişimin ilk yılında, bazıhocaların çok yüklü dersleri vardı. Fakat bazı hocaların da esef verici birdurumu vardı. Örneğin bir gün değerli bir hocanın Fars EdebiyatıMetinleri dersi vardı. Nasır -ı Husrev'in Sefer -name adlı nesir eserininokunması esnasında bir konu açıklayarak, "Ebu Cehil, Peygamberinamcasıydı! ve..." dedi. Köy ortamında yetişmiş olan ve sadece doğruluğuaileden almış bir kimse için doğru olmayan böyle bir söz duymak ve bunun karşısında susmak hayret verici idi. Bundan dolayı; "Hocam, EbuCehil ve Ebu Lelıeb tek kişi değil, başkadırlar..." dedim. Her ne kadarkendilerine çok dokunduysa da üzerine alınmadı ve "Sen yanılıyorsun, bununla birlikte ben bunu Doktor'a soracağım" dedi ki onun amacı Dr.Ahmed Ali Recai Buharai idi. Bu derslerin birinde, başlangıçta neyapmam gerektiğini bilmediğim bir çok olayla karşılaştım. Dr. Şeriati'nindersleri arasında duyduğum yeni konular, bende acaba onlara muhalefetmi etmeliyim yoksa kabul mu etmeliyim diye bir ikilem oluşturuyordu.Zira o, eşsiz ve geniş bilgisiyle değişik kitaplarda okumuş olduğum ve hiçdikkat etmeden geçtiğim tüm şeyleri bana hatırlatıyordu. Dr. Şeriati,hayret verici bir şekilde, o bilgilerden çok değerli eserler ortaya çıkardı.Geleneksel ve normal dini inançların aksi olan eserler.

Böylece, Doktorun bu bilgilerine nispetle içimizde sonsuz bir saygıoluşmasının yanında bağlısı olduğumuz bir çok yanlış adet ve geleneğinde sarsıldığını görüyorduk. Onu gerçekten haklı olarak görmekle beraber,tüm bu geleneksel adetleri ve genel geçer inançları ayaklar altına almagücünü de gösteremiyorduk. Bundan dolayı da inatla karşı çıkardık. Fakatelimize bir fırsat geçtiğinde de dersine gitmememiz mümkün değildi. Veçok hayret vericiydi ki çoğu zamanlar, birkaç saatlik derslerde onunsınıfında otururduk ve kendimizden geçerdik ve her an daha yeni bir bilgi

almaya susamıştık. O, kendine özgü anlatım tarzıyla derdi ki örneğin falangüç başarılı oluyor, neden? Ve her söylediği şeye de kendisi kulak verir ve



daha sonra da kendisi konuyu öyle cevaplandırırdı ki sanki mutluluk verici bir şerbeti susuz dudaklarımıza götürüyor ve içimizdeki susuzluk ateşinisöndürüyordu. Bir iddia sahibi olan öğrenciler de vardı. Bir tarafta yanyana otururlar, genellikle kendilerince116

tespit edilen Dr. Şeriati'nin sözlerini değerlendirir, tartıp biçerler vekendilerince bazı eleştirileri de not alıp sınıfta büyük bir şevkle ayağakalkar ve itirazlarını seslendirirlerdi.

Belki de bugün, kendisine itiraz ettiğimizde bunu kabul etmeyecek birçok kişi vardır. O konuyu sonuna kadar dinler daha sonra da öyle cevapverir ve k onuyu öyle bir tarzda açıklığa kavuştururdu ki biz kendimizyaptığımız eleştirilere gülerdik. Daha şaşırtıcı olanı da kendisinin bize bundan dolayı teşekkür etmesiydi. O, kendisine itiraz edilmesini isterdi vesöylediklerinin delili olarak kabul edilmesini severdi. Bundan dolayı birgörüşe sahip olan ve her şeye itiraz eden öğrenciler, kendileri için imkandahilinde olan derslere koşarak gelirlerdi. Hiç abartmadansöylüyorum, başlangıçta dine hiçbir inançları olmayan bir çok kimse onunderslerine h ayran oldular ve bir başka hal aldılar ve en son öğretim gününekadar da onun çok dolu olan derslerinden faydalanmaya çalıştılar. Şunu daçekinmeden söylüyorum ki onun dersine sadece sınıf öğrencileri değil,aksine diğer sınıfların öğrencileri, hatta fen bilimleri ve tıp fakültelerindende öğrenciler koşuyor, öyle ki onun sınıfı varolması gerekenin üç katıdolardı. Bu durumda fakülte dekanlığı tarafından kendi derslerinegelenlerin yoklama listesini yapması istendiğinde çok basit bir şekildegüler ve şöylederdi:

"Dekan ve program sahibi yoklama almakta serbesttirler. Benimdersimde yok olan bir öğrenciyi gördüklerinde ona ceza vermeği şiddetleisteyebilecekler. Aksi durumda ben tümünün derse katıldığını biliyorum.Her gün ve her saat kanun'ı uygulamak için benim isimleri tek tek okuyup"Burada" cevabını almamın ne faydası olacak."

Bu konu, farklı dönemlerdeki Eğitim Bölümü yetkililerinin itirazlarınave şikayetlerine konu oldu. Ali'nin o dönemdeki meslektaşlarından biri de1348/1969 yılından itibaren Edebiyat ve İnsani Bilimler Fakültesindeİngiliz Dili ve Edebiyatı hocası olan Dr. Kanadan idi. Kendileri "İranHaber" dergisinde yayınlamış olduğu o döneme ait anılarında bu konudadaha detaylı ve yeni bilgileri vermektedir:



"Bilinmesinde bir sakınca yoktur ki bu bölümün müdürlerinden birisi,kendi derslerinin her biri için sadece bir metinden yararlanıyordu kiMeşhed'de öğretimin başladığı tarihten beri 117

hiçbir değişiklik yapmamıştı. Öğrencilerden birinin dediğine gö re, onun ders verme tarzı şuydu: Bu metni kelime kelime öğ rencilere yazdırıyor, yazdırdığının aynısını da yarıyıl sonu sına vında soruyordu. Öğrencilerin çoğunun anlayışı, şuydu ki eğer bir gün sözkonusu hoca bu metni kaybedecek olursa onun sahip olduğu bilgiler de bu metinle birlikte kaybolup gidecektir...Şeriati'den şikayetçi olan bir diğer müdür de Amerika'dan dok tora derecesi almış birisiydi. Bazı hocalar onun "Savak Görevlisi" olduğu inanandaydı. Burada şunu da ekleyeyim ki bu söyledik lerim, daha önce benim Firdevsi Üniversitesindeki öğretim gö revlisi iken gördüğüm müşahedelerim ve Mühendis Mehdi Bazerganin başbakanlığı döneminde bu üniversitenin "Tezkiye Konseyi Üyesi" olduğum döneme dayanır. Üç öğrenci, üç me mur ve üç öğretim üyesinden oluşan bu "Seçilmiş" konseyin görevi, Şah rejiminin son günlerinde ordu komuta merkezine

intikal eden Savak dosyalarını incelemek ve Savak ile gizlice çalı şan kimselerin ismini görevlendirilme gereği Üniversite şurasının onlar hakkında gerekli yaptırımlarda bulunmak üzere üniversite rektörüne bildirmek idi. Söz konusu bu bayan bu kişiler listesin-deydi. Dosyasından görüldüğü kadarıyla, o "Şenbe" müstea ismiyle ve aylık beş yüz Tümen maaşla, Fakültede meydana gelen günlük olayları gizlice Savak'a bildiriyordu. Dr. Ali Şeriati aleyhine verdiği bu bilgilerin birinde yaklaşık iki bucuk sayfayı I

aşan bir bilgi verilmişti ki onun altına bir Savak görevlisi; "Ö- \neme haiz değil, duygusallıktan doğmuş haberlerdir",\"Yekşenbe" diye yazmıştı. Bir başka görevlide şöyle yazmıştı: Yekşenbe'nin görüşü t ey id olunur, boş verilir. "Duşenbe". ' Şeriati'nin bu türden kararlara uymaması, hassasiyet vericiydi ki onun üniversite kararları karşısındaki itaatsizliği tüm re/imin emniyet dayanaklarını ihlal sayılırdı."} u 1

Ali, önceden zihninde şekillendirmiş olduğu ders konularını ı anlatır öğrencileri de onun söylediklerini kasete kaydederlerdi. |Bu kasetler, öğrencileri tarafından hazırlanıyor, Ali bunları tas



112 İran Haber dergisi, Amerika Baskısı sayı: 13, 16 Urdibehişt1373/üçünciı Bölüm.

113 Şehin Mücahidi Hanım, Tarih bölümü öğrencisi.

I 18

119

4. Felsefe, Bilim, sanat ve günümüz insan topluluklarmdaki en seçkinfikirsel hareketleri anlatınız. \

5. Jan İzole bir şehzadeden söz eder: "Ki baştan ayağa silah\ ve altına boğulmuş; fakat tedavisi olmayan bir dertten dolayı ''| ıstırapçekmektedir." O bu asrın insanı değil midir?

6. Bir haber muhabiri, bir astronotun evinde onun çocuğuna sorar:

- Papa nerededir?- Merih gezegenine gitmiş. - Ne zaman dönecek? - 3 Ekim Pazartesi akşamı, saat onyedi yirmibir dakika kırkbeş saniye. - Annen nerede?- Fırıncıya ekmek almaya gitmiş - Ne zaman dönecek? - Belli değil.

7. Çin: Kan, şiir, gelenek, inkılap, köşesine çekilmiş ve dünyayıkapsayan, irfan ve siyaset, takva ve iktisat ve sonuçta enternasyonalizmiçinde nasyonalizm ülkesidir. Bune demektir?

8. Acaba siz Laotse'den sonra Konfiçyus'u bekliyor muydunuz? 9. Mülkiyet ve makine: Farili yolu üzerinde iki hızlı vida. Not: altı soruyu kendi seçiminize göre cevaplandmnız.'14 114 Soruların içeriğinin karmaşıklığının teyidi için Ali'nin Fakülte dekanıDr. Celal Metini Bey'e bu konuya ilişkin yazdığı aşağıdaki mektubuzikrediyoruz:

"...çünkü eminim ki şayet bir öğrenci beni görmezse ve dersimi işitmezsehiçbir metni ezberleyerek (ki hiçbir metin yoktur) ve hiçbir konunun



mütalaası (ki sınıfta açıkladığım şey basılmış metinlerin çevirisi değildir)ile sınavda başarılı olamayacaktır (örneği sınav kağıtları ve sınavsorularıdır). Her kim her ne şekilde ve her ne şartta olursa kendisinifakültenin ve sınıfların istediği bilimsel dereceye ulaştırırsa diğeröğrencilerin buna ulaştıklarından dolayı bu dereceye sahip olduklarıdereceye ulaştırabilecektir dedim. Zira puanı dersi duyma zahmetiniçektiğinden ve derse katılabilme hakkından değil, aksine öğretilen şeyianlamayı ve bilmeyi öğrencilere veriyoruz ve bana göre, eğer öğrenciderse katılmadan kendi kişisel okuma-

Öğrenciler ile Ali arasındaki konuşma ve sohbetler her zaman saatlersürerdi.

Ders ortamları daima belirlenen saat ve zamandan daha geç biterdi.Konular kimi zaman evimizde de devam ederdi. Öğrencilerin sınavkağıtlarını düzenleme noktasında büyük bir dikkat sarf eder, gerçekten her bir kağıt için çeyrek saat vakit ayırırdı. Soruların cevaplarını sabırla okur,kimi cevapların kenarlarına notlar ekler, hatta bu ekler bazen birkaç satırı bile geçerdi. Daha sonra düzeltilmiş sınav kağıtlarını öğrencilere iadeeder, tekrar toplardı. Kimi zaman odasına giderdim, başının üzerine dikilirve yazdıklarını okurdum. Bu dipnotlarda bazen çok ilginç olanlarına darastlanırdı ki Ali bu vesileyle kağıt sahibinin delillendirme, zevk ve fikrigücünü açıklamış oluyordu. Bu dipnotların okunması bir eğitimci olarak benim için de çok faydalı olurdu ve bunlardan yazı konuları için ilhamalabiliyordum.

Ben bu notların değerine vakıf olduğumdan, Ali'nin şehadetinden sonraFakülteye müracaat ettim ve dostlarımızdan olan dönemin fakültedekanından o sınav kağıtlarını bize vermesini istedim. Fakat ne yazık kisınav kağıtlarının üzerinden üç ya da beş yıl geçtikten sonra ortadankaldırdıkları ve arşivde korumaya almadıkları cevabını verdiler. Tabiiolarak 45 ile 50 yılları arasındaki sınav kağıtları ortadan kalkmıştı. Öğrencileriyle çok samimi, yakın ve arkadaştı. Eğer vakit bulabilseydi hiçşüphesiz fakültenin kantinine oturur çay içerdi ve çok samimi bir şekildeonlarla sohbet ederdi. Bu tarz, o yıllarda-görülmemiş bir şeydi. O zamanöğrenci ve hoca arasında derin bir mesafe vardı ve öğrenci hocanınhesabını kesmeliydi ve bu mesafeyi birçok kurala riayet ederekkorumalıydı- birçok hoca için çok acayip ve tahammül edilemez bir şeydi.Ali'nin kız kardeşi Betül şöyle anlatır:



"Hocaların bir kısmı Dadaş ve öğrencilerin bü tür davranışlarına itirazediyorlardı, onlar, "Şeriatı iyi bir şey yapmıyor, onun öğrencilerine karşı bu dostane davranışı onların şımarma-sıyla derse katılanlarla aynı seviyeye kendisini ulaştırırsa ve dersiöğretmenin anlatımı olmaksızın ve derslere katılmaksızın anlayabilirseonu anlamaya ve bilmeye bağlı olan puandan mahrum etmemek gerekir."

120

121

sına yol açıyor ve hocaların onurunun zedelenmesine yol açıyor"diyorlardı. Ağabeyim bu itirazları duyunca şöyle derdi: ?

"Ben, hocalık onurunun bir dikkatsizlik sonucu yok olan abdest gibiolduğunu düşünmüyordum!"115

Bu konuşma ve sohbetler, özellikle Ali ile kendisine muhalif olanöğrenciler arasında geçerdi. Öğrencilerin genel inancı, özellikle deEdebiyat Fakültesinde, Marksist bir ideolojiydi. Edebiyat Fakültesi İngiliz,Fars Edebiyatı ve Coğrafya Bölümleri öğrencilerinden olan Said Aryan,Hamid Tevekküli ve Gelevi adındaki üç mücadeleci öğrenci bu dönemdetutuklandılar ve bir süre sonra da şehadete ulaştılar.

Ali'nin bu tür davranışı, onun öğrenciler arasında sevilmesine yolaçmıştı. Onlar bu genç hocanın davranışlarında yeni bir şey görüyorlardı.Sınıflar öğrencilerle dolup taşardı. Diğer bölümlerin öğrencileri kendiderslerini bırakıp onun derslerine gelirlerdi. Sınıfların mevcudu o kadarçoğalırdı ki oturulacak sandalye kalmaz öğrenciler, yerlere ve sıraaralarına otururlardı.

Ali, aslında yoklama yapılmasına karşıydı. Ve onun bu davranışı fakülteyetkilileriyle tartışmasının temel sebebini oluşturuyordu. Özellikle deüniversite çevresinde yoklama alma o günlerde sadece öğretimin olmadığıyönünden değil aksine Savak'm direkt isteğiyle yapılıyordu. Kurallargereği, öğrencinin sınavlara katılmasına engel olan devamsızlığı, öğrenci boykotlarının kırılması için de iyi bir nedendi. Ali'nin derslerine katılanöğrencilerin kontrol edilebilmesi için başlangıçta fakültenin çöpçüsünü,Edebiyat Fakültesi öğrencileri dışında kimsenin fakülteye girmesine izin



vermemek üzere görevlendirdiler. Fakat Ali'nin dostlarından olan o,kendisini tehlikeye atıyor ve tanıdığı tüm kişileri gizlice Üniversiteniniçine gönderiyordu.

Dr. Kanadan Bey, İran Haber*16 dergisinde yayınladığı anılarınındevamında şöyle anlatır:

"Öğrencilerin siyasi faaliyetlerinin ve silahlı çatışmalarının yükselişgösterdiği 1349/1960 yılından sonra, üniversitelerde öğrencilerin yoklamalistelerinin önemi daha da arttı. Çünkü, 115 Bütün Eserler, Sayı: 34 116 İran Haber, sayı 13, Urdibehişt 1373, Üçüncü Bölüm.

şimdi yoklama listeleri öğrencilerin suçlu ya da suçsuz olduğununispatlanması noktasında etkili olabilecek belgelerden sayılırdı. Bu esnadaMeşhed'de bir olay oldu ki özellikle de Edebiyat Fakültesinde bu yoklamalistelerinin önemini ikiye katladı. Macera şu şekildeydi: Güya TarihBölümü öğrencilerinden birisi cadde saldırılarının birine katılmakla ilgiliolarak tutuklanır. Fakat öğrencinin yoklama listesi onun söz konusuolayın gerçekleştiği esnada sınıfta olduğunu gösteriyordu. Bu da Savak'mEdebiyat Fakültesinde yoklama listelerinin daha ciddi olması gerektiğinoktasındaki baskılarını arttırması için bir sebep oldu... Sonraları, durum bunu da aştı; Teşkilat, tüm sınıfların düzenli ve program çerçevesindedüzenlenip düzenlenmediğine tam emin olmak için EdebiyatFakültesindeki elemanlarından birini bu işle görevlendirdi ve her günteşkil olunan sınıfların sayısını haber vermekle görevlendirildi. Bu amaçiçin de fakültedeki ders salonlarının her birinin önüne küçük bir kulübekondu ve söz konusu görevli derslerin başlamasından birkaç dakika sonratüm sınıflara uğrar ve kulübenin içinde yoklama listesini alırdı. İşte böyle bir ortamda Dr. Şeriati, yoklama listesini anfiye doğru fırlatıp "Bizyoklama yapmıyoruz" demişti. Güya öğrenciler de sevinçlerinigöstermişlerdi. Bu durumda sınıf sorumlusu, fakülte yetkililerinin isteğidoğrultusunda re'sen öğrencilerin deyimiyle yok olanların listesinihazırlardı."

Fakat yoklama listesi konusu bununla da bitmedi. İş öyle bir noktayavardı ki fakülte dekanı Dr. Celal Metini Bey tarafından, aşağıdaki yazıdaresmen kendisinden öğrencilerin yoklama listesi noktasında hocanın bizzatkendisinin etkin rol oynaması isteniyor:

MEŞHED ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT VE İNSANİ BİLİMLERFAKÜLTESİ



Sayı: 6691/ 11.11.1349 Sayın meslektaşım Ali Mezinani Şeriati Bey, İkinci yarıyıl derslerinizinyoklama listeleri ilişikte sunulmuştur. Öğrencilerin yoklama listesininsahip olduğu önem

122

123

açısından bu işin uygulanması noktasında aşağıdaki konulara tam birdikkatle fakülteye yardımcı olmanızı rica ederim. 1. Öğretim dairesi, derslerin ilk başlangıç saatinden itibaren yoklamalistelerinin saygıdeğer hocaların elinde olması için her bir sınıfınöğrencilerinin tam listesini ilgili yoklama listesine işlemiştir. Fakat hersınıfın öğrencilerinden bazılarının bir dersi ya da dersleri seçmemişolmaları ya da bazı yeni öğrencilerin sınıfa eklenmiş olması mümkündür.Yoklamanın sonunda sınıfta hazır olan ve isimleri yoklama listesindeyazılmamış olan öğrencilerin ismini şahsınız olarak o sınıfın ismini de

belirterek eklemeniz rica olunur.2. Bu konuya riayet etmenin gerekliliğinin nedeni şudur ki bazıöğrencilerin yarıyıl sonunda sürekli derslere katıldıklarını fakat isimlerininyoklama l istesinde yer almadığını ve kendilerinin yoklama listesininyapılmadığını iddia etmeleri mümkündür. 3. Öğrenciler birkaç hafta ilgili sınıftaki derslere katıldıktan sonra şayethazır iseler onları geldiği ilk dersten itibaren yoklama listesine işleyiniz. 4. Değerli hocaların her biri şahsen öğrencilerin yoklamalarının sıhhatliolarak alınması noktasında sorumludur. Bundan dolayı yoklamalistelerinde şahsi olarak öncülük etmeleri rica olunur. 5. Mevcut program fakültenin sınavlarına uyularak ders sınıflarının sayısıaçısından düzenlenmiştir. Bundan dolayı bu programda yapılacak herhangi bir değişiklik fakülte için büyük bir sorun çıkaracaktır. Edebiyat ve İnsani Bilimler Fakültesi Dekanı Celal Metini

Ali, fakülte dekanının bu yazısına şöyle cevap yazar ve kendi kararınındayanağını şu şekilde açıklar:

"Eminim ki şayet bir öğrenci benim sınıfımı görmezse ve dersimiişitmezse hiçbir metni ezberleyerek (ki hiçbir metin yok -



tur) ve hiçbir konunun mütalaası (ki sınıfta açıkladığım şey basılmışmetinlerin çevirisi değildir) ile sınavda başarılı olamayacaktır"117

Öğrencilerle ilişkisi de kurallar çerçevesinde değildi, öğrencileri tek tektanımaya ve ruhsal ve psikolojik yapılarını incelemeye çalışırdı. Şehin Mücahidi şöyle anlatır:

"Psikolog biriydi . Sahip olduğumuz özelliklerimizden hiçbir şeysöylemeden bizim ruhsal ve psikolojik yapımızdan haberdardı. Sınıfta bizleri konuşmaya mecbur olmaya ve biiim görüşümüzü öğrenmeğeçalışırdı. Bizim görüşümüzü açıklamamızdan, özellikle de yeni bir görüşileri sürdüğümüzde ya da doğru bir sonuca vardığımızda büyük birmutluluk duyardı. Kendisi için öğrencilerin isimlerini yazdığı bir deftertutardı. Her bir isim için birkaç satır yazmıştı. Öğrencilerden birisininisminin karş-sma, "Ses kaydı nedeniyle 20" diye yazmıştı. Ya da Bir başkakız öğrencinin isminin karşısına, "Geleceği çok aydınlık, eğer kadınolduğunun kurbanı olmaz ve elbiseyi kitaba tercih etmezse." diyeyazmıştı."

Bu tür davranışlarının tümü öğrencilerin psikolojik yapısını etki altında bırakıyordu. Görünüş itibarıyla üstüne başına zor yetişen kız öğrencilerden birisi arkadaşları için şöyle anlatır:

"Dok tor'un öğrencisi olduğum tarihten itibaren, aynanın önüne geçip dekendime çeki düzen vermek istediğimde kendimi beğenmez ve hemenkenara çekilirim. Sanki kendimden utanıyorum. Çünkü Doktor şöyledemiş: "Sakın kadın olduğunuza kurban olmaya izin vermeyin. Evinodalarını hatta kömürlüğünü derleyip topladığınız ve evin her birtablosunu ve araç gereçlerini itinayla derleyip düzenlediğiniz kadarkendiruhunuzun odalarıyla hiç ilgilendiniz mi?"

Tarih Bölümü öğrencisi Hasan Ekberi Merznak, o günleri şöyleanlatıyor: "Doktor Şeriati,' kimi öğrencilerin sınav kağıtlarının kenarınaöğrencinin kendisinin yazdığının belki de daha fazlası bir şekilde notlar veaçıklamalar yazar ve onları inceleyip eleştirirdi. 117 Bütün Eserler, sayı:34, Mektuplar?,. 136

124



I 25

Hiçbir zaman çok çalışmaktan yorgunluk hissetmezdi ve girdiği herkonuya bu konuyla ilgili birkaç kitabın tanıtımını yapardı.

Şayet tanıttığı tüm kitapları kendisinin okumuş olduğunu söyleyecekolursak hiç şüphe yok ki bu konuda abartma yapmış olmayız. Sınıfları çokdoluydu ve hızla geçerdi. Şayet bir öğrencide düşünce ve zeka belirtisigörürse onu diriltmeye ve eğitmeye çaba gösterir. Her ne kadar bir taraf,kendisine ve kendi amaçlarına muhalif, karşı taraf kendi düşünce veideolojisi yönünde ise de fark gözetmez hatta bunu bir güzellik olarakgörürdü.

Hatırlıyorum, derslerin tatil olduğu karlı bir günde, kütüphaneyegittiğimiz bir esnada, "Doktora, "Hicr b. Adiy" in kişiliği konusunda acabakaç kitap tanıtabilirsiniz?" diye sordum.

Bu sözü duymakla çok mutlu oldu, bu ismi doğru bir şekilde telaffuzettiğimden dolayı da çok sevinmişti. Bana, "Hangi dilleri biliyorsun?" diyesordu. Ben, "Ben sadece Arap dilini iyi biliyorum ve tercümeyapabiliyorum. Fakat konuşmayı becere-miyorum " dedim.

Bana, "Bu da iyidir" dedi ve hemen birkaç Arapça kitap tanıttı. Ben,zamanın az oluşunu ve öğrencilik sorunlarını da göz önünde bulundurarak

işe başladım ve beni her gördüğünde büyük bir ilgiyle Hicr'in kitabınısorardı. Özet olarak, özet bir konu yazdım ve onu, okuması ve birmukaddime yazması için kendisine verdim. Otuz iki sayfa mukaddimeyazdı ve kendisi kitabı yayınlatmak üzere bir yayıncıya verdi.

Beni teşvik etmek için her zaman şöyle derdi: "Şayet ben böyle birtercüme yapmak isteseydim iş bu kadar erken bitmezdi". Oysa bunu, beniteşvik etmek için söylediğini biliyordum.

Daha sonra, bir başka kitabı tercüme ettiğim zaman bitirdikten sonra

onu okuması için Dr. Şeriati'ye verdim. Tercümeyi sonuna kadar okuduve, "Ben şu anda sınav kağıtlarını okumak ve düzeltmekle uğraştığımdankitabınızın basılması uzun zaman alabilir. Şayet Tahran'a gidiyorsanyayıncıya kitabının daha erken basılması için bir mektup yazayım"cevabım verdi. Bu işi de yaptı ve yayıncı benim işimi bir süre geciktirinceikinci defa ona bir mektup yazdı ve onu göndermek üzere bana verdi.

Oysa o zamanlar, az ya da çok bize yolda, ya da sınıf dışındaki yerlerde ve

çalışma odalarında izin olmasına ve mantıki olmasına rağmen soru sormaiznini vermeyen pek çok hoca vardı. Zira öğrenci, yolda giderken ya da



fakültenin bahçesinde kendilerine soru sorulması halinde gururlarınadokunacağını düşünüyorlardı. Fakat herkes bilir, Dr. Şeriati, her zaman vemekan şartlarında vaktini, fikir ve düşüncelerini öğrencinin seçiminesunardı, asla bir soruyu hiçbir şartta cevapsız bırakmaz, muhatabını tatminetmedikçe cevabını kavraymcaya dek onunla konuşup sohbet ederdi. Oysakimseye ihtiyacı yoktu, ne oy ne post ne de makam istiyordu. Sadeceinandığı ve iman ettiği şekilde hareket ederdi. (Yani tek amacı halkaözellikle de gençlere esaslı bir bilgi bağışlamaktı).

Burada hatırlatılmasında yarar var ki, bir Fransız bayan-İranlı birdoktorla evlenmiş olan Gotorye Hanım- Meşhed Edebiyat FakültesindeFransızca hocasıydı. O şöyle derdi: Dr. Şeriati, her gün yeni bir fikir veyeni bir düşünceyle ve yapıcı bir tarzla sınıfa gelir fakat fakülte dekanı hergün yeni bir papyon, yeni bir elbise ile fakülteye gelir. Hakikaten Dr.Şeriati, her an yeni bir düşünce, yapıcı ve yeni bir söze sahipti..."

Meşhed Fakültesi öğrencilerinden birisi olan "İrec Sağiri", "Ebu Zerr'inPerde Arkası"adh kitapta şöyle der:

"O dönemde, bir kimse kendisini aydın ve inkılapçı olarak i-leri sürmekister de Marksizm 'e taraftar ya da en azından eğilimli olmazsa mümkündeğil bir şey yapamazdı. Yani şu bütünsel bir esastı ki: Aydın, Marksistolan kişidir. İnkılapçı ve halkçı, Marksist olan kimsedir. Aydın bir kişiaynı zamanda radikal bir Marksist de olmalıydı. Şayet böyle değilseirticacıdır. Halk karşıtıdır. İnkılapçı değildir. Molladır!

Tam da böyle bir ortamda bana, "Şeriati" isminde bir kişinin Marksizmile mücadele için geldiği haberi ulaştı. Ne yazık ki bu haberi üniversiteniniyi çocuklarından birisi de bana verdi. Ben daha işin başında Dr. Şeriatialeyhine konumumu aldım. Gördük, evet bir kişi geldi güzel ve uzun boylu, şık giyimli bir beyefendiydi. Çok esprili ve sevecendi de. Çoksempatik bir görüntüye sahipti ve inşam çekiyordu. Ben ve diğer çocuklar,hep onun faaliyetlerini görüntüden ibaret ve cahil öğrencilerinkandırılmasından ibaret biliyorduk. Onu savunan kimseleri de

[26

127



azarlıyor ve sıkıntı veriyorduk. Ben Doktor'a hakaret etmek istedim!Ondan övgüyle söz eden birisi olduğunda ona eziyet veriyordum. Onundersini boykot ediyordum. Gitmiyordum... Ertesi gün sabah Dr. Şcriati'ninsınıfına onu küçük düşürmek niyetiyle gittim. Benim nazarımda Dr.Şeriatı', hurafe dşmda içi boş bir kişiydi. Yani sadece iyi hurafe uyduran bir kişiydi. Bir avuç kelimeyi peş peşe uyduran bir kişiydi. Kendikendime, "Güzel, ben bilimsel mantıkla çok rahat bir şekilde bileğindentutar ve onu rüsva ederim" diyordum.

Sınıfa gittim ve sınıfın son sırasına oturdum ve sandalyeyi bahçeyedoğru koydum. Yani benim aslında dersle bir ilgim yoktu. Ben ona boykoteder gibi görünmek istiyordum. Hatta onu daha fazla tahrik etmek içinçiklet çiğnedim. Abuk sabuk hareketler yaptım. Doktorun yanıma gelipitiraz etmesi ve benim de ona cevabını vermeyi ve onu utandırmayı

bekliyordum.Ders başladı. Bir saat geçti. Fakat Dr. Şeriati'nin mutlak anlamda bana

bir bakış bile atmadığını, sadece itiraz etmemek değil, aksine teveccüh bileetmediğini fark ettim. "Yüzünü sınıfa doğru çevir" bile demedi. Anlattığıders konusunun derinliklerine O derece dalmıştı ki hatta beni uyaracak birfırsatı da bulamadı. Doktor bu tavrıyla bana, benim varlığımın itirazedilecek bir değere bile sahip olmadığını gösterdi. Bu da benim için iyi birders oldu. Kendi kendine bende her şeyi değiştirdi. İçimde hakikaten birtesadüf meydana geldi. Bu kadar hızlı bir şekilde yanlış bir sonuca vardımdiye kendimden ve hareketlerimden utanır oldum. Ondan sonra daDoktor'a yakın olmak ve bu hatamı gidermek için çaba gösterdim. Birkaçoturumdan sonra, benim bu şahsa karşı ilgim çok daha fazla arttı. Fakathâlâ onun hakkında bir yargıya tam varmış değildim. Henüz onu tamolarak kavramış değildim. Yolunun yanlış olduğunu bilgili bir kişi olarak

bili yordum. Çünkü din hiçbir şey yapamazdı. Donuklaşmanın ve yerindesaymanın sebebiydi. Halkların afyonuydu. Benim ve bizlerin dindar birinsandan çıkardığımız sonuç buydu... Aynı dönemlerde Meşhed'de"Bertolt Berechf'in bir tiyatrosu satıneye konuldu. "Kazavet" adındaBerecht'in ilk tiyatrolarmdandı. Bu tiyatro Farsça'ya tercüme edilmişti.Berecht, bu tiyatroyu Almanya'da Amerika'ya kaçmazdan önce İrlanda'dayazmıştı. Bu gösteride bana bir Hitler askeri madalyası vermişti. Dr. Şeriati de geldi ve gösteriyi seyretti. Hepimiz için hayret kaynağıydı. Bir

dindar ve tiyatro seyretmek? O yıllarda dindarların tiyatro ve sinema ile bir işi olmazdı. Fakat İslâm 'dan, Şia 'dan söz eden ve hem de tiyatroya



gelen doktor Şeriati bizim hayret kaynağı-mızdı... Çok iyi hatırlıyorum birgün Doktor'a muhalif öğrencilerden biri, onu bozmak için bir plan yaptı.Yeni bir kitap yayınlanmıştı. Yaklaşık bir hafta önce o öğrenci kitabıokumuştu ve tartışmak için kitabın konularını bin bir güçlükle doktorundersinde anlattı. Doktor sessizce duruyor ve dinliyordu. Hepimiz bu kezDoktor'un "mat" olacağını ve kitabın içerik ve konularından bilgisiolmadığını açıklayacağını düşündük. Öğrencinin sözleri bitince, Doktor okitapla ilgili olarak konuşmaya başladı ve büyük bir hayret içinde gördükki Doktor sadece o kitabın konularını anlatıp eleştirme ve incelemeklekalmadı aksine o yazarın henüz Farsça'ya tercüme edilmemiş ve oöğrencinin belki onların varlığından bile haberdar olmadığı birkaçkitabından daha söz etti ve onların içeriğini o kitapla karşılaştırdı.Doktor'un en a- zmdan sayfalarını çevirmediği çok az aydının kitabı oyıllarda yayınlanıyordu... Fakat Dr. Şeriati'nin yazmış olduğu "Ebu Zer -iGaffari" kitabını okuduğumda hayret, kesinlikle Ebu Zer'in bir başka şeyolduğunu gördüm. İnsanlık ruhu, adalet ve inkılap bu yaşlı adamdagizliydi. Bu zihinsel karşılaştırma ve değişiklik benim için çekici ve bir okadar da sarsıcıydı. Hakikatte bizler bir daha Dr. Şeriati'nin kitabıyla EbuZer'i "keşf" ettik. Daha doğru ve uygun bir şekilde gerçekten onu tanıdık.Bundan dolayı da Ebu Zer kitabındaki esaslara dayanan bir tiyatroyazmaya karar verdik. Yazar Rıza Danişver idi. "Daryuş Ercümendzade"de yönetmendi ve ben de baş oyuncuydum. Ebu Zer tiyatro oyunu ve onunsahnelenmesi Meşhed Üniversitesinde bomba gibi bir yankı uyandırdı.Sonraki akşamlar büyük bir mahşeri kalabalık vardı. Kalabalık mıkalabalıktı. İğne atsanız yere değmezdi. Birçok kişi geldi. Dr. Şeriati, bizim her akşamki baş müşterimizdi. Oyun sahnelenmezden yarım saatönce gelirdi... o yıl, Ebu Zer, Üniversiteye yeni bir ruh üfledi ve her yerdeEbu Zer- i Gaffari konuşuluyordu. Bu oyunun sahnelenmesi bizim Dr.Şeriati'ye daha fazla yakın olmamıza ve özel yaşamının içine girmeye izinalmamıza sebep oldu. Bu adamın çok üstün bir insan olduğunu o zamananladım. Doktor bana her şeyi verdi. Beni başı-

128

129



boşluktan kurtardı ve lezzet alma yolunu, görme, konuşma vr hatta yaşamayolunu bana öğretti". us

49-50 yıllarında Tarih Bölümü öğrencilerinden biri, Ali'nin, dersler i ileilgili bir anısında şunları anlatır:

"Hocamız Dr. Şeriatı', asla öğrencilerine özel bir kitap okw ?malarıkonusunda tavsiyede bulunmazdı. Fakat bazen kendis için büyük bir bilimsel değere sahip olan ve kendisinin okuduğ bir kitabı, onunokunmasını doğrudan tavsiye etmeksizin öze, bir zarafetle ona işaretediyor ve bizleri okumaya teşvik ediyordu. Örneğin bir gün sınıfa geldi,Well Dorant'm Tarih kitab. onun elindeydi. Esas dersinin konusunuanlattıktan sonra bt münasebetle, "Şayet param olsaydı her biriniz için birWeh Dorant'm Tarih kitabını almak ve onu sizlere hediye etmek is-<terdim". Bu konuyu açıkladıktan sonra toplam 40 kişi olan siniarkadaşlarım hep birlikte para toplayıp bir kişiye vererek toplanmış olan bu parayla bizim için kırk kitap alınıp Meşhed' göndermesi için Tahran 'ayayıncıya göndermeğe karar verdik

Bir ay sonra kitap elimize ulaştıktan sonra Dr. Şeriatı'yle I dersimizinolduğu bir günde her birimiz Well Dorant'm Tarih\ kitabını masamızınüzerine koyduk. Üstad bu kitapları gör - i mekten çok mutluluk duydu ve bizim bu davranışımızın haberi { fakültede herkesin kulağına ulaştı".

Öğrencilerin düzenledikleri bilimsel ve dinlenme gezilerine her zamankatılırdı. Bazen beni ve çocukları da beraberinde götürürdü. O, onlarınşakalarına, ruhsal sorunlarına, öğrenciler ı arasındaki gizli aşklara vb...gibi şeylere aşinaydı. 1347/1968 yılında Tarih Bölümü son sınıföğrencilerini bilimsel bir gezi için Irak'a götürüyorlar. Başlangıçta Ali'ninöğrencilere eşlik etmesi kararlaştırılır . Fakat Savak onun yolculuketmesini engeller. Şehin Mücahidi Hanım şöyle anlatır:

"Hatırlıyorum, bizi yolcu ettiğinde sinirli ve rahatsız olmuş bir haldesigarasını içerken bize, "Dikkat edin ki İmam Hüseyin (a. s.) Hareminin bayrağı kırmızı renktir." dedi ve aynı münasebetle yolculukta bulunanöğrencilerin o konuyu Irak'ta yeni yıla 118 Seyyid Kasım Ya Hüseyni'nin "Ebu Zer'in Perde Arkası" adlıkitabının 27-41. sayfalarından alıntı.

girdikleri saatte okusunlar diye Kevir'in "Nevruz" makalesini ya zdı. Diğer yandan Şeriati'nin dersleri değişik konulardadır. Üniversitede ders

vermekle meşgul olduğu 1345/1966 yılındaki konuları şunlardan ibarettir:"İslâm Öncesi Araplar, 1346-47", "1350/1971 yılma kadar devam eden



Medeniyetler Tarihi", "İslâmi Öğretiler 1347/1968", "İslâm İnsanı ve BatıEkolleri 1347/1968", "Din bir kapıdır Sanat ise Bir pencere 1346-47","Eski, Orta ve Yeni Çağların Özelliklerine Bir Bakış". Fotokopi şeklinde oyıllarda basılan ve daha sonra onun tashihiyle basılan diğerleri gibi...Dersleri bazen açık bir şekilde siyasi bir şekil alr -dı." Öğrencilerinden birisi şöyle anlatır:

"Bir gün sınıfta, ders konuları arasında öğrencilerden biri Doktor'a şöyle bir soru sorar: "Size göre, Zemistan şiirinde bir meyhane sakininimetheden Ehevan Salis "M. Ummid" mi daha erkektir yoksa bilimimetheden İbrahim Sahba mı?" Doktor, "Elbette ki İbrahim Sahba Bey!!"cevabını verir."

Ertesi gün, "Neden kinayeli konuştun?" diye çağırılır.. Doktor da sınıfagelir ve olayı anlatır: "Bizi, neden kinayeli konuştuk diye çağırmışlar,oradan bizim evimiz Savak'a birkaç adımdır. Canları sıkıldığında bizehemen damın arkasından sesleniyorlar." Üniversite makamlarının itirazınıcelbeden üçüncü konu da dersleri esnasında ortaya çıkan düzensizlik idi.Bu itira zlar bir noktaya kadar yerindeydi. Ali'nin peş peşe geceleri uyanıkkalmasını göz önünde bulundurunca gündüzleri geç uykudan u-yandığı ve bunun sonucunda da derslerine de geç gittiği olurdu. Gece yarıları, onun bir şeyler yazabildiği tek saatlerdi. Bu dönemde "Kevir", "İslâm bilim","Selman- ı Pak" ve "Totem- perestlik"kitaplarım yazdı. (Selman-ı Pakkitabı tercüme idi).

Ali, Tarih Bölümü eğitim programcılarından mümkün mertebe onunderslerini erken saatlere koymamalarını ve ellerinden geldiğince derssaa tlerini öğleden sonraya koymalarını istemişti. Elbette onlar daellerinden geldiğince ona yardımcı olurlardı. Bunun yanında Ali'ninkendisi de belirlenmiş olan öğretim programını (bugünkü deyimle ders birimlerini) zamanında sona erdirmek ve bu yönde öğrencilere bir zarar

gelmemesi için geç geldiği derslerini uzatarak geç kaldığı süreyigidermeye çalışırdı.

[30

131



Üniversite kurallarına göre, bir öğretim üyesi zaman açısından, ister dersisterse çalışma odasında olsun 40 saat üniversitede bulunmak zorundaydı.Ali'nin bu dönem meslektaşlarından biri olan Dr. Rıza Kannadan Beyşöyle anlatır:

"Hiç şüphe olmaksızın ve araştırarak söylenebilir ki Şeriati'nin ister dersşeklinde ister sohbet etme ve serbest konuşma şeklinde olsun öğrencilerlegeçirdiği ders saatleri zaman içerisinde belirlenen süreden daha fazlaydı.Kurallara göre, her gün sabah on ikiden on dakika önce, fakültenin ziliçaldığında sınıflar iki saat boyunca tatil oluyor ve hocalar ve öğrencileröğle yemeğini yemek üzere fakülteyi terk ediyorlardı. Fakat Dr. Şeriatı' bukayda bağlı değildi. Ders saati bittikten sonra bir grup öğrencinin Fakültekantininde onun etrafına halka oluşturduğu ve bizler öğleden sonra saatikide fakülteye döndüğümüzde o-nun hâlâ öğrencilerle görüş ahş-verişiiçinde olduğunu gördüğümüz çok olmuştur. Akşamları da aynı durumtekrarlanırdı. Onun da diğer hocalar gibi iş saati bitiminde fakülteyi terkettiği çok az görülmüştür. Nitekim kimi zaman gecenin bir miktarıgeçinceye kadar ders vermeye devam ederdi. "nç

Bu düzensizlikler, Ali'nin maaşından başka baken diğer öğretimüyelerinin durumunu kapsayan artışların da bir şekilde alamaması için bir bahaneydi. Çünkü üniversite kurallarına göre, ilgili hoca için olağanüstümaaşla ya da merkez haricindeki olağanüstü maaşla (esas maaşa ilaveolarak) uygun görmeyi karar alan öğretim bölümü müdürüydü.

' O bir başka alemdeydi ve bundan dolayı da emekli oluncaya dek asla bölümde yükselemedi. O, öğrencileri düşünmeye sürüklemeye çalıştı veöğrenci ile hoca arasında sırf ders çerçevesindeki ilişkiyi yeterli görmedi.Savak'm baskılarına rağmen sohbet, konuşma, şiir okuma vb...oturumlarını teşvik ederdi. Buna örnek olarak Ebu Zer tiyatro oyunu budönemde ilk kez sahneye kondu. Rıza Danişver Bey'in yazdığı, DaryuşErcümend'in yö-netmenliğindeki Ebu Zer tiyatro oyunu Meşhed TıpFakültesinde icra edildi. Dr. Kannadan Bey'in bu gecelere dair çok değerli anıları var: 119 İran HaberDergisi, Amerika baskısı, Sayı: 13, 16 Urdibehişt 1373,"Şeriati, bir başka Bakış" adlı makale.

• "Her gece tiyatronun bitiminden sonra, çoğunlukla "Ebu Zer"iseyretmekle özel bir zihinsel ortamda yer almış olan seyirciler, TıpFakültesi içinde ve Üniversite caddesi üzerindeki kaldırımlarda toplanıyorve değişik gruplar halinde gecenin bir bölümü geçinceye kadar sohbet



ediyorlardı. Tiyatronun çok hassas bir bölümünde Ebu Zer şöyle diyordu:"Hiçbir şey Allah 'm değildir. Her, şey O'nun kullarıyla ilgilidir." Oyununoynandığı gecelerden birinde, bu cümlenin sarf edilmesinin ardından,aniden tiyatro sal onunun içinden bir gürültü duyuldu. SonradanMeşhed'deki Öğretmen Okulunun Fıkıh hocası olduğu anlaşılan bir kişi busöze itiraz etti. Salonun bir diğer tarafında Ebu Zer, isyan işaretiylesahnenin üst kısmında asılı olan ince bir ipi parçalıyordu. Bu daseyircilerden birkaçının itiraz sebebi oldu. çünkü ipin parçalanmasını,seyirci Ebu Zer'in Allah ile olan bağını koparması olarak anlıyordu ve buküfür benzeri hareketi onun kişiliğine yakıştırmıyorlardı. "20

1347/1968 yılında, Ali Kevir kitabını basar. Bu kitabın basımınoktasında gösterdiği hassasiyet, dikkat ve aşk (diğer işlerinde dikkatsizve düzensiz olan biri olarak) bu kitabın onun için önemini gösteriyordu."Kevir, onun yalnızlık yazılarıdır ve onun kalem gücünün eşsizliği,hayalin doruğu, hayret verici ruhunun hassasiyeti, keskin eleştireldüşüncesi, felsefi görüşünün derinliği, dünya görüşü, zengin evrenselkültürünün bir yansımasıdır."121

"Ben Kevifûe. Laotezu ve Buda'dan Haidger ve Sartre'ye kadar birköprü atmışım. Daha iyi bir şekilde söyleyecek olursam; bir köprü keşfetmişim ki onu İbrahimi kültürümdeki "Adem Kıssası"na borçludur vesembolik ayni tecessümü "Hacc" yönetmeninin Allah, oyuncunun insanolduğu bir tiyatrodur. Varlığın felsefesi, yaratılış kıssası ve insanınyaratılış hikayesi ve yaratılışı tarihte ve hareketi zatta tevhidi dünyagörüşü üzerine dayalı..."122 Benai Müfred Bey'in sorumluluğundaki Tusyayınları Kevir kitabının basılmasını üstlendi. Ali, Kevir1 in basımı içinçok şaşırtıcı bir çaba gösterirdi. Saatler boyunca dizgisi yapılmış 120 Dr. Kannadan, iran Haber Dergisi, Amerika baskısı, Sayı: 13, 16Urdibehişt 1373, "Şeriati, bir başka Bakış" adlı makale.

121 Bütün Eserler, Sayı 33, Yalnızlık Sözleri, s. 3-4122 Bütün Eserler, Sayı 33, Yalnızlık Sözleri, s. 1283 120

120132

i 33



İslâm- bilim'in basılması ve Ali'nin Meşhed Edebiyat fakültesindekiderslerine başarıyla devam etmesi, Hüseyniye-yi İrşad'da konferanslarvermesi, Tahran'da İran'ın diğer üniversitelerinin de ondan konferansverme isteğinde bulunmasına sebep oldu. Bu konferanslar, 1347/1968yılının ikinci yarısından sonra başladı. Abadan Petrol. Fakültesinde "İnsanve İslâm", Milli Üniversitede "Egzistansiyalizm" ve Hüseyniye-yi İrşad'da"İslâm'ı Tanıma Yolu" ve "Ali, Efsanelerin Gölgesinde bir Gerçek" vb.konferanslar.

Abadan Üniversitesinde yaptığı konferanstan çok güzel bir anısı var: "Fakat, bu yıl genç bocaların ve öğrencilerin gücüne üstün geldi ve ben

bu yıl gençlerin yılıdır diye gittim ve gençlerin kucağına karpuzoturtmaktadırlar...

Kısacası ben de gittim. Her ne kadar bu tür çok kalabalık ve gösteriştenibaret işlerle sadece ilgi duymamak değil kaçıyor olmama rağmen gittim.Fakat benim gidişimin özellikle de Abadan 'a Petrol Fakültesine gidişiminçok anlamlı bir sebebi vardı ve bu anlamdan dolayı gittim. Benimgidişimin çok anlam bulduğu üç yer vardır. Abadan, Şiraz Üniversitesi veTahran Milli Üniversitesi125, ve bu sebepten dolayı bu üç yeri ka bulettim. "'2o

Şiraz yolculuğu karıştı, fakat Abadan'da öğrencilerin üstünaraştırmacılığı, hassasiyet ve tanışıklığı Ali'yi büyük bir etki altında bırakmıştı. Meşhed'e döndü ve 1347/1968 yılının Urdibehişt ayından aynıyılın İsfend ayına kadar Hüseyniye- yi İraşd'da (Ümmet ve İmamet,Medeniyet ve Modernizm, Yarının Tarihine bir Bakış, Ali yalnızdır,İbrahim ile Miadı Ticaret Yüksek Okulunda {Bilim Metodolojisi), TahranFen Fakültesi Tiyatro

123 Kevir, s.208124 İslam- bilinı, s. 15

125 Şehid Behişti Üniversitesi, İran'ın tek milli üniversitesidir. 126 Bütün Eserler, Sayı 33, Yalnızlık Sözleri, s. 1163 125

125



Ali bir mektubunda Metini Bey'e şöyle yazar: "Açıklamak istediğim birdiğer konu bazı art niyetlere konu olan Tahran'da yaptığım konferanstır...Önceden açıklamam gerekir ki bendeniz resmen bir üyesi olduğum kendiüniversitemde eksik, boş ve kötü hatta zararlı bir unsur olarak telakkiediliyorum. Bütün faziletlerden yoksun ve bütün ayıp ve kusurlara sahip.İran 'm diğer üniversitelerinde, sadece öğrencinin gözünde değil belkihocaların ve üniversitenin yetkili makamlan-nm nazarında da bilim, fikirve fazilet adamı olarak tanıtılmışım, sebebi de bellidir. Bu sebep onlarında ya benden aldıkları nottan ya da onların cehaletlerinden dolayıdır.Benim boş ve faydasız sözlerimi kabul etmeleri noktasındaki bilimselderecelerinin düşüklüğüdür. Ya da benim başkalarının dalkavukluğundanhoşlanmış olmamdandır! Ve her halükarda ve her ne sebeple olursa olsunHuzistan dışında İran in tüm üniversiteleri tarafından şimdiye kadar (buyılın içinde bile) bilimsel konferanslar vermek üzere davet edilmişim. Budavetler resmen üniversitenin rektörü tarafından yapılmıştır ve MeşhedEdebiyat Fak ültesi hocası adıyla davet edilmişim. Şimdiye kadar budavetler arasından iki konferans Abadan Petrol Fakültesinde, birkonferans Aryamihr Üniversitesinde vermişim. Zira bunlar da şiddetli birövgü ve yüceltmeyle gerçekleşmiştir. Fakat eminim ki işbaşm-daki kişiningörüşü bu sözlerden dolayı değildir ve tabii olarak var olan ve var olacakolan bu tür sonuçlardan dolayı da değildir. Aksine onun yapılış tarzı değilidari yapısı ortadadır. Bir konuyu açıklayayım dedim. Ta ki idari açıdandeğil aksine ahlâki açıdan ona dikkat çekeyim ve göstereyim kiişbaşmdaki ki-- sinin benim doğru veya yanlış olarak düşündüğümleaçıkça zıt olduğu telakkisidir."

1348/1969 yılının sonunda, İrşad'ın hacılar kafilesiyle Mekke'ye gitti vedönüşünde 48 yılının İsfend ayında "İbrahim ile Buluşma" konferansınıönce Meşhed Üniversitesinde, daha sonra da Hüseyniye'de verdi.

Ali, Üniversitede kişisel olarak hiçbir şekilde çalışmaz ve sınıfsalkonularla boğuşmazdı ve bundan dolayı da daha az kimseyle çatışırdı. O,yaşlı bir adam olan Tarih Bölümü başkanı Dr.

Bey'e saygı gösterirdi. Oysa söz konusu kişinin fikirsel ve kişisel açıdan saygıya değer bir kişi olmadığını da biliyordu. Ya

136



137

da ideolojik açıdan Ali'nin şiddetli muhaliflerinden olan ve bölümtoplantılarında ve toplu kararlarda sürekli Ali'ye eziyet ve sıkıntı veren Tarih bölümü hocası Dr Hanımefendi ile hiçbir zaman ciddi bir tartışmaya girmezdi.m

Ali, sahip olduğu kendine özgü üstün ahlâk ve görüş yüceliğindendolayı kendine düşman olarak çok az kimseyi görürdü. O, CoğrafyaBölümünün çok değerli hocalarından olan ve A-li'nin kendisiyle oturupsohbet ettiği ve ailevi bir yakınlık kurduğu Dr. Sirus Sehami Bey veAli'nin haklı olarak kendilerini dost olarak gördüğü sınırlı birkaç kişidışında üniversitedeki meslektaşlarının tümüne aynı gözle bakar vehepsine karşı aynı şekilde davranırdı. Bir dereceye kadar birbirleriylefikirsel bir yakınlık içinde olan hocalar, aylık ailevi misafirliklerdüzenlerlerdi ve bizler de bu misafirliklere katılırdık. Bir defasında, Cumaakşamı öğleden sonra saat yedide Ali çok aceleyle eve geldi ve,"Misafirliğe gitmek için neden hazırlanmamışsınız?" diye sordu. Ben,"Misafirlik bu akşam değil yarın akşamdır" cevabını verdim. Fakat o, benim yanıldığımı söylüyordu. Onun ısrarıyla hazırlandım ve söz konusueve gittik. Fakat işin görünen tarafı benim haklı olduğumu gösteriyordu.Ev sahibi güler yüzle bizleri karşıladı ve misafirliğin yarın akşamolduğunu belirtti. Ali'nin duygu dağınıklığı noktasında da eşsiz olduğunuda ayrıca ilave etti. Birkaç gün önce de^-farklı farklı ayakkabılarlaüniversiteye gelmiş ve eğer benim ikazım olmasaydı belki ertesi gün deaynı macera tekrarlanabilirdi!

Ni'met Mirza- zade Bey şöyle der: "Dr. Şeriati ile bir yere gitmemiz gerekiyordu. Büyük bir kar yağmıştı

ve onun dersleri her zaman olduğu gibi yine olduğundan daha fazlauzamıştı ve hikaye de aynen devam ediyordu. Öğrenciler, büyük birzevkle dinliyorlardı. Çok geç olduğu . için geldim ve biraz durdum.Baktım olacak gibi değil, salonun arkasındaki kapıdan içeri girdim.Sonuçta onunla karşı karşıya

olan kapıdan değil, sırtının dönük olduğu kapıdan şöyle bir işaret deyaptım.

Kendileri sıcacık bir sohbet havasındaydı, kapıya yarım aralık yaptım.Ve öylece durdum ya da oturdum. Saat gecenin sekizi olmuştu. Tesadüfen



işlediği konu genç neslin sorumluluğu ve İran'ın toplumsal ve tarihselyapısıyla ilgili konu/ardı. Büyük bir sessizlik içinde üstadın konuşmalarınakulak kabartıyordum. Bir ara ansızın uykusu tutan ve horlaması çokyüksek bir kişinin horlaması sınıfı kapladı. Öğrenciler ses kesildiler. Birara Üstad da sustu. Sınıfın sessizliği ile bu horlama kendini daha fazlagösterdi. Ne oldu biliyor musunuz? Ali Şeriati, karanlık bir penceredenEdebiyat Fakültesinin bahçesine bir bakış attı, durdu, bir az durdu vevaktin çok geç olduğunu anladı. Daha sonra konuşmasına Ehevan'msöylerhiş olduğu şekilde devam etti. "Neresi? Burası olmayan her yer"!Paltosunu sandalyenin üzerinden aldı ve içeriden çıktı. .Ansızın benimlekarşılaştı. "1J2

48-50 yılları arasında Ali aynı şekilde Meşhed'deki faaliyetlerine devamediyordu ve bunun yanında Aryamihr Üniversitesinde (NeredenBaşlayalım?), Bilim Ordusu Yüksek Enstitüsü, Tahran Teknik ve AbadanPetrol Fakültesi gibi başka üniversitelerde konferanslar da veriyordu. Tüm bu faaliyetler, üniversite yetkililerinin onun öğrencilerle olan ilişkisinikesmek ve gerçekte daha çok siyasal-kültürel toplantılar şeklinde görülenderslerine son vermek için harekete geçmelerine sebep oldu. Bu yüzdenonun derslere düzensiz olarak gelişini bir bahane yapıp ona soruşturmamektupları gönderiyorlardı:

"Değerli meslektaşım Ali Şeriati Mezinani Bey, 13-21.08.1349 tarihleriarasında bu fakültede bulunduğunuz saatler aşağıdaki gibidir:

131 Daha sonraları, söz konusu bu iki kişininSavak'm teyit konusu olankişiler olduğu anlaşıldı. Dr Hanım, Savak'm doğrudan memuru ve Ali

Şeriati'nin faaliyetleri konusunda haber toplama sorunılusuydu. (Bkz.Ruşenger gazetesi, Meşhed Baskısı, sayı 8, yıl 2, 29.02.1358'den04.03.1358'e kadar, Birinci ve altıncı sayfalar, "Meşhed Üniversitesininİnkılabi tasfiyesi" başlığı altında) 138

U2 Şeriatı ile Miad, Ali Feyyaz Bey'in çabasıyla, M. Azerem Beylesöyleşi, s. 96 139



13 Aban Çarşamba Sabah 08.15 'ten 12.10 'a kadar14 Aban Perşembe 16 Aban Cumartesi08.30'dan lO.OO'a kadar 11.15'ten 13.00'e kadar17 Aban PazarAkşam 06.00'dan 9.30'a kadar Sabah 08.00'den 12.00'ye kadar

Yani bu süre içinde 59 saat yerine yalnızca 21 saat fakültede bulunmuşsunuzdur...

Bu şekilde devam ettiği takdirde fakültenin ister istemez sizinyokluğunuz konusunda bundan böyle görev kanununun 18. Maddesinin ekfıkrasına göre Meşhed Üniversitesi bilim senatosunun sizinle ilgili işlemiyapacağını siz değerliye arz ederiz. Edebiyat ye İnsani Bilimler Fakültesi Dekanı Celal Metini Ali'nin cevabı: "Değerli Edebiyat Fakültesi Dekanı Dr. Metini Bey, Benim hazır bulunduğum, yok olduğum, giriş ve çıkış saatlerimin hatta lahza ve anlarıntespit edildiği konusundaki fakültenin yazısını büyük bir saygıyla aldım.Burada ben re smi bir yazıya cevap vermiş olmak istemem. Zira bu türmefhumlara ve maslahatlara aşina değilim, ve aslında bir başka havadateneffüs edip yaşıyorum. Belki amacım şuduı ki- kendimi bundan berietmeyi isteme ya da benim hakkımda tespit edilen şeye karşılık bir itirazlauğraşma anlamında değil- bir irade sahibi olarak "Sessizce" arz ediyorumki o "dönemler"in ihbarcısı, kendi işinde o kadar hızlı ve daha doğru birifadeyle pişmemiş idi, ki hatta derslerimin olduğu gün ve saatleri ve yokolduğum hiçbir

ders oturumumun geçmemiş olduğu ve bu süre içinde sürekli okulda bulunduğum halde yok olarak göstermiş ve bu da onun ihbar ve bilgilendirmelerinin sıhhat ve doğruluğunu zedelemektedir. Ve sorumlukişinin bir sorumluluğu yeıine getirmekten başka bir kastı olmadığını, vemümkün olan her şekilde benim işimde bir problemin çıkmasını hiçşüphesiz istemediğinizi ve herkesten daha çok tüm bu konuların doğrulukve dikkati noktasında delil isteyeceğinizin açık olduğunudüşündüğümden dolayı inancınız tam olsun diye bu noktaya dikkat

çekmeği gerekli gördüm. Ve beni tanıdığınızı bildiğimden, en azından benim iş bulma uğruna ve işim maslahatı gereği herhangi bir harekete



girişecek ve her türlü yolu mubah görecek bir zayıflık, alçaklık ve maddimenfaat peşinde olmadığımı bildiğinize inandığımdan ve bildiğimdendolayı benim söylediğim sözleri de en azından o memur kadar mutebergöreceğinize inanıyorum. Özellikle de benim kastım, bu yolla 'mukadderolan bir kötülüğün defini idari açıdan yapmış olmam değildir. Sizinken dinizin bilmenizi ve daha sonra da bu mektubu bir kenara atmanızıistiyorum. Şunu da ekleyeyim ki fakültenin genellikle başkalarının bendegörmüş oldukları güçlü noktaları inkar ettiği oranda ben, kendimdegördüğüm zayıf noktalar konusunu itiraf ediyorum ve fakültenin benim ileilgili olarak alacağı her türlü karar karşısında teslim olacağım ve hattaherkesin hakkı olan açık ve kesin olan haklar noktasında da herhangi bir beklentim olmayacaktır..." Ali Şeriatı'

Ya da Bölüm Başkanlığı tarafından neden var olan metin üzerinde vefakülte tarafından belirlenmiş olan çerçeve dahilinde ders vermiyor? Neden sınıfa Kur'an götürüyor? Neden farklı kimseler onun derslerinegiriyor? Niçin ders sırasında sigara içiyor? vb. gibi nedenlerden dolayıkendisine itiraz amacıyla gönderilen mektup. 49 yılında, bu bahanearayışlarının ardından onun fakültedeki ders saatlerini azalttılar. Bukeşmekeşler içinde ve Savak'ın Meşhed Üniversitesine şifahi emirleri,Ali'nin ders saatlerinin 1350/1971 yılı Mihr ayından itibaren resmen tatiledilmesine yol açtı.

Dönemin fakülte dekanı, İran-Şinasi Dergisinde Hatıraları başlığıaltında memurluk kanunlarına aykırı olan Ali'nin ders

140

141

vermesinin engellenmesi sebebini üst makamların emri olarakzikretmiştir!!

O dönemin Meşhed Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dekanı Dr. MetiniBey şöyle yazmıştır:

"...Kendisinden kısaca söz etmiş olduğum Dr. Şeriati,Şchinşahhğm iki bin beş yüz yılma kutlama şenlikleri yakınlarına kadarMeşhed Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ve İnsani Bilimler Fakültesinde



gittim ve döndüm. Şiraz'dan döndükten birkaç gün sonra üniversiterektörü bana telefon ederek bu söz konusu beş hocadan-Dr. Şeriatidışında- dördünün yeniden görevlerine dönebileceklerini bildirdi. Tekrar

bu beş kişiyi çalışma odama çağırıp konuyu bilgilerine sundum. Bu dörtkişinin dersleri için program ilanı yazıldı ve derslerine başladılar. FakatDr. Şeriati'nin işi öylece sürüncemede kaldı. Ben konuyu takip ediyordumfakat herhangi bir cevap gelmiyordu. So nunda bir gün üniversite rektörütelefonda bana, "Dr. Şeriati'nin "Bilim Bakanlığındaki MeşhedÜniversitesi Bürosu" nda görevlendirilmesine onay verin" diyeÜniversiteden fakülteye bir mektup yazacaklarını bildirdi.13J

Meşhed Üniversitesi Bilim heyeti ve başkanları, Ahi'nin Tah-ran'aatanmasına karşı değildiler ve belki de kendileri için Ali'yi Tahran'daBilim Bakanlığı Araştırmalar Bölümüne atamaları daha iyiydi. Fakatkanunlar gereğince, onu eğitim kademesinden Araştırmalar Bölümünegöndermek mümkün değildi. Bundan dolayı Meşhed Üniversitesi BilimBakanlığı arasında tartışmalar oldu ve onun Tahran'a atanma emri kolay bir şekilde çıkmadı. Fiili olarak Ali, Meşhed Üniversitesi görevlisiydi(Nitekim biz hâlâ Meşhed Üniversitesi'nden maaş alıyoruz). Sonundamütalaat memuru unvanıyla onun için birkaç aylık bir emir çıkardılar veBilim Bakanlığı Araştırmalar Bölümünde ona bir oda verdiler ve üzerindeçalışmak, araştırmak amacıyla bir konu belirlediler. Yeni meslektaşlarınayavaş yavaş alışan Bakanlıktaki araştırmacılar, gündüzleri onun odasındatoplanıyor ve onunla birlikte değişik konular üzerine konuşuyorlardı. Butoplantılar en kısa bir zaman içinde Ali'nin kendi faaliyetlerini sürdürmesi 133 İran-şinasiDergisi (Beşinci yıl, sayı 4, s.863-864), Celal Metini'ninAnıları, "Dr. Ali Şeriati Meşhed Üniversitesinde". Amerika baskısı.

142

143

için bir merkez haline dönüştü. Bakanlık yetkilileri, bu kez çok hızlıtehlikenin farkına vardılar ve kendisinden artık Bakanlığa gelmemesini vearaştırmalarına evde devam etmesini istediler.

Ali'nin üzerinde çalışması ve araştırması gereken konu İslâm'da eğitimve öğretim idi. Nitekim bunu gerekli araştırmaları yaptıktan sonra Bilim



Bakanlığın verdi. Bu kitap Devrimin ilk yıllarında "Kültür veEğitim-Öğretim"adıyla yayınlandı.

Ali, bir mektubunda kendi psikolojik durumunu ve yaşantısını şuşekilde açıklıyor:134 Aziz Puran,

Selam, canım kurban olsun sana, durumun nasıl? İyi ve mutlu olmanıdilerim. Yüce Allah, sana daha çok muhtaç olduğumuz bugünde dahafazla tahammül gücü ve daha fazla muhabbet bağışlasın.

Dün sana bir mektup gönderdim, bugün telefonun geldi ve güzelhaberler..., vekaleti ekledim. Güzel habere gelince, benim memurluğumunuzatılmış olmasıdır. Çünkü doğrusu ben Bakanı görmüş değilim ve işiAllah'a havale etmişim, her neyi diliyorsa bana bildirsin. Burada işimin bittiğini zannediyorum. Oraya gelmemi de istemiyorlar. Yani beniTahran'dan çıkarıyorlar, Meşhed'e gelmeme de izin vermiyorlar. Sonundakendi Mezinan 'ımıza dönmek zorunda kalacağız. İkinci nesilde, herkesinkendi aslına dönüşü!

Şimdilik Mihr'e kadar Allah büyüktür. Gerçi ömrün sonuna kadar hattakendi ömrünün sonuna kadar Allah büyüktür! Ben O'na sahibim ve O'nunBölüm Başkanından, üniversite rektöründen, fakülte dekanından hattaBilim Bakanından ve Teşkilat Müdüründen de daha büyük, daha güçlü vedaha şefkatli olduğu kesindir. O halde neden ümitsiz olalım ve gözümüzümucizeye dikelim?

Sahiden Puran can, senden ricam şudur ki Meşhed SüleymaniyeSahafmdaki kahverengi bir ciltle c iltlenmiş olan İslâm- bilim kitabını yani,tashih edip de eksik bıraktığım nüshayı bana gönder. Zira bastırmayıdüşünüyorum.

Acaba ben kendim bastırırsam daha fazla yararlı olur dü

şüncesinde misin? Çünkü şu anda yine karaborsada pazar bul muş ve hızla almıyor. Nitekim İr şad'm broşürlerini nasıl aldıkla rını bilemezsin. x

Şayet bana on Tümen verebilirsen tüm müsveddelerimi kendim basmakiçin iyi bir sermaye olacaktır. Bu da bizim için iyi bir gelir olacak ve dahailk ay içinde satışa girecektir. Elbette bunu senin yüreğinin ısınması içinsöyledim ki benim Üniversiteden sürülmemden ve ondan sonrakiiflasımdan dolayı ümitsizliğe kapılmayasm yoksa Allah beni bir tüccarolmak için yaratmamıştır.



Her halükarda sen her nasıl istiyorsan ben öyle yaparım. Harcamamakdahil etmekten daha iyidir sanırım.

Bugünlerde birkaç kez "Merkez Dairesi" tarafından açıklamalar, nasihatve ahlâki yol göstericilik ve üstadane öğütler için çağrıldım. Hamd olsunki bunların tümü üst üste koyulduğunda fena da değil. Gör elim ne olacak,şimdilik tekrar yüzüncü kez yazdığım özgeçmişimi istiyorlar!Özgeçmişimi yazmaktan özüm bir hal oldu...."

Kısacası, Ali'nin kısa üniversite öğretim ömrü bu şekilde sona eriyor.

134 Bu mektubun tarihi Mordad 1350'dir.

144

145

/Beşinci Bölüm İrşad'dan Zindana (1348-1354)Hüseyniye-yi İrşad (Tarihçe, Birliktelik Nedenleri ve Faaliyetler)

Ali'nin bu dönemdeki yaşamı, hiç tereddütsüz onun yaşam devirlerininen verimli ve aynı zamanda en dağdağalı dönemidir. O, bu beş yıl içinde, Üniversitede ders vermekle (50/71 senesinin başlarına kadar), değişiküniversitelerde konferanslar vermekle, Hüseyniye-yi İrşad'da esasdüşüncelerini açıklamakla, toplumda o güne kadar eşi görülmemiş birhareketlenme meydana getirdi. Bu dönemi, "Hüseyniye-yi İr şad" dönemiolarak adlandırmak mümkündür. Hüseyniye-yi İrşad'm, bilimsel ve dinselkonular alanında inceleme ve araştırmalar yapmak ve tslâmi düşünceninanlatılması amacıyla 1346/1967 yılında, bir kısım milli ve dini vasıflıkişiler tarafından temeli atıldı. (Merhum) Muhammed Hümayun, Dr. NasırMeyançi Bey ve Abdü'l-Hüseyin Ali Abadi Bey, bu kurumunkurucularındandı. İrşad'm amacı, yönetmenliğinin esaslarına göre, İslâmitemellerin araştırılması, tebliğ edilmesi ve öğretimiydi. Bununla birlikte başlangıçta, Hüseyniye genel anlamıyla dini bir kurum değildi. Kur'anOkuma oturumlarını bayanlar için düzenleyen, ve dini münasebetlerleilintili olarak konferans merasimlerini yerine getiren bir kurumdu.



Hüseyniye-yi İrşad'm Tahran'da kurulmasının başından itibaren,Ayetullah Mutahhari gibi şahsiyetler, Hüseyniye-yi İrşad'm üst heyetineüye olmayı kabul edip kendileriyle işbirliğine katılmaları için davet edildi.

Murteza Mutahhari Bey, başlangıçta Üstad Şeriati'den- ki hemkendileriyle eskiden bir dos tluğu vardı hem de onun toplantılar dizisiiçinde konferanslarının olduğunu biliyordu- bir mektup aracılığıylaHüseyniye-yi İr şad ile birlikte çalışmayı ister. Üstad, kendilerinindavetinin cevabında şöyle der:

"Mutahhari Bey'in mektubu elimize ulaştı ve bu mektupta siz Tahran'agelin ve 7-8- 10gün konferans verin diye yazılıydı. 147

Hüseyniye-yi ir şad Müdürlüğü için yazmış olduğu bir mektup da banagönderildi...

Başlangıçta 5 ile 10 gün arası konferans düzenlememizkararlaştırılmıştı. Daha sonra 5 gece 10 gece oldu. dört küsur yıl böyledevam etti. Bunun 2 yılı, Talekani Bey zindandaydılar ve HidayetMescidi'ni da Ramazan ayında ben idare ediyordum. "135

Bu şekilde Üstad Tahran'da kalmış olur ve kendisinin de işbirliği ileHüseyniye devam eder .

Bir süre sonra, Hüseyniye-yi İrşad ile birlikte çalışması için Ali de davetedilir. O da bu daveti kabul eder. Bazen Tasua, Aşura ve Bayram gecelerimünasebetiyle konferans vermek üzere Tahran'a giderdi.

İlk yıllarda, Ali'nin İrşad ile birlikte çalışması, Meşhed Üniversitesindegörevli olmasından dolayı onun konferanslarının düzenlenmesi MeşhedÜniversitesinin iznine bağlıydı. Bundan dolayı Hüseyniye-yi İrşadtarafından Meşhed Üniversitesine yazılı bir dilekçe ile müracaat ediliyorve izni almıyor du.li6 A- li'nin Fakültedeki derslerinin programı, Perşembegünleri ders olmayacak şekilde düzenleniyordu. Hüseyniye de daha çokonun konferanslarını Cuma geceleri ya da resmi tatillerde düzenliyordu.Bu şekilde Ali'nin ister Hüseyniye-yi İrşad'da ister İran'ın diğerüniversitelerinde konferansı olduğu zaman Perşembe günü uçaklaTahran'a geliyor ve Cuma günü öğleden sonra da Meşhed'e geridönüyordu. Bundan dolayı da Meşhed dışındaki konferansları onunfakültedeki derslerine herhangi bir zarar getirmemekteydi. Onunkonferansları genç üniversite kuşağının ve aynı şekilde Hüseyniye'nindiğer dinleyicileri tarafından çok sıcak karşılanıyordu. Diğer yandan, onunfikirsel yenilikleri, geleneksel dindar kesimde bir gürültü çıkarmıştı.



Toplantılarda fikirsel birliğin olmaması ve Ali'nin diğer katılımcılarla aynıtip olmaması bir süre sonra Hüseyniye-yi İrşad yetkilileri vekonuşmacıları arasında kayıt ve program düzenleme açısından ihtilafınmeydana gelmesine yol açtı. Elbette Ali, bu tür kargaşaların içinde yoktuve sadece haberleri duyuyordu ve bir tür katılımcıların sorularına muhatapoluyordu. Bir ara Ali, bir

takım sorunlar karşısında duyguları incinmiş ve Hüseyniye'nindavetlerinden birini kabul etmemişti. Mühendis Abdulalla Bazer -gani'yehitaben bir mektubunda İrşad ile olan işbirliği nedenlerini şu şekildeaçıklıyor:

"Bu esnada benim gelişimin ve babamın getirilişinin belki deHüseyniye'nin bizim beğendiğimiz ve istediğimiz bir şekil almasınayardımı olabilir dedim. Hariciler ya da Ben-i Ümeyye arasında birisiniister istemez seçmek ve tahammül etmek gerektiğini- ki başka da bir yolyoktur- düşünen bir grup, istemeleri ya da çaba göstermeleri halinde bu büyük müesseseyi tüccarların elinden kurtarabilir ve toplantı düzenleyiportamı ısıtmaları yerine konuşmak isteyen, dertli olan ve yeni bir gıdayaihtiyacı olan yeni neslin ihtiyacını unutmamalarının belki farkınavarırlar..."

Ben Ramazan ayında İrşad'a katılacağımı sanmıyorum. Zira bir vaizgörünümünde olmak istemiyorum. Özellikle de Hüseyniye'nin ulu vemodern bir vaaz evi görünümüne girmekte olduğu ve benim aslamikrofonun arkasına geçip göğüslerine vuran modern arzular tarzındakendimi yenilikçi bir dindar tip olarak göstermeği uygun görmediğim bugünde yer almak istemem. "U7 Hatta program düzenleme sorumlularının önceki program ların aksine Keyhan gazetesinde ilan ettikleri duyuruda onun

ismini diğer isimlerin en sonuna yerleştirdiklerinde çok sinirlenir ve aynı mektupta Mühendis Abdulalla Bazergan'a şunları yazar: "Şayet ben bu işlerin ehli isem, bunu kendi fakültemde ya parım ki cezası da daha azdır, ayrıca getirişi de daha fazladır. Hem şöhrettir, hem servettir hem de makamdır. İçinde sadece bir kefesinde ben olan bir şöhret değil. kesinlikle benim sözle rimi de öğrenciler anlamalı ve duymalılar. Benim müşterim ol mayan o tekkelerle benim aramda var olan fasılanın anlayışlı

dinsizlerinkinden daha fazla olduğunu düşünüyorum. ",38



Bu mektuptan sonra, Mühendis Mehdi Bazergan Bey, Ali'ye 30.11.47tarihli bir mektup yazar ve Meşhed'e gönderir ve A-

13 s Muhammed Taki Şeriati ile Söyleşi, Keyhan-ı Ferhengi, s. 113 136Bkz. Ekler, 9 nolu belge

137 Mektuplar, Dr. Şeriati, Paris baskısı, s.161 138 Bütün Eserler,, Sayı 34, s.38 137

137148

149

li'nin Hüseyniye-yi Irşad'ın yetkililerinden rencide olduğundan şikayeteder. Ali kendilerine cevap olarak şöyle yazar:

"Bu mektupta bana nispetle buyurmuş olduğunuz merhametlerkonusunda teşekküre gerek yoktur. Zira bu, sizin ahlâki üstünlüğünüz ve belki de dini sorumluluğunuzdur ki yola yeni başlamış yeni öğrenen küçüköğrenci kardeşinizi okşamışsımz. Hiç şüphesiz benim gibi genç ruhlular veaz güçlüler bu tür gönül okşamalarına ve ellerinden tutulmaya ihtiyaçlarıvardır. Özellikle de soğuk kış rüzgarlarının Esmekte olduğu ve bu vahşetve ka ranlık sahrada kurdun gözlerinin ışığından başka bir aydınlığıngörülmediği ve bu yolun yolcusunun gözünü kapatıp gönlünü Allah'adayanması ve öyle yürümesi gerektiği günlerde.

Ve benim gerçi bu makama ulaşmam için daha çok uzun bir yolum varve sürekli kendi zaaflarımdan korkarım... bu u-zun yıllar süren süreçiçinde Hafız'in değimiyle: Çalgıcının perdelerine vurduğu saz ne sazdı Zira ömür geçti ve hâlâ damağım heva ile doludur.

Siz işin başında olan kendiniz, uzaktan-yakmdan şahit idiniz ki kendi başına hareket edenlerden değildim ve gerekmediği sürece kendimigöstermezdim ve sizin gözünüzde bu tür bir rezillikle itham edilmişolmam ve Mühendis'e yazmış olduğum o yüreğimin derdi olan mektubu



azından birbirinden farklı iki şeyi tebliğ etmiş olmasından dolayı komikduruma düşerler. Fakat belirlenmiş olan kuralların nasıl olduğu ve bukurallarla değerlendirilen ya da değerlendirilmiş olan ve sonuçta haklıhaksız belirlenmiş olan kişiler kimlerdir? Benim bilmeye karşı özel birhassasiyete sahip olmam problem değil, zira toplumda fikirsel ve sosyalkonularda çalışmakta olduğum gerçek yaşantım süresince konuşmayapmıyor ve aslında bu işle en azından kendim noktasında karşıydımsessiz ve yüksek sesli olmayan bir yapılanmayı ona tercih ediyordum vehâlâ da bu inançtayım. Ve şayet İrşad'da geleneği yıktıysam birisi şundandolayı idi ki birincisi, emsalini kendi üzerimde farz olarak kabul ettiğim bir taraftan emredilmişti, ikincisi de yeni bir çehre, yeni ümitler, arzular vezamansal ve139 İran-ı Ferda, 16. Sayı eki 151

toplumsal yeni imkan ve bilgilerle bir müessese çalışıyordu, daima böyle bir kurumu arzulayan ben, kendi kendime sorumluluk, bağlılık ve aşinalıkhissi duydum ve sanki bu müessese doğrudan bana da bağlıdır ve bizimkendimizindir.

Üçüncüsü de Avrupa'dan dönüşümden sonraydı fikirsel ve toplumsalşartlar, kuşaklar ve imkanlar da değişmişti ve kendisine inanmış olduğumgizli, sessiz ve derin bir çalışmanın artık benim için başarılı olmayacağınıgördüm. Önümde sadece iki yol vardı: Ya rahat bir nefes almak ve kendiişi peşinde gitmek, üniversitede cennet mekanlı, araştırmacı ve çağdaş birhoca olmak, dertsiz, kedersiz, tasasız bir yaşam sürdürmek ve herkesinsaygı ve övgüsüne konu olmak, hatta 67 Temmuz savaşı sonrası şu sessizAyetullah ve velayet sahibi mollalar gibi olmak; ya da hayır, en azındanelden bir şey gelmiyorsa bir ses çıkarmak ta ki en azından kendimiunutmayayım ki bu da dert getirir. Her ne kadar ardında dostlardan ve bundan daha azı da düşmandan gelecek töhmet, namertlikler ve kin beslemeler olsa da ben ikincisini seçtim ve olan oldu ki benim İrşad'dakikonuşmalarım da benim bundan başka bir şey yapamamış olmamdandı.Yine kendisinden uzak kaldığım halkımızın ve özellikle de yeni gençkuşağımızın ne tür bir durum ve hal içinde olduğunu görmem için birtecrübe olmasını istedim. Bunu da elde ettim ve benim için yeterlidir.

Her halükarda şayet birileri dikkat eder de doğru bir yargıda bulunacakolursa beni dini bir hatip ya da iyi konuşan bir konuşmacı olarakgörmemeli. Ve şimdi kendi konuşmaları için yeni dayanaklar belirlemiş



olan İr şad'm konuşmacılarından birisi yeni belgeleri okuyamamış vemecburen metinden kaldırılmıştır!

İşte o zaman sizlerden ahlâki olarak sadece şunu beklemekteyim ki benio konumda ve o tür dindarlar ve mollalar zümresinden saymayınız ki herşeyi ve herkesi değerlendirme ölçüsünü kendim göreyim İrşad'da olduğumve yetkim olduğu sürece İrşad'ı savunayım ve onu bu hayati, zaruri vehızlı zaman için gerekli olarak niteleyeyim. "14°... 140 Mektuplar, Dr. Şeriati, Paris, s.147

1. İrşad'da konuşma yapmamak, benim kendi şahsım için benimşahsıma bağlı olan her türlü değişik açıdan konuşma yapmaktan daha rahatve daha huzur vericidir.

2. Şayet bir müslüman olarak tebliğ noktasında bir görevim varsa tekyol irşad'da konuşma yapmam değildir. Aksine benim görevimöğretmenlik ve yazarlıktır ki bu ikisini de yapıyorum. Benim her zamankiişim de bunlar olmuştur. Hayatımın, zamanımın ve gücümün çok üstünde bir şekilde onunla meşgulüm ve sonucu da yüz binlerce konuşmaya bedeldir, (kendi öğretmenlik ve yazarlığımı başkalarının değil de kendikonuşmalarımla kıyaslıyorum).

3. İrşad'da yapmış olduğum konuşmalar, benim İrşad'ın esaskonuşmacılarından birisi olduğum düşüncesinizihinlere getirmesin.Benim İrşad'daki programım her ne kadar normal genel oturumlar şeklindeise de İrşad'ın normal ve genel bir programı değildi. Özel ve ayrıntı biryapıya sahipti. Örneğin Hicazı' Beyin ya da Felsefi Beyin programlarındançok örneğin Halilü 'r -Rahman 'm programına benziyordu...

4. Benim İr şad konusundaki değer yargım, İrşad'da olmak veyaolmamak değildir. Ve eğer İrşad kalacaksa ve onun kalması için benimorada olmamam gerekiyorsa hiç kimse benim kendimden daha saygılı vedaha samim i değildir ve İrşad'da konuşma yapmamakla ve onda herhangi bir sorumluluk almamakla İrşad'a bir hizmet yapmaktan ve birsorumluluğu yerine getirmekten benden daha çok hiç kimse lezzet alamaz.

5. Benim İrşad konusundaki değer yargısı ölçülerim İrşad'ın kendisi içinve kendi hareketini yürütme tarzı için belirlemiş olduğu ölçülerdir. Ve şuanda ben ölçülerin değiştiğini bildiğimden fakat nasıl olduğunu bilmediğimden dolayı da o-nunla ilgili nasıl bir değer yargısında bulunacağımı bilmiyorum. Özetle yalnızca şu kadarını biliyorum kiölçüler, bana uygun olmayan bir şekilde seçilmiştir. Bunu büyük bir saygı,



rıza ve samimiyetle kabul ediyorum, gelecekte de bu konuda en ufak birsıkıntı çekmediğimi de göstermeyi umuyorum.

6. Ancak şunu da bilmem gerekir ki acaba benim İrşad programındaolmamamın gerekçeleri benim şahsıma yönelik midir yoksa benimfikirlerime yönelik mi? Acaba benim şahsımda var olan noksan ya danoksanlıklar nedeniyle ayıpsız,

152

153

kusursuz ve hatasız vaiz beyler ile dindar hatiplerle aynı konumdaolmamın bir problemi var mı ya da benim inanç ve düşüncelerime yapılaneleştiri ve itiraz İrşad'ın düşünsel tarzına, dini tebliğine, İslâmi görüşüneya da toplumsal yapısına yapılmayan bir şekilde midir? Bu, bilmekistediğim ne düşünmem gerektiğini ve ne yapmam gerektiğinianlayabilmem için bana süratle söylenmesi gerekli tek meçhuldür. Şayet problem sadece benim şahsım ise iş kolaydır ve Allah 'tan böyle olmasınıdilerim. Yani İrşad, bende ve bizde toplumumuzun geleceğine ve dinimizeolan inanç ve ümidi icat ettiği o ilk yoldaki ruh haliyle kalmıştır vekalacaktır, onda sadece bir kişi kaldırılacaktır! Anlayışla karşılıyorum!Yüzlerce kişi toplumsal bir yol, bir sorumluluk ve risalete feda olur veinanca feda olur! Ben bu derece sa mimiyetle inanıyorum ki buradaolmayayım ve doğrudan bir rolüm olmasın ve İrşad'ın resmi birkonuşmacısından başka kendimi onun savunma, gelişme veolgunlaşmasında sorumlu göreyim. Ama eğer ihtilaf düşünce yapısı,İslâmi anlayış, toplumsal bakışaçısı ve itikadı' inançlar noktası üzerindeise ve belirlenmiş olan fikri, içtimai, İslâmi ve dini gerekçeler beniminançlarımla ya da içtimai ve dini bakışaçım ve inancıma uymuyorsa veİrşad'ın tebliğ ve dini yapısı için bu temel çizgileri çizmiş olan ruhani

beyler benim fikirsel yapıma muhalif iseler benim yaptığım ve yapmamgereken şey açıktır. Ben, şu anda özellikle dini çevreler ve dini şahsiyetlerarasında revaçta olan türdeki komplo, itham, iftira, dedikodu ve buna benzer konuların ehli bir insan değilim. Ne bu tür çalışmalara fırsatım var,ne takatim ve ne de ruhsal bir yapım var. Fakat anladığım tek şey İrşad veonun dini faaliyet ve çalışmalarının tarzı bana ve bize uyan bir tarz



değildir. Bu kadar! İşimin başına dönüyorum ve biliyorum ki hiçbirfırsatta, hiçbir şekilde ve hiçbir vesileyle benim ve benim gibiler içinyardım ve hizmet imkanı yoktur ve elbette görev açıktır ve de iş kolay.Fakat aynı zamanda benim ve benim gibilerin bu zaman ve bu ortamdakiteessüfü açıklanabilenin çok çok üstünde olduğunu da söylemedenedemem141...

Hatırlatmak gerekir ki Hüseyrıiye'nin yetkilileri ile konuşmacılararasındaki söz konusu problemler değişik boyutlardadır. Fakat Ali'ninişbirliğinin devamı konusunda, bir takım toplantı 141 Mektuplar, Dr. Şeriati, Paris, s.150-151

ve oturumların teşkilinden sonra Ali yine de Hüseyniye'de konuşmayapmaya devam etmektedir.142

Fakat Üstad Mutahhari (rh.a.) kendisinin Hüseyniye-yi İrşad'agöndermiş olduğu mektuplarında değişik nedenler ileri sürerek bir süresonra İrşad ile birlikte çalışmaktan kaçınır ve istifasını verir:143

"Bu öneriyi sayın Şeriati Bey aracılığıyla beylere gönderdim. Büyük birteessüfle bir yandan ve büyük bir mutlulukla da diğer yandan bilgi sahibioldum ki ilk önce bu kurumun en temel problemi, kurucu heyet üyelerininyerine geçeceklerinin seçimi problemiydi. Önceden ısrarcı ve meşveretsiz bir şekilde canlarını, mallarını, vakitlerini ve onurlarını müesseseyevakfeden kişilerle başlamış ve...."

Elbette kendileri, başında Ali Şeriati'nin yer aldığı konuşmacılarınseçim şekline eleştiriler de yapıyorlardı. Ali hakkında bir başka mektubunda şöyle yazmışlar: "5. Benimgörüşümün sonucu: Kendisini iyilikle anmak ve hatalarını haber vermek.",44

Ali'nin İrşad ile birlikte çalışmasındaki amacı, İslâmi hedeflerin

ilerlemesi olmuştur. Onun konuşmaları, bunun en açık örneğidir:"Toplumbilimde Ümmet ve İmamet", burada ülkenin siyasi, yönetiminisembolik bir üslupla eleştiri konusu etmekteydi; "Medeniyet veModernizm"de de hakimiyetin kültürel taraftarlığını gerçekçi ve dokunaklı bir şekilde alay konusu etmekteydi; "Ali Yalnızdır", "Yenilgideki Zafer","Ali'nin Ölümden sonraki Bereketli Hayatı"ve "Ali, Mükemmel bir İnsan"gibi konferanslarında sömürgeci hakimiyetin değişik şekilleriyle ve onundeğişik yönleriyle karşılıklı mücadelede bir sembol sunulmaktaydı. Sözkonusu konferansların tümü, Ali Şeriati'nin Hüseyniye'deki ilk dokuzayında yapmış olduğu konuşmalardır.145



142 Üstad Mutahhari'nin istifasından sonra Dr. Şeriati'nin ilk konuşması,11.01.48 tarihinde "T oplumbilimde İmamet ve Ümmet"aAıyla.düzenlendi. 143 Üstad Mutahhari'nin Hayatma Bir Bakış, s.112, kendilerinin yapmışolduğu itirazlar konusunda daha geniş bilgi için bkz. s.100-130144 Üstad Mutahhari'nin Hayatına Bir Bakış, s.127 145 11 Ferverdin 1348 y ılından aynı yılın 22 Azer ayma kadar. 142

142154

155

1348/1969 yılı sonlarında, Hüseyniye-yi Irşad, Mekke'ye' gidiş adıaltında, Avrupa'da ve Amerika'da oturan İranlı mücadeleci öğrencilerle bağlantı kurup ülkenin siyasal konuları etrafında görüş alışverişinde bulunabilmek amacıyla bir hac organizasyonu düzenler. Ali de bunlardan biriydi, fakat onun yurt dışına çıkış yasağının olmasından dolayı normal bir şekilde ülke dışına çıkamazdı. Dolaysıyla Mekke'ye yolculuğu aslagerçekleşemeyecekti. Bunun için bazı önlemler almak gerekiyordu.Hatırlatmak gerekir ki Milliyetçi Cephe'nin mücadeleci şahsiyetlerindenve Hüseyniye-yi İrşad'm Güven heyeti üyelerinden biri olan Rahmetli HacMahmud Maniyan, sosyal ve kamusal kimlikli birçok kimse ile irtibatınınolmasından ve ayrıca çok becerikli birisi olmasından dolayı Ali'nindiploma alması ve askerlik hizmetiyle ilişkisi olmadığına dair bir belgealması için girişimde bulunulması kabul edildi. Ali'nin üzerindekiyasakların kalkması, onun çaba ve girişimleriyle mümkün oldu (Allah'ınrahmet ve bereketi onun üzerine olsun). Organizasyonunsorumlularından olan Nasır Meyançi Bey'in Ali'nin Mekke'ye gidişiyleilgili anıları vardı:

''Avrupa ve Amerika Öğrenci Birliğinin Ali'nin Hacc'a gidişi noktasındaçok arzuları vardı.'46 Zira onların Dr. Şeriati'ye açıklamak istedikleritemel soruları vardı. Özellikle de bizim Filistinlilerle ve BağımsızlıkHareketiyle olan bağlantımız olması dolayısıyla Şeriati'nin yurt dışınaçıkışı için bizim bir yol bulmamızda ısrar ediyorlardı. Bir yandan daHorasan'ın Savak'ı, Şeriati'nin yurt dışına çıkışının engellenmesi içinmahkemeden yetki almış-l" ti. Bu, Horasan in dışına çıkmaması



anlammdaydı. Bu yolculuğun kesinlikle gerçekleşmesi için bir şeylerinyapılması gerektiği de bundandı. Bu organizasyonda yer alan kişiler,Ayetullah Mutahhari, Seyyid Gulam Rıza Saidi vb... gibi kişilerdi. Bu Hacorganizasyonu gerçekte siyasal bir hedefi takip ediyordu. Biz, Şeriati'ninyurt dışına geldiğinde yurt dışındaki üniversitelerdeki öğrencileri, yurtiçindeki öğrenciler ve gençler ve havzalardaki talebeleri birbirine bağlamadışında bir hedefinin olduğunu ve şu anda İslâm Cumhuriyetinin heryönüyle dayandığı "İmamet" ve 146 Öğrencilerin Doktor'un Hacc seferindeki ısrarı şundan dolayı idi: birincisi, Hacc farizasını yerine getirmek tüm Müslümanlar üzerine farzolduğu için hiç kimse bu yolculuğa engel olamaz. İkincisi de toplu

pasaport alma, A- li'nin yurt dışına çıkışı için iyi bir fırsattı. 156

"Rehberlik'ln anlamlarını açıklamaktan bir şey mi olduğunu görmekistiyoruz. Ve şayet bu yolculuk, komutan Behrami Bey'in katkılarıylagerçekleştiyse elleri dert görmesin demek gerekir! Olayın içyüzü ise budeğildir. Ve tesadüfen Dr. Şeriati'nin, zahiren Behrami Bey'in kendisinetelkinleri sa yıldığı 46 ve 47 yıllarındaki faaliyetleri çok güzel vetamamıyla Behrami Bey'in ve diğerlerinin "sahne başf'nda olduklarıtezgahın hedeflerinin zıddına İdi...

Filistinlilerle ve Dr. Humusi Bey'in temsilcileri olduğu Almanöğrencileriyle yapılan heyecanlı ve sıcak oturumlar yaptık. Orada Avrupave Amerika Öğrenci Birliklerinin ve teşkilatlarının arkadaşlarından bir başka grubun ittifakıyla bazı konular konuşulup tartışıldı. Filistinliler için para ve yardım toplamaya karar verildi. Şehid Ayetullah Mutahhari adınahesap açtılar ve burada kendisi ve Merhum Ayetullah Seyyid Ebu'1-FazlZencani'nin imzalarıyla para toplandı ve bizler düzenli bir şekilde bu paraları Filistinlilere gönderiyorduk. Tüm bunlar Hac yolculuğununneticesiydi. O Hac makalesi, o Hac broşürü ve o kitap bir delildir kihakikatten şu anda da bu kitabı okuyan herkes için bir eğitim rehberidir.Haccm ve Hicaz'ın tarihi topraklarının tümü ve karış karış tüm tarihieserler, tüm ümmetleri tümünü tahlil etmiş. Orası aslında bir dershaneydi,ziyaretçilerimizden sorun, isimleri ve kimlikleri vardır, aslında Hac, Japonmalı hediyeler, buhur, misk vb. şeylerin yeri değildi, bir dershaneydi, dersverilen bir sınıftı."



Her neyse Ali, yurt dışına çıkış engelleri ortadan kalktıktan sonra Hacamacıyla kendini hazırladı ve bir müslüman olarak kendi vasiyetini yazdı1348/1969 yılı kış mevsimi.

"Bugün Pazartesi 13 Belımen, bir haftalık beyhude bir sıkıntı ve makamsahibi kimselerin daha beyhude çehrelerini gördükten sonra pasaportumualdım ve Çarşamba günü için yer ayırttım. Öğleden sonra saat dörtte havalimanında hazır olmamı istediler ki muhtemelen saat sekizde uçuş olacak!(Yirminci asır Modernizminin klakson asrına bağlı olan bir grubayüklediklerinin bir işaretidir). Her ne kadar hâlâ da buradan sınıra kadarmuhtemelen yer ve gök çok ise de görüldüğü Içada-157

rıyla ben yolculuğa çıkmak üzereyim ve şeriatın hükmüne göre buyolculukta vasiyet etmeliyim. "147

1350/1971 yılma dek Ali, Hüseyniye Organizasyonuyla üç kezMekke'ye gitti ki bunun sonucunda "İbrahim ile Buluşma" (1348/1969yılında) konferansları dizisi, daha sonra bir kitap halinde basılan Mekke'deHac başlığı altındaki konferanslar dizisi idi.

Aynı dönemde, son Hac yolculuğundan döndükten sonra Hüseyniye-yiİrşad'daki dostlarının meşveretiyle ve bilgi sahibi bir kılavuz eşliğindeMısır'a gitti. Bu yolculuktan amacı, tarihi araştırmalardı. Bu yolculukonun için birçok armağanlar taşıyordu. Ali bu konuda şöyle der:

"...Fakat ne yapayım ki ben bilimsel bir araştırmacı değilim, asırlarcaişkence ve tarih şehadeti yükü ruhuma ağır basıyor ve tıpkı iki acımasızharici istimar (sömürü) ve dahili istihmar (e-şekleştirme) değirmentaşlarının arasında ezilmiş ve zayıf bir tane gibi sıkışıyorum ve feryatediyorum kardeşim'. Benden saygın bir fazilet ehli, nezaketli ve zarif biraraştırmacı olmamı mı istiyorsun?

Neler söylüyorsun? Ben Mısır'da Ehram i görmeye gittiğimdeFiravunların mezarlarının başına gitme yerine-ki bütün saygınaraştırmacılar giderler-doğrudan binlerce Afrikalının mezarları başınagittim ki beş bin yıl önce, burada, Usvan 'dan Kahire'ye kadar-dokuzyüzseksen km'lik yol - taş taşıma altında her gün onlarca, yüzlerce kişiölüyordu ve bu dehlizlere gömülüyorlardı. Oturdum ve bir anda bukardeşlerimle konuştuğumu hissettim. Ben beş bin yıllık bir perişanlık,açlık ve zulmü onların mezarları başında okuyorum. Ve onlar kendi siyahömürlerinin işkencesini bana inliyorlar.



Tahran yolunda sürekli bir yolculuk içindeydi. Hüseyniye-yi İrşad'da"Fatıma Fatıma'dır" konferan-148 Bütün Eserler,, sayı 22, s.312 149 Bütün Eserler,, sayı 17 148

148158

159

sim verdiği gece dördüncü çocuğumuz Mona Meşhed'te dünyaya geldi. Odönemde Meşhed'te ders vermekten dolayı yalnız kalmak zorunda olan ben, ona haber vermedim ve konferansı peş peşe iki gece sürdü (1350 yılı11 ve 12 Tir ayı). Üç gün sonra Ali haberdar oldu ve Meşhed'e geldi. Bizdaha yeni doğan çocuğa isim verme düşüncesine düştük. Ali Mehvareismini çok seviyordu. Mehvare, kadınların kendi dinine inanmasını kabuletmediği Buda kanunlarına rağmen grev ve itirazla bu hakkı elde eden ilkBudist kadının adıdır. Bu şekilde bir süre çocuğumuza bu ismi verdik.Fakat dostlar, Ali'nin az da olmayan muhaliflerinin bunu anlamalarıhalinde ellerine yeni bir kozun geçeceğini ve "Gördünüz mü Budisttir! Vekızı için de bir Budist ismini seçmiş" diyeceklerini söylediler. Başkaisimler aramamız da bundan dolayı idi. Pupek vb... isimleri aramayakoyuldu. Nihayet sözlükten güzel bir isim seçmeye karar verdi. El-Müncid'i açtı ve aşk, arzu ve iman anlamına gelen ve çoğulu Mona olan"Munye" ismiyle karşılaştı. O esnada birkaç kez Mekke'ye giden Ali, buisimden çok hoşlanıyordu. Sonunda bir ay sonra çocuğun kimliğini çıkarıpaldık!

Ben o esnada, Meşhed'de lisede ders vermekle meşguldüm ve tek başıma ailenin ağır işlerini de üstlenmiştim.150 Ali tüm za-150 Bu konuda 1350 Behmen ayında bir mektupta (bkz. Mektuplarv? Elyazıları örnekleri eki) şöyle yazıyordu: "Aziz Puran'ım, Kurbanın olayım, durumun nasıl? Nasılsın? Ne durum ve hal içindesin?Meleklik mi köpeklik mi? Buranın durumunu soracak olursan, Allah'a hamd olsun ki olduğumdurumdayım. Ne melek ne de köpek. Belki de rahat, hazır, masum vemazlum bir kuzu.



hissederler. Senin bir saatlik yokluğun, birçok ailelerdeki annenin birhaftalık yokluğundan daha fazladır. Onuncusu, konuyu istisnai kılan şey bizim aile yapımızın kendine özgü bir aile yapısı olmasıdır. O da benimyokluğum ve gurbette oluşumdur. Benim varlığımın her hangi bir etkininkaynağı olmadığı ve olmayacağı elbette doğrudur. Fakat şefkat veduygusallık açısından çocuklar bu şekilde düşünmü-yorlar ve her çocukgibi babalarından uzak kalmayı çok derinden hissediyorlar. Ve böyle birdurum ve hal içinde, çocuklar için iki sığmaktan birisi olan bir anne ile tek başına sadece annenin sığmak olduğu bir anne arasında fark vardır. Hiçşüphe yok ki baba ile birlikte evi idare eden bir anne, yetim olançocuklarına eğitmenlik yapan bir anneden çok farklıdır. Görüyor musunaziz Puran'ım, ben bu akli ve de bilimsel nedenlerden dolayı bu birkaçsaatl ik gece mesailerini bırakmam istiyorum. Yoksa sen ne zaman benimseni sınırladığımı gördün? Halbuki en küçük işleri, hareketleri ve eğitimöğrenimleri kocalarının iznine bağlı olan bir çok kadm vardır. Bendenkaynaklanmış çok az problem vardır. Ve benim durumumun başkalarmkinden farklı olduğuna bakmaksızm çok cüzi küçük bir konuhakkında bile görüş belirttiğim az görülmüştür. Ben böyle bir konumdaözellikle de sizden uzak olduğumdan dolayı senin gece mesailerinekalmandan dolayı çok sıkılıyorum ve geceleri çocukların eve dönüşlerini,ne sem ne de beni evde görmediklerini hep düşünüyorum ve benim birduvar fotoğrafıma sahip olan Mona'yi. Sabahtan akşama kadar bu birkaçsaat ve ikiyüz Tümen parayı ayda harcamaktan sarfı nazar et. Çünkü bumeblağm ayda getirdiği lezzet, senin evde yokluğunun benim ve çocuklariçin meydana getirdiği sıkıntı dert ve elemden daha çok değildir. Şayetfazla olduğunu düşünsek bile bunun değerine o derece sahibim ki bir şeye benim hatırını için göz yumasın.

160

161

manini Tahran'd a Hüseyniye'deki derslere ve özel yazılarına ayırmıştı.Aynı zamanda kendi üniversite arkadaşı ve dostu Dr. Gulam AbbasTevessüli'den de İrşad'da ders sınıfları oluşturmasını istemişti. Onlar daCuma günleri teşkil olunan bu derslerde siyasal ve sosyal konuları



işliyorlardı. Bundan dolayı, Hüseyniye'nin karşısında bulunan birapartmana yerleşmiş ve yaşamı ev ile İrşad'a gitmekle sınırlı oluyordu.Geceyi yazmayla geçiriyordu ve gündüzleri de Hüseyniye'de düzenlenenİslâm- bilim derslerini ya da konferanslarını vermekle geçiriyordu. Budönemde Sadr -ı Belaği, Üstad Şeriati, Dr. Kazım Sami'i, Dr. Gulam AbbasTevessüli, Meyançi ve Dr. Şeriati Beylerin katılımıyla "İslâm'da Kadın "adıyla bir oturum düzenlenir.

Bu toplantıda İslâm'da kadın haklarına yönelik konular tartışılır. Buoturumda hazır bulunan Mahmud Umrani Bey bir . anısını şöyle anlatır:

"Konuşmacılardan birisi, kadının erkeğin tamamlayıcısı olduğuüzerinde duruyordu ve kadınların görevinin daha çok evde çalışmak olarakgörüyordu ve erkeğin dışarıda çalıştığı gibi kadının da evde çalışmasınıdelil olarak gösteriyordu.

Oturumun sonunda Dr. Şeriati, ben ve birkaç kişinin Hü-seyniye'dençıkmakta olduğu bir esnada bir bayan geldi ve Şeriati Bey'e, "Neden okonuşmayı yapan beyefendiye karşı çıkmadınız?" diye itirazda bulundu.Şeriati, o bayana cevap olarak, "Eğer o beyefendi sizi aşağıladıysa sizkalkıp kendi hakkınızı savunmalıydınız" dedi. Elbette bu toplantının teşkiledilmesi bile Ali'ye olan itiraz konulardan biriydi."

Zamanın geçmesiyle birlikte, Ali'nin Hüseyniye-yi İrşad-daki varlığı,kendisinin orada varlığından memnun olmayan ve tahammül edemeyecekdurumda olan bazı kimselerin buradan ayrılışına sebep oldu. İrşadüyelerinin ve muhataplarının ilişkisi, programları daha belirgin dahadüzenli bir hal aldı. İşbaşmdaki bazı kişilerin gidişi ona, oturumların,konuşmaların, sanat, resim, araştırma gruplarının düzenlenmesi açısındanyeni kurallar önermesine imkan verdi. Katılımcıların oluşturulması dazamanla değişiklik arzetti. Her kesimden, özellikle ister kız ister erkek vehatta dindar olmayan öğrenciler, her biri bir nedenle Ali'nin derslerine vekonferanslarına katılıyorlardı. Bazı dini makamların Ali'nin kitaplarınaitirazı sonunda Ayetullah

Mutahhari, Ustad Şeriati'ye bir mektup gönderir ve Ali'yi eserlerindegerekli olan bazı düzeltmeleri yapmaya razı etmesini tavsiye eder.

Hazreti İmam Sadık (a.s.)ın vefatıyla eşzamanlı olan 23 Azer 1350'deEmir- pur Bey'in başkanlığında, Sadr -i Belaği, Üstad Şeriati, Hac SeyyidMürteza Şebüsteri, merhum Dr. Kazım Sami'i, Dr. Gulam AbbasTevessüli, Meyançi ve Ali Şeriati Beylerin katılımıyla Hüseyniye-yi İrşadsalonunda bir seminer düzenlenir. Bu seminerin düzenlenmesi İrşad'ın



faaliyetlerinin ve müşahhas olarak da Ali Şeriati'nin etrafında açıklananitirazlara ve konulara cevap amacı taşıyordu.

Okuyucuların daha fazla bilgi sahibi olması için o günkü soru vecevaplarından birini aşağıya alıyoruz:

'SORU: Deniliyor ki sizin bazı konularda iyi niyet göstermiş olmanızarağmen ve bütün görüş sahibi kimseleri kendi görüşlerinizi eleştirmeyedavet ettiğiniz halde fiili olarak bir kez dahi kendi öncekikonuştuklarınızdan döndüğünüz ve bunu kendi konuşmalarınızda ya daeserlerinizde açıkladığınız görülmemiştir. Acaba bu, tüm görüşlerinizinsağlam ve sorunsuz olduğu anlamına mı geliyor? Hiç yerinde bir eleştirigelmemiş midir? Yukarıdaki açıklamalar noktasında neler söylersiniz?

CEVAP: Benim etrafımda açıklanmış olan bir propagandadır. Bilinçli,hesap edilmiş ve temelli bir propaganda, ortada bilimsel ve inançsal bireleştiri yok. İslâm-bilim'i okuyan ve Gadir hikayesini, peygamberinvefatını, sahabenin kişilik ve ilişki değerlendirilmesi ve sorgusu, EbuBekir'in Ali karşısındaki elli yıllık örgütsel yapısı ve sonuçta Alikonusunda söylenmiş o sözleri-ki benim Ali'nin ruhunun yüce vegüzelliği karşısındaki aşk ve hayretimdir: "Olması gerektiği gibi olmasıgereken ve fakat olmayan " - ve tüm bunları okuduktan sonra kargaşa,küfür, hakaret, düşmanca tavırlar ve ithamlarla mutaassıp ve saf gönüllüolan halkı tahrik ediyorlar ve benim sadece Şii olmadığımı değil Ali'ninderecesini tüm sahabenin altında tuttuğumu ve Ebu Bekir'in derecesiniherkesten üstün tuttuğumu ileri sürüyorlar! Her tarafta bulunan eserlerimiokuyanlar, görmüşlerdir ki ilk kitabımdan (Ebu Zerr -i Gaffar!) soneserime kadar (Kızıl Şia ve Kara Şia) tüm düşünsel ve inançsal ömrümüAli Mektebine büyük bir inanç içinde ve Peygamberin aziz ailesine aşk ileve adalet

162

163

ve özgürlük bağışlayıcı inkılabı' Teşeyyu' hareketi karşısındaki sözleşmeiçinde geçirmiş biriyim. Ve esasında insanlık tarihinin değişim süreci olanPeygamberin vefatı sonrası olayları değil her şeye Şii görüşle baktığımıgörecekler. Tüm bunlara rağmen, görüyorsunuz ki her hizmete ve her



harekete karşı dikkatsiz olan bu kesim, tıpkı bir itham makinesi gibihakaret ve propagandalarını bana ve İrşad'a karşı kullanıyorlar.

Söylemiş ve yazmış oldukları şeylere bakın, kimler ne yazmışlar?Hangisinin bilimsel eleştiri olduğuna bakınız. Her söylediğimineleştirilemeyecek şey olmadığını söylemiyorum. Duyup işittiklerimineleştiri olmadığını söylüyorum. "151 Bir başka yerde Ali ithamlara cevap olarak şöyle der:

"...Şu halde şimdi şu soruyu sormanın yeridir: Benim mutlak anlamdaâlimlere ve ilim havzalarına karşı olduğum propagandası neredençıkmıştır?

Birincisi, Kasıtin (zalim ve zorbalar), planları şudur aydın ile din,yenilikçi ile öncü, havza ile üniversite, öğrenci ile talebe, öğrenim görmüşile yığınlar arasına nifak sokmak ve kötü göstermek ve nefret tohumlarınıekmektir. Bu büyük yarığın üzerine bir köprü kurabilecek bir grup "DindarAydın"m yapacağı iş, bu planı suya düşürecek tek iştir. Şu anda İrşad'datalebe v öğrenci yanyana oturuyor, dersleri talebenin zevkle okuduğu gibiöğrenci de aynı' zevkle okuyor. Ve aydınlar seli ilk kez dine yöneliyor vesonuçta dini âlimlerin huzuruna gidiyor ve halk yığınlarının yanında yeralıyor bazıları için bu, "salah değildir!" Bunların amacı şudur: Hızla birbirlerine yaklaşan bu iki kutub kavga, küfür, itham, şayia, saldırı, hattanamus fuhşu gibi saldırılarla kargaşalık ortaya çıkarıp, bu iki grubu

birbirinden u- zaklaştırmak, birbirinin karşısına getirmek hatta önceden belirlenmiş yerlerine geri döndürmek. "152

Dr. Şeriati'nin makalelerinin çarpık eleştirilmesi, ve onun İslâmtarihinin derlenmesi noktasında Ehl-i sünnet kaynaklarından yararlanmasıve aynı şekilde kadınların toplantılara katılışı, kız öğrenciler için derssınıflarının koyulması, İrşad salonunun mobilyaları ve dekorasyonu(sandalyeden yararlanma),

İrşad'daki asılı fotoğrafın saçları vb... konular çerçevesindeki eleştirilerdi.Bu sorumsuzca eleştiriler, ailesinden uzak oluşu, benim mesailerimin çokzor geçmesine rağmen ailesinin yaşam durumuna karşı hissettiği endişegibi kişisel sorunlarıyla birlikte ve Savak'm tehditleri, bazı tanıdıkların vedostların ikiyüzlülüğü ve duymakta olduğu değişik sözlerin nakli ona büyük bir sıkıntı veriyordu. Aynı yıl, bana gönderdiği bir mektupta şöyle diyordu: "Geleceğim belirsizdir ve her şey kötülük, çirkinlik, adilik, yalan, kin, nefret, hile,alçaklık, aşağılık, şuursuzluk, şerefsizlik tehlike, dirençsizlik, temelsizlik



ve sorunlar etrafında dönüp duruyor ve hep yenilgi ve ümitsizlik ve ben,evet ben yalnız, yalnız ve tek basma. Evde yalnız, sokakta yalnız, aydınlararasında yalnız, Mü'minler arasında yalnız, başıma üşüşmüş olan kargaşave çok kalabalık toplumun izdihamı arasında ise daha da yalnız. "153

Artık kimseyle oturup konuşma takati kalmamıştı ve yalnızlık içindedaha rahat idi. Me şhed'den Tahran'a geldiği zamanlar Hüseyniye'den başka "Semerkand" mühendislik bürosuna giderdi. Bu iş bürosu,Mühendis Abdulali Bazergan'a aitti ki onun arkadaşlarının çoğuHüseyniye-yi İrşad'ın Araştırma Grubu sorumlularıydı. Bu esnada, onun fikirsel ve ideolojik problemlere ilave olarak iş problemide vardı. Fiili olarak, onun Meşhed Edebiyat Fakültesindeki ders vermehükmünü iptal etmişlerdi ve görünürde Bilim Bakanlığının hizmetindeydi.Bilim Bakanlığı da ona evde yapmak üzere özel bir araştırma konusu vermişti. Artık bu sorumsuzluktan ve evde oturmaktan sıkılmıştı. Ve yine:

"Puran... Allah in sana daima omuzlarında olan taşıdığın iki "ağır yüketahammül için güç vermesini umuyorum. Biri ben diğeri de benimleyaşamak... Aziz ve yaşam ümidim İhsanî öpüyorum, iki gözüm olan Susencan ve Sara Cani öpüyorum. Her

151 Bütün Eserler, , sayı 22, s. 341-343152 a.g.e., s.321-322164

153 Mektuplar, Paris baskısı. 165

gün kendim yalnızlık içinde haykırıyorum: Bu gece...154 fakat bana cevapolarak bir ses yükselmiyor. Canım Mehvare'mi tüm dudağım ve gözümleöpüyorum. Sürekli kucağımda olmasından ne kadar da hoşlanırdım. Azizneneyi öpüyorum, söyle de pak kalbiyle dua etsin, bozguncuların vekafirlerin şerri kendilerine dönsün! Tüm bu problemler içinde,sorumluluğun büyük yükü senin omuzlarındadır ve ben Allah 'aşükrediyorum ki sen, böyle bir sorumluluğa benim ve başkalarınındüşündüğünden daha çok layıksın. ",55

12.06.1350 günü sabahı, ülkenin mücadeleci ve inkılapçı gençlerindenon kişinin, özellikle de Mesud ve Mecid Ahmed-zade156, Emir Perviz



Puyan, Cemşid Tevekküli ve Said Aryan'ın idamı peşinden 9 Muharem'eeşzamanlı olarak Hüseyniye-yi İrşad'da "Şehadet"konferansını, akşam da(aynı tarihte) Narmek Mescidinde "Şehadetten Sonra"konuşmasını yapar.

O, şiddetle bu idamların etkisi altında kalmıştı. Bu etkilenmeninölçüsünü onun konuşma esnasındaki durumundan çıkarmak mümkündür.Aynı konuşmanın ardından, Narmek Caddelerinde geniş çaplı gösterilermeydana gelir. Orada bulunan bazı kişilerin aktarımına göre, şehidailelerinden birkaç kişi yüksek sesle, "Sen mesajı ulaştırdın, şimdi cihadzamanı ulaşmıştır" diye feryat ederler. Sonunda Savak bir grup insanıtutuklar. Ali arkadaşlarının yardımıyla sahneden uzaklaşıp saklanır. O, budönemde çok ağır şartlar altında yaşamım sürdürür. Bir yandan,diktatörlük rejimiyle mücadele etmek için kıyam eden fedakar vekendinden geçmiş bir nesil ile yakınlık ve yakın ilişki hissediyordu, diğeryandan da bilinç olmadan, sağlam bir inanç sistemi hareketi olmadanhalkın kendi bilincine varması noktasında bir çaba başlamadan silahlımücadele, inkılaba götüren yolun oh un başı üzerinde olacağıinanandaydı.157 154 Sa'di'nin bir mısraıych ki o okuyordu ve evvelini söylüyordu: Bugece... ve onu o kadar çekiyordu ta ki çocuklar her üçü birden, "Yoksa buhoroz vaktinde ötmüyor muydu?" diyorlardı. Elbette özel bir sesle.

155 Mektubun yazılış tarihi Mordad 1350 156 Tahir Ahmed- zade Bey'in çocukları 157 Ali, hareketin başının aydınlar ve inkılapçılar, hareketin ayaklarının da halk yığınları olduğuna inanıyordu. Halkın bilinçli olarak mevcutdurumu istenen durumun yararına değiştirebilmeleri için aydınların bilincitoplum vicdanına ve halk topluluklarına aşılamaları gerektiği inanandaydı.Bu

"Nereden Başlayalım?" konferansında kendisi bu konuya a-çıkça işaretetmektedir: "Bana, "Baş derdinden söz etmek yeterlidir, cevap nedir?"diyorlar. Fakat biz şu ana dek dertten söz etmedik, dertten inledik, derditanımadıkça ilacını bulmak mümkün değildir."

Ali'nin bu sözü, hakikatte, bu aşırı ideolojik ve araştırma i-şiylehareketin patlamasının önüne geçiyor ve genç neslin radi-kalleşmesineengel oluyor diye eleştiren kimselere açık bir cevaptı.158 Ali'nin kimigeleneksel dini makamların eleştiri ve kovuşturmalarına maruz kaldığı vegenç nesil ile kıyam etmiş olan yeni güçler arasında da ihtilaflarınolduğunu hissettiği böyle bir ortamda onlara, kendi hareketinin ve elde



ettiği fırsatın, temelli bir inkılabın gereklerinden olan. bir inkılabın önünegeçmek olmadığını anlatmaya çalışıyordu. Gerçi öğrencilerin onunkonferans ve derslerine gösterdikleri ilgi onun mesajını inkılapçı gençnesle ulaştırdığını gösteriyordu.

İrşad konferanslarının devamı, eğitim öğrenim görmüş geniş yığınların,özellikle de öğrencilerin büyük ilgisiyle karşı karşıya kalıyordu. Nitekim,üç binden fazla kişi, İrşad'daki derslerine katılmak için kayıt yaptırdılar.Oysa İrşad'm tiyatro amfisi, 1800 kişiden fazla almıyordu. Bundan dolayı,Ali, Hüseyniye-yi İrşad'm yetkililerinden, Hüseyniye'nin bodrum katını bufaaliyetler için ve Araştırma gruplarının oluşturulması yanında, Dr. KazımSami'i, Dr. Gulam Abbas Tevesüli Beyler gibi başka konuşmacıları dersve konferans vermek üzere davet etmesi için kendisine bırakmalarınıistemişti.

Doktorun temelini atm ış olduğu Araştırma Grupları şunlardı: 1. Tiyatro Grubu2. Çocuklar ve Gençler Grubu 3. Edebiyat Grubutemel üzere, inkılabın aydınların ve özel bir grubun aracılığıyla veduyguları heyecana getirme tohumlarının ekilmesiyle meydanagetirilmesi, inkılaba gitme yolunun onun başının üzerinde olduğuinanandaydı. 1.58 Elbette bu bakışaçısıyla Ali'yi eleştiren kimseler, dahasonraları zindana düştüklerinde görüşlerini değiştirip Ali'nin tarzınındoğru olduğunu kabul ettiler.

166

167

4. Kur'an ve Nehcü'l-Bela ğe Grubu Ali, kendisi İrşad'daki arkadaşlarına yazdığı bir mektubunda şöyle der: "... Dindar halkın ve aydınların ve dinden uzaklaşmış olan öğrenim

görmüş gençlerin günden güne artan ve tasavvur edilmesi mümkünolmayan ilgileri, kız-erkek üç binden fazla öğrencinin ve yüksek öğrenimlikimselerin İslâm- bilim derslerine girmek için isim yazdırması ve Kur'an-

bilim, Arap Dili ve Edebiyatı, hitap etme tekniği ve tebliğ tarzınınöğretimi, sosyal ekoller, tefsir, İslâm tarihi, İnanç- bilim, İslâm kültürü ve



modern dünyada felsefe ve sanat gibi birkaç grupta yer almaları, ayrıcaHüseyniye'nin, İslâmi kültürü ve İslâmi düşüncenin yayılmasında yeni birdönemin başlaması olarak sayılan Şia tarihi ve mezhebinin yüce değerlericanlandırma ve tebliğ etmek için çağdaş sanatı istihdam etmesinoktasındaki başarılı çabaları,ve İran tarihinde diğer tüm bölümlere oranlaen yüksek tirajı elde eden dini eserler konusundaki en büyük yayıncılıkhareketi, bizim zamanımızdaki şu en büyük toplumsal gerçeklikten habervermektedir ki Hüseyniye-yi İrşad, temel hedefleri olan genç neslin veaydınların batı hayrancılığından İslâm'a döndürülmesi, dini yığınlarınhurafelerden ve geleneksel, basit ve irticai dini görüşten kurtarma vemantıklı bir değişim ve gerçek İslâm'ın insani ve toplumsal kültürününanlaşılması noktasında ilerleme ve ilk İslâm'ın yürekleri aydınlatanöğretilerine Ali Şiası'nın hakkı arayan ve adaleti isteyen esaslarıdoğrultusunda tüm engellere, problemlere ve hatta toplumuzda bu ikihedefin gerçekleşmesi için yer etmiş olan korkuya rağmen ulaşmak içincehalet, donukluk ve akli tutsaklık perdelerini yırtıp parçalama yolundaçok kesin ve hızlı bir başarı elde etmiştir."159

50 yılının sonlarından 51 yılının Aban ayma kadar, Ali'ninHüseyniye'deki işleri garib bir hız buldu. Hatta öyle ki konferanslarınıvermek için ön araştırmaya fırsat bulamıyordu ve daha çok hafızasındanyardım alıyordu. Kimi zaman konferans yerine gitmezden önce her neredeolursa olsun, hazırlanmak amacıyla hatta şayet elinde bir kağıt parçasıolmaz sa sigara paketinden yararlanıyor ve konularının başlıklarınıyazıyordu. 159 Mektuplar, Paris baskısı

Konuya son derece hakim olduğundan dolayı, seri konuşma noktasındaolağanüstü becerisi vardı. Örneğin Kadir gecesi akşamlarında Hüseyniye-

yi İrşad'da bir programı vardı. O gecede, konuşma içinde ve özellikle dezamanın sonunda Merhum Hac Mahmud Maniyan, sahnenin gerisindenkonuşmacı (Ali) için, "Böyle bir gecede konuşmanın sonunda bir duaetmek fena değil" diye sürekli notlar gönderiyordu. Ali'nin kendisi, bukonuyu bana şöyle açıklıyordu:

"Hac Ağa Maniyann'm mükerrer notlarıyla bu konuda öncedenhazırlıklı olmadığım halde ve benim çok özel bir durumum olduğu haldedua etmeye mecbur kaldım:

Allah'ım, akidemi sorunlarımın elinden kurtar. Ya Rabb! Karşıtinançlara karşı bana dayanma gücü bağışla! Allah'ım! Akli ve ilmi



olgunluğum, beni taasub, duyarlılık ve parlaklık üstünlüğünden mahrumetmesin! Ya Rabb! bir fikri doğru ve tam olarak tanımadan önce Olumluya da olumsuz bir yargıya varmayayım diye beni sürekli bilinçli ve uyanıkkıl!'460

Ali'nin Hüseyniye-yi İrşad'da yaptığı her konuşmadan sonra, okonuşmanın kasetini iki gün sonra üzerinde imkan ölçüsündedüzeltmelerde bulunmak üzere Meşhed'e gönderirlerdi.161

Dua konuşması kasetini Ali'ye verdikleri gece, geç saatte eve geldi ve beni uykuda olduğum halde uyandırdı ve büyük bir sevinçle bana, "Kalk,dinle, bak da neler yapmışım" dedi. Bu konuşmasından o derece zevklesöz ediyordu ki uykudan uyandım. Kaseti koydu ve bana gerçekten de çokgüzel olan ve Ali'nin o ruh ve insicam içinde söylemiş olduğu şeylerinöneminin bilincinde olan bu sözlerin zihninde nasıl yer ettiğini anlatmayakoyuldu.

Ali, haftalık konferanslarının düzenlenmesine, İslâm-bilim ve DinlerTarihi derslerine ilave olarak, t iyatro sahnelerinin düzenlenmesine, değişikaraştırma ve sanat bölümlerinin faaliyete 160 Bütün Eserler, no:8, s.98 161 Ali, kasetin üzerinde düzeltmeler yaptıktan sonra onu tekrarHüseyniye'ye gönderiyordu. Burada Kazım Mutahhidin, Perviz Horsend, Dr. Cer iri beygibi değerli arkadaşları ve daha önce öğrencisi olan ve güçlü bir kalemesahip olan diğer arkadaşları kaseti yazıya döküyorlardı ve konuşmametnini, Ali'nin yeniden üzerinde son düzeltmeleri yapmak üzereMeşhed'e gönde-riyorlardı.

168

169

geçmesine de özel bir önem verirdi ve onu, fikirsel büyük bir merkez veİslâmi düşüncenin doruğa çıkmasının aracı olarak görürdü. Bu bağlamdakendi sanat sever öğrencilerini, daha önce Meşhed Üniversitesindesahnelenmiş olan Ebu Zerr gösterisini ilk kez olarak Tahran'da ve bir dini

kurumda sahnelemeleri için teşvik etti.



Bu yenilik birçok kişi için ağır geldi ve hatta gösteri sahnesini ateşevermekle tehditte bulundular. Bu, dini bir merkezde tiyatronun oynandığı bir ilkti. Bundan dolayı dini ve mutaassıp akımlar tarafından çok ağıreleştiriler aldı. O dönemde düzenli olarak İrşad'daki konuşma programlarında yer alan Ali'nin dostlarından biri şöyle nakleder:

"Ruhani konuşmacılardan sadece Sadr Belaği Bey Hüsey-niye'dekalmıştı, hatta Sadr Belaği Bey de Dr. Şeriati'nin Ebu Zerr tiyatro oyununusahnelemek istediklerini duyunca Şeriati'ye, "Ben şu ana kadarHüseyniye'de kalmışım. Ama eğer Ebu Zerr oyunu sahnelenecek olursaartık benim Hüseyniye ile birlikte çalışmam mümkün olmayacaktır" diye bir mesaj gönderdi. Doktor, Sadr Belaği'ye verdiği cevapta şöyle der: "Butiyatro oyununun sahnelenmesini sizden rica ediyorum. Ondan sonra da ben Hüseyniye'ye gelmeyeceğim." Sonunda iç kargaşalıklarıngiderilmesinden sonra oyunun sahnelenmesi kararlaştırıldı. Birinci gece, büyük bir kalabalığın seyretmek için gelmesine rağmen Ebu Zerr oyunusahnelenmedi. İkinci gecede, büyük bir topluluk oyunu izlemek üzereİrşad'a geldi.

Bizim evimiz Hüseyniye-yi İrşad'a yakındı fakat oturacak bir yer bulabilmek için daha erken gitmemiz gerekiyordu. İr şad'm salonunagirdiğimizde kalabalıktan dopdolu olduğunu gördük ve sandalye boşluklarına da insanların oturduğunu gördük. Herkes oyunun başlamasını bekliyordu. Programın başlaması için Şeriati sahneye geldi vekonuşmasına şu şiirle başladı: Allah 'a şükür ki her neyi istediysem Allah 'tan, Sonsuz himmet/eriyle doyuma ulaştım.

Konuşmanın sadece 15 dakika olması kararlaştırılmıştı. Fakat bir saatsürdü. İnsanlar yorgun düşmüştü fakat Doktor konuşmasını bilerekuzatmıştı. Ondan sonra oyuncular oyunu sahnelemek üzere sahneyegeldiler. Aynı gece oyunun bitmesinden sonra Şeriati'den oyununsahnelenmesinden yarım saat önce

oyun sahnesinin altına bomba koyma konusundaki şüpheli telefongörüşmelerinin yapıldığını duydum. "162 "Ebu Zerr Oyun u, 1351/1972 yılında Hüseyniye'nin kapanmasından biriki ay öncesine kadar sahnelendi. Emniyet güçleri, çatışma güçlerinindağılmasından sonra Hüseyniye-yi İrşad'a ve Dr. Şeriati'nin yanmagelmeye karar vermişlerdi. Seyircilerin üzerinde büyük bir etki meydanagetiren ve toplumda çok büyük bir yankı uyandıran bu inkılapçı ve



kahramanlık örneği olan oyunun-zaman ve mekan üstünlüğü ve yüceliğiaçısından-güçlü ve yetenekli oyuncular tarafından sahnelenmesindensonra Savak, gerçekten bir yere kadar korktu ki kendi görevlilerine ilaveolarak Kalehek karakolundan da güçler getirmişlerdi ve, "Beyefendi neyapıyorsunuz? Bize gelen haberler çok korkunçtur" diyorlardı. Sonrakioyun iki aydan daha az bir süre içinde Hüseyniye'de sahneye kondu. Buoyunun ad ı "Kıyam Edenler" idi. Bu oyun sadece bir akşam sahnelendi,zira ikinci akşam Savak görevlileri oyunun sahnelenmesine engel oldular.Bu tarihten, yani 19.08.1351 tarihinde, Ramazan bayramından sonrakigün, Hüseyniye-yi İrşad kapatıldı. Elbette hatırlatmakta yarar vardır kiAli, uzak bölgelerde yaşayan ve İrşad kurumuna ulaşamayan kimselerinyararlanabilmesi için gezici bir kütüphanenin kurulması için bir projeyiHüseyniye-yi İrşad'ın yetkililerine sunmuştu ki onun kendi yazısıyla olanönyazı metnini burada aktarıyoruz:163 "Sayın Yayın Kurulu Müdürü,

Saygı dileklerimle, tebliğ, araştırma ve eğitim İrşad kurumu, düşünce,kültür, manevi değerlerin ve ahlâki değerlerin öğretiminin yaygınlaşmasıiçin imanın olgunlaşması, dini bilinç, doğru ve detaylı İslâmi bilinçamacıyla "Gezici kütüphane" adıyla bir kurumu kurmaya başlamıştır ta kiinanç bilim, felsefe, sanat ve edebiyat gibi farklı alanlarda yayınlananfaydalı kitaplar mutahassıs bilim heyetinin gözetimi altında seçilsin veonları doğrudan okuyabilmeleri için ailelere ulaştırsın ve bunun yanındakamunun haberdar edilmesi için mevsim içinde basılmış olan güzel veyararlı kitapların fihristini içeren bir mevsimlik dergi 162 Mahmud İmrani'den naklen 163 bkz. Mektuplarvt El Yazıları örnekleri eki 162

162170

171

yayınlasın. Ne yazık ki gezici kütüphanenin kurulması, Hüsey-niye-yiİrşad'ın kapanmasıyla gerçekleşemedi." Son Zindan (Aramalar,Savak'ın İstekleri, Özgürlük Şartları)

1351/1972 yılı Aban ayında, Hüseyniye-yi İrşad kapatıldı Savak, bukurumu kapatmaya karar vermişti. İrşad'ın çalışanları ve öğrencileri, tamir



durumunda olan Hüseyniye'nin merkez salonunda namaza durmuşlar,aniden polis güçleri Hüsey-niye'yi abluka altına alırlar ve büyük birarbededen sonra bir grubu göz altına alırlar. (O gün Ali Hüseyniye'deyoktu). Dok- tor'un Hüseyniye'deki son konuşması 51 senesinin 19 Abanayındaki İslâm'da Tarih Felsefesi adlı konuşmaydı. 1351/1972 Abanayından 1352/1973 Tir ayma kadar Doktor'un gizlilik hayatı başlar. Budönemde bir mektubunda bana şöyleyazar:

"Sevgili Puran'ım... Sonunda olması gereken, olması gerektiği gibi oldu.Bu kadar geç, bu kadar güzel olacağını düşünmüyordum. Allah'ıgörüyorum, hissediyorum, o kadar açık ve o kadar net ki kendi varlığımı,güneşin sıcaklığı ve aydınlığını, kapkaranlık ve zifiri bir zulmetin içindekigecede ansızın parlayan şimşeğin aydınlığını, ateşin titreyişini, gülünkokusunu, aşkı, ve... Allah'ı... Himaye ve lütuf belirtisiyle üzerimekoyduğu ellerini alnımın üzerine değdiriyorum... Gel de gör ki tıpkı... lar...Şimdi başı kucaklarından kaldırmıyorlar, zira insanlar ne de çabuk ve nede alçakça ellerini çektiler, zira bunların tümü hep kadı efendininyorumcularıdır; ve Firavun'un sihirbazları! Sevindiricidir ki her şey tümaçıklığıyla aydınlandı ve herkes de aydınlandı. Hem aydın, hem pazar ehli,hem dost hem de ruhaniyet, herhangi bir nokta, herhangi bir soru, birnokta şüphe kalmadı... benim işim bitti... Artık vicdanım beni endişeyesokmuyor ki oturayım, yazayım ve yaşayıp eşime ve çocuklarımakavuşayım!

İrşad'ın kapanmasından bir ay önce dini çevrelerden bir grup, bazı Ayet-i Kerimelerden çıkardıkları bir fetvaya dayanarak Ramazan ayımünasebetiyle Tahran'ın birçok camisinde geniş bir tebliğ dalgası başlattılar. Zira bu da Savak'ın İrşad, müslümanlık dışı ihlalci bir merkezolmuş ve ruhanilerin rıza-

sizliğini üzerine çekmiş adı altında kapısına kilit vurması için bir bahaneoldu. Özellikle de Ayetullah Milani'nin fetvası, şehrin her yanmadağılmıştı. Ali, bir süre oraya buraya gittikten sonra kendi bağlılarından birinin evinde Tahran'ın değirmen çarkı suyunda saklandı ve onunkitapları yasak yayınlar arasına girdi. Bulundurulması suç oldu.Yavaş yavaş onun kitapları kitabevlerinden toplanıyor, emniyetgörevlileri Ali Şeriati'hin bir kitabını herhangi bir evde bulacak olurlarsaonları suç aleti bulundurduğu iddiasıyla götürüyorlardı. Fakat Savak'ınhalk üzerindeki baskıları arttıkça öğrencilerin eserleri okuma zevki de ooranda artıyordu. Hatta öyle oldu ki öğrenciler, Şeriati'nin konuşma



kasetlerini okutuyor ve onları elle yazma şeklinde onları gizlice başkalarının okuması için öğrenci kitabevlerine ulaştırıyordu. Böyleceonun kitapları herkesin eline geçmiş olacak. 53 senesinin başlarında veİnkılab'm başlarına kadar bu kitaplar, Ali Serbedari, Ali Sebzvarzade gibimüstear isimlerle basılıp yayınlanıyordu. Sevgili Puran 'im,

Selam, nasılsın? iyi ve daha iyi olmanı umarım. Gönlüm çok daralmışve başıboşluktan havsalam tükenmiş, özellikle de şu anda ki ne bir işimvar ne bir uğraşım ne meşgul olacak bir şey ne bir program ne bir yaşamve hatta ne de evde oturacak bir durum! Nasıl yaşadığımı ve nasılolduğumu görüyorsun.

Evi satma konusunda neler yaptığını bilemiyorum: Benim görüşüm evikesinlikle satmandır. Ta ki hem borcumuz kapansın hem bankaya fazladan bir vade farkı vermeyelim hem de bu Tahran 'da bir arsa alalım ki. ..'64

Aslında İrşad, hayır ve dinsel tören ve işlerle (hanımların e-ğitimi, Hacve Kur'an okumaları vb...) uğraştığı süre içinde teşkilat için tahammüledilebilirdi.

Aban ayı sonlarında Ali, o esnada 13 yaşında olan İhsan'a (gönderdiği bir mektupta bu dönemdeki yaşamı konusunda şöyle yazıyordu: "İhsan'ım, benim büyük sıkıntım, hiçbir zaman iyi eşim için iyi bir koca ve iyiçocuklarım için iyi bir baba olama- mamdı. Fakat senin şu anda bununneden olduğunu anlıyor olman noktasındaki mektubun bana ümit verdi.Bu gece, özel-164 13 31 Kış mevsimi tarihli mektup

172

173

likle gecenin yarısından sonra saatin dört olduğu şu anda heye^ j can dolufikirsel v e sosyal faaliyet döneminden ve bir ay boyun- .: ca geçenkargaşadan, komplodan ve toplum zihninin ve din- ,; darlarınyapılandırılması ve ortam oluşturulması için tahrik ve ilanlardan sonraHüseyniye'nin kapandığı şu anda...

Bu mektup özel bir yaşam biçimini ortaya çıkarmaktadır. İhsan şöylehatırlatır:



"O esnada ben 13 yaşındaydım, Baba Ali'ye yazmış olduğum mektubacevap olarak ondan bir mektup aldım. Genç bir öğrenci, Baba Ali'nineserlerini tanımıştı ve benim ona olan yakınlığımı biliyordu. Benimle birirtibata geçmeği çok arzuluyordu. Babama çok ilgi duyduğu görülüyordu.Ve onun faaliyetleri esnasında Tahran'da idi. Mektubu ona gösterdim, o damektubu okumak istediği amacıyla onu beraberinde götürdü ve birkaç günsonra geri getirdi. Daha sonra ları, mektubun bir fotokopisini çekmiş veonu büyüterek basmış olduğunu anladık. "

Mektup, yüksek bir tirajla basılmış ve Tahran'ın her tarafında"Evladıma Mektup" adıyla adedi 1 Riyal olmak üzere çok az bir fiyatlasatılmak üzere yayınlanıyor. Bu mektubun basılıp yayınlanması, dahasonraları, Ali'nin tutuklanmasından sonra onun için bir problem çıkarırolmuştu ve soruşturma konularından biri olmuştu. Hüseyniye'ninkapatılmasından sonra Tah-ran'a gidip oraya yerleşmeye karar verdik.Ali'nin saklanmasından çok az bir süre sonra İlstad ve ondan sonra dakardeşim Dr. Rıza Şeriat Razavi'yi tutukladılar. Tahran'a evi ve yaşamıtaşımak tüm zorluklarıyla benim omuzlarımdaydı. Özellikle de tek başımaolduğum, Ali, babası ve kardeşimin tutuklanması, birçok dostuhayretedüşürmüş ve onları çok az bulunur hale getirmişti. Susen, o günlere dair anısını şöyle anlatır:

"52 yılı yaz mevsimi, Tahran 'a evi ve eşyalarımızı taşımaktaydık. Tümkitaplar ve eşyalar paketlenip bağlanmış evin içinde duruyordu. Öğledensonra ydı ki Savak bizim evimize döküldü. Kuhseng Caddesinde, yaklaşık6 kişi vardı. Annem kabalık yaparak kapatılmış kartonların açtırılmasmaizin vermiyordu ve beyefendiler izin belgesini gösterdikten sonra kabuletti. Bütün kartonları açtılar. Babamın kitaplarının bir çoğunu ve Rus bas-

kışı olan tüm kitap ve nüshaları bu cümleden Antevan Çehov'un KirazBahçesi adlı eserini aldılar. (Daha sonradan onu komünistlikle ithametmek istedikleri anlaşıldı).16S

Onlar, geriye kalan kitapları birbirine karıştırıp ortaya dökerek çekipgittiler. Savak memurlarının paketlenmiş kitapları açıp incelemeklemeşgul oldukları bir esnada komşu çocuğu su almak için bizim eve geldive ben ona gizlice ve dikkatlice, Üstad'ın evine gitmesini ve olanlarıaktarmasını söyledim. O çocuk Üstad'ın evine gitti ve döndükten sonra,"Memurlar sizin evinizde olduğu saatte bir başka grup da Üstad'ın evinegitmişler ve evde arama inceleme yaptıktan sonra Üstad'ı beraberlerindegötürmüşler ve Hanım Can (Üstad'ın eşi) ve kızları Betül Hanım evde



yalnızdılar, Hanım da kontrol altındaydı" dedi. Daha sonradan Üstad'ındevlet aleyhine faaliyet göstermek suçuyla tutuklandığı ve YıkıcılıkKarşıtı ortak Topluluksi hapishaneleri olan Kızılkale ve Tahran'daki Kasrzindanına götürdüler.

İki gün sonra,akrabalardan biri bizim eve geldi ve bana, bizim evegeldikleri gün eşzamanlı olarak Kardeşim Dr. Rıza'nın Tahran'daki evinede gittiklerini ve Dr. Rıza'yı beraberlerinde götürdüklerini haber verdi.Cezaevinden çıktıktan sonra Dr. Rıza ile İlstad MuhammedTakiŞeriati'nin aynı hücrede oldukları ve kendilerinden Ali'nin gizlendiği yerisöylemelerini istedikleri anlaşıldı. Ali ile olan ilişkisinden dolayıtutuklanmış olan kardeşim Dr. Rıza Şeriat Razavi, o gecenin olayını şöyleaçıklar:

"Afganistan padişahlık hükümetinin yıkılıp Muhammed Zahir Şah'mtutuklandığı 1352 Hordad ayında Savak görevlileri aynı gün Tahran 'daDr. Ali Şeriati'nin peşine düşerler Meşhed'de ilstad Muhammed TakiŞeriati'nin evine, Tahran 'da da benim' evime gelip Dr. Ali'nin izinisürdüler ve onun adresini istediler. Ben, Doktor'u daha yeni görmüşolmama ve Tahran'da bir akrabasının evinde olduğunu bilmeme rağmenhaberimin olmadığını söyledim. Gece saat 10.00'da gelmiş olan görevliler,eve girmeden telsizli iki otomobil ile beni alıp gece vakti karakola

götürdüler. Kesinlikle ben, iki otomobille ve 8 kişilik silahlı görevli ile peşine düşülecek kadar tehlikeli değildim. Yolda telsizle kendimerkezlerine söz konusu kişinin göz alhna alındığını ve birkaç 165 bkz. Ekler, 10 numaralı belge

174

175

dakikaya kadar merkeze getirileceğini haber veriyorlardı. Yol esnasında,"Dr. Şeriatı', senin enişten değil mi? Nasıl olur da ondan haberin olmaz?Yoksa sizin evinize gelmiyor mu? Yoksa birbirinizle ihtilafınız mı var?"diye soru yağmuruna tuttular. Ben ise, "Hiçbir ihtilafımız yoktur, ancak ben bir süredir onu göremiyorum ve nerede olduğundan haberim yoktur"dedim. Tesadüfen ayni saatlerde Doktor, kız kardeşim Zehra'nın evinegitmişti ve eşim, tüm akrabalara telefonla, Rıza'nm Savak tarafından



tutuklandığını, Doktorun peşinde olduklarını haber vermişti. O da hiçdurmadan kız kardeşimin evini hızla terkediyor ve kendisinin sonradansöylediği gibi, gidiş yönünü kaybettirmek için iki taksi değiştirerekkendisini Yeni Tahran'a, halasının oğlu Asğar Bey Mansuri'nin evineulaştırıp saklanıyor. İşin ilginç tarafı, Savak'ta aramalar esnasında aynıgece, "Biz, Dok- tor'un Semengan Mahallesinde bir akrabasının evindesaklanmış olduğunu biliyoruz" dediler ve benden oranın adresiniistiyorlardı. Ben bilmediğimi ifade ettim. Sonuçta beni alıkoydular.

Beni sorgulayan, Savak celladı Menuçehri Bey idi. Fakat telefonla"Saygın bir misafirimiz var, bana güzel bir oda ayırın" diye siparişte bulundu, telden yapılmış bir ranzanın olduğu bir odaya götürdüler beni.Sonradan buranın özel işkence odası olduğu anlaşıldı. Tel ranza datutukluların ranzaya bağlanması ve elektrik teliyle ya da falaka (onlarındeğimiyle yola getirme) ile sanıklara işkence etmek içindi. Birkaç saatsonra odanın kapısı açıldı ve beni, içinde birkaç uykulu gencin kaldığı bir başka odaya götürdüler. Ve zavallı bir sanığı yola getiriyorlardı ki feryadıinsanın yüreğini hoplatıp kebaba çeviriyordu . işleri bitince beni tekrarodama götürdüler. Hâlâ ranza üzerindeki ve etrafındaki duvarlarda yeni kan lekeleri yerinde duruyordu!

Artık ertesi akşama kadar kimse benim yanıma uğramadı. Kapıseslerinin birbirine karışması sonrasında benim odamın kapısı açıldı veÜstad Muhammed Taki Şeriati'yi de benim odama koydular. Zira elbetteonu görmüş olmam o şartlar içinde vasfedilemeyecek kadar sevindiriciydi benim için. Önceki gün Meşhed'de ve kendi evlerinde beni detutukladıkları sebepten dolayı onu da tutukladıkları ve ertesi gün deTahran'a nakledip teşkilata getirdikleri anlaşıldı. Kendilerini babam gi bisevdiğim Üstad Şeriati, hasta olmasının yanında Ali'nin durumundan bü-

yük bir endişe duyarak şöyle dedi: Bilemiyorum, şayet Ali'yi tutuklayıp buraya getirirlerse ve gözlerimin önünde işkence ederlerse acaba bendenistenen tüm şeyleri söylemeyip yapmayabilecek miyim? Bilemiyorum.

Gece yarısından sonra Üstad kalbinden büyük bir acı duyup kıvranmaya başladı. Ben, hücredeki delikten bekçiye bir doktor getirmelerini ricaistedim. Bana, "Çek git uyu, doktor, yaralı olan ve ani yardımlara muhtaçolan kims eler içindir" dedi. Yaşlı adamın inlemeleri bir yanda, bekçininumursamazlığı ise diğer yandan, beni bağırıp çağırmaya mecbur etti. Nihayet bir pratisyen gelip Üstadi bir odaya aldı.



Ertesi gün, Üstadin yanma gelip onu soruşturma için götürdüler. Üstaddöndükten sonra onu sorgulayan kişinin de cellad Menuçehri olduğunusöyledi. Üstad, onun masasının karşısındaki sandalyeye oturur oturmazonun çayını içmiş ve, "Benim canımdan ne istiyorsunuz?" demiş.Menuçehri, Ali'nin nerede olduğunu sormuş Üstad da haberi olmadığınısöylemiş. Menuçehri ise, "Allah, şayet kendi Kur'an'mı senin oğlun "Dr.Şeriati"nin tebliğ ettiğini ve senin de tefsir ettiğini bilseydi onu asla naziletmezdi!" der. Üstad ise, "Şu halde Allah bunu bildiğine ve Kur'ani danazil ettiğine göre!" diye cevap verir. Bunun üzerine Menuçehri sinirlenipÜstad'ı tekrar hücreye geri gönderir.

Birkaç gün sonra, Tir ayının sıcak bir öğleden sonrası, benim ve Üstadınadının da aralarında bulunduğu bir grup isim okudular. Gözlerimizikapadılar ve hücreden bizi zindanın bahçesine götürdüler. Bir saat işkenceedip kötü ve çirkin laflar söyledikten sonra bizi bir otobüse bindirdiler.Otobüs kızıl güneşin altında o derece kızarmıştı ki onun içi ve dışı insanınel ve ayaklarını pişiriyordu. Ayrıca yolcular o kadar fazlaydı ki bir kısmınısandalyelere oturttular diğer bir kısmını da oturanların dizleri üzerineoturttular, bir kısmını da sandalyelerin aralıklarına o-turttular bir kısmınıda ayakta tuttular. Geleceğimiz yere (Evin) vardığımızda birkaç kişininkalçası yanmıştı. Otobüsün içindeki hava o kadar sıcaktı ki benim içinnefes alıp vermek çok zor ve Üstad Şeriati'nin diri olarak Evin zindanınaulaşması mucize gibi bir şeydi. Ölüm otobüsünden inmek ve o günakşamının özgür havasını teneffüs etmek benim için unutulmaz bir anıdır.Zin-

176

\77

danın doktor ya da pratisyeni tarafından tek tek muayeneden sonraellerimizi kelepçeleyip genel hücrelere gönderdiler. Benim ve Üstad'mhücreleri aynı değildi, Üstad'm isteği üzerine beni de kendi hücresine götürdüler ve nisbeten büyük 32 kişilik mescidîi bir odada bir daireşeklinde oturduk ve birbirimize bakarken ağzımızdan başımıza dert açacak bir söz çıkmış olmasın diye korkuyorduk. Evin zindanı teşkilatınzindanından çok daha rahattı. Fakat Üstad'm durumu gün geçtikçe



kötüleşiyordu. Kendimi doktor olarak tanıtmam üzerine zindanınrevirinden Üstad'm iyileşmesi için bana verdiler ve nihayet bir ay sonra beni zindandan serbest bıraktılar fakat Üstadi rehin olarak alıkoydular. "

Diğer taraftan, küçük kardeşim, Ahmed de "Tahran'dan bildirerek"Meşhed'de kalınız, Zira seni tutuklayarak bu yolla A-li'nin gizlendiği yeriöğrenmek istiyorlar haberleri gelmektedir" diye haber verdi. Böylece bizMeşhed'de kaldık. Galiba Meşhed'de de emniyet görevlileri bizi sürekligözetim altında tutuyorlardı, motosikletli bir kişi sürekli sokak başındaduruyor ve biz evden çıkarken bizi takip ediyordu. Ben de sırf o yorulsundiye o sımsıcak yazda sürekli çocukları kebapçıya, dondurmacıya, parkavb... yerlere götürüyordum ve gittiğimiz her yerde boş boş iki üç saatgeçirirdik. O motosikletli de bir köşede motorunun üzerinde oturup bizleri beklemek zorunda kalırdı.

Bir keresinde de bizim evin yakınında olan Savak'm önünden geçerkenarabanın içine baktım ve orada görevli olan adama, "Yetkililerinizesöyleyin de en azından takip etmesini bilen birisini bizim peşimizetaksınlar" dedim.

Bu siyasi durum, birçok kişinin bizim tarafımızdan dağılmasına sebepoldu. dostlarımızın bir çoğu artık bizim evimize geliniyorlardı. Bir ikihafta geçtikten sonra hiçbir teklif olmaksızın Tahran'a gitmeye kararverdik. Kardeşimin ve Üstad'm tutuklandığı haberini duyduğumdan çoküzgündüm ve bu esnada saklanmakta olan Ali'den de hiçbir haberalamıyordum. Bizim taşınacağımızdan haberdar olan emniyet güçleri de bizim eşyalarımızı ve evimizi Tahran'a götürecek olan kamyonu takipettiler ve bu yolla Tahran'daki evimizi bulmuşlardı. Biz de dostlarımızdan birisinin şoförlüğünde Tahran'a gittik.

Diğer yandan, bir süredir Ali, Tahran'm güney bölgesinde akrabalarınınevinde saklanıyordu. Tahran'a varır varmaz sıkı bir soruşturmadan vearamadan sonra sonunda Ali'nin saklandığı yeri buldum ve onu görmeyegittim. Çok üzgün ve sıkılgan bir haldeydi. İlk karşılaşmamızda defalarca babasını ve Dr. Rı-za'yı soruyordu ve onları düşünüyordu. Onlarıkendisinden dolayı rehin tuttuklarını biliyordu. Gizli hayattan da bir haylisıkılmış ve kendini göstermeyi düşünüyordu. Fakat, "Şayet teslim olursam benim önümde babama işkence etmelerinden korkuyorum. Arkadaşlar da bu duruma karşıdırlar" diyordu.



Birkaç kez yer değişikliği yaptı. Sevindiricidir ki 40 gün sonra kardeşimDr. Rıza'yı serbest bıraktılar da birazcık rahatlamış olduk. Üstad'ı iserehine olarak tutuklamışlardı.

Hatırlatayım ki 1351/1972 yılının Mihr ayının başlarında gecenin saat birinden sonra evimizin bahçe kapısı çalındı. Korku içinde uykudanuyandım ve, "Kim o?" diye sordum. Başta cevabı duymuyordum. Uykuluve sessiz bir şekilde, "Kimsiniz?" diye sordum. "Benim" dedi. Daha sonraKapının arkasından Ali'nin, "Şaşırtıcı bir talihsizlik, eşim bile artık sesimitanımıyor" diyen sesini duydum. Kapıyı açtım. Ali'yi halasının oğlu AsğarBey ile birlikte gördüm. Ali'nin yeni aldığımız eve ilk gelişiydi. Kıyafetiçok eskiydi. Düşüncesi bir şeyle meşgul gibi görünüyordu. Ben, onun evegelmesinden dolayı büyük bir memnunluk duydum: Eve dönüş sebebinisöylemedi. Ertesi günün akşamı çantasını, elbisesini ve kitaplarınıHüseyniye-yi İrşad'm karşısındaki binadan getirdiler, elbiseleriniyerleştirmekle uğraştığım bir esnada beni yeni bir kararma hazırlıyordu.Savak'a gidip teslim olmak için eve gelmişti. Kendi ayaklarıyla ve bir tekelbiseyle vilayet karakolundaki Savak merkezine gittiği ertesi gün sabahıona, "Git, yarın gel" demişlerdi. Eve döndü. Fakat oraya gittiği ertesi günonu tutukladılar ve tam 18 ay hapiste kaldı.

Hapiste olduğu 18 ay boyunca tek hücrede yaşıyordu. Bir iki kez degüya bazı kimseleri onun hücresine götürmüşler ve kendisinin bize anlattığına göre, üç ay kadar ismindeki kişiyi onun aracılığıyla Ali'den bir bilgi almak amacıyla kendi hücresinegetiriyorlar. Ali, gündüzleri uyumayı geceleri de genellikle uyanıkkalmayı adet edinmişti. Geceleri bazen askerlerle konuşuyor ve aslındadaha rahat olduğunu söylüyordu. Ali, daha

178

179

sonraları, "Benim zindan günlerimin en kötüsü, şüpheli hücre arkadaşımlageçirdiğim o üç aydı. Çünkü korkum, uyku halindeyken benim zararımlasonuçlanacak bir şey söylüyor olmaktı" diye söylerdi.

Bu şekilde uykuyu da Ali'nin gözlerine haram hale getiriyorlar. Bu kişitutuklanıp ihanet ettikten ve televizyon konuşması yaptıktan sonra ilk kez



olarak "İslâmi Marksizm" kavramı kullanılır oldu. hayret verici birhafızası vardı ve bundan kişileri şartlandırma yolunda yararlanıyordu.Hatta kendi babasını bile şartlandırmıştı. Birçok kişi zindana attırdıktansonra, ekip arabalarına biniyor ve caddelerde tanıdığı mücadeleci gençleriteşhis ediyordu. Daha sonraları Savak, "Şeriati- bilim" adıyla bir teşkilatkurdu ve bu kişiyi onun sorumlusu olarak atadı. Bu teşkilatın işi, Doktor'un eserlerini eğitim için okumak ve ondan sonra da Şeriati aleyhine belge ve komplo düzenlemekti. Ali, "Sesimi öyle taklit ediyordu ki ben bile teşhis edemiyordum" demekteydi. İhsan, babasından naklen şöyleanlatırdı.

"O, Doktor'un eserlerindek i rejim aleyhine olan tüm sembolikkavramları derlemişti. Örneğin, Kevir'deki "Başımıza üşüşmüş olan bu iki bin küsur yıl" vb... gibi. Hatta beni kesinlikle hiç görmediği halde duymuşolduğu genel tavsiflere göre, bir mülakatta tanımıştı."

İlk başlarda, görüşmeler, görüşme odasında teşkilatın eski binasındaki bölümde yapılıyordu ve genellikle özeldi. Elbette bekçi ve sorgucu hazır bulunurlardı. Bazen görüşmenin ortasında Hüseyin-zade ya da Attar- pur'un bir bahaneyle odaya girdikleri ve hiç yeri olmaksızın sandalyeyiçekip selam vererek hal hatır sordukları olurdu ve daha sonra Ali'ningözlerini kapatırlar ve o memur eşliğinde teşkilat binasının upuzunkoridorunu arşınlardı.

Görüşmelerin süresi 10 dakikadan fazla değildi ve sürekli memur bizkalkalım diye beklerdi. Daha sonraları görüşme, teşkilatın diğer tarafınanakledildi ve genel idi. Yani, zindanda bulunan diğerleri de aileleriyle birlikte olurlardı. Görüşmeler haftada bir gündü. Saatlerce beklediktensonra isimler okunuyordu. Demir parmaklıklı kapı açılıyor ve karanlık birkoridoru geçiyorduk ve bahçenin sağ tarafındaki yeni yapılmış odalaradoğru gidiyorduk ve Doktor gelinceye kadar bekliyorduk. Tutuklular, 180

haki renk elbise ve pijamayla gelirlerdi. Doktor da benim kendisi içindiktiğim haki renk bir pantolon ile geldi. Diğer tutuklularla fazla bir farkolmamak koşuluyla ona dışarıdan elbise götürmeme izin vermişlerdi.

Sigara ve elbiseyi ona evden götürürdük, kendisi şakayla şöyle decdi: "Teşkilata ilk gittiğimde ve kendimi tanıttığımda "Şayet beraberimde

sigara bulundurmama izin verirseniz kalıyorum!!" dedim."

Hiçbir tür kitap bulundurulmasına izin verilmiyordu. Bu konuda şöyleanlatıyordu: bir süre sonra köylü olan bir nöbetçi askerle sohbet kapısını



açabilmişti. Köylerinden bir kıza aşık olan o asker, Doktor'dan kendisi içinistihareye yatmasını ister ve ona bir Kur'an da verir. Doktor da Kur'an'ı biriki gün yanında tutabilmek için ona, "Şayet seher vakti istihareye yatarsamdaha iyi olur, Kur'an yanımda kalsın ki seher vakti istihareye yatayım" der.Asker, sabahleyin Kur'an'ı geri almayı unutur ve nöbeti değiştiği için deKur'an birkaç gün onun yanında kalır. Ali, köylü gençlerin ruhsal yapısını bildiği için istiharenin sonucunu o. askere gönlünü hoş ve ümitvar edecekşeyler söyler ve istiharenin konusunu diğer arkadaşlarına da anlatır. Onlarda Ali'den bazen kendileri için de istihareye yatmasını isterler. Sonuçtakimi zaman yanında küçük bir Kur'an bulunurdu. Onun zindandaki güzelanılarından birisi de şuydu: O da diğer tutuklular gibi ekmek hamurundanelişi yapıyordu. Satranç taşı, sırtında çanta olan dağcı veya tespih gibi. İkirenk olması gereken satranç taşları için sigara külünden ya da tutuklularınmide asidini gidermek için verilen kömür renkli haplardan yararlanıyordu.Bu görüşmelerin birinde, gizlice bu yaptığı şeylerin bir kısmım bana verdiki bunları hâlâ hatıra olarak saklıyorum. Ali'nin tutuklanmasından birkaçay sonra onun emeklilik kararını bize gönderdiler.166 Ve ben sonrakigörüşmemizde bu haberi ona verdim. Kendisi şakayla derdi ki bu, 18 ay boyunca tek hücre hapsinde kalan ve sağlıklı kalan benim. Oysatutukluların daha o ilk haftalarda o tek hücreli, karanlık, zor, sıkıntılı verahatsız odalara dayanamamaları ve ruhsal problemlerle karşılaşmalarımüm-166 bkz. Ekle r, 11 ve 12 numaralı belgeler 181

kündü. Halbuki ben, o hücremin karanlık köşesinde oturmuş kendidüşüncelerime dalıyordum. Hatta öyle ki sanki hapis ortamında değildim.Bir keresinde Zendi- Pur Paşa, hücremin kapısını açmış ve karanlık vesigara dumanı arasında kaybolan beni görmedi ve büyük bir kızgınlıkla "Ohalde bu Şeriati nerededir?" dedi ve benim sesimi duyduktan sonra odayagirdi ve büyük bir kızgınlıkla sorgulamaya başladı.

Tutukluluk dönemi süresince, Savak onu televizyon röportajı yapmayaçekmek için çalışıyordu. Fakat bu işi başaramıyor ve Ali değişikoyunlarla, genel söylemlerle ve kendine özgü zekasıyla ve aynı şekildekişileri oyuna getirmekle sorgulamaları rahat geçebiliyordu. Öyle ki onunsorgulayıcılarından birisi olan Areş adında birisi (asıl adı FeridunKemanger idi, İnkılaptan sonra idam edildi) Ali'yi yaptığısorgulamalarında Ali'nin söz ve kişiliğinin etkisi altında o derece kalmıştı



ki Ali'yi yaptığı sorgulamaların açıklama kısmında, "Şeriati'nin kötü birniyeti yoktur, sadece ismi nin duyurulmasını ister, fakat içi temizdir ve çok bilgili birisidir. Onun bilgisinden yararlanmak gerekir!" diye yazmıştı. Vesahip olduğu şakacı yapısıyla, sorgucuların sevinç duymasına vegülmesine yol açıyordu, onlar onun diğer sanıklardan temel farklılıklarınınolduğunu rahatlıkla teşhis ediyorlardı. Ali şöyle anlatır:

"Bir gün benim hücremin nöbetçilerinden olan bir asker, "Seni nedentutuklamışlar? Silahın var mıydı?" diye sordu. Ben de "Evet, vardı" diyecevap verdim.

"Kaç silahın vardı" dedi, ben, "İki-üç tane" dedim. "Markası nedir?"diye sordu ben, "Bic Tükenmez kalem" dedim.

Bir defasında da yine okuma yazması da olmayan bu Areş (FeridunKemanger) bana: "Sen, Fazlullah el- Mücahidin ve Ali Kaidin'in kimlerolduğunu biliyor musun?" diye sordu. O daha önce MücahidinTeşkilatının armasının bir bölümünü oluşturan "Fazlullahi'l-Mücahidinala'l- Kaidin ecren azimen" ayetini defalarca görmüş ve bazı kimselerdenduymuştu. Bundan dolayı Fazlullah el-Mücahidin ve Ali Kaaidi'nin siyasi

bir partinin liderleri olduğunu düşünüyordu. Ben de ona el atmak için"Fazlullah Mücahidin ile hiçbir ilişkim olmadı fakat Ali Kaidin benim"dedim. Bir başka gün teşkilatın müdürü general Zendi-Pur, "Siz

bugüne dek yapılmış olan saldırılara ve eylemlere katıldınız mı katılmadınız mı?" diye sordu. Ben, "Evet, Habil'in Kabil tarafındanöldürülmesinde etkim vardı" dedim. Daha sonra Zendi-Pur, Hüseyin-zade'den Habil ile Kabil olayının hangisi olduğunu soruyor?!"

Bir başka sorgulamada, general Zendi-pur Ali'ye soruyor: "Şah, tümİran'ın övünç kaynağı, milli birlik / beraberlik ve bağımsızlığının övünçkaynağıdır. Bir semboldür, ve Şaha karşı olan her kimse haindir, vatansızve millet karşıtıdır" der. Ali de buna karşılık şöyle der: "O halde, bunagöre, bugüne kadar varolan tüm şahlar hain, namussuz ve vatansız idiler.Zira hepsi kendileri iktidara gelebilsinler diye kendinden önceki şahlarlaçatışma halindeydiler." Ali'nin zindana dair anıları bir hayli fazlaydı. Birdefasında Sara'ya şöyle demişti:

"Bir gece, yanlışlıkla, Tomac'ı benim hücreme getirdiler. Ona çok kötüişkence etmişlerdi ve sabaha kadar gözüne uyku girmedi. Ben, başucunaoturmuş çektiği acıları unutsun diye onunla konuşmaya ve bir yolla onurahatlatmaya çalışıyordum. Sabah erkenden hücrenin kapısı açıldı ve



birkaç görevli hızla hücremize girip Tomac'ı götürdüler ve yanlışlık yapanaskeri birkaç ay hapsettiler."

Ali, çok sabırlıydı, bedensel açıdan çok sağlıklı ve sıhhatliydi. Birçokarkadaşının da şahitliğiyle, o soğuk algınlığı hapı bile içmezdi.Bundandolayı da diğer tutuklular, ona aslan yapılı lakabını takmışlardı. O, sahipolduğu iman gücü ve kayda değer sağlığıyla o daracık ve karanlıkhücredeki zor ve sıkıntılı günlere dayanabilmişti. Ali konusundauygulanan işkenceler bedensel olmaktan çok ruhsaldı. Kendisi söylüyordu, bir ara, benim talebelerimden birini benimle yüzleştirdiler ve ona, "Seni bugünlere düşüren ve senin talihinin kötü olmasına sebep olan kişi bu a-damdır, onun yüzüne tükür" dediler de o asla böyle bir şey yapmadı. Onaçok kötü işkence ettikleri anlaşılıyordu. Öyle ki ilk önce onu tanıyamadım,daha sonra onu sesinden tanıdım. Gam, keder ve üzüntünün şiddetinden

patlamak istiyordum ama kendimi tuttum.Görüşmelerin birinde, konuşmaları kontrol etmekle görevli olan bir

Savak memuru, "Biz kendimiz de siz tutukluların tutuklusu olmuşuz" diyeşikayette bulunuyordu. Doktor, alaycı

182

183

bir şekilde, "Yoksa sen, kendi esirini "Seni, dağ ve çölün etrafındakilometrelerce koşmaya mecbur edeceğim" diye tehdit eden ve esirin ona,"Problem değil, yalnız sen de ister istemez peşimde koşmak zorundasın!"diye cevap verdiği tutukluların hikayesini duymadın mi?" cevabınıvermişti. Bu tür olgular, onun ruhsal yapısının üstünlüğü, düşman üzerindekihakimiyeti, zevk ve espri d erecesinin üstün olduğunun işaretiydi.167

Babam, "Sorgudan Geçme Sanatı" adlı bir broşür yazmayı amaçlamıştıki yayınlanması onun yurtdışına kaçmasından sonraya ertelendi. Bu broşürde, tecrübelerini, Savak'ın yöntemlerini ve onları boşa çıkarmatarzlar ını, onların iç tezatlarından faydalanma yolunu ve sonuçta ayrıntı vekişisel konularla uğraşma yoluyla onlara bilgi vermeme ve onlarınisteklerine teslim olmama, çok konuşma, yalan ya da işe yaramaz bilgiverme vb... konuları yazmayı düşünüyordu.



Baht iyar ve Şah ile smananlarm darbeden sonra dallanıp budaklanmatezatları, İlçe karakollarındaki Savak görevlilerinin merkez ile Şeriati'yekarşı nasıl davramlacağı yönündeki değerlendirme tezatları, siyasi veaskeri makamlara bağlı aydınların tezatları, savak ve emniyetin birbiriyletezatları, örnek olarak, emniyet ve Savak ortak teşkilatı iki cenahtanoluşuyordu: Emniyetçiler, klasik güvenlik unsurlarıydı ve siyasal şuurdanyoksundular. Savaklılar ise, genellikle eski aydın ve sabıkalı gruplardanistihdam e dilmişlerdi. Bundan dolayı babam, her birinin zayıf noktalarınıgöz önünde bulundurarak, komplolarını boşa çıkarma karşısında iki tarzkullanıyor ve onların tezatlarını şiddetle kullanıyordu: Emniyetçilerlecedelleşme ve Savakçılarm komplolarına karşı koyma. "Ağır ağırkonuşmak" denilen şey hakikatte "Korku, dalkavukluk ve renkdeğiştirme"yi ortadan kaldırma ve "Zalim sultan karşısında hakkısöylemek"ten başka bir şey değildi. Yoksa Doktor'un bir tek kişikarşısında özellikle de Mustazaflar karşısındaki alçak gönüllülüğü vetevazu derecesi bilinmiyor değildir.168 167 İhsan Şeriati 168- İhsan Şeriati (bkz. Onun tanıdıklarının anma dergilerindekihatıralarına)

O dönemlerde cezaevinde tutuklu olan Dr. Nasır Meyançi Bey'in Ali'nindayanıklılığı ve onun sorgulanması konusunda güzel hatıraları vardır.Kendisi şu şekilde anlatır:

"Ben, şu noktaya işaret etmek isterdim ki Şeriati'nin son altı aylıktutukluluğunda ben de cezaevindeydim. Elbette kendileri, 54 senesiFerverdin ayının ilk akşamı cezaevinden serbest kaldılar ben ise 54senesinin Urdibehişt ayında serbest kaldım. Bundan dolayı o son dönemve son günlerde ben vardım ve aynı bölümdeydik. 6. Bölümdekitahripkarlık karşıtı Topluluk bölümünde ben, sanırım 7 Numaralıhücredeydim, o ise tek kişilik olan 6 numaralı hücredeydi. Bu iki hücrekarşı karşıyaydı ve genellikle gündüzleri, dışarı çıkma esnasında iki ya daüç kez kendisini görüyordum.

Dr. Şeriati, 52 senesinin Mihr ayında tutuklandı bendeniz ise 53senesinin Mihr ayında. Kendileri 54 senesinin Ferverdin ayında serbestkaldı ve ben 6 ay kadar bu sahneleri seyrediyordum. O dönemde, Savak'ın pençelerinde bir tutuklu ve bir sanık olarak, Savak'ın mahkumlarayaptıkları,ve uyguladıkları yöntemleri, savunmaları ve sözleriyle ilgili birtahlilim vardı. Zira ben, normal bir kişi değildim, işim avukatlıktı ve



hukuk okumuştum. Hapishanede bulunan değişik tutuklularla ve oradatutuklu olan çocuklarla konuşuyordum. Vermekte oldukları sorgu şekligibi bilgi verdikleri ve söyledikleri konuları elde ediyordum. Sorgulayıcıların ve sorgu amirlerinin yöntemlerini inceliyordum ve şusonuca ulaştım ki eğer gerçekten Ali Şeriati'nin dosyalarını-elbetteyarısını kesmek ve altını üstünü kırpmak şeklinde değil de tüm belge vedokümanlarını-hukukçu kimselere ve bu bölümlerde bilimsel anlamdaçalışmış bilim uzmanlarına ya da birikime sahip hakimlere ve savcılaraverilir de bunları okurlarsa bana göre, cezaevinde bir sanığın yaşamındagörmüş olduğu sorguların en bilimseli, en iyisi ve en tekniksel sorgusuolurdu."Ali, kendisi o keder dolu günler konusunda şöyle der: "Ben yenilgi kabuletmiyorum, iman ve sevgi bedenimi çinko gibi sağlamlaştırmıştır. Beniyapayalnız bıraktıklarında, dünyamı kararttıklarında, bin bir türlü şekilleresoktuklarında, karanlık, dar tıpkı bir mezar gibi yerlere soktuklarında,dünya ve dünyadakilerden beni uzaklaştırdıklarında, canlılar aleminden

184

185

beni kopardıklarında, hatıralar ve isimler dahi zihnimden kaçtıklarında,hiçbir şeyin olmadığı ve kalmadığı en boş durumda ve enmutlak yoklukta,evet böyle bir durumda ve özel boşlukta dahi bir şeye sahiptim, bu özelyokluk içinde bir huzur vardı. O özel kimsesizlik içinde gözlerime baktığını, beni koruduğunu, görüldüğümü, hissedildiğimi hissediyorum, benim yalnızlığımda bir "Var Olmak" vardır, bir kimse kimsesizliğimidolduruyor, o yokluk, ölüm, karanlık ve vahşet unutulmuşlar • evindedamarlarıma hatırlanmayı, varlığı, hayatı ve aydınlığı zerk eden biryardımcı gözetleyicinin olduğunu hissediyorum. Hatta bazen ona selam

bile veriy orum, bazen ondan utanıyorum, bazen ona göz kırpıyorum,amellerimi, hareketlerimi, düşünce ve tavırlarımı kontrol ediyorum. Bazeno yalnız mezarda, benden razı olduğunu, yaptıklarımdan hoşlandığınıgördüğümden dolayı kendimi ona karşı şımartıyorum, kendimle

övünüyorum, zevk alıyorum, kendini beğenmişliğim doluyor, başım dik,gururlu, güçlü ve aydın ve güzel!"169



Ali'nin zindanda dayandığı sıkıntılar iki kat fazlaydı. Bir yandankendisine sürekli yapılan psikolojik işkenceler, diğer yandan da babasından dolayı tahammül ettiği rahatsızlıklar.

Üstad Şeriatı, zindanda çok ağır ruhsal işkencelere maruz kaldı.Kendilerini bir süre uyarı amacıyla daha iyi bir durumda olan önceki bölümden içinde siyasi olmayan, hırsız, katil, dolandırıcı ve uyuşturucu bağımlısının da bulunduğu bir bölüme getirmişlerdi. Bedensel ve ruhsalaçıdan zayıflatılmasmın neticesinde öyle bir hasta duruma düşer kigörevliler, onu omuzlarda hastaneye getiriyorlar. Bundan dolayı da onunhastaneye getirilişi esnasında Üstad'ın vefat ettiği haberi etrafa yayıldı.Ölüm haberi zindanın içinde de yayılmış ve Ali'nin kulağına da ulaşmıştı. Susen şöyle anlatır:

"Babam anlatırdı ki bir gün, benim hücremin tuvaletinin önünütemizlemekle görevli olan cezaevindekilerden birisi temizlikle meşgulolduğu bir halde lavabodan döndüğüm bir sırada bana "Sen kendin bizeşehadet dersi verdin" dedi. Babam Ali, "Bu sözle Ağa Can'm vefat ettiğineinandım" diyordu." 169 Bütün Eserler, Birinci Eser, Tamdık Muhatablarla, s.269

Bu bağlamda kardeşim Rıza şöyle anlatır: Üstad'ın cezaevinde durumuçok kötüydü ve cezaevindeki yetkililer, "Eğer Dr. Ali Şeriati teslim olursaÜstad serbest bırakılacaktır" diye belirtmişlerdi. Hatta cezaevi dışında daÜstad'ın vefat ettiği haberi yayılmıştı.

Her neyse, Üstad'ın cezaevindeki tutukluluk süresi bir yıl kadar sürdüve bir yıl sonra serbest bırakıldı. Onun serbest kaldığı hükmünü kendisineduyuracakları gün kendisini Erk Caddesinde bulunan merkez karakoluna(eski Emniyet Müdürlüğü) götürüyorlar ve Tahran'da olan bizleregelinÜstad'ı götürün diye haber veriyorlar. Ben kardeşim Dr. Şeriat Bey ile birlikte, Üstadı eve getirmek üzere karakola gittik. O gün Üstad'ın serbestkaldığı hükmünü almayı beklediği bir esnada bir sorgulayıcının odayagirdiğini ve selam verdikten sonra Ali'yi babasıyla yüzleştirdiğini görüyor.Bu görüşme tamamen beklenmedik bir şeydi ve Doktor bir küsur yıldırgörmediği babasını görünce çok üzülüyor ve etkileniyor. Üstad bugörüşmeyi şöyle anlatıyor:

"Bizim odada işimiz bitince bizim dosyamızı takip eden yüzbaşısonunda, "Müdür Bey de sizleri görmek istiyor" dedi. Müdür beygelsinler diye bizler bir başka odaya gittik. Müdür Bey ortalıktagörünmüyordu. Bir genç vardı orada, bana, "Öğle yemeği yediniz mi



yemediniz mi? Şu an saat öğleden sonranın üçüne yaklaşıyor" dedi. Bengüldüm ve şöyle dedim: Bizim yemeğimiz düşüncesine nereden girdiniz?Şöyle dedi: Kasr zindanından çıkan kimseleri bazen o kadar çokyoruyorlar ki buraya gelişleri uzun sürdüğü için. Sizin yemeğinizi yiyip miyoksa yemeden mi geldiğinizi anlamak istemiştim." Ben, yemekyemediğimizi, iştahımın da olmadığını ve nezakette de bulunmadığımısöyledim. Bir tepsi üzerinde bir tabak ve bir miktar yemek getirdi ve"Buyrun yemeğinizi yiyiniz, siz artık özgürsünüz ve rahat olmalısınız"dedi. Ben, "Yemeğe iştahım yoktur" dedim. Tüm bunlara rağmen 2-3lokma yedim. Yemek tepsisini götürdü ve, "Hâlâ Müdür Beyin gelişinden bir haber yok, siz burada dinlenebilirsiniz" dedi. Ben de el çantamı başımın altına koydum ve o odada uzandım. Bir süre geçti ve nihayet geldive, "Müdür Bey geldiler, buyurun" dedi. Müdür Bey, odasından dışarıçıkmıştı. Elini bana uzattı ve birinin elini öper gibi eğilir oldu. ben elimiçektim ve bizim ile tanışıp tanışmadığını anlamak için şekline

186

187

baktım. Ben onu tanımadığımı gördüm ancak hemen arkasından ceketli pantolonlu bir kişinin elimi tutup ve zorla başına doğru götürüp öptüğünügördüm. Doktor olduğunu gördüm, ve biz orada birbirimizi görmüş olduk.Ben cezaevinden çıktığımda Doktor hâlâ tutukluydu. O onsekiz ayTeşkilatın tek kişilik hüc-resindeydi ben ise Kasr cezaevinde ve çocuklarınarasmday- dım!"170 Ali, kız kardeşi Betül'e bu sahneyi şöyle anlatır: "Ağayı getirdikleri an,kendi durumumu anlamadım. Babamın ellerine kapandım. Fakat babam beni tanımadı ve "Genç, kalkınız" dedi. Ben, "Ağa can, Benim Ali,..."dedim. Daha sonra cezaevi görevlilerinin yanında biraz sohbet ettik. Fakatçok kötü zayıflamıştı. Görüşme süresi kısaydı ve Ağayı gördüklerindearkasından onun sıkıntı, mihnet ve din için tebliğ yıllarından kalan zayıf bedenini ve kemiklerini hayretle gördüm. Hasret ve üzüntüyle bakıyordum. Babam çok zayıfladığından ve güçsüz düştüğünden dolayıçok zor ve ağır yürüyordu ve bedeni açıkça titriyordu. Elbise çantasınıkoltuklarının altında tutmuş ve çok zor zaptediyordu. Ben büyük bir



üzüntüyle, kendi kendime, "Bu, bu milletin kurtuluşu için yıllarcaçalıştığının karşılığıydı" dedim. Savak sorgucusu, sırıtır bir halde esprili bir sekide, "Şeriati, neye bakıyorsun?" dedi. Ben, "Şia'nin mazlum olduğu14. asra"dedim."

54/75 senesi bayramına bir iki hafta kala Şah, kış tatilini geçirmek üzereİsveç'e, oradan da OPEC liderleri toplantısına katılmak üzere Cezayir'egider.

İsveç'te kaldığı süre içinde İranlı mücadeleci gençler ve öğrenciler, ünlütoplumbilimc i, Sorbon Üniversitesi öğretim üyesi Jaques Berque'ten,İsveç'e gitmesini ve Şah'tan Dr. Şeriati'nin serbest bırakılmasını istemesinirica ederler. Daha sonra Cezayir'de de Ali'nin sınıf ve dönemarkadaşlarından olan Cezayir Dışişleri Bakanı Abdullatif Hamişti Bey171OPEC konferansında Şah ile yaptığı görüşmede Dr. Şeriati'yi serbest bırakmasını ister. Şah orada, İran'a dönünce onu serbest bırakacağına dairsöz 170 Üstad Muhammed Taki Şeriati Mezinani özel sayısı, Cafer Pejum'unkatkılarıyla, s.122 171 Abdu llatif Hamişti, Cezayir Bağımsızlık Hareketinin Paris'tekiüyderindendi.

verir. 1353 senesi sonu Isfend ayının son günlerinde, Emniyet Müdürlüğücezaevinin müdürü General Zendi- pur, savaşçılardan birinin eliylesuikasta uğrar. Zendi- pur Bey, sürekli Ali'ye, "Şeriati, eğer konuşmazsanve bize yardım etmezsen seni idam edeceğiz" diye ihtarda bulunan veidam sözcüğünü heceleyerek söyleyen kimselerdendi. Ali, "Beni hergördüğünde bana, "Dr. Şeriati, sen sonunda idamlıksın diyordu" derdi."Fakat Ali, bayram gec esi için serbest bırakıldı ve gerçekten kendidurumuna ve Zendi- pur'un durumuna şaşıyordu. "Kadere bak, sürekli beniidamla tehdit eden kişi kendisi idam oldu ben ise serbest kaldım" diyordu.

Ayrıntısıyla hatırlıyorum ki biz her şeyden habersiz, 53/74 yılınınKırmızı Çarşamba gecesi (Bayram gecesi de sayılıyordu), Ali'ningörüşmesine gitmiştik. Saatlerce bekledik fakat görüşmeden bir haberyoktu. Bizim itirazlarımızdan sonra bize, "Sabredin, Doktor'u serbest bırakmak istiyorlar" denildi. Gecenin saat dokuzuna kadar ben ve çocuklarEmniyet Müdürlüğünün kapısında bekledik. Nihayet bize eve dönmemiziDoktorun kendisinin geleceğini söylediler. Ümitsizlik içinde eve döndük,gece yarısı Ali eve döndü. Sanki onu evin önüne kadar getirmişlerdi. Ogünün ertesi günü yeni yıldı, yani 1354 yılı başlıyordu.



O yıl bizler, Ali olmadığı için kendimiz için hüzünlü bir nevruzkutlaması planlamıştık. Fakat Ali'nin aramıza beklenmedik katılışı evdeyeni bir heyecan oluşturdu. İnanamamakla karışık bir şaşkınlık hissitaşıyorduk. Ali, çok yorgun, yıpranmış bir haldeydi, her şey onun içinfarksızdı. Ertesi gün sabah erkenden onun serbest kaldığı haberini babasına ve akrabalarına telefonla bildirdim.

Ali henüz uykudayken kapı sesi duyulmaya başladı. Tüm akrabalarınıngeld iğini gördüm. Ali'yi uyandırdım, aceleyle avluya geldi, evde tarifi zor,anlatılamaz bir heyecan ve sevinç meydana gelmişti. Çocukların sesleri,sevinç çığlıkları, gülüşleri, misafirlerin sohbetleri, aynı şekilde avlununhenüz açık olan kapısı, Hacı Firuz'un ve el arabasının (ki o günlerde bayram nedeniyle Tahran'ın sokak ve caddelerinde görülüyordu) o esnadakapımızın önünden geçtiklerinde içeri yığılmalarına yol açtı ve onlarıngelişiyle ortalık daha da kalabalıklaştı ve onlar bu kez şenlik yapmaya başladılar. Çocuklar heyecana gelmişlerdi, kom-

188

189

sular başlarını pencereden dışarı çıkarmış ve seyrediyorlardı. Ali görünüşolarak sevinçliydi, onun ruhsal yapısını bilen ben, onun kendine daldığınıgörüyordum. Daha sonraları bana şöyle söylüyordu: "Aslında özellikle oilk günlerde tutuklu arkadaşlarını düşünmekten kurtulamıyor, diğeryandan da 18 ay boyunca tek kişilik ve karanlık bir hücrede yaşadıktansonra gözleri güneş ışığına dayanamıyordu. Arkadaşlarımızdan birineşöyle demişti:

"Ce zaevinden çıktığım o ilk günlerde evin kapı ve duvarsız olduğunuhissediyordum. Çünkü aylarca daracık bir hücrede kalmıştım."

Özgürlükten sonra da Ali sürekli Savak'm gözetim ve kontrolüaltındaydı ve sürekli ya Emniyet Müdürlüğüne gidiyor ya da onlarevegeliyordu. O zamanlarda sahip oldukları ve sürekli olarak Hüseyin-zade'nin tehdit şeklinde ve bazen de yıldırma tarzında Ali'ye söylediğiesrarlı şeylerden birisi de, "Gel de şu ... Beyle işbirliği yap istediğin ya da beğendiğin yere, bilimsel kuruma bilimsel bir şeyler yap bizim seninle bir



işimiz olmaz" yönündeki hareketlerinden biriydi. Fakat o buna hiçbirdeğer vermeden kabul etmedi ve sorumluluk altına girmedi.] n

Ali'nin 53 yılı sonunda gerçekleşen cezaevinden serbest kalışı, hakikatteonun en önemli sosyal-siyasal yaşam döneminin sonu ve onun yaşamındayeni bir dönemin başlangıcıydı.

Altıncı Bölüm Zorunlu Ev HapsindenHicret Ve Şehadete Kadar (1354-1356)Gözetim Altındaki Özgürlük

Ali'nin en son ve en uzun hapsi daha önce de zikredildiği gibi 54/75 yılı başında (53 İsfend ayı) sona erdi ve rejim çaresiz olarak onu serbest bıraktı. Tek kişilik bir hücrede ve zulüm ve baskı dolu gündüz ve gecelerleonsekiz aylık bir esaret Ali'yi güneş ışığına karşı çok hassas bir halegetirmişti. Öyle ki serbest kalıp özgürlüğüne kavuştuktan sonra gözkapaklan sürekli güneş ışığı karşısında kapanıyordu, bundan başka daruhsal açıdan da çok sıkıntılı bir halde görünüyordu. Rejim, tüm toplumsalmücadele yollarını onun üzerine kapatmıştı, Hüseyniye-yi İrşad'ı kapatmışve onu üniversitede ders vermekten de mahrum etmişti. Geriye sadecegizli mücadele kalıyordu. Ki takip ve onu gözetleyenden173 dolayı bunada imkan kalmıyordu. Ali sürekli şöyle derdi:

"Özgürlüğüme kavuştuktan sonra tüm sıkıntılarımı unutmayaterkedeceğimi ve kendi toplumsal-siyasal faaliyetlerime çok az da olsa gizli bir şekilde devam edeceğimi umuyordum."

Savak sürekli onu gözetim altında bulunduruyordu ve günden güne de bu sınırlamaların halkası daha çok damlıyordu. Bir yandan ben de Ali'ninyeniden tutuklanacağı korkusu taşıyordum. Çünkü bu kez artık serbestkalacağına dair hiçbir belirti olmayacağını biliyordum. Kendisi şakaylakarışık şöyle derdi: "Görünürde serbestim ve esaret zincirinden kavram olarak kurtulmuş bulunmaktayım. Fakat kesin olan şey benim hapis hayatımın değişmişolması ve devlet hapsinden ev hapsine nakledilmiş olmamdır, sadecegardiyanım değişmiş, şu anda Puran 'dır."

172 Üstad Muhammed Taki Şeriatı Mezinani özel sayısı, Cafer Pejum,Kum, Hurrem Yayınları, s. 123, yıl 1370



173 Hüseyin-zade (Atta- pur), Ali'nin takipçisi ve gözetleyicisiydi. Ali'nintüm gidiş-geliş ve hareket haberleri ona veriliyordu. Bkz. Ekler, 11 nolu

belge.

190

191

Ali ev işlerine bakacak bir tipte değildi. Hatırlıyorum bir gün pazardan büyük bir miktarda bir şeyler almıştık o günlerde o evde oturuyordu vesadece düşünsel bir çalışma içindeydi ve yazıyordu. Ben işten henüzdönmüştüm ve evde de değişik işler benim omuzlarımda idi. Birbirleriylekonuşmakla meşgul olan Ali ve İhsan'a yorgun ve öfkeli bir şekilde; "Sizde bugün bir şeyler yapmalısınız!" dedim. Fazla miktarda yeşil fasulyeyi ove İhsan'ın önüne koydum. Her ikisi de büyük bir ciddiyetle onlarıtemizlemeye koyuldular. Henüz daha yarım kilo fasulyeyi te-mizlememişlerdi ki Ali'nin yüksek gülme sesini duydum, şöyle diyordu:

"Sahiden Puran! Neden bu fasulyeleri ayıklayıp parçalamamızgerekiyor? Bunları olduğu gibi pişir sek olmaz mı, piştiğinde onu yemekisteyen kişi kendisi parçalar,"

Bu cümleyi söyleyerek yerinden kalktı. Bu, Ali'nin ev işlerinde banayardım ettiğine bir örnekti. Böylece o fiili olarak evde yaşayan biri oldu.Çevrenin daha sakin olduğu geceleri düşünce işiyle uğraşıyordu. Sanki butür bir yaşama uymak da onun için kolay değildi. Bu yüzden kimi zamankendileri ile görüşüp konuşma halinde sıkıntılarını biraz azaltacağınıdüşündüğü dost ve yakınlarını görmek için evden çıkıyordu. Gerçi bunuda elbise değiştirerek külah ve gözlük takarak yapmak zorundaydı.

Bu gecelerin birinde caddeden geçerken öğrencilerinden birkaç kişiAli'yi tanır ve onun etrafını sararlar. Onları görmekten memnunluk duyanAli de tıpkı eski adeti olduğu gibi onlarla sıcak bir sohbete koyulur. Birsüre birbirleriyle sohbet ederler ve ondan sonra ayrılırlar. Birkaç gün sonraAli o öğrencilerinin tümünün tutuklandığını duyar. Babası şöyle anlatırdı:

"Hatta hatırlıyorum, Doktor, Meşhed'e geldiğinde Tahran EmniyetMüdürlüğü'nden bana telefon açıp: Doktor orada mı? diye sordular. Ben



ilk önce telefonun nerden geldiğini anlamadığımdan: Oradan kastınıznedir? Meşhed mi yoksa benim evim mi? dedim. Bana, Meşhed dedi. Ben,Evet Meşhed'dedir fakat şu anda evde değil dedim. Sonra geldiğinde şutelefonu aramasını söyleyin, deyip bana bir telefon numarası verdiler vesonra: Ben

Hüseyni-zade'yim dedi. Doktor gelince ona söyledim. Rahatsız oldu ve bunlar Meşhed'de de beni takip ediyorlar dedi. "174

Tahran'da da dediğim gibi defalarca Ali'yi Emniyet Müdür -lüğü'neçağırıyorlardı ya da evin kapısına gelip huzurumuzu bozuyorlardı. Onların esas amacı göründüğü kadarıyla Ali'nin kendileri ile çalışmasınısağlamaktı, konuşma tarzları da tehdit edici ve çekiciydi.

Bir gün evin kapısı çalındı. Ali, tüm geceyi uyanık geçirdiği için dahayeni uykuya dalmıştı, kapıyı açtım, bir adam kapının eşiğinde kızgın birşekilde; "doktor Şeriati ile işim var" dedi, "u-yuyor" dedim. "O haldeuyanıncaya kadar biz burada bekliyoruz" dedi ve içinde bir başka kişininde oturduğu bir arabanın içine oturdu. Bir saat geçtikten sonra yenidenkapıyı çaldı ve bu kez; "eve girmek istiyorum" dedi. Onlara yol gösterdim,olayı sezdim ve gidip Doktor'u uyandırdım. Bir süre onlarla konuştu. Birsaat sonra her zaman olduğu gibi sorgulamak üzere onu kendileri ile birlikte götürdüler. Orada Hüseyin-zade çok açık bir şekilde şöylesöylemişti: j|; "Biz senin salih ve iyi niyetli bir adam olduğunu düşünüyorduk. Fakatgörüyoruz ki ne aileni düşünüyorsun ne de geleceğini düşünüyorsun. Dörttane çocuk seni övdüğü için mutlu ?lOİuyorsun. Biz senin yüz suyunudökmek ve toplumsal onuru- pu ortadan kaldırmak için çalışıyoruz veşöyle yapacağız böyle Sapacağız. Ben seninle iyi geçindiğimden üstmakamların eleştiri iye tenkidine maruz kalmış biriyim."

'??t Daha sonra memurlara hitaben; "onu zindana atınız, zira.?füzgürlüğe layık değildir" dedi. Kollarından tutup onu götürmek :|çingeliyorlar fakat daha sonra; "şimdilik vazgeçelim, fakat düşüncelerini yoket" dedi. Ve Hüseyin-zade'nin kendisi Doktora " leve kadar beraberlikeder. Yol esnasında kendi tehditlerine devam ieder ve kırıcı ve müstehcenkelimelerle Ali'yi korkutmaya çalışır. Bu maceralar ve öldürülmektenkorkma (iz bırakacak bir 'ölüm değil) Ali'yi sosyal ilişkilerini de en azaindirmeye ve tahammül edilemeyecek şekilde evde oturmaya mecbur bırakır.



O, bu dönemlerle ilgili olarak İhsan'a yazdığı bir mektuptan budurumdan şiddetle rahatsız olduğunu dile getirir:

192

174 Ümmet Dergisi, Çarşamba 26 Urdibehişt 1358, sayı 50. 193

"Ben, şu anda her zamankinden daha çok Tufanı' Ve Derbend'in şöyledediği ruhunun sıkıntısını çekiyorum.

'...Sabrettim gözleri dikenli olan boğazında kemik düğümlenmiş olankimsenin sabrı...,175

Hissediyorum, onun azamet ve kudretine sahip olmadığım halde onunsıkıntısını taşıyorum... Çok şaşırtıcı bir hayat hikayesidir o ruh ki zamanınkarmaşa ve çılgınlığı içinde olgunlaşmış ve tüm evcil kuşlardan nefreteden huzursuz kuş, kendi aslının ve kendi neslinin dalgalanışı içinde büyümüş, her zaman halkı için yaşamış, halkın içinde nefes alıp vermiş,hiçbir zaman evde oturup evcil olmamış, evcil hayvanlarla yabancı olmuşahır ve ağıldan kaçmış olan yerinde durmayan ruh; şu anda sadeceyaşamaya ve yaşamayı ne bilen ne de isteyen evde oturmak zorunda kalan,evden sıkılan ve sürekli hayalinden yavaş yavaş eve alışmayı geçirenmahkumdur. T ıpkı deprem korkusunu duyan bir at gibi yuları sıkar veçadırdan kaçar, fakat önünde çöl yoktur, kaçışı sokağın sonuna kadardır veacımasız hırsız ve avcılar sokakta tuzak kurmuşlardır"176

Tüm bunlara rağmen o fiili olarak fikirsel işlerden elini çekemezdi. Buyüzden onun hayatının bir gerçeği olmuş olan içsel düşüncelerine ilaveolarak yurtdışındaki öğrenci gazetelerinde yayınlanması için bir takımdağınık konuları da yazıyordu. Aynı dönemlerde çocuklarla ilgilenendostumuz Husrev Mansuriyan'ın teşvikiyle Bizim İçin, Sizin İçin veBaşkaları İçin ve bir de insanla ilgili mesajlar içeren, güzel ve seçkin birüslûba sahip olan Tembel Kabak adlı kitapları müstear isimle basılıpyayınlanmak üzere yazdı.

Ali, genellikle gecenin saat iki- üçüne kadar İhsan'ı uyanık tutar veonunla sohbet ederdi. İhsan, her zaman yarı uykulu ve yorgun bir haldederse giderdi. Okul yöneticisi birkaç kez İhsan'ı düzensizliği konusundauyarmış ve onun bitkinlik, yorgunluk ve uyuşukluk halinin sebebini



sormuştu. İhsan da büyükannesinin hasta olduğunu ve aile problemlerininolduğu cevabını vermişti. Yönetici beyefendi birkaç kez beni de çağırtmışve bu duruma itiraz etmişti. 175 Hz Emir(a.s), Şıkşıkıye hutbesi, Nehcü'I-Belağe. 176 Bütün Eserler, No 1, Tanıdık muhataplarla sayfa 108.194

Evde oturma döneminde (hayatının son iki yılı) çocuklarıyla daha fazlailgilenme fırsatı buldu. Kimi zaman Susen ve Sara'nın dersleriyleilgileniyor, kimi zaman da kompozisyon türü bir konuyu onlara veriyor veonlardan kendi görüşlerini yazmalarını istiyordu. Önerdiği konular şutürdendi: ? Yaşam mı ölüm mü? (2 satır) ? Ümit ve arzu (1 satır) ? Eğer bir hayvan olsaydım? ? Kaldırımda yürürken neyi düşünürsünüz? ? Fakirlere mi yardım edelim yoksa fakirlikle mücadele mi edelim? •:• Saadet mi kemâl mi?? Kar yağıyor ve sen odanın penceresinden dışarı bakıyorsun, neyidüşünürsün? ? Baba Ali?O zaman on bir yaşında olan Sara şöyle anlatıyor: "Bir gece, misafirimizvardı, misafirler gelmezden önce babam Ali benden yazmam gerekenkonuyu getirmemi ve onu okumamı istedi. Ben de Baba Ali konusundayazmış olduğum şiiri kendisi için okudum: Ve Senin adınla başlayan bir kitap, Ve senin adınla başlayan bir azap, Vesenin adını duymakla batan ay Ve sırtını kıran bir balta

Ve mutluluğu senin gözlerinin beşiğinde uyutmağa çalıştığım birzaman.

Babam, bu çocukça şiirleri duymaktan öyle etkilendi ki aniden benikucağına aldı. Misafirler geldiğinde babam benden o şiiri onlarınhuzurunda yüksek sesle okumamı istedi."

Misafirlerimizden olan Kazım MüttahidinBey ailesi, "Biz de bu yola,Mesut, Mahbube, Mansure ve Said'i teşvik ediyorduk." dediler.

Özellikle Susen ve Sara'ya verdiği diğer alıştırmalar, bir manzara ya da bir sahnenin canlandırümasıydı. 195



Mona ile de saatlerce konuşurdu, öyle şefkatli, öyle sevecendi ki o kısa

dönemin hatıraları asla zihninden çıkmıyor. Ondan çocukça şarkılarokumasını istiyor ve kendisi de ona eşlik ediyordu.

55/76 yılıydı, o esnada 5 yaşında olan Mona şöyle hatırlıyor: "Baba Ali, evin babası değildi, benim küçük gözlerimde bir muamma

idi, bazen ortaya çıkan ve ortaya çıkışı bir kargaşayı yükselten bir garibe.Ve bu ortaya çıkışı o kadar az idi ki anneme, bu beycik de kimdir?! diyesorardım.

Babam, bazen gelen ve vermemiş olduğu tüm aşkını bir anda toplayanve bir tufan misali evin içine boşaltan bir babaydı! Ve ben, beni neden bukadar sıkı kucakladığını ve ağlamalarımın semaya ulaştığı derecede beniacımasızca öptüğünü anlamıyor -dum. Nitekim çocukça zihnim, böyle birkişi için hatta çocuğunun ağlama sesini duymanın bile bir olay, kendiifadesiyle 'asla olamayabilecek bir olay' olduğunu kavramıyordu.Omuzlarına biner ve onu döverek ona, Annemi neden yalnız bırakıyorsun?diye sorardım. Dört yaşındaki çocuğa ne diyeceğini bilemeyen o ise,yıldızları bana gösteriyor ve zihnimde hayal gücünü ekiyordu bu soruyla beraber. Bu soru yıllarca sonra onsuz cevaplamam gereken bir soru.Babamın gülme sesi yüksek ve güçlüydü. Şaşırtıcı ve garip sorular sorardıve evde bulunduğu o sınırlı günlerinde, sabahtan itibaren kitap doluşaşırtıcı çalışma odasında beni hapseder ve bana hikayeler anlatırdı.Hikayeleri öyle heyecan vericiydi ki zihnimde Aziz'in işkencelerine benziyordu. Hikayelerinde, tehlikeden, yolculuktan ve olaylardan sözederdi! Şöyle derdi: 'Güzel, siz buyrun hikayesi, nasıl olsun? Tehlikeli,korkunç, dehşet verici ve tehlike dolu olmasını mı, yoksa uysal, latif, hafifsulu ve yumuşak mı olmasını istersin?!' Ve ben, o-nun ne söyleyeceğini bildiğimden, onun sözleri bitmeden, 'uysal, uysal...' derdim. Onun büyükçesözlerinden korkuyla, "Siz deme, sen de!" derdim. Güler: 'Sen! Sen!' derve hikayeye başlardı. Bizim kuzeye yaptığımız yolculuğumuzdan söz eder,ve doğrusu sevimli ve tatlı yerlere varacağını düşündüğün noktada ansızınçok tehlikeli geçitler, yüksek dağlar ve bozulan arabadan söz ederdi. Benonun bilinçli kötü yapısını anladığımdan, 'Bozuldu deme! Tehlike yok!Tehlike yok!' derdim. Böylece hikayesinin

esas dersini, 'içinde olay ve tehlike olmayan hikaye, hikaye değil haberdir'diye söylerdi. O günlerde haber olmayan hikayenin bu yaşamın, birçok dar boğazın olduğu bir yaşam olduğunu bilmiyordum.



Kreşte meydana gelen en küçük ve basit olayı ve benim hazırlığımısorardı. Aferin aldığımda, neden aldığımı sorardı. Espriyle, Hiçbir şeyyapmadığın ve sessizce oturduğun için mi aldın?!!' derdi.

Ve bu şaka arzusuyla dopdolu olan baba, yavaş yavaş benim zihnimisoru sorma ve düşünmeyle tanıştırıyordu ve ders, öğretmen, bilgin,güzellik, kötülük gibi normal günlük kavramları basit örneklerle ve zekiceşakalarıyla hiçbir cevap vermeksizin sorgulardı ve beni kendi soru vecevaplarımla baş başa bırakırdı. Çünkü bundan böyle sorularına tek başıma cevap vermem gerektiğini biliyordu. Otururdu, benimle satrançoynardı ve yenerdi. Düşündüğümü ve yendiğimi hissedinceye kadar. İsmi'Çocuk Yuvası' olan kreşime 'Kartal Yuvası'derdi...

Bizim evde benim bakımımı yapan şefkat dolu bir nine vardı ve biryıldır vefat etmişti. Babamın yurt dışına çıkış yasağının olduğu, meşhurtabirle Üniversite ve kültür ortamlarına giriş yasağının olduğu 55 yılındaevde kalırdı ve annem çalıştığından o bana bakardı.

Bir defasında bir misafirlikte, görünürde babamın durumundan haberiolmayan misafirlerden birisi, 'Şu anki işiniz nedir?' diye sordu. Babam,Şimdilik yeni bir iş bulmuşum, nenemiz vefat etmiş, Mona 'ya bakıyorum!' cevabını vermişti. Annem, 'Ben işten döndüğümde senin pencerenin önünde oturmuş benim gelmemi beklediğini görüyordum.Çünkü Ali, o derece yazıya ve kendi alemine dalmıştı ki bazen sana bakması gerektiğini unutuyordu!' derdi. Beni hamama götürüp orada şarkısöylemeyi çok severdi. Bir defasında beni hamama götürdüğündedüşünceye o derece dalmıştı ki beni unutmuştu, ben bir şekilde hamamdançıkmış ve çok kötü bir soğuk almıştım. O da çok rahatsız olmuştu vedoktorun muayeneh anesinin kapısında gidip gelip sigara içiyordu ve 'Çokkötü oldu!!' diyordu.

Benim için aşktan, sevgiden, garipliklerden ve emniyetten meydanagelmiş bir karışımdı! Bir dosttu ve başka da bir şey değil! Onunla veannemle otururduk ve Amerika'da olan karde-

196

197



şim için kaset doldururduk, birlikte şarkı söylerdik. Ben, şarkının ortasındadurur ve bu aziz ve acayip varlığın nasıl da aşkla ya da belki de çocukçayüreğinin derinliğinden şarkı söylediğini görürdüm: "Öp beni, son bir kez için öp beni,

Sana Allah'a ısmarladık, zira kendi kaderime doğru gidiyorum. Güzel kız, bu gece sana misafirim, Senin yanında kalacağım...

Ve ben, ertesi yıl bu şarkıyı neden o zaman yüreğinin derinliklerindeniçtenlikle okuduğunu anladım..."

Çocukların tavırları noktasında çok dikkatliydi ve yapmış olduklarıseçimler konusunda çok hassastı. Örneğin, herhangi bir şeyi sırf başkalarının seçtiği için seçtiklerini ve günün modası olduğu için birelbiseyi seçtiklerini fark ettiğinde üzülürdü fakat hiçbir zaman doğrudansöylemezdi. Şaka yoluyla rahatsızlığını anlatmaya çaba gösterirdi.Örneğin, "Bu beleş yiyecek de görünüş olarak size güzel yakışır" derdi vemantıklı delillerle konuyu onlara kavratmak ve gerçek değerleri onlaragöstermek için bir bahane peşine düşerdi. Susen şöyle anlatır:

"Sürekli yapması gereken işlerden söz ederdi. 'Şu işi şöyle yapmalısınız' diye bir söz söylediğini hiç hatırlamıyorum. Bazen bir şiir kitabı getirir (genellikle Ehevan'dan) ve bizden onu oku

mamızı isterdi. Orta olmak tan nefret ederdi. Bir sene, bir derstentekrara kalmıştım, babam son derece sinirlendi ve tenkitle bana, 'İyi, şayet bu şekilde gidersen dokuzuncu sınıfa kadar okuya bilirsin ve daha sonra örneğin Kahek 'li bir çocuğun eşi olabilir sin, sen kesinlikle der s okumanın ne işe yaradığını biliyorsun. Hayatın ekonomik zorlukları içinde okuyan çocuklar, bir prob lemi olmayan senin gibi kimselerden daha iyi notlar alıyorlar' demişti." I

Bu son dönemlerde, kendi konferanslarına çocukların katıl- [ masıüzerinde çok duruyordu. Genellikle eve döndüğünde vakit J geceninyarısını geçtiği halde, onlardan konferansında söylediği j konuya yönelikgörüşlerini kendi için tekrarlamalarını isterdi. Bazen konuşma kasetlerininyazıya geçirilmesi sorumluluğunu 198

onlara veri yor ve onlarla fikirsel bir ilişki gerçekleştirmeye çabagösterirdi. En son hapsinden döndükten sonra, vaktinin büyük bir kısmınıhepsinden büyük olan İhsan'a ayırırdı. Onunla değişik konular üzerinde



"Gidiş esnasında, babamla vedalaştığımda bana, 'Ben, her ne şart altındaolursa olsun İran 'dan dışarı çıkacağım, yanına geleceğim ve orada kendifaaliyetlerime devam edeceğim' dedi."

Bu şekilde denebilir ki Ali, o dönemin yapısından ve durumundankavradığı şey, yani hicretini gerçekleştirmezden iki yıl önce, açıkça kavramıştı ki ülkenin siyasi rejimi, zindan, işkence, takip ve peş peşegelen karşı koymalar gibi genel geçer karşı koyma tarzlarından ümidinikestikten sonra onun toplumsal onurunu yıpratma gibi diğer yollardan dayararlanmaya çalışacaktır. Bundan dolayı o, hicret için bir pencere açılıraçılmaz ondan faydalanma peşindeydi. Sanki rejim de Nikuhah ve PervizSabiti gibi kendi düşünürlerinin beyinlerinin kavramlarından yararlanarakŞeriati'ye karşı mücadele noktasında başka yollar aramayı kararlaştırmıştı.Bundan dolayı 25.11.1354 tarihli Keyhan gazetesinin birinci sayfasındaaşağıdaki bildiriyi yayınladı:

"Bu günden itibaren Dr. Ali Şeriati'nin İnsan, İslâm ve Batı Ekolleri'konusundaki siyasi ve felsefi makaleleri 'Marksizm, İslâm'ın Zıddı'adıaltında bu gazetede yayınlanmaktadır.

Savak, bu makaleleri yayınlatmakla iki hedef gütmekteydi. BirincisiAli'nin Marksizm karşıtı olduğunu göstermek ve bu yolla opozisyongüçleri arasında-ki o dönemde birlik halinde tek bir hedefleri vardı-bir

ikilik çıkarmak. Böylece de onu rejimle işbirliği yapmakla itham etmek. Ali bu esnada, amcasının vefatı nedeniyle Mezinan'da kalıyordu ve söz

konusu makalelerin yayınlanmasından kesinlikle habersizdi. Fakat Ali'nindostları, Savak'ın bu alçakça hilesine karşı koymak için usuli bir hâl yolu bulmak amacıyla bir koşuşturma ve çaba içine girdiler. Bu dostların en büyük takipçisi

şehid Dr. Kazım Sami idi.177 Ali Meşhed'de iken Dr. Sami bana telefonetti ve, "Hanımefendi olay neyin nesidir?" diye sordu. Ben, "Ali buradadeğil ve benim bir şeyden haberim yok" dedim. O, Ali Meşhed'dendöndükten sonra tekrar evimizi telefonla aradı ve Ali'yi görmek istediğinisöyledi. Bu görüşmede, Dr. Sami Ali'ye, "İnsan, İslâm ve Batı Ekolleri"kitabından beş yüz cildin tutuklanmadan önce matbaadan çıkartıldığını veAli'nin öğrencileri tarafından kendisine ulaştırıldığını haber vermişti.Dr.Kazım Sami Bey, bu kitapların teksirinin fotokopi şekliyle dostlar veöğrenciler arasında yayılmasıyla Keyhan gazetesinde yayınlanmış olanmakalelerin çok önceden yayınlandığını ve Savak'ın Ali'ye olan saygıyı



yok etmek için kendisinin yasak koyduğu bir kitabı ek şeklinde Keyhangazetesinde yayınladığını gösterme inanandaydı.178

Eş zamanlı olarak ülke dışında Amerika ve Kanada İslâmi ÖğrenciDerneği aşağıdaki bildiriyi yayınladılar:

"Allah'ı ve O'na inananları kandıracaklarını zannediyorlar. Fakatkendilerinden başkasının kandırıldıklarının farkında değildirler. (Bakara 9) Kardeşler, bacılar,

Önceki ilanda zikrettiğimiz gibi, son olarak Dr. Ali Şeriatı' ile bağlantılıolarak, 'Marksizm, İslâm'ın zıddı'adı altında uyduruk makaleler dizisiKeyhan gazetesinde yayınlanmıştır. Bu hareket, kendilerinden izinalınmaksızın ve büyük bir kavga ve propagandayla ve sıkı bir planla 26Behmen ayı pazar gününden itibaren başlamıştır. Dr. Şeriatı', buhareketten haber alır almaz Keyhan gazetesine itiraz ve tekzip isteğinde bulunuyor. Fakat, 'Bu makaleleri Emniyet teşkilatı veriyor ve bunlarınyayınlanması da onun emriyledir' cevabını alıyor.

Şeriati, Keyhan aleyhinde suç duyurusunda bulunmak üzere şikayet içinmahkemeye gidiyor, fakat mahkeme de suç duyurusunu kabul etmektenkaçmıyor. Elbette rejimin Şeriati'nin itirazını dikkate almaması şaşırtıcıdeğildir, bir milletin halkın en 177 Şehid Dr. Kazım Sami (Allah'ın rahmeti üzerine olsun), Ali'ninöğrencilik yıllarında mücadeleci dostlarından biriydi ki bu dostluk ve

birliktelik A- li'nin ömrünün sonuna dek sürdü. 178 Bkz. Ekler, Belge no: 14177

177200

201

pak evlatlarının öldürülmesi karşısındaki itirazlarına hiçbir değer verdi miki buna da versin?

Rejimin bu hareketinin uluslararası tüm kanunlara, insan haklarına,insani ve İslimi ölçülere aykırı olduğunu ispatlamak istememiz noktası bir problemi çözmez, zira hakim olan rejim, aslında kendisi İslâm karşıtı veinsan karşıtı bir sistemdir. Ve düşmandan, tecavüzden ve ihanetten başka bir şey beklenemez. Bundan dolayı da bizim buradaki çabamız sistemin bu



haince hareketi başlatmasında güttüğü amaçların ve sebeplerin açıklan-maşıdır..."

Hakikatte "İnsan, İslâm ve Batı Ekolleri" kitabı, esasında onunöğrencileri aracılığıyla kasetlerden yazıya geçirilen ve Meşhed BilimlerFakültesi'nde basılmış olan İslâm- bilim''in son dersleridir. Bu kitabınyayınlanmasının problemlerle karşılaşabileceğinin mümkün olduğunu bilen sözkonusu bu öğrenciler, ilk etapta ondan beş nüshayı gayri resmişekilde fakülteden çıkarıp daha sonra iki bin tirajla baskıya verdiler.Savak, bu kitapların tümünü yasaklayıp toplattı. Kitabın tanıtım kısmındaiki bin tiraj olarak yazılı olduğu üzere, iki bin nüshayı BilimlerFakültesinden aldılar ve bu, Ali'nin tutuklanıp 18 ay hapsedilmesindenönceydi. Ali'nin kendisi şöyle derdi:

"Cezaevinde, beni gözü kapalı olarak sorguya götürdüklerinde ayağım bir engele takıldı, zira bunların kitap kolileri olduğu görülüyordu. Banaeşlik eden görevli, 'bu kolilerin içinde ne olduğunu biliyor musun?Bunların tümü senin kitaplarındır' dedi."

Her halükârda, Savak'ın söz konusu kitaptan 500 nüshanın gizlicematbaadan dışarı çıkarıldığından hiçbir şekilde haberi olmadı. Bundandolayı küstahça bu makalelerin sırf Keyhan gazetesinde yayınlanmaküzere yazılmış olduğunu ilan etti. Fakat Ali'nin dostları ve ona bağlıöğrencilerin zamanında göstermiş oldukları tepki bu komployu suyadüşürdü ve rejimi rüsvay etti. Bir süre sonra, yeniden Ali'nin mahbubiyetive onun özgürlük bağışlayıcı fikirlerinin tehlikesinin derinliğine tahammüledemeyen deva verici rejim, bir başka hileye baş vurdu. Bu kez onunCend- i Şabur Üniversitesi'nde vermiş olduğu konferanslarından oluşan"Öze Dönüş" kitabından bölümleri ek şeklinde Keyhan gazetesindeyayınlattı. Fakat bu defa da sonuç on-

lar lehine olmadı. Başlangıçta hayret ve endişe içinde olan Ali'nintaraftarları, kitabın bölümlerinin gazetede yayınlandığı ilk günden itibarenkonuyu araştıran Dr. Kazım Sami gibi olaylardan haberdar olan bazıdostlar aracılığıyla bana, başka siyasi dostlara ve öğrencilerle bağlantıkuruldu ve konunun hakikatini kavradılar. Onlar Savak'ın değişiktarzlarından ve hilelerinden haberdar olmuşlar ve Savak'ın rezaletine açık bir şekilde el değindiler. Ali'nin bu konulara karşı gösterdiği tepki çokdikkate değerdi, o sinirlerinden kıvrandığı halde her türlü usulsüz veduygusal tepkiden sakınıyordu. Defalarca şöyle derdi:



"Onlar benin yok olma planımı çizmişlerdir ve ben onların eline bir kozvermemeli ve onu hızlandırmamalıyım. Ve altını çizerek derdi kikendilerini bize sürtmekle bizi çamura batırmak istiyorlar. Benim korkumtamamlanmayan ölüm değildir. Fakat korkum telef olmaktır. Düşmanıneliyle yok edilmek ve dostun boynuna atmak, dün "Kafielerin kil u kalleri, bunun içindi ki olmadı. Şimdi de Reyhan'ın şerefsizliği. "U9

54 senesinin o sarsıcı ortamında Ali'nin ne tür bir ortamda Şu kararıaldığına bir bakın: Ali'nin avukatı Ahmed Sadr Hac Seyyid Cevadi'nin -kionun Keyhan gazetesi aleyhine açtığı davanın avukatıydı-itirazıkarşısında şöyle cevap verirler:

"Savak bu makale ve kitabı gönderiyor biz de yayınlıyoruz , vesuçsuzuz!"

Dr. Muhammed Meleki o günler hakkında şöyle yazmaktadır: "O gece acımasız ateşten ısınmış çorak arazide,-ki nefes almayı

zorlaştırmıştı- tekrar Bilmek 'e susamış bir grup Allah 'm evinden açılmışolan ev sahibini görmek bahanesiyle Ali'nin gelmesi için toplanmışheyecan ve ıstırap içinde bir araya gelmişler, yerli yersiz ev sahibi, Allah'm izniyle gelecek diye söyleniyordu. Gecenin saatleri epeyce geçmişti veherkes endişeli bir halde sakın gelememiş olmasın diye beklemedeydi.Sonunda geldi ve bir duvarın dibinde oturdu. Kıyafeti, her zamankindendaha fazla endişeli olduğunun, sıkıntı çektiğinin ve zor dönemler[geçirdiğinin bir göstergesiydi. Zindanda Ali'yi kendi fikirlerini 179 Mektuplar, s. 174-175

202

203

yaymak için bile rejimin propaganda teşkilatına çekmeyi başaramamışlardı. Ki bu bile kendi başına hakim sistemin tezgahına birnevi hayır demekti. Zindandan şu amaç için serbest bıraktılar: 'Put olmuşsun, fakat seni ezeceğiz ve rezil edeceğiz.' Teşkilat için konu,Şeriat! konusu değildi, ki o bir düşüncenin sembolü ve bir yol ve birideoloji idi. Onlar görüyorlardı, Ali'nin halk yığınlarının inancına özelliklede genç neslin inancına ektiği onları dalga dalga o tarafa çektiği şey,'İstibdat', 'İstismar' ve İstihmar' (baskı, sömürü, eşekleştirme) üçlüsüne



'Hayır' demekti. Ve şayet bu slogan yer ederse ve bu neslin şuurunda yeralırsa iş bitecek ve O'nun her ne şekilde olursa olsun ayak önündenkaldırılması gerektiği yer de burasıydı. Emniyet teşkilatı, Doktor'unMeşhed Fakültesi'nde, farklı ekollerin insan ve dünya hakkındaki telakkitarzları konusunda söylemiş olduğu ve öğrencilerin bunları not aldıkları veMeşhed'de bastırdıkları ve bundan dolayı da bir örgüt adıyla zindanatıkandıkları ders verdiği ilk yıllarındaki bazı konuları elde etmişti. Teşkilat bu yazıları, başlangıçta, İnsan, İslâm ve Batı Ekolleri' adıyla, birkaç günsonra ise 'Marksizm, İslâm'ın Zıddı' adıyla Keyhan gazetesindeyayınlanmak üzere verir. Bundan da şunu umuyordu ki hem zorba şahlıkrejimine karşı çatışma halinde olan grupları karşı karşıya getirsin hem deAli'yi gerçek İslâm 'm mazharı ve mukavemet ve fedakarlık timsali olarakgören genç nesillere, 'Gördünüz mü O'nu da yendik ve teslim olmayasürükledik' diyebilsin. Sessizlik hakimdi, sessizlik ve kalpler öyleçarpıyordu ki sesleri rahatlıkla duy ula biliyordu. Aniden sessizlik bozulduve bu tür toplantılarda çok az görülen oturumun katılımcılarından büyükâlimlerden biri, böyle bir toplantıda bir araya gelebildiğimiz dolayısıylaAllah 'a hamd ve senadan sonra şöyle buyurdu: 'Bu makaleleri Doktor'unkendisinin gazeteye verdiği yönündeki propagandaların yaygınolduğundan dolayı onlara inanmak bir kesim için biraz zor olduğudoğrudur. Fakat bizler, bu propagandaların doğru mu yalan.mı olduğunusizin kendi ağzınızdan duymak istiyoruz.' Herkes bekleme halindeydi ve

bu soru A-li'nin halini daha da değiştirdiğine şahitti. Kendisinden çok azduyulan bir şekilde şöyle dedi: 'Ben böyle bir sorunun sorulmasındanözellikle de sizin gibi birisi tarafından sorulmasından hayretler içindekaldım. Sanki dünyada nelerin döndüğünü ve islâm düşmanlarının ilk öncegerçek İslâm'ı insanlık toplumuna

açıklamak için çaba sarfeden tüm kişileri sahneden çektirip ondan sonra da bunların yerine din bezirganlarının ve cennet simsarlarının eliyle öyle birdin sunsunlar ki sadece bugünün susamış ve gerçeği arayan neslicezbetmemekle kalınmasın diğer batıl ekollerin yolunu açabilsin diyeherkesi ondan kaçırtacak tarzda olsun diye nasıl çalıştıklarını

bilmiyorsunuz."""'Tüm bunlarla birlikte şu gerçek de görmezlikten gelinemez ki Ali'nin

gücü günden güne azalıyordu ve sinirleri daha fazla zedeleniyordu.Hüseyniye-yi İrşad'daki dostlarına yazdığı bir mektubunda bu gerçeğeşöyle değinmektedir:



"...Ben ki yaşamım bilinmektedir, can çekişme! Sürekli çekişen bir canve adı yaşam olan, her sabah kendimi aynada gördüğümde üzerimden enaz bir yıl geçmiş olduğunu görüyorum, dün gece, önceki gece, sürekli benim için gecen sene ve önceki senedir. Gündüzleri ömrümden bir şeylerçalmak için uyuyorum Ve geceler! Yalnızlık, sükut ve sürekli yağansıkıntı yağmurları altındaki siyahlık, dizler kucakta, sessizce oturuyorumve karşımda ölmüş hatıralardan ve yaralı arzulardan bir yığın. Nihayetgüneş başını çıkarıp gün aydınlanınca, gündüzün ayak sesleri, öksürükler,kuşlar, otomobiller ve hareket ve işin başlangıcına dek böyle devam eder!Korkudan gidiyorum ve uykuya dalıyorum. Elbette işsiz değildim.Yaptığım en büyük iş hâlâ yaşıyor olmamdır ve bu, yapmış olduğum enzor görev olmuştur. Ve eğer insaf verirlerse yapmadığım birçok iş, yoksa bunlar kendi başına bir iş değil mi? Yoksa bir kişinin işlememiş olduğugünahların sevabı yapılmış olan birçok iyiliğin sevabından daha çok değilmidir?..."181

"Kötülükten alıkoymak kimi zaman iyiliği emretmekten daha ağır vedaha değerlidir ve insanın yaşamının ve varlığının kendisi de tıpkı birtoplum misali iyiliği emir ve kötülükten alıkoyma alanıdır. Bundan dolayı benim adım, halktan bir çoğunun duygularında, özellikle de aydınlarınayrıca Marksistlerin ve mürtecilerin ve zalimlerin duygularında din ile veözellikle de Alice, Ebu Zer Tevhidince ve Hüseyniye-yi İrşad ile bağlantılıolmuştur. Gücümün yettiği noktaya kadar, mensup olduğum 180 Dr. Muhammed Meleki, "İnkılap Öğretmeninin O Gecesi" adlımakaleden özetle alınmıştır. İnkılab-i İslami gazetesi, s.8, 26 PazarUrdibehişt 1360. 181 Mektuplar, s. 17'4180

180204

205

bu imanın onurunu korumak için haddi vesvas noktasına dek kutsama vetaassupta bulunuyorum ve hatta esas ve serbest bir iş olan siyasetle, hayır,şerjnançsal ve toplumsal hak ve batıl ile bir bağlantısı olmayan vedavet

eden kişinin de kötü adlı, kötü sanlı ve kötü işli olmadığı tercüme,araştırma, düzeltme, tashih, bilimsel danışmanlık, grupsal araştırma ve



incelemelere öncülük gibi bilimsel işlere daveti kabul etmekten desakınmaktayım ki tümünü imana vakfettiğim, Allah'a ve halka sattığımkalemimi meşru olan geçim işleri için bile kullanmayı istememişimdir.

Amma yaşamımın tek göstergesi olan ve beni boğmakta o-lanyaşamdan ve dar nefes almaktan utanıyorum. Ve şu soruların şiddetlidarbeleri karşısında: Bu iki yıl içinde ne yapmışsın? Ne yapabilirsin? Yoketme tehdidinde bulunan bu açlık medinesine neden hapsolmuş ve biryiyecek ve silah bulundurmuyorsun?"782

Gerçek de şuydu ki Ali hiçbir zaman sorumluluk yükü altındanomuzunu boş bırakmadı. Hayatının son iki yılında, yani 54/75 ve 56/77yılları arasında o sürekli mümkün olan her şekilde kendi ideallerini başkalarına nakletme çabası içindeydi. Fakat görüldüğü üzere dostmeclisleri dışında bütün yollar kapalı görülüyordu. Nitekim Ali, daimigörüşmelerden kaçınmayı adet edinmişti ve ailenin tüm fertlerine, gelenher kişiye evde olmadığını söylemeleri ikazında bulunmuştu.

Bir defasında çok yakın dostlardan biri kapıyı çaldı ve ben onu sesindentanıdım. Ali'nin onu kabul edeceğini düşündüm. Kapıyı açmadan önce kendisine, "Ali .... Bey geldiler, ne söyleyeyim?" dedim. Sinirli bir halde,"Yokum!" dedi. Kendisine, "Hayret bir şey, ben senin burada olduğunu biliyorum, en azından benimle böyle konuşma" dedim. O dönemde her nekadar benim için zor idiyse de bugün Ali'nin haklı olduğunu görüyorum.Çünkü şayet böyle yapmamış olsaydı zamanının çoğu görüşme vekonuşmayla geçecekti ve tabiî olarak da okumak, araştırmak ve yazmakiçin fazla bir zamanı kalmamış olacaktı ve bu kadar eseri meydanagetiremeyecekti.

Bir süre geçtikten sonra, Ali yalnızlıktan sıkılmaya başladı vearkadaşlardan birisinin önerisiyle haftada bir gece ve tama-

men sınırlı bir şekilde ve bir dereceye kadar da mahremce dostlartopluluğunda konuşma yapması kararlaştırıldı. Bu oturumlar, genelliklegece yarılarına kadar devam ederdi. Kimi zaman başkalarının konuşmatoplantılarına davet edildiği de olurdu. Bu oturumlar, gerçekte Ali'ninkendi düşüncelerini tebliğ etmek için sahip olduğu tek sahnelerdi. Sankigenellikle katılımcıların terkibi ve bazen de ev sahipleri onun beğendiğitürden değildi. Fakat bu toplantılarda kendi muhataplarını bulabileceğinidüşünüyordu. Bazen kendi ifadesiyle, o genellikle konuların kaydı içinsohbet ederdi.



1355/1976 yılının Tasu'a gününde, refah içindeki tanıdıklardan bir ininevinde Ali için bir konuşma meclisi düzenlendi. Bu ev, dinleyicilerinağırlanması için daha fazla imkanın ve daha fazla kapasitenin olmasındandolayı seçilmişti. O yıl bir genç olan Susen şöyle anlatır: "Hatırlıyorum, ...Bey'in evindeki toplantıda kristal camlı bir tabak kendi kendine misafirodasının dekorundan düştü ve kırıldı. Herkes korku içinde dönüp baktı vedüşüş sebebini sorgulamaya başladı (ve gerçekten ne sebepten düştüğüanlaşılamadı). "Öç" (İntikam Kuşu) konusundaki konuşmasıyla meşgulolan babam şakayla karışık, "Bu tabağın kırılması, bu evdeki bunca dekorve süslemelere itirazının bir işaretidir" dedi. Herkes uzun bir süre gülüştü."

Bir başka defa, Pazar ehlinden zengin birisi Ali'den onun e-vinde vedostlar arasında İmam Ali konusunda bir konuşma yapmasını istemişti.Fakat konuşmadan önce ev sahibi rengâ renk ve ihtişamlı bir sofraylamisafirleri ağarlamayı amaçlamıştı. Ali o toplantıda şöyle demişti: "Sizler beni, Ali'den söz etmem üzere davet ettiniz. Abdurrahman sofrasınaoturup d a Ali'den söz etmek mümkün müdür yoksa?" bu haber başkalarıarasında yayılmıştı ve bu tür toplantıları sade bir şekildedüzenleyebilecekleri bir yer bulmayı kararlaştırmışlardı. Bundan dolayı dasonraki toplantıda misafirleri et suyuyla ağarladılar. Ali bu toplantıda daiğneleyici esprilerini harekete geçirdi ve, "Bu kristal avizeler altında etsuyu yemek de o programlardandır!" demişti.183

182 Mektuplar, s. 17'4

183 Abdülkerim Şeriati

206

207

55 senesi, vatandaki tüm insanlar ve özellikle de Ali için kederli vehüzünlü bir yıldı. Mücadeleci ve fedakar gençlerin yok edilip ezilmehaberleri dostlar ve radyo haberleri aracılığıyla her gece kulaklarageliyordu ve Ali'yi şiddetle kendi içine gömüyordu. Sanki aydın güçlerin



ve vatansever g ençlerin Savak elleriyle öldürülmeleri son bulmayacakgibiydi. Tüm bunlara rağmen, yer altı silahlı çatışmalar ve mücadeleler,gizli mücadeleci güçler tarafından aynı şekilde devam ediyordu. Aynı yıliçinde uzun bir süre gizli yaşayan Şehid "Hasan Alad- puş" (ŞehidMahbube Muttahidin"in eşi), Savak güçleri tarafından tanınmış ve silahlı bir çatışma sonucu şehit olmuştu. Hasan, şedadetinden bir hafta önceaskeri, güvenlik ve ekonomik projeleri uygulamak için İran'a gelmiş olanüç Amerikalı müsteşara bir yerde saldın düzenleyip kaçmayı başarmıştı.Bir hafta sonra Hasan Aynu'd- Devle Caddesindeki Sakabaşi Mescidindearkadaşlarından biri aracılığıyla tanındığını haber alıyor. Hasan,mescidden çıkmanın onun tutuklanması ya da öldürülmesinin söz konusuolacağını bildiği halde mescide olan saygıdan dolayı oradan çıkıyor vesilahlı çatışma sonucu şehit oluyor. O günlerde bizler, yaz tatilinigeçirmek üzere Meşhed'e gitmiştik ve Ali öğleden sonra saat ikideradyodan Hasan'ın öldürüldüğü haberim duydu. Çok etkilendi ve üzüldüve sürekli- kendi kendine, "yazık, yazık, doğru bir iş yapmadı. Zira o üçAmerikalının yerine çabucak başka üç Amerikalıyı atarlar. Fakat bizimmemleketimiz için bir başka Hasan ne zamana kadar tekrar meydanagelecek." diye söyleniyordu.

Ali, sil ahlı mücadeleye asla inanmıyordu ve bilinçlendirme fikrihareketine inanıyordu. O gece, daha fazla bir bilgi almak için bir dostunevine gittik. Orada kalan Mahbube'nin annesini görmek' istedik. Çokhüzün dolu bir geceydi. Ali bu keder ve hüzün dolu olaydan çoketkilenmişti. Birkaç ay sonra Mahbube'nin öldürüldüğü haberini duyduk.Bu kez de Ali çok etkilenmiş kederli ve çile doluydu. Bir süre sonra bizeMuttahidin Bey'in evinde küçük bir anma toplantısı yapılacağı haberigeldi. Ben bir arkadaşımla birlikte o toplantıya gittim fakat Ali evdekalmaya mecburdu. Çünkü genel toplantılara katılma izni yoktu. Bundandolayı Mahbube'nin anne ve babasına hitaben bir mektup yazdı böyleceonların gönlünü alıyordu:

Ve siz ikiniz deEy bacı ve ey kardeş

Sizi görmek benim için ne derece lezzet vericiydi, bu gece hüzün vericive zordur. Siz ikiniz, bu alçak, çirkin ve aşağılık dünyada ne kadar dayüce, güzel ve üstün olmuşsunuz, sizin karşınızda kendimi çok küçülmüşhissediyorum. Ben ki kendimi hep iman, işar, sabır veHak kulesinde



oturan biri olarak görüyordum şimdi sizi izlemek için başımı o kadarkaldırmalıyım ki şapkam başımdan düşüyor ve...

Sizin evlatlarınız "Kızıl ölüm"ü bu nesil için tefsir ettiler, siz ise "KızılSabr"ı!

Asrımızdaki İslâm 'a ve ümmetimizin yeni neslini eğitmede yapmışolduğunuz yeni iş budur... "184

Mahbube'nin şehadetinin kırkıncı gününe yakın bir zamandaarkadaşlarla Mutahhidin Bey'in evine gitmeye karar verdik. Çünküonların bununla ilgili olarak resmi toplantı yapmalarına izin verilmiyordu.Arkadaşlar, normal bir şekilde bir araya toplanacaklarını söylemişlerdi. Bukez de Ali evde kalmak zorunda kalmıştı. Bu yüzden, Aladpaş veMuttahidin ailesiyle dertleşmek için önceki geceden kendisiyle başbaşakaldı. Bu toprakların halkının en iyi evlatlarından iki kişiyi kaybetmekederinde ağıt içine düştü ve bu gece kendi içine gömülmenin neticesi, birağıttı ki kendisi onu kederli ve hüzünlü bir ruh hali içinde onun o andakiruh halini gösterir bir tarzda bir kasete okumuştu. Ali bu kaseti bana verdive, "Bunu Muttahidin Bey'e ver ve ona şayet meclis uygun olursa diğerdostların da duyması için bunu çalmasını söyle" dedi. Fakat ne yazık ki ogece, meclisin dostça olması ve kimsenin anlamaması kararlaştırılmasınarağmen meclisin güven ortamı şüpheli görülüyordu. Hatırlıyorum kimeşhur siyasi birçok kişi de o mecliste bulunuyordu. Fakat şüpheli vetanınmayan bazı kişiler de orada bulunmaktaydı. Muttahidin Bey, yastöreninin sahibi olarak, sürekli misafirlere dostça konuştukları sözleredikka t etmeleri noktasında ikazlarda bulunuyordu ve hemen hemen herkessessizlik içindeydi. Ben, gizlice kaseti Muttahidin Bey'e verip Ali'ninmesajını ona ulaştırdığımda kendileri, "Bu gece bunu dinletmemiz uygun

184 Bütün Eserler, No:1, Tanıdık Muhataplarla, s.233

208

209

değildir" dedi. Fakat daha sonraları güven ortamı biraz daha iyileştiğindeyani Ali İran'dan yurt dışına çıktığı zaman bir arkadaş, Muttahidinailesinin yanında böyle bir kasetin varlığından haberdar oldu. Ve bir geceherkes bir ara ya toplanıp bunu dinlemek için bir oturum düzenledi. Dahasonraları bu kaset yazıya döküldü ve "Hasan ve Mahbube" adıyla bağımsız



bir kitap halinde yüksek bir tirajda bastırılıp yayınlandı. Bu tarihtenitibaren, yani 55 yılı ortalarından itibaren Ali, ciddi ve takipçi bir şekildehicret düşüncesine düştü. Teorik açıdan kendisinin de defalarca söylediğive yazdığı gibi kendisi için muhaceret gereği kesin bir hal almıştı:

"Hicret, insani toplumsal sorumluluğu ya da kişisel sorumluluğu kendiiçinde hisseden ve gerçek itikadi bir ekolün esası üzerine onu yürütmesigereken insanlar için itikadi bir hüküm ya da toplumsal bir risalettir. "W5 Yada:

"İman merhalesine ulaşan insanlar vardır. İman merhalesine ulaştıktansonra hicret ile ilgilenirler, neden? Zir a biliyorlar ki şayet kalırlarsa ıslahve çalışma alanı kendileri için mümkün olmaz ve şartlar onların ellerinin bağlı olduğu bir şekildedir ve her türlü bir ıslah hareketine el atmakkendileri için mümkün değildir. Bunlar muhaceret ile uğraşırlar veyeryüzünde kendileri için uygun gördükleri bir yere hicret ederler ve oradakendi cihatlarına terk etmiş oldukları toplum ile başlarlar. Zira bir işyapamazlar. Toplumla, gelenekle ve toplumda var olan hastalıklarlatoplum dışında savaşmak için toplumdan çıkarlar. Bu hicret, cihad vecihadın sonuca ulaşması için yapılır. "W6

56 senesinin Ferverdin ayının son günlerinde kendisiyle bağlantıhalinde olan Hüseyniye-yi İrşad'daki dostlarına onbeş sayfalık bir mektupyazdı. Bu mektup, onun son yazdıklarındandı. Bir gün onu bana verdi ve,"bunun bir fotokopisini al ve aslını Hüseyniye-yi İrşad adresine postala"dedi. Mektup şikayet içerikliydi ve onda Hüseyniye-yi İrşad'ınyetkililerinin iyi niyetine rağmen onun imkanlarından beklendiği şekildehalkın düşünce-185 B ütün Eserler, No:23, s.344 186 Bütün Eserler, No:23, s.360

sinin bilinçlendirilmesi açısından yararlanılmadığı hatırlatılmaktaydı. Hicretin Şartları

Ben, o andan itibaren Ali'nin dostlarıyla İran'dan çıkacağına ilişkingizlice görüşmeler yaptığını hissediyordum. Fakat onun ayrıntılarındanhabersizdim. Sanki İran'da kalmanın onun için artık mümkün olmadığınıaçıkça kavramıştım. 1356 yılı Urdibehişt ayının ilk günlerinin birindeAli'ye, "Ben çok yorgun bir haldeyim ve yılsonu sınavlarından veçocukların tatile girmesinden sonra İhsan'ı görmek için Amerika'ya gitmekistiyorum" dedim. Ali'nin bu öneriye çok iyi baktığını gördüm ve, "Çok iyiolur, sen git ben de geleceğim" dedi. İnanamıyordum. Ona, "Ciddi



söylemiyorsun" dedim. O, "Neden? Ben kaç zamandır bu yolculuğudüşünüyorum, fakat kendimin yurtdışına çıkış yasağımın olmasındandolayı ne yapacağımı bilemiyorum" dedi. Bütün olarak, Ali'nin İran'dançıkışı için üç yolun araştırılmaya değer olduğu görülüyordu:

1. Cezayir üniversitelerinde ders vermek üzere Ali için resmi bir davetinalınması ve daha sonra da onun çıkışı ve programın başlaması içinyurtdışındaki dostlar aracılığıyla Cezayir'deki Üniversite yetkilileriyle bağlantı kurup görüşmek.

2. Ülkenin doğu ya da batı sınırından gizlice çıkmak ve daha sonrauygun bir yerde kalması için vize işlemleri yapmak.

3. Normal ve serbest bir şekilde ülke dışına çıkabilsin diye Müstearisimle bir pasaport çıkarmaya çalışmak.

Her üç yol da Ali'nin dostları tarafından ciddi bir araştırmaya tabitutuldu, bunun yanında Ali'nin Savak'taki tüm dosyalarının "Ali Şeriati" yada "Ali Şeriati Mezinani" adıyla sınıf -landırıldığı anlaşıldı. Hatta Ali'ninİran'daki ve Fransa'daki öğrenim diplomaları, Horasan Bölgesi KültürDairesindeki ve Meşhed Firdevsi Üniversitesindeki idari hükümleritamamen "Ali Şeriati" ya da "Ali Şeriati Mezinani" adıyla çıkmıştır. Oysaki Ali'nin soyadı kimliğinde de olduğu gibi "Mezinani" idi, "Şeriati" ya da"Şeriati Mezinani" değildi. Tıpkı Ali'nin önceki pasaportu da "Mezinani"yani Ali' nin gerçek soyadıyla çıkarılmıştı. Bundan dolayı dostlar, ilk öncediğer iki yolu hiç incelemeksizin üçüncü

210

211

yolu denemeye ve işlemlere başlamaya karar verdiler. Tamamen sessizlikiçinde yürütülecekti. Bu takdirde Ali'nin benim İhsan'ı görmek amacıylaülke dışına çıkma noktasındaki önerime muvafakat vermesi gerekiyordu.Ali'nin kendi pasaportumu çıka-rabilmem için bana yetki vermesi çocuklariçin de vekalet vermesi gerektiği, fakat bundan önce alıp alamayacağı belliolması için kendi pasaportu için bir girişimde bulunması üzerindeanlaşıldı. Bunun yanında yurtdışına çıkış planı ortaya çıkmasın diye Alitüm emniyet işlemlerini yoluna sokmalıydı. Bu nedenle de Ali'nin pasaport müracaatı yönündeki tüm idari işlemlerinin yürütülmesini benim



üstlenmemi ve onun hiçbir şekilde sözkonusu merkeze müracaatetmemesini kararlaştırdık. Çünkü birilerinin onu tanıması mümkündü. Odönemde emekli bir kimse için pasaport alma şartlarından birisi güvenilir bir kefilin varlığıydı. Yani tarafın ülkesine geri dönme zorunda olması içinçalışan bir memurun emekli bir kişiye kefil olması gerekiyordu. Bununüzerine ben eğitim ve öğretim ile uğraşan bir memur olduğumdan kanunagöre, eşimin kefilliğini üstlenebiliyordum. İlk önce Tahran 13. bölgeEğitim-öğretiminden memur olduğuma dair bir belge aldım. Daha sonraAli ile birlikte işyerimin bulunduğu bölge karakoluna gittik. Memnunlukvericidir ki kefilliğimi kabul ettiler. Daha sonra gerekli belgelerihazırladım ve pasaport şubesine gittim. Orada "M" harfi bölümünemüracaat ettim. İstemeyerek de olsa belgeleri benden aldılar. Ziramüracaat sahibinin kendisinin belgeleri vermesi gerekiyordu. Fakat odönemlerde genel olarak belgeleri teslim etme esnasında fazla bir zorlukçıkarılmamaktaydı. Tüm bunlarla birlikte ilgili memur, "pasaportu almakiçin müracaat edenin kendisinin gelip alması gerekir" diye tekitte bulundu.Eve döndüm ve olanları Ali'ye aktardım. O, sevindi ve şöyle dedi: "Ne iyioldu, bu arada, yani olumla ya da olumsuz cevabı alıncaya kadar benim babamı, kız kardeşlerimi ve diğer akrabalarımı görmek üzere Meşhed'e veMezinan'a gitmem daha iyi olur. Elbette onlara yolculuğum konusunda birşey söylemeyeceğim. Çünkü şayet pasaportumu verirlerse fırsatıkaçırmamalıyım ve bir an evvel ülke dışına çıkmalıyım. Zira emniyetgörevlilerinin benim yolculuğumdan haberdar olmaları mümkündür. Birsonraki hafta sen kendin pasaport şubesine git, benim kendimigöstermemem daha iyi olur. Şayet benim pasaportumu alabildiysentelefonla

bana haber ver ve, "Mona hastalandı, durumu iyi değil, gel" de. Ben vakitkaybetmeden hareket ederim." Bir sonraki Çarşamba günü pasaportşubesine, gittim, kendi kimliğimi ve İhsan'm kimliğini beraberimdegötürdüm ve ilgili memura, "Eşim hasta olduğu için lütfen onun pasaportunu bana verin" dedim. Başta karşı koydu ve, "Kendisi olmalı,eşinizin pasaportunu size veremem" dedi. Ben büyük bir ısrar ve ricayla,"Eşim hasta ve güçsüz, hareket edemiyor ve yatakta yatıyor" dedim.Kimlikleri göstererek ve binbir tür delil sebep vb. getirerek Ali'nin

pasaportun u alabildim. Sevinçle eve döndüm. Hiç vakit kaybetmedenAli'ye telefon ettim ve pasaportunu aldığımı ona kapalı bir şekilde ilettim.Tesadüfen Ali de o gün amcasının oğlu Şeyh Mahmud ile Meşhed'e



dönmüş ve evde benim telefonumu bekliyordu. "Yarın sabah uçaklageliyorum" dedi. Kız kardeşi Tahire şöyle anlatır:

"Meşhed'de bulunduğu o günlerin birinde hep beraber İmam Rıza 'nmHaremine gittik. Yeni yolda Ağabeyim bana, "Çocukları yanıma bırak vesen git ziyaret et, ben daha sonra ziyarete giderim " dedi. Ben Hareminiçine girdim, ziyarette bulundum ve döndüm.- Ağabeyim ziyarete gitti vedöndüğünde, "Ben tüm hayatım boyunca-İmam Rıza'nm Hareminde-Allah'tan üç şey istedim ki bunların ikisi yerine geldi. Bugün bu kutsalharemde dedim ki Allah 'im, sen de biliy orsun ki ben senden fazla bir şeyistemiyorum. Sadece beni şu an içinde bulunduğum bu hayattan kurtar!!!"

Amcasının oğlu merhum şeyh Mahmud Şeriati şöyle anlatıyordu: "Ali Bey'in Meşhed'e gelişinin son günlerinde bir gün onunla birlikte

evden çıktık ve yürüyerek Hazreti Rıza'nm haremine kadar gittik. HazretiRıza'nm Hareminde, Doktor, Hazretin ba-şucunda edeple durmuş ve kendiiçine dalmıştı. Ve hiçbir şey konuşmaksızm onun gözyaşlarının gayriihtiyari olarak aktığını gördüm... Normal dışı bir durumdaydı, cezbe veihlas hali... Oradan sonra, "Kal annemin mezarına gidelim" dedi (annesi-Allah rahmet eylesin- Yeni Yolda defnedilmişti). Orada da Fatiha ve bir başka sure okudu ve mezara o derece dalmıştı ki sanki annesiyle konuşur bir haldeydi... Herkesl e vedalaştı, nihayet eşi Tahran'dan telefon açtıve, "Mona'yi hastaneye götürmek

212

213

istiyorlar" dedi. Doktor hiç vakit kaybetmeden Tahran 'a gitmeye kararverdi. Biz kapıya kadar gittik, "Artık gelmeyin" dedi ve Allah'a ısmarladıkdeyip gitti. Gitme konusunda bize hiçbir şey söylemedi. Sadece bazen,"Gel otur, bu saatlerin değerini bil, Hazreti Süleymanm kiliminin üzerineoturup uçmak istiyorum" diyordu."

Perşembe, sabah saat 7.30'da Ali Tahran'da idi. Eve ulaşır ulaşmaz halhatır sorduktan ve kendi ifadesiyle, bir mucize olan pasaportunu almaktanduyduğu memnuniyeti ifade ettikten sonra, "Gel, gidip hemen bugün biletleri alalım" dedi. Birlikte uçak bileti almak için Sabana bürosuna(İran'daki Belçika havayolları şirketi) gittik ve 26 Urdibehiş için yani dört



gün sonrası Belçika'ya gitmek üzere bilet aldık (o dört gün bizim için çokheyecan ve ıstırap doluydu). Bilet aldığımız gün Ali, hakikatenkendindeydi, kendi kendine şiir söyleyip gülümsüyordu. Ona, "Artık senin bugün hayallerin rahat ve bileti de aldığımıza göre, gel de gidip çocuklara bir tatlı alalım" dedim. Tatlıcıya doğru gittik. Fakat ikimizde iki tümendenfazla paramızın olmadığını gördük. Oysa o dönemde bir kilo tatlı üç bucuktümendi.

Her neyse elimiz boş eve döndük. Cuma günü de müslümanMühendisler Birliği'ndeki dostlar Kurban Bayramı vesilesiyle KerecMordabad'mda bir ağarlama düzenlemişlerdi. Arkadaşlarımızdan birisi, bize yarın o ağarlamaya katılmamız için telefonla davette bulundu veertesi gün de evimize geldi ve biz o-nunla birlikte Kerec'e gittik. OradaAli, tüm arkadaşlarıyla ve düşünce birliği içinde olduğu kimselerle tektaraflı olarak veda-laştı ve Allah'a ısmarladık dedi. Zira onlar bugörüşmenin Ali Şeriati ile İran'daki son görüşme olduğunu ve belki deebedi bir vedalaşma olduğunu bilmiyorlardı. O gün, Ali "Sade Yaşam"konusunda bir konuşma yaptı ve vedalaşma esnasında Şah Hüseyni BeyAli'ye, "Doktor bey, bugün yemeğimiz güzel değildi, yediğiniz etsuyu pekde iyi pişmemişti. Pazartesi günü yine misafirlerimiz var. Siz de buyrungelin, o gün misafirlere bakla pilav vermek istiyoruz" dedi. Ali de şakayla,"Beyefendi, neden bizi davet ederken etsuyu ikram ediyorsunuz da başkasıiçin ise bakla pilav!!" cevabını verdi. Herkes güldü ve bu şekildedostla rdan ayrıldı. Hareketten önceki gün de ben kendi akrabalarımı bir bahaneyle davet ettim. Misafirlik boyunca Ali, bizim ilk tanışma ve beniistemeye geldiği gün üzerine annemle sohbet ediyordu.

Güzel bir geceydi, ailenin diğer fertleri de geçmiş anılar a kulak veriyor,gülüyor ve bu samimi ve güzel sohbetten lezzet alıyorlardı. O gecevedalaşma esnasında Ali, sessizce kardeşlerime, "Yarın yolcuyuz" dedi veyolculuğun sebeplerini de onlara söyledi. Bu durumdan kesinlikle haberiolan büyük ağabeyim hayretler içinde, "Acaba size pasaport verilmesininve yurtdışına çıkışınıza izin verilmesinin bir tür komplo olmasını ve siziyurtdışında sessiz sedasız bir şekilde ortadan kaldırmalarının mümkünolduğunu düşünmüyor musunuz?" dedi. Tesadüfen o gece televizyonda birdizi oynuyordu ki Ali'nin son günlerindeki yaşamıyla çok benzeşen birkadere sahipti. Bu esnada Ali sigarasını yaktı ve derin bir düşünceyedaldığı bir halde, oda boyunca tur atıyor ve televizyonu izliyordu. Birkaçdakika sonra başını kaldırdı ve gülümser bir halde, "Sanki bizim kaderimiz



de belli olmuş gibi"187 dedi ve gülümsemesine devam etti. 1356Urdibehiş ayının 26. gecesi kız kardeşim, beni ailemi vediğer kızkardeşlerim ve ağabeylerimin ailelerini kendi evine davet etti.Bana, bu toplantının Ali'yle vedalaşma ve uyma toplantısı olduğunusöylemişti. Misafirlik süresi içinde Ali'nin kendisi de sessiz bir şekildeherkese yolculuğa çıkmak istediğini söylemişti. Ruhsal yapısı çokyerindeydi. O gece geçmişteki hatıralarından söz ediyordu ve rahmetli babamdan (Allah rahmet etsin) bir anısını anlatıyordu. Vedalaşmaesnasında bir şekilde herkesten helallik diledi ve kimsenin bu yolculuktanhaberinin olmamasını istedi, şayet Savak makamları bu yolculuktanhaberdar olurlarsa onun gidi şine engel olacaklardı. Bunun için de hiçkimsenin onunla birlikte havaalanına gelememesi daha iyi olurdu.188

Ailenin gidişinden sonra Ali'nin biraz dinlenmesi ve onun çantalarınıhazırlamam için ısrar ettim. Fakat o:

"Odama gidip rahat bir düşünceyle babama bir mektup yazmak veyolculuk planımı yazmayı ve ona Meşhed'de iken neden bu olaydan sözetmediğimi açıklamak istiyorum." ûfedi ve gidişinden sonra bu mektubu bir yolcu ile babasına göndermemi istedi.

Ben, onun büyük ruhsal bir sıkıntı ve bedensel bir yorgunluğa dayanmışolduğu durumundan endişe içinde olmama rağ-

187 Filimdeki bir yazarın öldürülmesine işaret ederek 188 Dr.Rıza Şeriat Razavi'nin hatıralarından 187

187214

215

men teslim olmaktan başka da bir çarem yoktu. Her neyse saatgecenin onikisinden sonra mektubu yazmaya başladı. Sabah ezanında uyandığımda ohâlâ yazıyordu. Benim uyandığımı gördüğünde çağırdı ve,

"Gel, bak Kur'an'la meşverette bulundum ve hangi ayetin geldiğini birgör" dedi ve bir vecd hali içinde olduğu bir halde, "Hicretten önce Allahile meşveret etmek istedim " dedi."

Namazı kıldıktan sonra, bu yolculuğu hakkında bana bir şeyler söylesindiye istek ve ricada bulundum. Söyleyeceğini söyledi ve şu ayet geldi:"İman edenler, hicret edenler ve Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla cihad



edenler için Allah indinde büyük bir makam vardır ve onlar sevinçiçindedirler." Ali, "Ben bu istihareyi iyiye yorumluyorum" dedi. Benimiçin anlattıkları ve bu ayetten çıkardıkları konusundaki düşüncelerini babasına da yazmıştı. Nihayet mektubun yazımı sabah saat 6.30'a kadardevam etti.Dr. Rıza o güne dair hatırasını şu şekilde açıklar: "Saat 6.30 civarında bentek başıma Doktor'un evine gittim ve onunla birlikte havaalanına gitmekistediğimi söyledim. O büyük bir memnuniyetle bana aile fertlerindenkimsenin onun yanında olmasının uygun olmayacağı konusunda benitatmin etti. Ve biz ister istemez, bir aile olmamızın dışında çok candan ikidost ve iki eski arkadaş kendi ifadesiyle, aynı yürek ve aynı renkten olan birkaç arkadaştan, biri olduğumuz halde birbirimizle vedalaştık. Ona, kızkardeşim ve çocukları konusunda her ne yapılması gerekiyorsa bana bırakmasını ve onlara, babalan-nm yokluğunda her ne işleri olursa banagelmelerini söylemesini istedim. Dr. Ali büyük bir tevazu içinde benikucakladı ve, "Bu konuda benim senden başka kimsem yoktur ve ailemkonusunda senin yapabileceğin her şeyi yapacağından emin olduğum içinrahatım" dedi ve böylece birbirimizden ayrıldık. Ben Ali'nin buyolculuğundan çok endişeli ve korku içindeydim!"

Sabah saat yedide, daha önceden Ali'nin yolculuk olayı içinde yer alanve onu birlikte havaalanına götürmek için kararlaştırdıkları dostumuzAbdullah Radniya Bey geldi. Ali aceleyle mektubu bitirdi ve gitmek içinhazırlandı. Susen, Sara ve Mona babalarına bakıyorlardı. Babalarıyla birlikte havaalanına gitmek istediklerini belirttiler. Fakat Ali, "Senden başka kimse gelmemeli,

yalnız gitmemiz daha iyi olur." dedi. Bu esnada Ali bana, "MansuriyanBey'e de kendisiyle vedalaşmak üzere buraya gelmesi için telefon aç"dedi. Ben, hemen telefon ettim. Evleri bize yakın olduğundan çok seri birşekilde geldi. Mansuriyan Bey şöyle anlatır:

"Saat sabahın sekiziydi ki telefon çaldı. Şeriati'nin hanımı Puran, kapalıfakat sıkıntılı ve şüpheli bir sesle, "Hemen şimdi bizim eve gelin" dedi.Önemli bir şey mi? Diye sordum. "Ali'nin sizinle işi var, sizi görmekistiyor" dedi. Biraz geciktim ve daha sonra hızla Doktor'un evine kendimiulaştırdım. Doktorun evinin önünde, Radniya Beyi otomobilinin içindeoturur bir halde gördüm. İkimiz de birbirimizi görmekten şaşırdık. Binanıngiriş kapısında koridorun yanında Doktorun ortanca kızı Sara, hal hatırımısordu. Yolculuğa özgü birkaç büyük çanta yere koyulmuştu. Gayri ihtiyari



olarak Meşhed'i ve Doktorun babasının durumunu düşünür oldum.Endişeyle Sara'ya, "Büyük babana bir şey mi olmuş? Meşhed'e mi gitmekistiyorsunuz?" diye sordum. Sara tutuşmuş bir sessizlik içindeydi ve cevapvermekten kaçınır bir hal içinde başını önüne eğdi, yüreğim ağzıma gelmişendişe içinde "Baba Ali gitmek mi istiyor? Diye sordum. Elleriyle ve yüzve göz işaretleriyle ve dudağını kıpırdatmaksızm olumsuz ve şüpheli bircevap verdi... Kapıyı açtım ve koridordan salona girmek istedim. Doktorugördüm, memnunlukla karışık bir gülümseme fakat solmuş bir renk vederin bir sigara çekişiyle ikinci kat merdiven basamaklarından iniyordu.Beni görünce aşağıya inişini hızlandırdı, iki kolunu açtı ve beni kucakladı,sıkı bir şekilde kucaklayıp öptü.

Hiçbir zaman unutamayacağım bir hal içinde, "Gidiyorum" dedi ve sorusormaya yer bırakmadı. "Seni görmeye imkanım olmadı, Puran 'a sanatelefon açmasını söyledim ki buraya gelesin ki..." dedi ve hareket etti.Gitmek üzere bana sırtını dönmüştü.

Yüksek ve öfkeyle karışık bir sesle muhatabımın arkasından, "Ben neyapayım?!" dedim. Doktor, koridorun sonunda çıkış kapısında, rahat birşekilde döndü ve, "Vardığımda sana mektup yazarım" dedi ve otomobile bindi ve Puran Hanımın yanına oturdu ve el ve baş hareketleriyle bizimlevedalaştı. Çok iyi hatırlıyorum, Susen, Sara, Mona ve benden ayrıldığı oson

216

217

anlarda Allah 'a ısmarladık işaretiyle ve sevgi ve samimiyet göstergesiolan bir el salladı ve bizler saygı, hürmet ve öfkeyle onlara bakıyorduk. Nihayet uzaklaştılar ve ben hemen çocuklarla vedalaştım ve iş yerimegittim. Yol boyunca gözyaşlarım durmak bilmedi. Dudaklarımın altındamırıldanıyordum: Ey kervan yavaş sür, zira sessizce ruhum gidiyorKendimle taşıdığım bu gönül, gönül dergahıma gidiyor İşyerime vardım,çocuk kreşindeki yazıcı benim kıpkırmızı olmuş gözlerimi görünce hiçbirşey söylemeden içinde bulunduğum durumu anladı. Üç buçuk saat sonra,Puran Hanım kreşinin bürosunun kapısını açtı ve çocuk yuvası kreşininöğrencisi olan Mona'yi bana havale ederken, "Doktor uçtu" dedi.



Doktor git ti... Puran Hanım gittikten sonra telefon ahizesini kaldırdımve gururla ve kapalı bir şekilde bu haberi dostlarıma verdim. "wç

Havaalanına vardığımızda kardeşim Dr. Hamid'in de Ali'yi yolcu etmekiçin geldiğini gördük. Ali ve Radniya Bey bir köşeye oturdular ve ben vekardeşim Hamid de kimse bizi Ali'yle birlikte görmesin diye biraz uzaktaoturduk. Ali, başında bir külah, gözüne büyük bir gözlük takmasınarağmen yine de endişe içindeydi. Kimse onu tanımasın ya da tabii olarakhavaalanında sürekli bulunan Savak görevlilerinin onu tanımamaları için başını önüne eğmişti.

Çok hassas anlardı. Hiçbirimiz konuşmuyorduk. Ben Ali'nin sıkıntısınıanlıyordum. Onun yanma gittim ve bir şey konuşmuş olmak için ona, "Alican, senin gitmenle birlikte bizler burada ne yapalım? Acaba sürekliAvrupa'da mı kalmak istiyorsun yoksa Amerika'ya mı gideceksin? Esasolarak programın nedir?" dedim. Yurtdışına çıkacağına inanamayan Aliendişeli bir şekilde, "Şimdilik sabret, gör de benim yurtdışına çıkmamı bırakırlar mı?" Şayet gittiysem daha sonra sana ne yapacağınızı yazarım.Ben şu anda hiçbir şey söyleyemem" cevabını verdi. Sabırsız olduğunugördüm, ben de sustum. Nihayet, Belçika'ya gidecek yolcuların transitsalonuna geçmeleri anons edildi. Ali kalktı ve bizimle vedalaştı. Çok şeyyüklü anlardı. Gözlerimizle onu izler -189 Husrev Mansuriyan Bey218

ken transit salonuna doğru gitti. Pasaportunu ona verdiklerini gördüm veartık dönmedi.190

Biz bir saat kadar havaalanı salonunda oturduk, Ali'nin gittiğinden eminoldukta n sonra eve döndük. Böylece Ali "Sabana" uçağıyla Brüksel'egitmek üzere Tahran'dan ayrıldı. Bu uçağın Atina'da kısa bir süre içindurması esnasında Ali iner ve 24 saat Yunanistan'ın başkenti Atina'dakalır. Bu yol güzergahını değiş-tirmesindeki amacı büyük bir ihtimalle birgüvenlik tedbiriydi. Onun kendisi İran'dan çıkışı konusunda şöyle yazar:

"Sonunda Pazartesi sabahı Süleyman'ın kilimi Sabana'nm üzerindeİskender'in zindanından uçtum! Yürek hoplatan, korku ve ümit, esaret vekurtuluş ve o korku dolu anlar ve dehşet verici dakikalarda Sıratköprüsünden geçmek. Fakat takdirden başkasının bilmediği bir meçhul..."191

Söylendiği gibi, Ali büyük bir ihtimalle bir günden fazla A-tina'dakalmaz ve ertesi gün bir başka uçakla Belçika'nın başkenti Brüksel'e gider.



Brüksel'de iki gün kalır, orada, tipini, tarzını değiştirerek ve asla tutkunolmadığı konularla uğraşmak ile birlikte babasına bir mektup yazar ve bunu Hasan imzasıyla ona gönderir. Mektubun metni şudur:

"Çok aziz babacığım, sana selamlarımı arz ediyorum. İyi olmanıdiliyorum. Ben birkaç günlüğüne Noel tatili için Brüksel'e geldim veyeriniz boştur. Ne güzel, hoş, rahat ve sakin bir su ve hava vardır. İnşallah bir an evvel ortadan kalkacak olan uzaklığınızdan başka bir endişemyoktur.

Beni m bitkinliğimden hiçbir belirti yok ve tıpkı doktorların dediği gibisadece istirahat etmeliyim ve tedavi olmama gerek yoktur. Bundan dolayıgeldiğimden beri sadece yiyip içip yatıyorum. Bu tür bir yaşam dasınavlarda zorlanmış olan benim için 190 Ali şehadete erdikten sonra, büyük bir dost ve tamdık kişi benigörmeğe geldi. Dostlardan biri, Ali'nin uzun süre yurtdışında kalmış veonun devletle olan çatışma derecesinden haberi olmayan eskitanıdıklarından birinden aktardığına göre, şöyle diyordu: "Tahra Mihrabadhavaalanındaki transit salonundan geçerken Dr. Şeriati'yi gördüm, onunlaselamlaştun, fakat çok endişeli görünüyordu ve benimle fazla konuşmadı."Aynı Bey, "Tesadüfen o uçuş yaklaşık iki saat kadar ertelendi ve busaatlerin Ali için ne kadar sıkıntılı geçtiğini hissetmek mümkündü"demişti. 191 Bu not, muhtemelen 26 Urdibehiş 1356 gününde alınmışolmalıdır. Bütün Eserler, No: 1, s.261 219

müthiş bir zevk veriyor. Tüm yorgunluğumun ortadan kalktığınıhissediyorum. Ve bundan önce ki hasta olduğumu, gayr i tabii vesinirlerimin bozulduğunu düşünüyordum, bunlar tamamen ruhsalyorgunluk ve sınavların zor oluşundanmış. Bu tür bir sınavı icat etmek nekadar da zor ve ağırmış. Ve başarılı olanlar ne kadar da azdır. Elbette benim başarılı olmam, daha çok akrabalarımın duası ve özellikle dekendisine çok inandığım Bibi Fatma'nın'92 adağıydı. Çünkü nesebi sahih bir seyyiddir ve dilinin aksine kalbi güneş misalidir.

Bu yılın öğretim dönemi başından itibaren Fakülteye gireceğimden ve iş programım ağır olduğundan dolayı bu iki-üç ayı sadece dinlenmeklegeçirmeyi düşünüyorum ta ki Allah'ın lütfuyla derse hazır olayım. Elbetteçok sevdiğim ailemden ve akrabalarımdan uzak olmak da benim için çokzordur. Fakat anne kuzusu olmamaya çalışıyorum ve derslerimdeilerlemeyi daha önemli sayıyorum. Allah 'm bu yolda bana kalp ve gayret



pastam da ısırılmadı. Ne acayip kart-laşmış bir deri! Psikologlar, her nesil birden fazla yenilgiye ta- hammül edemez derler. Ben ise kendimi altıncı,yedinci yenilgi [ için de hazırlamaktayım. Yenilgi ya da zafer, ne farkeder ki. Siyasetçiler, sporcular ve esnaf için bu iki kelime birbirine zıttır.Bizim içinse önemli olan insani görevi yerine getirmek ve Allah'ın yolunutakip etmektir. Şayet zafer elde ettiysek duamız, zulümden, hakkı yoketmekten ve gururdan emanda olmaktır. Şayet yenildiysek kötülükten vezilletten uzak kalmak ve şehadetin nasibimiz olmasıdır! Hayatı timsahgibi kendi yuvasında kemirmek ve ailesinin saadetiyle uğraşmak gibikötüdür. Hakikati aramak, özgürlüğü elde etmek ve insanı kurtarmakyolunda çaba göstermek hayatın kendisi ve mutluluğun ta kendisidir.Allah 'a şükür ki ben her ne kadar iyi bir eş ve iyi bir baba olamadıysam daömrümün bir saati dahi başımı kendi ahırımda tutmadım; imanın ve halkınfaydası dışında bir yaşamım olmadı.

220

221

Tek endişem, bu olanların çocuklar ya da hasta yaşlı baba için birrahatsızlık ve sıkıntı meydana getirmesidir. Allah yolunda her halükarda,her ne olursa olsun kabul ederim ve vazgeçmeyeceğim. Sormaktankorkuyorum, sakın kötü bir haber duyup da zayıflamayayım. Burası öyle bir yerdir ki anlamamak daha iyidir. İnsan ilerlediği yolda tıpkı birgergedan misali tek başına gitmeli, başını önüne eğmeli ve hislerinin altıda biri yürümekte ve ilerlemekte olmalı, seslerden ürkmemeli, gözü her türlügörüntüyü görmekten kör, kulağı her tür sesi duymaktan sağır olmalı. "...ve yüzünü hanif (Allah 'ı birleyici) olarak dine çevir" (Yunus 105) Baştanayağa sevgiden oluşmuş olan ve yoğrulmuş olan bizler için bu iş büyük birrıza ister ve iman ve büyük bir taassub. Allah lütfetsin.

Ben fiilen Belçika 'ya iki sebepten dolayı gelmiş bulunmaktayım. Birisivize istememesiydi. İkincisi de genel geçiş yolundan biraz çaprazdı vegözden uzak. Bundan dolayı Amerika için de vize alamadım. Sen birdüşün, Mansur ve İbrahim Beylerle bir görüş, buradan benim Amerikavizesi alıp alamayacağım yolları araştır. Acaba evladını görmek veörneğin bakımını üstlenmek yeterli olmaz mı? Bir sonraki mektubuma



İhsan 8 Temmuz 1957-W Hordad 1356Ali'nin gidişiyle, şiddetli bir burukluk ve ıstıraba duçar oldum. Daha

çok da sakın dışarıda iken güvenlik birimlerinin eline düşüp detutuklanmasın diye endişe ediyordum. Bununla birlikte, Ali'nin yerinerahat bir şekilde ulaştığı haberini alınca birazcık rahatladım ve tehlikenin bir süre için de olsa ortadan kalktığını düşündüm. Bundan dolayı ilkyaptığım şey, Ali'nin mektubunu bir yolcu aracılığıyla babası içinMeşhed'e göndermek oldu.194 194 Bu mektuptan bazı bölümler: "Bana karşı bağışlamış olduğu mucizevi tüm sevgisinden dolayı utanç i-çinde olduğum ve bunları hissetmekle kalbimin sıkıntıda olduğu ve ruhu-

222

223

Bundan sonra insanlarla daha az temas kurmaya çalıştım. Zira dostlar bana, başkalarıyla olan telefon görüşmelerimi bir süre kesmem, mümkünolduğu kadar telefonlaracevap vermeyimun heyecandan patlayacak olduğu Yüce Allah'ın yardımıyla bu kadarınalayık olmadığım halde, bir yola çıkmış bulunmaktayım ki yaşamak vemutlu olmak için ömrün bir dakikasını bile boşa harcamıyorum ve onun başarıları benim zaaflarımı gidermektedir. Her şekilde geçen bu değersizömrün bu şekilde geçiyor olmasından daha lezzetli bir şey var mı? Vesizler, bu neslin susamış ve muhtaç olduğu, bir iman hakikatine, Kür'angerçeğine ve Nehcü'l-Eelağe'den bir söze ulaşıp elde etmek için uğraş veheyec an içinde olduğu şu anda sizin ve sizin gibi birkaç kişinin yolunugözlemektedir. Gece ve gündüzlerinizin bir saatinin dahi bu aç, susuz veaşık genç neslin manevi gıdasmı verme dışında geçmesi mümkün değildir.Bir kısım mağaza sahiplerinin, altın, para ve kâr toplama peşindekoşuşturan bir. kısım tüccar kafalıların gelip de sizin meclislerinizdeöküzlerinin ve e-şeklerinin sohbetine dalmalarına izin vermezsiniz, veZerkeş gibi adamların (Allah için bu ismi saklı tutun! Zerkeş! Altıntaşıyıcı! Yani işi, yaşamı boyunca sadece altın toplamak olan, nerede altınve para olsa oraya çekilen ya da nerede altın kokusunu alsa orayaulaşmanın, onu çekmenin çaba ve heyecanı içinde olan bir adam, ya da



hak ve batıl ölçüsü değer tartısı altın olan veya. sadece altın taşıyan birhamal olan bir adam...) pazarda konuşulan, polis ve zabıta karakollarındakonuşulan o sözleri yanınıza gelip de sizin o çok değerli zamanınızıalmasını ve Kur'an ve Nehcü'l-Belağe'den çıkmış olan o insani sözlerinizive zamanınız boşa harcamasına izin vermezsiniz. Her halükarda ben, sizinilmi tedrisinizden, iman ve takva havuzunuzdan eğitimini almış biri olarakyaşamımı nasıl sürdüreceğimi biliyorum ve sizin ömrünüzle, kıyaslanmasımümkün olmayan; ömrümü de boşa harcamayacağım. Sizler Allah'ın,Muh ammed'in ve Ali'nin en ilahi ve kutsal sözlerini gece gündüz sex, para, madde kullanımı, çürümüşlük veya materyalizm ile beslenen bu gençnesle ulaştırabilir; Allah; Muhammed; Ali ve bu neslin derdini taşıyanherkes sizi beklemektedir. Şu anda ben, yolculuğa çıkmak üzereyim, YüceAllah'ın mucizesiyle planladığı bir yolculuk. Bir iki aylığına okuma vearaştırma yapmak ve tedavi için gidiyorum ve inşeallah döneceğim.Sizden izin almamış olmam sizin ruhsal yapınıza, sağlığınıza ve içinde bulunduğunuz duruma olan bağlılığımdan dolayıdır. Evimde ve yurdumdaolduğum şu son saatlerde ellerinizden büyük bir hürmetle öpüyor ve sizi bekliyorum, Allah'ın bu yolculuğum konusundaki görüşünü öğrenmeniziçin de bana cevap olarak gelen şeyi size naklediyorum: Ağacan! önceki gece Kur'an ile danıştım ve baktım, cevap olarak şu geldi: "Ruhu'l-Kuds'u

indirdi...." (Nahl 102). Pazartesi sabahı güneşinin doğmak üzere olduğu vehareket saati vaktine ne iki saat kadar bir zamanın kaldığı şu anda isesabah namazından sonra ısrarlı ve muhtaç bir halde O'ndan, buyolculuğum konusunda bir şey söylemesini diledim ve sözünü söyledi.Sayfanın üst tarafında "Bedd"! yazılıydı. Sarsıldım, ayeti okudum...sevinçten ağladım!" Mektubun tam metni Bütün Eserler, no: 1, 42-47 sayfalarındayayınlanmıştır.

çocuklarıma bırakmamı tavsiye etmişlerdi. Gerçekte de çocukların babaları konusunda sorulan sorulara kısa cevaplarla bilmiyorum, Sebzvar'agitmiş demeleri ve Ali'nin durumundan haberdar olmadıklarınısöylemeleri çok da gayri tabii değildi.

Fakat ben, Doktorun eşi olarak, onun sorunlarından habersizolamazdım. Bundan dolayı dostlar, şüphe duyulmasın diye telefonun açıkolmasını fakat mümkün olduğu kadar benin yerime çocukların telefonaçıkmasını tavsiye ettiler.



Ali'nin mektubu babasına ulaştıktan birkaç gün sonra hicret haberi,onun dostları ve tanıdıkları tarafından yayıldı ve Savak memurlarınınkulağına da ulaştı. Bir hafta sonra, Savak tarafından evimize telefon edildi.Daha önceden kararlaştırıldığı üzere Susen telefonu aldı ve görevlinin,"Baban nerede?" sorusuna karşılık olarak, "Sebzvar'a gitmiş" cevabınıverdi. Birkaç gün sonra Savak görevlisi tekrar evimize telefon etti. Bu kezSara telefonu kaldırdı. Sara, şöyle der;

"Arayan Hüseyin-zade idi ve babamın izini sürüyordu. Öfkeli birşekilde, "Doktor Şeriati nereye gitmiş?" dedi. Ben, "Sebzvar'a gitmiş"dedim. "Biz araştırdık, Sebzvar'da olmadığını söylediler395. Babanınnerede olduğunu söyle, Paris'e mi yoksa Hindistan 'a mı gitti?" karşılığınıverdi. Ben, "Bilemiyorum, bize Sebzvar'a gideceklerini söylediler" dedim."Sen ne biçim çocuksun ki babandan haberin yok? Çağır da annen telefonagelsin, onunla görüşeyim" dedi. Annemin evde olmadığını söyledim.Çünkü annemin Hüseyin-zade ile görüşmek istemediğini biliyordum. "196

Bu şekilde Hüseyin-zade üçüncü hafta da telefon etti. Fakat bizimcevaplarımız onlar için tatmin edici değildi. İki hafta sonra Ali'nin İran'ıterk ettiğini anladılar. Fakat hangi ülkeye gittiğini bilmiyorlardı.197 Ali'yitakip etmek ve gözetlemekle görevli olan Hüseyin-zade, Ali'den bir kezdaha tokat yediğini anladığında kendini yenilmiş olarak gördü. Bundandolayı, Savak memurlarından bir grubu, geniş çaplı bir arama için veAli'nin yurtdışına çıkışı ile ilgili detaylı bilgileri toplamaları içingörevlendirdi. O, 195 Bkz. Ekler, 16 nolu belge196 Bkz. Ekler, 17 nolu belge197 Bkz. Ekler, 18 nolu belge225

224

kendi teşkilatının sözde düşünürlerinin beyinlerinin yardımıyla Ali'yiİran'a geri getirtmenin planlarını çiziyordu. Ta ki işlemiş olduğu kusurugidermenin y anında daha fazla zararın da önüne geçmiş olsun. Zira Ali'ninyurtdışında bulunuyor olması ve yurtdışındaki öğrencilerin yapacağıaçıklamalar, uluslararası alanda çok geniş yankılar uyandırabilirdi. İlkönce, "Dr. Şeraiti bizim iznimizle tedavi amacıyla Avrupa'ya gitmiş,kesinlikle onu biz gönderdik." Ya da "Gitmeden önce birbirimizle sözleşip bazı kararlar aldık"! gibi sözleri her tarafa yaydılar. Fakat bu yalanlarının



işini zora sokuyordu ve sonuç olarak da bana zorluk çıkarıyorlardı- Ali'yidönme zorunda bırakmaları ya da ondan bir imtiyaz almak onların bir başka amacı da olabilirdi.199

Her halükarda bu olay karşısında çok zor bir durumla karşı karşıyakaldım. Araştırma ve düşünme için yeterli fırsatımın olmadığı halde Susenve Sar a'yı gönderip göndermeme noktasında çok hızlı bir şekilde kararalmalıydım. Hiç fırsat kaybetmeden onları Ali'nin yanma göndermeyekarar verdim. Ta ki hem birazcık da olsa yalnızlık üzüntüsünden çıkmışolsun hem de benim onlardan yana düşüncelerim rahat olsun. Onlarıçağırdım ve gitmeye razı ettim. Yolculuk için hazırlamış olduğum parayıda onlara verdim ve baba Ali'ye vermelerini söyledim. Onlar çok şiddetli bir şekilde ağlıyorlardı ve beni merak ediyorlardı. Ben de kendihıçkırıklarımı tutamamamla birlikte, "sizin burada kalmanız halinde benimve Baba Ali'nin endişesi daha da artacaktır, bir takım problemlerimiz sizingidişinizle çözülmüş olur" diye onları teselli ediyordum. Yolcuları bekleyen uçağın yolcu kabul görevlisi de yanımızda durmuş ve, "Şayetace le etmezseniz uçak kalkacak, çabuk karar verin" diye uyarıda bulunuyordu. Sonunda Susen ve Sara üzüntü ve gözyaşı döken gözlerle bana Allah'a ısmarladık dediler ve İngiltere'ye doğru yola çıktılar. Biziuğurlamaya gelenler de bizim uçağa bindiğimizi düşünerek eve

198 İnkılaptan sonra, pasaport arşiv bölümü memurlarından biri, bana bir belge verdi. Ona göre, Bibi Fatıma Şeriat Razavi'nin, 16 Hordad 1356günü yurtdışına çıkışı yasaklanmıştı. 199 Bkz. Ekler, 19,20 ve 21 nolu belgeler198

198226

227

dönmüşlerdi. Ben ve Mona tek başımıza ve yardımcısız olarak evedöndük. Evin zilini çaldığımda annem (Allah rahmet etsin) şaşkın şaşkınve dehşet içinde tam anlamıyla şok olmuş bir halde bize bakıyordu. Dönüşsebebimizi anlattım ve vakit kaybetmeden Fukuhi Bey'e (Ali'ninİngiltere'deki ev sahibi) telefon edip Ali'ye çocukların ben ve Monaolmaksızın İngiltere'ye geldiklerini haber vermek üzere merkez postaneyegittim.200 Ali, bu haberi duyunca çok rahatsız oldu ve çocukları endişe



olduğundan kimselerin de haberi olmaz. Hatta ben bile bir süre Ali'ninnerede olduğunu bilmiyordum. Kardeşinin evinde kalan Nesrin Fukuhi şöyle anlatır: "Dr. Şeriati bizimevimize gelmesi zaman bizim için beklenmedik ve memnunluk verici birolay sayılırdı. Bundan dolayı evin en güzel odasını ona hazırladık. FakatDoktor, "Evinizin kileri nerede?" diye sordu. Onun ne demek istediğinianlamayan bizler, yapı olarak kireçli olan ve yaşamak için elverişliolmayan kileri ona gösterdik. Doktor, "Odam olmasını istediğim yer burasıdır" dedi. Ben, "Neden burayı seçiyorsunuz?" diye sordum. Şöylecevap verdi: "Ben bu şehre, güzel bir yaşama ve odaya sahip olayım diyeistirahat et mek için gelmedim. Benim buradaki yaşamım da Tahran 'dakigibi olmalı ta ki benim yaşam şeklim vatanımdaki insanlarla vezindanlarda yaşayan gençlerle tezat teşkil etmesin."

Birkaç gün bu odada kaldıktan sonra, "Güneş ışıklannm perdearalarından odanın içine yansıdığı ve güneş ışığını gördüğüm zamanEmniyet zindanmdaki hücremi hatırlıyorum. Çünkü hücrede olduğumzaman onun küçük penceresinin camı kırılmıştı ve onun aralarından kimizaman güneş ışığı hücrenin içine yansıyordu. Bu ışık bana o günlerihatırlatıyor" diyordu.

Doktor, bize yaşamındaki anılarından söz ediyor ve bizimvatandaşlarımızın mutluluğuna ve daha rahat bir yaşamına yol açacak olanhareketinin geleceğine tam olarak inanıyordu. "

"Bizler için çok ilginç olan bir başka şey de Doktorun, o küçük odadakaldığı süre içinde odasının perdelerini hiç çekmeme-siydi. Ona, "Neden perdeleri kenara çekmiyorsunuz?" diye sorduğumuzda bize, "Perdelerikenara çektiğimde ve buranın güzel 229

manzarasını gördüğümde bir anda kendi topraklarımın hoşa gitmeyenmanzaraları, halkın fakirlik ve kötü talihliliği zihnimde canlanıyor ve banasıkıntı veriyor. Bir diğer yandan da zindandaki kardeşlerim daracık vekaranlık hücrelerde kaldıkları bir durumda ben güzellikleri görmekistemiyorum" cevabını veriyordu."202

Bir gün Doktorla hep birlikte, görülmeğe değer çok ilgi çekici yerleriolan Savt Hampton şehrinin çevresinde dolaşmaya karar verdik. Bir köyegittik, doktorun kendi içine gömüldüğünü ve üzüntülü olduğunu gördük."Burası hoşuna gitmedi mi?" diye sordum. "Neden, fakat buradaki tümevlerin sıvasının kırmızı olduğunu görüyorsunuz ve bu sıvanın kan



"Saat gece yarısından sonrasının dördüdür ve ben, Manş denizinigeçmekte olan geminin bir köşesinde oturmuş birkaç güne kadar Allahdilerse, kötü gölgesine rağmen gelecek olan sizleri düşünüyorum. Gemi,uyku getirici, rahat, mehtaplı ve yağmurlu bir bir hava var. Gece yarılıpgidiyor. Bu durum, benim kaderimi bana hatırlatıyor.

Ben nereye gidiyorum? Sıkıntıların kamçıları ve kederler altında yorgundüşmüş bu yaralı bedeni nereye çekiyorum? Sizler hâlâ siyah devin pençelerinde tutsaksınız; anne ve Mona henüz ....de."

Ali bu mektubun sağ tarafına Latince olarak "CHAHİD CHAHED" diyeyazmıştır. Şehid Şahid, onun gelecekten duyduğu endişelerinin bir işaretiolabilir. Sürekli dalgalanma içinde olan bir ruh yolculukta bile rahatlığınıdeneyemiyordu.

202 Ali Fukuhi203 Nesrin Fukuhi'nin Savt Hampton'daki anılan 204 Dr. Ali Fukuhi'nin anıları

205 Ali, Susen ve Sara'ya "Susa" derdi. Hat ta birini dahi çağırmakistediğinde yine de Susa! Diye çağırırdı:

230

23!

Her halükarda gemi "Savt Hampton"a varır, Ali kendi otomobiliylegemiden çıkıyor ve Göçmenler Bürosuna gidiyor. Adı geçen büronun polisi ona, "Nerede kalacaksınız?" diye soruyor. Ali, kendi kaldığı yerigizli tutmak için "otele gideceğim" cevabını veriyor. Oysa her zamanolduğu gibi yanında para olmadığının farkında değil. Polis, "Ne kadar paran var? Paralarını göster!" diyor, ve onun üstünde az miktarda bir paranın olduğunu görünce şüpheleniyor ve, "Bu kadarcık az parayla nasılotele gitmek istersin?" diye sorar. Daha sonra Ali'nin çantasını açar vekullanılmış birkaç gömlekten başka bir şeyin olmadığını görür. Ali'ninkullandığı otomobilin ruhsatını ister. Ruhsatın da ona ait olmadığını görür.



Tüm bu problemler, polisin Ali'yi Göçmenler bürosunda tutuklamasına yolaçar. Ali bu durumla karşılaşınca gerçek adresini, yani Fııkuhi Bey'inevinin adresini vermek zorunda kalır. Polis, Ali'nin birbirini tutmayansözlerinden dolayı inanmadan olayın üzerine gider. Fakat Ali'nin, "O,eşimin dayısı oğludur ve Savt Hampton" Üniversitesinde görev yapıyor"yönündeki ısrarları üzerine, zorla da olsa onun söylediklerini kabul ediyorve adı geçen üniversiteye telefon açıyor. Ne yazık ki Fukuhi bey de o andaÜniversitede değildir. Bunun üzerine bir saat sabrediyorlar. NihayetFukuhi Bey üniversiteye gidiyor ve Göçmenler bürosuna gitmesigerektiğinden haberdar oluyor. Kendisi şöyle anlatır:

"Oraya vardığımda, Doktorun kendi arabasında oturmuş iki polisindeher iki yanında oturmuş olduğunu bir diğer polisin de direksiyon başındaoturmuş olduğunu ve Doktoru merkeze götürmek istediklerini gördüm.Ben bu durumu görür görmez onlara, "Siz bu beye bu şekildedavranamazsınız, kendisi İranlı bir düşünür ve yazardır ve Savt Hamptonüniversitesinde hocalık yapmak üzere müracaatta bulunmuş, istersenizüniversiteye sorabilirsiniz" dedim.,ü06

Buna rağmen, polis her birimizi ayrı bir odaya götürdü ve birkaç saataraştırma yaptı. Amaçları, benim ve Doktorun söylediklerinin birbirineuyup uymadığını anlamaktı. Üniversiteyle de görüşmüşler vesöylediklerimizin doğru olduğunu anlamışlar.

Sonunda yedi sekiz saat sonra Ali'nin pasaportunu ona verdiler ve bizoradan ayrıldık.

Ertesi gün, Doktor kendisi için vuku bulmuş olan maceradan doğanyorgunluktan dolayı evde kaldı. Çok fazla sıkıntılı ve rahatsız idi.Sevindiricidir ki aynı gün postacı İhsan 'm Ameıi-ka'dan babası içingönderdiği mektubu20' getirdi ve bu da onun sevinç duymasına sebepoldu. Doktor, bu m ektubu sevinç ve rıza ile dolu olduğu halde bize okuduve İhsan'm babasının hareketinin geleceği konusunda kullanmış olduğukavramlardan ve sözlerden açıkça sevinç duymaktaydı.,a08

Ali, Hordad ayının yirmialtısından bizim yurtdışına çıkış günümüz olanyirmi sekizine kadar sıkıntılı ve endişeli bir hal içinde olmuş. Geceleriyolculuktan doğan yorgunluğuna rağmen uyanık kalıyor gündüzleri detelefonun başında İran'dan bir haber bekliyor.

Ali Fukuhi Bey'in evine telefon açtığım yirmi sekiz Hordad günüAli

telefonu kaldırdı. Sesini tanıdım, selam ve birkaç kelimelik hal hatırsorduktan sonra hemen bana, "Yoksa siz hâlâ hareket etmediniz mi?" diye



sordu. Ona, "Neden, tabi ki çocuklar uçtular fakat benim yurtdışınaçıkmama engel oldular, ben ve Mona artık gelemeyiz" dedim. Hıçkırık,öfke boğazımı kilitledi ve artık konuşamadım. Ağlama benikonuşturmadı. Ali sürekli konuşuyor ve ümit verici sözlerle, benimrahatsızlık ve endişelerimi azaltmaya çalışıyordu. O aynı şekilde Susen veSara'yı merak etmememi söylüyor, "Havaalanına gideceğim ve çocuklarvarır varmaz sana haber vereceğim" diyordu. Fukuhi bey'in dediğinegöre, o gün havaalanına gitmezden önce bir miktar gerekli malzemeyi veyiyeceği hazırlayıp kiralamış oldukları eve götürüyorlar. Daha sonra da

Nahid ve Nesrin Fukuhi ile birlikte havaalanına gidiyorlar. Bir süre bekledikten sonra nihayet uçak havaalanına iner. Birkaç dakika sonra başları örtülü iki kız çocuğu Susen ve Sara endişeli bir yüzle, babalarını bulmayı bekler bir halde görünürler. Ali onlara doğru gider ve büyük birsevgiyle onları kucaklar. Onlar büyük bir sevinç içinde olmalarına

206 Fukuhi Bey, Ali, "Şayet Savt Hampton üniversitesine ders vermeküzere müracaatta bulunsanız bir zararı olmaz" önerisinde bulunmuş Ali de

buna uya rak müracaat etmişti. 232

207 Ali'nin Belçika'dan İhsan için göndermiş olduğu ülkeden çıkışhaberini ona vermiş olduğu mektubun metni İhsan'ın cevabıyla birlikteönceki sayfalarda verildi. 208 Ali Fukuhi233

rağmen ağlamaya başlar ve gözyaşı dökerler. Ali onları teskin eder ve biraz, şaka ve iğneleyici sözlerle, onların çocukça zihinleri onca ağırsıkıntı yüküne tahammül etmeye mecbur olmasın diye başını onların başına dayar. Hep birlikte havaalanından önceki akşam, İngiltere'de oturanPakistan asıllı bir kişiden kiralamış oldukları eve doğru giderler.Havaalanından eve döndükleri yolda Fukuhi Bey arabayı kullanmış,görünürde Ali, o gece tamamen sabırsız bir haldeymiş.

Ali Fukuhi Bey şöyle anlatır: "O gece ben, gayri ihtiyari olarak gözatmak amacıyla içinde kimsenin olmadığını düşündüğüm bir odaya



girdim. Doktoru, çok irfanı' bir hal içinde namaza durmuş gördüm. Okendinden geçmiş huşu içindeki halinden aşırı derecede etkilendim. Namazını bitirdikten sonra, "Siz neden bu kadar sarsılmış ve değişmiş birhaldesiniz?" diye sordum. Doktor şöyle cevap verdi: "Emniyetgüçleripuran ve Mona'nm yurtdışına çıkışlarını engellemekle benimnalmmı ellerinde tutmuş oldular. Bu, beni yenecekleri ellerindeki tekkozdur. Ve bununla beni baskı altına alabilirler ve ülkeye geridöndürebilirler. Benim yaşamımda yeni bir faslın başladığınıhissediyorum. " Nahid Fukuhi de şöyle anlatır:

"O gece, saat ll'e kadar hep beraber oturmuş ve konuşuyorduk. FakatDoktor sessiz, üzgün, dalgın ve bir şey söylemiyordu. Gece yarısıcivarında, Ali Fukuhi ve Nahid kendi evlerine giderler ve Nesrin 'le birlikte ertesi gün sabah hep birlikte dostlarını yolcu etmek üzere hazırolmayı kararlaştırırlar. Doktor da alt katta yer alan yatak odasına uyumaküzere gider. (Bu oda, bir taraftan ormana karşıydı ve odanın penceresihavanın sıcak olması nedeniyle acıkmış). Bir süre sonra Doktor Sara'yakendisi için bir bardak su getirmesini söyler. Sara suyu götürür, bir süredaha geçtikten sonra tekrar çocuklara seslenir ve bir fincan çay ister.Rahatsızlık verici bir noktaya takılmış ve uykusu kaçmış. Susen, Sara ve Nesrin de dinlenmek, üzere üst kata çıkarlar ve uyurlar. Ertesi gün sabahsaat sekizde, Nahid ve Ali Fukuhi Bey kızkardeşleri Nesrini almak üzereeve gelirler ve kapıyı çalarlar. Fakat kapıyı kimse açmaz. Bir süre öylecekapının arkasında beklerler. Nihayet Nesrin, uykudan uyanır. Kapıyıaçmak üzere alt kata indiğinde Doktor'un, odanın girişinde kapınıneşiğinde sırtüstü düştüğünü ve burnunun olağandışı bir

şekilde karardığını ve şiştiğini görür. Dehşete düşer ve korku içindekoşarak kapıyı açar. İstırapla hadiseyi Ağabeyine aktarır. Nahid veağabeyi şaşkm ve üzgün bir halde eve girerler. Nahid hemen Doktor'unnabzını tutar ve nabzının durduğunu görür. Tekrar Nesrin onun nabzına

bakar, o da N ahid'in görüşünü doğrular. Hemen Nesrin üst kata,çocukların uyuduğu odaya gider ve babalarını o hal içinde görmemeleriiçin çocukların alt kata inmemelerini engellemek amacıyla orada bekler.

Ali Fukuhi, dehşete düşmüş ve üzgün bir şekilde hemen Savt Hamptonhastanesi acil servisine telefon açar, ambulans ister. Kısa bir süre sonraambulans gelir. Onlar da muayene ettikten sonra Doktor'un vefat ettiğigörüşünü ileri sürerler. Onu hastaneye kaldırmak üzere komşularır



gözünde hoş karşılanmasın diye tekerlekli sandalyenin üzerine bindirirlerve bağlarlar. Ali'yi hastaneye kaldırdıktan sonra Fukuhi Bey o civardaolan arkadaşının evine gider, olayı ona anlatır. Sonraki kişi de olayınhaberini telefonla Doktor'un arkadaşlarından birkaç kişiye bildirir. Dahasonra Fukuhi Bey, kızkardeşleriyle, Susen ve Sara için de böyle birfacianın meydana geldiği evden çıkarlar ve kendi evlerine giderler. FukuhiBey, oradan haberi telefonla İran'da olan ağabeyim Dr. Rıza 'ya bildirir.Birkaç saat sonra İran elçiliği tarafından Fukuhi Bey'e telefon edlir (!) vesonraki kanuni prosedürleri kendileri yapmak üzere (!) Fukuhi Beyincenazeyi kendilerine vermesi istenir. Fukuhi bey şaşkm ve kederli birşekilde onlara, "Benim hiçbir yetkim yok, Doktorun ailesi bu konuda kararvermelid ir, benim yaptığım tek iş ailesine haber vermek -tir"cevabını verir.

Ceset adli tıbba kaldırıldıktan sonra ilk müdahalenin sonunda, kurulundüzenlenmesi ve diğer idari prosedürlerden sonra- bir grubun beyanınınaksine - keşif yapmaya gerek duymaksızın ölüm sebebini zahiren"Damarların tıkanması ve kanın kalbe gitmemesi" olarak bildirirler.

Bu esnada, Avrupa'daki İranlı Mücadeleci Öğrenciler Konfederasyonukeşif yapılmasını isterler.

Bir taraftan keşif yapılması için İhsan'm avukatının ifadesiyle, ailesi taı-afmdan şikayet dilekçesinin gerektiğine ilave olarak polisin "anket"formunun da elde olması gerekiyordu. Bunlardan her biriningerçekleşmesi için bir sürü değişik idari prose-

234

235

dürün geçilmesi gerektiği bürokratik işler. Savak'm komploları-İran'agetirtmek üzere naaşm resmi olarak teslim alınması için bir emniyetyetkilisinin başkanlığında bir grubun gönderilmesi-ve ayrıca çok yakın birihtimalle İngiliz polisinin Şahin Savak görevlileriyle yaptığı işbirliğiihtimali göz önünde bulundurularak keşif yapma isteğinin iptal edilmesive aynı zamanda çok hızlı bir şekilde naaşının Suriye'ye-Çünkü o ülkedaha uygun olarak görülmüştü-nakledilmesi kararı alınır. (Bu karar, Dok -

tor'un yurtdışındaki dostları ve tüm siyasi şahsiyetlerin bulunmasıyla



Fukuhi cenazesinin henüz hastanede olduğunu söylemiş ve ne yapmasıgerektiğini sormuş."

Artık kendimi göremedim. Birkaç saat matem ve gözyaşı i-çinde geçti,ağabeyime, "ilk önce Doktor'un yakınlarına ve dostlarına bu haberiverelim. Onları olaydan özel bir şekilde haberdar edelim. Fakat habergenelleşmesin" dedim. Zira Savak'm tepkisinin ne olacağını bilmiyordum.O bu işi yaptı. Kendi kendime, "Bu korkunç haberi Doktor'un babasınanasıl verelim? Ali'yi aşırı derecede seven bir baba" diye düşünüyordum.

Hiç şüphesiz o günlerin can yakan hatırası, hiçbir zaman zihnimdençıkmaz. Bir ben vardım bir de bir dünya keder, hüzün, arzu, ve birkonuşma mesnevisi. Oysa bir an evvel onları Ali'yle konuşayım diyedakikalar sayıyordum. Ah keşke takdir eli, bu kısacık fırsatı bendensakınmasaydı.

O dönemlerde sessizce oturmuştum ve onun konuştuklarınıdüşünüyordum. "... bu kadar çalışman tabii ve mantıklı değil, seni çok tezolarak ayaktan düşürürler ve ömrünün sonuna dek bu şekilde çalışamazsın, bu tür işler üç, dört, beş yıldan fazla sürmez diyorlar. Doğrudur, fakatzaman, ömrünün sonuna kadar sürekli çalışma fırsatını sanavereceklerinden emin olunabilecek bir zaman değildir."209

Kendisi ömrünün uzun olmayacağını biliyordu. Son hapsinden sonradefalarca kendisinin Savak aracılığıyla ortadan kaldı-209 Daha önce de Ali'nin geceleri sabaha kadar yazdığım ve bazen ertesi gün de yazmaya devam ettiğini zikretmiştim. Herkes tarafından ona dahaçok dinlenmesi gerektiği tavsiye ediliyordu.

236

237

rılacağı ihtimalini bana açıklamıştı ve ben hiçbir zaman onu ciddiyealmamıştım. O şöyle yazmıştı:

"Ölüm, her an siperdedir, komplolar beni sarmalamıştır. Ben ölümleyaşamaktayım ve komplolara alışkınım. Ama şimdi ve bu şekilde ölmekistemiyorum. Henüz yapacak çok işim var. Yaşamdan daha değerli vekutsal olan gözler beni bekliyorlar."2W



Tam bir dağınıklığın eşiğindeydim. Ne yaşamımın en büyük musibetinetahammül edecek bir haldeydim ne de işleri yoluna koyacak ve şu andahayatımın tek bahanesini benden almış olan Savak'm onun ölümünden defaydalanmasına engel olacak bir sebebim vardı. Kendi kendime, "Aliolmadıktan sonra her şey aynıdır..." dedim.

Ve ben, ister Ali'nin yaşamı boyunca ister ondan sonra doğrudan siyasetve mücadele ehli olmadığım halde onlarla karşı karşıya gelmeye kararverdim. Bundan dolayı da Ali'nin dostlarıyla istişare ederek ve onlarınuygun görmesiyle cenazesinin düşmanlarının eline düşmemesi için bir yol bulayım diye işe koyuldum. İlk önce Husrev Mansuriyan'a telefon açtım.Mansuriyan Bey şöyle anlatır:

"29.03.1356 tarihinin öğleden sonrasıydı. Çalışma masamdaoturmuştum ki çocuk yuvasının telefonu çaldı. Alıizeyi kaldırdım...Telefonun karşı tarafında bir hanım, titrek bir sesle ve ağlama ve hıçkırıklakarışık bir şekilde kendi muhatabına bir konuyu anlatmak istiyordu."Mansuriyan... Doktor öldü." Aman Allah 'im! Puran Hanım 'm sesi!! NeePJ Diye sordum."Ali'yi öldürdüler. Ali öldü" dedi.

Sürekli ağlıyordu ve devam etti: "Çabuk buraya gelin, Ben Dr. Rıza'nmevindeyim" dedi. "Başkalarına haber verdin mi?!" diye sordum. "Hayır, burada yanımda kimsenin telefon numarası yok..." dedi. Bu ilk telefondur."Geliyorum" dedim ve telefonu kapattım.

Tüm gücümü kullandım ve yola koyuldum ve büyük bir hızla kendimiDr. Rıza Şeriat Razavi'nin evine ulaştrdım.

Yol boyunca zihnimde değişik düşünceler dolaşıyordu. Aslındainanmıyordum. Allah'a sığındım ve bu haberin yalan ol-

masını arzuladım. Bazen bunun bir Savak oyunu olduğunu düşünüyordum.Hüseyin-zade'nin yalan yere böyle bir yaygara kopardığını ve Doktor'unyaşadığı yerin neresi olduğunu ve nasıl gittiğini görmek için bir ipucuyakalamak ve bu y olla ona ulaşmak istediğini düşünüyordum. Süreklihaber yalan olsun diye adaklar adıyor ve dilekte bulunuyordum. Bir diğeryandan da Doktor'un geçmişini biliyordum ve onun yöntemlerineaşinaydım... Şu ana dek izini kaybettirmek ve Savak'm elinden kaçmakiçin değişik yollar denediğini biEyordum ve muhtemelen bu da oyöntemlerden biriydi. Birçok defa Savak ondan ümidini kessin ve peşinedüşmesin diye kendisi bu tür yaygaraları çıkarmıştır. Bütün bunlartamamen Şeriati'nin hayatını sürdürmesine yönelik beslediğim aşk ve



kişinin teselli verici haberini ulaştırmanız bizim üzüntü ve kederimiziarttırmaktan başka bir şey değildir. Bizim sizden tek isteğimiz bize birsıkıntı çıkarmamanızdır."

Bu telefondan sonraki gün de Hüseyin-zade bizim eve geldi veağabeyim Dr. Rıza ile uzun bir süre konuştu. Ağabeyim, o gün Hüseyin-zade ile yaptığı konuşma hakkında şunları anlatır:

"Ali'nin şüpheli ve ani ölümünden sonra Savak yetkilileri, Dr.Şeriati'nin taziyesine gelmekle görevlendirilmişlerdi. Hatta sorgucu Dr.Hüseyin-zade (Attar- pur) Bey Savak tarafından taziyede bulunmak içinkız kardeşimin evine geldi. Diz çöktü ve fatiha okudu ve baş sağlığında bulundu ve üzüntüsünü ifade etti ve Doktor'un bir İslâm-Bilim âlimiunvanıyla ilmi derecesinden söz ederek, "Şahinşah, bizim Doktor'uncenazesini İran'a getirtmek için gerekli tüm imkanlarımızı ailesininhizmetine sunmamızı emretmiştir. Hatta ailesinin İngiltere'ye gidip onuncenazesini getirtmek ve bir İranlı İslâm-Bilim âlimine yaraşır bir şekildetoprağa vermek için ailesine özel bir uçak tahsis edilmesini emretmiş". Kızkardeşimin yurtdışına çıkış yasağının olduğunu ve pasaportununhavaalanında kendisinden alındığını söyleyince kendisi bana, pasaportşubesine gitmemi ve kız kardeşimin pasaportunu almamı söyledi. Ben deertesi gün pasaport şubesine gittim, pasaportu ve gerekli tüm kefalet belgelerini ve çıkış için izin belgelerini aldım."

Bana yakın olan kişiler, sürekli onlarla böyle açık bir şekildekonuşmamam konusunda beni ikaz ediyorlardı. Fakat ben normal olmayan bir durumdaydım ve tüm bunlarla birlikte telefonlar aynı şekilde devametti ve benimle konuşan taraf Hüseyin-zade (Attar-pur)nin kendisiydi.Birkaç gün sonra onun konuşma şekli değişti; tehdit ve tahrik edici hattaitiraz edici bir hal aldı.

Bir gün Hüseyin-zade telefonda, "insanların sizin evinizde toplanmaları vehalkın geliş-gidişleri bizim için problem çıkarıyor" dedi. Ben şöyle dedim:"Bu konuda ben bir şey yapamam, bu yaz mevsiminin sıcak havasında

bizim evimize gelen ve ü-,. züntülerimizi paylaşmaktan başka bir şeyyapmayan kendinden coşan halkın önünü alamam. Ben, evime gelen buinsanlara bazen bir bardak su verme gücünü bile bulamadığımdan veonlara hizmet edememekten dolayı utanıyorum. Bu durumda hizmeteden bir çok dostumuz yardıma koşmaktadır. Kesinlikle topluluk arasında bulunan görevlilerinize sorun, onlar size, evin kontrolünün benim elimdençıktığını söyleyeceklerdir. Ev artık benim evim değil, halkın evidir. Şayet



bu durum sizin için tahammül edilemez bir şey ise ben, avlunun kapısınıkapatarak ve "Emniyet teşkilatının emriyle konuşmak yasaktır" içerikli bir; ilan asarak sizin görüşünüzü temin edebilirim, dedim. Bana, ?' "Hayır,avlunun kapısını kapatmamalısınız. Fakat halka evinize gelmemelerikonusunda ikazda bulunun" cevabını verdi. Fakat ben bu yükün altınagirmedim.

O günlerde telefonumuz sürekli meşguldü. Çünkü İran'ın her yanındantelefonlar geliyordu. İnsanlar, Ali ve ailesine karşı besledikleri samimi safduygularını dile getiriyor ve taziyede bulunuyorlardı. O günlerde, ben,halkın er veya geç dost ve düşmanlarını tanıyacaklarını doğru bir şekildeanladım.

Ali'nin dostlarının katılımıyla yapılan toplantılarda ve yurtdışı ileyapılan görüşmelerde cenazenin nereye nakledileceği konusu tartışıldı.Suriye'ye mi yoksa Irak'a mı? Bu konuda her ülkenin imkanları ve siyasimülahazaları ciddi bir şekilde araştırıldı. Fakat bundan önce Ali'nin babasıÜstad Şeriati'nin de kararda yer alması ve kendisinden de görüş alınmasıgerekliydi. Çaresiz olarak, Meşhed'deki dostlar aracılığıyla olayı Üstad'a bildirmeye karar verdik. Bu yüzden, kendilerinin aile doktoru sakinleştiricihaplar yardımıyla ve oksijen tüpünün hazır bulundurulması ve tıbbihazırlıkların yapılmasıyla ortamı hazır hale getirirler ve Üstadı yavaşyavaş olaya hazırlarlar.

Başlangıçta kendisine, "Fukuhi Bey, İngiltere'den Doktorun hastaolduğunu haber vermiş" dediler. Bir süre sonra, "Doktor çok şiddetlihastadır ve onun iyileşme ümidi kalmamış" dediler. Nihayet asıl konuyuaçıkladılar ve bir an evvel cenazenin İran'a

240

241

getirtilmesi ya da Suriye veya Irak'a götürülmesi konusunda bir kararınalınması gerektiğini bildirdiler. Görüşmeler ve araştırmalar sonucundanaaşın Suriye'ye götürülmesi ve Hazreti Zeyneb (s.)'in Hareminedefnedilmesi kararına varıldı.

Bir diğer taraftan, emniyet teşkilatı da cenazeyi her ne şekilde olursaolsun İngiliz hükümetinden alıp İran'a getirmeye karar vermişti. Onlara



Ali'nin tüm dostları ve yakınları onun sağlam ve sağlıklı olduğunu bilirlerve kend isi de bu konuya dikkat ederdi. Hatta onsekiz ay süren sonhapsinden sonra bile tüm bu dönemi de Emniyet zindanının dar, karanlıkve tek kişilik hücresinde geçirmiş olmasına rağmen sadece bazen güneşışığından rahatsız oluyordu. Bunun dışında hiçbir rahatsızlığı olmamıştır.Ali bu açıdan da kendisiyle övünüyordu ve şakayla, "Ben, kapkaranlık vedaracık hücrenin bile sağlığımı etkilemediği bir kişiyim" diyordu. Doğruda söylüyordu; Ben ki kendisinin eşiyim onun hastalıktan şikayet ettiğiniasla hatırlamıyorum. Onun sağlık karnesi de bu iddiayı doğrulamaktadır.Bu sağlık karnesinin tüm sayfaları (ki belge olarak elde tutulmaktadır) bembeyazdır. Ali bu sağlık karnesinden sadece bir kez 28.04.1355tarihinde yararlanmıştır. O da herhangi bir kalp hastalığı ya da kan basıncı,şeker veya başka bir sebepten dolayı değil aksine gözlük almak içindir.

Okuyucular, herhalde bizim maddi durumumuzdaki birinin, hastalıkanında kesinlikle sağlık sigortası karnesinden yararlandığını tasdik ederler.

Bu şekilde, tabiidir ki şayet Ali hastalandıysa ya da usulen eğer kalprahatsızlığı vardıysa kural olarak doktora gitmeliydi ve onun hastalığınıngeçmişi sağlık karnesinde görülüyor olmalıydı. O sigara içmesine rağmen,doktor muayenesi sigaranın onun bedeni üzerinde fazla etkili olmadığınıgösterdi. Bundan dolayı geçmişinde hiçbir belirti olmaksızın her türlü kalpkrizi ya da buna benzer bir hastalık ihtimali uzak görülüyordu.212 212 Prof.Hamid Algar'ın Dr. Şeriati'nin şehadeti konusundaki görüşü İranİslam İnkılabı adlı kitaptan s. 104'ten naklen: kalemi onu vatanını terketmesine mecbur etti. Ve ailesini bir an evvel kendisine katılması ümidiyleyerinde bıraktı. İngiltere'ye geldi ve Temmuz 1977'de (Hordad 1356)tamamen aydınlığa kavuşmamış bir şekilde hayatını kaybetti. Fakat onunölüm şartları, onun İran Emniyet Teşkilatının eliyle öldürüldüğü zannınışiddetle güçlendirir. Benim tahminime göre, o zaman yayınlanan adli tıpraporunda onun gayri tabii bir sebepten hiçbir şekilde söz edilmemiştir.Ama onun ölümünün ahi bir şekilde olması ve kaçınılmaz olarak suizanla-rı ve şüpheleri çağrıştırıyor... Her halükarda hatta eğer Şeriati'yi zehir yada bir başka yolla öldürtmemiş de olsalar O, sürekli Emniyet teşkilatınıneziyet ve işkencelerine maruz kalmış ve sonunda da rejimin baskılarısonucu sürgüne gitmiş ve orada vefat etmiş. Hakkıyla şehid unvanınıkazanmıştır. İran halkının kendisine verdiği bir unvan. 244

Her takdirde, söylendiği gibi, Ali'nin ölümü konusundaki planlama açıktı:



Sadr'm omuzlarına yüklendi. Şehid Dr. Çamran bir röportajında şöyleanlatmaktadır:

"... Omuzlarımıza çok büyük bir görev yüklendi. Bir an önce Zeynebiyeyakınlarında onun için bir mezar bulmalıydık. Zira Şehid Dr. AliŞeriati'nin İran'a götürülmesi, hiçbir şekilde o günkü şartlar içinde uygunolamazdı. Bundan dolayı, o dönemde tüm sıkıntılarımızı, kederlerimizi,şiddetli rahatsızlıklarımızı bir kenara bırakarak tüm vaktimizi ve çabamızıZeynebiye yakınlarında bir mezar bulmaya ayırdık. Bu yolda herkestendaha çok Lübnan'daki Şiilerin lideri İmam Musa Sadr'a borçluyuz. Dr.Şeriati'nin şehadet haberi kendilerine ulaşır ulaşmaz hemen bizim için sözkonusu olacak her türlü problemi halletmeyi ve düzenleyeceğimiz her programı uygulayacağım kabul buyurdular ve böyle de yaptılar. Suriyedevleti ile temas kurduktan sonra Zeynebiye'ye bitişik olan bir mezarlıkta,daha önceden Suriyeli büyüklerden birisi için hazırlanmış olan bir mezarıo kişiden satın aldı ve Dr. Ali Şeriati'ye tahsis etti. Dr. Ali Şeriati'nincenazesinin Hareme alınması ve sabahtan öğle sıralarına kadar oradatutulması, Suriye hükümetinin bu tür bir işe izin vermesi ilk kez oluyordu.Daha önce böyle bir şeye izin verilmiyordu. İmam Musa Sadr'm bizzatkendisi, büyük bir İranlı grup, Suriye ve Lübnan ileri gelenleri ve liderlerive Filistin makamları hazır bulundular ve Ali Şeriati'nin cenaze namazınıkıldılar. Ve belki de en heyecanlı ve en hüzünlü anlardan biri de Dr. Alişeriati'nin cenazesinin Hz. Zeyneb'in hücresinden mezarlığa doğruçıkarılması anıydı. Tekrar mezarlığın girişinde, İmam Musa Sadr'm buyruğuyla cenazeyi yere koydular, Filistinli ve Lübnanlı ileri gelenler vediğer şahsiyetler değişik konuşmalar yaptılar. Sonunda cenazeyi mezaryerine götürdüler. Dr. Ali Şeriati'nin en yakın ve en samimi dostlarıtabutunu taşıyıp mezara koydular. İmam Musa Sadr, son hallerdekideğişik namazları da kıldı ve

246

247

dostları toprak dökmeye başladılar mezarı toprakla kapattılar. Orada, eskidostumuz Duai Bey, o etkileyici sesiyle Dr. Şeriati'nin "Şehadet" adlıkitabından birkaç paragraf okudu, daha sonra da Dr. Yezdi Bey, Dr . Ali



Üstad, Ali'nin şehadet haberinden doğan şiddetli ruhsal rahatsızlığındandolayı çok ağır hasta ve üzgündü ve kendi evleri de hızlı bir gidiş geliştrafiğinden dolayı Savak'm gözetimi altında olduğundan henüz Dr.Ruhani'nin evinde kalıyorlardı.

Şehid Dr. Kazım Sami'nin ifadesiyle,214 "çağımızın İslâm-Bi-limci,araştırmacı, öğretmen, Mücahid ve büyük şehidi Dr. Ali Şeriati"nin yaşamdefteri sırlarla dolu bir şekilde kapanmış ve hâlâ da onun ölümünün gerçek perdesi aydınlanmış değildir, hatta ailesi için bile! Vasiyetname

Bugün Pazartesi 13 Behmen, bir haftalık beyhude bir sıkıntı ve makamsahibi kimselerin daha beyhude çehrelerini gördükten sonra pasaportumualdım ve Çarşamba günü için yer ayırttım. Öğleden sonra saat dörtte havalimanında,hazır olmamı istediler ki muhtemelen saat sekizde uçuş olacak!(Yirminci asır Modernizminin klakson asrına bağlı olan bir grubayüklediklerinin bir işaretidir). Her ne kadar hâlâ da buradan sınıra kadar

213 Keyhan Gazetesi, 29 Hordad 1359, s.12 , Şehid Öğretmen Dr.Şeriati'nin Üçüncü Yıldönümü Anısı

214 Merdom- i İran (Cama) dergisi, 31 Hordad 1358 Perşembe

248

249

muhtemelen yer ve gök çok ise de görüldüğü kadarıyla ben yolculuğaçıkmak üzereyim ve şeriatın hükmüne göre bu yolculukta vasiyetetmeliyim. Onsekiz yaşından otuz beş yaşında olduğum şu ana deköğretimden başka bir iş yapmamış ve sıkıntı ve kederden başka bir şeytoplamamış bir öğretmen vasiyeti ne olacak ki? Şu kadar var ki tümkişilere ve bankalara olan borcumu tüm cömertliği ve esirgemezliği ileeşime bırakıyorum ki benim maaşımdan (şayet vefatımdan sonrakesilmezse) ve onun maaşından ve kitaplarım ve yazdıklarımın satışındanve sahip olup olmadığım şeylerimin satışından elde ettiğiyle ödesin. Zira



kendisi bildiğinden bunların dökümünü yapmanın gereği yoktur. Bütünümidim ilk önce İhsan'dır, ikinci olarak da iki kı-zımdır. Ve bu ikisiniikinci derecede zikretmem onların kız olmalarından ve benim geleceğiminümidi olmalarından dolayı değil, bizim toplumumuzun bugünküşartlarında tanınmış kızın adam yerine koyulduğunun çok az görülüyorolmasındandır. Zira önlerinde iki seçenekten başka, daha doğru birifadeyle, iki çıkmazdan başak bir yol yoktur:

Birisi, uğursuz karga gibi evde kalmak ve çirkin ve nefret ettirici gakgaklarla a hmakça yaşamak, ki yani iffetli, soylu seçkin dindar kadın. Yada insani, ideal ve manevi kimliğinin tümünün altında toplanması ve yücedeğerlerinin tümünün organlarının düşük yerlerinde özetlenmesi ve aptalve budalanın oynaması için bir oyuncak bebek ya da modern tüccarın pazarı için bir mal ve özet olarak batı kapitalistlerinin malının tüketilmesiiçin bir tezgah ki yani modern aydın kadın. Ve bu ikisi her ne kadar birbirine zıt iki boyut ise de birdir. Fakat bir kimse insanlıktan çıktığızaman, artık onun bir baykuş ile bir serçecik olması arasında ne fark var.Bir ibrik ile beyaz bir tuvalet kağıdı olması arasında ne fark var? Doğutuvaleti ya da batı tuvaleti ne fark eder? Ve o zaman bunun karşısındakızların ayakları dibinde olan sadece bu iki çıkmaz. Babalarından yoksunolan kızların kaderi, ne derece mucize yaratıcı ve zamanı yenici olabilir?Tek başına bir çocuk, bunca güçlü bir şekilde başağı indiren bu çirkinselin hızlı dalgaları içinde nasıl akıntının tersine yüzebilir . ve bir başkayolu seçebilir?

Gerçi kimi zaman olağanüstü ruhlarda bu tür mucizelerin çıktığına daumudum vardır. Pervin İ'tisami, bu tür kız okullarından .çıkmıştır, veMühendis Bazergan, bu tür üniversitelerden,

Dr. Sahabi, bu tür ilerlemiş kültürlerden, Musaddık, bu "Ateşte pişmişkuru çamur, şekillenmiş sıvı balçık..." (Hicr 26) devletleri ve saltanatlarıarasından ve Einstein, bu kötü ırkın arasından ve Schützr, bu taş yürekliacımasız adam yiyen Avrupadan ve Lumumba, bu köle edilmiş ırkarasından ve Mehrave-i Pak, bu Hin d necislerin arasından ve babam, bumolla döküntüsü medreselerinden ve... Her halükarda Adem, çamurdan,İbrahim, put yontucusu Azer'den ve Muhammed, putlar evi sahibi biraileden çıkmakla bana, yüreğime ümit veriyorlar ki bilimsel hesaplar beynimi görmezden gelsin ve çocuklarımın kaderine, hep puthane perdedarım eğiten bu put yontucusu ve put tapıcı bataklıkta ümitvarolayım.



İhsan'ın manevi, duygu dolu, mütevazi, gururlu ve özgür bir düşünürolmasını dilerdim.

Yeni dalgaların içi boşluklarından ve çürüklüklerinden, ucuzsatıcılıktan, hırs ve bu hacenin köle ediciliğinden, ta ki çağdaş genç neslinonurunu, ve gece yarılarına kadar arkadaş evlerinde ya da birahanemasalarmdaki bu siyasi aydınların benliksizliği-nin inançları,kıskançlıkları, rüzgarları ve havaları her haliyle bir şeyler yapan kimselerikonuluyorlar ve onları Fidel Castro, Mao Tsetung, Che Guevara ileölçüyorlar ve tabii olarak mahkum ediyorlar. Birkaç saatlik devrimci birsöylemden ve hızlı çalışmadan ve siyasi açılımlardan sonra içinde bulunduğumuz asrın karşı karşıya bulunduğu sosyal problemleri iyideğerlendirmekten ve konulara doğru ve yerinde teşhis koymaktan ve hiçkimsenin aklının eremeyeceği sonuçlar çıkarmaktan dolayı rahat ve huzurdolu bir gönülle evlerine dönerler ve Che Guevara'ya benzer bir ruh haliiçinde ve Lenin'e benzer bir halde sandalyenin altında uyurlar. Ve ayrıca bu büyük ağızlı fuzaladan olmasından korkarım: Aylık dergileryüzünden Egzistansiyalist, Marksist vb. olmasından, yabancı radyo vegazetelerin haberlerind en, siyasi yorumcu olmasından, Farsça'ya dubleedilmiş filmler yüzünden çağdaş ve Avrupacı olmasından, haftalıkdergilerin makaleleri ve fotoğraf altı haberleri yüzünden ve ayrıca şehrincaddelerinde dolaşan batılı turistleri görmekten nihilist, hippi ve anarşistolmasından ya da yirmi yıl öncesinden kalmış Tudeh partisinin işçiortamlarındaki aldatıcı gülümseyişleri yüzünden Marksist

250

251

ve sol sosyalist olmasından ve yeni tarz "İslâm ve Evlilik", "İslâm veToplum", "İslâm ve Cinsellik" türü kitaplar yüzünden İslâm ve İslâm- bilimci olmasından ve yirmi yaş dönemi düşünceleri eğitme konseyininmirası yüzünden hurafelere karşı olan aydın olmasından ve bilmem hangikitap yüzünden? Gerileme halinde bulunan ülkeler konusunda ilerlemiş vegelişmiş ülkelerin bir uzmanı ve günümüz şiir, edebiyat, müzik, tiyatro vesanatından yapılmış yanlış ve anlamsız tercümeler yüzünden.... görüşsahibi yani eleştirmen ve yeni tarz şair ve...



Kısacası, ben ona "Nasıl olmak"ı yüklemiyorum. O özgürdür. O,kendisi kendi y aşam şeklini belirlemelidir. Ben bir Egzistansiyalistim.Elbette kendime özgü bir Egzistansiyalizm. Tekrar, taklit ve tercümedeğil, zira bu tiksindirici üç "T"den her zaman uzağımdır. Diğer ikisindende olduğu oranda, Takizade ve Tarih, nasihatten de ayrıca. Hiç kimsedenhiçbir zaman kabul etmemiş ve hiç kimseye hiçbir zaman nasihatetmemişimdir. Hangi bölümü istiyorsa seçebilir. Fakat seçerken fikri vemanevi değerler seçimde ölçü olmalıdır. Pazar ve pahalı alınıyor olmasıdeğil. Ben, biliyordum ki felsef e, toplum-bilim (sosyoloji) ve tarihalanında çalışmak yerine eğer kuaförlük okusaydım ya da bankacılık veyasığır besiciliği hatta yeni yetme toplum-bilimci-lerimizin (sosyologlar)falan köy veya müessese ya da projeyi "Etüt"215 eden ve tesadüfenkendiler ine bu görevi verenlerin istekleri doğrultusunda bilimsel bir sonuçalan türde işe yarayacak bir toplum- bilimcilik (sosyoloji) olsaydı bugün benim vasiyetnamem, bir edebi yazı olmak yerine, daha geniş, hissesenetleri, gayri menkuller, evler, mağazalar ve şirketlerden, fabrika vetezgahlardan oluşacaktı ki bunları dağıtmam ve sorumluluğu paylaştırarak belirlemem gerekecekti ve şu anda olduğu gibi kalemlerin yerine sözleridizmezdim.

Tüm diğer sözlerin dışında şayet ölçüyü aramanın zevki o-larak belirler sek, acaba gerçekten düşünme zevki, harika bir söz söylemişolmanın, heyecan verici bir şiirin zevki, duygu ve anlama güzelliğininzevki, ve acaba gerçekten bazı sözlerin zevki, cari hesap toplamızevkinden ya da falan noter senedi zevkinden daha mı azdır? Ömürlerindesadece sikkelerle oynamaktan zevk olan ne kadar da fare iştahlı insanlarvardır ve sadece bayındır

ahırlarından ve bir ağacın gölgesinde dinlenmekten semizlenen ne kadarinek adamlar vardır. Şayet ben kendim olsaydım, kendim felsefe ve sanatokurdum. Dünyayı benim için var kılan sadece bu ikisidir. Yiyeceğimfelsefe, içeceğim ise sanattır, bu da yeterlidir bana. Ama ben baştaevliydim. İster istemez ailem için çalışmalıydım ve onların yaşaması içinyaşamalıydım. Çaresiz olarak dindar bir toplum- bilimci ve müslümantopluluklarının toplum- bilimcisi ki gücümün azlığıyla, belki insanlar için bir şey yapabilmiş ve aç, susuz, muhtaç ve kimsesiz ailem için bir sutestisi getirmiş olabilirim.



O serbesttir, ya kendisini seçer ya da halkını, ama asla bir başka şeyideğil. Zira bu iki şey dışında bu dünyada seçmeye değecek hiçbir şeyyoktur, çirkindir, çirkin.

Evladım! Sen olmak istediğin "Her tür olmak"ı kendine seçebilirsin.Ama seçiminin serbestliği, insan olma sınırları çerçevesi içinde kalır.Hertürlü seçimle birlikte insan olmak da beraberinde olmalı. Aksi takdirdeartık serbestlik, özgürlük ve seçimden söz etmenin bir anlamı olmaz. Zira bu iki kelime Allah'a özgüdür. İnsan, başka hiçbir varlık, hiçbir şey(değil). İnsan olmak ne demek?.. İnsan, bilinç sahibi olan (kendinin vedünyanın bilincinde olan) yaratana (kendini ve dünyayı), taassup gösteren,tapan, ibadet eden, bekleyen ve sürekli mutlakı bulma peşinde olan birvarlıktır. Mutlakı arayan. Bu çok anlamlıdır. Refah, rahatlık ve hayatıngündelik başarıları ve daha bir çok şey ona tekme vurur. Eğer bu sıfatıinsanoğlunun bir parçası olarak alırsak bu tüketilen yaşamda ve burekabet, hırs ve faydacı medeniyette her şeyin ama her şeyin ayaklar altınaalındığını görüyor olmamız ne kadar da dehşet verici bir şeydir. İnsan başarılarının ağır yükü altında çirkinleşir. Günümüz bilimi, insanı güçlü bir hayvana dönüştürmektedir. Sen her ne olmak istiyorsan ol, ama ...insan ol.

Yürüyerek dahi olsa yolculuk yap. Duracak olursan paslanırsın. Hicret,

insanların ve medeniyetlerin "oluşma" tarihinde çok büyük bir kelimedir.Avrupa'yı gör. Fakat İran'ı görmüş olduğun zaman, yoksa kör olarakgitmiş ve sağır olarak dönmüş olursun. Afrika, birinci mısraı Avrupa olan bir beytin ikinci mısrardır. Avrupa'da, tıpkı birçok doğulunun yaptığı gibirestoran, ev ve kitapçılar arasında hapsolup kaybolma. Bu kötü bir

215 E'tude: Araştırma ve mütalaa anlamında

253

252

üçlüdür. Bu, ilerlemiş tüm batı toplumumuzun üç kulaklı zindanıdır. Buküçük zindandan dışarı doğru geldiklerinde ve ayaklarını Avrupa'nınortasına attıklarında başlarını şehrin çirkef ve kanalizasyonundan çıkarançoğunluk hakkında konuşmuyorum. Zira bunlar hakkında konuşmak,



konuşulan sözlere yazıktır! Bunlar genellikle yabancı yaşlı kadınlar veyaşlı erkekler ile duş ve batının yabancı tatlı kızlarla Avrupa'nın doğrumetniyle değiştirmişlerdir. Yirmi yıl Fransa'da yaşamış olup da bir tekFransız ile tanışmamış olan ne de çok kişi tanırım. Tahran'a gelen veşehrin kuzey jigoloları tarafından ve batı sineğinin kirli eşraf jigolo aileleritarafından sarılan falan Amerikalı hangi dereceye kadar İranlı ailenin içineve doğu caddesinin ruhuna ve kavmin kendine özgü görülmeyen ve zarifinsani binlerce boyutlarına dokunduğunu bilebiliyor muyuz?

Eğer Avrupa'ya gittiysen, ilk işin yabancılara kiralık oda vermeyen birailenin yanında oda tutmak olsun. Yabancıların bulunmadığı birmahallede. Bu karmaşık beyinsiz yapay yerlerden uzak dur. Her şeye karışve hiçbir şeye bulaşma. İnzivada pak kalmak, ne zordur ne de bir değeresahiptir. "İnsanlarla ol ve insanlarla olma" gerçekten paygamberce birsözdür.

Gerçeklik, güzellik ve iyilik, bu dünyada bu üçü dışında başka hiçbirşey araştırmaya değmez. Birincisi düşünmekle bilim. İkincisi ahlâkla din.Üçüncüsü de sanatla aşk. Serin, hezeyan söyleyici basit çirkin bir duygu,seni bu üçünden mahrum edebilir. Cömert bağışlayıcıya benzer bir şey, yada daha metini vefa düzeni, veya daha latifi, La Martin, ya da daha ahmağıdeşti, ya daha çirkini Bilitis! Ve ayrıca sana hayatın daracık zindanından bu üç büyük dünyaya bir pencere açabilir ve belki de... bir kapı-ben birincisini denedim. Ve onu sevmek olarak adlandırmış olmamam da bundandır. Ki hem, bilim gibi ve ondan da daha değerli olan bilinç bağışlar ve hem ruh ahlâkı gibi güzel olmaya çeker. Hem güzel olmak,hem de güzellik ve güzellikler (ki keşf eder ki yaratır bu dünyada ne kadarcennetler ve cennetlikler) saklıdır. Fakat görüşler ve gönüller hepsicehennemliktir, hepsi berzah alemindedir, görmez ve duymaz, kördürler,sağırdırlar. Bu yeryüzünün büyük sükutunda ne kadar da melekuti arzu varda duymuyorlar. Tümü feryad, figan, homurtu, mırıldanma ve kil u kal,gevezelik, saçma sapan söz, karşılıklı konuşma ve söyleşi. 254

Vay ki kapitalistin anlaması ve hissetmesi için olan bu boş ve nefretettirici dünya ne kadar da dopdoludur. Bu şeytanca yeryüzünde ilahikaynaklar ne kadar da saklıdır. Yaşamak, bu bulunamayan madenlerinçıkarılması tekniğini öğrendiğin zaman anlamlıdır. Ve sen biliyorsun ki busözler, Gide'nin Nathanail'ine söylediği sözlerine ne kadar da benziyor.Onunla zıttır! Senin için ömür olarak adlandırılan bu yolda geçerken



zorla çıkarmış olsa görüşlerinde, duygularında düşüncesinde ve kişiliğindene değişiklik meydana gelecek?

Fakat konu bu kadar basit değildir. Bugünün kadını istatistiklerdegöstermiştir ki 1956'dan 1966'ya kadar (on yıl), Tah-ran'da güzellik vekuaför salonları beş yüz kat artmıştır. Ve sadece bu bile, dünyadakitüketim mallarının sürecinde ve ekonomi tarihinde her şeyi ortayaçıkarmaktadır. Bugüne kadar felç olan ve buna benzer sözler fakat bunların bir üstün özelliği de var. Yani kendi rakipleri karşısında bir üstünlük. Birbirine düşman buiki hemcins safı arasında ne kadar da ilginç bir tutkunluk. Bu "Molla bacıGeşniz hanım"ları her gördüğümde yine mi bunlar diyorum ve "Cici cicinene hanım"ları her gördüğümde yine mi bunlar diyorum.

Sana gelince sevgili eşim, sana ne tür bir tavsiyede bulunabilirim ki?Sen ki beni kaybetmekle hayatta olan hiçbir kimseyi kaybetmişolmuyorsun. Hayatta değil hayatta olanda. Özellikle de beni tanıdığınşekliyle ve beni çağırdığın sıfatla. Benim yokluğum senin sahip olduklarıniçinde bir boşluk oluşturmaz. Ve zihninde bana dair benim ruhumdantasvir ettiğin haliyle benim gibi birine karşı beslediğin o sağlam vefa,sağlam ve şüphe götürmez dostluk senin sadakat, paklık ve insanlıkladoluolan ruhunun bir göstergesidir.

Her halükarda, şayet benim ahlâki sıfatlarımı ve insani kişiliğiminhasletlerini tanıma noktasında yanılgıya düşmüşsen bu noktada her ikimizde inanıyoruz ki: her ne kadar ben iyi bir insan idiysem de iyi bir eşdeğildim; ve ben her halükarda o kadar iyi birisiyim ki kendikötülüklerimi itiraf ediyorum. Ve o

kadar güçlüyüm ki zaaflarımı gizlemiyorum. Ve benim layık olmamnoktasında şu kadarı yeterlidir ki Allah seni bana vermekle banavermediği şeyleri telafi etmiştir. Şu anda can çekişme halinde olan birigibi vasiyet ettiğim halde can çekişmemem de bundandır. Ki seninolmanla, biliyorum ki benim olmamam benim çocuklarımın hayatındahiçbir eksiklik oluşturmaz. Ve taşıdığım tek duygu Tevellüli'nin şuşiirinde dile getirilen şeydir: Git ey adam, git tıpkı başıboş köpek gibi ölZira senin varlığın Allah'ın lanetinden başka bir şey değildi. Senin uğursuzgölgen ümitsizlik ve yasemen gölgesinden başka değildi Eşinin başında ve çocuğunun beşiğinin üzerinde değildi. Maddi açıdanhatırlatacağım tek şey şudur: kendi hesabıma kendi paramdan depremzamanında harcadığım parayı Taavuni bankası 2 nolu hesabımdan çektim



ve onu dağıttım. Elbette gönlüm bu işten dolayı huzursuzdu, niyetim buyılın bayramında bir borç alarak ya da bir şeyler satarak evin yapım parasıiçin onu tekrar yerine koymaktı ve senin bu işi yapacağını umarım.

Bir başka arzum da Kahe'de bir sulu arazi alıp annemin adınavakfetmek ve onun gelirini de bu köydeki okulun seçkin öğrencilerinineğitimlerinin diğer bölümlerini Sebzvar'da devam ettirebilmek için eğitimgiderlerine ayrılmasıydı. Toplam dokuz ay olan eğitim süresi boyunca heröğrenci için ayda elli Tümen, yani her bir kişi için yılda dört yüz elliTümen. Bundan dolayı her yıl üç kişi bu şekilde eğitimini devamettirebilirdi. (Elbette benim artı ödemelerim ve kendi ailesinin deyardımıyla).

Üçüncü iş, tanıdık öğrencilerim, dört yıllık üniversite konuşmalarımı vederslerimi derleyip- toplayarak yayınlasınlar ki en iyi konuşmalarım buşifahi dersler ve farklı farklı konuşmalarımın içinde saklıdır... ve ayrıcaüniversite konferanslarımı ayrı, Kevir tarzındaki edebi konuşmalarım ayrıdağınık olan araştırma ve düşünce yazılarım ayrı, ve Avrupa'dayazdıklarım da derlenip toplansın ve hepsi ayrı ayrı toplansın ta ki dahasonra inşallah yayınlansın. Şiirlerimin tümü toplansın ve yakılsın kikalmasın. Sadece "Kavi Sepid", "Yol Garibi", "vatanda", "Zindan Mumu"kalsın. Ve İslâm-Bilim dersleri, İrşad'daki "Sakife Sonrası" dan "İmametve Ümmef'le birlikte, Hazreti Ali ile ilgili konfe-

256

257

ranslar, iranlıların Teşeyyu sebebi, islâm'da farkın ortaya çıkışınındiyalektiği ve bu alana giren Mühendisler Birliğindeki "Biat" gibi konularve "Ali, Efsaneler üzerindeki bir hakikat" vb... tümü bir cilt halinde"İmamet ve Ümmet" adıyla İslâm- bilim'in ikinci cildi adıyla düzenlensin.

Şayet uygun bir mütercim bulunabilirse, Gioz ile yaptığım konuşmamFarsçaya tercüme edilsin. Bu eserler hakkında özellikle de "desalienationdes societees muşu İmanes" adlı kitabımı ve aynı şekilde yabancı dörttoplumbilimciyle birlikte incelemiş olduğumuz ve "Out Zetud"unyayınladığı "sociologie d' initiation"'adlı makalemi tercüme etsin. "L'ange



oluyor ve daha zor. Ve şayet bir cezası olsa bunun karşılığının ateşini vehatta daha fazlasını gördüm. Bunun dışında da şayet bir hizmeti bitirmemek ya da bir fedakarlık göstermemiş olmak günah değilse başkada bir günahım yoktur. Ve, ömrü okumak, yazmak ve konuşmaklageçirdiğim için de Allah'a şükrediyorum ki hayatta en iyi "uğraş" olarakhalkımın özgürlüğü milletimin kurtuluşu olarak gördüm. Şayet buelvermediyse, bir insanın en güzel işi öğretmenlik ve yazarlıktır, benim iseonsekiz yaşımdan beri işim bu ikisiydi. Ve elde edilebilecek en yüce ve endeğerli servet sevilmek ve imanın muhabbet fedaisi olmaktır. Benim biriktirdiğim ise sadece bunlar, işime oranla ve bana uygun olan derecedezengin, bundan başka da hiçbir şeyim yok. Ve bu mirası evlatlarımınkorumasını, bu parayı vadeliye yatırmalarını ve bunun faizini yemelerini-ki en helal lokmadır - dilerim.

Kahramanlığım ise şudur: İşim söylemek ve yazmaktı ve tek birkelimeyi bile domuzların ayak önüne dökmüş değilim. Bir cümleyi birmaslahat için haram etmiş değilim. Ve kalemim her zaman "ben" ile"halk" arasında bir noktadaydı ve yüreğimden veya dimağımdan başka birkimseyi ya da bir şeyi tanımadım, övüncüm de şudur ki kendimden dahagüçlü olan karşısında en mütekebbir idim ve kendimden daha zayıfkarşısında ise en mütevazi.

Son vasiyetim de kendilerine bağlı olduğum genç nesle, bu arada daözellikle aydınlara ve bunlar arasından da özellikle öğ-

258

259

rencilerim ki aydın gençler hiçbir zaman bugünkü kadar kolay bir şekildehassas makamları ve ağır sorumlulukları elde edememişlerdi. Fakat bumuamelede kaybettikleri, elde ettikleri şeyden çok daha değerlidir. Ve benim yapımda çok büyük bir etki uyandırmış olan bir batılının şusözüdür: "Bir adamın şerefi tıpkı bir kadının bekareti gibidir. Eğer bir defalekelendiyse artık onu giderecek hiçbir şey olamaz." Bir başka şey de bizim ilk risaletimiz, kendisinden en ufak bir haberimizin olmadığıkarmaşık en büyük meçhulün keşfidir ki bu da "Halkın kendisi"dir.Bundan önce de her ne tür ekole inanırsak inanalım halkla konuşmak için



bir dil öğrenmeliyiz, oysa biz şu anda dilsiziz. Biz ortaya çıkışımızın daha başında onların dilini unutmuşuz ve bu, bizim tüm arzularımızınkabristanının yabancılığı ve tüm çabalarımızı boşa çıkarandır. Son sözümde bir aydın adıyla benim dini inançlarımı tanımayıp basma kalıp olarakeleştirenlere derim ki: Din, benlik gibi anlamsız ve kolay değildi Benim imanımdan dahaaydınlatıcı iman yoktu Zamanda benim gibi biri o da bir mü'min O haldetüm zaman içinde imansız biri yoktu.

İman, benim yüreğimde, ekonomik adalet çatısına ulaştıktan sonrakelimenin bilimsel anlamıyla, ve insani bağımsızlıkla, ıstılahın burjuvazidışı anlamıyla insanın yaşamında başlayan o yükseliş seyrindendir .Doğu güneşi, her sabah seni aramak üzere uyanır Ve akşamüstü Dımeşk üzerinden geçerken Akdeniz sularındaki Nil'de uyumaya gider. Senin iştiyaklı gözlerinle Furuğ'un Son'una kadar İran'a uzaklardan bakar Ve Şam deryasının sahil dalgaları Ebedi mahzunluğunu fısıldayarak Denizin kanlı hikayesini anlatır Ki daha ötede karanlık toprağın içinde uyumuştur.

Tahran 1356 Nimet Mirza-zade

EKLER VE BELGELER:BelgelerMektup ve El Yazılarından Örnekler Fotoğraflar Şehadet Haberinin Yankıları Eserlerinin Hazırlanma Şekli Bibliyografya

260

Şehadet Haberinin Yankıları Doktorun şehadet haberi büyük bir hızla farklı halk kesimleri arasında

yayıldı ve taraftarları, sevdikleri ve ona ilgi duyanlar ve öğrencilerarasında büyük bir tesir, keder, hüzün ve üzüntü dalgası oluşturdu. O boğucu şartlar altında grup grup birbirlerine bağlandılar ve farklımekanlarda bir araya geldiler, yas ve mateme hüründüler.



O günün hakim rejimi başlangıçta doktorun şehadet haberini büyük puntolarla zamanın gazetelerinde yayınladı. Daha sonra da devlet, başsağlığı ilanlarının gazetelerde yayınlanmasına izin verdi. İlk ilanHüseyni-yi İrşad'm kurucusu Muham-med Hümayun Beyin 31.03.1356tarihli ilanıydı. Merhum Hümayunun Başsağlığı İlanı

Dr. Ali Şeriati Mezinani'nin hüzün verici vefatı müslüman toplumaduyurulur. Bu büyük musibetten dolayı merhumun tüm sevdiklerine başsağlığı diliyorum. Anma merasimi, 2 Tir Perşembe günü akşamüstüsaat 5.00'te Erek Mescidinde düzenlenecektir. Muhammed Hümayun

Doktor Ali Şeriati'nin vefat haberi ilanının yayınlanmasının ertesi günüiki akşam gazetesi, bu esef verici olay ile ilgili yayınladıkları haber veyorum; ilan şeklinde yayınlanan sadece iki satırlık bir metinden ibaretti. İlan

Merhum Doktor Ali Şeriati için ikinci bir ilana kadar anma toplantısınınyapılmayacağı kamuoyuna duyurulur. Muhammed Hümayun 263

Mühendis Mehdi Bazergan ve Dr. Yedullah Sahabi'nin Başsağlığı İlanı

Dr. Ali Şeriati'nin değerli babası, değerli ailesi ve öğrencilerine başsağlığı.

Üzüntü verici bir facia olan değerli dost ve kardeşimiz Merhum Dr. AliŞeriati'nin vefatından dolayı; merhumun değerli babasına, ailesine veöğrencilerine başsağlığı diliyor ve üzüntülerini paylaşıyoruz.

Yüce Allah onu geniş rahmetine nail eylesin ve kederli ailesine sabır veecirler b ağışlamasını niyaz ediyoruz. Mehdi Bazergan-Yedullah SahabiMühendis Bazergan'ın Üstad Muhammed Taki Şeriati'ye Mektubu Bismihi Teala

6.4.1356 muhterem Ecel üstadı ve değerli baba Muhammed Taki ŞeriatiBey size kurban olayım. Meşhed'e gelmek ve bizim k endi Dr. Ali'mizinyas ve matem töreninde hizmet vazifemizi yerine getirirken o dert vekeder görmüş babayla ve binlerce yaslı öğrenci arasında yas tutmak içindehşete düşmüş bir durumdayım. Tutukluluk ve mutsuzluk bana engel



oldu. Çaresiz olarak bu vesileyle selam ve başsağlığı dileklerimiiletiyorum. Musibet, ne sessizce oturuyor olabilmek şeklindedir ne de sizdeğerliyle, ailesi, yakınları ve hemşehrileriyle sınırlı bir şeydir. Musibet, bir milletin hakikat ve fedakarlığa susamış yetişkin neslinin musibetidir.Bendeniz merhum annem ve babamın vefattan esnasında bile bu dereceüzülmüş ve hüzünlenmiş değildim. İran Yazarlar Merkezinin İlanı

Bağımsız yazar Dr. Ali Şeriati, sonunda insani arzularınıngerçekleşmesi yolunda bu alemi terk etti...

Dr. Şeriati, tüm kanundışı yasaklamalara rağmen İran kültürünün en bunalımlı ve buhranlı ülkemizin genç neslini orta

yolda ve kendi büyük gücü çerçevesinde bilinç, tefekkür, düşünme vesorumluluk ortamında öğretip eğitebildi ve bu açıdan da saygıda

bulunulmaya v e değerinin bilinmesine layıktır. Üniversite Öğrencileri Dr. Şeriati şehid oldu.

Öylesine ağır ve hüzün verici üzücü bir haber ki asla inanılacak gibideğil. Fakat daha iyisi de gerçekte Şeriati'nin hiçbir zaman ölmeyeceğidir.Her ne kadar yaslı ve hüzünlüysek de hakikatte onun şehadeti üzerinedeğildir. Ki ümitlerimizi ölümünün matemine oturmuşuz. Zira yaşamımızaanlam, toplumumuza ruh veren onun o eşsiz harekete geçirici varlığı veyüce düşüncesiydi.

Şeriati, bizim yaşam kevirimize/çölümüze hakim olan sessizlik güveninitufana dönüştüren hızlı ve erken giden bir esinti ve kalbimizin soğukgecesine sıcaklık ve aydınlık bağışlayan bir güneşti. Lütfullah Meysemi

Doktorun şehadetinin yasından dolayı hapislerdeki kardeşler oruçtuttular.

Savak t utuklulara soruyordu: "örgütle nerede tanıştınız". Onlar ise"Hüseyniye-yi İr şad" cevabını veriyorlardı... Tahran Kasr Cezaevindeki Siyasi Tutukluların Duyguları

Doktorun şehadetinden ve O esnada Kasr cezaevinin 4 nolu koğuşunda idim. Şehadet habericezaevinde duyulunca ortam tamamen değişti. Yüzde elliden fazla olan ve bir çoğu Halkın Mücahitleri ile ilgilerinden dolayı tutuklu bulunan

dindar tutukluları matem sardı ve her biri. Dr. Şeriati aracılı ğıyla din ile tanışması ve ona yönelmesi konusundaki anılarını



nakletmeye başladı ve şayet hayatlarında Doktorun düşüncele riyle tanışmamış olsaydı ya dini olmayan sol grupların etkisine gireceklerini ya da boş ve anlamsız bir yaşama boğulacaklarını

264

265

zikretmeye başladılar. Haberin duyulduğu gün anma toplantısıdüzenleneceğini kararlaştırdılar. Böylece İran'da Dr. Şeriati'yi anmatoplantısının ilki Kasr cezaevindeki 4 numaralı koğuşta düzenlendi. Bu dayarım saatten fazla sürmedi. Zira cezaevi görevlileri müdahale etti vetoplantı dağıltıldı... İmam Musa Sadr

... ve dördüncü grup teslim olmayanlar ve ümitsizlikten dolayı vatangurbeti yaşamayan ya da başkalarının hayat yolunu seçmeyenlerdir. Bugrup, büyük ve geniş bir coğrafya bölgesine sahipler tarihe bağlıdırlar.Ben bu son gruba sa ygı duyuyorum. Zira bu grup, doğruların ve "Kendi"inkılabın temsilcisidir. Bu grup dışarıdan gelmemiştir. Dr. Ali Şeriati de bu gruba bağlıdır... Arafat

Kardeşim ve yoldaşım mücadeleci şehid Ali Şeriati'nin bu anmatoplantısında bulunmaktan ve katılmaktan büyük bir iftihar duymaktayım-.Bu mübarek ortamda sizlere söylemeliyim ki Dr. Şeriati sadece İranlı birsavaşçı değil ve sadece bu bölgeye özgü bir savaşçı değil aksine oFilistinli, Lübnanlı, Arap ve Evrensel bir savaşçıdır...

Münir Şefik O, bu günün en ilginç insanlarından ve büyük savaşçı ve mücadeleci

özelliklerle yüklü bir kişiydi. Bundan dolayıdır ki onu bu büyük gündesamimi bir şekilde anıyoruz. Düşüncede asaleti ve toplumda düşünceyiyaymak amacıyla kalemini, yanlış ve saptırıcı düşüncelerle mücadeleetmenin hizmetine sunmuş bir insanı anıyoruz. Şeriati'nin Yasında Ansızın ?

Hangi yürek inanır? Hangi darbe onu düşürür?



Hangi hayırsız arkadan? " ve beni boğarlarsa dahi, uymayacağım ve hakikati maslahata kurban etmeyeceğim. Ve eğer o kavim başarır da beni dara çekerlerse veya Aynü'l-Kudat gibi mum dikerlerse ya da jordano gibi beni ateşte yaksalar da bir "Ah" duyma hasretini de onların yüreğine yerleştireceğim "Ali Şeriati

29 Hordad 1356 Perşembe sabahında insanların mutlu yaşamı veözgürlüğü için çarpan bir kalp ve Allah'a ve Halka olan aşk ile dopdoluolan bir ruh hayatının en verimli ve dolu bir döneminde hareketten düştüve onun temiz, saf ve duru yaratılışı, huyu, sefa ve ruhuyla dost olmuş,tanışmış olan herkesi gam ve hüzün matemine oturttu.

O mutaahhid ve sorumlu düşünürün yokluğu tıpkı onun gibi İslâmdünyası ve özellikle de İran milleti için asla giderilemeyecek bir boşlukmeydana getirdi.Her ne kadar o artık bizim aramızda değilse de çocukları, dostları, yol vemücadele arkadaşları ve öğrencileri için her zaman ve mekanda yol işaretiolacak bir miras bıraktı. Siz değerli bacılar ve kardeşler, 4 Tir 1356 Cumartesi günü sabah saat 10.00'da aşağıdaki adreste omerhumun cenazesinin kaldırılması töreni ve anılması toplantısınakatılabilirsiniz. West London Air Terminal B.E.A. Cromwell RoadLondon S.W.7 ENGLAND

İhsan Şeriati ve Avrupa İslâmi Öğrenci Konfederasyonu BirliğiAmerika ve Kanada Müslüman Öğrenci Derneği 30 Hordad 1356 Anma toplantıları, Batı Almanya'da 11 Tir 1356 Cumartesi günü, Fransa'da 18 Tir 1356 Cumartesi günü,

266

267

düzenlenecektir. Anma toplantısının yapılacağı kesin adres daha sonraduyurulacaktır. Amerika, Kanada, İtalya, İsveç, Avusturya, Hindistan,Pakistan, Lübnan, Irak ülkelerinde düzenlenecek anma toplantılarının tarihve yeri daha sonra duyurulacaktır.



İhsan'ın Mersiyesi Sahiden baba, sen ki vardın, seni nasıl adlandırayım ki senin gardiyanın

kendisini senin "Fazilet köle"n olarak adlandırmıştı, Harekettekiarkadaşların "Ölümsüz Şehid" diye adlandırdılar seni, Yazarlar Birliği seni"Bağımsız Yazar" olarak adlandırdı. Hüznünü paylaşan öğrencilerin"Genç Neslin düşüncesinde Gerçek İslâm Aydını", "Kesinlikle Büyük"diye adlandırdı seni. Bana gelince, ben seni ne diye adlandırayım?

Sen ise, Rabbin, zamanın, yaşamın gösterdi ki "Güneş, güneş olmayageldi",Hayır, bunların tümü var ve bunların tümü Şeriati değil. Şeriati, Şeriati'dir. Dr. Muhammet! Mehdi Caferi

Ey doğu güneşi! Asırlar boyu süren bir karanlıktan sonra İslâm'ındoğusunda doğdun ve ilk ve doğru İslâm'ı içinde saklayan asrın şüphe vetaassup karları-eritmekle uğraştın ve cehalet ve garaz bulutlarını bir tarafaattın ta ki yeniden İslâm baharı yeniden tomurcukları açtı teşeyyü'goncaları güle dönüştü.

İslâm'ı olması gerektiği gibi müslümanlara tanıttın ve İslâm tarihini birolaylar görüntüsünden, övgü, sövgü, dalkavukluk, aldatma ve yalandankurtardın ve Firavun, Karun ve Bel'am üçlüsünü tanıyan ve tanıtan verüsva etmeye el atan da yalnızca sendin! "Kevir'den Bir Adam" Kitabı

Bu kitap, talebelerden iki kişi, Hasan Alevi (Hasan Yusufi eşkuri'ninmüstear adı) ve Rıza Takva (Seyyid Rıza Takva Damğani'nin müstearismi) tarafından yazıldı ve ben de Ali'nin

yani Dr. Ali Şeriati'nin bu zamandaki kardeşlerinden ve dostlarından birisinin ani şehadet haberini duyduğumda ister istemez Muaviye'yi, şiirinive sözünü hatırladım, ve derin bir hüzün, ağır bir sıkıntı, canları yakan birdert, kaybolmuş bir arzu ve yasa oturmuş bir hasretle düşünceye daldım vekendi kendime şöyle söylendim:

Kasıtin, Nakısin ve Marıkin'e söyleyin ki artık rahat olsunlar,şüphelenip endişeye düşmesinler. Bu Kevinn kara, kuru, susuz ve otsuzgeniş ovasında serbest ve özgürce dolaşsınlar... ki artık o Allah'ın arslanı,... bizim aramızda değildir... Evet! Parçalayıcı kurtlara, şişman ve göbekliçöl farelerine söyleyin ki her üç cepheyle, birleşik ve güçlü birliklere karşısavaşan o aslan, gitti ve yüzünü toprağa gömdü ve Kevir koruyucusuz veaskersiz kaldı....



Meşhed'deki Hatim Merasimi Tir ayının altıncı günü, Zeynebiye'de Ali'nin toprağa verilmesinden

sonra büyük kederler yaşamış yaşlı babası Üstad Mu-hammed Taki, Savakyetkilileri ile görüşüp izin aldıktan sonra, Meşhed'deki Molla HaşimMescidinde hatim okunacağını ilan etti. Hatim gününde ev, polis veemniyet güçlerinin kontrolü altındaydı. Sürekli Savak tarafından mescittekonuşmacı bulundurmamaksınız, şöyle şöyle yapmalısınız diye tehditleryağıyordu. Üstad'ın evine o gün gidiş-gelişler çok azdı. Kardeşim Dr. Rıza bu merasim için Meşhed'e gitti ve kendi anlatımına göre, Üstad'ın evindesadece onun damatları Dr. Ruhani, Abdülkerim Şeriati ve Hac Ağa Hasanive diğer yakın akrabalarından birkaç kişi vardı.

Sürekli Savak tarafından Üstada telefonlar geliyor ve hatimmerasiminin sessizlik içinde ve kalabalıksız bir şekilde yapılması yönündeikazlarda bulunuluyordu. Zira Ali'nin babası Üstad Muhammed Taki'den bu yönden söz almışlardı.

O gün mescidin her tarafı insanlarla doldu. Bu kişiler arasındaarkadaşlar, dostlar, akrabalar, ilgi duyanlar ve gizli olarak emniyet birimine bağlı kimseler mescidin içini ve dışını doldurmuşlardı. Aynızamanda caddede polisler arabalarda oturmuş gelip gidiyorlardı.Görevliler, gerçekten kederli ve yaslı öğrencile-

268

269

rin bir gösteri yapacaklarını bekliyor ve korku içinde hareket ediyorlardı.Mesciddeki ses cihazlarını, Kur'an sesi dışları gitmesin diye kesmişlerdi.Keder ve hüzne boğulmuş olan dertli Üstad da akrabalar arasında birköşeye oturmuştu. Sonunda iki bucuk saatlik bir merasimden sonra yüreğiyanık o kederli ve bitkin baba yerinden kalktı ve onun ayağa kalkmasıyla birlikte mescidin sesi değişti ve ortalık birbirine girdi ve herkes ağlaşmaya başladı. Sonunda Üstadın sesi dışardan da rahat duyulsun diye sessizliğisağladılar. Kendileri şöyle dediler: buraya kadar gelmiş olan aziz insanlarateşekkür etmek isterim. Sizler benim oğlumu seviyordunuz, sizin busevginiz Yüce Allah'ın Kur'an'da, "İman eden ve iyi amel işleyen kimseler,Rahman olan Allah, onları yaratıklar nezdinde sevimli kılmıştır." (96/19).



Üstad Şeriati: Tüm yazar ve çizerlerin kaidesi şudur ki bir şeyleryazarlar ve üzerinden bir süre geçtikten sonra zihinlerine yeni bir fikir vedüşünce gelir. Doktor, masum birisi olduğunu ve her yazdığının yanlışsızolduğunu iddia etmemiştir.

Keyhan- ı Ferhengi: Sizden naklen söylenmektedir ki ileri sürülmüş olanen olumlu ve yerinde görüşün Şehid Behişti'nin, Doktorun eserlerine hiçdokunulmaması ve şayet bir başka görüş varsa dipnot şeklinde verilmesi....yönündeki görüşüdür.

Üstad Şeriati: Ben kendim de o toplantıda bulunmaktaydım. Bizi öğleyemeği için davet etmişlerdi. Ben, dostlarımdan birisiyle birlikteMeşhed'den hareket ettik ve Hümayun Beyin evinde düzenlenmekte olan bu toplantıya katılmak üzere Tahran'a gittik. Öğle yemeğini yedikten sonraMerhum Mutahhari, Merhum Behişti, Muhammed Rıza Hekimi gibi vediğer başka kimselerin bulunduğu toplantıya girdik. Beylerin her Biri birgörüş ileri sürdü. Kimisi, şayet açık bir yanlışlık görürsek bunudüzelmemiz yerinde ve iyi bir hareket olur görüşündeydi. Bunların tümükendi görüşlerini söyledikten sonra, merhum Behişti, şöyle dedi: Benim-inancıma göre Doktorun eserlerinde var olan bir tek "V" harfini bileçıkarmak ya da ilave etmek doğru değildir. Onla-

270

271

rı yerinde bırakmak gerek. Ola ki birkaç yıl geçtikten sonra Doktorunsöylemiş olduğunun doğru olduğu ve bizim ona karşılık söylediğimizşeyin yanlış olduğu bilinmeyebilir.

Şayet bir kimsenin bir görüşü varsa bunu dipnotta kendi görüşü olarak belirtsin. Hekimi Bey de kendine ait olan bir görüş zikretti. Şöyle dedi:Sizler Doktorun her şeyi üzerinde konuştunuz. Fakat onun nesrikonusunda bir şeyler söylemediniz. Şundan dolayı ki bizim öyle faziletehli talebelerimiz vardır ki bir kağıt parçasını doldurmaktan acizdirler.Ben, Nevvab Medresesinde iken Farsça Dilbilgisi dersi veriyordum.Herkes bana, neden Ebu Ali Sina'nın felsefesini vermiyorsunuz? Niçinfalan dersi vermiyorsunuz? Neden Farsça Dilbilgisi dersi veriyorsunuz?Diye sordu. "Ben bu şekilde uygun görüyorum...." dedim.



Bundan dolayı Doktor konusunda yapılması gereken işlerden birisi deDoktorun nesrinin havzadaki faziletliler için de ders şeklindeverilmelisidir. Bu nesri kendilerine örnek alsınlar ve yavaş yavaş bu yolutakip etsinler. Zira bizim çok değerli edebi birikimlerimizden birisi dedoktorun nesridir. Bu da Şeyh Mu-hammed Rıza Hekimi beyin oradasöylediği sözlerdi.216

Merhum Hümayun beyin evinde düzenlenen toplantının sonucu şu oldu:Doktorun ailesi tarafından bir kişi vekil olarak seçilecek ve onun işleriyleilgilenecekti. O toplantıda hazır bulunanların tümü bu önemli iş için Dr.Ahmed Sadr Hac Seyyid Cevvadi Beyi seçtiler ve kendileri de lütfettilerve ailenin vekili olarak yayıncılarla görüşme ve konuşma göreviniüstlendiler. Son karar olarak da Dr. Ali Şeriati'nin eserlerinin, tekmerkezden ve "Bütün Eserler" başlığı altında ve bağımsız bir merkeztarafından, konu ayırımı yapılıp düzenlendikten sonra yayınlanmasısonucu çıktı. Bundan dolayı Ferheng-i İslâmi Yayınları bürosundaDoktorun eserlerini yayınlama sorumlularına bir oda ayrıldı ve söz konusukitapların Ali'nin ailesi, Dr. Muhammed Mehdi Caferi gibi kalem ehlikişilerin gözetimi altında yayınlanmasına karar verildi. Bütün Eserler'inDüzenlenme ve Yayınlanma sorumlusu İran'da yazar, yurtdışında ise Dr.Hasan Habibi Bey'in başkanlığında Ali'nin taraftarlarından bir grubun

sorumluluğundaydı. Ali'nin Avrupa'da yayınlanan Bütün Eser -

ler'i Hüseyniye-yi İrşad patentiyle krem rengi bir cilt şeklinde idi. Bir yıl bu şekilde geçti. Yavaş yavaş bizim etrafımızda olan kişiler her biri özelnedenlerden dolayı bizi yarıyolda bıraktılar, ve fiili olarak eserlerindüzenlenmesi ve yayınlanması sorumluluğu ailenin üzerine kaldı. Ve ogüne dek herbirinin bu konuda yaptıkları işler az değildi ve yaptıklarıçalışmadan dolayı kendilerine teşekkür etmeyi borç biliriz, onun sevabı daelbette yüce yaratıcının dergahında saklıdır.

O zamandan sonra (58 yılı sonlarından itibaren) kendim oğlumun veAli'nin taraftarlarından birkaç kişinin de yardımlarıyla "Dr. Şeriati'ninBütün Eserler'ini düzenleme ve Yayınlama Bürosu" adı altında bir bürokurduk. Ali'nin dostlarından bu esnada bizimle birlikte çalışan MecidŞerif, Mir Rızayi vb.... beylere bizimle birlikte çalıştıklarından dolayıkendilerine minnettarız.

İşin sonucu, Ali'nin Bütün Eserlerinden 53 Eserin çıkmış olmasıdır. BuEserler, Ali'nin söyledikleri, yazdıkları ve özel notlarından oluşan endokunulmamış, en esaslısı olup siyah renkli ciltle basılmıştır. Ali'nin

puran Şeriati. eşim ali Şeriati

Documents