q ' . . la: j~taj>·isamveri.org/pdfdrg/d00110/1978_8/1978_8_tanmanmb.pdfduğu, bayramiye...
TRANSCRIPT
!STANBUL UN1VERS1TES1 EDEBtYAT F.AKÜLTESt
. .
! q ' . . la: J~taJ> · .
Jt. I.A. l..l. 1. .
~j~~1~ Vlll ~'l r,lj) e'l r a a:ID t-I:D al:b J.t I.JL l..l. 1.· SANAT TARİHİ ENSTITüSü
1978
İSTANBUL, SüLEYMANlYE'DE .. HELVAİ TEKKESİ
M. Baba TANMAN
Helvai Tek~esi İstanbul'da , Süleymaniye'de, Bozdoğan Kemeri Caddesi üz~de ·yer almaktadır. İlk bakışta gayet iddiasız hatta gösterişsiZ bir dış mimariye sıihib olan tekke, aynı sırada bulunan ahşap meskenlerle birlikte, geçen yüzyıl lstanbulu'nun şehir dokusunu. yaşatan bir yapılar grubu oluşturmaktadır. Aynca bizi bu çalışmaya sevkeden asıl sebeb, Helvai Tekkesi'nin, ileride temas . edeceğimiz bazı plan özelliklerinden dolayı mimari tarihimiz açısından ilgiye layık bir yapı oluşudur.
"Bugihı son derece harab olan tekkenin, yakında İstanbul Üni·versit~si tarafından yıktınlacağı öğrenildiğinden, ilgili makaıpların dikkatl~rini hu esere çekebilmek ve kurtarılarak restore edilm~sine yardmicı olabilmek başlıca . dileğimizdir.
He1vai tekliesi'nin tarihçesi :
Helvai .Tekkesi'nin kuruluşu ·· 16. y :y. ın ikinci çeyreğindedir1•
1 Bu konuda yararlandığımız kaYn-aklar :
a) «Deriin-i !slambol'da Hii.nkahlar Beyanındad.ı.r», !stanbul Belediye Kütüphanesi (Yazmaf.
'· b) «Tekiiyiiya ve Zeva:yaya Mahsus Defterl'>, Vakıflar Arşivi, no. 109, 6. . sandık, 366, !stanbul 1922/23 .. c) Abdilibaki Gölpınar lı, · «Melamilik ve Melamilerl'> , !stanbul 1931, s. 46. d) .Abdülbii.ki Gölp·ınarlı, «Bayramiye» maddesi, !slam Ansiklopedisi, cilt
· 2, !stanbul 1943, · s. 423-426. e) Rıfkı Melfıl Meriç, «!stanbul Teltkeleri (1962 başında mevcut, kısmen
harab)», !stanbul 1962·· (Şubat 1962'de Gayrimenkul E.slti Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu~a sunulmuştur.), 99 no.lu kayıt .
.f) !smet Zeki Eyüboğlu, «Hacı Bayram Veli» maddesi, Meydan-Larousse. cilt 5, !stanbul 1971, s. 494.
174
Tekkeye adını veren banü, halk arasında «Helvai Baba» veya «Helvacı Baba» lakablanyla tanınan Şeyh Yakub Efendi (1510-1588/89) dir2• Bu çalışmamiz: boyıiı:ica .. eski harflerle ·ya.zı.ln:u.ş ya da basılmış kaynaklan layıkıyla tarayamadığımiz , için, Şeyh Yakub Efendi'nin hayatı hakkında teferruatlı bilgi veremiyoruz. Ancak 1510'da doğduğu, Bayramiye Tarikatı'nın3 Melamiye Kolu'nun4 (Melamiye-i Bay-
g) Yusuf Ziya !nan, «İslam'da Melamili~ Tarih! Gelişimi», İstanbul 1976, s. 136-137.
h) «Asi tane-i Aliyye ve · Bilad-ı Selese'de Ka.in El' an Mevcut ve Muhteıjk. Olmuş Tekkelerin !sim ve . Şöhretlerl ve Mukabele-i Şe!"ife ·ç;ünleri B~yan Olunur.:&, !stanbul H. 1256 (M. 1840/41), !stanbul Üniversitesi Kitaplığı, no: 89543.
2 Şeyh Yakub Efendi'nin hangi tarihte şeyh · oldu~u kesizi olarak.- biıe~ mlyoruz: 1510'da doğdu~a ve 1529'da bu makamda bulundu~a göre, 1525-1529 yılları arasında şeyl\lik aldığını düşünebiliriz.
3 14. y.y. ın sonlarında ünlü Türk mutasavvıfı Hacı Bayram-ı V~li (13Ş2-1429) tarafından kurulan tarikattır. Hacı Bayram-ı Veli Ankara'nın Solfasol köyünde doğmu§tur. Asıl. adı N~a.ildır. 'zamanıiıin öğrçniİni y~ptıktiı.n. so~a Ankara'da, Kara Medrese'de ve Bıirsa~da müderrisllk yaptı. Dı.i.ha ·sonrıi:, Halvetiye Tarikatı'nın ulularından ve Erdebil Süfilerl'nden Alaeddin-i Erdebm··nln halifelerinden olup Bursa'da «Somuncu Baba» diye tanınan · Hamidec:idin~i Aksarayt (Hamid-i Veli) ye intisab etti ve §eyhiyle :aac'a gitti. Hamid-i Veli\~ yanında !I'asavvuf öğrenimini ikinal etti ve bu zatın halifesi ·oldu. Şeyhinin ölümünden sonra Ankara'ya geldi ve orada müderrlsken etrafında toplanan talebe grubu gibi kalabalık bir dervi§ler ve müridier toplulu~u irşadla nie§gui oldu. Devrin hükümdar.ı .n. Sultan Murad, büyük iıüfuzu·:. oln'ıasından endişelenerek Hacı Bayram-ı Veli'yi Edirne'ye çağırdı. Görüşmelerinden sorira Hacı Bayram-ı Veli'nin kıymetini anlayan hükümdar,. oğlu .. müstakbel Fa~ tih'i O'nun terbiyesine teslim edecel..: kadar bağlılık gösterçli. Hacı Bayram-ı Veli ise bu ·vazifeye mürldlerinden ,.Akşemseddin'i tAyin etti. (Yanlış olarak Fatih Sultan Mehmed'in hocası olarak taninan, fakat aSlında, mürşldi olan .Akşemseddin, Hacı Bayram-ı Veli'nin halifelerinden ve Bayraml~•e Tarikatı'nın Şenisiye Kolu'nun kurucusudur.) Hacı Bayram-ı Veli 1429'da .Ai:ıkara~da öldü
• ve kendi adıyla anılan külliyedeki türbeye gömüldü. · ·
Bayram.illk, tar~t silsilesi itibariyle Halvetillk'.ten gelirse de, 'Qu tarikat Halvetiye ve Nak§ibendiye tarikatlarının karl§ımından, yeni bir yorumla ta-savvufi akldelerini ve ayin usullerini kurmu§tur. ·
· Hacı Bayram-ı Veli'nin ölümünden sonra, halifelerinden bazıları mür§idlerinin görüşlerini ve duyu§larını ·kendi meşreblerine göre yorwnlayarak, bu tarikatın çerçevıısi içinde .kalarak, bazı kollar kurmuşlardır. Aşağıdaki '.§einada
bu kolları ve kurucularının adlarını görebiliriz. . .
175:
raniiye) Uniü· şeyhl~rinden >Pir ' Ali-i Aksarayi'ye · ıntisab. · ettiği, ve. hilafet aldığı·, bli zatm _oğlu ve halifesi olan İsmail-i ·Maşuki'nin ·1529 da:· idam. edilmesinden·.sonra, mezkfır: tarikatın .en gözde si.ınası : ol-
·: · .
Jı.kşeıase!ldin (Ş.EMSİYE) . .. ı : .·
ı . ı İbrah:i.ıii.-~· TennQri . 9amiı Hamza
(TENNOR:iYE) Abdurrbman
~eyylf Kasıın Jol~edl Ç~leb~ <·. Meode·dd:rn· İsa . Bolulu hm.ed Ef. ·ilyas bb tsıi. . sıiruh.e.ırl: H:imm~t Ef. ·
·. . (!pEVİYE) . (HİMNETİYE)
.. · ·
HALV.Ei'!IE Brdebiı~sifııer~ boı Ba.yt~-~ Veli
(BAYRAl·~İYE) . •
A.kb~l.k _Abdullah . ı . . Hızır Dede
. ttitfıı~ Adz Mabmud Hüdal.
( CELVETj;YE)
Bursalı. ömer ne·de (MEL!M!Y.E")
Bos.oaıi 1ııam~a Ba.ıi {BA;MZA.V İill)
.· . Bayramilik, · Anadolu' da. ve. Rum eli' de, Türkler .. arasmda ~n yaygın · olan tarikş.~laidaı;ıdır. · Akşem_seddin'çlen 4olayı İstanbul'a ' fetihle beraber giren 'tarikati.arıiı _da başmda gelen Bayrainiye, 'Q.u kentte son zamanlara ··kadar öne~ korumuştılr.' i9: :y.y. da· İstanbul'daki · Bayrami · tekkeierinin adlarını ve mahal.: ıeıerüıi, · bir. QÔk kaynağı karşila§tırarak ·ortaya Çıkardiğmuz şu listede ·göre~ bilfriz . .'
ADI MAHAT-LESi
Al?di Baba._ ........... , ................................ Eyüp :AbıÜissain~ıi :iri i endi. ... .... ... .. : .. : ......... .' ..... Kağıthane ~.emse~clin: ·> ................... _. ... : ............. .Hırka-i Şerif Cism-i Latif .... ............... : .. .' .... .. :.: ... .. ..... Aksaray DiVitciıer (:Beici.iade · Muhyi Efendi) ...... ~: . lt s~üd?Lr-Di\ritciler Emekyim1ez.: ;: ... ' ............... : .. :. : .. .. , ...... : .. . ltsküdar-Salacak :Hase.ki. :: .... , ... :., .:· ...... :. : ... :: .. ~: ..... : .: ..... : ... :!f~seki · Ha§imi Osma.iı' Efendi.:.: .......... : .. : .... : . ~ ... Kasımpa§a~Kulak5iz . . HelvaL ........ ..... .. .. .. .. ............. ......... .. .. .. Süleymaniye-Bozdoğan Kemeri HiinnietZade . .': .. :-.:: ........ : .... : ... . : ... . :. : .. ; ... :. Nakka§paşa " · Mehmed· Ağa .. ........ : ......... : .. :.: ... .. : . .' ........ Çar§iı.mba-Mehim!d Ağa Camii 'İ'iı.vir Mehıİıed E fendi .. : .. ..................... :. Altunermer ·
· · 4 .. Hacı Bayrariı.-ı Veli'nin halifelerinden Burııalı.Bıçakcı ömer Dede (Ötner-1 Sikkini) ( L? ."-.1475) mür§iclinin . ölümünden·'sonra .bu.:kolu tesis etmi§ler. Bunu yaparken, İslam Tasavvufu tarihinde önemli bir yeri olan ve «törensel · kalip~
176
duğu bilinmektedir. Tann aşkını ifadedeki çoşkunluğu_ yüzünden, ulema ile arası açılan ve Şeyhülislam Kemalpaşazade Ahmed Şeroseddin ·Efendi' (1468-1533) nin fetvasıyla idam edilen . İsmail-i Maşuki'ye karşılık, kendisi ağırbaşlı ve temkinli bir kişiliğe sahibdir. Nitekim Müstakimzade Süleyman Sadeddin Efendi' (1719-1788) nin «Menakıb-ı Melamiye-i Bayramiye» adlı eserinde Şeyh Yakub Efendi'den «abid, zahid ve Jraviyülhal» diye bahsedilmektedirS. Hayatı boyunca, mensubu olduğu tarikatı geniş halk kitlelerine sevdirmiş, ·Özellikle İstanbul'da yayılmasına çaba sarfetmiş ve büyük bir iti- . bar görmüştür. 1588/89'da ölümünden sonra bu ilgi devam etmiş ve tekkesine gömülen Şeyh Yakub Efendi'nin · kabri, ziyaret edenlerin a§ırı ~alabalığı sebebiyle Şehzade Camii haziresine gizlice nakledilmiş, dlll'll1İı öğrenilip aynı ziyaretler burada da tekerrür etmeğe başlayınca, ikinci bir defa gizli bir yere kaldırılmıştır.
Şeyh Yakub Efendi'nin ölümünden sonra yerine, Pir Ali-i Aksarayi'nin kızımn oğlu, kendisinin ise damadı ve halifesi olan Şeyh Hasan E fendi geçmiştir. H. 10 .. yılında6 ölen ve bu tarihe kadar Helvai Tekkesi'nin irşad postunda oturan Şeyh Hasan Efendi'nin yerine oğlu ve halifesi olan Şeyh Ahmed Efendi geçmiştir. Bu zatm ölüm tarihi olan M. 1644/ 45 (H. 1054) yılından tekkelerin kapatiıma tarihi olan 1925'e kadar Helvai Tekkesi şeyhlerinin kimler olduklan hakkında, tetkik edebildiğimiz kayilaklar yeterli bir bilgi vermemektedir. Yalmz Vakıflar Arşivi'nde, M. 1922/23 .(H. 1341) tarihli
lara bağlı olmamalu diye özetieye bileceğimiz Melamillk akımınİ ·da m üstakLı tarikat haline getirmi§tir. Daha evvel de, Horasan'da Hamdün-u Kaşsar ( ? -884/85) tarafindan kurUlan I. Devre Melamiliği'ni, Bıçakcı Öİner D ed e Mela.miye-i Bayramiye (2. Devre Melaınlliği) olarak devam ettiiriii§tir. Bu tarikatın kutublarından Bosnalı Şeyh Hamza Bali ( ? - 1561/62) ıiin idamından sonra Hamzavilik adını alan 'b'ı.i 'aıu"m ' da kesintiye uğramı§ ve 19. y.y. da Seyyid Muhammed Nur-ül Arabi (1813-1887 /88) eliyle 3. Devre Melaffiii.iği olarak
- canland.ı.rılnu§tır. · · · · . .
Melil.miye-1 Bayramiye'ye bağlı olan Şeyh X~ub Efenı;ır~ Hacı Bayram-ı Veli'dE;Jl kendisine kadar ()lan tarikat silsilesi §Öyledir. : ~ac~ Bayra_m-ı Veli -Bıçakcı ömer Dede - Bünyamin-i Aya§i --:- Pir 4-li~i . 4:Jtsarayi -:- Şeyh Yakub Efendi (Helvai Baba).
5 Bknz. Yusuf Ziya İnan, «İslil.m'da Melamiliğln Tarihi Geli§imi», s : 136. 6 1 no. lu dipnotunda (a) bendinde adı geçen kaynakta bu tarihin son iki
rakamı verilmemi§tir.
i11
biı' defterde7: Helvar Tekkesl. ile ·ilgili bfr. kaYit" m:evcuthıi: ı3uradan tekke:riiil, -son · günlerine kadar · Baytarriiye ·· Tarikatı'İüi. bağlı ·.kaldığı ve o tarihteki şeyhinüı: Melimed ·Tahir· Efendi -aduida biii olduğu~ a"D:Iaşilmaktadır. .Ancak bu tarikatın Melatiıiye ·Kolu'nun: ·ta:Riba-ta -ve yasaklamaya· maruz kaldığı 16. · y.y.' in ikinci yarısi.İ:ıdan:: : itibaren;Iİelvai Tekkesi'niİı de, mahiyet değiŞtirerek aynı tarikatın İstan15uı•;:. da· tekkeleri olan Himmetiye -Koltı'İıa geçtiği.bi ·diiŞünebiliriz.ş. Ayrıca tekke; 19. y.y. ortalarında. -kısa bir müddet-"Rıfaiye Tarikati'-na . da intikal etıriiştir8". · • · . · -;:--': . · ·• · ···. ,.:.
·: : .. Tekkenin:ilk şeyhleri içiİide, haklanİıda az çok bilgi edi.iıeblld:fk..: lerimi.ıih şeyiilik ' süreleri"ve soy kütükleri Şöyledit : .. . . .. · . •. . - ~·· .···
1. Şeyh Yakub Efendi ............. . (?- M. i588/89) ·. . .'. · · · ·2. Şeyh Hasaii Efendi ........ · ...... CM: 1588}89 -:H.· :ıo.:r ·
3. Şeyh Ahmed Efendi ............ (H. 10 .. -·:M:.1644/45)'·.; ... :.~ .: ··. .
. -.• . :;.•
Pir Ali-i Aksarayi . .
ı. .
.. .. ı
· ·.·· Süleyman ı :
Hanım. ·: · Şeyh Yıikub· Efendi .. : . . ı· ... . . ı ·: .. ; ·;:.: şeyh: -Hasan Efendi.: .... Hanim: .: . :,.. .,
.. 1, . . _şeyJ:ı Ahm~d ~e~ÇJ. . : ··: .';.~ .. : ~
.· :: . . . . .
7 .. ı ~ n~. lu dip~otlınd~·: . _(b >" ·iıendmde adı : g~Çen-:·~u -- ·dift~r(l.eki' ··riiarilın~ti biie lutfeden. s·aYın "Yük: Mim. Ekrem Hakkı · Ayve·rcıi•ye teşekkür ·ederiz: · · ' · · ·
.. 8 Mahallenin sakinlerinden bazı yaşlılar bu ihtimali ımvvetıen~ci:· biı-gj.J,er: -a.~taı:~şl~qxr. .. ·. _ '. · · ... . , ·. - ,_. : : .... - Sa 1 no. lu .. dipnotunda ( a) . ben!llnde adı geçen kaynakta, .. «0 da başı -kur}?ünde. Yay~a'da Halvetiye'den Ke~ami Tekkesi ş·eyhleri».pde~ ~qz .ediliyor.'. is. · y.y. oaşlafuida Hiı.lveti tekkesi olarak kurulalı, .. son.ra· sira iie Rıİaiye· ve :Kadiriy~ ti:i.ri.katıarı.İıa · intikal · eden tekkenin·. yedinci ·şeyhlniıi.·: «H~ıvai ·Te'kkesi : .Şeyru Rıfaiye'den eş-Şeyh Öküz Ahmed Efendi, fevt: H. 1270 (M. 1853/54)» olduğu bildiriliyor. Bu zatın selefi ve tekkenin altıncı şeyhi «Eş-Şeyh · es-Seyyid··İbra
,hiiİl Edhem ·ei-Vefıbi :·Eferidi»:nin 'ülüm' tarihi ·de ·H: f267 ·'(:M: -1850/51) ·.olarak verilmektedir. Buna göre Şeyh ÖkiiZ Ahmed · Efeneli 1850151 yılında Heıvaı. !I"ek'-kesi'nden Kelii.mi Tekkesi'ne gelmiştir. · ·. . - ... · ·· · ·· : .. : .. :Ayrıca yine 1 no.· lu dipnotun da (h) . bendin,de .. adi geçen :H, .1·256 ('M.: 1840/ 41) tarihli kaynakta, s. 13 de, çarşamba günü ayin yapılan tekkelei:deıi.: bahse;.
Sanat Tarihi YıUığı - F. : 12
17Ş
. . -·. Helvai .. X.~k.ke~ı!nm . kurt1Ju,şundan· kapatılmş,s~a : kadar.· geçe,~ dörtyüz yıla ya'lq:n ·bir zaı;nan· zarfınd~ bir· çok .tadilat .. ve ,tam.ira~ uğradı~· ve b.ul~~uğu l;ıöl_g~yi- y~kpı çpk. sayıda. ya~gı.plş,rpa,n şon~· :r;a, ~e;r .seferip.d~ yeniden inşş, .. ~dilçl.iği :::ı:nul;ı.ak.k.a~ır: · Ma~le~~f _bu,_;ı.~:: · şap eserin h~ç .. pir_ yerinde; tarihlernede bize l§~lç t}lta~~k ~~z:h.~gj. bir. İrii;S.be izi,n.e ı:astJap.İnaınış~ır. Tek~e$1 sçın. ·günleriı;ı,i. yaşamakta · ql."' ması· ve bu konun~ kamuoyunş, bir an evvel· aksetUP.Ipıesi z~:nır~Y pizi, a;rşivlerde ~·.zaı;naı;i. .İsteyen. ÇStl;ı.ş,malar ,yapma~n ~lş,k.9Y .. muştur. Fakat şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki, gQ.ı).ümüze .kalan te~e -binasının 16-.. y.y. Ue ·hiç :bir ilişkisi _ yoktur. ~ölqvesiD.ı ş~duğumuz yapı, en erken bir ta.rjp.lemeyle, ·19. y.y: ın ilqnci yarıs~a, hatta son çe~e.ğine. ait . olmalıdır. Daha ileri~e incelenen inşai ve tezyini özell.ijdez:, ceP.he . ırisbetı,eri ·ve çeşitıi"mimari d~taylar b~ bu sonuca götürmektedir. · · · ·
Tekkenin mimari özellikleri :
Helvai Tek.kesi ahşap karkaslı bir bina olup, duvarlarının dış cidan kaplama tahtalanyla, iç cidaiı: ise bağdadi ·sıvayia ··oluşturulml,IŞ~J.ır. ArkSL<:la. ve yan1atda, kısmen zemin kat boyunca.: yükselen bir ta§ duvara oturmaktadır. Boyutlan, yaklaşık olarak (13 M. X 12 M.) dir: Çatısı. alaturka. kiremitle kaplıdır. .
Bina, genellikle çağdaşı olan tekkelerde görüldüğü gibi, üç ana bölümden me.ydana: gelin:ektedir. Tek.kenin çekirdeğini oluşturan ve esas fonksiyonunun cereyan ettiği semahane-türbe bölümü, erkek ~af~lerİ;Il ağı,r.lan.<4~ -y~ d~ryişlerlA. a~<ıet?- .evy~l ve ·sorira"öli.ırup. sohbet. ettikleri selamlık .hölüinü, Şeyhin . 3.i.Iesiyle : ikal)iet ettiği' ha-ı:em . l;ıölüPıü. · · -~ · · ....... -~ · .. , ·. .. . . .· · . ·.· ·. .
İki yandan ahşap evlere biti§ik olduğu için Bdzdoğan· Kemeri Cadd~si!iıe •bakan·ow.ön ·cephesi, ·bir ·de :arkad.aki ·~ak haliçeye:.ba:~aı;ı· cepJ:ıesi vardır . . qri cepheden; bakı.ıdıgmda 'bu: iiç 9ölüln q~gJşj,k 'yükseklikleri ve msbetıeriyle göze· Çai-parlar. Bu durum farklı · foı:lk-. . . . .... . ... - .. . . .. . ...... .. ..
. ' .de~: «Yevm-1 Çar§anba~ bölümünde «Rıf<Uye'den Şeyh Heıvaı . Tekkesl der. B~ dog-ankemerl» · kaydı bulunmaktadır. . · . · ·- -.
Bu bilgilerden hareket ederek, Helval Tekkesi'nln · 19. ·-y.y. ·da .bir :müddet; hiç değilse ('1840/41- 185Q/51) .;yılları arasmda Rıfalye Tarlkatı'na .. bag-l~dıg-mı söyleyebiliriz.· · · .. ,. .. :-- ,; · .. - .. :: . .. · ·
.· .. ·.:; . · ..
179:
siyonlara sahib olmalarmdan değil de farklı tariP.Jerde ipşa edilmi§ olmalanndım · doğmaktadır. Cephe kap~amalarının ve p~n~ereleriıı41 durumlanna bakarak,. haremin türbe ve selamlıktan dap.a-geç .b).r ta-: rihe ait olduğunu ' tahmin ediyoruz. Aynca haremin zezniı:ıind'eki Uj.ş7
lık, içeriden bir duvarla bölünerek, halen bakkal dükkanı . olarak kul-· lanılan bir mekan oluşturulmuştur. , -· ' ___ •
Ön (batı) cephe asimetrik bir düzene sahibdir· .{Resim 1) .. Se-13.inlık üç, harem ise dört katlıdır. Türbe ve. semahane iki kat Y.iiksekliğindedir. Ortada .yer alan üç adet uzun cUkdörtgen pencere tür-: beye aittir .(Resim 2) . Demir parınaklıklarla techiz edilmiş olan b~ açıklıklar, aym zamanda ·semahanenin gün ışığı .aldığı ·yegane · menfezler oldukları için geni§ tutulmuşlardır. Solda selamlık• cephesinde, sırayla~ zemin katta bir kapı ve iki pencere, birinci ye·:ikinci, .katlarda üç~r pencere yer a~. Sağda harem cephesinde ise, sırayla, zemin katta bir kapı; birinci katta iki, ikinci katta üç pencere, üçüncü ·katta da bii' kapı ve iki pencere· yer almaktadır. Harem -cephesi- iliğerine nisbetle daha hareketlidir. lkin~i katta, orta:da, cepheden---75 cm; .çıkıntı yapan, üç yüzü ·de pencerelerle donatılmış ve- kırma ·çatıyla örtülmܧ bir cumba bulunm~ktadır. Binaya -yapılan en geç-tarihli ekle~ me olarak gördüğümüz· üçüncü kat ise geriye çekilmiş ve ikinci ka.: tıri. çatısının bir kısmı çinkoyla kaplanarak teras niteJ!.ği kazanmış-: tır~ Sade görünümlü bir demir korkuluk bu· terası kuşatmaktadır.
Türbe üzerinde gezinilmemesi .için t~k- meyilli bir çatıyla ört~üş ve diğer iki· bölümden .daha alçak tutulmUştur. Ancak, "zemin ,katta erkek ·mahfilleri, ·birinci katta kadın :v:~ hünkar mahfiileri ve ikinci katta · niabeyn odası, _ harem :v.e s~lamlık bölilinlerini arkadan birleş
melerini sağlamaktadır.- Bu sayede, :ikinci k~tta · haremden iki9; se.:. l~n ve mabeyn odasından da birer adet pencere türbenin .çatısıiia baka bilmektedir; Pencerelerin baZılan .çift kanatlı, bazıları. ise giyotin ·tipinde olup:basit ahşap çerçevelerle çevri.4nişlerdir: Kapılar d'a devrinin alelade irr!.ala~dandır. Cepheler. sade . silmeler _ :v:e kısa bir saçakla sona ermektedir. ,. · · · _ . · . Arka· (doğu) cephe kırık yüzeylidir. Malzeme ve detaylar giriş cephesiyle aynı olmakla beraber, burada daha gelişigüzel bir pencere d~ ve b~un sonucu olarak k~ıl; bir d~- gqrülüyor. Ha.:. r~hıirl ikinci kattaki bir o'Cıa.Sı . (14) ce~heden so' ciı: . k~dar taşkıı;ı
9 Bu bölümde 15 no. lu ·odada; bir pencere sonradan iptal . edilmiştir ..
iso olarak· inŞa - edilıiıiş ·.ve aym ·bölüriıiin. üçüiıcü ·k.atıhda>bu· Çıkııit~
üstüne tekabül ... eden: mekan geri çekUerek::önüne.: t.~k~:meyilli' küçükbir çatı · yerleştitril.miştir . (Resim 3) •. Zemin ·katta:-harem :bahçe·: ka ı.. p'isı' ve bir' pencere, -birinci katta aynı ":Pölümün :iki ·pençeresi; .. iklıici katta . selaı'nlığin, harenili:ı: ve mabeYıı odasuiın' ikişer . penceresi, kıs.: mi olan üçüncü katta ise iki pencere· yer almaktadır~· ·· .:. :: . ·' >· '·
· · Planlarda rn:ekanlara verilen · iıiımaralann srra,sını takib ederek selaı'nlıği ve hareini · ôluşturan bölüinlere bir. göz. atalıni : . ~Selamiık" kapısından :girince; bir dağılım ·merkezi . olan .taŞlıkla . (ır 'Karşı}aŞı"
rıi. Btiradan. küçük bir odaya· (2).,. mutfak:·oıması muhtemel .olau ·bir bölüme · (3), . semahaneye (28). ve· Ml merdiveniyle· .birinci kata · rua~ şılabilir: ·Tekkeye gelen . derviŞterin ve. erkek misa:fj.rleriıi." bu yoldan . semahaneye: geçtikleriİli düşünmek doğru .. olur~ Merdi:Veri.den. Çıkl;IlCaj önemli kişilerin - ve belki de pad.işahın a:Yini seyret~esHçin düşjlııü.Ji.; müş olan inahfile ·.vaf'!l1Z ( 4); Aynı katta bu.mahfile bir. _kapıyla .açı.:
lan· ve selamlığın en :geniş inekam olmasından :ö:türü ~<şe.yh:'odasl>>_ı~ olarak" Iiiteleri:direbileceğimiz bölüm: .yer .. alıt . (5):· . .Alfında ~:bit.Lyerli dolap bannd.ıran M2 :merdiveni- iKinCi · katın safasma :{6kçık.a:r. ·.·Bu4 radan biri küçük (8) , · diğeri' _daha büyükçe ·t7) olan. iki odaya, . bir helaya (9). ve ·mabeyn odasına 11 (10) ··geçilir; ·Meidiven . pöşluğunun bir :kısmı· 8.hşapla kaplanarak bir musarid.ıra. oluşturulmuşttir.:_ Se" milianenin bir;bölümünün 'üstüride yer· alan ve ·alçak. öir: pencer'ederi' b"liraya bakan· (ResimA) mabeyn ·oqasından· bir ·kapıyla: hareme··.ge: çfrıce: .önce küçük bir: koridor . :(11) sonra. bir sOfa (13) : karŞıinıza
çıkar. Sekili curiıbası · ölan büyük bil: oda (15), arka .cephe'de .. taşlo.n~ lık 'yapan .küçük bir oda (14) sofaya, ·bir bela . (12) : da lçoridora açı~ lır; M3 ·merdiveninden çıkarak ula~tığımız üçüricü katta· da:; .bir. sOfa (16) ve buradan geçilen iki o"da"-(20, 21), bir hela (17) ·ve -bir koridôr (18) .ile ulaşılan mutfak (19) yer alırlar .. 21 no.ıu· .ödanın.: önü, .:daha
öne~ sözünü ettiğimiz terastır.1kinci kattan M4: -nierdiv~niyle: .hare~ miri. birinci katına · ineriz. Ayni şekilde, . bahçe·. ve·. cadde:.'yönleiinde yer alan iki_ oda (23, 24) ve bir sofa (22) ' burada::. da~ yer·. ·~Iır. ·:24 no.l~ odada; .girince:kapriıin sölünda, · ısimetriği olması, muhteri.:ıel olan
. .
.. . . \
~ : . 'j . ~ -·· . • •• - · • . •• : • • . • . : · •. : •. : •. •• ::·.: . ·:: :<~ ~.:::_ :r.: ··:::: ::··_:~ :·.:: .. ·;: ... ~ ... :~~:.:.~ ... . . 10 Te;ıqtelerd~, §eyhl_eı;i.p. di,nl~nqikle~i, . kıyafet . de~§W"~e:~t _y~ ~ö~eQ:n!:siı.firlerinf kabul '"ettikleri ' bölüm. . ' . ; . ... . : .· .: -~ .. :.:. . .-.:: .. .. . ; :.,: · ' i.
ll Eski konak ve saraylarda, harem ve selamlık bölümlerini--ayıran -daire. «zülv~cheyn» de· .. denilen: b tr bölüme ·_tekkelei"de· .de :tastlalilr;:. · .. ·::.~··:. : .. :.: !!·~ı :.r
ısı
bir_yüklük::yer almaktadır. ·xın~ bu bizin.c~ kat .. sofaı:ım4~~ .bir k_apı~ sehıahaneye kafesler . arkasından bakan kadınlar: mahfiline · (25) ge-· çit· verfr. ·:İçinde ölÇü alınakJmkanı bulamadığımız. b-u böl~, sema-: haJieyi: .çevreleyen:sütun:lar,. binanın arka duvaı:,ı .v;e .. har·~mi,n .duyar-· lan· .arasında .. kalali sahadır.~ M5 ..nıerdiveniyle. ha:ı;:em :taş).ığm.a .. .(26) inerii; · Bjırası, ~vvelce · q..~ . söylediği.mlı gi,bi, ·:bir ·.SOk tadilat-. v.e değişik~kııllanımlar· sonucunda. :asli ·şeklini ·kaybetmiŞ v.e karmakarışık bir. görünüı:D:. almıştır.~ Buradan .. arka .bahçeye, ·· semahaneye ve :.caddeye çıkabilir. ·Bu .taşlığıh bahçeye doğr~ uzanan bölümü, me:rdiv.enin ya~ ·
nından bir· kapıyla ayrılmiş ve. mUhtemelen ~utfak . (27.) · olarak kw-. !anılmıştır. Bakkal,:taşlığın bir kı:smını . işgal etmektedir. Bu. bölümü. ihdas ~derken· çekil~n duv.ann altmda b'ir .s~rJJ.Iç bileziği. göze . çarp-. makt~dır:. Haremde .. ikamet. eden şeyh .ya da bu .bölüme gire.cek. ka':' dar.. :ailesinin. ·yak.uiı olan kişiler, semahaneye geçmek iÇin ta_şlıkta~: kapı~:.kullanırl~rçlı. :. . · .. · -: :.:: Son. derecede .. gjri.ft bit. mekanlar:·.topluluğu oluş.tt.iran l;m ·odala
r-m.:telç t~k görevleı:inin· .:ne olduğı,ıp.u ·bilemiyoruz. · .A,ncak sela~ta. şey.h , odası, meyd~~- odası~2, zakirbaşı odast13; kahve ocağıu gibi bö-: lijnılerili.: bulunn'ıası. gerektiğine göre, ·geriye. kalanlar.d~n, : konumlan ve "baGi:mleri. göz· önünde. tutularak, 2 no .lu· odanin .kahve ocağı, 7 ve 8 ... no,l:ıı · o.daların .. da I!leydan·. oqası :ve .. zakirbaşı : odası. old~arini bxr: varsayııli olarak Ueri-.sürebiliriz .. Har~mdek:i böliirrlter ise, kadın' ~~.b::-.: filleri dışında, .bir. ailenin ihtiyacına göre düzenlenmiş çeşitli türdeki ıri~kai:ıı~dlr>~ · ·.:.: -:·· ·' · · · ... : · : .. · · ·· ... · · ·· .. -· · · : .. .. .. . · -: · .. · ~:
:~·=·:.-.. ·:Hel~a( T~kkE!~i;na~·: ~~niah~ri~:vıe ·tikbe:.: ~ı;~ı~tııida k:aihaŞ~~-·ve· tek::'l)J·mikan b:ali,ne:_ieıni1Şıerdit1(· seıb.a.ha:ıiederiyinı~ie =ayruan· e~as·
· ::-.... . ::. -~ -:".:. .·:~ ~:· :: . ::. ..... ,'l . :· .. :: . . :- : · ·: ..... --: .... .. ~ .. :: .. "' : ... . ~::; ... :. .. :.:.~ . . . :··:.·.:· .. .:.:· . ..
12 Tekkelerde, dervişlerin, ayinl.er dışında sohbet etmek için toplan<İık-Iş,rı. zaman .kullandıkları bölüm. Mev.Ievilerde, sema ayini haricinde; a:Yin-i cemI~~ y~ .. S?-~iıh '-_z~rlefiı:ı,izi yapı~ dı ii, odaya .d~ _!>ı,ı a?- yerlfu ... . ,. . . . : . . ·: .
. " 13 '- Zalöibaş~ dfı:i.led.iğ1.;)<;ıyafet deği§firdiği, : ni.iSiı.fi.r. ·kabul -~ttiği. ve tiı.-; ıJ't>'eieriİıe:::ınti.siİd meŞk' ettır'iıiil oda. '; : .. ·, .: . . ' . . :. . . ~: ~·: '14' ·· .. Teltkııierde;: kali:ve . pi§iri.liİıe:>inden ve dağıi:lınia~ından :s~rılıriiu· 'oıari:
<:.İqthve; : n§.liibi» rup:. ,ı:iya:se~nd~ •. kalı:Venin ·_pişirJldiği .. ve : ·de~ıerle . misafirlere_; dağıtıldığı yer . .. · .. . .... . · ·. ., ~ · . ., · . . . .. . . . , . . . " . . .... · ·. ·::: >~ :=_':Bı,ı. ~~eı4ği:Yie)ieıv~i· ~e~~sı, · ç·e~ıtu· tarıkatıar~. ·b·aiiı. ,~eğişik . dev!-r- · ıerq~ ;yapılini:i .~e · farkli hac~ıere · sahib. b~ "Çok ·eserle ·benzerlik 'g<isterriiektedif.'-koiiya;MErvfaıl§;· D'erg:lıü·, 'KarB:rria.D·-:Mide~~i M:evıS:n~ Dergıl:hı'; .. KaragÜıfi- · rük'te Nureddin-1 Oerrıilii' .. Dergahı,. smvr:ikapisı ~ar.ici.ride ··.SeY,yid' Nizarn. Der- : gaıu, Fatih'de Bahçıvan Arif Efendi Dergahı bunlardan bazılandır.
182
alan, daire pla:Iilıdır. Planda ·görülduğü gibi, gayrimuntazam bir _ala,.: n1i:i ortası dokuz ·adet ahşap sütunla sınırlandırılar'a.k bu anıaca .tah.-· sis' edilmiş . ve bu bölüıiı, türbe olarak kullanılan dikdörtgen ·bir me":· kanla caddeye doğru uzatılnuştır· (Resiin 5). Biri selamlıktan, . biri. haremden olm:ak üzere, iki kapı semahaneye açılır . . Mfurap selamlık! kapısının heme'n yaninda olup, basit dairevi'bir niş niteliğindedir:·
'Dış duvarlarla .sütunlar. arasında kalan alan, erkek seyircilere triah~ sus bir mahfildir. Bunlara; .birfrı.ci katta, kadınlar ve· hünkar niali~·
filleri tekabül ederler. 1lri kat boyunca devam eden sütunların ara-:· lanıidiı., zemin katta, ahşap korkulukların bJ.l}unması gerekirdi. Bun~ ların zamanla yok olmuş· olmaları düşünülebilir. Birinci katta ise. bu açıklıklar, sık örgülü ahşap. kafeslerle kapatılınıştır (Resim 6). Yalım selamlık tarafından geçilen hünkar mahfilinde, kafeslerin yerini: 80 cm. yüksekliğinde barok profilli ahşap .korkuluklar almıştır . (Resim 7). Sütunların altları, kaide görünümünde ahşap süpürgelikler-· le, üstleri ise basit ahşap··Çıtalarla süslüdür. Türbeyle semahanenin döşemeleri ve . tavanlan· kısmen çökmüş durumdadır. Türbede biribüyük, ·üçü·~küçük olmak üzere, üstlerinde herhangi bir süsleme. im-. sur.u 'buluı:i.mayan dört adet san4uka görülüyor. Burada gömülii olanların kimliklerini . tesbit edemedik. Ancak büyük sanduka, Şeyh'. Yakub Efendi'ye ait bir makam kabri, diğerleri ise, daha sonraki tarihlerde bu' tekkede ·~eyhlik yapmış olan kimseler~ ait olmalıdır.- : · · · . · . . .
· · ·· .Ytikarıdaki bBlüriılerde Helvai Tekkesi'ni teŞkil eden ÇeşitU ~~·-: kan),arın kullımiliş · b,iç~erini, mimari ve. inşai . özelliklerini: gÖzden geçirdikteıi· sonra, yapl-.k~tlesi$ geı:ıel karakterini' ve" bu kÜtle . içiiı-.. de mekanlarm ·dağılüiunl · da ele alarak, bazı · değerlendirineler yapa-· biliriz. .
• • • o • • : ~ 1
. Bu tekkede dikkati çeken en belirgin özellik, fonksiyonel ve ras::..: yon~l . esa~lara göı;~ oh.lŞm:uş . org~nik ye asimetrik bir mimariye s~f-' l:iib oiuŞudur: Bti özelliği oluşturan faktörlerin. başında yapıİiın .. a~a . duı;~~ gelmektedir. Şöyle ki, 16. y.y . . ın Osmanlı !mparatorluğu gibi -:muazzam ölçülere sahib ·bir ·devletin başkentinde ve bu kentiıi-·
merkezinde!? ö;rıe~ yerl~şme bölgelerin~~n Süleymaniye'ae yer .~an· ~e.lv8::i ·Te~esi,:· kesif-~iT .. iskafi: sahasi _·i'ÇJnqe qulunıİı.atqa,~. Ataa~ı •. uç ~a~~fından .ev~e~ı~; ~-i! tara.fı;Odai:ı ise cadq.eyle çevri.lıiıiş. :ve böy-· lece yapının yatay gelişme _imka.m kısıtlanmıştır. · .. .
• • • \,. ı...J • • • ·.t .... .
183
· .. ,. Böyle· bir arsa'da -söz· konUsu olan biıia inŞa edilirken, meİısub: ol_. duğu" tarika:tta çeşitli faaliyetlere mahsus, değişik mahiyette" mekaı:i.lar. ve" buiılahn aralanndaki· bağlantılar göz önünde tutuım~·tur. · · · . . . '
. · .· Pla:n:ı e~kneyeİl bu husUslara,· Tfu:k ahşap yapı sanatının ye· ge~· len~ksel . tekke İnimarisiniiı,· ·binanllı · inşa edildiği de\r:4-deki duruinıa-· rinı· da eklemek "icab ·eder." Yilkanda saycliğıiiiız bu·· seb.~plerdeii ötii.i-li, rasyonel bir tutumla· hıiteket ediliniş · ve kıymetli ~~aşt~acı Yük. Mim. Ekrem Hakkı ·Ayverdi'ıiin tabiriyle·:«mahalline riıasnif» bir ·inl~ mari ortaya çıkmıştır. Bunun da tabü bir neticesi olarak, gerek planda, gerekse de "cephelerde asimetrik ·ve organik'bir düzen görülüyor. Bı.i · gerier karaktei{ aÇısiri.dan· Helvai Tekkesi, günüİnüzdeki yapılah 19:·y.y. a aif ölan ilir Çok ahşap ·İstanbul tekkesiyle benzerlik· gÖstermektedir. Bunlara ornek· olarak şu yapilari sayabiİiriz: .Üsküdar Stıitantepesi'nde N akşibendiye' den· Özbekler Tekkesi, VeznE~ciler'de Celvetiye' den keşfi Ösni.an Efendi· Te kk esi, · Kasmipaşa' da Rıfaiye' -· den ve Kadiriye'den Ayni Ali Baba (Çürüklük) Tekkesi, Eyüp'te Sinaniye-i Halvetiye'den Ümmi Sinan Tekkesi, Beşiktaş'ta Nakşiben-diye' den· ·ve · Kadiriye' den Yahya· Efehdi · Tekkesk · · ~- · · ··
. Bu. benzerlil4e.rin yş.m sıra, .. semalıane ınekammn oluşumu ·açı; sind.a~ Helvai Tekkes1 ayn bk. özelİige sahip~, :Te.~~ierde. en ö~emli mimş.ri eleman olan·. bu bölüm ün değişik · uygulamalarda aldığı farklı biçimlerden ·söz ·etmeden önce, çeŞitli birikatlarda ·· nasıl kullanılchğına kısaç_a deği?mek ge:rekir16
• Tafika!l.ar, i~Fa . edile~ .a~erde .. d~t~·· vişıeri.ıl ·semalianeae··· b·eın bir· düzene· ·'uymalarma ğöre Şii · şekilde gmplapp:~ar : .. . . .. .-: . . . .. . . . , . · · ,. · · · ·
.. ~ · · ~Y~:rürTar~ttar· : k,adirl.y~i7 , ~ıfaiy~ıs, BedeviY,_ei& ;:·D~ş_ukiye~o, • • • .. . •• • • • • •• •• •• • ••• 1 • • • • • • • •• • • • •
. . . · ....
16 Bu konuda bizlere vermiş olduğu kıymetli bilgiler 1çiı1, : Sayıh· ömer Tuğrul lnançer'e. · teşekkürü borç .·biliriz. : · ~·: ·:: ·. . · -: '· 17 ·.seyyid ·:Abdülkadir-i Geylani- (1078-1166) tarafın'dan Bağdad'da k\irut:: muştur.... . · . . . ... .· · .. , .... . : .. . ·
:: · 18 .-Seyyid ." Alimed ·el-Rifai (.1118-1"183)" taratmdan Irak'm . Evasıt- şehrlne· bağlı JJmmi : Übeyde köyünde· Kurulmuştur.. . · · . . . . .. .. . . ,.
19. .. Epu'l ·Abbas : Seyyid .Mimed-ill Beaevt (1200-1276) tarafından Mı.sir'uı Tanta şehrinde kurulmuştı.ir.
20· ·Şeyh İbrahim-i ·nüsstiki (!238.:1271) "tar8.findan Mısır'm kÜZeyinde· ku-rulmuŞtur •. · : •... : :· •:. · _.r • •• • . . .• • • • :.. : -- • •• • . '\ • • • · - : • · •
1.$.4:'
Sa-'d,iye21; : Şa?eliye~~ · gibi g~nellikl~ . 0$ Doğ~'da ve_: K'll:Ze:r.. Af.- ·
ıika'da: J,mı~u~ı.ış · olan·. bu tarikatıaı:da . ~yine katıla~ar, . mihr~b:ı,n · önün,d.el:ri __ postunda oturap. ·şey~· karşısında, mihrap _duvarına-. pa::· ralel,.ve .dik. saflar meydana getirirler. Ayin boyunca zikrin ahengine ~yar~k vücutlarını çeşitli şekilierde ıiai::eket · ettirir ler . . Bu grup. konl.ımu,iim . dışmda kaldığından teferruata. girıİıiyor ·ve kiyami tan, katı:iiı,rl' tekkelerinele &yin biçimine eıi uygun semihane plaıiının ~-~r.e .. ya da ·.dikdörtgen <?ld.uğunu söyleme~ e. yetiniyoruz. · · . . . .
.-.. ·. D~vraİıi Tş.rika.tlar : Bunlar ç9ğunlukla Orta ·~sya' da,· ~erbeyça.n;da ve Apadolu'(!.a tarih; _sahnesine çıkmış ve-kurucularının Türk olP,uklan· tarikatlardıİ-. Halvetiye Tarikatı23 ·ve çok ı>ayıdaki kolları EC~rrahiye24, • &~aniye~ş, Sünbüliye26
, Şabaniye_2', -l;Jşşakiye28 vs.).; N.al!:ş~P.e:r;ı.diye ~arikatı'nın29 ce4ri zikri30 benimsemiş olan kolları, .Kadiriy~ · 'raqkat(nm- Eşrefiye Kolu~ı. Gülşeniye32 , Celvetiye33 v~ BaY:.
21 Şeyh Sadeddin _ eJ: C!J?avi:_ ·u -.J.3QU:ı:?.?~ -~ıgaf~daiJ. ~l;ll"iye'de Jt41"w~
~~~~:··şeyh _Ebu;İ Hasan .. Ali .bin 4-bdullah-üş Ş~eli (1197-İ25'8) ta.rafindan lskenderiye'de· kurıiımiiştur. ' : ·. 23: Şeyh. ömer-i Halveti (. ?- 1397) tarafından Horasan'da kuriılniuııtur. · .·: -24 : Şeyh Nureddin-i Cerrahi (1672-1721) tarafından İstanbul'da kurul- ·
mti§tur .. ... •. . · . . : . .. . ." · · . . . . .< •
·. _·,;25·: Şeyh lbr~ .. · ."''İp.ıni Sinan ( ? - 1569) tarafından · ıstanbul'da .k_ ~uı~. mUştur.. · · ·.
26 Şeyh Zeyneddin Yusuf Sünbill Sinan ( ? - 1529) tarafından lstiinbtii'dar kurulmuştur .
. . . 27 ' . .Şeyp.. Şaban-ı Yeli ( ? .- 1G68) tarafından. ·Kastamonu' da kurulmuştur. ' 2s -şeyh 'Hasari · :Hüsain'eddlh-i uŞşaki · tarafiridan i<3: ·y.y. baŞiarııidiı. ıs
tanbul'da kurulmuştur.
29 Şeyh Mehmed Bahaeddin-i Nakşibend (1318-1389)· tarafından · Buhara'da · .kurulmuştur. · ·.
30 Tasavvuf geleneğinde Hz. Muhammed'in Hz . . Ebubekir'e. :alçak . sesle :g~ret-i Aliıye .de yüksek .sesle- zikr etmelerlnj,: tavsiye · ettiği1 vardır. Bu· zlkiı' türlerinden birincisine «hafl» yani gizli ziklr, ikincisine ise «Cehri» yani ~çık zikir:. ,denilegelmiştir-: · Bu esa:stan hareket ederek . Tasavvuf ehli ·Çehriler ve Haf'ıler diye iki grupta toplanmışlardır: · Bazı· . tarikatlarda, . mesela Nakşillen~· diy~!t,le 'her. 'iki usulUii· da benimsendiği ve bundan farklı koliann ·doğduğu gö-rülmektedir. .. .
3~ · ·Kadirlye Tarikatı'hı.n.!znikıi ·E!,lrefoğlu Abdullah-ı Rumi: ( ?:- ;1469) tarafından kurulmuş ve özellikle Türkler arasmda çok yayılmış olan bir:: kqludur;
1S5:
r,aıi:ıiye tarikatlan b tL grubu oluştururla._r. Bazı istisnalar . dışında34
d~:vranilerde ayinlerin · an.a ·.'hatlan şöyledir: .Ayiıi iki böljime- ay; rılır . . 'Birinci bölümü :olan kuud zikri boyunca derViŞler, . burada aa· mihrap önünde oturan şeyhin sağında.ıi ve ·solundan başlayan bir halka teşkil ederek- oturiırlar (Resim. 8·):. Zakirl~rı~ ise şeyhin · ~ol ve sağ arkasında sıralanırlar. Daha sonra-cumhur. ilahisiyless· ayağa kalkılır . (Resim.9}., Bu ilahiniiı sona ermesiyle devran b;ı.şlar; .·Önce elele! tutuşarak, · dahil:- sonra. kollarıyla birbirlerini . omuzlannd.an ve bellerinden kavrayarak, sola ya da sağa: doğnı küçük adım.l~la dö:: nerler (Resim 10). Zikredilerek ve gittikçe hızlanarak yapılan bu dönüşe, z§,kirlerin okudukları çeşitli türde· musiki pa:rçalan3' .ve bazen de tekke . musikisinde görülen vurgu! u sazlar38. ·eşlik eder. Bu forindan: 'başka; . devrani ·.tarikatlarda yine 'dairevi ·hareket arz~den ·
başka iikir usulleri de vardır39 (Res~ ll). Görülüyor ki devrai:ıi ta~ rikatla:rm ayinlerine, başından sonuna. kadar hakim olan ·motif dafredir.
-.
'· Aynı zamanda Hacı Bayram-ı Veli'nin de müridi ve damadı olan bu zatm t esis ettiği şubede, Halveti ~e · Bayramt etkilerinden .gelen · devran usulu de . vardır.
. -~~ ,Şeyh !bral$1-i Gü~~eni ( '? -,'1533) tarafından Mısİr'da kurulan ve · Haı-vetıye'den_'~yrılmı§ ·olan bir. tarikattır. .. . . ·: . . - . . . .. ·
: 33 · Şeyh 4\ziz 'Mahııiud Hüiıai · ('1543-44-1628) tarafından ·!stanbul'da ku-ruimlışt_ur: . -. ·, . . - . . ·· · ·
. : 34 .J.\S)ında aynı ' görüŞ v.e duyuş etrafmqa qir}eşen tarlltatlar,_ ma,nevl t~rqiye si~temleri 've dışa dönük geleneklerinde_ki bazı farklılıklarqan dolayı, · konuya· .. yabancı . alaniann İıezd.inde, - aratarmda . uyuınSııZiuit hatta ciü§mii.hl.ık olan. topluluklar olarak görülmüşlerdir. Halbuki, tam aksine tarih boYıitic~--: ~e ·bilhassa siinnt tarikatlar arasmda büyük bir dayanışma ve kaynaşmanın olduğunu 'biliyoruz .. 'Bu m eyanda; " İstaİı.bul'da ·da,. değişik .tarikat~ara. :rnensub· olanI~; ·birbirlerine kendilerine;"h.!LS zikir ~ullerini. tatbik e~eğ'e-izin yermişler.dir:
. . 35· Deı:;vişlerin zikirine eşlik . eden dini musild parçalarını icra eden ki.nisel~r. _·_Ge~elİikie, keıidilerın~ in_ıiıısuŞ· b4'. maksuı:ede yer alırlar ve. -b.ii zaıdrbaşı .. t8:rafıiidıüı idare edilirler: !stanbul' da, geçen yüzyılda, binlerce ilfı.hi ve kasideyi hafızasmda tutan meşhur zaki.i-başıia~ıl:ı 'buiuiıduğıi bilinmektedir.·: · ·
36 Türk tekke musikisinde, dervişlerin koro halinde okuduldan ilahilere v.~r,l.}.~n ; .. ı;ı.d. · . · . ·, . .. .. • : .. . . . . . ~
37 Bu meyanda, devran ilahisi, zikir ilahisi, şuğ'ul (Arapça 'sözlü ilahi) ve kasideyi sayablliriz. ~ .. __ ·38 .·Bunlar· ·~endir, .·mazhar, ·kudUm, hallle ve növbedir. : '
39 örnek olarak «Vefa Devrl~ ve ·«Tavaf ';I'evhidb ni sayabUlriZ :(Re-sim. 11) •• : :: .·.: . .:., , ... ; , : :. •· .. ..
186
, .. . :· Mevleviye•0 ve Bektaşiyen T~tları: :. _, Bu ikisi, diğerlerinden çok değişik:' olan ayin şekillerinden ötürü yukanda adı geçen gruplardan birine .dalıil edilemezler.ise ·de, genel olarak .. daireYi karakterde. olan semalari, onlan devrani ta~_atlara yaklaştırır. Niteki.ın i!eride;. dairevi .. }J.a;rekete uygun ·ininiari şekile örnek olarak .bazı Mevlevi ve Bektaşi tekketeri söz konusu edilmiştir. · · ·
Bu bUgilerin -ışığında, semahane konusunda getirilmiş olan . de· ğişik çözümleri; planiarına ha~ olan-geometrik Şekil -esasma göre gruplayarak gözden geçirelim : . .
Dikdörtgen planlı. semabaneler. : Tophane'de Kadiriye'qep.. ·ts~. mail-i RUmi (Kadirihane) Tekkesi, Karagüıhrük.te Cerraliiye-i·Hal-. vetiye'den Nureddin-i Cerrahi Tekkesi, .. Üsküdar'da . Celvetiye'deri: Aziz Mahmud Hüdai Tekkesi gibi örneklerde semahane dikdörtgen planlıdır. Bu durumda, ayine bizzat katılıllayanlar · btı mekanda bulunamayacaklarma ve bunlar özel olarak yapılmış seyirci mıihfille,. rinde yer aldıkianna göre, semahanenin her iki kanadında, ayin boyunca kullanılmayan ölü sahalar doğmaktadır. -·
· Kare planlı se~anel~r : · Üsküdar _Piı.şakapısı'nda Şabaniye.;i Haivetiye' den · N asuııfzade Tekkesi; ~ocam~t;afıipişa~ da . J.Ialvetiy~~den Rş..rpazan-ı Mahfi Tekkesi, Topkapı __ haricin4e :Halvetiye:'den ~ak; keci Tekkesi, Tophane' de Halvetiye · ve Kadiriye' den Karabaş .. Tekkesi 'gibi yapıları ·bu· gruba dahil edebiliriz.· Burada ölü sahalar· bir önceki gru'ptiı.kilere·. iiazaraıi azalmış' . ve :·. semahanenin kö§eieriricie t~_ -pla_~tıi-·. : · · · .. · · · · .. · · ..... ·. : .
.. .. .. : {: . ....
. Pahlı· kare planlı semahaneler :· ·sütıüce'de Sa' diye'den ye Mev-:. !eviye' den· RasıriZade Tekkesi ve Kasımpaşa· MevleViluin~si'nde· ideal' çözfu.ne· doğru bir adıni atılmış ve kare planm köşelerliıde kw.ianıirnayaİı Uçgen aı.anıara, bir parç'asıri.ı seyirci_· ma.hpıı~rine :ıtatniak ~u; _~etiyle, kısmen ·f9nksiyoı:ı ka2;·a,İıdırı4ruştır. · ·.. . .: · .... : -~.: .~ . ; . . , :
Sekizgen planlı semahaneler : Kütahya Ergun Çelebi Mevıevı..-· .: . .. . . ~. . .. . .. . . ·:.. ~:: . : :. .• . . .,
· ... · : . ...... . :: ~ •: . 40 Mevlana CelAleddin-i Rt1ml (1207-1274)'. nin adına, otlu Sultan Veled
(1226-1312) .t~afından Konya'da kurulmuştur. :: · ::. . : .. .. :·. . ,.,.· ·' 41 Hacı Bektaş-ı Veli (1210-1271) tarafından Kır§ehir'de kurulmuştur.: .. . :
187
hanesi ve Galata Mevlevihanesi~ gibi örneklerde· de plan sekizgen ·olarak tas·arlaı:iı:m.Ştır .. Bu sl.iretle, ·-yukanda söZünü ettiğimiz üÇgenler biitünüyle mahfillere. dahil edilerek, semahane derli tt>plu bir'·görü: n üm ··kazaDm.ıŞtır. · · ·· · . .
.. Oııİidge~ -~ıanh seniahaneler ~ Me~divenkÖyü~~de .B~ktaşiye'4eiı Şahkulu Tekkesi'nde karŞliD:lZa ç~an bu şekliyle, . semah~ne_.· plaiıi; adeta ·daireye yaklaşmlştır. 'AYrıca Bektaşiler nezdinde ·'oniki raka~ mının önemi de .. l:!urada rol oynamıştır.. · · . . . ..· . ... . ..
· Daire ve elip& plıi.ıııı semahaneler : .Yedikule'de -Nakşibendiye'den, 19. :y.y. ını'· ilk çeyreğine ait ve eliptik planlı bir mescid-settiah'an·esi olan Küçük- Efendi {Fevziye) Derg8.hı lle Helvai Tekkesi'nin bu tipde iki örnek oiduklannı söyleyebiliriz. Birinci örnekte, elips formu fonksiyondan ziyade --biçim kaygısından .doğmuştur.- "Helvai Tekkesi'nde ise-semahane, fonksiyonu ile-' uyum içinde olmasını sağlayan daitevi plana sahiptir ·ve bu-yönüyle mimari tarihimizde önem~ li bir Y:erf vardır.· . . . . . . -.... ..
Tekkeııiıi siisleme özellikleri : --: . !
Süsleme açısıiidan yapıya · baktığı.niızda şu durumu ·görmekte-· yiz: Helvai Tekkesi'iıde tezyina:t, · asgari ölçülerde tutulıxiiıŞ ve basit:
· tekırlkle'rle meydana geti.ril.iriiştif: · . ·Halen' billayı teşKil eden iıiekaİı.lann· duvatlannda herhangi-bir
süsleme görülmemekte'dir:Yapıldıklan ·tarihte semahanenin ve· tür~ benin duvarlannda devrinın ··eklektik özelliklerini aks.eti:iien ka~emi.şi' tezyinatın bulunması, ancak zamanla bakımsızlık ve kötü tam.i.tatlar neticesinde yok olmuş olması muhtemeldir. Duvarlar, ·bugünkü halleriyle, bağdadi . sıva üZerine · çeŞitli renJite badiı.nalarla böyanmış·: durlnnd.adırlar .. Yalnız sem~ane~e yer ala~ :ri:ıilıra:p ~ ~(içinde, baroli:. ve: _am pir. ,:etİrileriyJ~ - '91uşı;ny.ş' . v_e ~~ ~üre bizde r~v~ç buinilİ;ş . olan . ckordonlarla·. tutturulmuş ·-perde» motifiyle bunun · ortasında içinde «Allah» · ya.zw.· bir -madalyon- (kandil ?) .:boyayla resmedilmişlerdir (Resiin i2) . · · ·: · .. .-: ~ .. · · --.. :. ~ · ·
. ~-- Tavaiı sü,Sleriıel~$de de.;ayhl _sadelik . göze ··çarpmakta~~-- Se~: miıJıa.ı:ie _dış~da :çliğe~ bUt_ün ~ek~İıla:İ'm tavanlannda, 19. Y·Y: . d~lstanbül' da . iİışa · edilmiş_ .. olan. 3.hşap · evlerde. ve daha ziyade müt~vazi meskenler ve tekkelerde gö:riilen cinsten;• çıtalı süsleme yer al-
188
maktaci.ı:r.' : Bunların .izdüşilınJ~ri.. yap~ ... ri;>.li)vesin,d~. ·gö~t~ril.IJ!iş . qJ,:-· duğunı;!a:n .. tek:, te~ bahsetmeğ~ .ger~~ . gö:ı;müyo~. :ııepsİ.n.i):J, ... Q$.~. özelliği, . ih~e..: :basit: yiyli,._ profi.Ui. çı~Iaı:la, s~:ı;ıya:p,a .. ş~~lazwıış_ .. !ıJç~· uzun dikdörtgenlerden oluşan geometrik bir düzen .. i~in,Ç,1,~ ·:g~rç~k:,. leştirilıniş olma~andır . . Ayrıca . çıtalar ta~am kaplayan tahtalarm Birı~şme· yerıeriii~ ·ça,kılmış .. oldukları iÇi.ıi; bu·sü~leine· ·tava:ıi.'~ons~~ siytıniuıu sagianııaŞbnci Q:oiayısıyia :ınŞai ve. fonksfyprieı· brr ma.iiiyet:;· tedir.~ · ·· ... · ' ... · · ... .. · ·· .. ..:· .. :. :· .':.':;:ı:
Semahane, mekan bakımından ·olduğu gibi. stiSiem'e··· a-ç'i:siiıdan~ di yap?1ffi·· eA .. :ıiyade . dilı:ka::t~ 'değe.ı: bCilWrı&dUr.' Bı,ıramn: . ta,va~da, diğer· odalarda görüJ.enlerle aym ebatta . ve pı:ofilde ÇJtalarla Ya'P~. s.üsleme'.J>ulUil).llalttadır (R,e~im 13) .·:Bu böl~üİı ·planına, ha~ qla.z:ı . dairevilik : Çizelliği tava:nda·.yer .3:lan tezyina,ida da görülme~~e.W+;: ·Ta:va:ı;ııii daireyi alanıyla aynı :ı;tJ.erke.?'~ · sahil;> . ola:ıı: pir ·.~ltıge.n t~yan:
g~beği tam ·ortada yer .. al~ak.taÇlır. Geriye kalan .. sal:ıa .üç kuşağ~·.ay-:' rılmıştır. Merkeı;den h.areket ederek. ;;ırayla J~lQllara. ~g!:)z a,talı~D-."· _Bi:-, cineisi çıtalarla smırlandırılmış düz satıhlı bil: çem1;ı~r. P.,iteliğlııd~q.i.r,~ İkinci kuşak yine çıtalarla smırlandırılmış ve ince uzun yamuk planlı dilimiere ayrılmıştır. Üçüncü kuşa,lı:ta,ysa . ayz;ıı._ malzeJ:A~Yl~ · ·Qh,ışturulmuş küçük dikdörtgenler bulunmaktadır. Bu dilimleri ve clikdörtgenleri··m.eydana geqren.· ç~ta~ar, ;tayanm . merk~zi.pd~q.: qa~aJ;!,;JŞm
lar . görünümUnd~ditl~r. ·:N,etiç~q~, semahaneİıin Q.ai,reyiji~· '~e: .. bım·r dan doğan, içine dönük havasım vurgu)a,y_a~ -~~sal: .karakter_çiı;ı· .s~:-:· leyjci. bir .takstn:ıat- . <;>~aYa .. çılq:ı;ış,ktadır. _.B~_lki .. d~ ·se~~a,~e:::i~.vanmdaki bu tek merl.te?'li.· ni$am,, :m,utasavvıflarm .v~4~t-~· YV.cu~, f)Jq:j._.y~ B~yr$Ull.iler.'in. a~. g~le:ı;ıeğ~de Çineı;nU -yeri olan, -~~~ s~p;ı'Qf.?l@ij.~?.:.
temşil e.tJne~tedJ,r (E.e~im. l~).: .:: :· . . · . ·. :· . . ... ~· ·: _: ·::: ?:;~·--: ·::· , . . . . .. . . ·;:: -··' _,., .. • :::
.· : 4~ Kur.'an-ı .Kerim'de· insanın· en güzel .yfl,ı:atılışla yaratıldıgı ye <ç~fel-~ · saiti.tıi» e ıiıdirildi~ beyan eci.ilmektedir .. { Vet-'İ'in . süresi) . . Mutasıi:vvıfl~·· - J)ü . b·e:Yıfuı ınsanı.h madde · aİemiıie g~Uşinde· ,;e·· nian·en . Yüks~ııireıc'· AJta.h·a:·· ~v~·.:masmda geÇirdiği · devretere esai" almak kaydıyia · yorÜıiil~ıııartlır. ·:B h yük' :ıp.utilsavvıflar. :ve . özelllkle Muhiddlır lbn-i :Ara}?i, Mevlana. Celaleddin~LR'Ibni; · Şeyh B.e:4r~ı;l®;ı-i Ş~m~vi·! : NiY.azi-1' Mı.~ı;i. y~ 3:-... Devre .14eia~llgi'.$ k~HÇW,l\1 .. Seyyid Muhammed Nur-ül · Arabi «Devriye Nazariyesb diye adlandırılan .. bu görü§U . ~n geniş §.eltllyl~ benimscmişlerdir. Konumuz olan Melli.miye:i ··Ba~~~ y~~de <İe ··bü .. 'fildr tıÜ-1k~t~ ·:~s~iıifui<iaı! ~ bfrl o~~§ i~· 3; :ı?~~~ :Me~a:İriı1~n'~de ı>u 'durum devam etriılştir: 'Çeşitli :ese'rıerdei'· bÜ '-dU,Üiıܧܷ açıkıayicı .'-diyagram:= lar Çlzllrniştir. · {Resım·. 14). Biı · kÔnuda;: .ıoirnetll bilglletinden.-.istlfadi!' ettfg1nlli S11-yın ,öm~ı; 'r.Hğrul . :ID~çe.~!~ .:t~ıı!!.~m" .. ~<!~r~-:·:. ·: . .: .. ·: ... . '.' -;': .·ı.~. < .-,·:. :-:::s.
189
Tekken.in kapılan ve pencereleri, süsleme açısından dikkate değer hiçbir özellik 'göstermemektedir.
Süsleme unsurlanyla Helvai Tekkesi, daha önce de belirttiğimiz gibi çağdaşı olan ve daha ziyade mütevazi ölçülere sahib olan tekkelerle aynı mahiyettedir.
' ........ ~ ..
Neticede denilebilir ki··Helvai ·Tekkesi, kökü çok eskilere dayanan Türk 'tekke mimarisinin .19. y.y·. a..ait tipik ve ilgiç bir örneğidir. ·Daha başlard~· sözünü ettiğimiz yalcin çevresmdeki ahşap .evler-le bir b.ütün · teşiril etmesi, değerini arttırmaktadır. ··
Ço~ ·bak.ın:is~· 've' harap olan tekkenin43 k<;>n.ın.ması ciJl:~tine gidilmesi ·Ve acele olarak tamiri gerekmektedir. Bu meyarida 1978 yılı başlarmda yaptığımız bir · araştırmada, Helvai Tekkesiyle komşu meskerilerin !stanbul üniversitesi tarafından istimlak edildiğini ve Yikı!ar~k yerierine · çeşitli kamu binalarının yapılmasına karar verildi~·,· aynca GaYi;.menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurul~'ndaıi bu yapılarm · ylktınlabilmesi için gerekli izinin d~ alıhdığmı öğrendik. .. ~.. . ... ;, Maalesef hütU.n ·yurt sathında ve özellikle, şehirleşmeyle endustrlıeşmepj.n en hızlı olduğu İstanbul'da, zaten yangınlar yüzünd~P,;pek ~zı güıiiim.üze -gele.biİmi.ş olan ahşap sivil mimari örnekleriniiDsayıtiirı, ihinal ve sa.Jiips~j;e!l, her geçen gün azalmaktadrr. B.tı···konuya, her küruİu.ştan evvel Üniversite ve Akademileriıniz sahip. çıkmalıdır .. Kanaatimize göre, konumUZ. plan ~kkenin, yakmmdaip. eski evlerle birlikte İstanbul Üniversitesi eliyle tamiri ve ilmi ... :.araştırmalara yönelik kuhııllşiara tiı.hsisi ; milli kültür hazinemizi-o koruma ve yaşatma açısından çok uygun bir davranış olacaktır. ·.24.8.l978 . . :, .. ·".:. .· .
43 . Tekkelerin kapatılmasından günümüze kadar geçen e~ yılı aşkın zaman z~da, tekke.., .. ve öz~e. s.epıah~e-t;ürb~ Joıımı .e:ı.aslı bir tamir görmemi§tir. Haremde· ve · ~eiimiı'kta bir ·Çöit M'pi ·-ve ·'ii~~ ce re ıptai edilmiş, yerlerine yenileri agılmıştır .. . Bazı .. duvarların da yerlerinin de~şmesiyle, mekanların asli şekilleri· kaybolmuştur. Kaplaması · Ç'UrürnUş olan çatıdan akan yağmur suları ve haremin helasından semahaneye sızan kanalizasyon, bu bölüınün tahrib olmasuia yol açmıştır. Kadınlar mahfilinin döşemesi bütünüyle çökmüş, semahanenin d~ tavanı ve döşemesi kısmen yok olmuşlardır. Mabeyn odası da, i!:lnde dolaşılamayacak kadar kötü durumdadır. Bu şartlar altında rölöve çalııımalarına yardımcı olan Sayın Taşkın Savaıı'a ve fotoğrafları çeken Sayın Doç. Dr. Yıldız Demiriz ile Sayın Tevfik Arutay'a teşekkürlerlmizi sunarız.
190
: '
' J ••
-e
'.
--: .··
~ .. a ~
··. s= ·s
Q)
~
...;,
e ·B Ot
:ı: .. :-~ .:. ~ ... ..:. :. ::
. :,."".:
191
E cı 'a
' . ..... ' eS
', :.:ı:
ü f
. Cil c-i
:l: .§ U'l N
5
192
193
®
Çizim 4. Üçüncü kat planı.
Sanat Tarihi Yıllığı- F. : 13
194
,_
d (7}0 :;:ı
ı= :;:ı
'"' :o bO"
~ 't:l
~ 'g (.)
t a> (.)
ı= :0
195
196
: ..
. ... .. ·: .. - . . 1. ::
... ·....
Resim 4. Mabeyn odasındaki pencereden ttirbeye bakı!J .
Resim 6. Kadın mahfillerinin kafesler1.
Resim 7. Hünkar mahfilinin korkuluklan.
Resim 8. Oturarak zikreden (Kuud Zikri) dervişler.
(Metin And, Tur~sh Danc_ing)_. .
197
198
. .. . .. Resim 9. Cumhur ilahisi okuyan dervişler. (Metin And, Turkish Dancing).
{~ ..
Resim 10. Devran yapan dervişler (Metin And, Turkish Dancing).
199
Resim 11.. Vefa Devri yapan ·dervişler. (Ortada bir başka grup Bedevt Topu teııkil etmektedir. Metin And, Turkish Danclng).
Resim 13. ' Semahan~ tava'nından bi.r görünüıı. ·.... ·- . . -: . .... .. . . .· . .
f • 1
~ A
~ !'! o ;'
~ Resim 14. Seyyid Muhammed Nur-til Arabi (1813-1887/ 88) nin «Daire-tü! Vücut' fi Beyan-ı Makam-ı Mahmud» adlı rlsalesinde yer alan bir çlzlm. (Abdülb9.kl Gölpı-• narlı, MeHi.mtılk ve Melli.miler).
Resim 12. Mlhrap.
~ o
2ö1
Resim 15. TekkeniD semahanesinden bir levha: «Ya Hazret-i Hacı Bayram-ı Veli».
:·- .. ': ~ ... ;;: ·~ ··. :~~··
::
Resim 16. Bayrami ·tacı.