qadimgi dunyo - ziyonetziyonet.uz/uploads/books/685218/54195c8a0b8c8.pdf · qadimgi dunyo tarixi...
TRANSCRIPT
«Yangiyo‘l Poligraf Servis»Toshkent – 2013
A.S. Sagdullayev, V.A. Kostetskiy
T A R I XQADIMGI DUNYO
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinf o‘quvchilari uchun darslik
Tuzatilgan va to‘ldirilgan to‘rtinchi nashr
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan
tavsiya etilgan
T a q r i z c h i l a r :tarix fanlari doktori, akademik Y. F. Buryakov
tarix fanlari doktori O‘. M. Mavlonov,tarix fanlari nomzodi N. T. Polvonov,
O‘zbekistonning eng yangi tarixi masalalari bo‘yicha qlashtiruvchi metodik markazi sektor boshlig‘i, A. Zamonov,
Ijtimoiy-iqtisodiy bilim asoslari va disti, M.Xolboyeva
Darslik materiallari Umumiy o‘rta ta‘lim maktablari tarix fani bo‘yicha optimal lashtirilgan o‘quv dasturlari asosida qayta ishlangan. Davlat ta’lim stand qo‘qituvchilarining ish tajribalari asosida yaratilgan.
UO‘K: 94(075)KBK: 63.3(0)3 S 16
Sagdullayev A.S. S 16 Tarix: Qadimgi dunyo: 6-sinf o‘quvchilari uchun darslik / A. S. Sagdullayev, V.A. Kostetskiy. - Tuzatilgan va to‘ldirilgan 4-nashr. - Toshkent: Yangiyo‘l Poligraf Servis, 2013. - 192 b.
UO‘K: 94(075)KBK: 63.3(0)3
© «Yangiyo‘l Poligraf Servis», 2009, 2013© A. S. Sagdullayev, V.A. Kostetskiy, 2009, 2013
ISBN 978-9943-366-87-9
ISBN 978-9943-366-87-9
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘larihisobidan ijara uchun chop etildi.
3
M U N D A R I J A
���������dan .......................................................................................5
B O ‘ L I M I
Eng qadimgi tuzumdan sivilizatsiya sari
1 - §. Qad������� ������������������������������� ............................82 - §. Eng qadimgi odamlar rivojining ilk bosqichlari .......................133 - §. Urug‘chilik jamiyati..................................................................18�������������������������������������������..........................................225 - §. Temir davriga o‘tishd���������������������!�������.................25
B O ‘ L I M I I Qadimgi Sharq va O‘rta Osiyo
6 - §. Nil vodiysi va uning aholisi ......................................................287 - §. Misr va qo‘shni xalqlar ............................................................328 - §. Qadimgi Misr dini ....................................................................349 - §. Piramidalar va maqbaralar ......................................................3710 – 11 - §§. Qadimgi Misr madaniyati.............................................4012 - §. Mesop������������������������ ...............................................4313 - §. Bobil podsholigi .....................................................................49"���������d�������davlatlari va ularning qo‘shnilari ...........................5315 - §. Ahamoniylar davlati ...............................................................5716 - §. Hind��������������������� ..........................................................6117 - §. Mil. avv. I mingyillikda Hindiston............................................6518 - §. Xitoyning qad�������������������� ..........................................6819 - §. Mil. avv. III–mil. II asrlarda Xitoy ............................................72#$�����������%��������dudidagi ilk davlatlar .....................................7521 – 22 - §§. Zardushtiylik ................................................................80
4
B O ‘ L I M I I IQadimgi Yunoniston
23 - §. Antik tarixning boshlanishi .........................................................8424 – 25 - §§. Qadimgi Yunoniston ravnaqi ...........................................86#&������'*��da demokratiya .................................................................9327 - §. Yunon-fors urushlari ..................................................................9828 - §. Yunonistonning Makedoniya tomonidan bosib olinishi ............10229 – 30 - §§. Qadimgi Yunoniston madaniyati ...................................105+"���+#��������������������;�%%�����................................................. 11133 – 34 - §§. Qadimgi Yunoniston afsonalari ..................................... 115
B O ‘ L I M I V Miloddan avvalgi VI – milodiy III asrlarda O‘rta Osiyo
+<���+&��������������������'����������������qinchilik yurishlari .. 118+=���+>�������������������������������������%�don istilochilariga qarshi kurashi ..................................................................12339 – 40 - §§. Salavkiylar davlati va Yunon-Baqtriya podsholigi .........12841 - §. Qad���?����@�Qang‘ va Dovon davlati .............................13242 – 43 - §§. Kushon podsholigi .........................................................13744 - §. Buyuk Ipak yo‘li .......................................................................141
B O ‘ L I M V Qadimgi Rim
45 - §. Italiya va uning aholisi .............................................................14546 - §. Rim respublikasi ......................................................................14847 - §. Rim respublikasining hayoti ....................................................151�>���������������d�����da hukmronlik uchun kurash ..........................15549 - §. Qullar va gladiatorlar ...............................................................16050 - §. Rim respublikasining qulashi ..................................................16451 - §. Rim imperiyasining yemirilishi .................................................16852 – 53 - §§. Qadimgi Rim madaniyati ...............................................17254 - §. Ma’naviyat manbalarida ..........................................................178Tarixiy atamalar lug‘ati ........................................................................181Yakuniy takrorlash ..............................................................................185Qadimgi dunyo tarixiga oid����� ����������*%�������� ..................186Qadimgi dunyo tarixidagi nomlar .......................................................187Qadimgi dunyo tarixi sanalarda .........................................................188
5
M U A L L I F L A R D A N
5-sinfda «Tarixdan hikoyalar» bilan tanishgan ed������C�����dilikda ���q o‘tmish haqida bilimlar qanday qilib jamlanishini bilib old�����
6-sinfd�� ���������� ��������� ������������� d���� ��������@� ���qadimgi davlatlar va xalqlar tarixi, madaniyati va urf-odatlari bilan ta- nishib chiq�����
Mesop������@�����@�F���������@�G����������������������%�davlatlari mavjud bo‘lgan davrlardan beri ming yillar o‘tdi. Ammo qad������-larda odamlar yaratgan ko‘pdan ko‘p narsalardan bugun ham kundalik hayotda foydalanib kelinmoqda. Bu mehnat qurollari, sopol buyumlar, g‘ildirak, sopol suv q��������@� ��������@� ������ ��� ����qa ko‘pgina narsalardir. Qad������������������������qold������������������������kishilarga saboq berib, tarbiyalab kelmoqda.
������� F��� ����da qachonlardir ro‘y bergan voqealarni qaytadan ��%����� ������ %����� %����������� ������������ J���� qadimgi shaharlarni topib tekshirishdi, charmga, sopolga, toshga, shuningdek, tangalarda �������� ������ ����������� ��qishd��� C��� ��di arxeologik topilmalar nimalar haqid�� �������� ���������� ��������� Qadimgi bitiklarni o‘rganish bilan epi-������, tangalarni o‘rganish bilan esa numizmatika degan maxsus fan shug‘ullanadi.
Insoniyat sodda mehnat qurollarni yasashdan to hunarmandchilik durdonalari-ni yaratishga qadar, eng oddiy uy-joylarni qurib olishdan to shaharlarni bunyod etishga qad��� ���q yo‘lni bosib o‘tdi. Eng qadimgi ���������@� �����@� davlatlar tashkil topishi va rivojlanishi davrini olimlar ilk sivilizatsiya deb ataydilar. D������%������������������� ���� ��Qadimgi Sharqda, so‘ngra Yunonistondagi Krit orolida boshlangan edi. Qad������������ tsiyalar jahonning ko‘pgina o‘lkalarida kabi, ������ �����@� !���d��@� �����%������ ��du-dida ham vujudga kelgan.
F��� ����da odam paydo bo‘lganidan to milodiy 476-yilda G‘arbiy Rim imperiyasi qulaguniga qadar kechgan voqealar, tarix fa-
Qadimiy yozuv namunasi
6
nida Qadimgi dunyo tarixi deb ataladi. Bu tarix turli-tuman arxeologik va ������������������da o‘rganiladi.
Qadimgi dunyo tarixi Qadimgi Sharq, Yunoniston va Rim saroy a’yonlari va podsholarining turli yilnomalari (voqealar yilma-yil qayd etib borilishi), q���������!��@������*�������W���!��������[da aks ettirilgan. Ularda yurishlar va janglar, ibodatxonalar, saroylar va qal’alar qurilishi, hunarmandchilik va dehqonchilik, qadimiy fanlar va san’at haqida hikoya qilinadi.
���������qigan qadimgi matnlar, masalan, «Piramidalar matnlari» va «Marhumlar kitobi» misrliklar tarixi haqida, «Rigveda – hindlar, «Avesto» ���������������� ��qlari tarixidan hikoya qiladi.
Nil vodiysidagi Misr piramidalari majmui, Dajla va Frot oralig‘idagi Bo-bil, Hind vodiysidagi Moxenjodaro, Erondagi Persepol, Yunoniston, Rim ������������������%��plab qadimgi shaharlari butun jahonga mashhurdir.
Biroq qadimgi dunyo tarixiga oid������������������������������]��%���������������������������������������� �̂�� �������%��p narsaga o‘rgatadi.
Tangalardagi yozuvlar
Arxeologik qazishmalar
7
Uni «buyuk o‘qituvchi» d�����!��������������C�����������������������_������������ ���������������������qa mamlakatlar xalqlarining tarixi va madaniyatiga hurmat bilan q���������%���%��J�����darslikni o‘qir ekan-���@�%��plab tushunilishi q�������������@����� ���������������������duch %��������J��������dlash, esda saqlash kerak bo‘ladi.
J����� ���������������� diqqat bilan o‘qing, ular �������������� ������� ������ q����������� ���-dam beradi.
Uyga berilgan topshiriqlarni tayyorlashda quyidagilarga rioya qiling:1. Darsd��������������������������������������qing.#����qishdan old��������������������diqqat qiling, darsda nimalar
deyilganini eslang.+�� `��� ���� ����� � ���da berilgan savollarni o‘qing. Shund�� ����
��������������� ��q�������d�� �������� �w������ ������� ���������� ���o‘q�������������qay tartibd��������������%���%�������������������
4. Matnni taxminan q�����������������������������������������-������������������������������@�%�������������������pirib bering. Gapira ��������@�qiyin joylarini qayta o‘qing. Takrorlang. Darslik matnini yod olish kerak emas.
5. Matnni o‘qish jarayonida unda eslatilgan rasm va jadvallarni to-p��@��������������qing, matnda uchragan shaharlar, mamlakatlar nomlari-ni xaritadan toping.
&��C���������!�������������������� ���dagi topshiriqlarni bajaring. '���C�����������paragraf oxirida berilgan tayanch konspektlari bo‘yicha
tarixni o‘rganishga qaror q�������@�quyid�������;���������!��������������{1. D�����%�������������������������%���p�%�������������������qqos-
lab o‘qing.2. Konspektdan foydalanib ������������������������������������3. Tayanch iboralarni yoddan aytib berishga harakat qiling (chuqur
*%�����d�����������������������������[�4. Bir necha soatdan so‘ng yana bir marta tayanch konspektni takror-
lang.]��@� d�����%� ���������@� C���� ���q o‘tmishga sayohat qilishga,
madaniy yodgorliklar bilan tanishish va qadimgi dunyo tarixini o‘rganishga %���%��������
Darslik matni bilanishlash
8
1-§. Qadimgi tarix – sivilizatsiyaning boshlanishi
Qadimgi tarixnio‘rganish
Insoniyatning qadimgi tarixini turli ixtisosdagi olimlar o‘rganadilar. Ar-xeologlar qad���������da odam-
lar yashagan manzilgohlarda q��������������������-ga oshiradilar.
Antropologlar qadimgi odamlarning qoldiqlari (skelet va boshchanoq)ni sinchiklab tekshirib, ular- ning tashqi ko‘rinishini tiklaydilar, ming yillar avvalgi kishilarning tashqi qiyofasid�������������������������ni o‘rganadilar.
�������� qadimgi odamlarning ko‘pgina udum-lari, xo‘jalik va madaniy an’analarini saqlab qolgan �����da mavjud qabilalar va xalqlarni o‘rganadilar.
Lingvistlar@� ��w��� ������������� �� ��%�� ��� ���-naviy tilning qanday shakllanganini bilish maqsadida qadimgi tillarni o‘rganadilar.
O‘zingizni sinang!
Arxeologlar – ...Antropologlar – ...
��������� – ...Lingvistlar – ...
Qadimgi tarix bo‘yicha manbalar
]��� ���%������� ��� qadimgi tari- ���� |��}��� ��������~�' ��@� ���������q��������d����������������
%�~�����%�������qadimgi tarixining keng o‘rganilgan manbalari qadimshunoslar tomonidan topilgan mod-diy manbalardir. Mehnat qurollari, sopol idishlar, Qadimiy qo‘lyozmalar
qoldiqlari
Qadimiy shahar xarobalari
BO‘LIM IENG QADIMGI TUZUMDAN
SIVILIZATSIYA SARI
9
q��������������@� �������������������@� �����@�qadim-da inson qo‘li bilan yaratilgan hamma narsalar shular jumlasiga kiradi.
F��������������pilishi bilan olimlarga qadimgi mingyilliklar tarixini tiklash osonlashd��� ������ �������tarixi bo‘yicha eng qad����������������dushtiy-larning muqaddas kitobi «Avesto»dir. Und����������ning qadimgi tarixiy viloyatlari – Baqtriya, So‘g‘diyona, Xorazm aholisi madaniyati to‘g‘risida hikoya qilinadi.
Qadimgi davr tarixiga d�����������������������Behistun q�������}�����������}����]��������qoyalari Erondagi Kirmonshoh shahri yaqinida joylashgan. Fors shohi Doro I buyrug‘i bilan q����������������� gan – qadimgi fors, elam va bobil tillaridagi ��������d�@���������������������%������ ��qlar, shu jumlad��@�?����@�C���diyona, Baqtriya davlat-lari sanab o‘tiladi.
Miloddan avvalgi V asrda qadimgi yunon ta-rixchisi Gerodot turli mamlakatlarga sayohat qilib, to‘qq���%����d����������� �̂�� �������������di. Unda ���%������� qadimgi aholisi to‘g‘risida ma’lumot ham beriladi.
Miloddan avvalgi I asr oxirlarida qadimgi yunon ���� ������ ��� ����*� Strabon� ������*���� �����asarida ko‘plab mamlakatlar xalqlari madaniyati va tarixiy voqealari haqida ma’lumotlar keltiradi.
Miloddan avvalgi II asr oxiri – I asr boshlarida qadimgi Xitoy tarixchisi Sim Syan «Tarixiy yilnomalar» ����� ����� ������� J� ����������� qadimgi aholisi to‘g‘risida ham ma’lumotlar bergan.
Milodiy I asrda qadimgi Rim tarixchisi Kvint Kur-siy Ruf «Makedoniyalik Aleksandr tarixi» nomli asar ������� � � ��%�doniyalik Aleksand����� ������ ���-yoga harbiy yurishlari haqidagi ma’lumotlarni milodiy II asrda yunon tarixchisi Arrian ham ancha to‘ldiradi. U «Aleksandrning harbiy yurishlari» deb nomlangan ������������
Sopol lavhadagi yozuv. Mixxat
Gerodot – qadimgi yunon tarixchisi
«Avesto» qo‘lyozmasining
sahifasi
10
Ushbu manbalar, shuningdek, keyinchalik yara-������ ����� ������� ��;����� ������� �����������qadimiy tarixini tiklashga muvaffaq bo‘ldilar.
O‘zingizni sinang!
Gerodot – ...Strabon – ...Arrian – ...
Kvint Kursiy Ruf – ...Sim Syan – ...Behistun yozuvlari – ...
O‘zbekiston va jahon
sivilizatsiyasi
Qadimgi davrlard�������������%������hudud����� ����*%� !����d��� ������������ deb umumiy nom ostida bir-
lashtirilgan hududlar tarkibiga kirad��������%��������-cha katta hududni egallaydi. Amudaryo va Sirdaryo oralig‘i, Farg‘ona, Zarafshon vodiy- lari va Surxond�������������������������-silligi va iliq iq������;��������q qadimdayoq obod bo‘lgan. Q���������*%�!���������������������C���q va G‘arb mamlakatlari-ni bog‘lab turgan. Bund�� �����%���������qadimgi shaharlari orqali o‘tgan Buyuk Ipak yo‘li nihoyatda katta ahamiyatga ega �������������%������%������%��daniyati tari- xining eng qadimgi maskanlaridan biridir.
Bu yerda mahalliy aholi qad��� ��-monlardan boshlab yashagan. Miloddan avvalgi VI–V asrlard�� ��������� �������� ning aholisi, viloyatlari haqida ma’lu-������� ��� ����������� ������ ���������ikki yirik daryosi – Amudaryo va Sirdaryo Hindiqush, Pomir va Tyan Shan tog‘laridan ������������� ����qar daryo suvlari bilan to‘lib, d����������quyilgan. Daryolar vo-halari bo‘ylab muhim savdo yo‘llari o‘tgan.
Bund��� <��� ��� ������� ������ ��������������� qadimgi aholisi bilan Qadim-gi Sharq elatlari o‘rtasida keng madaniy
Ilk ovchilar
O‘rta Osiyo tog‘lari
Omadli ovdan so‘ng
11
aloqalar boshlangan. Ko‘hna qadamjolarni q������chog‘ida arxeologlar Hindiston, Eron va Mesopota-miya hunarmandlari tomonidan tayyorlangan sopol va metall id������@��������%��������������pishgan.
Miloddan avvalgi 1-mingyillikda, Sharqda qadimgi yirik saltanatlar gullab-yashnagan davrda madaniy aloqalar yanada kuchayd��� �̂�������������� �����%�manbalarda bu qadim xalqlarning hunarmandchiligi, me’morchiligi va qishloq xo‘jaligi sohalarida namoyon bo‘lganligi qayd etilgan.
Eng qadimgi tuzumni
davrlashtirish
Jahondagi barcha xalqlarning tarixi ibtid����!���������dan boshlangan.
Ibtidoiy jamoa tuzumi – insoniyat tarixi- ning boshlang‘ich davri bo‘lib, bu paytda bar-cha mehnat qurollari umumiy bo‘lgan va hamma birgalikda mehnat qilgan.
Insoniyat rivojidagi birinchi bosqich kishilar- ning ibtidoiy to‘daga birlashuvi bo‘lib, bu to‘d������da qadimgi odamlarning katta jamoasini mujassam et-gan.
Ibtidoiy to‘da bu – turmush va mehnat umumiy-ligi negizida birlashgan eng qadimgi odamlar ja-moasi.
Ibtidoiy to‘da asta-sekinlik bilan qarindoshlarning alohida uyushmasiga – urug‘ jamoasiga aylana bordi.
Urug‘ bu – birgalikda yashagan va mehnat qil-gan, umumiy mehnat qurollari va qurol-yarog‘-larga ega bo‘lgan qarindoshlar jamoasi.
Dastlabki urug‘ jamoalari ayol kishi, ya’ni ona te-varagida jipslasha boshlagan. Insoniyat tarixidagi bu bosqich ona urug‘i davri – matriarxat deb ataladi.
Eslab qoling! Bundan 5-4 ming
�������������������������ning qadimgi aholisi bilan Qadimgi Sharq elatlari o‘rtasida keng madaniy aloqalar boshlangan.
Odamlar birgalikda mehnat qilganlar
To‘lib oqayotgan Amudaryo
Ancha keyinroq, mehnat qurollari va xo‘jalik yuritish shakllari takomillashgani sa-yin jamoadagi yetakchilik mavqei asta-sekin erkak kishiga o‘ta boshladi, endi u urug‘ga sardor bo‘lib qold������������������������ �da-gi bu davrni patriarxat–ota urug’i deb atasha-di. Patriarxat bilan eng qadimgi urug‘chilik �����������%������di.
Eng qadimgi odamlar dastlabki mehnat qurollarini toshdan yasagani tufayli arxeo-loglar insoniyat tarixining boshlanishini «tosh davri» deb atashadi. Tosh d��������������q
davom etgan, shuning uchun ham uni quyidagi bos-qichlarga ajratishadi, jumladan:
– qadimgi tosh davri – paleolit (yunoncha «pa-leos» – «qadimgi» va «litos�������������������dan);
– o‘rta tosh davri – mezolit�W����������o‘rta»);– yangi tosh davri – neolit («neos» – «yangi»);– mis-tosh davri – eneolit (lotincha «eneus» –
«mis» va yunoncha «litos» – «tosh» ��������dan).
Yovvoyi otlarni ovlashmanzarasi
Tayanch konspekt
moddiy (ashyoviy) manbalar
tarixiy manbalar
������������
mehnat qurollaritaqinchoqlarqurol-aslahalar
«Avesto»]�����������������Gerodot, StrabonSim SyanKvint Kursiy RufArrian asarlari
12
Toshdan yasalgan mehnat qurollari
13
Savol va topshiriqlar1. Nima uchun arxeologlar insoniyat tarixi ibtidosini «tosh davri»
deb atashad�~2. Tosh davrlarini sanab bering. Nega ular shund����������~+��������� �����dan tarixni qayta tiklaydigan manbalar nomini
aytib bering.4. Tarixni o‘rganishda foydalanilgan qaysi moddiy manbalarni bi-
�����~5. Arxeologiya, antrop����������������*���%���� ;��������qida
����������������~
2-§. Eng qadimgi odamlar rivojining ilk bosqichlari
Eng qadimgiodamlar
F��� ����dagi dastlabki odamlar qaddi-qomatini tik tutib yuradi-gan, mehnat qurollarini yasash va
ularni ishlatishni biladigan odamlar bo‘lib, ana shu xu-susiyatlari insonlarga hayvonot dunyosidan farqlanib �������� �%�����������������dda tosh mehnat qu-rollari yasashni biladigan eng qadimgi odam suyaklari qoldiqlarini olimlar turli mintaqalarda topib o‘rgangan-lar, jumladan, Janubiy Afrikadan – avstralopitek,
1 Odamzod ajdodlarining qadimiy yodgorliklari topilgan Sharqiy Afrikadagi Olduvay darasi (Tanzaniya).
So‘nggi paleolit davri manzilgohi
Avstralopitek
Eng qadimgi odam
paleolit ���������� neolit � eneolit
matriarxat � patriarxat
arxeologlar
antropologlar���������lingvistlar
Paleolit
Olduvay1 � mil.avv. 3 – 2 mln. yil.
ilk�����������"�������"$$��������o‘rta�����������"$$ � �$��������so‘nggi������������$ �"#��������
Eslab q�����
14
Sharqiy Afrikadagi Zinj vodiysidan – zinjantrop, Yava orolidan (Ind�������[���pitekantrop, Xitoy hududidan – sinantrop, shuninqdek, Germaniyadan – neandertal va Fransiyadagi Kromanyon g‘orid������������qiyofadagi odam – kromanyon suyaklari topilgan.
F��� ����da iqlim iliq bo‘lgan davrlarda odamlar ������������%����%�daryolar yoki buloqlar yaqinidagi tepaliklarda joylashgan. Ilk paleolitning oxirlariga ke-lib Buyuk muzlik davri boshlandi. Ibtidoiy odamlar o‘ta qattiq sinovga duch keldi. Bu hol odamlarni yangicha turmush sharoitiga moslashishga undadi. Bunday paytda kuchlilargina yashab qolgan.
Enq qadimgi odamlarning
mashg‘ulotlari
Enq qadimgi odamlarninq� �����-������� ';��%�@� ������ ��� F����pa-ning ko‘pgina hududlaridan topilgan. �����������da toshdan yasalgan qa-
dimiy mehnat qurollari Farg‘ona vodiysidagi Selun-gur���������dan va Toshkent vohasidagi Ko‘lbuloq ��������dan ham topilgan. Bular qo‘pol tosh qu-rollar bo‘lib, ularning bir tomoni urib o‘tkirlangan. Arxe-ologiya fanida bu tosh qurollar chopperlar deb nom-langan.
Mehnat qurollari odamlarga yegulik topish uchun kerak bo‘lgan. Dastlabki mehnat qurollari sodda edi. Uchi o‘tkirlangan tosh va tayoq bilan qurollan-gan odam hayvonlarni ovlagan, uchi o‘tkir tayoq yor-damida o‘simliklarning iste’molga yaroqli ild������� ���ild������������ %������ ������ �̂����� ������� ������Ayiq ovi
Pitekantrop KromanyonNeandertalSinantrop
Sinantrop
Zinjantrop
15
in’om etsa, odam shuni olgan, topgan yeguligi bilan qanoatlangan, shuning uchun ham kishilarning eng qadimiy mashg‘uloti bo‘lgan termachilik va ovchilik o‘zlashtiruvchi xo‘jalik deb ataladi.
O‘zingizni sinang!
Chopperlar – ...O‘zlashtiruvchi xo‘jalik – ...
A. P�� �%��dnikov tomonidan 1938-yilda Boysun tog‘laridan topilgan Teshiktosh g‘ori o‘rta paleolit davri madaniyatining jahonga mashhur yodgorligi hisob- lanadi. Teshiktosh g‘oridan uch mingga yaqin tosh qu- rollari va ularning parchalari, tog‘ echkisi, kiyik, yov- voyi ot, qoplon, quyon, mayda kemiruvchilar, shuningdek, qushlarning suyaklari topilgan.
Teshiktosh g‘orida topib tekshirilgan, tosh as-riga mansub 8 – 9 yashar neandertal bolaning suyak qoldiqlari eng mashhur topilmadir. Arxeologlar bunday neandertal odamning suyak qoldiqlariga kamdan-kam hollarda duch keladilar.
Bola jasadi qabrga ko‘milgan. Jasad�����*������echkisi shoxlari qadab chiqilgan. Murdaning dafn etili-shi dastlabki diniy e’tiqodlar bilan bog‘liq bo‘lgan.
Diniy e’tiqodlarning
vujudga kelishi
Mehnat faoliyati, tevarak olam haqida to‘plangan bilimlar asta-��%������������*%������qobiliyati va
��;�%%��������������������di.�d����� ��������� ������������ ������� ��disalar
haqida o‘ylay boshladilar: kun bilan tun, yil fasllari al-mashishi, vulqonlar otilishi, yer qimirlashi va boshqa tabiat hodisalari od��������������������������
Ana shu hod���������� �������� �����q tushu-nib yetmagan inson momaqaldiroq, yashin, shamol, yomg‘ir kabi tabiat kuchlariga sig‘ina boshladi.
Teshiktosh g‘ori topilmalari
Paleolit davri manzilgohlari
Kapovag‘ori
Selungur
Teshiktosh
16
Bora-bora eng qadimgi odamlarda, inson vafot et-ganidan keyin yashashni davom ettirad�������������olamga ketadi, degan aqidaga ishonch paydo bo‘ladi.
Yil fasllari almashinuvi, momaqaldiroq, bo‘ronni qadimgi odamlar ruh mujassamlashgan tabiat kuch-larining harakati d�����������������damni o‘rab tur-gan muhitda jonlar va ruhlarning mavjudligiga e’tiqod fanda animizm nomini olgan.
Animizm – insonni o‘rab turgan muhitda jonlar va ruhlarning mavjudligiga ishonish.
Eng qadimgi odamlar u yoki bu buyumlar omad keltirishiga yoxud balo-q������ �������;� �������� ���e’tiqod qilganlar. Bu e’tiqod fetishizm nomini olgan.
So‘nggi paleolitga oid g‘orlar devorlardagi rasm-larning topilishi qadimgi odamlarda diniy e’tiqodlar bo‘lgani to‘g‘risidagi isbotlardan biridir. Bunday rasmlardan eng qadimiylari Ispaniyadagi Altamir, Fransiyadagi Lasko va Boshqirdistondagi Kapova g‘orlaridan topilgan.
�damlar rasmlar bo‘lajak ovd����������� ���dam beradi, deya ishonishgan. Rasmlar qarshisida hay-vonlar harakatlariga taqlid qilib, raqsga tushishgan, ��������������������������%����������@����������q-tirishni mashq qilishgan.
Qadimgi rasmlar qimmatli tarixiy manbalardir. Ular inson nimalar haqida o‘ylagani, tevarak dunyoni qay yo‘sinda tasavvur etgani, qaysi hayvonlarni ovla-gani, qanday mehnat qurollari va qurol-yarog‘dan foy-dalanganini bilib olish va tushunishga yordam beradi.
�d������������qurshab turgan tevarak dunyoni tushunishga intilishi eng qadimgi tasviriy san’at rivoj-�������������������������� �����qildi.
Neandertal bola (Teshiktosh)
Qadimgi rassom
Ovga tayyorgarlik marosimi
172 – Tarix, 6-sinf.
Eslab qoling!G‘or devorlardagi
rasmlaridan eng qa- dimiylari Ispaniyada-gi Altamir, Fransi-yadagi Lasko, Bosh-qirdistondagi Kapova g‘orlaridan topilgan.
Ilk rassomlar
O‘q-yoy bilan ov qilish tasviri
Savol va topshiriqlar1. Ilk paleolit odamining tashqi ko‘rinishini tasvirlab bering.#�� �����%������ ��dudidagi qaysi p�������� ����������� ����-
���~+�� ������paleolit davridagi eng qadimgi odamning mashg‘ulotla-
rini sanab bering.4. Diniy e’tiqod kurtaklari vujudga kelishi sabablarini ayting.5. Ilk rasmlar qaysi davrda paydo bo‘lgan~
Tayanch konspekt
Lasko g‘oridagi rasmlar
ilkpaleolit
o‘rtapaleolitso‘nggipaleolit
avstralopitek ���!�����ppitekantrop va sinantropneandertal � Teshiktosh (1938-y.)
kromanyon�
�
�
eng qadimgirasmlar
Altamir
Lasko
Kapova g‘oridiniy e‘tiqodlar ����������;��������
�
�
�
�
18
3-§. Urug‘chilik jamiyati
So‘nggi paleolit davri
So‘nggi paleolit davrida (milod-dan avvalgi 40 – 12-mingyil-avvalgi 40 – 12-mingyil-liklarda) ko‘pdan ko‘p voqealar
ro‘y berdi. Bu davrda toshga ishlov berish texnikasi va mehnat q��������������������������������d����damning �������@�����qi q���;������������������d������%���davrd���������qiyofadagi odam – kromanyon odami yashagan.
So‘nggi paleolit davri od���������������C���-qand shahri hududid��@� �̂��%����������������������daryosi vodiysidagi Ko‘lbuloq� ������������ ��qori madaniy qatlamlaridan, shuningdek, Farg‘ona vodiy-sidan topilgan.
So‘nggi paleolit davrida odamlar ancha takomil-lashgan kesuvchi, arralovchi va parmalovchi mehnat qurollari yasaydigan bo‘lishgan. Inson endilikda taqin-choqlar – munchoq���@���������������%�������������boshladi.
Shunday qilib, so‘nggi paleolitd�� ���������� ����rivojida yana bir pog‘onaga yuksald����damlar qarin-doshlardan tarkib topgan ixcham guruhlarga – urug‘ jamoalariga birlashdilar.
J�����w��������������������da yashagan. Bir joy-da yashab turgan bir qancha urug‘lar qabilani tashkil etgan.
Turar joylar qurilishi so‘nggi paleolit davri odam- larining muhim ixtirosi bo‘ldi. Kiyim-kechak tayyor-lashda hayvonlar terisidan foydalanishgan. Inson bu davrd�� ���w��� ����da (yog‘ochni bir-biriga ishqalash, chaqmoqtoshni bir-biriga urish orqali) olov hosil qi-lishni ham o‘rganib oldi.
Mezolit davri��������davri (o‘rta tosh davri) mi-loddan avvalgi 12 – 7-mingyil-liklarni� ���� ������ ���}��� ��������
d����� ������������ ������ �����%� davri poyoniga yetdi,
Qishning boshlanishi
G‘orda yashaydigan sher
Kromanyon
19
bu narsa iqlim ancha ilishiga va odamlar turmushida ���������������������������%��di.
�������� davrida inson o‘q-yoy yasashni o‘rganib old�����q-yoy kashf etilishi bilan odam ixtiyorida chop-qir hayvonlar va qushlarni ovlash imkoniyati vujudga keldi.
�������� davri oxirida inson hayvonlarni qo‘lga o‘rgata boshlad��� ��������� ����� qo‘lga o‘rgatdilar. Itlar bilan birga ov qilinganda o‘lja oldingisiga qaragan-da mo‘l-ko‘l bo‘ldi. Tiriklayin tutib olingan hayvon-lar (q�������qlar, uloq������@� �������������[��� ��di odam lar o‘ldirmasd��@������%��� ��������;���da saqlab qo‘yadigan bo‘ldilar.
��������davri oxirid����d������da xo‘jalikning yangi tarmoqlari – ibtidoiy ziroatchilik va chorvachilik vu-judga keldi.
�����%� ���%������� ������ ����� !�������� ��;�qat ������ ���';��%�� ��dudlarida, balki Yevropaning shi-molida ham keng joylasha boshladilar.
Bugungi kund�������������d���������davriga oid ���d�������d�������������������������������diy-sining tog‘oldi va tog‘li tumanlarida, Toshkent vohasi-da hamd�� �����%�������� !�����da bund��� ������ gohlar ko‘plab uchraydi. Obishir, Qo‘shilish va Machay
Mamont suyagidan qurilgan turar-joy
Rangli toshlardan yasalgan munchoq
Olov chiqarish jarayoni
Urug‘chilik jamoasi
20
�����������@� ������dek, Zarautsoy darasidagi qoyatosh rasmlari ancha mufassal o‘rganilgan.
Amudaryo va Sirdaryo qirg‘oq����@� �����%������hududidagi ko‘llar va d�������� ������� ������� davri ovchilari va baliqchilari ko‘chib kelib o‘rnashgan mas-mas-kanlarga aylangan.
Dehqonchilik vachorvachilikning
rivojlanishi
Neolit davrida – yangi tosh as-rid�� ���������������� ��!���%da ���������������dir bo‘ldi, avval tabiatdan barcha tayyor narsa-
larni olgan inson Qadimgi Sharqning turli viloyatlari-da ishlab chiqaruvchi xo‘jalik �� �����������%� ��� ����-vachilikka o‘ta boshlaydi�������������da neolit davri miloddan avvalgi 6– 4-mingyilliklar bilan sanaladi. Arxeologlar neolit davri boshlanishini sopol idishlar yasashning kashf etilishi bilan belgilaydilar.
�������� ��� ������� davrida odam toshdan mayda mehnat qurollarini – mikrolitlar yasashni, toshga ish-lov berishning oldin ma’lum bo‘lmagan usullarini: sil-liqlash, arralash, sirlash va teshikchalar parmalashni qo‘llay boshladi.
Neolit davrida qabilalar o‘troq� ������� �������o‘tib, doimiy turar joylar qura boshlaganlar. Shu davrda paxsa imoratlar qurilishi vujudga kelgan. Asta-sekin urug‘ jamoalarining o‘troq� ������������ ���%�������borgan�������q�����������������������qurollarining yanada takomillashishi jamoalarning dehqonchilikka o‘tib bori shiga imkon yaratad��������q���������������o‘tilishi har xil buyumlar tayyorlash sohasi bo‘lgan hu-narmand�����%�����!�������������di.
Loydan ishlangan va olovda pishirilgan idishlar yasash sohasi – kulolchilik, tolalar va jundan kiyim-kechak tayyorlash tarmog‘i – to‘quvchilik hunarmand-chiligi neolit d������������%���*�������� ��������dir.
��������������� !������������������da aholi milod-dan avvalgi 6–5-mingyilliklar boshlarid�� ���������-
Mehnat qurolini yasash
Eslab qoling!Ishlab chiqaruvchi
xo‘jalik – ancha vaqt ������� ���q-ovqat mah-sulotlari bilan ta’minlab %����� �����������%� ���chorvachilikdir. Ziroat-chilik termachilikdan boshlangan, chorva-chilik esa ovchilik qi-lish va hayvonlarni qo‘l-ga o‘rgatishdan kelib chiqqan.
Toshdan yasalgan mehnat qurollari.
Mikrolitlar
21
likka o‘tgan bo‘lsa, mintaq�������%����������������o‘lkalaridagi qabilalar ovchilik va baliqchilik bilan shug‘ullanganlar.
O‘zingizni sinang!
Mikrolitlar – ...Ishlab chiqaruvchi xo‘jalik – ...
Loydan yasalgan va olovda
pishirilgan idish
Sopol idish yasash
Neolit davri dehqonlari va
chorvadorlarining manzilgohi
Savol va topshiriqlar1. So‘nggi paleolit odami tashqi ko‘rinishini tasvirlab bering.2. Eng qadimgi odamlar jamoasi urug‘chilik jamoasidan nimasi
bilan farq qilad�~3. So‘nggi paleolit davrining muhim ixtirolarini ayting.��������%��������dudidan top������������davriga oid qaysi ar-
xeologik yod����%�������������~<����������������dudlarida eng qadimgi qabilalar keng joylashu-
vining asosiy sababini ayting.&����������davri paleolit davridan nimasi bilan farqlanad�~7. Neolit davri ixtirolarini sanab bering.8. Ishlab chiqaruvchi xo‘jalik ovchilik va termachilikdan nimasi
bilan farqlanad�~
��
�
�
���
�
�
�
�
Tayanch konspektSo‘nggi paleolit davri (mil. avv. 40 – 12-mingyilliklar)kromanyon odamiolovning kashf qilinishi Samarqand, Ko‘lbuloq����������W �̂��%������������[@Farg‘ona vodiysiurug‘ jamoalaritaqinchoqlar, turar joylar qurilishi, kesadigan, arralaydigan mehnat qurollariMezolit davri (mil. avv. 12 – 7-mingyilliklar)o‘q-yoy, hayvonlarni qo‘lga o‘rgatish�������@�Qo‘shilish, Machay, Zarautsoy�����������%���������������%�W��d������[Neolit davri (mil. avv. 6 – 4-mingyilliklar)ishlab chiqaruvchi xo‘jalikmikrolitlar, kulolchilik, to‘quvchiliko‘troq�������������
22
4-§. Eneolit va bronza asri ziroatchilari
Metall davriningasosiy
xususiyatlari
Neolit davrining oxirida odamlar � ����� ��� %���*������� �����da eng buyuklaridan birini yaratishga
muyassar bo‘ldilar: misdan foydalanishga, undan mehnat qurollari yasashga o‘tildi.
Misdan yasalgan mehnat qurollarining tosh qurol-lar bilan birgalikda ishlatilish davri eneolit – mis-tosh asri deb ataladi. Bu davr miloddan avvalgi 4 – 3- mingyillikning o‘rtalariga to‘g‘ri keladi.
Mis qurollar tosh q��������� ��������� �;�����%����-ga qaramasdan, unchalik keng tarqalmad����damlar misni qalayi, qo‘rg‘oshin yoki rux bilan qo‘shib, eritib ��������������������������dan keyingina metall tosh qurollarni siqib chiqara boshladi. So‘ngra misga nis-batan mustahkam sun’iy metall keng tarqaldi.
Metallurgiya rivoji kishilarning moddiy va ma’naviy madaniyatiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Mil. avv. 4-ming-yillikda Qadimgi Sharqda ilk shaharlar va davlatlar vujudga kela boshlad��� ������ ������ !�����da sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik vujudga kel-di, xom g‘ishtdan ko‘p xonali uylar qurila boshlandi, idishlarni pishirish uchun kulolchilik xumdonlaridan foydalanishga kirishildi. Sopol idishlar hayvonlarning, qushlarning tasvirlari va o‘simlik naqshlari (yaproqlar, �����[�����������������������di.
]������ ��dan ko‘ra ancha qattiqligi tufayli mi-loddan avvalgi 3-mingyillik o‘rtalaridan boshlab asta-sekin mehnat qurollari, qurol-yaroq����� ��� �������������� ����������da ishlatiluvchi asosiy ashyoga aylanib qoldi.
]������ ������ qurollariga ega bo‘lgan odamlar endi dalalarga ancha durust ishlov berish va ekin maydonlarini kengaytirish imkonini qo‘lga kiritdi. Nati-jada ular ixtiyorida ortiqcha miqdorda qishloq xo‘jalik
Eslab qoling!Eneolit – mis-tosh asri.
Sopol idishlar
Kamon o‘qlarining uchlari
Bronzadan yasalgan
to‘g‘nog‘ich va tosh munchoqlar. Mil. avv. XVII asr
23
mahsulotlari vujudga keldi. Chorvachilik asta-sekin dehqonchilikdan ajralib chiqa boshladi.
Patriarxatningboshlanishi
Tarixning ko‘p davrlari davomida uruq‘ jamoasidagi muhim ishlar �������� �����da bo‘lib (bolalarni
tarbiyalash, ovq��� ����������@� ������� ����������� ����-lash, kiyim-bosh tayyorlash), jamoada ular ning, ayniq- sa, yoshi katta ayollarning mavqei erkaklarnikiga nis-batan ancha baland������������������� yer haydab, �����������%� qilish, chorvachilik, hunarmandchilikning vujudga kelishi natijasida urug‘ni yetarli mahsulot-lar bilan ta’minlash erkaklar qo‘liga o‘tdi. Uy xo‘jaligi ���������� �������� �����da qoldi. Endi urug‘chilik oilasida erkaklar muhim o‘rin tuta boshladi. Qarin-doshchilik erkak nomi bilan belgilanadigan bo‘ldi va patriarxat davri boshland������������ �����dan yaqin qarindoshlarning bir necha avlodlaridan tashkil topa-digan bo‘ldi.
Bronza davridehqonlariningmanzilgohlari
Dehqonlarning qad��� �����-gohlaridan biri Zarafshon daryosi �������dagi Zamonbobo ko‘li yaqi-nidan topilgan. ?�������dudidan
ham qadimgi dehq�������%�������������topilgan.Arxeologlar Surxondaryo vohasidan qadimgi
������������� �����������dan biri bo‘lgan Sopol-litepani topishdi. Q���������� davomida bu yer-dan uy-joylar, maishiy va xo‘jalik xonalardan tarkib topgan paxsa imoratlar, sop����������@�������dan yasalgan mehnat q��������� ��� �������������� �����-gan ustaxona qoldiqlari, shuningdek, yirik xumlarda saqlangan bug‘doy va arpa doni topilgan.
Bundan uch yarim ming yil muqaddam Surxon vo-hasid�@��������C������dd������������q bo‘lmagan joyda Jarqo‘ton������������!�dga kelgan. Jarqo‘ton qurilishi tarixid����%������������������%�������������-
Eslab qoling!Patriarxal oila –
ota tomonidan yaqin qarindoshlarning bir necha avlodlaridan tashkil topgan oila.
Zamonbobo – Bu-xoro viloyati Qorako‘l tumanidagi Zamon-bobo ko‘li bo‘ylarida miloddan avvalgi 2- mingyillikda yasha-gan chorvadorlar va dehqonlarning qa-d�������������
Ilonlar tasviri tushirilgan tosh tumor. Mil.avv.
2-mingyillik
Bronzadan yasalgan bilaguzuk. Mil. avv. XII asr
Eslab qoling!
24
di. U ikki qismdan iborat bo‘lgan: qal’a va uning atro-*d�� !���� �w������� �������� �������d va dehqon-larning uylari joylashgan. Qal’a ichidan ibodatxona qoldiqlari topilgan.
]������ d����� ������������ �������� ���� ��� ��-narmandchiliklar, to‘quvchilik, kulolchilikni rivoj top-tirishd�@� ����������� ��������� ������@� qurilish so-hasida katta yutuq����� ��������� ]������ davrida odamlar kulolchilik charxi va g‘ildirakni kashf etdilar. Shu tariqa harakatlantirish vositalari vujudga keldi.
misdan yasalgan mehnat qurollarisug‘orma dehqonchilik (sun’iy sugo‘rish)ko‘p xonali uylarSharqdagi ilk davlatlar va shaharlar
patriarxatZamonbobo, Sopollitepa, Jarqo‘tonkulolchilik charxi, g‘ildirakibodatxona
�
Tayanch konspektEneolit davri (mil. avv. 4-mingyillik – 3-mingyillik o‘rtalari)
�
Bronza davri (mil. avv. 3-mingyillik o‘rtalari – 2-mingyillik)
��
����
Savol va topshiriqlar1. Eneolit davrining neolit davridan asosiy farqlarini ayting.2. Misning kashf etilishi q����������������~+�� ����������dan nimasi bilan farq qilad�~4. Nega matriarxatdan patriarxatga o‘tish jarayoni sodir bo‘ld�~<�� ]������davri dehq�����������������������qida hikoya qi-
ling.6. Dehqonlar turar joy qurilishida qaysi materiallardan foydalan-
�����~
Eslab qoling!Sopollitepa� �� ����
bekiston janubidagi ������� ����� dehqon-�����%� ��������� W����avv. 2-mingyillik).
Jarqo‘ton manzilgohi qazilmalari
Mis ko‘zgular. Zamonbobo manzilgohi
Naqshlar bilan bezatilgan sopol
idish
25
5-§. Temir asriga o‘tish davrida O‘rta Osiyoning rivojlanishi
Temirdanfoydalanish
�d����� ��� ��� ������dan mehnat qurollarni yasashni o‘rgangan davr- lardan beri oradan ko‘p asrlar
o‘tdi. Faqat miloddan avvalgi I-ming yillik bosh- laridagina temirdan mehnat qurollari ya sash imkoni-yati paydo bo‘ldi. Bu jarayon ancha sermashaqqat bo‘lgan, negaki temir misdan ko‘ra ancha yuqori ha-roratda (1500°C) eriyd���'���������������������nisbatan olganda qulay bo‘lgan: temir ulardan qat-tiqroq edi.
Temird��� ��������� ������� �����%� �����dagi xettlar (miloddan avvalgi XIV–XIII asrlar), so‘ngra qo‘shni mintaqalardagi (Mesop������@� ����@� ���%������[�xalqlar foydalana boshlaganlar. Temir buyumlarning tarqalishi sekinlik bilan borgan. Temir kamyob va qim-matbaho metall bo‘lgani uchun undan d������� ��������������������������da foydalanishgan. Shunday ����%���������*�w������Tutanxamon maqbarasidan va ���%��dagi Maykop qo‘rg‘oni yodgorligidan topilgan.
Sopol idishlar
Eslab qoling!Temirdan birinchi
������������%������dagi xettlar foydalana bosh-laganlar (mil. avv. XIV–XIII asrlar), keyinroq ularga qo‘shni bo‘lgan Mesopotamiya, Eron, ���%������� ���%��-larining aholisi ham temirdan foydalangan-lar.
Qadimgi temirchilar
26
Mehnat qurollari yasash uchun temirdan foy-dalanilishi, eng avvalo, dehqonchilikning rivojiga ta‘sir qildi. Temirdan ishlangan uchli omochlar va boltalar paydo bo‘ldi. Bu mehnat qurollari katta maydonlar-d�������������%���g rivojlanishiga imkon yaratib berdi. �����������dan topilgan eng qadimgi temirdan yasal- gan qurollar miloddan avvalgi IX–VIII asrlarga oid bo‘lsa-da, temir qurollarning ko‘pchiligi miloddan av-valgi VII–VI asrlarqa oid sanaladi.
Yevropadan farqli ravishda Sharqda dehqon-chilik asosan sun’iy sug‘orish asosida rivojlandi. Gul-ga burkangan bog‘lar va serhosil dalalarni suv bilan ta’minlash uchun Sharqda anhorlar va ariqlarning keng tarmog‘i ishlab chiqilgan.
Ijtimoiy tuzumTemir qurollarning keng tarqalishi mehnat unumdorligini oshirdi. Bu esa ishlab chiqarishning yanada
rivoj top��� ������� ����������� ����� �����di. Urug‘ jamoasi o‘rnini hududiy qo‘shnichilik jamoasi egallay boshladi.
Qabila-urug‘ oqsoqollarining ta’siri tobora kuchaya borgan. Doimiy harbiy to‘qnashuvlar sharoitida qa-bilalar ittifoqlari paydo bo‘ldi. Bu ittifoqlarga harbiy sardorlaridan saylangan kishilar rahbarlik qilganlar, jamiyat esa harbiy demokratiya tamoyillari asosida yashay boshladi.
Mil. avv. I-mingyillik boshlarid�������������da aholi to‘rtta guruhga bo‘lindi: kohinlar, jangchilar, dehqon-lar, hunarmandlar.
������ �����d�� !��������� ������ �nmana» deb ataluvchi katta patriarxal oila bo‘lganini «Avesto»dan ������ ������� ]��� ������ ���������� ����� !������ ��«vis»ni tashkil etgan. Hududiy qo‘shnichilik jamoasi esa «varzana» deb nomlangan. Bunday jamoalar qabilaga – «zantu��� ����������� ���� ��dudini hi-
Eslab qoling!Harbiy demokra-
tiya – ilk davlatchilikka o‘tish davrida qabila va qabilalar ittifoqlariga say-lab qo‘yilgan harbiy sar-dorlar boshchilik qil- gan boshqaruv shak- li.
Kamon o‘qlarining temir uchlari
Bronzadan yasalgan qozon. Mil. avv. VI – V
asr
27
moya qilish uchun bir qancha qabilalar ittifoqqa – «dax’yu»ga uyushishgan. «Avesto»ga ko‘ra jami-yatni boshqarishning quyid�����������!�d bo‘lgan:
��oqsoqollar kengashi; ��xalq yig‘ilishi; ��alohida tumanlar hukmdorlari; ��viloyatlarning hukmdorlari. Aholining urug‘ va qabila bo‘yicha emas, balki
hududiy taomilga ko‘ra guruhlarga ajratilishi mil. avv. IX–VIII asrlard�������������da vujudga kelayotgan ilk davlat birlashmalarining alomati edi.
Tayanch konspekt
���������?�_�?������������� �������W�����%������[�birinchi bo‘lib temirdan mehnat qurollari yasaganlar
����������?�_������������������������da temirdan yasalgan ilk mehnat qurollari
urug‘chilik jamoasi – qo‘shnichilik jamoasi
harbiy demokratiyaga o‘tish
�'������{�����@����@��������@������@�dax’yu
����������?�_���������������������������dudida ilk davlat birlashmalarining vujudga kelishi
�
�
�
�
�
�
Savol va topshiriqlar1. Temir buyumlardan foydalanish q���������������~2. Temirdan mehnat qurollari yasashning boshlanishi jamiyatda
qand���������������������%��d�~3. «Avesto»da patriarxal oila, urug‘chilik jamoasi, hududiy
qo‘shnichilik jamoasi va qabila qand����������~4. Ilk davlat vujudga kelishi davridagi jamiyatni boshq������������
haqid����������������5. Ilk davlat birlashmalarining vujudga kelishi qanday omil bilan
��|���|~
Eslab qoling!�!�����������
taraqqiyoti: ibtidoiy to‘da ��urug‘ ��qabila ��qabilalar ittifoqi.
Temirdan ishlangan xanjar va qin.
Mil. avv. I mingyillik
Temir pichoq. Mil. avv. VII–VI asrlar
28
6-§. Nil vodiysi va uning aholisi
Misr – Nil in’omi����� ������ ����� ������� ��� ���-qin havo va mo‘l-ko‘l hosilni olib kelguvchi sersuv Nil viqor
bilan oqadi. Ulug‘vor daryo Afrika shimoli-sharqi-d�� �������������� ��!�d�� %������� ������ ����� �����-gan. Bir qancha shoxobchalarga bo‘linib oquv chi Nil d������� ������������ ��������� d������� quyiladi. Nil daryosi quyilish joyini yunonlar delta deb atash-gan, chunki d������ quyiluvchi shoxobchalar-���� ���������%��� ��������� ���������%����@� �w���� yunoncha «d���������*���� �������������
Nil vodiysi – har ikkala qirg‘oq bo‘ylab 3 km dan 22 kilometrgacha kenglikdagi va 6 ming kilometr ������%dagi sug‘oriladigan yerlardir. Nil vodiysini har ikkala tomondan tog‘lar mudofaa devorlaridek muho-;����qilib turadi, adirlar ortida Sahroyi Kabir va Liviya ������������� %���� ������� qumliklari yotadi. Daryo-ning har ikkala qirg‘og‘i qora tuproqli serhosil dala-lardan iborat. Vodiyliklar yurtga – «Qora tuproq» yoki «Nil in’omi» deb nom berishgan.
Har holda, hamma vaqt ham shunday bo‘lmagan. Qad���������������da Nil vodiysi odam o‘tolmay-digan, papirus butalari bir-biriga chirmashib ketgan botqoqliklar bilan qoplangan, suvda son-sanoq����yirtqich timsohlar kun kechirar, quruq yerlarda yov-voyi hayvonlar galasi sang‘ib yurar, botqoq������da ����������������������������di.
Vaqt o‘tgani sayin iq��� �������� ���di, suv ham yildan-yilga kamayaverdi, Shimoliy Afrika ham
BO‘LIM IIQADIMGI SHARQ VA O‘RTA OSIYO
Nil daryosi qirg‘oqlarida
Eslab qoling!Nil daryosi borib-
������ ��������� den-�����quyiladi.
Nil daryosi quyil-ish joyini yunonlar delta deb atashgan.
Nil vodiysi
29
cho‘lga aylana bord����damlar Nil vodiysi va deltasini ������������������d������C����� ���������������%����������asosiy mashg‘ulotiga aylandi. Mil. avv. 4-mingyillik boshlarida odamlar Nil daryosi qirg‘oqlaridagi yer-yer-������������������������������dilar.
Misrliklarning mashg‘ulotlari
Nil daryosi dalalarni suvga bosti-rib, keng-mo‘l oqqan yillarda misr-lik dehqonlarning hosili ham bara-
kali bo‘lgan.Misrlik dehqonlar bug‘doy va arpa, shuningdek,
p������%����������%�����@���������������%���pdan esa ���������qishgan. Nil vodiysid�����@�qovun, anor, xurmo, p����@���d���@��������%��������������������yetishtirilardi.
Qad��� ����da yerga omoch bilan ishlov beriib, urug‘ qo‘lda sepilgach, urug‘likni yerga sing-dirish uchun qoramollarni daladan haydab o‘tishgan. Mehnat q��������� ��%������������ ������ ������������� omoch va hayvonlar kuchidan foydalana bosh-lashdi. Misrliklar sigir, qo‘y-echki, cho‘chqalarni boq�����������������������%�����dan dala ishlarida foydalanishgan.
Misr dehqonlari yerga urug‘ sochish va hosil-ni yig‘ishtirib olish ishlarini g‘ayriodatiy muddatda ���%����������������������������da ular dam olishgan ���������%����%����������������di, negaki bu mahalda barcha dalalarni suv bosgan bo‘lard������da dalalar-ga urug‘ ekilgan, sug‘orish uchun kanallar va ariqlar-��� ��������� �������� ���������@� ����%�� � ���payt larda yomg‘ir juda kam yog‘ar edi. Qishda esa hosil yig‘im-terimi boshlangan. Boshoqlarni mis o‘roqlar bilan o‘rib olib, so‘ngra maxsus joyga tashib, bug‘doy yoki arpa bog‘lari ustidan hayvonlarni haydab o‘tib, hosilni yan-chishgan. Xirmonjoydan chiqqan don sopol xumlarda saqlangan. Bu tadbir donni son-sanoq����%��������-���������%����dalardan omon saqlardi.
Misr podshohligi
Tutmos II hukmronligi davrida Misr chegaralari (mil. avv. 1500-yil).�����*�w��������muhim yurishlarining yo‘nalishlariAsosiy dehqonchilik tumanlari
Nil daryosi vodiysi
Quddus
Fala
stin
BiblKadesh
Tir
Asvon
Kipr o.
30
Hunarmandchilikningrivojlanishi
Qadimgi Misr hunarmand-larining 30 d��� ����d kasb-korlari bo‘lgan. Misgarlar
misni eritib, undan mehnat qurollari quyishardi. Kulol-lar loydan turli-tuman idish-tovoqlar yasab, idishlarni xumdonda pishirishgan. Quruvchilar saroylar, ibodat-xonalar va uylar bunyod� ��������� �ddiy misrliklar-ning uyi loy suvalgan papirus poyalarid��@���dagon-larning uylari esa oftobda quritilgan xom g‘ishtdan qurilgan. Fir’avnlarning saroylari va ibodatxonalar toshdan barpo etilgan. Duradgorlar d�������������%�larni yasashard��� ���������� qamishdan qayiqlar, yog‘ochdan esa kemalar qurishardi. To‘quvchilar kiyim- kechak uchun materiallar tayyorlashar, tikuvchilar esa liboslar tikishardi. Zargarlar oltin va qimmatbaho tosh-lardan taqinchoqlar yasashgan.
Misr davlatiningtashkil topishi
�damlar miloddan avvalgi IV-mingyillik oxirida Nil vodiysidagi sermashaqqat turmush sharoitiga moslasha boshladi. Tarqoq man-
��������� �nom» deb atalgan kichik davlatlarga bir-lashdi.
Vaqt o‘tishi bilan asta-sekin qabila sardorlari hukmdorlarga – podsholarga aylanishdi, oqsoqollar esa boshqaruv ishlarida ularga yordam berishardi. Kohinlar alohida mavq�� ��� ��;���� ��� �����������Kohinlar diniy marosimlarni bajarishar, muhim ishlar oldidan xudolardan madad so‘rab iltijo qilishgan.
Misrda ikkita podsho hukmdorlik qilgan. Bittasi Quyi (Shimoliy) Misrda, boshqasi esa Yuqori (Janu-biy) Misrda davlatni boshqargan. Mil. avv. 3000-yilda ikkala davlat o‘rtasida boshlangan urushda Yuqori Misr hukmdori Menes g‘alaba q����di. U birlashgan mamlakatning birinchi hukmdori – ���� � bo‘ldi. Yago-na va birlashgan davlat uchun yangi poytaxt bo‘lmish ����� shahri barpo etildi.
Savdo-sotiq
Yuqori Misr shohi Quyi Misr shohini
qatl qilmoqda
��������������� �tojlari
31
Ko‘p yillar mobaynida «nom»lar hukmd������� ����mol-mulkini ko‘paytirib oldi, natijada Misr mustaqil davlatlarga aylangan alohida «nom»larga parchalanib ketdi. Vaqt o‘tishi bilan mamlakatning qayta birlashuvi ro‘y berdi. Bu davlatning poytaxti Fiva shahri bo‘lgan.
������������ ���� ���� Ilk, Qadimgi, O‘rta, Yangi va So‘nggi podsholik davrlariga ajratishgan.
O‘zingizni sinang!
«Nom» – ...Menes – ...
�� ����������– ...��������� ...
Tayanch konspektAfrika shimoliy-sharqi – mil. avv. 4-mingyillik boshiNil � delta �����������d�����Nil vodiysi – kengligi 3 km dan 22 km gacha, �����������&����%dehqonchilik, chorvachilikpapirus – uylar qurilishidavlatlar – «nom»mil. avv. 3000- yil – Yagona birlashgan Misrp���� ������*�
���
�����
Savol va topshiriqlar"�����������%�����������%�������������w����d������w��������~2. Qadimgi Misrning tabiiy sharoiti nima sababdan dehqonchilik
uchun qulay ed�~3. Xaritadan Qadimgi Misrni toping. Nil daryosi deltasi, Quyi va
Yuqori Misrni ko‘rsating.������� ������ ���q vaqt odamlar Nil vodiysiga ko‘chib kel-
������~5. Misrliklar mashg‘ulotlarini sanab bering.6. Qadimgi Misr tarixi qaysi d���������!�������~
Dalaga ishlov berish
Kanallar va ariqlar yordamida ekinlarni
sug‘orish
Eslab qoling!������������ �����
xini Ilk, Qadimgi, O‘rta, Yangi va So‘nggi podsho-lik davrlariga ajrat-ganlar.
32
7-§. Misr va qo‘shni xalqlar
Qadimgi misrliklarning
qo‘shnilari
Misr janubdan Nubiya bilan chegaradosh bo‘lgan. Bu mam-lakatga misrliklar Nil bo‘ylab oltin, smola (q�����[@�*�������@���dir navli
yog‘ochlarni ayirboshlash uchun borganlar.Misr g‘arbida, Liviya cho‘lida shu nomdagi
mamlakat joylashgandi. Sahro aholisi ko‘chmanchi chorvadorlar bo‘lgan. Quyi Misrd��� ��*�� �������orqali o‘tadigan yo‘l Sinay yarimoroliga olib borgan, bu yerda esa mis q�������������Sinay yarimorolidan shimolroqda Falastin, uning yonboshida Suriya joylashgan. Bu mamlakatlar mis va temir rudasiga hamda boshqa foydali q����������������������
Misrliklar Falastin va Suriyadan hunarmandlar yasagan nodir buyumlar va qimmatbaho toshlarni olib kelishgan.
Fir’avnlarningistilolari
Qadimgi podsholik davrida Sinay yarimoroli bosib olinadi, mahal-liy qabilalar Misrga soliq to‘lay
boshlashdi. Fir’avnlar Nubiya va Liviyaga ham yurish qilib, shaharlarni talaydilar, asirlar, chorva mollari va boshqa boyliklarni egallab old������ ������ podsholik *�w����������������������������������������������������Misrga qo‘shib olishga muyassar bo‘ldilar.
Miloddan avvalgi XVIII asr oxirida ko‘chmanchi giksoslar qabilalari Misrga hujum qildi. Misrliklar-ning piyoda qo‘shinlaridan farqli o‘laroq giksoslar-ning asosiy kuchi otlar qo‘shilgan jangovar aravalari bo‘lgan. Bir askar otlarni boshqarib turgan, ikkinchisi esa kamondan dushmanlarni nishonga olib o‘q�������Quyi Misrni bosib olgan giksoslar misrliklar shaharlari va qishloqlariga hujum qild�@���������������� ����di va odamlarni asirlikka haydab ketdi.
]�� ��|�}�� ������ podsholik ko‘plab mayda «nom»larga bo‘linib ketgandi, ular giksoslarga soliq
Tutanxamon taxti
Qadimgi Misr jangchilarining
sopoldan yasalgan haykallari
Eslab qoling!Nubiya, Liviya, Falas-
tin va Suriya mamlakat-lari qadimgi misrliklar-ga qo‘shni bo‘lgan.
33
to‘lar edi. Faqat Fiva shahri hukmdorlarigina giksos-larga itoat qilmadilar.
Bosq��������� ����}��� ����� �������� ����ddudiga tushib qolgan «nom»lar hukmdorlari Fiva shahri atro-*�������������������di. Ko‘p o‘tmasdan Yuqori Misr-����������������������������������*�w���������*ga birlashdilar. Bir qancha janglard��*�w����Yaxmos gik-soslarni tor-mor etib, bosqinchilarni Misrdan haydab chiqard��� ��������� ��%d�������� ������ �������dirgan F� ��� ����� *�w������� ��������� ����������� �����-d�@���������*�w���������dan Yangi podsholik davri boshlandi. Yaxmos hukmdorligi davrida Misr yuksak kuch-qudrat cho‘qqisiga erishadi.
Fir’avnlar yurish-larining natijalari
����%������ ���d qilgan Yangi podsholik hukmdor-lari qo‘shni davlatlar bilan
kurashni endi bosqinchi sifatida davom ettirishd�������q������������� ��������@� qilichlar va d������� ����� !��-govar oyboltalar, shuningdek, jangovar aravalar bilan q������������� *�w������� ������� ��� ��d� ������ �-lakatlariga hujumni boshlab yubordilar.
Bir necha yurishlard���%�����*�w�������deyarli bu-tun Nubiyani Misrga qo‘shib olishdi, Liviya qabilalarini o‘lpon to‘lashga majbur qildilar. Mil. avv. 1500-yillar ����*d��*�w����Tutmos II katta yurishlar tashkillashti-rishga muyassar bo‘ldi. Falastin va Suriyani istilo qi-lish boshlandi, bir necha yil davom etgan yurishlarda erksevar q����������� �����%����� �������dirib bo‘lmadi. Faq������ *�w����^����� ���� ����������� �������������muvaffaq bo‘ldi.
Bo‘ysundirilgan xalqlar misrliklardan nafratlanib, ������%�������d����������%��������������*�w������������necha yil mahalliy qabilalar bilan urushdilar. Bu narsa *�w�����������������quritdi, d����������������qoldi, Yangi podsholik ham alohida «nom»larga tarqalib ketdi.
Eslab q�����Kir II ning o‘g‘li
���������mil. avv. 525-yilda Misrni bosib oldi.
Tutmos III jangchilari shaharga hujum
qilmoqda
Eslab qoling!Fir’avn Yaxmos
giksoslarni tor-mor etib, bosqinchilar-ni Misrdan haydab chiqardi. Yaxmos �����*�w����������lolasi asoschisiga aylandi va Yangi podsholik davri boshlandi.
3 – Tarix, 6-sinf.
34
Mil. avv. VII asrda Misr yana yagona davlatga bir-lashdi, mamlakat iqtisodiyoti va madaniyatida yuksa-lish boshlandi. Ammo miloddan avvalgi VI asrda Misr-ga yangi bir dushman bostirib kiradi.
Forslardan ulkan lashkar to‘plagan shahanshoh Kir II ning o‘g‘li Kambiz II miloddan avvalgi 525- yil-da Misrni bosib oli.
O‘zingizni sinang!
Giksoslar – ... Yaxmos – ... Tutmos III – ...
Tayanch konspekt
Misr qo‘shnilari – Nubiya, Liviya, Falastin, Suriyaqo‘shni mamlakatlarning Misr tomonidan bosib olinishiQuyi Misrning giksoslar tomonidan bosib olinishi – mil. avv. XVIII asrYaxmos � giksoslarning quvg‘in qilinishi � Yangi pod-sholikTutmos II � mil. avv. 1500- y. � bosqinchilik yurishlari���������<#<���������������;������������������������dan bosib olinishi
�
��
�
�
�
Savol va topshiriqlar1. Qadimgi Misrga qo‘shni bo‘lgan davlatlarni sanab bering va
ularni xaritadan ko‘rsating.2. Qad��������*�w��������qaysi mamlakatlarni bosib olgan ed�~3. Nima sababdan ko‘chmanchi giksoslar Misr uchun dahshatli
kuchga ayland�~4. Q����� *�w���� ��%������� davrida giksoslarni mamlakatdan
haydab chiqarishga erishild�~5. Yangi podsholik hukmdorlari qaysi hududlarni bosib olishd�~6. Misr qachon va kim tomonidan bosib olind�~
8-§. Qadimgi Misr dini
Misrliklarningxudolari
Misr aholisi uchun din kundalik turmushning ajralmas bir bo‘lagi hisoblangan. Qadimgi misrliklar
xudolar hayvonlar siymosiga o‘tib olib, mushuk, qo‘y,
Apis. Buqa timsolidagi hosildorlik xudosi
Misrliklarni qadimgi fors podshosi Kambiz II asirlikka olib ketmoqda
Baolbek shahridagi ibodatxona
35
���%��@�������@���������%��da odamlar orasida yashay- di, deb hisoblashgan. Misrliklar xudolarning bir qancha joni mavjud: ulardan biri hayvon tanasida, boshqasi esa haykalida yashaydi deb o‘ylashgan. Misrliklar xonadonidagi mehrobda xudolarning haykalchalari o‘rnatilgan. Kohinlar – ibodatxona ruhoniylari, xudolar- ni dindorlar in’om tariqasida keltirgan narsalar bilan boqishadi, deb hisoblashgan.
Qadimgi Misr podsholigining poytaxti �����ning ���� �dosi – Ptax bo‘lgan. Ptax misrliklar e’tiqodicha, olamni yaratayotganida har bir narsaning nomini odam ga o‘rgatgan. Xudo shunchalik qudratliki, uni asl qiyofasida ko‘rishning iloji yo‘q. Shuning uchun ham Ptax degan xud�����F�������dagi qiyofasi Apis bo‘lib, u peshanasi va belida oq qashqasi bo‘lgan q�������%���������da tasavvur etilgan.
������%�������� �dolariga butunlay ishonishgan, har bir ishni bajarishga kirishishdan avval ulardan masla-hat, madad���%��������%�����������
Mil. avv. 2-mingyillikdan boshlab esa Quyosh xu-dosi Amon-Ra�*��w����������������������������������*�w���������������������������������-soblangan. Dastavval ikkita xudo bo‘lgan: Fiva shahri homiysi Amon va Quyosh xudosi Ra, so‘ngra ikkalasi yagona xudoga birlashgan.
Uning ibodatxonasi Geliopolda (Baolbek) bo‘lgan.Fir’avnlar Quyosh xudosi o‘g‘illaridir, hukmdorlar
����������������������������������������������oshiradi, degan qarash mavjud bo‘lgan.
Xapi – Nil xudosi – Misrdagi hayotning birlamchi manbai va posboni, Osiris – yerosti saltanati xudosi hisoblangan. Rivoyatd�� ������������@� ������� ��������ilk podsholarid��������������@����� ��qini dehqonchilikka o‘rgatgan. Birodari Set� ���� ��������� ���diradi. Ammo ���������� ������Isida uni mumiyolagan va qayta tiril-�������%����������dan boshlab jon qaytib keladigan joy bo‘lishi uchun barcha marhumlar mumiyolanadi. ����������datxonasi xarobalari Abidos shahrid�������-gacha saqlanib qolgan.
Isida – Osirisning xotini
Quyosh xudosi – Amon-Ra
Tot – Oy, donishmandlik va
tabobat xudosi
36
Kohinlar va ibodatxonalar
Kohinlar xudolar va odamlar o‘rtasida vositachi bo‘lishgan. Misr- liklar e’tiqodicha, mabod��F��������
da maxsus marosimlar ado etilmasa, xudolar odam-larga madad bermay qo‘yadilar. Kohinlar diniy ma-rosimlarni bilar, qurbonlik bag‘ishlar edilar. Kundalik turmushd�� ��� %����������� ������ ���� qilish mushkul edi. Kohinlar Nil toshqini vaqtini, qachon urug‘lik so-chish va hosilni yig‘ishtirib olish muddatini aniq bi-lishgan. Barcha «nom»larda ibodatxonalar bo‘lgan, *�w�������������%�����%����������%�������������dya eti-shardi. Asosiy xudolarga atab qurilgan ibodatxonalar katta-katta yer-mulklariga egalik qilar ed���`���������-farli bosqinchilik yurishid���%�����*�w����������!���������qismini ibodatxonalarga hadya etganlar.
O‘zingizni sinang!
Ptax – ... Xatxor – ...Apis – ... Isida – ...Amon-Ra – ... Maat – ...Tot – ... Osiris – ...
Tayanch konspektmisrliklar, xudolar odamlar orasida yashaydi, deb hisoblashganAmon-RaPtax � ApisXap�@�������@� �̂�@�C��@����da, Xatxor, Anubis, Maatibodatxonalar � kohinlar � qurbonlik qilish
�
�
�
�
�
Savol va topshiriqlar1. Misrliklarning hayvon timsolidagi xudolarga sig‘inishi haqida
��������������2. Nega Quyosh xudosi Misrning bosh xud��������������~3. Qadimgi misrliklar dinining eng qadimgi odamlar diniy e’tiqodi
bilan o‘xshashligi nimad��������~4. Qadimgi Misr xudolarini sanab bering.<�������%�����������;�������%����qudratining sababi nimad�~
Anubis – marhumlar va mumiyolanganlar
xudosi
Maat – haqiqat va adolat ilohasi
Xatxor – musiqa, go‘zallik va sevgi ilohasi
37
9-§. Piramidalar va maqbaralar
Hamma narsavaqtdan qo‘rqadi,
vaqt esa piramidalardan!
Qad��� ��� ������ podsholiklar davrida misrliklar barpo etgan ulkan piramidalar� *�w������� dafn etiladigan joy – maqbaralar bo‘l-
�����������������%����davomida ko‘pdan ko‘p sha-harlar va davlatlar yo‘q bo‘lib ketdi, ibodatxonalar va saroylar xarobaga aylandi, faqat piramidalar vaqtdan qo‘rqmaydi, faqat piramidalargina to‘rt ming yildan oshiq vaqt davomid���������dan turibdi.
Eng mashhur piramid�������*�����������qinida ����*�w��� ��Xufu, Xafra va Menkaura uchun bunyod etilgan. Bu piramid����� !�������� ������ ��!�����dan ������������@�������������qadar saqlanib qolgan birdan- bir inshootlardir. Eng katta piramida Xufu uchun (yunonlar uni Xeops deb atashgan) miloddan av-valgi 2600-yil�����*da qurilgan. Uning balandligi 147 metr bo‘lgan.
Piramida har biri ikki tonnadan og‘irroq bo‘lgan 2,5 million dona tosh bo‘laklaridan tashkil topgan. Toshlar shunchalik tekis qilib kesilgan va taroshlanganki, ular o‘rtasidagi yoriq 0,5 millimetrdan oshmaydi. Piramida ichida d������ ������ �������������� ���� qancha xonalar mavjud. Ulardan birid��*�w�����������������!���� di solingan toshtobut – sarkofag joylashgan.
Misrliklar, inson vafot etganid��� ����� ����� ����olamga yo‘l oladi, bu hayotda foydalangan narsalar-ning hammasi narigi dunyoda ham kerak bo‘ladi, deb hisoblashgan.
Dahmalar ichi esa munojotlar va qarg‘ishlardan iborat bitiklar bilan qop�����@� ����� *�w������ ������q������� �������������������������da unga yordam berishi mo‘ljallangan.
Yirik piramidalarni o‘rtacha 20 yil davomida qurish-gan. Bu o‘ta og‘ir mehnat bo‘lgan. Piramidalarni ���� – tanasi sherniki va boshi odamniki bo‘lgan ulkan
Piramida qurilishida
Qadimda piramidalar vodiysining ko‘rinishi
«�������������������
38
haykal qo‘riqlayd����C���������������*�%�����%��������-dan ishlangan bo‘lib, uning balandligi 20 metrga teng.
Yangi podsholik davriga kelib ehrom qurmay qo‘yishdi. Fir’avnlarni tog‘larga o‘yilgan tosh maqba-ralarga dafn etadigan bo‘lishdi. Ularga kiraverish yo‘llarini bekitib tashlashgan.
Eng mashhur maq����� *�w���� Tutanxamon-ga tegishli bo‘lgan. Maqbara ichidagi tasavvurga sig‘mayd���������%���������qadar yetib kelgan.
MumiyolashQadimgi misrliklar inson vafot etgani-dan keyin marhumlar saltanatiga ke-tadi, o‘sha yerda umrini davom ettira-
di, deb hisoblashgan. Ammo marhumlar saltanatidagi �����@� �����%���� *%�����@� ������� ��dining natijalariga bog‘liq bo‘lad��� �̂�������� ���� pallasiga marhumning yuragi, boshqasiga esa qush patlari qo‘yiladi. Mabo-d���������pallalari tenglashsa, demak inson bu dunyo-dagi hayotida faq��������������qilgan bo‘ladi, u vafot etganidan keyin ajoyib bir sharoitda umrini davom et-tiradi. Mabodo, yurak og‘irroq kelsa, demak inson bir talay yomon ishlarni qilgan bo‘lib chiqadi, badbashara maxluqlarga yemish bo‘lad����������qarshisid��������qiyofada qad rostlash uchun misrliklar inson jasadini mumiyolashgan.
�datda mumiyolash qariyb 70 kun davom etgan. Jasadga maxsus ishlov berilganidan keyin ko‘pdan ko‘p matolar bilan o‘rab chirmashgan, qimmatbaho taqinchoq���� ������ ���������� �������� qati orasiga omad keltiruvchi tumorlar qo‘yilgan. Mumiyolash faqat �����������da qolgan boy-badavlat qarindoshlar-gaga nasib etgan.
O‘zingizni sinang!
Piramidalar – ...Mumiyolash – ...
Toshtobut – ...��� ���������
Ibodatxona devorlari va ustun
Tutanxamon
Osiris – marhumlar dunyosining xudosi
39
Muqaddashayvonlar
Misrliklar diniy e’tiqodiga ko‘ra, xu-dolar ko‘pincha muqaddas hayvonlar qiyofasida gavdalanadi. Misrliklar xu-
dolari bir talay bo‘lgani uchun deyarli barcha hayvon-lar xudo deb hisoblangan. Mushuk, q���@����%��@�����@�arslon, lochin, ilon va boshqalarni muqaddas hayvon-lar deb bilishgan.
Hasharotlar orasida q������� �����da hurmat-�w������� �������� ��‘lgan. Misrliklar Yer shari ham q�������dumalatib borayotgan sharcha singari osmon kengliklarid�� �������@� %����� ����di, deb hisoblash-gan. Shuning uchun ham q����������Quyoshning yor-damchilari hisoblangan. Jismida Bastet degan iloha gavd�����������%������*��������������������-larda Misrning jami aholisi ishtirok etgan. Muqaddas hayvonlarni ham xuddi vafot etgan odamlar singari mumiyolashgan, i������%���������dafn etishgan.
Tayanch konspektpiramid����*�w������qbarasiXufu � Xafra � MenkauraXufu (yunoncha – Xeops) – mil. avv. 2600- yillar�*�%�Tutanxamonmumiyolash – 70 kun]���������������%��������
�������
Savol va topshiriqlar1. Qadimgi Misr hukmdorlari piramidalarni qanday maqsadda
barp������������~2. «Hamma narsa vaqtdan qo‘rqadi, vaqt esa piramidalard�����
degan iborani qand�������������~3. Misrdagi eng mashhur piramidalar qayerda barp��������~��� ���� �����}��� *�w��������� dafn etayotganda maqbaraga
hayotda foyd��������������������������%�������~5. Marhumlar qaysi maqsadd�����������~
Mumiyolangan it
Mushuk ko‘rinishidagi go‘zallik xudosi –
Bastet
Muqaddas hisoblangan qo‘ng‘izlar
40
10–11-§§. Qadimgi Misr madaniyati
Yozuv Qad��� �����%���� ������� ���������-������%����������dan biri edi. Avvaliga
�����������������%���������d�����������F����dan duo-���� ��� ����������� ������ ������da foydalanishgan, shuning uchun ham uni «muqaddas» yoki «xudolar kalomi» deb nomlashgan.
Qadimgi yunonlar ularni «����������» deyishgan («toshga chekilgan muqaddas bitiklar» ma’nosini ang latad�[�� F�������� �qbaralarning devorlariga va xud��������%�����������������������F����������������va sopoldan ham foydalanilgan.
Misrliklar alifbosi 750 iyeroglifdan iborat bo‘lgan. `����������������da bir q������ ���������� �����������ifod�� ������ ������������� ��������� ������ qiyin ish bo‘lib, savod chiqarish ko‘pchilikka ham nasib etaver-������������������qamish qilqalam bilan papirusga, ya’ni papirus poyasidan ishlangan q������������-gan. Turli rangdagi mineral bo‘yoq��������������;������o‘tagan. Ta’lim ola yotganda sopol buyumlar parchasi-�� ��%�� ���%������ ���������� `���� ��� ���w������egallagan kishilar yuksak saviyadagi ma’lumotli va savod ���%������������������@������%�������������������������@������������}�������������Qashshoq oila-����;�����dlarining ko‘pchiligi savod�����������qolaver-gan, hunarlarni esa ota-onalaridan o‘rgangan.
����� �����sirining
kashf etilishi
Taniq��� ;������� ����� Jak-Fransua Shampolyon 1822- yilda jahon-������������������%�%���*����
qildi: Misr matnlarini o‘qishga erishdi. Bu %���*���-ga Qohira shahrid��� ������ ���q bo‘lmagan Rozett shahri yaqinidagi bir toshga chekilgan qadimgi misr va qadimgi yunon tillaridagi bir xil ma’nodagi bitik sababchi bo‘ldi. Yunon tilidan tarjima qilish qiyin-chilik tug‘dirmadi, matnlarni taqqoslab ko‘rib, har bir iyeroglif anglatgan ma’noni tushuntirib berish imkoni topild���'�������%���*���dan keyin papiruslarga bitil-
Xattot haykali
Papirus
Tosh lavha
41
gan ko‘plab matnlar, ibodatxonalar va piramidalar de-vorlaridagi bitiklar ko‘p asrlik jimjitlikdan so‘ng «tilga kirdi». Tarixchilar esa Qad��� ����� ������������������o‘rganish uchun muhim va ishonchli manbaga ega bo‘lishdi. Bugungi kund��G����������%���������dondagi ]��������������da saqlanmoqda.
O‘zingizni sinang!
����������������Papirus – ...
����������polyon – ...Rozett bitiktoshi – ...
Nazariy bilimlarning
dunyoga kelishi
������%���� �������� ������������ dun-yoga kelishi va rivoj topishi ular-ning kundalik hayoti bilan bog‘liq
bo‘lgan. Ziroatchilar qachon urug‘likni yerga qadash, qay mahald�� �������� ������������ �������� �������� ������edi. Bu muddatlarni misrliklar yuld�������qarab aniq-laganlar. Shu tariqa, astronomiya, ya’ni yuld��������-qidagi fan dunyoga keldi.
Yuld�������� %������ ������ �����%���� ���� davomiyli-gini 365 kun etib aniq-raso belgiladilar, birinchi bo‘lib taq��� ���dilar, 365 kunni esa 30 kundan 12 oyga taqsimladilar, ortib qolgan 5 kunni bayram kunlari sa- nab, hisobga kiritishmadi. Misrliklar tomonid��� ������gan osmonda yuld������ !���������� �������� �������qadar saqlangan. Misrliklar d�������� ��� ��������da yuld�������qarab mo‘ljal olishgan, yo‘lni belgilashgan.
Anhorlar q����������da, istalgan imorat va in-shootni barpo etayotganda maydon hajmini o‘lchash ������ �di, shu tariq�� ��������� ;���� �� ���� ���������o‘lchash ilmi dunyoga keldi. Misrliklar nafaqat oddiy arifmetik hisoblashni, qolaversa kasrlar, maxrajlar va murakkab hisob-kitoblarni ham bilishgan. Matematika fani ana shu asosda taraqqiy etdi.
Misrliklar tibbiyot fani haqidagi bilimlarga ega bo‘lganlar. Mumiyolangan mayitlarni tayyorlash ja-
Astronom-olim
Nefertiti – Misr malikasi
Misrliklarning tibbiyot asboblari
42
rayonida, misrliklar od����� ���%�� ������������ ���yaxshi o‘rgandilar. Davolash muolajasida ko‘katlar d������@� ������� ������� ��� ���dan keng foydala-nishgan. Misr shaharlarida tabiblarga ta’lim beruvchi maxsus maktablar bo‘lgan.
Misrda asosiy o‘lchov birligi «tirsak» bo‘lib, u tir-sakdan barmoq��������������������������%%�� ����edi. Q�����������������������������������������podsho tirsagi» degan yagona o‘lchov joriy etilgan, u 52,5 san-timetrga teng bo‘lgan. «Podsho tirsagi» butun mam-lakat uchun yagona o‘lchovga aylangan. Bundan ham qisq��������%��������������da kaft yoki barmoqlardan foydalanilgan.
Misrda vaqt 24 ta bo‘lmaga ajratilgan max-sus idishdan iborat bo‘lgan suv soatlari yordamida o‘lchangan. Bir bo‘lmadan ikkinchisiga oqib o‘tadigan suvning hajmi bir soat deb hisoblangan.
Qadimgi yunonlar matematika, arxitektura, tibbi-yot va boshqa sohalardagi ko‘plab yutuqlarni misr-liklard������������������������
Adabiyot������%��������������������%����%%���ed�%�@�����%�����������������������-masd�����%��������������;�������������
������������qish bo‘lgan xattotlar mehnati tufayli misr-liklarning bad���������������������������%�����
Qadimgi Misrda ertaklar, afsonalar, asotir-lar, xudolar va podsholarga madhiya va qasidalar keng tarqalgan. Aksariyat asarlarda real hodisalar to‘qima voqealar bilan q�������� %������ �damlar xatti-harakatiga xudolar aralashad�@������%��������%�ustidan g‘alaba q�����di. Masalan, «Ikki aka-uka haqida ertak», «O‘lim shahzodasi haqida ertak », Isid�� ���������� ��qida afsona, «Sinuxet hikoyasi » kabi badia asarlar mashhur bo‘lgan.Osiris – marhumlar
dunyosi hukmdori
«Podsho tirsagi» – o‘lchov birligi
Qadimgi Misr suv soati
43
Tayanch konspekt
�������������=<$������� �dolar kalomi», «ilohiy bitiklar»papirusJak-Fransua Shampolyon (1822- yil)G����������%��������qadimgi misr va qadimgi yunon tillari astronomiya � taqvimgeometriyamatematikatibbiyotertaklar, afsonalar, rivoyatlar
�
��������
Savol va topshiriqlar1. Qad������������������������ ���������d�~#�� ���������������%���� ���������������qaddas kalom» deb
�������~+�� ��������������%����q������������;�������~�Qanday q����~��� C��������@����������}���;�����!�d��%����~5. Misrliklar fan sohasida erishgan yutuqlarini sanab bering.&�� C��������@� piramidalar qurilishiga rahbarlik qilgan kohinlar
qaysi bilimlarga ega bo‘lishi kerak ed�~
12-§. Mesopotamiya sivilizatsiyalari
Tabiiy sharoiti va aholisi
Dajla va Frot daryolari oralig‘idagi vodiyni yunonlar Mesopotamiya deb nomlashgan, bu atamaning tarjimasi
Ikki daryo oralig‘i degan ma’noni anglatad����damlar Mesopotamiyaga qad���������da ko‘chib joylash-ganlar.
Mesopotamiya daryolarning toshqin suvlari turli tuproq va tog‘ jinslaridan iborat loyqalarni olib kel-gan. Ular yerlarni o‘g‘itlagan. Shu sababli Mesopo-tamiya yer lari ishlov berish uchun qulay, serunum bo‘lgan. Qishda surunkali yomg‘ir va daryolar toshqini bo‘lib turgani sababli Mesopotamiyada jahondagi eng qadimiy rivoyatlard��� ���� ��F��� ������� ��������� ����bosishi to‘g‘risidagi To‘fon rivoyati dunyoga kelgan.
Xudo Set Osiris huzuridagi tantanada
Kotib ish ustida
Shumer sopol idishlari
44
Xurmo daraxtini Mesopotamiya ahli «hayot darax-ti» deyishgan. Bir tup daraxt 50 kilogrammgacha hosil bergan. Xurmo mevasidan asalga o‘xshash moy siqib olingan. Daraxt poyasi o‘tin sifatida ishlatilgan. Xurmo danagidan qoramollarni boqish uchun yem tayyor-langan. Xurmo danaklarini temirchilik ustaxonalarida o‘tin o‘rnida ham ishlatishgan. Mesopotamiyaliklar paxsa va xom g‘ishtdan uylar qurishgan.
Miloddan avvalgi 4-mingyillikda Mesopotami-yad�������������������������!�dga kela boshladi. Ular Janubiy Mesopotamiyaga joylashib, bu yurtni Shumer deb ataydilar. Mamlakatning Akkad deb atalgan shimoliy qismiga ko‘chmanchi chorvadorlar – akkadlar o‘rnashdi. Mil. avv. 3-mingyillik oxirida shu-merlarga singishib ketgan akkadlar butun Mesopo-tamiyani egallab oldilar.
Mesopotamiya aholi-sining mashg‘ulotlari
Mesopotamiya aholisining asosiy mashg‘uloti dehqon-chilik bo‘lgan. Dajla va Frot
daryolarining har yilgi toshqinlari mahalida suv bilan birga dalalarga unumdor loyqa oqib kelgan.
Mesopotamiyada yog‘och va metall singari xo‘jalik ������������������������������@����don mo‘l-ko‘l yetishtirilar, chorva mollari ko‘p bo‘lgan. Shu-ning uchun Mesopotamiya aholisi savdo-sotiq bi-lan ham shug‘ullanardi. Qo‘shni Kavkazorti va Eron o‘lkalaridan donga ayirboshlab oltin, mis, kumush, qalayi va noyob toshlarni keltirishardi. Suriyadan esa kedr (sidra) yog‘ochi keltirilgan. Savdo ishlari suv va quruqlik yo‘llari orqali olib borilgan.
O‘zingizni sinang!
Shumer – ... Akkad – ...
Eslab qoling!Mil. avv. 4- mingyil-
likda Mesopotamiya-da shumerlar�������gohlari vujudga kela boshladi. Ular Janu-biy Mesopotamiyaga joylashib, bu yurtni Shumer deb atadilar. Mesopotamiyaning Akkad deb atalgan shimoliy qismiga ko‘ch-manchi chorvadorlar - akkadlar o‘rnashdi.
Xurmo daraxti – «Hayot daraxti»
Gadimgi shumerlar
45
MesopotamiyaMesopotamiyada turli mahsulotlar va hunarmand-
chilik buyumlari bilan savdo qilishgan. Metall buyum-���@��������������@�qurol-yarog‘ va kulolchilik buyumlari ayniqsa qadrlangan. Savdo-sotiqda kumush quymasi ko‘rinishidagi metall tangalar ishlatilgan. Mesopota-miyadagi og‘irlik o‘lchovi «mino» 550 gramm kumush-ga barobar bo‘lgan.
Mil. avv. 4-mingyillikda shumerlar jahondagi eng qad�����������dan biri mixxatni ixtiro qilishgan. Shumerlar uchi o‘tkirlangan tayoqchalar bilan loytax-�����������������C������������don, tajribali quruv-chilar va hunarmandlar bo‘lishgan. Zargarlik san’ati shumerliklar shaharlarida yuksak darajaga ko‘tarildi. Mohir ustalar oltin va kumushd������� �����������������yasashgan.
Shahar-davlatlarVaqt o‘tishi bilan asta-sekin man-��������� �������da kengayib ket-di. Miloddan avvalgi 4-mingyillik
oxirida Mesopotamiyada Uruk, Umma, Lagash, Ur va boshqa shaharlar vujudga kela boshladi. Ular sha-har va unga tutash dehqonchilik tumanlaridan iborat bo‘lgan shahar-davlatlar edi. Har bir shaharning hukm-dori oliy xudo – shahar homiysi hisoblangan. Xudo nomidan kohinlar hukmronlik qilgan, xudolar ibodatxo-nasi esa davlatd�����%��������%�����������������
Eslab qoling!Mil. avv. 4- mingyil-
lik oxirida Mesopota-miyada Uruk, Umma, Lagash, Ur shaharlari ������ %������ J����shahar-davlatlar edi.
Shumerning Ur shahri
Mixxat yozuvi
46
potamiyaning qadimiy ibodatxonalari – zikkuratlar xom g‘ishtdan terib chiq�����������������poyali inshoot bo‘lgan.
Quyosh xudosi Shamash alohida ehtiromga �������� ������� ����@� ����� ��%�� ����������@� ������ishlari uchun odamlarni sud qilgan. Shuningdek, shu-����%������� �dosi Sina, suv xudosi Ea, hosildorlik va sevgi, urush va g‘alaba ilohasi Ishtarga sig‘inganlar.
Shahar-davlatlar tepasida hukmdor turardi. Mil. avv. 3-mingyillikda Shumer shaharlari orasida eng qudratlisi Ur shahri bo‘lgan. Arxeologlar tomonidan podsholar maqbarasidan topib tekshirgan topilmalar ham Urning kuch-qudratidan dalolat beradi. Bular ol-tin buyumlar, qurol-yarog‘lar va kumush idishlardir.
Mesopotamiyaning katta yer-mulklari hukmdorlar va kohinlar qo‘l ostida bo‘lgan. Dalalarga qullar va er-kin yollanma mehnatchilar ishlov berishgan. Shahar-lar tevaragida istiqomat qiluvchi aholi kichik-kichik �����������������������������������������qish uchun kambag‘allar podsho va ibodatxona mulklarida ishla-ganlar.
Miloddan avvalgi 3-mingyillik o‘rtalarida Lagash shahri yuksala boshladi, Shumer va Akkadning ko‘pgina shaharlari Lagashga qo‘shib olindi. Shumer shaharlari mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan edi. Shaharning bosh d��������dan boshlangan ko‘chalar ��%�������donga, ibodatxona va hukmdor saroyiga olib borgan. Qurilish tosh, xom va pishgan g‘isht bilan amalga oshirilgan. Lagashdagi ibodatxona xudolar va q���������� ���%������� ������ ���������� ����������edi. Ibodatxonad��� �����da baliq���� ������ yurardi, bundan tashqari, kaptarlar kun kechiradigan bog‘, turli hayvonlar va qushlar yashaydigan tomoshabog‘lar ham barpo etilgan.
Urush paytida shahar aholisi sardorni saylagan. ]�������������������;�������ib, sard�������������
Ishtar – hosildorlik, sevgi va urush
ilohasi
Uruk shahri podshosi Gilgamish
47
hukmronlik qila boshladilar. Ularni podsholar deb atashgan. Podsho shahar-davlatni asl-��dalar, kohinlar va harbiy qo‘shinlarga tayan-gan holda amaldorlar yordamida idora qilgan.
Gilgamishhaqidagi rivoyat
Mesopotamiya rivoyat-larining eng sevimli qahramoni Gilgamish
Uruk shahri podshosi bo‘lgan. Uning hayoti keyinchalik ko‘plab afsonalarga aylangan.
Afsonada aytilishicha, Gilgamish dunyoga kelgandan keyin, mamlakat hukmdori bo‘lmish bobosi nevarasi undan taxtni tortib olishidan vahimaga tu- shib tashvishlangani sababli, Gilgamishni jarga tashlab yuborishga farmoyish beradi. Jarga uloqtirilgan Gilga-mishni uchib ketayot gan burgut tutib olib, ko‘tarib keta- di va uni bir bog‘bonga eltib beradi. Bog‘bon Gilgamish-ni mehr bilan parvarishlab tarbiyalaydi. Balog‘atga yet-gan Gilgamish bobosidan hokimiyatni tortib oladi va o‘zi Uruk shahrini boshqarishga kirishadi. Gilgamish Enkidu degan pahlavon bilan do‘st tutinadi. Ikkalasi bir bo‘lib yovuz maxluqotlarga qarshi kurashadilar, buning uchun xudolar Enkiduni jazolaydilar va u o‘ladi. Boqiy hayotga erishish uchun Gilgamish dengiz tubi-da o‘sadigan sehrli giyohni izlab topadi, uni o‘z xalqi bilan baham ko‘rishga qaror qiladi. Ammo iziga qay-tayotganida bir ko‘lga cho‘milgani tushadi, bu paytda, gulning isini ilon sezib qoladi va mehrigiyoni o‘g‘irlab ketadi. O‘shandan beri, afsonada aytilishicha, ilonlar har yili po‘stini tashlab yasharishar emish. Gilgamish esa jonajon shahri devorlari uni himoya etishini, ezgu ishlari uni umrboqiy qilishini tushunib yetadi.
Akkadningyuksalishi
Shahar-davlatlar bir-birlari bilan ti-���������������di. Ana shu urush-lar natijasida Sargon I butun Meso-
potamiya podshosi bo‘ladi. Mil. avv. 3-mingyillikning ikkinchi yarmida u Akkadni va Shumer shaharlarini
Eslab qoling!Mesopotamiya rivo-
yatlarining eng sevimli qahramoni Gilga-mish hisoblanadi. U Uruk shahrining pod-shosi va ko‘plab af-sonalar qahramoni bo‘lgan.
Gulni olib qochayotgan ilon.
Gilgamish haqidagi afsonaga ishlangan
rasm
Urdagi katta zikkurat (ibodatxona)
48
������%�����������da birlashtiradi. Savdo-sotiqni rivoj-lantirish maqsadida Sargon I barcha shaharlar uchun �������������������%@���don va og‘irlik o‘lchovini joriy etadi. U jahon tarixid�������������������������q�����������di. Bu lashkar 5400 nafar jangchidan ibo-rat bo‘lgan, keyinchalik esa ular Sargon I ga ko‘plab shaharlar va q����������%�������� ������������ �-koniyat yaratgan katta qo‘shinlarning asosiy kuchiga aylangan. Sargon I Mesopotamiyadan Arabiston, Eron va Hindistonga boradigan d��������do yo‘llarini egallab old��� ���� ��%���������� �����da Sargon I «to‘rt iqlim mamlakati podshosi» unvonini oldi. Yago-na d���������q yashamadi. Sargon I vafotidan keyin bir-biri bilan kurashni davom ettirgan ko‘plab shahar-davlatlarga bo‘linib ketdi. Mil. avv. 2-mingyillikda Shumer-Akkad davlati ko‘chmanchi q����������������-dan parchalangan.
Tayanch konspektMesopotamiya � Ikki daryo oralig‘i (Dajla va Frot daryolari oralig‘i)mil. avv. 4-mingyillik � shumerlar – janub; akkadlar – shimoldehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiqshaharlar – Uruk, Umma, Lagash, Ur��%%��������������datxonalarxudolar – Shamash, Sina, Ea, IshtarGilgamish – Uruk shohiSargon I – Shumer-Akkad shohimil. avv. 2-mingyillik – Shumer-Akkad davlatining qulashi
�
�
������
�
Savol va topshiriqlar1. Xaritadan Ikki daryo oralig‘ida joylashgan shahar-davlatlarni
toping.2. Tarixiy atamalar lug‘atidan foyd������@�����������������������-
������������������3. Ikki daryo oralig‘i qadimda qand���������~4. Mesopotamiyaning qaysi qismlari shumerlar va akkadlar to-
monid�������������������d�~�Q�����~
Eslab qoling!Shoh Sargon I
mil.avv. 3-mingyil-likning ikkinchi yar-mid�� ���� ��%���-ligi ostida Akkadni va Shumer shaharlarini birlashtirdi, qo‘shni ���%�������� �����etib, «to‘rt iqlim mamlakati podsho-si» unvonini oldi.
Sargon I – Shumer - Akkad shohi
49
13-§. Bobil podsholigi
Bobil – «xudolar
darvozasi»
Miloddan avvalgi II-mingyillikda Bobil podsholigi Mesopotamiya ja-nubidagi eng yirik qudratli davlatga
aylandi. Bobil q���������*%�����������������@������va Dajla d�������������������������������yaqinlashib ketadigan hududda joylashgandi. Kemalarda turli ����������� ������ ������ %����� ���dogar lar bu sha-harga qo‘nib o‘tishar ed��� �]������ ��������� ����� ����«xudolar darvozasi» degan ma’noni anglatadi. Bobil shahrida ajoyib saroylar, muhtasham ibodat xonalar bo‘lgan. Bobilning bosh ko‘chasi g‘alaba ilohasi Ishtar darvozasidan boshlangan. Bobil davlatida dehqon-chilik, hunarmandchilik, ishlab chiqarish va savdo-sotiq�����!�������'����������������������� ���qit berardi.
Miloddan avvalgi XVIII asrda (mil. avv. 1792– 1750-yillar) Bobil podshosi Xammurapi butun Meso-potamiyani yagona davlatga birlashtirishga muvaffaq bo‘ladi. Xammurapi hukmronligi davrida Bobil eng qudratli davlatga aylanadi.
Xammurapiqonunlari
Xammurapi tarixda q�������� ������chi hukmdor sifatida nom qoldirgan. Xammurapi qonunlari hajmi jihatidan,
hayotning har xil tomonlarini qamrab olishi bilan ilgari mavjud bo‘lgan barcha qonunlardan ustunlik qila-di. Xammurapi qonunlari hamma uchun – badavlat va qashshoq kishilar uchun birdek bo‘lgan. Qonun-larning matnlari mamlakatning barcha shaharlarida ��������������������������������qo‘yilardi.
Xammurapi qonunlari qat’iyligi bilan kishini lol qoldiradi. Xususan, shifokor amalga oshirgan jarroh-lik muolajasi natijasida bemor bevaqt vafot etsa, shi-fokorning qo‘llari kesib tashlanishi shart bo‘lgan. Ma-bodo binokor qurgan uy to‘satdan qulab, biror kishini
Iloha Ishtar nomidagi darvozaning
naqshlari
Bobil
Xammurapi4 – Tarix, 6-sinf.
50
bosib qolsa, binokor q���������������������������Q������ ��qtida q��������� %����� ���� ������w���������q����������%���������������ddatga qullikka berilishi shart bo‘lgan. Mabodo aybla- �������!����������������%���������!����������-%�����������@�������������d���!����������@�%��������� !������� ���%��������� ������ ��������Yong‘in mahalida o‘g‘rilik ustida qo‘lga tush-���%�������������������������������Qulf-�������������������dan ham qattiqroq�!�������%�� ������{� �� �������� ��%��� ��!�-����qilgan joyida o‘ldirilgan va o‘sha yerning ����da ko‘mib yuborilgan.
Xammurapi qonunlari nomigagina pod-shoning qarori bo‘lmasdan, xudolar xohish-irodasi sifatida talqin etilgan, shuning uchun
ham ������� �������@� �������dan bajarish talab qili-nardi. Q��w���������������������qaramay, Xammurapi qonunlari jamiyat rivojiga katta imkoniyat yaratib berdi, negaki talon-taroj, o‘g‘rilik va davlat mulkini o‘marish kabi jinoyatlar deyarli sodir etilmasdi.
O‘zingizni sinang!
��������������������������������"���#��pi – ...
Xammurapi d������� ������� ���� davomida qo‘shni ���%�������� ������ �������dirish uchun tinim-���� ��������� ����� ����di. Xammurapi vafotidan keyin tog‘lik kassitlar qabilasi shaharni bosib oladi. Kassit-lar bosqini Bobilning inq������� ������ �����d�@� ���q davom etgan inq����dan so‘ng, miloddan avvalgi VII asrda Yangi Bobil podsholigi vujudga kelishi bilan, Bobil qayta yuksaladi.Jangdagi
kamonchilar
Jangchilar qal’aga hujum qilmoqdalar
51
Yangi Bobilpodsholigi
Navuxodonosor II hukmronligi davrida Yangi Bobil pod����������������qining cho‘qqisiga erishadi. Bu hukmdor Misr-
ni Yangi Bobil podsholigiga qo‘shib oladi, Iyerusalim (Quddus)ni vayron qilib tashlaydi, Bobilni esa mus-tahkam qal’aga aylantiradi. Navuxodonosor II turar joy binolari va mudofaa devorlari qurilishida pishgan g‘isht ishlatish to‘g‘risida farmon beradi. U hukmron-lik qilgan davrd��]�����������������%%�����d���������bo‘lgan, ulardan har biri mamlakat bosh xudolaridan birining nomi bilan atalgan. Ayniqsa, iloha Ishtar no-midagi d������� ��������� ��� ��*�� ������@� �;��������hayvonlar tasviri tushirilgan niliy naqshinkor toshtax-�������������������������
Qadimgi forslar lashkari mil. avv. 539-yilda Bobil-ga bos tirib kirad����������������������������dilar. Shu paytdan boshlab Yangi Bobil podsholigi Fors davlati tarkibiga kiradi. Forslarni Bobildan Makedoniyalik Aleksandr haydab chiqardi. Uning vafotidan so‘ng Bobil Salavkiylar davlati tarkibiga kirdi.
Bobilmadaniyati
Shumer va Akkad Bobil madaniya-tining eng qadimiy o‘choqlari edi. Jahondagi eng qad������������dan
biri bo‘lmish Shumer mixxati dastavval «suv», «qu-yosh» va boshqa alohid�� ���������� �������� ���-lardan iborat bo‘lgan.
Hukmdorlar saroylari va ibodatxonalard�� ��da- gonlar va badavlat od����� ������������ � ;�����d-lari ta’lim oladigan maktablar tashkil qilingan ed��� ��quvchilar nam loy taxtachalarga suyak va yog‘ochdan yasalgan tayoq������� ������ ����������Loy taxtachalar avval oftobda quritilgan, so‘ngra xum-donlarda pishirilgan. Bu taxtachalar ilk kitoblar bo‘lib, o‘q��������� ���������� ��� �;���������� %��������� ������-gan, o‘simliklar, qushlar, hayvonlar va qurt-qurmus-qalar nomlari qayd� ������� ���� ������ ���������� ����taxtachalarda mamlakatlar, shaharlar va qishloqlar nomlari ham sanab o‘tilgan.
Navuxodonosor II
Eslab qoling!Mil. avv. 539-
yilda forslar Bo-bilni bosib oldilar. Yangi Bobil pod-sholigi Fors davlati tarkibiga kirdi.
Shumer mixxati
52
Shumerlar sanoq� �����@�quyosh va oy taqvimlarini ham yaratdilar. Quyosh yili davomiyligi shumerliklar to-monidan 365 kun, oy yili esa 354 kun etib belgilangan. Shumerlik va bobillik kohinlar – munajjimlar astronomi-yaga oid bilimlarga ega bo‘lishgan. Eng qadimgi rasad-xonalar baland, ko‘p������� ���datxonalar – zikkuratlar yuqorisidagi maydonchada barpo etilgan.
Mil. avv. 3- mingyillikdayoq Mesopotamiyada turli-tuman dori-darmonlarni tayyorlash bo‘yicha dastu- ����������������
�����*���������dagi bilimlar shumerliklar va bo-billiklarga kemalarda d����������������������%���-yat yaratib bergan.
������������������qidagi eng qadimiy asotirlardan biri Mesopotamiyada yaratilgan.
Tayanch konspektmil. avv. 2- mingyillik – Bobil podsholigiBobil – «xudolar d��������»mil. avv. XVIII asr � Xammurapi – yagona podsholikXammurapi qonunlariNavuxodonosor II hukmronligi – ravnaq topishimil. avv. 539-yil – Bobilning forslar tomonid��� �����etilishimixxat, taqvimolamning yaratilishi haqidagi afsona
�����
�
��
Savol va topshiriqlar1. Xaritadan Bobil podsholigi va uning poytaxtini toping.2. Nima uchun Bobil shahrini «xudolar d���������� deb atash-
��~3. Qaysi hukmdor davrida va qachon Bobil yagona davlatga
ayland�~4. Xammurapi qonunlari qaysi maqsadda yaratilgan ed�~�]��qo-
nunlar kimlarga mo‘ljallangan ed�~<��C��������@����������}���?����pi qonunlari bu qadar
q��w���������~6. Navuxodonosor II hukmronligi davrida Yangi Bobil podsho-
ligida qand�����������������������d�~7. Bobil madaniyati haqid������������������~
Qadimiy yozuvning vujudga kelishi
Bobil minorasi
Eslab qoling!Qad�������������dan
biri – shumer mixxati – mil. avv. 4-mingyil-likda vujudga kelgan. C������%���� �����������sanoq������@�quyosh va oy taqvimlarini yaratdi-lar.
53
14-§. Old Osiyo davlatlari va ularning qo‘shnilari
Miloddan avvalgi 2-mingyillikda� ��d� ������hududida yashagan xalqlarni birlashtirgan ilk davlat-lar vujudga kela boshladi: Ossuriya, Xett, Mitanni, kabi davlatlar va Finikiya shahar-davlatlari shular jum-lasidandir. Bu davlatlar doimiy bosqinchilik va mudo-faa urushlarida kun kechirishgan.
Ossuriyapodsholigi
Qad���������da ossuriyaliklar Daj- la daryosi yuqori oqimidagi kichik hududni egallashgan. Avval Oshshur
shahri, keyin esa Nineviya shahri poytaxt bo‘lgan. Aholisining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik va savdo-sotiq ed�������������%����davlati miloddan avvalgi XX asr ��������da vujudga kelgan.
����������%���� !������ ��q bo‘lgan. Ular qo‘shni ������������������!��qilib turard����������������%�����-ing qud����������%���������������������������������������otlanar edi. Bo‘ysundirilgan xalq������������������%-doriga katta miqdorda o‘lpon to‘lagan. Mil. avv. XIII asrda podsho Salmanasar hukmronligi davrid����-suriya pod����������������qining yuqori cho‘qqisiga erishadi. Mil. avv. VIII–VII asrlarda� ��������� pod-sholigi qayta yuksalgan davrda Bobil, Bibl, Tir, Sidon va Falastinning bir qismi ham bosib olingan.
Ossuriyalik kamonchi
Sher bilan jang. Nineviya saroyi devorida
o‘yib ishlangan tasvir
Ossuriyaliklarning shaharni bosib olishi
tasviriOssuriya podsholigi
54
Shaharni bosib olgan ossuriyaliklar qal’a devor-larini, uylar va ibod�� ��������������� �������@���������asirlikka haydab ketganlar.
Hukmdorlarning haddan tashqari shafq��������������������������poytaxti Nineviyani «qonga botgan shahar» yoki «sherlar darasi» d���� ��w����������Yurishlarda raqiblardan tortib olingan hamma narsa poytaxtga oqib kelar edi. Ulug‘vor saroylar va ibodat-xonalar boylikka to‘lib ketib, Oshshurbanapal hukm-ronligi yillarida Nineviyad�� ��d� �����dagi eng yirik sopol taxtachalardan iborat kutubxona jamlangan edi.
'������%��� ��������� d������� ���������� ���di. Mil. avv. 627-yilda dastlab Bobil, so‘ngra Midiya� �������yadan ajralib chiqdi. Bobil va Midiya birlashib, bir ���������������������������������mil. avv. 612-yilda ����������di. Mil. avv. 605-yilda����������qo‘shinlari Bobil va Midiya tomonidan qirib tashlangandan keyin bu d����������������������di.
Xett vaMitanni
podsholigi
Taxminan miloddan avvalgi XVIII asr-da � �����%� � ������ ��%���d�� � W������ gi Turkiya hududida) xettlar degan shi-mollik xalq� ���� davlatiga asos soladi.
Xattusa shahri ana shu davlatning poytaxti bo‘lgan. Aholining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik va chor-vachilik edi.
Xettlar qo‘shni mamlakatlar bilan doimiy urushlar olib borishgan. Jangovar aravalar va temir uchli nay-�����dan foydalanishgan. Xettlar Suriyaning anchagi-na shaharlarini bosib olib, Bobilni talon-taroj qilganlar.
`������ C������ ��dudida vujudga kelgan qo‘shni Mitanni podsholigi� ���������� ����� ��qibiga aylan-di. Urushlarda mitanniliklar otliq qo‘shindan foyda-lanishgan. Bu xettlar poytaxti Xattusani bosib olish chog‘ida hal qiluvchi ahamiyat kasb etgan. Shunday bo‘lsada, miloddan avvalgi XIV asr boshlarida Xett podsholigi tag‘in kuchaya boshlad��� ?������� ���������d�����������������dudlarini qaytarib oldilar va Mitanni
Ossuriya poytaxti Nineviya shahri.
Tiklangan
Oshshurbanapalning mixxat yozuvidagi
kutubxonasi
Eslab qoling!��������� davlati
mil. avv. XX asrda vujudga keldi; mil. avv. XIII asrda rav-naqining yuqori cho‘q-qisiga erishdi; mil. avv. 605-yilda tarix sahnasidan ketdi.
55
pod����������������dilar. Faq���������������didi xavf-xatari ostida xettlar Misr hukmd�����������������������majbur bo‘lad����������������%����]����������������dilar, ��� ��������������������qini to‘xtatishga muyassar bo‘ladilar.
Miloddan avvalgi XIII asr oxirida tarixda nom-lari noma’lum xalqlar (ularni «dengiz xalqlari» deb atashgan) xettlar poytaxtini bosib olib, shaharni bu-tunlay vayronaga aylantirdi. Davlat nuradi, xettlar esa boshqa xalqlarga singishib ketdi.
Urartu podsholigi
Urartu d������� ���%������da, Van, Urmiya va Sevan ko‘llari oralig‘ida joylashgan. Aholisini urartlar de-
yishgan. Yagona davlat tashkil top����� ��������� ��-jumlaridan mudofaa q����������������������������d�����-suriyaliklarni tor-mor etish imkoniyati bo‘lmagan Urar-tu qo‘shinlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri janglarga kirmaslikka amal qilardilar.
Miloddan avvalgi IX–VIII asr boshlarida Sardur I va Menua hukmronligi davrida Urartu davlati gullab-yashnadi. Tushpa shahri Urartu davlati poytaxtiga aylanadi. Urartlar bir necha bosqinchilik yurishlariga chiqadilar va ossuriyaliklar ustidan g‘alaba q�����di-lar. Ammo miloddan avvalgi 714-yilda ossuriyaliklar qo‘shinlari urartlar qo‘shinlarini tor-mor etib tashladi.
Bir qancha Urartu hukmdorlari davrida jamlangan ��%��� ���������������qo‘liga o‘tdi. Teyshebaini shahri-dagi qal’a ishg‘ol etildi va vayron qilib tashlandi. Shun-dan keyin Urartu pod�����������������������qoldi, uni ko‘chmanchi skif qabilalari va Midiya pod�������������tobe qildi. Mil. avv. 590-yilda Urartu podsholigi ham tarix sahnasidan ketdi.
Finikiya vaFalastin
Qad�� �������da Finikiya� ���������d��������� ����qiy qirg‘og‘i bo‘ylab ������� ������ ��dudida va Suriya-
ning bir qismida joylashgan. Finikiyaliklar dehqon-�����%���������������������@�����������������������
Teyshebaini shahridagi qal‘a
Xettlar jang oldidan
Eslab qoling!Xett podsholigi ho-
�����^��%���@���������d������� ���� �������Suriya hududida joy-lashgan.
56
parvarishlaganlar. Finikiya ninabargli daraxt – kedrli o‘rmonlarga boy bo‘lgan. Kedr yog‘ochidan kemalar yasalgan. Kedr qatroni (smolasi) mumiyo tayyorlash uchun Misrga keltirilardi.
Savdo-sotiq� *��%�����%������� ������� ���������laridan biri bo‘lgan. Finikiyaliklar qo‘shnilariga ������@� �������� ��� ��������� �����d������ ���������d������������da Tir, Sidon, Ugarit singari yirik d�����bo‘yi shaharlari vujudga keladi.
Finikiyaliklar d���������%� ������� �w��� darajada bi-lishgan. Mil. avv. 2-mingyillikdayoq ular Kipr oroli va �����%� ������ ���������da koloniyalarga asos soldilar. Shund���%�����*��%�����%����C�������';��%�@���paniya sohillarida, Sardiniya va Sitsiliya orollarida ham pay-do bo‘lishdi.
Mil. avv. X–IX asrlarda Finikiyada Tir-Sidon pod-sholigi vujudga keldi. Mil. avv. VIII asrda bu davlatni ���������podsholigi bosib oldi.
Mil. avv. X asrda Finikiyada 22 undosh harfdan iborat bo‘lgan alifbo yaratildi. Yunonlar ana shu alif-����� ������������� ��d����� ��� ������ ����� ��������� ���qo‘shib qo‘ydilar.
Mil. avv. 2-mingyillik o‘rtalarida Falastinga qadim-gi yahudiy qabilalari ko‘chib joylashdilar. Mil. avv. XI asrda Falastin hududida Isroil podsholigi vujudga keldi, keyinchalik u Yahudiy podsholigi bilan birlashdi. Vaqt o‘tishi bilan Isroil-Yahudiy podsholigi alohida Is-roil (Shimoliy Falastin) va Yahudiy (Janubiy Falastin) podsholiklariga parchalanib ketdi.
Isroil pod�������������������%������������dilar. Mil. avv. 586-yilda Yahudiya Bobil podsholigi tomonidan bosib olindi.
Qadimiy yahudiylarning afsonalari diniy kitoblarga ���������������]��%�������� ���plami «Bibliya»ga jam-�����@�����������������da «kitob» degan ma’noni anglatadi. «Bibliya»d�����@�F�������dagi ilk odamlar ���d��������������������������������@�F����������To‘fon bosishi haqida va boshqa rivoyatlar mavjud.
Solomon (Sulaymon) – Isroil – Yahudiy podsholigining
hukmdori
Yahudiya podsholarining qasri
Tiklangan
Finikiyaliklar
57
Eslab qoling!Mil. avv. VI asrda
������� ����� ��dudi W����� �������� qir-g‘oqlari) da Ahamo-niylar sulolasiga man-sub shohlar asos solgan Fors pod-sholigi vujudga kel-gan.
O‘zingizni sinang!
Nineviya – ..Oshshurbanapal – ...Xettlar – ...
Sardur – ... Urartu – ... Tushpa – ...
Tayanch konspektmil. avv. 2-mingyillik – ilk d��������{���������@�?���@�����������������podsholigi – p���� ������������ Nineviya�����������p������ ���������dagi kutubxona���������&"#�&$<�������������������]����������diya tomonidan bosib olindimil. avv. XVIII asr – Xett podsholigi, poytaxti Xattusamil. avv. XIII asr – «d����� ��qlari» tomonidan Xattusani vayron qilinishi, davlatning parchalanishiUrartu davlati, poytaxti – Tushpamil. avv. IX–VIII asr boshlari – Urartu davlatining gullagan davriFinikiya – Tir, Sidon, Ugarit shaharlarimil. avv. XI asr – Isroil davlatining vujudga kelishi
�
��
�
�
�
�
�
�
�
Savol va topshiriqlar1. Mil. avv. 2-mingyillikd�� ��d� �����da mavjud bo‘lgan davlat-
larni xaritadan toping va nomlarini sanab bering.#����d���������dudida ilk davlatlar qachon vujudga kela boshlad�~+�����������podsholigi haqid������������������~���������������%d���������������pal tarixda nimasi bilan nom
qold����~�5. Xett podsholigi qay tariqa tashkil topd�~�?����podsholari hukm-
���������������� ���������d�~6. Xett podsholigi qand�����������pd�~7. Urartu davlati ravnaq top�������������������������������������
nimad�~
15-§. Ahamoniylar davlati
Qadimgi Eron aholisi
Mil. avv. VI asrda���������������du-dida Ahamoniylar sulolasiga mansub shohlar asos solgan Fors podsholigi
vujudga keldi. Ahamoniylar davlati jahondagi eng yirik davlatlardan biri bo‘lgan.
Yahudiy xalqini bobilliklar asirlikka
olib ketmoqda
Gadimiy qo‘lyozma
58
`���������� hududida qad���������da kassiy-lar, elamiylar singari turli qabilalar yashab kelgan. Mil. avv. IX asrda bu mamlakatga midiyaliklar va forslar ko‘chib o‘rnashadi.
����� ����da katta yassitog‘likni mujassam etgan mamlakatdir. Uning hududi deyarli hamma tomoni-dan o‘rmon bilan qoplangan tog‘lar bilan qurshal-gan. Tog‘oldi vodiylarda aholi dehqonchilik bilan shug‘ullangan, dasht mintaqalarida chorvadorlar kun kechirgan.
����� �����%� �����@� ����p������@� ���%�������@����������������`��diston mamlakatlarini bog‘lab tur-gan karvon yo‘llari chorrahasida joylashgan.
Qadimgi Fors davlati
Qadimgi davlatlar
Mil. avv. 3-mingyillikda Eronning janubi-g‘arbiy qismida Mesopotamiya bilan chegarada Elam davlati vujudga
keldi. Bu davlatning poytaxti Suza shahri bo‘lgan. Elamda jahondagi eng qad������������dan biri yara-tilgan.
Mil. avv. IX asrda Kaspiy d�����dan janubi- g‘arbda joylashgan Midiyada qabilalar ittifoqlari vu-judga keldi. Mil. avv. VII asrda podsho Kiaksar hukm-ronligi davrida Midiya qudratli davlatga aylandi. Mil. avv. 612–605-yillarda Midiya davlati Bobil bilan ittifoq �������������������osib oladi.
Eslab qoling!Mil. avv. 3- ming-
yillikda Eronning janubi-g‘arbiy qismida Mesopotamiya bilan chegarada Elam dav-lati vujudga keldi. Bu davlatning poytaxti Suza shahri bo‘lgan.
Eslab qoling!Mil. avv. VII asr-
da podsho Kiaksar hukmronligi davri-da Midiya qudratli davlatga aylandi. Mil.avv. 612–605- yillar-da Midiya davlati Bo-bil bilan ittifoq bo‘lib �������������������di.
Forslar jangda FORS
ELAMBOBIL
MIDIYA
MISR
XORAZMSO‘G‘D
PARFIYAOSSURIYA
IONIYA
LIDIYAYUNONISTON
Doro I hukmronligi davrida saltanatning kengayishi
59
Kir II – Fors hukmdori
Eronning janubid�@� ����� %���;�����tutashib ketgan yerlarda Fors viloya-ti – qadimgi forslar o‘rnashgan o‘lka
joylashgan.Mil. avv. 558-yilda Ahamoniylar sulolasidan bo‘l-
mish podsho Kir II��������;���������������%�����������-da birlashtirdi. Midiya podsholigini bo‘ysundirganidan ��������������%�������%������di va bosqinchilik yurish-larini davom ettirdi. Armaniston, Mid�������]����������etild��W���������<+�����[�������������������d����������-liga chiqdilar, Falastin va Finikiyani bo‘ysundiradilar. ��� ��� ����������������@� massagetlar ustiga yurishi muvaffaq�����������di. Kir II ning istilochilik siyosati-ni vorislari Kambiz II va Doro I ham davom ettirdilar. �����������������������������|���������davlati hududini nihoyatda kengaytirdi.
Doro I ningislohotlari
Miloddan avvalgi 522- yilda shoh Doro I (mil. avv. 522 – 486- yillarda hukmdor) Qadimgi Fors davlati taxti-
ga chiqdi. Bu paytda bosib olingan barcha mamlakat-larda q������������ ����������� %��di. Ahamoniylar shohi Doro I ularni bostirishga kirishdi.
Doro I Qora d����� ��������da yashovchi skif-lar ustiga yurish qildi. D���� �� ���� �����%� �����dagi yunonlar koloniyalari va Bolkon yarimoroligi sharqida joylashgan Frakiyani bosib olishi yunon-fors urushlari boshlanib ketishiga sabab bo‘ldi. Doro I hukmronligi davrida Hindiston shimolid������������d�������qa-dar yastangan ulkan davlat barpo etildi.
Doro I butun mamlakat uchun «doroyi» deb nom-langan yagona oltin tangani muomalaga kiritdi. U qa-dimgi Fors podsholigi qarorgohi Persepol shahridan ���������d�������qadar «shoh yo‘li» degan savdo yo‘lini qurdigan edi. Doro I qo‘shinlarni qaytad������-di, saltanatni «satrapliklar» deb nomlangan alohida harbiy-ma’muriy o‘lkalarga taqsimladi.
Doro I taxtda
Kir II
Oltin tanga
60
Qadimgi forslarmadaniyati
Suza, Ekbatana va boshqa shahar-lar Ahamoniylar davlatidagi muhim
savd����%���������������Persepol shahrida Doro I va ����%����������� ������������������������������������� royining qoldiqlari saqlanib qolgan. Saroy afsonaviy va xayoliy q��������������������������������di. Perse-pol saroyi devorlaridagi bo‘rtma naqshlarida Aham-oniylar bo‘ysundirgan ko‘pgina elatlarning tasvirlari saqlanib qolgan. Ular asosan Fors shohlariga o‘lpon keltirayotgan holatda tasvirlangan.
Qad��� ;������� � ��� ����� �����}��� ;��}����nishgan. Fors shohlarining bitiklari Behistun va Naqshi Rustam qoyalariga, shuningdek, Persepol saroyi de-��������� ������ ��������� J���� ���������@� q������������va davlat hayotidagi muhim voqealar haqida ma’lumot beradi.
Makedoniyalik Aleksandr mil. avv. 330-yilda Fors davlatini bosib oldi. Ahamoniylar d������� �%%�� ���� ���-d�������d hukmronlik qilgan.
Tayanch konspektkassiylar, elamiylar, midiyaliklar, forslarElam, Midiya davlatlarimil. avv. 558- yil – Kir II – Fors davlatining hukmdoriKir II – Armaniston, Bobil va Midiyaga bosqinchilik yurishlari���������<+$������������������������������dagi halokatimil. avv. 522- yil – Doro I saltanatning satrapliklarga bo‘linishimil. avv. 330- yil – Ahamoniylar saltanatining Makedoniyalik Aleksandr tomonid����������������Ahamoniylar davlati 200 yildan ko‘proq hukmronlik qilgan
����
��
�
�
Savol va topshiriqlar1. Fors podsholigi qachon tashkil top��~2. Qaysi sulola hukmdorlari Fors pod������������������~3. Elam davlati qachon vujud��%����~4. Kir II qaysi davlatlarni bosib old�~5. D����������davlatida qand�����������������%��d�~
Doro I soqchilari
Eslab qoling!Makedoniyalik Alek-
sandr mil. avv. 330- yilda Fors davlatini bosib oldi. Ahamoniy-lar d��������%%���������-d�������d hukmronlik qilgan.
Asirlikka olingan qo‘zg‘olon boshliqlarining
Doro I huzuriga olib kelinishi.
Behistun qoyasi
61
16-§. Hindiston sivilizatsiyasi
Hududi va tabiiy sharoiti
Hindiston mamlakati shu nom-dagi yarimorol hamd�� ������qit’asining Hind va Gang
daryolari vodiylaridagi bir qismini egallagan. Tabiiy sharoiti jihatidan bu diyor Misr va Mesopotamiyaga o‘xshab ketadi. Issiq iqlim va suv bilan birga seru- num loyqani oq�����%���������%������������qadigan daryolar dehqonchilik vujudga kelishi va rivoj topishi uchun imkoniyat yaratdi. Himolay tog‘lari shimoli- sharqdan dushmanlar va sovuq shamollar tajovu-��d��������� ��� ��������dofaa d������������� �����qilgan.
Gang vodiysidagi tropik o‘rmonlar ulkan daraxt-lar va rang-barang o‘simliklarga boy bo‘lgan. Da-raxtlarning p��������� ������ ��� ���������� ��!�dga keltiruvchi bahaybat chirmovuqlar chirmashib o‘sib yotard����������������������da faqat bolta yordami-dagina yo‘l bosish mumkin bo‘lgan. Miloddan avvalgi 3- mingyillikda Hind daryosi vodiysida katta shahar-lar vujudga kela boshladi.
Qadimgi Hindiston
Hind daryosi vodiysi
Eslab qoling!Hindiston mamlaka-
ti shu nomdagi yarim-orol hamd�� ������qit’asining Hind va Gang daryolari vodiy- laridagi bir qismini egallagan.
�� ������
Pataliputra
Hindiston ya.
Moxenjodaro
Xarappa
BENGALIYA���G�'��
'G']�C^��DENGIZI
Hind
Gang
Hindistonning qadimiy sha-harlari Magadha davlatining hududi
Maurya davlatining hududi
62
Hindiston sivilizatsiyasi
Moxenjodaro va Xarappa shaharlari Hind d������� ����������� ��� ����%�shaharlari edi. Ikkala shahar ham
mustahkam mudofaa devorlari bilan himoyalangan, ichki qasri bo‘lgan. Ko‘chalar bilan biri-biridan ajratil-����������dan pishiq va xom g‘ishtdan qurilgan binolar (turar joylar, omborxonalar, saroy va ibodat-xonalar) topilgan. Katta va chiroyli shahar – Moxenjo-daro aholisi mohir hunarmandlar bo‘lgan.
Aholisining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik va chorvachilik bo‘lgan. Ular shakarqamish, paxta o‘sim-��%������� ��������������@� *������� qo‘lga o‘rgatganlar. Bi-roq miloddan avvalgi XVIII asrdan keyin Hind daryosi vod�������������������������������������������qinlar, ��������� ��� ������������� %��������� ����!���}�� ��-�������������di.
Miloddan avvalgi 1500-yillarda Hindiston hudu-diga istilochilar bostirib kirad��� �̂�� �����������������-cha, bosqinchi oriylar – Sharqiy Yevropa va Uralda yashagan ko‘chmanchi qabilalar hujumidan keyin Moxenjodaro va Xarappa butunlay vayronaga ayla-nadi, bu shaharlar qaytib tiklanmadi.
O‘zingizni sinang!
Hindiston – ... Moxenjodaro – ...
Oriylar – ...
Diniy e’tiqodlar Qadimgi hindlar xuddi misrliklar va bobilliklar singari tabiatning
ko‘pdan ko‘p hodisalari qarshisid���!����dilar: tropik jalalar, suv toshqinlari qurg‘oqchilikdan qo‘rqardilar. Hindlar tasavvurida tabiatni xudolar boshqarayot-gandek tuyulardi. Qadimgi hind rivoyatlarida aytilishi-cha, Quyosh xudosi har tongda oltin aravada osmon bo‘ylab yo‘lga tushadi. Q������ ����� �������� paro-kanda qilib tashlab, odamlarga harorat va yorug‘lik
Bu kabi sherlar tasviri bilan ibodatxona
ustunlari bezatilgan
Eslab qoling!Moxenjodaro va
Xarappa shaharlari Hind d������� ������ sining eng yirik sha-harlari edi. Ikkala shahar ham mus-tahkam mudofaa de-vorlari bilan himoya-langan, ichki qasri bo‘lgan.
Moxenjodarodagi ko‘cha
63
ulashish niyatida ufqdan bosh ko‘taradi. Momaqal-diroq xudosi Indra osmondagi suvni tutqinlikdan xalos �����@�F�������da qurg‘oqchilik poyoniga yetibdi.
Hindlar ayrim xudolarni yovvoyi hayvonlar timsol-ida tasavvur etishgan. Masalan, ular sig‘ingan xu-dolard�������@�������*���%����� ������donishmandlik xudosi Ganesha bo‘lgan. Sigir hindlar orasida alohida ���������������dir. Sigir muqaddas hayvon hisob-lanib, sigirni o‘ldirgan kimsa jinoyatchi deb e’lon qilin-gan: bunday kishi jamiyatdan haydab yuborilar, hech kim u bilan muloqot qilishga haqli bo‘lmagan.
Hindlar jon bir tanadan boshqasiga ko‘chib o‘tishi-ga e’tiqod qilishgan. Ular vafot etganidan keyin odam butunlay o‘lmaydi, balki boshqa bir mavjudotga �������@� ���� ����qi q���;������ ���������di, hayvonga, qumursqaga va o‘simlikka aylanadi, deb hisoblash-gan. Inson vafot etganidan keyin kimga va nimaga aylanib qolishi esa uning bu hayotdagi sa’y-harakat-lari va amallariga bog‘liq, deb o‘ylashgan.
Hind tabaqalariQadimgi hindlar qanday yumush-lar bilan shug‘ullanishiga qarab to‘rt guruhga ajratilgan edi. Bu
tabaqalar kasta yoki varna deb atalgan, jumladan: kohinlar – braxmanlar (hind ruhoniylari), jangchilar – kshatriylar, dehqon, hunarmand va savdogarlar – vayshilar@� ����%���������qullar – shudralar.
Hindlarning e’tiqodicha, tabaqalardan har birini oliy xudo Braxma����� !�������qaysidir bir qismidan dunyoga keltirgan ekan. Masalan, kohinlar uning ����dan chiqqan, jangchilar qo‘llaridan, dehqonlar qovurg‘asid��@� ����%������ ���� ]�� ����� ������-dan yaratilgan, deb hisoblangan. Bolalar hamisha ota-onalari tabaqasiga mansub deb topilgan. Bir ta-baqadan boshqasiga o‘tishning ham iloji bo‘lmagan. Turli kastalarga mansub odamlar o‘rtasida nikohga ham yo‘l qo‘yilmagan. Hind tabaqalari
Ganesha – donishmandlik xudosi
Sigir Hindistonda muqaddas hisoblanadi
64
Tabaqalardan birortasiga ham mansub bo‘lma- ganlar esa alohida maqomga ega bo‘lishgan. Bunday-larni «chandal», ya’ni «hazar qilinadiganlar» deyish-gan. «Chandallar» kastalarga mansub odamlar bilan birga bir uyda yashay olmasdi, ular bilan bir dastur-xonga o‘tirish taqiq�������J��qdan ko‘rinib, ajralib tur-ishlari, kimdir tasodifan ularga tegib ketmasligi uchun «chandallar» maxsus libos kiyib yurishlari va qishloq-lardan tashqarida yashashga majbur bo‘lganlar.
O‘zingizni sinang!
Hind va Gang – ... Tabaqalar – ...
Chandallar – ...
�
Tayanch konspektHindiston yarimoroli (Hind va Gang daryolari)mil. avv. 3- mingyillik – Moxenjodaro va Xarappa shaharlarining vujudga kelishimil. avv. 1500- yillar – ko‘chmanchi – oriylarning bostirib kirishixudolar – Indra, Ganesha, Braxmakasta (varna)lar:– kohinlar – braxmanlar– jangchilar – kshatriylar– dehqon, hunarmand va savdogarlar – vayshilar�� ����%���������qullar – shudralar«chandallar»
�
�
�
�
�
Savol va topshiriqlar1. Xaritadan Hindistonni toping. Hind����������*%���������� �-
susiyatlari haqid����������������2. Hindiston jamiyati qaysi tabaq��������������~3. Aholini tabaqalarga ajratish kimlarga foydali ed�~���C��������@� ���� ������ ���� ����qadan boshqasiga o‘tishga
�!�������������~5. Misrliklar va hindlar diniy e’tiqodlarining o‘xshashligi va farqi
nimad�~
Xudo Braxma
Indra – momaqaldiroq xudosi
65
17-§. Miloddan avvalgi I mingyillikda Hindiston
Hindiston davlatlariDehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq rivoj topishi bi-lan Hindistond��������������da-
lar va ruhoniylar ancha kuchayadi. Qullar va boshqa mehnat qilayotgan kishilarni itoatda saqlab turish uchun qo‘shinlari, amaldorlari, sudyalari va soliq yig‘uvchilari bo‘lgan kuchli d������ ������ �di. Har-biy sardorlar va oqsoqollar orasidan ajralib chiqqan yo‘lboshchilar hokimiyatni vorislik yo‘li bilan far-���diga qoldiruvchi podsholarga aylandilar. Shu taxlit miloddan avvalgi VII–VI asrlarda Hindis-tonda bir necha davlatlar vujudga keladi, jum-ladan: Magadha, Koshala, Malla va boshqalar.
Makedoniyalik Aleksand�� ������ �������� ����� ��-ganidan so‘ng miloddan avvalgi 327-yilda Pan-job o‘lkasi hududiga bostirib kirad��� ���%��� ���%�da joylashgan davlatlarning hukmdorlari bosqinchilarga qattiq qarshilik ko‘rsatadilar. Makedoniyalik Alek- sandr katta qiyinchiliklar bilan Hind vodiysigacha yetib borib, miloddan avvalgi 325- yilda Bobilga qaytib ketadi. Mil. avv. 318-yilda yunon-makedon qo‘shin- lari Hindistondan butunlay quvib yuboriladi.
Yunon-makedon qo‘shinlariga qarshi kurashga mashhur hind sarkardasi Chandragupta sardorlik qiladi. Yunon-makedonlar qo‘shinlari quvib yuboril-gandan keyin Chandragupta Shimoliy Hindistondagi barcha d������������������%����������Maurya davlati-ga asos so‘ldi. Pataliputra shahri esa Maurya davlati poytaxtiga aylandi. Mil. avv. III asrda podsho Asho-ka hukmronligi davrida Maurya rivojlanishda yuksak pog‘onalarga erishdi. Ammo podsho Ashoka vafot et-ganid��������������������������!���di, Hindiston yana mayda-mayda davlatlarga parchalanib ketdi. Sal o‘tmasdan ularning ko‘pchiligini Kushon podsholigi bosib oldi.
Eslab qoling!Yunon-makedon
qo‘shinlari quvib yuborilgandan so‘ng Chandragupta Shi-moliy Hindistondagi barcha davlatlarni ���� ���%����� olgan, poytaxti Pataliput-ra bo‘lgan Maurya davlatiga asos soldi.
5 – Tarix, 6-sinf.
Maurya davlati podshosi – Ashoka
Sarkarda Chandragupta.Zamonaviy rasm
66
Fan va madaniyatMiloddan avvalgi 1- mingyillikda Hindiston ilm-fan, xususan, as-tronomiya va matematika sohasi-
da yuksak darajaga erishadi. Hindlar yil hisobini 360 kundan tarkib topgan taq������ ����dilar. Bu davrda ����������������������������%� ������%��� ���qaladi: hindlar «nol»ni ifodalovchi maxsus belgini o‘ylab to-pishadi, raqamlarni esa bugungi kunda butun dunyo qo‘llaydigan bir tartibd������digan bo‘lad������]���bu raqamlarni arab raqamlari d���������@����%�����d-lardan qabul qilingan bu raqamlar arablar orasida keng tarqalgan.
Hindistonda ixtiro qilingan, hind������� �����«qo‘shinlarning to‘rt turi» deb ataydigan o‘yin bugungi kunda butun jahonda «shaxmat» nomi bilan ma’lum va mashhurdir.
Hindlar birinchi bo‘lib shakarqamishdan shakar ol-gan edi. Metallarga ishlov berish sohasida ham hind-lar kishini lol qoldirgulik natijalarga erishd������`������kunga qadar Dehli shahrid������������dan quyilgan qad���� ������ ����� ��� �������}��� ���� �����}��saqlanib qolgan.
Qadimiy hind tillari asosida yangi adabiy til bo‘l-mish sanskrit ishlab chiqildi. «Mahabharata», «Ra-mayana» dostonlari hamda boshqa asarlar ana shu tild����������������@������������%����qadar yetib kelgan.
O‘zingizni sinang!
Pataliputra – ... Sanskrit – ...«Qo‘shinlarning to‘rt turi» – ...
«Xudolarsiz din»
Jamiyatd�����������������w����da hind-larning diniy e’tiqod����� ��� ��������borgan. Mil. avv. VI asrda yangi bud-
daviylik dinining yaratilishi Budda taxallusini olgan ������da Siddhartha Gautama nomi bilan bog‘liq.
Siddhartha Gautama
Hindlar ixtiro qilgan shaxmatlar
Sanskrit yozuvi
67
Rivoyatda naql qilinishicha, shahzoda Siddhartha Gautama 20 yoshga to‘lguniga qadar hukmdor otasi saroyida betashvish kun kechirgan. U kunlardan bir kuni sayr qilib yurar ekan munkillagan cholga o‘xshash, bedavo dardga yo‘liqqan navqiron bir kishiga, keyin esa dafn marosimiga ko‘zi tushadi. Bu to‘qnashuvlar shahzoda Siddhartha Gautama hayotini tamomila o‘zgartirib yubordi. U saroydagi farog‘atli turmushdan voz kechdi, hayot mazmunini izlab topish maqsadida dunyo bo‘ylab sayohatga otlandi.
Bir kuni ma’rifatga erishgan Budda inson son-sanoq���� �������� ���������� ��� ��;��� ��������� ������nib yetadi. Keyingi hayotda odamning kim bo‘lib tug‘ilishi ham uning sa’y-harakatlari va amallariga bog‘liq bo‘ladi. Budd�� ��� ����� ��doshlari bo‘lgan buddaviylar� ������ ������� �����������@� ���davlat to‘plamasligi, tirik mavjudotlar q���������%�����������deb hisoblaydilar. Inson har qanday xohish-istaklari-d��� ���� %�������� �����@� ���%�� ���� qanday xohish- ����%�������qubatga olib keladi. Budd��������F�������-da o‘rmalab borayotgan qurt-qumursqalarni tasodifan ����������@���������%������%�������������qishda ham oyoqyalang yurishgan.
Avvaliga buddaviylarda xudo bo‘lmagan, chunki ular xud����� ������ ������qubatlarini yengillashtira olmaydi, deb hisoblashgan. Ammo ko‘p o‘tmay Bud-d����� ����� �doga aylanadi. Bugun ham buddaviy-lik ibodatxonalarida uning haykallarini ko‘rish mum-kin. Budda nilufar gulida teran o‘ylarga cho‘mgancha q��������@������;�dasi bilan qovoqlarini tushirgancha chordona qurib o‘tirgan holatda tasvirlanadi.
Yangi din oldingilaridan inson mavqei tabaqalarga ham, jamiyatdagi maqomiga ham bog‘liq emasligi bi-lan farqlanadi. Budd��������*%�����@�������������-������������������q: uning mukammallikka intilishi, ortiqcha narsalard�������%���������w��������%������������dir.
Eslab qoling! Budda diniga
Budda nomini olgan ������da Siddhar-tha Gautama asos solgan.
Budda
Eslab qoling!
Avvaliga buddaviy-larda xudo bo‘lma-gan. Chunki ular xud����� ������ �����uqubatlarini yengil-lashtira olmaydi, deb hisoblaganlar.
68
O‘zingizni sinang!
Buddaviylik – ... Chandragupta – ...
Budda – ...
Tayanch konspektmil. avv. VII–VI asrlar – Magadha, Koshala, Malla dav-latlarimil. avv. 327-yil – Makedoniyalik Aleksandrning Hindistonga yurishlariChandragupta – poytaxti Pataliputra bo‘lgan Maurya davlatining asoschisimil. avv. III asr – Ashoka hukmronligi – Hindistonning gullab-yashnashi davriixtirolar: raqamlar, «nol» raqami, shaxmat«Mahabharata, «Ramayana» – xalq dostonlaribuddaviylik – «xud��������din»
�
�
�
�
�
��
Savol va topshiriqlar1. Mil. avv. VII–VI asrlarda Hindistonda qaysi davlatlar vujudga
keld�~2. Buyuk jahongirlardan qaysi biriga Hindiston d���������������
bo‘ysundirish nasib etmad�~����������~3. Maurya d�����������������%�~4. Qaysi hukmdor davrida Maurya davlati rivojlanishda yuksak
pog‘onalarga erishd�~5. Hind�������������������� %���*���� ��� � ����������� ���������
ring.6. Hindlar qaysi dinni «xud��������din» d�������~�
18-§. Xitoyning qadimgi sivilizatsiyalari
Xitoyda sivilizatsiyakurtaklari
Misr, Mesopotamiya va Hindis-tondagi kabi Xitoyda ham ilk sivi-������������� Xuanxe va Yantszi
degan katta daryolar bo‘ylarida miloddan avvalgi 3 – 2- mingyilliklarda kurtak yoya boshladi. Qa- dimgi Xitoy davlati Xuanxe daryosining o‘rta oqimida vujudga keladi (xitoycha «Xuanxe» – «Sariq daryo» ma’nosini anglatadi).
Shahar soqchilari minorasining nusxasi.
Mil. avv. I asr
Xuanxe daryosi
69
Xitoyliklar «beqaror daryo», «minglab ofatlar daryosi» d��������w�������?��� �����������������������������������d���������������� �%%���������da bir ma-rotaba kuchli va sertalofot suv toshqinlari bo‘lib o‘tardi. �damlar bu toshqinlardan tepalik joylarda jon saqlab qolishardi.
Qadimgi Xitoy
Chendu
Dunxuan
Chansha
LoyanXao (Sian)
Szi (Pekin)
BUUYKXITOY
PASTTEKISLIGI
Tayvan o.
Xaynan o.
Mil. avv. II mingyillikda Xitoy davlatining hududiMil. avv. III asrda Xitoy davlatining hududi
Milodiy II asrda xalq q��������������������������joylar
JANUBIY XITOYDENGIZI
Panyuy (Guanchjou)
Miloddan avvalgi 3- mingyillikda Xitoyda qabi-lalar ittifoqlari paydo bo‘la boshladi. Mil. avv. 2-ming-yillik o‘rtalarida ittifoq-shaharlar yagona davlatga bir-lashdi, bu davlat nomi ham uning bosh shahri nomi kabi «Shan» deb atalgan. Mil. avv. 2- mingyillik oxi-rida Shanga qo‘shni chjou qabilasi bostirib kiradi, uning hukmd���� C���� ���������� ������%��� qo‘shib oldi va «Chjou» degan katta davlatni bunyod etadi.
Xitoy amaldori
Eslab qoling!
Xitoyda ilk sivili-����������� Xuanxe va Yantszi daryolari bo‘ylarida mil. avv. 3 – 2- mingyilliklar-da vujudga kelgan.
Sholi dalasi
Buyuk Xitoy devori
Xuanxe
Yantszi
70
Davlat ulkanligi bois hukmdorlar uni «Zafaryor» yoki «O‘rta podsholik» d��@��������������������������������d�������������]��������%�����?�������������davlat tarkibiga kirgan.
Xitoy aholisi mashg‘ulotlari
Dehqonchilik Xitoyd�� ����dan e’tiborli va faxrli kasb hisoblab ke-lingan. Asosiy dehqonchilik ekinlari
javdar va bug‘doy bo‘lgan. Keyinchalik xitoyliklar sholi yetishtira boshladilar, sholi urug‘i Hindistondan keltiril-gan. Sholi yetishtirish mashaqqatli ish hisoblangan. Urug‘ sochilishi oldidan d�������%���qo‘shilgan omoch bilan shudgor qilinadi. Shudgordan keyin tishlari kalta-kalta og‘ir mola bilan dala tekislanadi. Sholi urug‘i oldi-ndan namlab q�����������;���������%��%�����������di. Ko‘kargan urug‘ ko‘chati yerga o‘tq�����di. Ekiladigan dala ko‘llatib sug‘oriladi, ko‘chat bo‘yi 20 –25 santi-metr bo‘lganida dalalarga o‘tq�����di. Taxminan 100 kundan keyin sholi pishib yetiladi, hosilni yig‘ishtirib olgandan keyin yog‘ochd��� �������� ���!������ ������yanchiladi.
Xitoy aholisi keyinchalik «choy» daraxtini ham yetishtira boshlashdi, uning barglaridan shifobaxsh ichimlik bo‘lmish «choy» tayyorlanad���������������da butun jahonga tarqaldi.
Tut daraxtni yetishtirish Xitoy aholisining asosiy mashg‘ulotlaridan biri bo‘lgan. Tut bargi bilan ipak qurti boqiladi. Ipak qurtlari pillalarga tolalarni o‘raydi, pilladan esa nihoyatd�������������*��������������ipak tayyorlanadi.
O‘zingizni sinang!
Xuanxe va Yantszi – ...
Shan – ... Chjou – ...
Boy amaldorning turar joyi
Chjou davlati hukmdori
71
Xitoy «ko‘p pod-sholiklar» davrida
Miloddan avvalgi VIII –VII asr-larda Chjou davlatida marka-���� ��%������ ��������� ����-
ladi. Ayrim viloyatlar noyiblari podsho hokimiyatidan ���d bo‘lishga intilar edilar. Xitoyga ko‘chmanchi qa-bilalar hujum qila boshlaganidan foydalangan chek-ka viloyatlar aholisi ajralib chiq��@� ���� davlatini tash-kil eta boshladi. Shu taxlit, miloddan avvalgi VII–V asrlardagi davr tarixda «ko‘p podsholiklar» davri nomini olgan. Xitoyda ayni mahalda «kurashayot-gan podsholiklar» davri ham boshlanadi. «Zafaryor» – imperiyaning oliy hukmdorlari bilan ajralib chiqqan davlatlar hukmdorlari o‘rtasida boshlangan urushlar 200 yild������qroq davom etdi. Bu davr Sin davlati hukmd���������������������qiblarini yo‘q qilib tashlab, miloddan avvalgi III asrda yagona d����������������-lan yakunlandi.
Savol va topshiriqlar1. Qaysi daryolar vodiysid��?����������%���������������������!�dga
kela boshlad�~2. Nima uchun Xuanxeni «beqaror daryo» d����������~3. Xitoyda birinchi davlat qachon tashkil topd�~�J�qanday atal-
��~4. Xitoyning qaysi qadimgi davlati «Zafaryor» degan nom olgan
�}�~�5. Qadimgi Xitoy aholisining asosiy mashg‘ulotlarini sanab be-
ring.6. Xitoy tarixidagi «ko‘p podsholiklar» va «kurashayotgan
podsholiklar» davrlarining nomlari ma’nosini tushuntirib be-ring.
Suyakka bitilgan xitoy yozuvi
Qog‘oz ishlab chiqarish
Tayanch konspektmil. avv. 3 –2-mingyilliklar – Xitoyd�� �����������������vujudga kelishiXuanxe – «beqaror daryo», «minglab ofatlar daryosi»mil. avv. 2-mingyillik – Shan, Chjou davlatlaridehqonchilik – sholi – choy – ipakchilikmil. avv. VII –V asrlar – «ko‘p podsholiklar davri»mil. avv. III asr – Sin davlatining paydo bo‘lishi
�
�����
72
19-§. Miloddan avvalgi III–milodiy II asrlarda Xitoy
Markazlashgandavlatning tashkil
topishi
Xitoyni yagona davlatga bir-lashtirish jarayoniga Xitoy davlatlaridan biri – Sin davlati hukmdori boshchilik qiladi. Sin
davlati hukmdori raqiblarini tor-mor etib@� ?������� ����hokimiyati ostida birlashtirdi. Shundan keyin u Sin Shixuandi (miloddan avvalgi 246 – 210-yillar) nomini qabul qilgan, bu nom «Sinning birinchi hukmdori» degan ma’noni bildirad�������davlati hududini 36 vilo- yatga taqsimlagan hukmdor har biriga noiblarini rah-bar etib tayinladi.
Aslida qattiqqo‘l bo‘lgan Sin Shixuand��������qib-larini shafq������������qirib tashladi. Uning hukmron-ligi davrida Xitoy gullab-yashnadi: dehqonchilik, hu-narmandchilik va savdo-sotiq rivojlandi.
Sin Shixuand������� %����� ����%���dayoq������������maqbara qurishga farmon bergandi. Hashamati va ����%����� !�����dan bu maqbara Misr piramidalari bi-lan bellasha oladi. Maqbarani 720 ming odam 37 yil mobaynida bunyod etgan. Maqbaraning tubi bir necha kvadrat kilometr maydonni egallagan. Sin Shixuandi qabridan hukmdorni «qo‘riqlash» uchun o‘rnatilgan 6 mingta sopol askarlar haykallari topilgan.
Buyuk Xitoydevori
Sin Shixuandi hukmronligi davrida Xitoyda ko‘chmanchi xunnlarning ah- yon-ahyondagi hujumlaridan himoya-
lanish uchun Buyuk devorni bunyod etish boshlab yuborildi. Devorning balandligi 12 metr, kengligi <����@�������������qariyb 4000 kilometrni tashkil eta-di. U qad���������da dushman qo‘shinlari uchun jiddiy to‘siq�������� �����qilgan: otliq qo‘shinlar undan oshib o‘ta olmas, q��w������� ��!�� ������ ����� ��������esa ko‘chmanchilar hali uddalay olishmasdi.
Podsho va amald������ ���� ������ dehqon-larni devor qurilishida tekin ishlab berishga majbur
Buyuk Xitoy devori
Eslab qoling!Xitoyda Sin Shixu-
andi davrida ko‘ch-manchi xunnlarning hujumlaridan himo-yalanish uchun Bu-yuk devorni bunyod etish boshlangan.
Sin Shixuandi – markazlashgan Xitoy hukmdori
73
qiladilar. Buyuk devorni belkuraklar, cho‘kichlar va ����������%���� ���damida barpo etad������ ������vaqtlar dehqon oilasida o‘g‘il bola tug‘ilishi musibat o‘rnida ko‘rilgan: voyaga yetganidan keyin uni baribir devor qurilishiga jo‘natardilar, u yoqdan tirik qaytib kelish esa hammaga ham nasib etavermasdi.
Minglab qullar va asirlar devor qurilishidagi had-dan tashqari og‘ir mehnatdan halok bo‘lishd��� ������q���������� ���� ������� ����da ko‘tarmalarga ko‘mib yuborishardi.
Xitoyda xalqqo‘zg‘olonlari
Mil. avv. 206-yilda Sin sulolasiga qarshi dehqonlar q���������� ����-galanib ketdi. Unga Lyu Ban degan
kishi boshchilik qilgan edi. Q���������������poytaxtni egallab oladilar. Imperiya vayronalarida Xan sulolasi boshchiligida yangi davlat barpo etildi. Bu sulola dav-lati U-Di hukmronligi davrida (mil. avv. 140–87-yillar) eng qudratli davlatga aylanib, mil. 220-yilga qadar mavjud bo‘lgan.
Sharqning boshqa davlatlaridagi kabi Xitoyda ham mavjud yerlar hukmdorniki hisoblangan, aholi soliqlar to‘lab, turli mehnat majburiyatlarini baja-�������� ����� ������ ������� �������������� ������ko‘pincha dehq��������������������������di. Ho-sil yig‘ishtirilganidan keyin amaldorlar va qorovullar kelar edi. Bordi-yu, dehqon soliqlarni vaqtida to‘lay olmasa yoki q������ qaytarib bera olmasa, q���������������������������dan birini berib yuborar edi. Tush-gan pulga esa u oilaning q������w��������������������yig‘imigacha boqib turish imkoniga ega bo‘lardi.
����������dan qutilish maqsadida keyinchalik deh-qonlar q����������������������%�����������������g‘alayonlar vujudga keldi. Ulardan biri «qizilqoshli-lar» q���������� ������ ����di, chunki q���������ko‘targanlar ���� �damlarini chalkashtirib qo‘ymaslik uchun qoshlarini q�����������������������dilar.
Askarlarning sopol haykallari.
Sin Shixuandi maqbarasi
Xan sulolasining hukmdori – U-Di
Xitoydagi xalq qo‘zg‘oloni
74
«Sariq ro‘mollikar» q���������� ��� ���dagi eng yirik isyon bo‘ldi. Bu q������������ ��������������%�ko‘rilgan, q���������%����������������da harbiy san’at bilimdonlari ham bo‘lgan. Q������������������%��-ni qamrab oldi. Faqat hukmdorning yaxshi qurollan-gan va harbiy ta’lim ko‘rgan qo‘shinlarigina uni bosti-rishning uddasidan chiqishdi. Biroq xalq q�������������mamlakatning boshqa viloyatlarida davom etaverdi. Xunnlar���!�����������������������d���������%�������lanib qoldi, milodiy III asrda Xitoy imperiyasi uchta podsholikka parchalanib ketdi.
Qadimgi Xitoymadaniyati
Qadimgi Xitoyda butun boshli ���������� �;�dalagan iyeroglif ���������!�d bo‘lgan. Avvaliga
������%��������%%������������?������%��������%������������� �� ���������� �����%���@� ����� ���%��������yog‘och tayoq���� ������ ������ ������������� daraxt sharbatid��� ������������ ������ ������ ��������di. In-���%���������� �� ���������� ;�qat ustun tariqasida ������� �%���� ������@� ������� ������ ��qoridan pastga q���������������%���%���������%������qlanib qoldi. Bambuk taxtachalarining yuqori qismida teshik parmalanib, ularni bir dasta qilib bog‘lashgan. Bam-��%��� �����������������%����������}�� �����|�����
Bundan 2,5 ming yil muqaddam bambuk o‘rnida shoyidan foydalanishga o‘tildi. Shoyi matolariga mo‘yq���������������������d��%����������������par-chasiga o‘xshab, uni tayoqchaga o‘rashgan. Milod-dan avvalgi I asrda q������ �����qilindi.
Xitoyliklarning eng ajoyib ixtirolaridan biri kom-pas bo‘lgan. U magnitlangan temird����������������dastali katta qoshiqni eslatar edi. Bu moslamani katak-������!���������������������������������������@�uning dastasi esa hamma vaqt janubni ko‘rsatgan. Xitoyliklar kompasdan quruqlik va d����da foyda-lanishgan.
Seysmograf
Xitoy chinnisi
Xitoyda ixtiro qilingan kompas
Bambuk taxtachalardagi
yozuvlar
75
Xitoyd�� ���������� ��dindan aniqlab beruvchi seys-mograf ham ixtiro qilingan. Xitoy olimlari tarix, as-tronomiya va tibbiyotga oid ko‘plab asarlar yaratish-gan.
O‘zingizni sinang!
Sin Shixuandi – ... Buyuk Xitoy devori – ...Iyeroglif – ...
Tayanch konspektSin Shixuandi – Sin davlatining hukmdoriBuyuk Xitoy devorining qurilishixalq q������������{– mil. avv. 206-yil – Lyu Ban– «q����qoshlilar» q���������– milodiy II asr – «sariq ro‘molliklar» q���������� �������{�����������@�q����@�%�pas, seysmograf
���
�
Savol va topshiriqlar1. Xitoyni yagona davlatga birlashtirgan hukmdor nomini ayting.
Bu voqea q������������~2. Hukmdor Sin Shixuandi haqid���������@��������� ��������
baho bering.3. Buyuk Xitoy devori haqid������������������~4. Xitoyda qanday xalq q�����������������������d�~�J���������-
bablarini ayting.5. Xitoyliklarning ixtirolarini sanab bering. Qaysilarid��� ������
ham foyd�������~
20-§. O‘zbekiston hududidagi ilk davlatlar
Qadimgi aholiningetnik tarkibi va
hududiy joylashuvi
F���� ����������� ������%�berishicha, miloddan avvalgi VII–VI asrlarda� �����%������hududida so‘g‘diylar, baqtriya-
liklar, xorazmliklar, sak va massaget elatlari yasha- ganlar. Zarafshon va Qashqadaryo vohasida dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi ko‘plab aholi is-tiqomat q������F�����������da bu hudud So‘g‘da («Avesto»da), So‘g‘uda� W]�������� ���������da), Ar-rian, Strabon, Kvint Kursiy Ruf asarlarida So‘g‘diyona
Eslab qoling!
So‘g‘d – Zaraf-shon va Qashqa-daryo vohasida, Xorazm – Amudar-yoning quyi qismi-da, Baqtriya – Sur-xondaryo vohasi, shimoliy Afg‘oniston va janubiy Tojikiston hududlarida joy-lashgan.
Eslab qoling!Xitoyliklar bundan
�%%�� ��� ����� ����yil muqaddam shoyi-d��� ������ �qsad-larida foydalana boshladilar.
Qadimgi Xitoy tarixchisi Sim Syan
76
deb nomlangan. Bu hududda yashaydigan aholi so‘g‘diylar deb atalgan.
Amudaryoning quyi oqimida yashagan o‘troq dehqon elatlari xorazmliklar bo‘lgan. Ularning yurti Xvarizam («Avesto»da), Xvarazmish� W]�������������-larida), Xorasmiya (Arrian, Strabon asarlarida) deyilgan.
So‘g‘diylarning eng yaqin qo‘shnilari baqtriyaliklar bo‘lib, ularning yurti Surxon vohasi, Afg‘onistonning shimoliy, Tojikistonning janubiy hududlarida joylash-������� F���� �������da u Baxdi («Avesto»da), Baqtrish� W]�������� ���������da) deb nomlangan. F����������������������Baqtriana yoki Baqtriya deb ataganlar.
Cho‘llar va Amudaryo bo‘ylarida ko‘chmanchi massaget q���������� ������������ ������ ���������tog‘lik, dasht va cho‘l yerlarida asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo‘lgan saklar istiqomat qilishgan. Mi-loddan avvalgi VI asrd�� ����� ���� ���������� ����qa qabilalar hujumidan himoya qilish uchun harbiy qa-bila ittifoq��������dilar.
Qad��� ��������� ���� ����������� �������������@�saklar uch guruhga bo‘lingan. Ularning ko‘pchilik qismi
Sak jangchisi.Tiklangan
O'rta Osiyo elatlari Mill. avv. VI asr
O‘rta Osiyo va Qadimgi Sharq
BOBIL
NIL
MIDIYA
ELAM
MARG‘IYONA
HINDISTON
BAQTRIYAPARFIYA
XORAZM
ARMANISTONOSSURIYA
SO‘G‘D
Saklar
Saklar
MISR
LIDIYA
77
saka-tigraxauda@� ��w��� ���%��� ������ %���� qalpoq kiyib yuruvchi saklar d��� �������� J���� ������� �̂��%����viloyati va Janubiy Q�����������������da yashaganlar.
Ikkinchi guruhi saka-tiay-taradarayya, ya’ni dar-yoning narigi tomonida yashovchi saklar deb atalgan. J���������d��������������da, Sirdaryoning (bu daryo-ning qadimgi nomi Yaksart) quyi oqimida yashaganlar.
Pomirning tog‘li tumanlarida va Farg‘onada saka-xaumovarka deb ataluvchi saklar yashashgan.
O‘zingizni sinang!
Sakatigraxauda – ...tiay-taradarayya – ...xaumovarka – ...
Mil. avv. VII–VI asrlarda iqtisodiyot
rivoji
Bu davrlarda ?����@�C���di-yona va Baqtriya aholisi- ning asosiy mashg‘uloti sun’iy
sug‘orishga asoslangan dehqonchilik bo‘lgan. Jami-yat hayotida hunarmandchilik va savdoning ham o‘rni %������������������������dan yuqori sifatli kulolchilik id�������@��������������������������pilgan.
Ko‘chmanchi sak va massaget qabilalarining asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo‘lib, ularning tuya, ot va qo‘y-echkilardan iborat katta-katta podalari bo‘lgan.
Ular hayvon terisidan p�������@�%������@����dirlar ��%��@��������������������������������������������xalqlari Sharq mamlakatlari bilan yaqindan madaniy aloqada bo‘lganlar. Shu tariq����������������������q va ko‘chmanchi aholisi o‘rtasid�� ������� ���do ayir-boshlash bo‘lgan.
Hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi nati-jasida miloddan avvalgi VII–VI asrlarda qadimgi sha-harlar rivojlangan. Ular mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan bo‘lib, hunarmandchilik ishlab chiqarishi va savd����%��������di.
Kulolchilik charxida sopol idish yasash
Baqtriya uy-joy qoldiqlari.
Mil. avv. VI-V asrlar
Ko‘chmanchi
78
Mil. avv. VII–VI asrlarda qadimgi
shahar madaniyati
Qadimshunoslar Afrosiyob (Sa- marqand), Yerqo‘rg‘on va Uzunqir (Qashqadaryo vohasi), Ko‘zaliqir W?����[@ Qiziltepa
(Surxondaryo vohasi) kabi qadimiy shaharlarni �����������������%������������day qadimiy sha-harlari qand���%�������������������~
Qadimgi shaharlarga xos umumiy belgi ularning mudofaa devorlari bilan o‘ralganligidir. Shaharda hokim yashaydigan qal’a bo‘lgan. Qal’ada xom g‘ishtdan quril-gan katta saroy joylashgan. Shaharlarning bir guruhi savdo va hunarmandchilik mar-%�������������@�����qalari esa alohida tuman ����������������%�����������������������-lan, ilk Q������pa shahri mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralib, devor suv to‘ldirilgan xandaq bilan ihotalangan. Devorning burjlari
va o‘q otish uchun maxsus shinaklari ham bo‘lgan. Shahar ichkarisida turar joylar va hunarmandchilik ustaxonalari joylashgan.
Qadimgi davlatlarMiloddan avvalgi VII asrda tashkil topgan Qadimgi Baqt- riya d������� ������ ������ ��dudi-
dagi qadimgi davlatlardan biri sanaladi.Marg‘iyona va So‘g‘diyona Baqtriyaning siyosiy va
madaniy ta’sirida bo‘lgan. Shuning uchun u qadimda bir-biriga qarindosh bo‘lgan elatlarning davlat bir-lashmasi deyilgan. Miloddan avvalgi VII–VI asrlar-da Surxondaryo, Qashqadaryo, Zarafshon vohalari ��� �����%������� ������dosh viloyatlar Qadimgi Baqtriya davlati ta’sirida bo‘lgan. Q������p�@� J���-qir, Yerqo‘rg‘on va Afrosiyob o‘rnida Baqtriya va So‘g‘d���� ��%����� ����������� !���������� ]�� ����������������%��������dudidagi eng qadimgilari bo‘lib, ularning yoshi 2700 yildan kam emas.
Qiziltepa sopol idishlari
Qadimiy Baqtriya uy-qo‘rg‘oni.
Surxondaryo vohasi. Mil. avv. VII – IV asrlar
79
Yana bir qadimiy d������?�������dudida tashkil topgan. Bu d������ ?����dan tashqarida bo‘lgan yerlarni ham birlashtirgan. Qad���?�������%��� larid��� ����� �������qir shahri bo‘lgan. U qalin va mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan. Uning dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholisi turli xil uy-qo‘rg‘onlarda va qishloqlarda yashagan. Qadimgi ?����da hunarmandchilik, binokorlik va savdo-sotiq yuksak darajada rivojlangan.
Mahalliy kulolchilik, q���������%@��������%�����-larining d������� ������������������ ���qalgan edi. Shaharlarda savdo-sotiq� � ����!������� ?������%����mohir quruvchi va hunarmand bo‘lganlar.
Shunday qilib, miloddan avvalgi IX–VIII asrlarda �����%������ ��dudida ilk temir asriga o‘tish bosh-langan. Miloddan avvalgi VII–VI asrlarda bu yerda qadimgi yirik davlatlar mavjud bo‘lgan. Shaharlarda hunarmandchilik, savdo taraqqiy etgan. Qadimgi Sharq mamlakatlari bilan madaniy aloqalar o‘rnatilgan. Qadimgi davrd�� �����%������ ��dudida davlatchilik taraqqiyoti mahalliy aholining yuqori darajada rivoj-�������������������������������di.
�
Tayanch konspektmil. avv. VII–VI asrlar – so‘g‘dlar, baqtriyaliklar, ���������@���%���@����������So‘g‘da � So‘g‘uda � So‘g‘diyona?����������?���������� XorasmiyaBaxdi � Baqtirish � Baqtriana (Baqtriya)Amudaryo – massagetlar, Sirdaryo – saklarmil. avv. VII asr – Qadimiy Baqtriya davlatiQ������pa, Yerq������@�J���qir, Afrosiyob?��������������qir
�
���
�
�
�
Savol va topshiriqlar1. Miloddan avvalgi VII–VI asrlard�������%��������dudida qaysi
q���������������������������~2. Miloddan avvalgi VII–VI asrlard�������%��������dudida rivoj
topgan hunarmandchilik turlarini sanab bering.
Eslab qoling!
Afrosiyob – ho-����� C���qand-ning sharqiy chega-rasi hududlarida mil. avv. VIII–VII asrlar-da asos solingan qadimiy shahar. Bu yerda Samarqand-ning qadimiy qismi joylashgan. Qadimiy shahar qo‘rg‘onlari, turar joylarining xa-��������� ������� %��-ga qadar saqlanib qolgan.
Qadimgi shahar xarobalari
80
+�� �����%���������qadimgi davlatlari q�������~��� �����%�����������%������������qanday ko‘rinishd��������~<�� �����%�����������%����������������������� �����da belgilang.6. Eng qadimgi shaharlar va d��������� �����%��������� qaysi
viloyatlarida tashkil topgan~
21–22-§§. Zardushtiylik
Zardushtiylikningvujudga kelishi
tarixi
Miloddan avvalgi 1- mingyil-likda������������da zardushtiy-lik deb atalgan din keng tarqa-ladi. Bu din hali odamlar tabiatni
���������������� %�����d�� %����%� ����� ����������di. Zardushtiylar olov (Quyosh), tuproq, suv, oy, yuld���larga sig‘inishgan, ularni muqaddas hisoblashgan.
«Zard��������%�� ������ ��� Zardusht (turli tillarda Zaratushtra, Zoroastr) ismidan kelib chiqqan. U mil. avv. 1- mingyillikning birinchi yarmida yashab o‘tgan tarixiy shaxs.
Keyinroq Yunonistonda Zardushtning ismi «Zo-roastr» shaklida jaranglaydi (yunoncha «astron» – «yuld���[@� ���%�� F���������da uni birinchi galda donishmand, yuld��������@����!!����;���da bilish-gan. Zardushtning ismidan kelib chiqqan holda uning ta’limoti ham zardushtiylik dini deb yuritila boshlan-gan.
Zardushtiylik paydo bo‘lishi haqida shunday bir afsona bor. Bir kuni erta tongda Zardusht suv olish uchun daryo bo‘yiga boribdi. Zilol suvda u Ahuramaz-da elchilaridan birining siymosini ko‘rib qolibdi, siymo nur bilan qaysi tomonga borishga yo‘l ko‘rsatibdi. Zar-dusht sehrli nur izidan ergashibdi, ko‘p o‘tmay oliy iloh Ahuramazda qarshisiga borib qolibdi. U esa Zardusht-ni xudo Ahuramazda va uning ezgu amallari haqidagi bilimlarni tarqatish uchun tanlaganini ma’lum qilibdi.
C��� ����da Zardusht 30 yoshida yangi diniy ta’limot payg‘ambariga aylangan. «Payg‘ambar» ��������������������������������qida xabar beruv-chi» ma’nosini anglatadi.
Eslab qoling!Zardusht� �� ���-
dushtiylik dinining asoschisi.
Zardusht.Zamonaviy rasm
81
«Avesto»ning ilk qismi mil. avv. IX – VIII asrlarda paydo bo‘lgan. Zard����� ��w������ ����������� ���masi miloddan avvalgi III asrda 21 ta kitobga jam-langan, bu kitoblar «Avesto» asosini tashkil etgan edi. «Avesto» matnlariga sharh esa «Zand» deb yuritiladi.
Zardushtiylikningtarqalishi
Zardushtiylik tarqala boshlagan paytlarda ibodatxonalar, odamlar duo matnlarini o‘rganishi uchun
maxsus kitoblar bo‘lmagan. Diniy marosimlar ochiq osmon ostida, gulxan yonida yoki uydagi o‘choq olovi ����*d�����%��������
Miloddan avvalgi 1- mingyillik boshlarida turli qa-bilalarni istilochilarga karshi kurashga birlashtirish ����������� �����di. Shuning uchun ham Zard����� ����da’vatlarida birlikka chorlagan.
Zard����������������w������d��� ��������������%�-hinlar tomonid��������������������dushtiylik kohinlari diniy matnlarni yod olib, dindorlarga o‘qib berishgan. Zardushtning vafotidan keyin bir necha asrlar o‘tgach, barcha diniy marosimlar, madhiyalar va d���������du-shtiylar uchun muqaddas bo‘lgan bir kitobga jamlandi. Bu kitobning nomi «Avesto» bo‘lib, «qat’iy belgilangan qonun-qoidalar» degan ma’noni anglatadi.
���������� ������������� ��;����� ������ %��d���������dushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto» matn-lari bilan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ld�%����������olimi A.Dyuperron ilk marotaba «Avesto»ning alohida qismlarini tarjima qilgan.
Zardushtiylik xudolari, ta’limoti va marosimlari
Zard��������%�����������������-or xudolari Ahuramazda, Mitra va Anaxitad����'������d�����dushti-
ylarning ulug‘ va donishmand oliy xudosi hisoblana-di. Mitra – Quyosh va yorug‘lik xudosi, dehqonlar va chorvadorlarning hosildorlik, farovonlik va mol-davlat homiysid���� ������ '������da va odamlar o‘rtasida
Eslab qoling!Astrolog (munajjim)
– yuld������ !��������viga qarab kelajakni bashorat qilish bi-lan shug‘ullanadigan odam.
Ahuramazda
Zardushtiylar ta’zim qiladigan quyosh
chiqishi
6 – Tarix, 6-sinf.
82
bosh vositachi bo‘lgan. Mitra o‘spirin jangchi qiyofasi-da tasvirlan�������������qmoqlar yordamid���������-lik va o‘lim xudosi bo‘lmish Ahriman bilan jang qiladi. Zardushtilar yomg‘irdan keyin hosil bo‘ladigan kamal-aka Mitraning o‘q� ��������� ���� deb sig‘inganlar. '�� ���� ���dushtiylikda hosildorlik va suv ilohasi hi-soblangan. Zardushtiylik dini ta’limoti insoniyatning �����%� ��� F������%� ��qidagi qarashlari takomiliga katta ta’sir ko‘rsatdi.
O‘zingizni sinang!
Ahuramazda – ... Ahriman – ...
Mitra – ... Anaxita – ...
Zardushtiylik ta’limotiga ko‘ra, butun Borliq��������ni qurshab turgan hamma narsa ikki ibtidodan, ya’ni �����%� ��� F������%dan tashkil top���� �����%� ���� F������%� �������da doimiy kurash boradi. Masalan, �������%� ������ �����@� ������ ����� �����@� �� �����%� yomonlik bilan, haq-huquq������}���������%�������%���-shadi.
Zard���������� ������� ���� �w����� ���� ���@����� ����� ��� ���� *%�dan iborat bo‘lgan. Insonning asosiy burchi eng avvalo ad��������������������������������� F������%� ������ %�����d�� �����%%�� ���dam �����������{������������������%@���damaslik, va’daga vafo qilish, faq�������������������������������
Zard��������%���w�������%����@������������������������tanlaydi, kimning yonini olish, kimni himoya qilishni ������������qiladi.
����@���proq@������������������dushtiylar muqad-das hisoblashgan. Zardushtiylarda vafot etgan odam-larni dafn etish borasida alohid�� ������ ������kelgan. Inson vafot etganida tuproqni bulg‘amaslik
Mitra – Quyosh xudosi
Zardushtiylik kohini
83
uchun marhumning jasadini yerga ko‘mish ham, olov-da kuydirish ham, suvga tashlab yuborish ham mum-kin bo‘lmagan. Shuning uchun ham murdani qushlar va hayvonlar yeb ketishi uchun maxsus moslama (qurilma)da qoldirishgan. Yomg‘irlarda yuvilgan va oftob qoqlagan suyaklarni maxsus sopol tobutcha-lar – ossuariylar (suyakdonlar)da dafn etishgan.
Tayanch konspektZardusht – yangi din asoschisiZoroastr – «astrolog»«Avesto»q������������������������������olovga sig‘inish�����@�'������da, Ahriman, AnaxitaZand – «Avesto»ga sharh �����%����F������%�%������dafn marosimlari�����������
�
Zard
usht
iylik
(mil.
avv
. 1-m
ingy
illik
) ���������
Savol va topshiriqlar1. Zard��������%������%���������������%�~#�� ��������������dudid�����dushtiylik tarqalgan davrni ayting.3. Zardushtiylar sig‘inadigan oliy xudo nomini ayting.4. Zardushtiylarning q������������������������~5. Zardushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto»ning ahamiyati
nimad�~
Xudo Ahuramazdaning saroy devoridagi tasviri. Persepol
Ossuariy
Eslab qoling!Zardushtiylar um-
rining tub ma’nosi ���� ���@� ����������������*%�dan ������� ��������� ������Insonning asosiy bur-chi eng avvalo ado-����������������������soblangan.
Eslab qoling!«Avesto»ning ilk
qismi mil. avv. IX –VIII asrlarda paydo bo‘lgan. Zardusht ��w������ �����������hammasi miloddan avvalgi III asrda 21 ta kitobga jamlangan, bu kitoblar «Avesto» asosini tashkil etgan.
84
23-§. Antik tarixning boshlanishi
Hudud vamashg‘ulotlar Bolqon yarimoroli va O‘rtayer
dengizi orollaridgi qadimgi yunon davlatlarining umumiy nomi
Qad��� F���������� }��� �������� C����� ����*dan tashqari, Qad���F���������������������d������������turadi.
Yunoniston hududining uchdan bir qismini tog‘lar egallagan. Yunonistonning eng baland tog‘i Olimpdir. Bu tog‘ mamlakatning shimoli-sharqiy qismida joy-lashgan.
Serunum dalalar faqat vodiylarda bo‘lgan. Tog‘lar o‘to‘lanlar va butalar bilan qoplangan. Yunoniston-ning shimolida va Peloponnesda yunonlar uchun nihoyatda qadrli bo‘lgan ninabargli o‘rmonlar o‘sgan.
BO‘LIM IIIQADIMGI YUNONISTON
Qadimgi Yunonistonning qoyali
qirg‘oqlari
Qadimgi Yunoniston
Miloddan avvalgi I mingyillik boshlari-da yunonlar joylash-gan hududlarchegarasi
Yunoniston tarixi-dagi eng muhim voqealar bo‘lib o‘tgan shaharlar va boshqa aholi man-�������
Krit Knoss
Rodos o. RodosKnid
Milet
Efes
SpartaPilosMessena
Olimpiya
ItakaMiken
Agros
Delf
Fern
Olimp tog‘i
���Marafon
SHIMOLIY YUNONISTON
O‘RTA YUNONISTONEretriya
EGEY DENGIZIPELOPONNES
ION
IYA DEN
GIZI
85
Butasimon daraxtlardan o‘tin sifatida foydalanilgan. Ularning po‘stlog‘i, barglari echkilar va qo‘ylarga yemish o‘rnida berilgan.
Qad���������da Yunoniston tog‘larid���������@�ayiq, bo‘ri va arslon yashagan.
Yunonlar qad�� �������dan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanishgan. Dehqonchilik mehnat quroli esa omoch bo‘lgan. Qo‘y-echkilarni bo-qib ko‘paytirishgan. Yunonlar turli qurol-aslahalardan foydalanishgan.
Sivilizatsiyaning vujudga kelishi
Miloddan avvalgi 2- mingyil-likda ilk shahar-davlatlar vu-vu-judga kela boshladi, jumladan:
Knoss, Miken, Tirinf, Pilos. Mil. avv. 2- mingyillikda Krit orolid������������������!�dga keladi. Afsonaviy podsho Minos nomi bilan uni Minoy sivilizatsiyasi deb atash-gan. Krit orolid�������������������������%�����������������suv toshqiniga sabab bo‘lgan vulqon otilishi oqibatida vayron bo‘lgan. Ko‘p o‘tmay qayta tiklangan. Mil. avv. 1450-yillarda qit’adagi Yunoniston hududidan jango-var qabilalar bostirib kiradi, ularni axeylar deyishgan. '����� � ������ ������ ���������������� �����d bo‘lishini �������������%��dilar. Mil. avv. 1200-yilda doriylar ja-nubiy Yunonistonga bostirib kiradilar va Miken davlatini yakson qilib, Sparta davlatiga asos soladilar.
Yunonlarning dengiz
sayohatlari
Egey d�����dagi ko‘p sonli kat-ta-kichik orollar, qulay d�����qirg‘oqlari va qo‘ltig‘lari yunonlar
orasida d���������%�����!���pishiga imkon yaratib ber-di. Biroq yunonlarda katta kemalar bo‘lmagan, kichik eshkakli qayiqlarda esa sohildan yiroqq���������������ancha xatarli bo‘lgan. Bundan tashqari, yunonlarda hali kompas bo‘lmagan, adashib qolishdan xavfsirab, ����� %���� �����digan qisqa masofalarga – oroldan orolga yoki sohil yaqinid�� ���������� �̂!������� den-����������������%�����dan foydalanib olis sayohatlar-
Yunonlar dengizda
Minoy sivilizatsiyasi imoratlarinig
xarobalari
Miken shahri. Tiklangan
86
ga – Misrga hamd��������������Qora d��������������-d������������������������������F���������damlar yashaydigan hududlarni Oykumena deb atashgan.
Tayanch konspektBolqon yarimoroli, Peloponnes yarimorolimil. avv. 2-mingyillikda – Miken, Krit davlatlari mil. avv. 1450-yillar – axeylar – Minoy (Krit) ������������������������������������dilarmil. avv. 1200-yil – doriylar Miken davlatini vayronaga aylantirdilar
��
�
�
Savol va topshiriqlar1. Xaritadan Qadimgi Yunoniston va Krit oroli hududlarini ko‘r-
�����������%����������*%������������������2. Qadimgi Yunonistond����%���������������qayerda vujudga kel-
d�~���������������������������d�~3. Qad���F��������������*%���������������� ���������-
d�~4. Qand��� ����*%� ����������������� qadimgi yunonlarning
��!���%�����������������w�������%��d�~5. Lug‘atga qarang. Nega Qadimgi Yunoniston tarixiga «antik»
sifati qo‘shib aytilad�~�]�������qanday ma’noni anglatad�~�
24 –25-§§. Qadimgi Yunoniston ravnaqi
Yunon shaharlariMiloddan avvalgi IX–VII asr-larda dehqonchilik va hunar-mandchilik rivoj topishi bilan
����������� ��� ���������� ����� ��� ������ ����di. Yunon shaharlarining ko‘pchiligi bir q�������������-lar birlashishi yo‘li bilan tashkil topadi. Bunday shahar-lar va ularning tevaragida joylashgan qishloqlar shahar- davlatlarni vujudga keltiradi. Ulardan eng yiriklari ��� va Sparta davlatlari bo‘lgan.
«Polis» deb atalgan barcha shahar-d��������� ����qo‘shinlariga ega bo‘lgan (yunoncha «p������ ������«shahar» ma’nosini anglatadi). Polislar bir-birlari bi-���� �������� �������� ���������� C��� �������� ����������askarlarga ta’lim-tarbiya berish va durust qurollan-
Eslab qoling!��� va Sparta
davlatlari Qadimgi Yunonistonning eng yirik shahar-davlat-lari bo‘lgan.
������dargohida
Yunon gopliti
87
tirishga intilar edi. Armiyaning asosini og‘ir qurollan-gan askarlar – goplitlar tashkil etgan. Ular to‘rtburchak ���%����� ������ %����������� ���������� ����� !���������qatorlar bilan jang qilishgan. Bunday jangovar safga ���������falanga deb atalgan. Mabodo oldinda borayot-gan goplit o‘ldirilsa, uning ortida turgan jangchi halok bo‘lgan askar o‘rnini egallagan. Askarlar xanjarlar va ���������������qurollanganlar, ularni dushman hamla-��}�����������������dan yasalgan ko‘krak sovuti va teri qoplangan yog‘ochdan yasalgan qalqon, boshini esa ������dan yasalgan qattiq d����������;����qilgan.
O‘zingizni sinang!
Shahar-davlatlar – ... Goplitlar – ...
P������������������������������������������������
���davlati
������F������������� !����������qiy qismida tog‘lik Attika viloyati joylash-gan yarimorol mavjud edi. Mil. avv.
2- mingyillikda Attikaning g‘arbiy qismida yunon- lar «Akropol», ya’ni «Yuqori shahar» deb atalgan qal’a quradilar. Bora-bora Akropol tevaragiga odam-lar ko‘chib kelib o‘rnasha boshladilar, shu tariq��'*���shahri vujudga keldi.
Attika aholisi uchta katta guruhga bo‘lingan, jum-ladan: fuqarolar, chet elliklar – meteklar va qullar. ������������������d��*����%����������%�%�������'*-na fuq������������������'*���davlati fuqarosi bo‘lish nafaqat faxrli, qolaversa, foydali ham bo‘lgan. Negaki miloddan avvalgi V asrdan boshlab davlat idoralarida ishlayidigan fuqarolarga muayyan haq to‘lana bosh-langan.
Faqat fuqarolar barcha huquqlardan foydalanar-d������J��������������������������%%�����������%�-�������������d������d qilingan edilar. Quldorlar qul-
Eslab qoling!Attika aholisi uch
katta guruhga bo‘-lingan edi, jum-ladan: fuqarolar, meteklar va qullar.
������qarolari
Yunon piyodalarining
safga zich tizilishi (falanga)
88
lar hayotini qad����������� ������� ������� pulga sotilgan.
'*��� davlatiga kumush konlarining mahsuloti ��� ���� q����� ������ %����� daromad keltirgan. Bundan tashq���@�'*���d���������;�qi mustahkamlanishi bilan d����� ���dosi ham rivoj topad��� '*������ �������portiga aylangan Pirey bandargohidan mamlakatga qullar va xilma-xil tovarlar keltirilgan.
'*��� d����� ����;�q�� ��������'*��� ������da joy-lashgan, shahar hukmdorlari und�������� ��������ko‘ra foydalanganlar.
���data’lim
'*��da davlat maktablari bo‘lmagan. ��������������������������pedagogga (yunonchadan «pedagog�� ������
«bolani yo‘lda kuzatib boruvchi» ma’nosini anglata-di) haq to‘lab o‘qitishgan. Qonun bo‘yicha faqat o‘g‘il bolalar uchun ta’lim olish majburiy bo‘lgan.
Yetti yoshd��� �������� ��������� ������ ��� ������o‘rgatilgan. Stil bilan mum surkalgan taxtachalarga harf-larni metall tayoq��������������������'%��������;�qarolar uchun ta’lim shundangina iborat bo‘lgan. Puldor ota- ����������;�����dlari esa palestra – xususiy gimnastika maktablarida tahsilni davom ettirishgan. Palestrada ada- biyot o‘q������@����w���������������qa ham o‘rgatilar edi.
������ �������� "�� ����dan gimnastika bilan shu-g‘ullanard������ '���� ����}�� ������ %�����@� ������ ���disk uloq������@� ������%%�� ��� �����dlikka sakrash hamda yugurish ham o‘rgatilard��� ���pirinlar, shu-ningdek, qo‘l jangi, harbiy ishlar va otga minib yurishni o‘rganishgan.
Palestralarda mashhur haykaltaroshlar ishlagan haykallar turgan. Masalan, palestralardan birida Mi-ronning «Diskobol» (Disk uloqtiruvchi) va Polikletning «Nayzabardor» degan haykallari o‘rnatilgan. Haykal vositasida yigit kishi qanday bo‘lishi – kuchli, jismo-���� ���%���� ��� ���� ������� ��������� ����� ��������kerakligi uqtirilgan.
Disk uloqtiruvchi. Haykaltarosh Miron
Eslab qoling!Yunon haykalta-
roshlari haykallar or-qali har bir o‘spirin– kuchli, jismonan baq������ ��� ����vatanini himoya qi-lishga tayyor bo‘lishi ���������� �;�dala-ganlar.
89
'*��da oliy ma’lumot beradigan o‘quv yurtlari ham bo‘lgan. Ammo, ularda faqat o‘ta boy ota-onalarning ;�����dlarigina o‘qish imkoniyatiga ega bo‘lishgan. Bunday ta’lim muassasalarida astronomiya, geomet-����@�����*��@� ���� ���qitilardi. Ta’lim olish muddati 3 -4 yil davom etgan. Ana shundan keyin davlat ishlari- d���w������� ����������������� �%����������!�dga kelgan.
O‘zingizni sinang!
Pedagog – ... Palestra – ... Stil – ... Miron – ...
SpartaMiloddan avvalgi XII asrda Janubiy Yunoniston (Lakonika) hududiga doriy- lar qabilasi bostirib kirdi. Ular mahal-
liy qabilalarni bo‘ysundirib, Sparta davlatiga asos soldilar. Sparta eng yirik yunon davlatlaridan biriga aylandi. Spartaliklar qulga aylantirgan mahalliy aholi – ilotlar ham aslida yunonlar bo‘lib, ular bilan bir tilda ������������
Miloddan avvalgi VIII –VII asrlarda qullar soni un-cha ko‘p���������'*��dan farqli o‘laroq Spartada qulga aylantirilgan aholi ko‘pchilikni tashkil etar, ular ham spartaliklardan qattiq nafratlanar edi. Bunday sharoitd�� ���� ��%��������� ;�qat kuch bilan saqlab qolish mumkin bo‘lgan. Shuning uchun ham sparta-��%��������davlatida alohida shart-sharoitlar yaratdilar: jumladan, hamma amal q�������������������qat’iy in-����@����q��������!����������������������������da yengilganlarga qarshi shafq��������������
Sparta urushga tayyorgarlik ko‘rayotgan bir shahar-ga o‘xshab qolgan. Chet elliklar Spartaga kiritilmagan. Savdo-sotiq sust rivojlangan, san’at asarlari, chiroyli ibodatxonalar ham bo‘lmagan. Hamma uylar bir-biriga o‘xshatib qurilgan. Spartada haykaltaroshlar ham, ras-somlar ham, olimlar ham bo‘lmagan.
Sparta fuqarolari (spartaliklar)
Spartaliklar jangda
Spartalik jangchi
90
Ilotlar mamlakat bo‘ylab joylashgan kichik-kichik qishloqlarda yashaganlar. Ular alohida spartaliklarni emas, balki butun boshli davlatning mulki hisobla-nardilar. Ilotlar alohida spartaliklar oilasi yeriga ishlov berib, chorvani boqishgan va boshqa ko‘plab majbu-riyatlarni bajarishgan. Spartaliklar esa faqat jangchi edilar. Ular dehqonchilik bilan ham, chorvachilik bi-lan ham shug‘ullanmas, qurolni hech qachon qo‘ldan qo‘ymasdilar.
Ilotlardan tashqari Spartada to‘la-to‘kis huquq-larga ega bo‘lmagan fuqarolar – perieklar ham ��������� J���� ��� ���� ���d kishilar bo‘lsa-da, Xalq kengashida ishtirok eta olmas, armiyad�� ��-mat qilolmas edilar.
Qadimgi Spartada kuchli va chidamli odamlar qadrlangan. Bolalar ancha qattiq sharoitda voyaga yetishgan. Boshidan mustaqillikka o‘rgatish maqsadi-da ularni deyarli boqishmasd���]��������������������likni topishga majbur etilgandilar. Bunday sharoitda bolalarning o‘g‘rilik qilishdan boshqa chorasi qolmasdi.
Sparta maktablarida bolalarni harbiy ishlarga o‘r-gatishar, ularni kuchli va chidamli etib tarbiyalashardi.
Spartalik ayollarni ham jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishga va sport musobaqalarida qatna-shishga majbur qilishgan.
Yangi hududlarni o‘zlashtirish sabablari
Qadimgi Yunonistonda ��dagonlardan q���dor bo‘lib q����@� ���� ���� ���
mulkiga ega bo‘lmagan ko‘plab kishilar, shuningdek, boshp������@� ��pun va och odamlar paydo bo‘la boshladi. Ularning ko‘pchiligi vatanni tark etishga, begona yurtlarda omadini sinab ko‘rishga majbur bo‘lgan.
Yunon savdogarlari kemalarda d����� ����dagi ���%������ �������������� �����d������J�������������den-�������������d������������������������������qida ���q-shavq bilan hikoya qilib berardilar.
Eslab qoling!Spartaliklar tomo-
nidan asoratga so-lingan tub aholi – ilotlar yunonlardan iborat bo‘lgan. Ular-dan tashqari, Spar-tada fuqarolikka to‘la ega bo‘lmagan – perieklar ham yashaganlar.
Ilotlar hosil yig‘imida
Perieklik kulollar ish ustida
91
F�����@��������dehqonlar safarga chiq����������-lana boshlaydilar. Boy quldorlar ketayotganlarga yor-dam berardilar. Ketayotganlar yo‘lga dudlama baliq, ��@������������@�������q�������������� �������%������olishgan. Shuningdek, d������������������ ��������di-gan va ko‘chib ketayotganlar boradigan joylarda bo‘lib qaytgan yo‘l ko‘rsatuvchi ham ajratilardi.
Jo‘nab ketish oldidan yunonlar xudolarga qurbon-��%������������������������������������� �������������qamishdan to‘qilgan savatchalarda olov ham olish-gan.���������������da ular umrbod tark etgan vatan-ning bir parchasi edi.
Yunonlarning Qora dengiz sohillariga
joylashishi
Yunon tangalari
Buyuk yunon koloniyalashtirishi
Yunon koloniyalarining tashkil topishi
Yunonistondan ko‘chib kelgan-lar Sitsiliya oroli sohili va Apen-nin yarimoroli janubiga o‘rnash-
d������J�������������������������������Qora d�����bo‘ylarida ham vujudga keldi.
F����������� ������������ ��%�������� �������davlatlarga aylana bord���]���������������������%�-lari, qo‘shinlari, qonunlari va tangalari bo‘lgan. Ularda savdo-sotiq va hunarmandchilik rivojlandi.
Olviya Pantikapey
Xersones
Kichik Osiyo ya.Milet
TirKipr o.Krit o.
Kirena
���Sparta
Bolqon ya.Apennin ya.
Dunay
RimSardiniya o.
Korsika o.
Sitsiliya o.
Karfagen
Vizantiya
Yunon koloniyalashtirishi yo‘nalishlari
92
Deyarli barcha koloniyalar mustaqil quldorlik dav-lati bo‘lgan. Ularning aholisi Yunoniston shaharlari – polislari bilan doimiy aloqad����������F���������������yagona xalq – ellinlar d���� ���� �������@� ���� ���������esa Ellada deb atashgan. Elladaga g‘alla, metallar va qullar keltirilar edi.
F�������������������������������qarshi qo‘yishgan. J���������������������������������da yashovchi yunon bo‘lmagan xalqlarni shunday nom bilan atashgan.
Miloddan avvalgi VIII – VI asrlarda ko‘pdan ko‘p yunon koloniyalari tashkil topdi. Bu davr tarixda Buyuk yunon koloniyalashtirishi nomini olgan. Qora d�������-hillarida Olviya, Xersones, Pantikapey, Tanais, Fasis, Trapezund va boshqa yirik koloniyalar vujudga keldi. ���������d���������������d�����d�������d yunon koloni-yalari tashkil topdi.
Yangi mamlakatlar bilan tanishuv yunon madani-yatini boyitdi. Masalan, miloddan avvalgi VIII asrda Yunonistonda Finikiya alifbosiga asoslangan yangi ��������!�dga keldi. Alifbo 24 ta harfdan iborat bo‘lgan. Ular orasid�� ����� ������� paydo bo‘ldi. Koloniyalar va yunon shaharlari o‘rtasidagi mahsulot ayirboshlash, savdo-sotiq va hunarmandchilik ravnaq topishiga asos yaratdi.
Tayanch konspekt����������?���_����������������������������������davlat (polis)larga aylanishigoplit � falangaAkropol � «yuqori shahar»fuqarolar ��meteklar ��qullarpedagog – «bolani yo‘ld��%����������������stillar ��metall tayoqchapalestraMiron – «Disk uloqtiruvchi», P���%����������������dor»mil. avv. XII asr – doriylar Spartani bosib oldilar periyeklar ��ilotlarmil. avv. VIII – VI asrlar – Xersones, Pantikapey, Tanais, Fasis, Trap����d koloniyalari
�
������
��
���
Eslab qoling!Mil. avv. VIII – VI
asrlarda ko‘pdan ko‘p yunon koloni-yalari tashkil topdi.
Xersones shahridagi ibodatxona ustunlari
Pantikapeydagi Xalq majlisi
93
Savol va topshiriqlar1. Yunon shaharlari qay tariqa tashkil topd�~2. P��������~�P�������������� ���������d�~3. Attika aholisi q���������������!�������~��� ����������'*���;�qarosi bo‘lish nafaqat faxrli, balki foydali
���������~<�� '*��d���������������������������~6. Sparta davlati qanday tashkil topgan~�]��davlat aholisini qan-
d����������~7. Spartaliklar qanday qonunlar asosid������������~8. Ilotlar va p�����%���� %�~� ���� ��qeyiga ko‘ra nimasi bilan
farq�����~9. Yunon koloniyalashtirilishi boshlanishining sababi nimad�~10. Nima uchun davlat koloniyalashni qo‘llab-quvvatlad�~11. Xaritadan yunon koloniyalarini ko‘rsating.
���"#����da demokratiya
Demokratiyaningshakllanishi
'*��� ������d�� ��%����� ��-don bo‘lib, uning tevaragini turli-tuman imoratlar qurshab turgan.
Maydon esa agora deb yuritilgan. U xalq yig‘ini may-doni bo‘lgan. Shahar aholisining ko‘pchiligini hunar-mandlar va savdogarlar tashkil etgan.
'*���������da barcha erkak fuqarolar davlatni qan-day boshqarish kerakligi xususid������*%����������larini bayon eta olar ed���J����������%�������-molar va yangi qonunlarni muhokama qilish uchun har oyda to‘rt marta agorada yig‘ilardilar. Barcha qarorlar ����� ������� ������ ������ qabul qilingan. Boshqaruv- ning bu shakli demokratiya deb ataladi, ya’ni bu atama «xalq hokimiyati» degan ma’noni anglatadi («demos» – xalq + «kratos» – hokimiyat).
Drakont qonunlariMil. avv. VII asrd�� '*�����idora qilishd�� �qsoqollar kengashi muhim ahamiyatga
ega bo‘lgan. Shu kengash hokimlar va sudyalarni ��������� J���@� %������ �w������� ������@� ;�q���'*���
Notiqning ������qarolari huzuridagi nutqi
Eslab qoling!
Qora d����� ��-hillarida Olviya, Xer-sones, Pantikapey, Tanais, Fasis, Trape-zund va boshqa yirik koloniyalar vujudga keld��� ��������� den-���� ���������d�� ����d��� ����d yunon ko-loniyalari tashkil topdi.
���#�����pol
94
�����dalarid��� �������� '*��da aholining bir qismi ��dagonlar (aristokratiya) mol-mulk va boylikning de-yarli hammasiga egalik qilar, boshqa bir qismi oddiy xalq-«demos» ularning foydasiga ishlashga majbur ed���'���������������'*���davlati aholisi o‘rtasidagi d�����%������������%���������������������������
Adolat qaror topishini xohlagan har ikkala tomon Drakont ismli hukmdorga murojaat etishadi. Ular Dra-kontdan huquq va majburiyatlar borasida hammani tenglashtiruvchi q�������� ��������� ������� qilishadi. Mil. avv. 621-yilda Drakont xalq boshqaruvini bekor qilgan q��������������di va amalga kiritadi.
Bu qonunlar shu qadar qattiq�������������d�%�@��*-naliklar ularga «siyoh qolib, q�����������������@�deya ta’rif berishgan. Q������� ������� darajad�� �����-lik uchun ham D��%���� ������ !���� �� ����� !������ ���-gilagan. Masalan, Drakont q���������� %����@� �����kishining bog‘idan olma o‘g‘irlagan odam qatl etilardi, q���dorlar esa qullikka mahkum qilingan.
'��������*����%�������qonunlarga itoat etishgan, ������� ������� ������ ����������� ��� qonunchi Dra-kontni shahardan haydab yuborishgan.
Solon islohotlari'*��� davlatida xalq� �����da-lar hukumronligid�����������di.Xalqning ahvoli tobora yomon-
lashaverdi, shunda od�����������q-huquqlari uchun kurashga bel bog‘ladilar. Tayoqlar, tosh va metall qurollardan foydalangan qashshoq���� ��dagonlar-ning uy-qo‘rg‘onlariga hamla qila boshladilar. Xalq ��dagonlarga qarshi q���������%�����d���������������!�-nid��� ��������������dagonlar yon berishga va xalq talablarining bir qismini bajarishga majbur bo‘lishadi.
����� ����don va tajribali Solon d���� ��dagon, xalqqa yon berishning qattiq tarafdori bo‘lgan. So-���� �����dalarga shunday degan: «Yunoniston-ning ko‘pgina shaharlarida bo‘ldim, xalq zodagon-
Qarzrdor yunonlarning Solon islohotlaridan keyin qullikdan qaytishlari
Drakont qonunlariga binoan qatl jazosi
Eslab qoling!'*������ ��������
aristokratiya va demos nomli ikki qismga bo‘lingan.
95
larga qarshi chiqayotganini o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim. Kambag‘allarga qullar kelib qo‘shilmasdan turib, xalq talablarining bir qismini bajarish kerak».
Zodagonlar Solonga ishonishd���������'*�����%-dori etib saylashdi. Mil. avv. 594-yilda Solon davlat-ni idora qilishning old���� �������� ��������di. Avvalgi boshq�������������aristokratiya�W�����dalar hokimiyati)ni Solon demokratiya (xalq hokimiyati)ga almashtirdi. Davlatni boshqarishda faqat erkak fuqarolar ishtirok eta olardi. Ayollar va chet elliklar (ularni meteklar dey-ishgan) qabul qilinayotgan qonunlar muhokamasida ��������������da ishtirok eta olmasdilar.
C�������� ��%��*� ������ dehqonlarning q�������� ���|���}��������qul qilish ��%���|�����}���C����������dalar-ni xafa qilishni istamas, faqat xalq q����������������oldini olishga intilardi. Davlat boshqaruvidagi islohot-lar Xalq majlisi faoliyati tiklanishi va nasl-nasabidan q��w���������*����%������������davlat mansablarini egal-������%����������%���da tutar edi. Solon islohotlaridan keyin Attika aholisi fuqarolar va chet eldan keltirilgan qullarga ajratiladigan bo‘ldi.
O‘zingizni sinang!
Aristokratiya – ... Meteklar – ...
Islohotlar – ...
���dademokratiya
ravnaqi
Erkak jinsiga mansub barcha fuqa-rolar 20 yoshdan boshlab Xalq maj-lisida ishtirok etardilar. Xalq majli-
sining katta qismi badavlat bo‘lmagan hunarmandlar, savdogarlar, yollanib ishlochilar, dehqonlardan iborat bo‘lgan. Xalq majlisida omma uchun foydali qarorlar qabul qilingan.
Navbatdagi majlis bo‘ladigan kun oldindan e’lon qilinardi. Majlis ertalab barvaqt tayinlanar, negaki
Eslab qoling!Mil. avv. 594- yil-
da Solon davlatni idora qilishning ol-dingi, aristokratiya �������� demokrati-yaga almashtirdi.
Xalq majlisi�
Strateg�
Beshyuzlar kengashi�
Xalq sudi
���������������$dori
96
mehnatkash odamlar kund���%�����!lisga kela olish-masdi. Q������������������������%����������pish ke-rak edi.
'*��da mansabdor shaxslar Xalq majlisi tomoni-dan muayyan muddatga saylanib, majlisga hisobot berishgan. Mabodo mansabd������ �������!�������-lari ijrosini uddalay olmasa, Xalq majlisi bu odamni muddatidan old����������dan bo‘shatgan.
Xalq majlisi yangi qonunlarni tasdiqlar, eski qo-nunlarni bekor qilar, boshqa qarorlar, masalan, yan-gi inshootlar qurilishiga, armiyaga va boshqalarga mablag‘ ajratish to‘g‘risida qaror qabul qilar edi.
Har yili saylanadigan Beshyuzlar kengashi kunda-lik joriy masalalarni hal qilard���]����������%�������ga strateg rahbarlik qilgan. Kengash qarorlari Xalq majlisida tasdiqlangan.
Xalq sudi� ��� '*��da muhim davlat organi bo‘lgan. 30 yoshga to‘lgan fuqarolar uning faoliyatida ishtirok etar edilar. Sudd�� ������������ ��� �� �������������������q��������������%����������������������digan va qonunlarni biladigan odamni yollashi kerak bo‘lgan.
Perikl asriMiloddan avvalgi 443–429-yil-larda� "<���������������� � � ������-miga saylangan Perikl hukmronligi
davrid��'*������qudratli davlatga aylandi va mam-lakatda demokratiya ravnaq topdi. Bu davr shuning uchun ham «Perikl asri» deb atalgan. Ajoyib yunon ������������@����������������������Periklning do‘stlari bo‘lishgan. Perikl tarixchi Gerodot, haykaltarosh Fidiy bilan do‘st tutingan edi. P���%��%����������������;����ega bo‘lgan. U umuman xalq��� ������ %���%��� qaror qabul qilishga majbur qilmagan, balki ishontirish kuchiga tayanib ish yuritgan. P���%�� �������� ��������� �������� ��� ����� ���������%��������� ���qid qilgan kishilarni ta’qib etmagan.
Beshyuzlar kengashining
yig‘ilishi
Xalq majlisi
97
Perikl Xalq majlisid��� ����������� ���� ��qi to‘lashni joriy qildi. Perikl hukmronligi davrid��'*��da katta qurilish ishlari amalga oshirildi. Perikl Akropolda qurilgan mashhur inshoot Parfenon �� ������'*��� ���-datxonasining tashabbuskori bo‘lgan.
Mil. avv. V asrining ikkinchi yarmida Sp�����'*������asosiy raqibiga aylandi. Shaharni xavf-xatardan asrash uchun P���%��'*��dan to Pirey d��������dargohigacha mudofaa devorlari qurish to‘g‘risida buyruq berdi.
Periklning faoliyati badavlat shaharliklarga yoq-masd�@� �� ��dagonlarning hamlalarini qaytarib turgan. Vaboga chalingan Perikl vafot etganidan keyin u joriy etgan ko‘pgina yangiliklar bekor qilingan.
O‘zingizni sinang!
Beshyuzlar kengashi – ... Strateg – ...
Perikl – ... Parfenon – ...
Tayanch konspektagora – xalq yig‘ilishlari uchun maydondemokratiya – xalq hokimiyati aristokratlar ��demosmil. avv. 621-yil – Drakont qonunlarimil. avv. 594-yil – Solon islohotlarimil. avv. 443–429-yillar – Perikl 15 marta ����������������qayta saylanganP��;�������������'*������datxonasi
�����
�
�
Savol va topshiriqlar1. Xaritad���'*���davlatini ko‘rsating va uni tasvirlab bering.2. D��%����������~�'*��da demokratiya qaysi shaklda na-
moyon bo‘ld�~+�� C����� ���������������%������dan keyin aholi turmushida qan-
}�������������������}�~��� C��������������������������'*���davlat boshqaruvining asosiy
organlarini sanab bering.5. «P���%��������}���}������������������~
�����������$��������������
P������������strategi
Eslab qoling!
Mil. avv. 443 – 429-yil-larda 15 marotaba stra-��� ������������������Perikl davrid��'*������qudratli davlat bo‘ldi, mamlakatda demokra- tiya ravnaq topdi.
7 – Tarix, 6-sinf.
98
27-§. Yunon-fors urushlari
Yunon-fors urushlarinig
sabablari
Miloddan avvalgi V asr boshlarida Yunonistonga forslar tahdid sola boshladi. Doro I hukmronlik qilayot-
gan Fors davlati yangi-yangi mamlakatlarni bosib olishga intilgan. Forslarning Yunonistonga harbiy yur-ishlari yunon-fors urushlari nomini olgan bo‘lib, ular miloddan avvalgi 490-yildan boshlanib, mil. avv. 449-yilga qadar davom etgan.
Yunonistonning barcha shaharlarida fors elchilari paydo bo‘lib, ular: «Bizning hukmdorimiz, buyuk sha-hanshoh Doro, kunchiqardan kunbotargacha barcha mamlakatlarning birdan-bir egasi sizdan yer va suv talab qilmoqdadir», deb baralla aytishardi.
Yunonistondagi ayrim shaharlar aholisi forslarga qarshilik ko‘rsatishning sira iloji yo‘q deb hisoblab, shahanshoh Doro I ning shartlarini qabul q������������edilar.
'*��� ��� Cparta bosqinchilarga itoat etmaslikka ahd qild��� ����� ���������� '*���� %����da, shahar �������� �����dan ularni o‘ldirib, qoyadan tashlab yubordilar. Elchilarni chuqur quduqqa tashlab yubor-gan sp������%���� ���� ����� ��da bilan: «Yetarlicha suvni ham, yerni ham quduq tubidan topasiz-da!» deyishgan ekan.
Mil. avv. VI asr oxirida�����������������%������-dagi yunon shahar-davlatlarini bosib old���'*������%�dori yunon polislariga yordam q������������di. Bundan �����������D��� ��'*��dan shafq������qasos olish-ga ahd qildi.
Marafon jangi Miloddan avvalgi 490-yilning sentabrid�� ;���� ������� ����� ����
d��������%��������di va Attika sohiliga langar tashla-di. Forslarning kemalari beso‘naqay va burilishi qiyin edi. Marafon tekisligida o‘q-yoylar bilan qurollangan fors suvoriylari kemadan tusha boshladilar. Bu teki-
Yunoniston qirg‘oqlaridagi fors kemalari
Fors jangchilari
99
slik otliq lashkar harakatlanishi uchun qulay edi, for-slar aynan shu yerda jang olib borishga qaror qilishdi. Yunonlar forslarga qaraganda kam sonli edi, shuning uchun ular fors suvoriylari yetib borolmaydigan qoya-larga o‘rnashib oldilar.
Yunon lashkari forslarni Attika ichkarisiga bo-radigan yo‘llardan to‘sib qo‘ydi. Ammo ular ochiq jangga kirishdan cho‘chir edilar. Bir hafta o‘tdi. Fors-lar ayyorlik qilishdi. Tunda ular otliq qo‘shinlarni ke-malarga yukladilar, Attikani aylanib o‘tib, kutilmagan ������������'*������������������qaror qildilar. Yunon qo‘shinlariga sarkardalik qilgan Miltiad ertalab bo‘lib o‘tgan voqeadan xabar topganidan so‘ng Marafon tekisligida qolgan fors qo‘shinlarini tor-mor qilishga ahd qildi. Yunon piyoda jangchilari falanga bo‘lib saf-�������dilar. Forslar uning o‘rtasini yorib o‘tdilar. Biroq yunon falangalarining ikkala chekkasida joylashgan kuchli qo‘shinlar forslarni tumtaraqay qochishga maj-bur qildi.
Ayni paytda yunonlar tekislikda qolgan fors qo‘shinlarining orqasidan ichkariga kirib boradilar. Asir tushishd�������������;�����������%��������qa-rab chekinishga tutindilar. Yunonlar hal qiluvchi jang-
Eslab qoling!Forslar va yunon-
larning Marafon jangi mil. avv. 490-yilda bo‘lib, yunonlar g‘alabasi bilan tugagan.
Marafon tekisligidagi jang sxemasi
Yunon-fors urushlari
Fors jangchilari. Tekis yuzaga ishlangan
bo‘rtma haykallar
Gellespont
'*��
EritreyaMarafonmill. avv. 490-y.
Salaminmill. avv. 480-y.
Mil. avv. 490-yildaforslar yurushiyo‘nalishi.Mil. avv. 480-yildafors armiyasi yo‘nalishiMil. avv. 480-yilda;�������������������
Plateyamill. avv. 479-y.
FJ����C^��Kichik�����Fermopil
mil. avv. 480-y.
100
da forslarning yettita kemasini egallab oldilar. Forslar-ning qolgan qo‘shinlarini esa tor-mor etdilar.
Miltiadning buyrug‘iga ko‘ra bir jangchi forslar us-tidan q��������� ������� ��qid�� ������� ���%������������'*�����������qarab yugurdi. Naq 42 kilometr yo‘lni chop���������!�������������������������@�deb ���������������qi yorilib, jon bergan. Keyinchalik olis masofaga yugurish Marafon yugurishi deb atala bosh-landi.
Fermopiljangi
Yangi urushga tayyorgarlik ketayotgan paytda Doro I vafot etdi. Qo‘shinlarni
Yunonistonga uning o‘g‘li Kserks boshlab keldi.Forslarning qo‘shinlari turli-tuman qabilalardan
tashkil topgan, qurol-aslaha va jang qilish usullari bir xil emasdi.
Mil. avv. 480 - yilda Kserks qo‘shinlari Gellespont ���������������%��di. Podsho buyrug‘i bilan bir kilo-metrd��������%��prik qurildi.
Yunoniston sarhadiga kelib tushgan Kserks lashkari shimoliy Yunonistonni bosib ola boshladi.
Tog‘lardagi Fermopil darasi Yunoniston shi-molidan janubiga olib boradigan birdan-bir yo‘l edi. Yunonlar o‘sha joyda pistirma qo‘yishga qaror qilishdi, ammo forslarga tog‘lar orqali yo‘lni ko‘rsatib bergan bir sotqin chiqib qoldi. Yunonlar qo‘shiniga Sparta pod-shosi Leonid boshchilik qilgan. U 300 spartalikdan boshqa barcha yunon jangchilariga chekinishni buyur-gan. Sparta qonunlariga ko‘ra, spartalik askarlar jang maydonidan chekinishi mumkin emas edi. Ularning barchasi qahramonlarcha halok bo‘ldi. Ushbu voqea «Uch yuz spartaliklar jasorati», deb tarixda mash-hur bo‘lib qolgan. Fermopil jangidan keyin Kserks q����������� ������ F����������� ������ �����@� '*�����ishg‘ol qilganlar.
Salamin jangi
Harbiy d����� qo‘shini qo‘mondoni Femistoklning maslahati bilan yunonlar 200 ta harbiy kema – triyeralar qurishdi.
Eslab qoling!Fermopil jangi
mil. avv. 480-yil-da bo‘lib o‘tgan.
Fermopil jangi
Leonid – Sparta podshosi
101
Bu harbiy kemalar qoyalar orasid������������!�����dan ����������������@�������d����������%����������%da – soatiga ">�%������������%d������������
Hal qiluvchi d����� !���� miloddan avval-gi 480-yilda tor Salamin bo‘g‘ozida bo‘lib o‘tdi. Yunon d����������������������������;���������������������dan kuchli bo‘lgan. Yengilganidan keyin Kserks �������qoldiqlari bilan Yunonistonni tark etishga ma-jbur bo‘ldi.
Miloddan avvalgi 479- yilda� ;������� ������ '*-nani bosib olishga urinib ko‘radilar. Biroq yunonlar-ning birlashgan lashkari Plateya shahri yaqinida fors qo‘shinlarini tor-mor etdi. Bu yunon-fors urushlaridagi yirik jang bo‘lgan�� ����� ������ ������ �������� �����-����� ���*q,� �� �����%� �����dagi barcha yunon polislari – shaharlarning mustaqilligini e’tirof etib, yunonlarga qarshi harbiy harakat olib bormaslikka va’da bergan.
Shunday qilib, yunon shaharlari ko‘pchiligining ������� ��� ���dlik uchun jang qilgan yunonlarning qahramonligi nihoyatda kuchli raqib ustidan g‘alaba q����������%������di. 40 yildan ko‘proq davom et-gan yunon-fors urushlari yunonlarning to‘liq g‘alabasi bilan yakunlandi.
O‘zingizni sinang!
Mil. avv. 490-yil – ... Mil. avv. 480-yil – ... Mil. avv. 479-yil – ...
Tayanch konspektmil. avv. 490 – 449-yillar – yunon-fors urushlarimil. avv. 490-yil – Marafon jangimil. avv. 480-yil – Fermop���!���������������partalik jasoratimil. avv. 480-yil – Salamin jangi
mil. avv. 479-yil – Plateya jangi – yunonlar g‘alabasi
�
��
�
�
Eslab qoling!
Eslab qoling!
Mil. avv. 479- yilda forslar yana '*����� ������ �����-ga urinib ko‘radilar. Yunonlarning bir-lashgan lashkari Plateya shahri yaqi- nida fors qo‘shin-larini tor-mor etdi.
Salamin� �������dagi jang mil. avv. 480- yil-da bo‘lib o‘tdi.
Salamin jangidagi yunonlar kemasi
102
Savol va topshiriqlar1. Forslarning Yunonistonga bostirib kirishi sabablarini aytib
bering.2. Xaritadan forslar Yunoniston ustiga yurishlarining asosiy
yo‘nalishlarini ko‘rsating.3. Marafon jangi qatnashchisi (forslar yoki yunonlar armiyasi
jangchisi) nomid�����%����������4. Salamin jangining borishi va yakuni haqida gaprib bering.5. Salamin orolida Fors d������� ������������������� �������
sabablarini ayting.
28-§. Yunonistonning Makedoniya tomonidan bosib olinishi
Yunonistonmag‘lubiyatining
sabablari
Yunonlar bir-birlari bilan urusha- yotgan paytda Makedoniya podshosi Filipp II Elladani bosib olish maqsadida jang taktikasini
takomillashtirdi va qo‘shin yig‘di. Uning qo‘shinlari suvoriylar va piyodalardan tashkil topgan. Piyoda qo‘shinlar 16 qatordan iborat falangada� �������di. Falanganing oltinchi qatorid��� ������ ��������� qa-tord���!�����������;��������di. Jang paytida butun ;������ ���������� ����� � ��qotga o‘xshab qolar edi. Falanga qanotlarini otliqlar himoya qilardilar.
Yunonlar, Filipp II tartib o‘rnatadi va polislar o‘rtasida tinchlikni barqarorlashtiradi, deb umid qilar edi. Faqat mashhur notiq Demosfen Ellada shaharla-�����%����@����������������������������������%�donlar-ga qarshi kurashishga da’vat etadi. Fiva shahri aholisi esa Filipp II qo‘shinlariga q������'*������������������;�-qiga qo‘shiladi.
Xeroneyaostonasidagi
jang
Demosfen Filipp II ni istilochi sifatida baholashni davom ettiradi va yunon davlatlari boshliqlarini dushmanga
qarshi kurashish uchun hamjihat bo‘lishga da’vat qila-di. Demosfen yunon shahar-davlatlari hukmdorlari-ning bir qismini ishontirish va ko‘ndirishga erishadi, ular
Demosfen o‘smirligi-danoq notiq bo‘lishni orzu qilardi. Lekin u juda past ovozda ga-pirar va duduqlanar-di. Ovozi balandligini oshirishni mashq qilar-kan, u dengiz shovqi-nidan balandroq baqi-rishga harakat qilar edi.
103
bir ittifoqqa uyushadilar. Qattiq qarshilik ko‘rsatilishiga qaramasdan, Filipp II yunon shaharlarini birma-bir ���������������di. Miloddan avvalgi 338- yil 2- av-gustda yunonlar va makedonlarning asosiy kuchlari Xeroneya shahri yaqinidagi Beotiyada to‘qnashadilar. Qo‘shinlar son jihatdan teng edi. Ammo yunonlar qarshisida Makedoniyaning erkin fuqarolarid��������-gan yaxshi harbiy ta’lim ko‘rgan lashkarlari turar edi. Yunonlarning qo‘shinlari esa ma’lum haq��������!���qiluvchi yollanma askarlar va fuqarolarning harbiy ta’lim ko‘rmagan jangchilaridan iborat bo’lgan.
Qattiq�!������q davom etadi. Harbiy hiyla qo‘lla-gan yunonlar ustunlikni qo‘lga oladilar. Make-donlar chekina boshlaydilar. G‘alaba qilayotga-niga ishona boshlagan yunonlar ularni quvishga tushadilar. Yunonlarning qo‘shinlari shunda ikki bo‘lakka ajraladi. Ana shu bo‘laklardan biriga Filipp II ning o‘g‘li Aleksandr qo‘mondonlik qilayotgan suvoriy qo‘shinlar qaqshatqich ����������di. Yunon qo‘shinlari chekina bosh-laydi va tor-mor etiladi. Jangda yunonlar- ning aksariyati halok bo‘lgan. Xeroneya osto-nasidagi jangdan so‘ng mag‘lubiyat oqibatida Yunoniston Makedoniyaga qaram bo‘lib qoldi.
Yunoniston Makedoniya
tarkibida
«Yunonlar ozodligi Xeroneya osto-Xeroneya osto-nasida halok bo‘lganlar bilan birga-likda dafn qilindi», degan edi De-
mosfen. Bu mag‘lubiyatdan keyin Yunoniston aholisi ����qismatini qo‘rquv og‘ushida kutib turishgan. Biroq Filipp��������������������podshosi deb e’lon qilmaydi. Filipp II yunonlar bilan birlashib, forslarga qarshi ittifoq ����d���J������������������qo‘shinlar bosh qo‘mondoni deb e’lon qiladi. Yunon shaharlariga esa Filipp�������d �%����%��������������davlatining keyingi taqdiri xususida ������������ ������ ��������� ����������� ����� �%��������e’lon qiladi.
Eslab qoling!Falanga – piyoda-
larning 16 qator bo‘lib �����!����������
Filipp II piyodalari
Eslab qoling!
Makedoniya Yuno- nistonni mil. avv. 338-yili Xeroneya yaqinidagi jangdan so‘ng bosib oldi.
104
Miloddan avvalgi 337-yilda Spartadan tashqari barcha yunon shahar-davlatlarining vakillari Korinf-ga yig‘ildilar va Makedoniya hokimiyati ostida yunon davlatlari ittifoq�������dilar. Ular murosada tinch-totuv �������@�����������������������������%����������������ichki ishlariga aralashmaslik to‘g‘risida shartlashadi-����� ]������ � ���������� ������ �������davlatlari ken-�����������������������������da tutilgan edi.
Fors davlatini bosib olishini rejalashtirgan qo‘shin-������������F��������������%��������%����������������di. Filipp II hatto yunonlarni qanoatlantiradigan urush uchun bahona ham o‘ylab topadi: yunon-fors urushlari davrid�����%�������������������qasos olish va shoh Kserks Eronga olib ketgan yunon xudolari haykallarini asirlikdan qutq�������
Biroq Fillip II forslarga qarshi yurishini amalga oshi- ra olmadi. U miloddan avvalgi 336-yilda�����������a’yonlari tomonidan xoinlarcha o‘ldirilgan. Uning o‘g‘li Makedoniyalik Aleksandr hukmdor bo‘ldi.
Tayanch konspektMakedoniya podshosi Fillip IImil. avv. 338-yil – Xeroneya jangimil. avv. 337-yil – Korinf ittifoqining vuludga kelishi������� %������������%� ��� ���������� ������ �������davlatlari kengashi hal qilishimil. avv. 336-yil – Fillip II o‘ldirild����'��%���dr
���
�
�
Savol va topshiriqlar"�� C��������@���������������������������%��������qilligini
saqlab qola olmad����~2. Demosfenning Ellada aholisi oldid��� ������������d�~3. Xaritadan Filipp II ning yurishlari yo‘nalishlarini ko‘rsating.4. Makedonlar qo‘shinlari yunonlarnikidan nimasi bilan farqlan-
��~5. Yunonistonning bosib olinishi qachon va qaysi jangda ro‘y berd�~6. Filipp II Yunonistonni bosib olganidan keyin yunon shahar-
larining boshqaruvida qand�������������������d�~
Filipp II
Eslab qoling!
Miloddan av-valgi 337-yilda Spartadan tashqari barcha yunon sha-har-davlatlarining vakillari Korinfga yig‘ildilar va Make-doniya hokimiyati ostida yunon dav-latlari ittifoq���� ���-dilar.
105
29–30- §§. Qadimgi Yunoniston madaniyati
Fuqaro tarbiyasi
Bolalikdan yunonlar miyasiga ja-moat ishlari shaxsiy yumushlardan ustuvor ekanligi to‘g‘risidagi dunyo-
qarash shakllantirilgan. Maktablar faol fuqarolar, d������ ��������������� ������������� ������di. Sportni ����!������������ ��� ���piya o‘yinlariga yalpi q���qish ��������� �����qilgan. Bolalikdanoq o‘g‘il bolalar-ga she’riyat va musiqaga muhabbat hissi singdirilardi.
Arslonni yenggan Gerakl� ���%����� ������ ����-������� Qadimgi yunon haykaltaroshi Geraklni barvasta pahlavon sifatid�� ������������ ��qa oyo-qlarida turib olgan bahaybat arslon esa Geraklning yelkasidan ham kelmaydi. Ammo nega Gerakl libos- ���������������~�]��qadimgi yunon tasviriy san’atining ������ ��� !��������dan birid���� `��%��������� ������da Geraklning kuch-qudratini ko‘rsatish muhim bo’lgan. Bordi-yu haykaltarosh bahodirni kiyimda tasvirlasa, uning arslonni yengayotgan mushak va changallari- dagi kuchni ko‘rmagan, qudratli, mashq ko‘rgan tana-������������������������������dik.
Umumiy ta’limdan tashqari, yigitlar ikki yil, harbiy ta’lim ham olishgan. Birinchi yili ular uylarida yashar va safda yurish, qurol taqib yurish, ochlik va sovuqqa chidamli bo‘lishni o‘rganishardi. Ikkinchi yili esa ayrim-lari Attika chegara qal’alarida ������� ������� �������va boshqalari Pirey portida d���������%����w���������larini o‘rganishar edi.
Mamlakatni mudofaa q������ ��������� ������ %��-gan taqdirda 30 yoshga to‘lmagan erkaklarning bar-chasi qurol-yarog‘lari va harbiy kiyim-kechaklari bilan %����%%��������%���������������������C��������������� �-dolari, jonajon kulbasi va mamlakati uchun janglarga kirishgan. Vatanga muhabbat har bir fuq�������*doyi- ligi va jasorati hisoblangan.
Geraklning sher bilan jangi
Ta’lim jarayoni
106
Yunonlarga yuksak vatanparvarlik hissi mavjud bo‘lib, Vatan himoyasi yo‘lida halok bo‘lganlar qahra-monlar deb e’lon qilinar edi. Qahramonlar dafn etilgan joylarga qurbonliklar bag‘ishlangan.
Olimpiya o‘yinlariSport barcha yunonlar uchun sevimli mashg‘ulot bo‘lgan edi. Miloddan avvalgi 776-yilda
��%��������%����������piya o‘yinlari turli-tuman sport musobaqalari orasida eng asosiysi hisoblangan. Ana shu sanadan boshlab har to‘rt yild��������������p tog‘ida muqaddas olov Quyosh nurlaridan yondirilar, F�����������������������*dan kelgan sportchilar besh-kurashda bellashar ed��� ]���%������ ���� ������%%��sakrash, disk uloq������@����������qtirish, yugurish va kurashd�����������������������parda esa aravalarda va otlarda poyga uyushtirilar ed����damlar va sport-������� ���piyaga eson-omon yetib kelishlari uchun ������������%�����������paytda urushlar to‘xtatilgan.
Yunonistond��� ���p���� ���������� ���p xudosi Zevs� �����*�� ���������� ���%�������� ';���������%����@����piya o‘yinlari asoschisi Gerakl hisoblangan. ���piya o‘yinlarida faqat jinoyat sodir etmagan, sha’niga d��� ���������� ���d yunon ishtirok eti-shi mumkin bo‘lgan. Musobaqalarda uch karra g‘alaba q��������p����������p tog‘id���������%������o‘rnattirishga haqli bo‘lgan. Yunonlar yil hisobini ham ���piya o‘yinlariga qarab yuritganlar.
G‘oliblar muqadd��� ������� daraxti novdalaridan to‘qilgan gulchambar bilan taqd���������'�����������piya o‘yinlarida ishtirok eta olmasdi. Ayollar o‘yinlar paytid�� ������ ���p tog‘i yaqiniga ham kela olmas-dilar. Ayollar uchun yugurish bo‘yicha alohida mu-sobaq��������%���������
Xristian dini tarqalishi natijasida xudo Zevs �����*����������������������������������|���-nadi. Milodiy 394-yilda sod�������������������qibatida
Eslab qoling!��%� ���piya o‘yin-
lari mil. avv. 776- yildan mil. 394- yil-ga qad������%��������1896- yilda� ����piya o‘yinlari qayta ��%�����@� ������� %��-ga qadar davom etib kelmoqda.
Olimpiya o‘yinlari-dagi yugurish musobaqasi.
Idishga chizilgan rasm
Olimpiya o‘yingohiga kirish
107
���piya o‘yin maydoni vayron bo‘lib, qad������� piya o‘yinla��������%������������������ ����qoldi. Nihoyat, 1896- yilda� ���piya o‘yinlari qayta tikland��� �������piya o‘yinlari ochiladigan kunda qadimgi mash’ala yoqish od���� ���������� ��qlanib qolgan. Quyosh nurlaridan yond����������w�������piya musobaqa-��������%�����digan joyga keltiriladi.
Gomerning«Iliada» va
«Odisseya» dostonlari
Miloddan avvalgi 1200- yil-da� ��������������%������da joylashgan Troyaga yurish
qilishgan. Ular mo‘l-ko‘l o‘lja ilinjida urush boshlagan-lar. Biroq yunon rivoyatlari boshqa bir sababni ham bayon qiladi. Eng chiroyli ayol Sparta podshosining ���qasi Sohibjamol Yelena edi. Troya podshosi o‘g‘li Paris Sparta podshosinikiga keladi va Sohibjamol Yelenani Troyaga o‘g‘irlab ketadi. Voqeadan xabar topgan Sparta podshosi Parisdan qasos olishga ahd qiladi va barcha spartaliklarni Troya bilan urushga chaqiradi. Yunonlar to‘qqiz yil Troyani behudaga qa-mal qiladilar.
«Iliada» nomli mashhur yunon dostoni ana shu urushning oxirgi o‘ninchi yili haqida hikoya qiladi. Odisseyning maslahati bilan yunonlar ayyorlikni ishga soladilar: ichi bo‘m-bo‘sh ulkan yog‘och ot yasasha-di. Ana shu yog‘och ot ichiga yunon qo‘shinlarining bir qismi yashiringan, qo‘shinning boshqa bir qismi esa yaqindagi orollardan biriga o‘rnashib olgan edi. Troyaliklar yunonlar qamal qilishni to‘xtatishdi va ����������������Palladaga xush kelishi uchun biz-ga ot sovg‘a qilibdi, degan xulosaga kelib, yo‘g‘och otni shaharga olib kiradilar.
Kechasi otning ichidan chiqqan jangchilar dar-vozalarni ochadilar va Troya bosib olinadi.� `������tillarda «Troya oti�� �������� ���������� �����������ma’nosini anglatadi.
«Iliada» dostonining bosh qahramoni Axilles-d��������������������������������hini istagan ona
Bokschi haykali.Olimpiya o‘yinlari
g‘olibi
Eslab qoling!Milodiy 394- yil-
da qad������piya ������������ ���%������butunlay to‘xtab qol-di. Nihoyat,1896-yil-}�� �������� ����������qayta tiklandi.
Gomer – qadimgi yunon shoiri
108
chaqalog‘ini Stiks daryosiga botirib oladi. Ayni payt-da Axillesning onasi ushlagan tovoniga suv tegmas-dan qoladi. Janglardan birida Axilles tovoniga tekkan o‘qd��� ����%� �������� ������ %�����dan beri «Axilles tovoni��������������%�!�����������di.
Troya urushi nihoyasiga yetdi. Yunonlar Troyani tala-dilar va mo‘l-ko‘l o‘ljalar bilan uyga qaytmoqchi bo‘lishdi. Ular Egey d������ ��q���� ���q va xatarli yo‘llardan o‘tishlari kerak edi. Ammo eng ko‘p mashaqqat va sar-�����������d���������������������������������-shad��� �dissey jonajon Itaka o‘lkasiga yetib kelguniga qadar d���������������������da sarson bo‘ladi.
Qadimgi yunon shoiri Gomer «Iliad��������disseya» p���������� ����}��� J���� ������� ��qida deyarli hech narsa saqlanib qolmagan. Afsonalard�� �������������@��� ����� %���� ������@� ����������� %����� ������� �������jo‘rligid������������������%������������
Agarda qadimgi «Iliad��������disseya» doston-lari bo‘lmaganid�@� ���� ���dan uch ming yil muqad-dam yashagan yunonlar hayoti haqida ko‘p narsani bilmagan bo‘lar edik.
XIX asrning oxirida nemis olimi Genrix Shlimann Gomer hikoyalarini tadqiq qilib, Troya joylashgan yerni hisoblab chiqdi. 1870- yilda olim Turkiyadagi Hisorlik tepaligi xarobalari hududida q���������������������-lab yubordi va chindan ham Troya qoldiqlarini topdi.
O‘zingizni sinang!
Troya – ... Gomer – ... Shliman – ... «Axilles tovoni» iborasi ...
Yunonistonda teatrBundan ikki yarim ming yil muqaddam Yunonistonda teatr dunyoga keldi. «Teatr»
�������� ��������dan tarjima qilganda «tomoshalar uchun joy», «tomoshaxona» degan ma’nolarni ang-
Troya oti
«Axilles tovoni»
Troya urushi
109
latadi. Qadimgi yunon teatrlari maydoni o‘lchamlari %�������� ������ �!������ �������'*��� ������� "=� ��� ��-moshabinga mo‘ljallangan edi. Tomoshalar faqat bay-ramlarda uyushtirilgan. Erta tongdan boshlangan tomoshalar kun bo‘yi davom etardi. Tomoshabinlarga bir necha pyesalar namoyish etilar edi.
�̂����� %������ ������ �������� ������� ��qi yig‘ilgan. Qashshoq fuqarolarga teatrga borishi uchun pul berilar ed�����dingi qatorlardagi o‘rinlar tekin bo‘lib, kohinlar, strateglar, d����������� ��������qilgan fuqarolar kabi faxrli tomoshabinlarga mo‘ljallangan.
�̂������}���������%��������������������@��datda qatnashuvchi kishilar halok bo‘lishi bilan tugaydigan pyesalar tragediya deyilgan. «Shoh Edip» va «Anti-gona» singari eng mashhur traged���������C�;�%�����-gan.
Ajoyib qochiriqlar, quvnoq� ��������@� ����%� yumorga boy komediyalar esa inson nuqsonlari usti-dan kuladi. Aristofan komediyalar ustasi edi. «Arilar», «Qushlar», «Baqalar» degan mashhur komediyalarni �������������;�������
O‘zingizni sinang!
«Teatr» yunon tilidan tarjima qilinganda ...
Tragediya – ... Komediya – ...
Haykaltaroshlik va me’morchilik
Yunonlar nafaqat podsholar va ��dagonlar uchun saroylar va maqbaralar, balki hamma odam-
lar foydalanadigan jamoat binolarini ham barpo et-ishgan. Haykallar va boshqa haykaltaroshlik asarlari faq����������w�����������������������dan, ayni payt-da shahar maydonlari, ibodatxonalar, hammaga ochiq tomoshabog‘lar va stad������������������������
Miloddan avvalgi VII asrdan boshlab ibodatxo-nalar va boshqa jamoat binolari toshdan barpo etila
Teatr niqoblari
Eslab qoling!Mashhur tragedi-
yalarni Sofokl� ���-gan. Aristofan esa komediyalar ustasi bo‘lgan.
Yunon teatri
Sofokl
110
boshladi, xususiy uylar esa g‘ishtdan va paxsadan qurilgan. Ustunlar jamoat binolari va ibodatxonalar-ning alohid�� ������ ��� %���%�� �di. Ustunlar metall o‘qlar yordamida bir-biriga mustahkamlangan bir ne-cha tosh bo‘laklaridan yasalgan.
Qadimgi Misr haykallarid�� *�w������� ������������������@�F���������� ���w��%��� ���%������������� ���� ��-mondoshlari haykallarini yasashgan. Ular haykallarda epchillik, kuch-qud���@� ��������%� ��� �������%� �������har bir fuqaroni tarbiyalashd�� ������ ������� ;������-larni alohida bo‘rttirib ko‘rsatishga harakat qilganlar. Bu narsa ayniqsa, Mironning «Disk uloqtiruvchi» degan haykaltaroshlik asarida yorqin ifoda etilgan. F����� ���%������������� ���piya o‘yinlari g‘oliblari yoki jangd�� ��;��� quchgan q���������� �����*��haykallar tiklashgan. Haykallar shu qadar ko‘p ediki, ���� ������@�'*��da tirik odamlarga qaragand�� !������haykallar ko‘proq, d������������
Eng buyuk yunon haykaltaroshlaridan biri Fidiy edi. J�'*��da Parfenon barpo etilishi va Akropolni qayta qurishiga boshchilik qilgan. Uning mashhur asarlari-d�������@�F�������d�����������!��������������������������piyalik Zevs haykalidir. Arxitektor va haykaltarosh Dedal Minos degan podsho uchun mashhur Labirint saroyini barpo etgan.
Akrop��� ��%���da bunyod etilgan, Parfenon Yunonistondagi eng a’lo marmar toshlardan qu-rilgan. Yorug‘lik tushishiga q����� �� ���� ������� ��-tin rangid����������� ��%�� %��������������������@�tuslanib turgan. Baland tepalik Parfenonning poy-d������������� �����qilgan. Ibodatxona go‘yo qoyaga singishib ketib, uning bir qismiga aylanib qolgandek tuyuladi. Ustunlari bilan bino oldiga chiqib turgan peshayvon Parfenonga alohida ko‘rk bag‘ishlagan. Peshayvonning yuqori qismi (peshtoqi)da xudolar siymolari tasvirlangan.
Zevs va Apollon. Parfenon peshayvonining
yuqori qismi
Parfenon
Aristofan – komediyalar $�����
111
O‘zingizni sinang!
���������������diy – ... Parfenon – ...
Dedal – ...
Tayanch konspekt
���piya o‘yinlarimil. avv. 776-yil – birinchi marta394-yil – oxirgi marta1896- yil – qayta tiklandi
Gomer «Iliada» – Troya urushi haqida��d�������� �� �d������ ��������������haqida
1870-yil – Genrix Shliman – Troya shahri joylashuv o‘rni
�
teatr tragediyalar � Sofoklkomediyalar ��Aristofan
Fidiy ��Parfenon ��Zevs haykali
�
�
�
�
Savol va topshiriqlar1. Qadimgi Yunoniston o‘qituvchilari oldiga qanday maqsad
q�������~�F������%����������������%������dan nimasi bi-lan farqlanad�~
#�� ���piya ishtirokchisi nomid�����%�����������C��������da ni-�������%��������������������������
+�� ����������disseya» qahramonlik dostonida nimalar haqi-da hikoya qilinad�~
4. Qaysi dostonda Gomer Troya oti haqidagi afsonani tasvir-layd�~�C��������@�����day voqea chindan ham ro‘y berishi mumkinmid�~
5. Qadimgi Yunonistonda teatr qanday ko‘rinishd��������~&�� F������w��������������� ��������qid����������������7. Q��������������%������������������������������������������~
31–32-§§. Olimlar va mutafakkirlar
FanQadimgi Yunonistond�� ;������������donishmandlar, hayot murabbiylari sifatida bilishgan.
F����� ;����������� ���� ���������� ��� ������ ���yoti ma’nosini tushuntirishga harakat qilishgan. Ular
Gerakl Frakiya podshosi Diomedning yovvoyi
otlarini bo‘ysundirmoqda.
Geraklning to‘qqiz boshli ajdar bilan jangi.
112
o‘simliklar, hayvonlar, inson tanasi, Quyosh va yuld��� larni o‘rganishga harakat qilganlar.
�������� ������ ;������*� Geraklit� F��� ����dagi hamma narsa olovdan kelib chiqqan, deb uqtirgan. «Bir daryoga ikki marta tushish mumkin emas», «Ham-ma narsa oqad�@����������������������dir» de-gan mashhur hikmatlar unga teqishlidir.
Frakiyalik Demokrit d����;������;�����%����*%�����w���������d����@���������qurshab turgan hamma narsa %����� %�������digan mayda-mayd�� �������� ��atomlardan tashkil topgan degan ma’nod��� *%����bayon etgan.
F����� ;������*� Diogen «Insonda hech qanday ehtiyojlar bo‘lmasligi shart» d����*%���� ���� ��w�����������������asos qilib oldi. Hayotdagi barcha qulayliklard��� ����kechgan Diogen bir bochkada kun kechirgan. Makedo-niyalik Aleksandr undan: «Senga qanday yordam be- ������ �%��~�� deb so‘raganida, Diogen: «Nariroq tursangchi, q����������������deya kinoya qilgan ekan.
Miloddan avvalgi V asrda yashagan Gerodot «Tarix» d��� �������� %����� ������� ����@� ����-potamiya va Shimoliy Qora d���������� %��������������������������������������������%����da Gerodotni hali Yunonistonda birov tanimas ed������������dosh-larini «Yunon-fors urushlari to‘g‘risidagi tarix» asari bilan tanishtirganidan so‘ng, u birdaniga mashhur kishiga aylanadi. Tirikligidayoq Gerodotga «tarixning otasi» degan unvon berilgan.
Qadimgi yunon olimi Aristotel to‘plangan bilimlarni alohida tarmoqlarga ajratdi va ularni mustaqil fanlar sifatid�� ��w������ ���di. Aristotelni Sharqda «Arastu» deya aytish keyinchalik odatga aylangan.
]������ �������da olimlar ilmiy masala yechi-mini top���������*���� �����������Arximedning �����%���� W� �̂pdim, topd���[� qiyqirig‘ini takrorlab yurishadi. Ehtimol, bu bir afsonadir, ammo yunonlar
Diogen bir bochkada kun kechirgan
Faylasuf Geraklit
Arastu (Aristotel)
113
to‘la ishonch bilan Arximed� �������%��� %����� ��|�����!����@� �C���%������������!��qilib kelayotgan rim-liklarning kemalarini yondirib yuborgani haqida hikoya qiladi. Arximed richag (dastak) qonunini ishlab chiqdi va mashhur bo‘lib ketgan bir iborani aytdi: «Menga ta-yanch nuqtasini top��������@�F�����������qidan chiqarib ����������
G���%���� ����� !���!��� ������� C���%������ ������olganlarida, Arximed matematikaga oid bir masalani yechishga urinib qumd�� ��������� ������������������� G���%� ��%��� ���� ������ ������������}��������������������q���� ��%%��������deyishga ulgurgan, xolos.
O‘zingizni sinang!
Geraklit deydiki... Diogen – ...�����$��������
Gerodot – ... Demokrit deydiki... Arximed – ...
�������donishmandlar
'*����%� ������� ;������;� Sokrat (Sharqda keyinchalik «Suqrot» �����d���������[���������dono hik-
matlari tufayli shaharning eng aqlli kishisi deb e’lon qilingan edi. Bunga javoban Suqrot shunday debdi: «Mening donishmandligim hech nimani bilmasligimni bilishimda».
Suq���� ���� *%�������� ����%�� ������ qilgan. Uning g‘oyalari Platon degan boshqa bir yunon fay-����*� ��q���� �������� ������ %������'������da degan xayoliy (ideal) davlat to‘g‘risida ta’limotni yaratgan Platonni endilikda «����» sifatid�������������
Suqrot fuqarolarning axloqiy-ma’naviy tarbiyasiga katta ahamiyat bergan. D��*������datxonasidagi bitik ��������������%�����%��{���������������������������������� �������������������������}� u yaxshilik va yomonlik nima degan masalaga javob berishga harakat qilgan. Faylasuf yomon, aldoqchi va shafqat-8 – Tarix, 6-sinf.
Arximed va rimlik askar
%���������&��
Arximed tomonidan rimliklar kemalarining yondirib yuborilishi
114
�������������qaraganda yaxshi, halol, rahmdil bo‘lish yaxshiroqdir, deb uqtirgan.
Suqrot, ayniq��@� ���%�����%� ��� ��parastlik sin-gari nuqsonlarni qattiq tanqid q������ ]����� ��������sayr qilib yurganida shunday d�����%��{��]��������ham kun kechirish mumkin bo‘lgan shuncha narsalar borligi ham qandoq��� ������C�qrot dunyod���������������������������lik qonunlari mavjudligini, faqat ularni bilish va ularga rioya qilgan holda yashash kerakligini isbotlagan.
Suq����'*��d�����w��������������qo‘rqmasdan tan-qid q��������������������%�����������������boshqa bir davlatga qochib ketish imkoniyati bo‘lsa-da, uni rad etgan. Suqrot tarixda odamiylik, sabrma-tonat va jasurlik timsoli bo‘lib qolgan.
Tayanch konspektGeraklitDemokritDiogenArastu'�����Suqrot
� ;���������
Gerodot � «Tarix» – «tarix otasi»Arximed – «����%��»Platon ���'��������birinchi muallim
�
��
Savol va topshiriqlar"�� F����������������%���*���������������qlari haqid����������
bering.2. Arximedning «Menga tayanch nuqtasini topib bering, Yerni
������qidan chiq����������������degan iborasi ma’nosini tushuntirib bering.
+�� C��������@�C�q��������������������������������������hikmati nimani anglatad�~
4. Suqrot haqid������������������~�C�q�������������������-ga ma’q���~
Suqrot
Qo‘lyozmani o‘qiyotgan olimning tasviri
115
33–34-§§. Qadimgi Yunoniston afsonalari
Afsonalar: haqiqatva uydirma
Yunon afsonalari – xudolar va bahodirlar haqidagi rivoyatlar-ning qahramonlari bo‘lgan turli
xil titanlar (xudolardan tug‘ilgan qudratli pahlavonlar), ������� ��qotlar, sirenalar (yarim qush, yarim ayol-lar), kentavrlar (yarim otlar, yarim odamlar), sikloplar – peshanasid��������%�������������;����������!�dot-lardir. Afsonalar (yunon tilida «mif ») mamlakat tarixi-dagi qadimgi davr haqida ko‘p narsalarni bilishga im-kon berad���J����������������������@�F�������da hayot va odamning paydo bo‘lishi, qahramonlar jasorati va d�������������������qida hikoya qiladi.
Yunon afsonalari rang-barang va q���qarlid��������va xudolarning kelib chiqishi haqidagi afsona ham maroqli. Avvalboshd��F�������������Geya va Uran bunyod� �������� J���� ������ ����qaruvchi titanlarni dunyoga keltirdilar, Olimp tog‘ida yashovchi xudolar ularni taxtdan ag‘darmaguncha hukmronlik qilganlar.
Afsonalard�� ������������@� ����da Yer hamma to-mondan d�������� ������ �������� �������� Dastlab ularning hukmdori Okean degan titan bo‘lgan. At-las d���� �����@���%���������������� ���%������� suyab turgan.
Yunonlarning rivoyatlari Gerakl, Axilles, Tesey va Ayaks singari bahodir qahramonlar jasorati haqida hikoya qiladi. Ularning barchasi matonat, kuch-qudrat va aq����%�����%����;���������������������������%%��!����������;���������%�����p tog‘idagi xudolar saltana-tida faxrli o‘ringa ega bo‘lgan ekan.
O‘zingizni sinang!
Titanlar – ...Kentavrlar – ...
Sirenalar – ...Sikloplar – ...
Sirenalar tasviri
Siklop
Kentavr va jangchi
116
Qadimgi yunonlarning
xudolari
Qadimgi yunonlar ham ular- ning hayoti va tevarak olam %�����%��������������%��������
tobe ekanligiga ishonganlar. Bu ko‘rinmas kuchlarni yunonlar xudolar deb atadilar. Xudolar ularning Yer ����� ��� �������� ���������dagi hayotida hukmron edi. Qadimgi yunonlarning uch xud�����������%-ronlik qilar edi: Zevs osmonda, Poseydon d����da, Aid marhumlar saltanatida oliy xudo deb hisoblangan. Qolgan xudolar esa dehqonchilik va hunarmandchi-��%@����w���������w�����@�������������������%�����-lari va boshqa hisoblangan. Urush va g‘alaba, adliya, uyqu va tonggi shafaq xudolari shuningdek, ikkinchi darajali Satirlar va nimfalar degan xudolar ham ma-vjud bo‘lgan. Ular o‘rmonlar, daryolar va tog‘larda yashagan deb tasavvur etilgan.
Qadimgi yunonlarning xudolari
Zevs oliy xudo va qolgan barcha xudolarning rahnamosi
Poseydon Zevsning inisi, d�������%dori
��� Zevsning q���@�!����������@�donishmandlik ilohasi
Apollon Zevsning o‘g‘li, yorug‘lik, musiqa va she’riyat xudosi
Gelios Quyosh xudosiDemetra dehqonchilik va hosildorlik ilohasiGeya Yer ilohasiFemida adliya ilohasiGefest temirchilar va hunarmandlar xudosiAfrodita ������������������%��������Ares urush xudosiDionis sharob xudosiGermes savdo xudosi
Gefest – temirchilik va hunarmandchilik
xudosi
Ares – urush xudosi
Artemida – ov xudosi
117
Nika g‘alaba ilohasiXronos ����� �dosiArtemida o‘rmonlar va ovchilik xudosiGipnos uyqu xudosi
Yunonlarning e’tiqodicha, xudolar Makedoniya va Fessaliya chegarasidagi Yunoniston viloyatlaridan biri Elidad�@� ���p tog‘ida yashagan. Qadimgi yunon-larning xudolari va ilohalari ham odamlarga ancha o‘xshayd���F�����������p tog‘i xudolari timsolini tas-virlar ekanlar, ularni q��������q va shafq�����@�%����������!����d�������%�����%d�����%���di, bir-biri bi-lan tortishadi, deb hisoblashgan. Xudolar qattiqqo‘l va qasoskor. Yunonlarning xudolari xohish-irodasiga qar-shi borganlarni shafq������ !������di. Shuning uchun ���������������������������� �dolardan qo‘rqishar, ����������*��%��plab ibodatxonalar barpo etib, qur-bonliklar qilganlar.
Tayanch konspekt
Afsonalar qahramonlari
titanlarkentavrlarsikloplarGerakl (12 qahramonlik)
�
Qadimgi yunon xudolari �
Savol va topshiriqlar1. Qadimgi Yunoniston tarixini o‘rganishda afsonalar qanday
�����������~2. Yunonlar xudolar to‘g‘risidagi afsonalarda, Qadimgi Yunonis-
ton asotirlarida tabiatning har xil hodisalarini q�������da tushun- ��������~
3. Qadimgi yunon afsonalarining asosiy qahramonlarini sanab bering.
���C��������@����������}������������ �dolarni q��������q va shafq�����@�%����������!����d�������%�����%d�����%���di, bir-biri bilan tortishadi, d��������������~
Demetra–dehqonchilik va hosildorlik
xudosi
Dionis – uzumchilikxudosi
Aid – marhumlar saltanatining xudosi
118
35–36-§§. O‘rta Osiyoga Ahamoniylarning bosqinchilik yurishlari
Kir II va uning bosqinchilik
yurishlari
Miloddan avvalgi VI asrning o‘rtalarida Ahamoniylar sulo-lasidan bo‘lgan qadimgi Fors shohlari jahonning barcha yirik
���%������������������������������%����������������natni barpo etishga harakat qila boshladilar. Kir II������������� ��dudini bosib olishga harakat qilib ko‘rgan dastlabki fors podshosi bo‘lgan. Mil. avv. 545 va 540- yillar oralig‘ida u P��*��@� ���������� ��� ]�qtriyani bosib oldi. Mil. avv. 530-yilda Kir II ulkan lashkar bi-lan massagetlar ustiga yurishga otlandi.
Bu yurish to‘g‘risida «tarix otasi» Gerodot hikoya qilib bergan. Forslar massagetlar hududiga bostirib kirganlarida ularning malikasi To‘maris bosqinchilarga tinch-omon qaytib ketishni taklif qiladi. Ammo Fors shohi bu taklifni rad etadi va Amudaryodan kechib o‘tishni boshlash to‘g‘risida farmon beradi.
Gerodot massagetlarning asosiy kuchlari bilan forslarning jangi to‘g‘risida shunday hikoya qiladi: «Bu jang... barcha janglardan ham dahshatlirog‘i edi. Avval har ikki dushman kuchlar bir-biriga qarshi jan-govar saf tizishib, kamondan o‘q yog‘dirishdi. O‘qlari tugagach, qo‘llariga xanjar va nayzalar olib, dush-manga qarshi tashlandilar. Jang uzoq davom etdi. Hech kim chekinishni xayoliga keltirmasdi. Ko‘p qon to‘kildi. Nihoyat, massagetlarning qo‘li baland keldi. Fors qo‘shinlarining ko‘pchiligi qirildi. Jang maydoni-da Kir II ning o‘zi ham halok bo‘ldi».
BO‘LIM IVMIL. AVV. VI–MILODIY III ASRLARDA
O‘RTA OSIYO
Eslab qoling! Ko‘plab davlatlarni
bosib olgan Ahamo-niylar sulolasi vakili Kir II – mil. avv. 530- yildagi massagetlar bilan bo‘lgan jangda halok bo‘lgan.
To‘maris – massagetlar
malikasi
119
Doro I ning saklarga qarshi
yurishi
Miloddan avvalgi 522-yilda Aha-moniylar sulolasi vakillaridan biri Doro I taxtga o‘tirdi. U miloddan
avvalgi 522 – 486-yillarda hukmronlik qilgan.Doro I hukmronligining birinchi yili Marg‘iyonada
fors istilochilariga qarshi yirik xalq q����������%�������di. Q����������Frada rahbarlik qiladi. Q���������������bilan forslar qo‘shinlari o‘rtasida hal qiluvchi jang mi-loddan avvalgi 522-yilda bo‘ladi. Frad����� �����asirlikka olinadi va miloddan avvalgi 521-yilda qatl etiladi. Bu voqea haqidagi ma’lumotlar Behistun qoya-��������������da qayd etilgan.
Doro I hukmronligining uchinchi yilida (miloddan avvalgi 519-yil) saklar ustiga yurish qiladi. Bu yurish haqida ham Behistun bitiklarida shunday deyilgan: «Shoh Doro ayturki: keyin qo‘shin bilan saklar mam-lakatiga yurish qildim. Keyin uchi o‘tkir kuloh kiyib yuruvchi saklar jangga kirdilar. Men daryodan o‘tgach, saklarni tamoman tor-mor keltirdim, qolgan qismini asirga oldim... Ularning Skunxa degan sardorini qo‘lga tushirib, huzurimga keltirdilar. Shunda men ularga boshqa bir sardor tayinladim. Men shunday bo‘lishini xohladim. So‘ngra bu mamlakat menga tobe bo‘ldi».
Fors shohi
Shiroq
Eslab qoling!Mil. avv. 522- yil-
da, Doro I hukmron-ligining birinchi yili Marg‘iyonada fors istilochilariga qar-shi xalq q����������ko‘tarildi. Q�����longa Frada rah-barlik qildi.
O‘rta Osiyo Ahamoniylar davlati tarkibida
������
ArmanistonLidiyaEfes
Krit o.
'*��
��*�
���������d�����
Misr
Suriya
Fini
kiya Midiya
ElamC���
Persepol
P��*��
AraxosiyaBobil
Baqtriya
Marg‘iyona
Hindiston
So‘g‘diyona?����
PantikapeyQora d�����
Eritrey d�����
Kasp
iy d
���
��
120
Ayni paytda bu yurish haqida tarixchi Poliyen (mi-loddan avvalgi II asr) keltirgan boshqa bir rivoyat ham mavjud. Saklar rivoyatiga asoslanib, unda hikoya qilin-ishicha, forslarning qoshiga sak qabilasidan bo‘lgan cho‘pon Shiroq keladi, u fors qo‘shinlarini o‘zidan boshqa hech kim bilmaydigan so‘qmoq bilan sak-larning orqa tomoniga boshlab borishini aytadi. Suv-siz cho‘l – biyobon bo‘ylab yetti kun yo‘l bosishgach, tashnalikdan do‘zax azobini chekayotgan forslar o‘zlarining aldanganliklarini sezib qoladilar. Forslar jasur cho‘ponni o‘ldiradilar, Doro I ning saklar ustiga yurishi muvaffaq������������di.
O‘zingizni sinang!
Doro I – ...����������������������da – ...
Shiroq – ...
Ahamoniylarhukmronligi davrida davlat boshqaruvi
Bosib olingan mamlakatlarni itoatda tutmoq uchun Ahamo-niylar butun boshli davlatni alohida viloyat – satrapliklarga
bo‘lib tashlad������]������� ;�������� ��������������������������dan kelib chiqqan. Viloyat boshlig‘i – satrap-ga cheklanmagan hokimiyat berilgan edi. Satraplarn-ing ko‘pchiligi Ahamoniylar sulolasi vakillari bo‘lgan.
������ ��������� ;������� ������ ����� ������������uch satraplikka bo‘linadi. Har bir satraplik yillik soliq to‘lagan. Bundan tashqari, qaram xalqlar saroy va ibodatxonalar qurilishiga ham safarbar etilgan. Soliq-ni kumush, chorva mollari (otlar, tuyalar, qo‘ylar), hu-narmandchilik buyumlari (sopol idishlar, qurol-yarog‘, �������������[@�%����%����%�������������� �������������to‘lashgan.
Doro I va uning vorisi Kserks hukmronligi davrida (miloddan avvalgi 486–465-yillar) bosib olingan vilo-yatlard��������������� ��qlari yunon-fors urushlarida
Shiroq forslarni boshlab bormoqda
O‘rta Osiyolik jangchilar
O‘rta Osiyolik jangchining
bronzadan yasalgan dubulg‘asi
121
ham qatnashdilar. Mashhur Marafon jangida (milod-dan avvalgi 490- yil) fors q�������������%���da bo‘lgan saklar muvaffaqiyatli urushgan.
Gerodot Kserks boshchiligida yunonlar ustiga yurish q������������������%�!���������qurol-yarog‘larini mufassal tasvirlagan. Baq�������%����%������������� lar bilan, saklar xanjar va jangovar boltalar bilan, xo-��������� ��� ����diylar baqtriyaliklarniki kabi qurol-aslahalari bilan jangga kirishgan. Sak va baqtriya su-voriylari Kserks qo‘shinidagi eng yaxshi jangchilardan hisoblangan.
Mashhur qadimgi yunon dramaturgi Esxil���������«Forslar» tragediyasida Salamin yonidagi d�����!��-gida halok bo‘lgan navqiron baqtriyalik jangchilarni tilga olgan.
������ ������ ��qlari ustidan Ahamoniylar hukm-ronligi 200 yildan ko‘proq davom etdi. Faqat mil. avv. IV asrd����%���@� �����������������������'����niylar davlati tarkibidan chiqib, mustaqil bo‘ldilar.
Madaniyatningrivojlanishi
Miloddan avvalgi VI–IV asrlarda mad���������� ����!�������� �����va arxeologik manbalar asosida
�����������J���������������� ��qlarining hunarmand-�����%@� �������%@� ��%�������%@� %���������%� ��� ����%����%�sohalarida yuksak darajaga erishganlaridan dalolat beradi.
Surxondaryo, Qashqadaryo, Zarafshon vohalari, shuningdek, Amudaryoning quyi oqimida, Q������pa, J���qir, Yerq������@��';�������@��������qir va boshqa shu kabi yirik hunarmand�����%���%��������������
Manbalard�� �����@� %����@� ��w�@� *����� �wdanlari q������������@���������������������@�%���������%�����!� ������@� ������ ��������� C���q mamlakatlari bilan bog‘langan qadimiy karvon yo‘llarida olib borilgan savdo-sotiq ishlari to‘g‘risida xabar beriladi.
Eslab qoling! Ahamoniylar dav-
rida Q������pa, Yer-q������� J���qir, Afro-�����@��������qir singari yirik hunarmandchilik ��%��������������
Massagetlar kiyimi va qurollari
122
Miloddan avvalgi V–IV asrlard�� ������ ������ ���dudida dastlabki tanga pullar tarqalgan. Zargarlik san’atining yuksak darajada rivoj topganiga bugungi kund��]��������������da saqlanayotgan, 1877- yilda Amudaryo xazinasidan topilgan oltin va kumush bu-yumlar yorqin misol bo‘la oladi.
`������� ���������%���da qal’a – arklar bo‘lgan. J������� ����*��� �������� dehqon xo‘jaliklarida ota urug‘iga mansub katta-katta oilalar kun kechirishgan. Dehqonlar qo‘rg‘onlari uy-joy va xo‘jalik xonalaridan iborat bo‘lgan.
Arxeologlar shahar va q���������� ����*da dala-larga suv olib kelgan anhorlar va ariq���� ��������� top-ganlar.
Tayanch konspekt
mil. avv. 545 va 540-yillar – Kir II P��*��@��������������Baq���������������dimil. avv. 530-yil – Kir II massagetlar bilan jangda halok bo‘ldi (To‘maris)mil. avv. 522-yil – Frada q���������mil. avv. 519-yil – Doro I � saklar (Polien Shiroq jasorati haqida)satrapliklar ���������������������������pliklar���� ����� �_� ���� �� ���������@� ��%���� ��� ����������Ahamoniylar istibdodid������d bo‘ldimil. avv. VI–IV asrlar – shaharlar – Q������pa, Yerqo‘rg‘on, J���q��@�';�������@��������qir
�
�
��
�
�
�
Savol va topshiriqlar"�� ���������������������dudiga qachon bostirib kird�~#�� ���������������qaysi davlatlari Kir II tomonidan bosib olind�~3. Kir II ning navbatdagi yurishi kimga qarshi qaratilgan ed�~4. Marg‘iyonada Doro I ga qarshi qachon q���������%�������d�~�
Unga kim boshchilik q����~<�� F�������� �����d�������������������������qinchilar yo‘lini bel-
gilang.&�� '���������������������da qaysi soliq������!������������~7. Shiroq tutgan yo‘lni qand�������������~
Oltin bilaguzuk.Amudaryo xazinasidan
Oltindan yasalgan ot-arava nusxasi.
Mil. avv. V–IV asrlar
O‘rta Osiyo aholisi vakillari.
Mil. avv. VI asr
123
37–38-§§. O‘rta Osiyo aholisining yunon-makedon istilochilariga qarshi kurashi
Mil. avv. IV asrda Makedoniyaning
yuksalishi
Aleksandr miloddan avvalgi 336-yilda Makedoniya podsho-si bo‘ladi. Shu yili u 20 yoshga to‘lgan edi.
Makedoniyalik Aleksandr g‘ayrioddiy kuch-g‘ayrat va jasurlik sohibi bo‘lgan, safdoshlari va qo‘shinlari unga nihoyatda sadoqatli edi. Mil. avv. 334- yilda u Sharqqa yurish boshladi, bu yurish 10 yil davom etdi. Ana shu yurish davomid���������%������@�C�����@�����@���������Hindistonda katta-katta hududlarni bosib oladi. Make-doniyalik Aleksandr ulkan hududda yunon madaniyati tarqalishiga imkon yaratish maqsadida bosib olingan shaharlarga yunonlarni joylashtirdi. Makedoniyalik Aleksandr yurishlarida qatnashgan yunon tarixchisi Aristobul bu yurishlar haqida hikoya qilgan.
O‘zingizni sinang!
Aleksandr – ...
O‘rta Osiyo xalqla-rining qurol-yarog‘i
va harbiy san’ati
Miloddan avvalgi VII–IV asr-larda� ������ ������ !����������nima bilan qurollangan ed�~�Jangchilar jangga sovut kiyib
kirganlar, boshlarida dubulg‘a bo‘lgan. Xanjar va qi-�������������@�!���������������������������������qurol-langanlar. Kamon o‘qi va chopq����� ����� ��� !��dan yasalgan. Jangchilar otda ham, piyoda ham jang qila olganlar.
������ ������ ��qlari orasida xanjar – «akinak», jangovar oybolta esa «sagaris» d������������J��q masofadan turib jang qilish quroli sifatida kamondan foydalanilgan. Jangovar otlar ustiga va ko‘kragiga te-mirdan to‘qilgan bargustvon yopilgan.
Makedoniyalik Aleksandr
Eslab qoling!Makedoniyalik Alek-
sandr yurishlarida qatnashgan tarixchi Aristobul bu yurishlar haqida hikoya qilgan.
Akinak
124
O‘zingizni sinang!
Akinak – ... Sagaris – ...
Dushmanga qarshi hujumni suvoriylar boshlab berganlar. Ular ot choptirib kelayotib o‘q����@�������yoki qilich bilan dushmanga hamla qilganlar. Su-voriylar boshqa bir harbiy usulni ham qo‘llaganlar: suvoriylar yolq‘ondan chekinishgan va keyin qaytadan boshqa tomondan hal q�����������������������
Qal’a va shaharlarni himoya qilishda o‘q-yoy va palaxmondan foydalanganlar. Tosh irg‘itganlar, qay- nab turgan suvni sochganlar. Mudofaa maqsadida tosh va pishirilgan loy guvalalardan ham foydalanil-gan.
Q������p�@�';�����������J���qir singari shaharlar burjlar va shinaklari bo‘lgan mustahkam devorlar bi-lan o‘rab olingan edi. Devorlar tepasida kamonchi-lar uchun yo‘laklar qurilgan. Tashqi devorlar bo‘ylab joylashgan dumaloq burjlar ichida ham kamonchilar joylashganlar. Suv to‘latilgan chuqur va keng xandaq qal’aga boradigan yo‘lni to‘sib turgan.
MakedoniyalikAleksandrning
istilochiligi
Miloddan avvalgi 330- yilda Makedoniyalik Aleksandr Qa-dimgi Fors davlatining Aha-moniylar sulolasidan bo‘lgan
oxirgi shoh Doro III ning qo‘shinlarini tor-mor keltirdi. U Hindistonga yurish qilishdan oldin qo‘shinlarning ��|�� �������� ��;������������� �qsadida Amu-daryoning narigi tomonida yashovchi elatlarni bo‘ysundirishga qaror qildi.
Birinchi bo‘lib uning yo‘lini to‘sgan shahar Baqt- riya poytaxti Baqtra (Zariasp) bo‘ldi. Bu vaqtda Aha-moniylar sulolasining vakili Bess Baqtriyaning sat-rapi bo‘lgan. U Baqtra shahrini dushmanga qoldirib, Amud������������������*��qochib ketadi.
Eslab qoling!Q������pa, Afrosi-
�������J���qir kabi katta shaharlar bur-jlari va jangovor shi-naklari bo‘lgan mus-tahkam devorlar bilan o‘rab olingan.
Makedoniyalik Aleksandr jangchilari
Sagaris – jangovar oybolta
125
So‘g‘diyona mustaqilligicha qolgan. Makedo-niyalik Aleksand������������@�qad���������;������*� Aristotelning Amudaryodan ikki podsho – Kir II va Doro I kechib o‘tgani, ikkalasi ham mag‘lubiyatga uchragani, shu bois u yurishga yaxshi tayyorgarlik %�������� �������� ��������dagi maslahatini yodda tutar edi.
Maroqandaning bosib olinishi
Miloddan avvalgi 329-yilda Makedoniyalik Aleksandr qo‘shin-lari Oks – Amudaryodan o‘ta
boshladi. Aleksandrning jangchilari bu to‘siqdan o‘tib oldilar. Qo‘shinlar yurishlari yo‘llanishida esa Nautaka (Qashqadaryo vohasining sharqiy qismi) va Maro- qanda shahri (Samarqand) turar edi.
Miloddan avvalgi 329-yilda yunon-makedonlar Maroqandani egalladi. Aleksandr qo‘shinlarning bir qismini shu yerda qold����@����������Kurushkat (Kiro-polis) shahrini bosib olish uchun asosiy kuchlar bilan Sirdaryo qirg‘oqlari sari yurdi. Rivoyatga ko‘ra, bu shaharga fors shohi Kir II asos solgan. Baqtriyalik tuyakash
Makedoniyalik Aleksandrning yurishlari
Janglar joylari
126
So‘g‘diyona xalqi bosqinchilarga qarshi kurashga ���|�}������ �̂�� ���da so‘g‘diylarga baqtriyaliklar va saklar qo‘shiladilar. Q���������� ����wdodli tashkilot-chi va harbiy yulboshchi Spitamen boshchilik qiladi.
Ancha qo‘shin to‘plagan Spitamen Maroqandani qamal qildi. Aleksandr qamalda qolganlarga yor-damga uch mingga yaqin jangchidan iborat qo‘shin jo‘natadi. Qadimda «Politimet» deb atalgan Zarafshon daryosi bo‘yida makedonlarga pistirma qo‘ygan Spita- men dushman guruhini tamomila qirib tashlaydi. Shunda Aleksand����� ����� q����������� �����������otlanadi. Yunonlarning katta kuchlari yaqinlashib kela-yotganidan xabar topgan Spitamen qamalni to‘xtatadi �������qo‘shinlarini sahro sari boshlab ketadi.
Saklarga qarshi kurash uchun Aleksandr Sirdaryo bo‘yida, Xo‘jand yaqinida qal’a barpo etish to‘g‘risida buyruq beradi. Bu qal’a Aleksandriya Esxata (Chekka Aleksandriya) deb ataldi.
Aleksandr Maroqandada maxsus harbiy qo‘shin qoldirib, asosiy qo‘shinlari bilan qishlash uchun Zari-asp (Baqtra)ga jo‘nad����������������������da Alek-sandr q����������� ���������� ���������� ko‘rad��� ����lashkarlarini uch qismga bo‘lib, So‘g‘diyonani u boshi-d��� ��� ���������� %����� ���qadi va tinch aholining 120 ming nafarini qirib tashlaydi.
Mil. avv. 328- yil %���da Spitamenning Aleksandr bilan hal qiluvchi jangi bo‘lib o‘tadi. Kuchlar teng bo‘l-maganidan Spitamen yengilib, tag‘in cho‘lga cheki-nad��� ������ ���da ko‘chmanchi qabilalar boshliqlari xoinlarcha uni o‘ldiradilar.
O‘zingizni sinang!
Oks – ...Nautaka – ... Maroqanda – ...
Kurushkat – ...Spitamen – ...Baqtriya – ...
Spitamen
Pistirma
Eslab qoling! Mil. avv. 329-yilda
yunon-makedon qo‘shin-lari Maroqandani egal-ladilar. Ularga qarshi q���������� Spitamen boshchilik qildi.
127
Kurashning davomi
Spitamenning o‘limi so‘g‘diylar va baqtriyaliklar irodasini buka olmadi.
Aleksandr So‘g‘d� ��dagonlari – Xoriyen va Ok-siartning Hisor tog‘larida joylashgan tog‘ qal’alarini q����� %������@� �%��������� q���� Ravshanakka uylana-di. Shunday qilib, Makedoniyalik Aleksandr e’tiborli so‘g‘d���dagonlaridan biri bilan qarindosh tutinadi.
����������������������������������������'��%���dr deyarli uch yil urindi, biroq uncha katta bo‘lmagan hududni: Marg‘iyona, Baqtriya, So‘g‘d�����@� �����-gi Bekobod va Xo‘jand orasida Sirdaryo bo‘ylarini bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘ld��� ?����@� �̂��%����vohasi va Farg‘ona mustaqilligicha qoldi.
Spitamen q���������� �������������� qaramay, yunon-makedon qo‘shinlari birinchi bor mag‘lubiyatga uchradilar.
Bosqin oqibatlari
Yunon-makedon qo‘shinlarining bos-q������%� ����������� ������ ������ ���������� ������������������di, aholining katta
qismi qirilib ketdi, ko‘plab shaharlar vayron etildi.F����� ���� ����������� ����������@� �%�doniyalik
Aleksand�������������da bir nechta shaharlar qurdir-gan. Bu shaharlar uning nomi bilan Oksdagi Aleksand- riya, Aleksandriya Esxata, Marg‘iyona Aleksandriyasi ��� ��%���� �����d�� �������� J������� ��w������� �������etilgan So‘g‘diyona va Baqtriya shaharlari o‘rnida, boshqalari esa tayanch qal’alar sifatida yangidan qu-rilgan. Bu shaharlarda yunon-makedon piyoda va ot-liq askarlari joylashgan. Mil. avv. 324- yildan boshlab �����%��������������%����������������%�doniya tar-tibida qurollantirilgan Baqtriya va So‘g‘diyona yoshlari hisobiga to‘ldiriladi.
Bora-bora hunarmandchilik va savdo qayta tik-landi. Mahalliy va yunon madaniyatlari an’analarining q����������� ���� ���di. Shu asosda Salavkiylar, Yunon-Baqtriya va P��*��� ������� ����%� davlatlar taraqqiy etadi.
Jang ko‘rinishi
Eslab qoling!Aleksand�� ������
������ ���������� ���sib olish uchun uch yil harakat qildi. Le-kin u uncha ham katta bo‘lmagan hu-dud�����������������sundirishga muvaf-faq bo‘ldi.
128
Tayanch konspektmil. avv. 334-yil. – Aleksandrning Sharqqa yurishiAleksandr yurishlarini tarixchi Aristobul tasvirlaganqurol-yarog‘: aqinak, sagaris qadimgi shaharlar – Q������p�@�';�������@�J���qirBess – Baqtriya satrapimil. avv. 329-yil – Maroqandaning bosib olinishi � SpitamenPolitimet (Zarafshon daryosi) bo‘yidagi jangAleksandriya Esxata mil. avv. 328-yil – Spitamenning mag‘lubiyati
��
���
�
���
Savol va topshiriqlar"�� �������������%�!���������q��������������������������2. Makedoniyalik Aleksandr So‘g‘diyonaga qachon yurish bosh-
lad�~3. Makedoniyalik Aleksandr bosib olingan hududlard��������%��
miyatini q�������������������!���������~4. Spitamen q����������qachon bo‘lib o‘td�~�Q���������qanday
yakunland�~5. Yunon-makedon q������������������������������������%�������
salbiy oqibatlarini sanang.&�� F�������� �����da Makedoniyalik Aleksand�����������������
bo‘ylab o‘tgan yo‘llarini belgilang.
39–40-§§. Salavkiylar davlati va Yunon-Baqtriya podsholigi
O‘rta OsiyoSalavkiylar
davlati tarkibida
Miloddan avvalgi 323-yil 13- iyunda Makedoniyalik Alek-sandr vafot etdi. U barpo etgan davlat uch qismga: Makedo-
niya, Misr va Suriyaga bo‘linib ketdi. Bu davlatlar Aleksandrning eng yaqin lashkarboshilari tomonidan boshqarilgan.
Aleksandr tangasi
Eslab qoling!
Mil. avv. 323- yilda Makedoniya-lik Aleksandr vafot etd���J�������davlat uch qismga bo‘linib ketdi: Makedoniya, ����@� C������� ��������������dudi Suriya davlati tarkibida bo‘lgan.
Salavka
129
J��q d������������������������dan keyin, mi-loddan avvalgi 312-yilda Makedoniyalik Aleksan-drning lashkarboshilaridan biri Salavka Bobil (Suriya davlati) hukmdori bo‘ldi. Salavka davlati tarkibiga Mesopotamiya, Eron, P��*��@�]�qtriya, So‘g‘diyona, Marg‘iyona kirar edi.
C����%�� ���� d������� ���%����� %����� ������ ��������alohida viloyatlar satrapliklarga bo‘ldi, ularning har biriga boshliq satrap hukmronlik qilar edi. Davlat mu-dofaasi va qo‘shinlarni tashkil etish bilan sobiq lashkar-boshilardan tayinlangan strateg shug‘ullanar edi.
Miloddan avvalgi 293-yilda� C����%�� ���� ������Antioxni Sharqiy viloyatlar – P��*��@� ���������@�Baqtriya, So‘g‘diyonaga noib etib tayinladi. Mil. avv. 280-yilda Salavkaning vafotidan so‘ng Antiox ulkan davlat boshida turib, uni 20 yilga yaqin boshqardi.
O‘zingizni sinang!
Salavka – ... Strateg – ...
Asta-sekinlik bilan So‘g‘diyona, Baqtriya va Marg‘iyonada tinch hayot tiklana boshladi. Bu yer-lard�� ����� ����������@� ���������� �����d etildi, savdo-sotiq, dehqonchilik va hunarmandchilik ri-vojlana boshladi. Baqtra, Maroqanda, Marg‘iyona '���� �����W����[@� �̂��������%������������daniyat ��%�������������di.
Yunon-makedon istilolarid��� %����� ������ ������tarixida antik davri boshlandi. Bu yurishlar pirovar-dida G‘arb va Sharq o‘rtasida madaniy munosabat-lar va almashinuv kengayishiga olib keldi. Baqtriya- d��������������@�������������%��������������%����@�pul munosabatlari, hunarmandchilik va san’at buyum-lari tarqald��� ���� �������da yunonlar ham Baqtri-yaning binokorlik va hunarmandchilik an’analarini ����������dilar.
Eslab qoling!Ellinlashtirish –
Sharqda mil.avv. III–II asrlarda yunon madaniya-tining tarqalishi va yangi, umumlash-gan madaniyat (yunon va mahal-liy, sharq madani-yati)ning vujudga kelishi.
9 – Tarix, 6-sinf.
Salavkiylarning jangchilari
Salavkiylarning qoshinlari
130
Yunon-Baqtriyadavlati
Miloddan avvalgi 250- yilda Baqtriya Salavkiylar davlati tarki-bidan ajralib chiqadi. Antik davr
tarixchilarining xabar berishicha, mingta Baqtriya shahri hukmdori bo‘lmish Diodot� ������� podsho deb e’lon qiladi. Shu voqeadan boshlab Yunon-Baqtriya davlati tarixi boshlanadi. Mil. avv. 250- yilda Sa-lavkiylar davlati tarkibidan ajralib chiqqan P��*���Baqtriyaning raqibiga aylanadi. Baqtriyadan tashqari, Yunon-Baqtriya podsholigi tarkibiga So‘g‘diyona va Marg‘iyona ham kirgan.
Mil.avv. II asr boshlaridagi Yunon-Baqtriya davlati
Diodotdan keyin Yunon-Baqtriyada hukmronlik davlat tarixid�� ���������� ��� qoldirmagan Yevtidem-ga o‘tadi. Yevtidemning o‘g‘li Demetriy hukmron-ligi davrida (mil. avv. 199–167-yy.) Yunon-Baqtriya podsholigi eng katta sarhadlarga ega bo‘ldi. Hindis-tonning bir qismi bu davlatga qo‘shib olingan.
P��*��da hokimiyat Mitridat I qo‘liga o‘tishi bilan u Baq������� ������� �����qni kuchaytiradi. Yunon-Baqtriya d������� �������� ��������� ����� ���rishga majbur bo‘lad�%�@�������������%��������������
Qadimgi Baqtriya tog‘lari
Eslab qoling!Yunon-Baqtr iya
davlati hukmdor-lari – Diodot, Yevti-dem, Demetriy.
131
ga sabab bo‘ldi. Bundan foydalangan ko‘chmanchi yuechji qabilalari miloddan avvalgi 140 –130-yillar oralig‘ida Yunon-Baqtriya davlatini bosib oladilar.
O‘zingizni sinang!
Diodot – ... Yevtidem – ...
Demetriy – ... Mitridat I – ...
Madaniyatningrivojlanishi
Yunon-Baqtriya davlati 120 yil yashadi. Shu davr mobaynida uning iqtisodiyoti va madaniyati
yuksaldi. Hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlandi, ko‘plab shaharlar barpo etildi. Baqtriya, So‘g‘diyona va Marg‘iyona hunarmandlari yasagan buyumlar ko‘pgina qo‘shni shaharlar va davlatlarga ham tarqaldi.
Yunon-Baqtriya davlatida tangalar hukmdor tas-����� ������ �������������Dajla daryosi bo‘yi – Salavki-yadan Baqtriyagacha karvon yo‘li q��������%�������@�jahondagi ko‘pgina davlatlar bilan xalqaro savdo-sotiq va madaniy aloqalar jonlandi. Baqtriya orqali Xitoy-dan Hindistonga boradigan karvon yo‘li, shuningdek, Buyuk Ipak yo‘lining janubiy tarmoqlari o‘tgan edi.
�
Tayanch konspektmil. avv. 323-yil – Makedoniyalik Aleksandrning vafoti
podsholikMakedoniyaMisrSuriya
mil. avv. 140 – 130-yillar – Yunon-Baqtriyaning yuechjilar tomonidan bosib olinishi
�
Diodot Yevtidem Demetriy
�
����
��
�
Eslab qoling!M i l . a v v. 1 4 0 –
130-yillarda Yunon- Baqtriya davlati yuechji qabilalari tomonidan bosib olindi.
mil. avv. 312-yil � Salavka – Salavkiylar davlati asoschisimil. avv. 280-yil � Antiox – Salavkiylar davlati hukmdoriantik davriellinlashtirish � Yunoniston va Sharq madaniyati aralashishimil. avv. 250 yilda – Yunon-Baqtriya davlatining tashkil topishi –
Yunon-Baqtriya davlatining
tangalari
132
Savol va topshiriqlar1. Makedoniyalik Aleksandr davlati qaysi mustaqil davlatlarga
bo‘linib ketd�~2. Salavka va Antiox haqid������������������~3. P��*������]�qtriya qachon Salavkiylar davlatidan mustaqil
bo‘ld����~4. Yunon-Baqtriya podsholigi qachon tashkil topd�~5. Yunon-Baqtriya davlati tarixida ko‘chmanchi yuechjilarning
qand������������~6. «Ellinlashtirish» atamasining ma’nosini tushuntirib bering.=�� F�������� �����da Salavkiylar davlati va Yunon-Baqtriya
podsholigi hududlari chegarasini belgilang.
41-§. Qadimgi Xorazm, Qang‘ va Dovon davlati
QadimgiXorazm
Miloddan avvalgi IV asrda Xo-���� '���������� davlatidan ajralib chiqib, mustaqil davlatga
aylandi. Makedoniyalik Aleksandr va Salavkiylar hukmronligi davrid�� ��� ?����� davlati mustaqil edi. Bu o‘lka aholisi xo‘jaligining asosini dehqonchilik tashkil etgan.
?����d�������������%�������������������ddan avvalgi VII asrga borib taqalad��W�������qir shahri xa-robalari). Mil. avv. V–IV asrlarda bu yerda mahalliy hukmdorning qarorgohi bo‘lgan ulkan qal’a bunyod etilgan edi (Qal’aliqir shahri xarobalari).
Miloddan avvalgi III–II asrlarda Jonbosqal’a Xo-���ning qadimgi shahri bo‘lgan. Qo‘yqirilganqal’a xarobalari ostidan aylana shaklda qurilgan mus-tahkam ibodatxona qoldiqlari topilgan.
Milodiy II–III asrlarda Tuproqqal’a shahrida bun-dan ham ulug‘vor va muhtasham qurilish ishlari amal-ga oshirilgan edi. Shahar qudratli mudofaa devorlari bilan o‘ralib, devor burchaklarida burjlar qurilgan. ���%��dan o‘tgan ko‘cha shaharni ikki qismga bo‘l-gan, undan esa yon-atrofga ko‘chalar ketgan, mahal-lalar bir-birid��� �!������ ������� ���%����� ��donda muhtasham saroy va ibodatxonalar joylashgan.
Qadimgi xorazmliklarning
qiyofalari
Eslab qoling!Baqtra, Maro-
qanda, Marg‘iyona Antioxiysi (Marv) va Termiz – Salavkiylar davlatining yirik sha-harlari hisoblanagan.
Qo‘yqirilganqal‘a.Tiklangan
133
Qasrdagi saroy devorlari shohlar, lashkarlar, so-���dalar, shuningdek, hayvonlar va qushlar tasviri bi-�������������#$�dan ortiq bo‘yalgan loy haykallar ���-lardan biridagi tokchalarda devor bo‘ylab o‘rnatilgan.
?����da ayniqsa hunarmandchilik yuksak da-rajada rivoj topgan. Kulolchilik, temir, mis asboblar, q�������@� �������%����������� talab katta bo‘lgan. ?����� �������� C���diyona, Marg‘iyona, Baqtriya va dasht ko‘chmanchilari bilan yaqindan savdo mu-nosabatlarini o‘rnatgan. Bu o‘lkadan muhim karvon yo‘llari o‘tgan. Mil. avv. I asrda va milodiy dastlabki asrlard�� ?����d�� %����� ��� ��� �������� �����qilingan.
�����������}������qad���������?�������du-didan topilgan. Bular Oybo‘yirqal’a (miloddan avval-gi V–IV asrlar) yodgorligidan xum sirtiga chekilgan ���������Qo‘yqirilganqal’adan topilgan ayrim mahal-������������dir (miloddan avvalgi III–II asrlar).
Milodiy I asrd��?����da ishlab chiqilgan mahal-liy taqvimd��� ������%����_���������qadar foydala-nishgan.
Qang‘ davlatiXitoy manbalaridan bu davlatning Qang‘yuy deb atalgani ma’lum. Miloddan avvalgi III asrda unga
saklar asos solishgan. Qadimshunoslarning aniqlashi-���@� �̂��%���� ������������ �qqo‘rg‘on tumanidagi Q��� ��������� ����������%�������������%�����dagi poytaxti Qang‘dez bo‘lib, unga miloddan avvalgi III asrda asos solingan. Xitoy tarixchilari bu shaharni Bityan deb atashgan.
Qang‘ davlatining asosiy shaharlari Sirdaryo so-hillari bo‘ylab joylashgan edi.
Miloddan avvalgi II asr oxirida Qang‘ qudratli davlat birlashmasiga aylanadi. Uning hukmd�����������nomid��� �������� ����� qildirganlar. Qang‘ davlatida
Qadimgi Xorazm jangchisi
Eslab qoling!?����da shahar-
�����%���� ������������mil. avv. VII asga borib taqaladi.
Mudofaa devor xarobalari. Xorazm
134
ulkan istehkomlar, qal’a, shahar ibodatxonalari, savdo va hunarmandchilik mahallalari barpo etiladi.
Davlatning mad����� ��%������dan biri Toshkent vohasi edi. Ayni shu hududda o‘troq�����������������-do-hunarmandchilik madaniyati vujudga kelgan.
O‘zingizni sinang!
Qang‘xa – ... Qang‘yuy – ...
Qang‘dez – ... Qang‘– ...
Davlat iqtisodiyotining gullab-yashnashiga uning hududidan Buyuk Ipak yo‘lining shimoliy tarmog‘i o‘tganligi imkon yaratdi. Lekin ayni shu hol Xitoy bilan urushlarning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. Bu urushlarda qang‘arlar (Qang‘ davlati aholisini shunday atashgan) ko‘pincha g‘olib chiqar edilar.
Milodiy III asrga kelib Qang‘ davlati parchalanib ketdi.
Dovon davlatiDovon davlati (Xitoy manbalarida bu o‘lka shu nom bilan tilga oli-
nadi, boshqa manbalarda Parkana deyilgan) tarix-chilar uchun muhim bo‘lgan uning tashkil topgan va inq������ ���� ������� �������� ���qlanmagan. Bu davlat, taxminan, miloddan avvalgi III asrdan to milodiy II asrgacha mavjud bo‘lib, Farg‘onada joylashgan.
Dovon davlati tarixi haqidagi batafsil ma’lumot Xitoy yilnomalarida uchraydi va ular milodiy I – II asr-larga oidd����?��������� �������������������@����davlat aholisi 70 dan ortiq shaharlarda istiqomat qilgan. Masalan, Dovonda bo‘lgan xitoy sayyohi Chjan Syan bunday d�������di: «Dovon diyorida 70 tacha katta-kichik shahar bor; aholisining soni bir necha yuz ming-ga yetadi. O‘q-yoy va nayzalar bilan qurollanishgan. Xalqi ot choptirib o‘q otishga mohir». Boshqa bir xitoy solnomasida: «An’si (Eron) shaharlari Dovondagiga o‘xshashdir», d�����������
Eslab qoling!Qang‘ (Qang‘yuy) –
������� �̂��%��������-si, Chimkent viloyati va Sird����� �������� ���-larini egallagan qadim-gi davlat birlashmasi.
Ot haykalchasi
Gadimgi Xorazm qal‘asi
135
Xitoy tarixchilarining guvohlik berishicha, Dovon davlati hudud����� ������� �̂��%���� ����������� ���-gan: «Xan sulolasi zamonida Shi mulklari Dovon davlatining shimoliy tumanlarini tashkil etardi va shi-molda Qang‘ davlatigacha, janubda esa yuechjilar davlatigacha borardi».
Xitoy hukmdorlari bir necha bor bu davlatni bosib olmoqchi bo‘ldilar, biroq ularning harakatlari behuda ketdi. Harbiy yurishlarning birida ular Dovon davlati-ning poytaxti Ershini qo‘lga kiritdilar, biroq aholisining ������ �������������������� �����������qishga majbur bo‘ldilar.
Dovon davlati Xitoy va Sharqning boshqa mam-lakatlari bilan bo‘lgan xalqaro savdoda muhim o‘rin tutgan. Xitoy hukmdorlarini ko‘proq������������������otlari q���qtirard������������������������������ular «Sa-moviy» deb nom berganlar. «Samoviy otlar» mukam-������������%��������������������
Qadimshunoslar topgan dalillar Xitoy solnomalari-dagi ma’lumotlarni tasdiqladi. Ko‘p sonli aholiga, yax-shi qurollangan va mashq ko‘rgan qurolli kuchlariga ega bo‘lgan Farg‘ona miloddan avvalgi II–I asrlarda yuksak taraqqiy etgan davlat bo‘lgan. Farg‘ona dav-latining Sho‘rabashat, Uchqo‘rg‘on singari va boshqa ����������� ����*dagi aholi yerni ishlash, sholi va bug‘doy yetishtirish, bog‘d�������%� ��� ���� ��������-rishda katta yutuqlarga erishgan.
�������������qlashicha, milodiy II asrda Dovon davlati barham topgan.
O‘zingizni sinang!
Parkana – ... Ershi – ... «Samoviy otlar» – ... Dovonning ziroatkor vohalari – ...
Eslab qoling!Dovon (Xitoy man-
balarida bu o‘lka shunday nom bilan tilga olingan, boshqa manbalarda Parkana deyilgan) davlatining poytaxti – Ershi (Erish). Sho‘rabashat, Uch-qo‘rg‘on aholisi deh-qonchilik bilan shu-g‘ullangan.
Eslab qoling!
II asrda Dovon ko‘ch-manchi qabilalar to-monidan bosib olin-gan.
Jang manzarasi
136
Tayanch konspekt
Qad
��
�?��
��
(mil.
avv
. IV
asr
–
milo
diy
III a
sr)
sug‘orish tarmoqlarihunarmandchilik va savdoshahar va qal’alarqurilishning yuqori darajasihaykaltaroshlik va devoriy tasvirQad���?�����������Jonbosqal’a, Qo‘yqirilganqal’a, Tuproqqal’a
�
Parkana70 shaharXitoy bilan urushlarErshi – poytaxt«samoviy otlar»Sho‘rabashat, Uchqo‘rg‘onko‘chmanchilar tomonidan bosib olinishi
Qan
g‘ d
avla
ti(m
il. a
vv. I
II as
r–
mil.
III a
sr) Qang‘yuy (Qang‘ha)
qang‘arlarKanka – Qang‘d���W]�����[Xitoy bilan urushlarko‘chmanchilar tomonidan bosib olinishi
Dov
on –
Far
g‘on
a da
vlat
i (m
il. a
vv.
III a
sr –
mil.
II a
sr)
������
�����
�������
Savol va topshiriqlar"�� ?�����qaysi asrda Ahamoniylar davlatidan mustaqil bo‘ld�~#�� ?������������d������������������������3. Qad���?������������������qid������������������~��� ?�������������� ����daniyati haqid����������5. Qang‘ davlati turli manbalarda qand����������~6. Qang‘ davlati qachon tashkil topdi va qaysi vaqtgacha mav-
jud bo‘ld�~=�� F�������� �����da Qang‘ davlati hududlarini belgilang.8. Nima sababdan Qang‘ davlati barham topd�~9. Dovon davlat birlashmasi to‘g‘risid������������������~10. Dovon davlatining qand���������%���������������������~""��� F�������� �����da Dovon davlatining taxminiy hududlarini
belgilang.
«Samoviy otlar»
137
42–43-§§. Kushon podsholigi
Kushon davlatining
tashkil topishi
Miloddan avvalgi 140–130-yil-lar oralg‘ida ko‘chmanchi yuechji qabilalari Yunon-Baqtriya davla-
tini bosib oladilar. Yuechjilar Baqtriya yerlariga kelib o‘rnashadilar va milodiy I asrda Guyshuan (Kushon) ���}������� �������� ������� �����!�� ��%������� ����hokimiyati ostida birlashtirib, Kushon davlatiga asos soladi.
Kushon podsholigi
Birlashgan yuechji mulklarining birinchi hukmdori Kudzula Kad�� bo‘lgan.
Kud����� ��d*�� ��%������� davrida Afg‘oniston va Kashmir Kushon davlatiga qo‘shib olingan. Uning vorisi Vima Kad�� hukmronligi davrida Kushon davlati hududi yanada kengaydi. Podsho Kanishka ��%������� �����da poytaxt Baqtriyadan Pesho-���� W������ ';�������[�� %���������di, Kushon dav-lati esa ulkan imperiyaga aylanadi. Uning hududiga Hindiston, Xo‘tand��@�';�����������������%���������janubigacha bo‘lgan yerlar kirgan. Rim, P��*��@�?�����davlatlari qatorida Kushon davlati ham ulkan imperi- Kushon hukmdori
O‘smirning tasviri. Devoriy naqsh san‘ati
Mil.avv. II-I asrlarga oid ko‘za
138
yalardan biriga aylangan. Milodiy III asrd����� �������urushlar oqibatida Kushon davlati inq�������������di va parchalanib ketdi.
O‘zingizni sinang!
Kudzula Kad %�������������������&�������������
Vima Kad %������
Xo‘jalikningrivojlanishi
Vima Kad*����%�������davridan Kushon podsholigida hukmdor ����%���������������������qilish
boshlandi. Hukmdor p���������������%���d�@������qilin-gan tangalar qadri ortadi. Tangalar oltin, kumush va misd��������qilingan.
Milodiy I –II asrlarda Kanishka hukmronligi dav-rida (milodiy 78 –123- yillar) Kushon pod������� ����taraqqiyotining cho‘qqisiga erishadi. Yangi-yangi sha-harlar bunyod etildi, Hindiston, Xitoy va Rim imperiya-si bilan savdo va elchilik munosabatlari yo‘lga qo‘yildi.
Hunarmandchilik ham yuksak darajada taraqqiy etgan. Kushon davlati yodgorliklari bo‘lmish Xolcha-yon, Dalvarzintepa, Ayritom, Zartepa, Qoratepa va boshqalarni o‘rganish jarayonida aniqlangan topilma-lar ham buni tasdiqlaydi.
Kushon davlati iqtisodiyotining asosini sug‘orma dehqonchilik, savdo-sotiq va hunarmandchilik tashkil qilgan.
Kushon davlati davrida suv tegirmoni, chig‘ir tur-laridan keng foydalanildi, yerga ishlov berish qurollari takomillashtirildi.
Kushon davlati yozuvi
Kushon davlatida yashagan xalq������� ������� �daniy va sav-do-sotiq aloq������ ��;����� ������ ���-
yoda qad����������������%������qalad���]���������������� �����da paydo bo‘lib, alifboga asoslangani ��;����������shtirish ancha oson bo‘lgan.
Chang chalayotgan ayol tasviri
Eslab qoling!Kushon davlatiga
milodiy I asrda Kud-����� ��}*�� ���-nidan asos solingan.
Kushon podsholigi tangalari
139
Qad��� �̂������dgorliklarini o‘rganish natijasi-d��������������������dagi kushon-baqtriya alifbosi-d���������������������pilgan.
Kushon mamlakatid����������� �����������%���������%�������������!�d bo‘lgan, bund���������������%-li, to‘rtburchak va aylana shaklida bo‘lgan.
Kushon podsholigid�� ������qadimdan mavjudli-gini Surxko‘tal (Afg‘onistondagi Qund������������qini-da) yodgorligidan topilgan yunon alifbosidagi kushon bitiklari ham tasdiqlaydi.
Amudaryoning quyi oqimida, Zarafshon va Qash-qadaryo vohalarida oromiy alifbosi asosidagi xo-�������������d���������������%������qalgan edi.
F�������� ������ %�������������� ��d topilmalar Ku-shon podsholigining jahondagi ko‘plab davlatlar bilan keng ko‘lamdagi aloqalaridan guvohlik beradi.
Diniy e’tiqodKushon davlati tashkil topayot-ganda Baqtriya, So‘g‘diyonaning ������� �������� ���dushtiylik dinida
edi. Kanishka hukmronligi davrida Hindistonning bir qismi qo‘shib olinib, yaqindan aloqalar o‘rnatilgach, Kushon davlati hududiga kirib kela boshlagan bud-daviylik d�������dushtiylik bilan birga milodiy VIII asr-����������������da mavjud bo‘ldi.
��%�� �̂���@� '������ ��� D����������pada muhta- sham buddaviylik ibodatxonalari bo‘lgan. Aynan shu yer-dan budd������%���������������������tarqala boshladi.
Me’morchilik vasan’at
Kushonlar davrid�� ������� ����bekiston hududida binokorlik va me’morchilik yuksak darajada
taraqqiy etgan. D������������������%�� �̂�����������shaharlar xom g‘ishtdan qurilgan mustahkam isteh-kom devorlari bilan o‘ralgan edi. Mudofaa devorlari ortida esa hukmdor qarorgohi joylashgan. Shahar-������� ���� hunarmandlar mahallalariga va turar joy �����������!��������
Ayol kishi bosh tuzilishining haykali.
I-II asr
Eslab qoling!Xolchayon, Dal-
varzintepa, Ayri- tom, Zartepa, Qora- tepa Kushon davlat-ining madaniy yod-gorliklari hisobla-nadi.
Chig‘ir – suv chiqa-radigan moslama.
140
Asosiy e’tibor saroylar va ibodatxonalar qurilishiga qaratilgan. Xolchayondagi (Surxon vohasi) Kushon hukmd������� ������@� ��%�� �̂���� WQoratep�@� �������-pa) va D����������padagi buddaviylik ibodatxonalari-da o‘sha davr devoriy tasvirlari va haykaltaroshlikning yuksak san’atkorona namunalari saqlanib qolingan. C�����dalar, saroy a’yonlari, jangchilar tasviri, Budda haykali va Ayritomda topilgan do‘mbrachi hamda ud cholg‘u asbobini chalayotgan musiqachilar tasvirlari shu-lar jumlasidandir.
O‘zingizni sinang!
Chig‘ir – ... Kushon yozuvi – ... Buddaviylik – ... Oromiy yozuvi – ...
Temir va suyak kandakorligi ham yuqori darajaga erishgan. D����������pad��� *�� �����dan yasalgan shaxmat donalari topilgan. Kushon san’atida mahalliy an’analar, Qadimgi Sharq va Qadimgi Yunoniston elli-�����%����w�����������������*|�������
Tayanch konspektmil. avv. 140–130- yillar – yuechjilar bosqiniyuechjilar � kushonlarBaqtriyaga joylashuviD����������pa, Ayritom, XolchayonKud�������d*�Vima Kad*�Kanishka�����������dushtiylik, buddaviylik
Kus
hon
davl
ati
(mil.
I as
r. –
mil.
III a
sr) �
��������
Savol va topshiriqlar1. Yuechjilar Baqtriyaga qachon bostirib keld����~2. Kanishka davrida Kushon podsholigida qand���������������
������~3. Qaysi podsho davrida hukmd����������������������������
qilina boshland�~4. Kushon davlatida hunarmandchilikning qaysi turlari rivojland�~5. Kushon podsholigida qaysi dinlar tarqalgan ed�~
Kushon shahzodasining
tasviri
Budda boshining tasviri.
Dalvarzintepa. II–III asr boshlari
Eslab qoling!Chig‘ir – suv chiqa-
radigan moslama.
141
44-§. Buyuk Ipak yo‘li
Vujudga kelishi va tarmoqlari
Milodiy XVI asrga qadar Sharq bilan G‘arb xalqlari o‘rtasidagi tarixiy-madaniy va savdo muno-
sabatlari taraqqiyotida qadimgi dunyoda mashhur bo‘lgan Buyuk Ipak yo‘li muhim o‘rin tutgan edi. Bu yo‘l miloddan avvalgi II asrda vujudga kelgan va «Buyuk meridianal yo‘l» deb atalgan. Bu yo‘lga «Ipak yo‘li» degan nom 1877-yild�����������*���G� ��;�����-monidan berilgan.
Buyuk Ipak yo‘li tashkil topmasd��� ������ ���������������Qadimgi Sharq hududida savdo va madaniy ayirboshlash uchun turli-tuman yo‘llar mavjud bo‘lgan.
Eng qadimgi yo‘llardan biri miloddan avvalgi 3–2- mingyillikda vujudga kelgan «La’l yo‘li»dir. U Pomir tog‘larid������������@�����@���d�����������������qali o‘tgan. Pomirdan olinadigan yarim nodir la’l toshi (lo-juvard) Qadimgi Sharq����%��������������������-nidan yuksak baholangan. Badaxshon la’li ishlatilgan �������� ����� *�w�������� �qbaralaridan ham topil-gan.
Boshqa bir karvon yo‘li Eron Ahamoniylari sulo-lasining yo‘li bo‘lib, «Shoh yo‘li» deb atalgan. U mi- loddan avvalgi VI –IV asrlard�� ��������� d������bo‘yidagi Efes shahrini qadimgi Fors davlati poytaxt-lari – Suza va Persepol bilan bog‘lab turgan. Yana bir yo‘l Eron, Baqtriya orqali So‘g‘diyona, Toshkent vohasi va Q������������dudid��������@�����������������
Buyuk Ip�%�������"#����%�����������������%da bo‘lgan. U Sariq d�����������dan boshlanib, Sharqiy ^��%�����@� ������ �����@� ����@� ����potamiya orqali ���������d���������������������������]������da Sian, Dunxuan, Yorkent, Samarqand, Buxoro, Termiz, Marv va boshqa bir qancha qadimiy shaharlar joylashgan.
Do‘mbirachi.Ayritom yodgorligidan
namuna
Tuyadagi chavandoz haykalchasi
Eslab qoling!
Buyuk Ipak yo‘li Sariq d����� ������-d������������d����������������� ����������ketgan. Bu yo‘l 12 ��� %�� ������%da bo‘lgan.
142
So‘g‘diyonad���?������!��������@����@������������������������qimmatbaho toshlar olib borilgan; Baqtriyadan tuyalar, Farg‘onad��� ������ �����@� ]�dax-shondan la’l; Hindistond��� ������ ������ ��������������ip����������paxta chigiti ortilgan karvonlar kelgan;
Buyuk Ipak yo‘li
Sopol idishlar
Fil suyagidan ishlangan
shaxmat donalari
Eslab qoling!Buyuk Ipak yo‘li mil.
avv. II asrda vujudga kel-gan. U «Buyuk meridia-nal yo‘l» deb atalgan. Bu yo‘lga «Ipak yo‘li» degan nom 1877-yilda nemis ����*�F.Rixtgofen to-monidan berilgan.
Xitoyd���������%����������������������������������dan ?���������@������q, anor va boshqa dehqonchilik mahsulotlari tashilgan.
O‘zingizni sinang!
��������������'�*���$������������������+,������/��5������
«Shoh yo‘li» – ... Buyuk Ipak yo‘li – ...
Buyuk Ipak yo‘li Chjan Syan
&���da
Miloddan avvalgi 138-yili Xitoy imperatori U-Di elchi Chjan Syan- ni ko‘chmanchi xunn qabila-lariga qarshi kurashda ittifoqchi
va hamkorlar topish uchun jo‘natadi. Xunnlar Xitoy-ning shimoliy tumanlarini talon-taroj qilar edilar. Elchi xunnlar qo‘liga asir tushadi va o‘n yilcha hibsda yota-di. U asirlikdan q�����@����%�����^����C����dovon-lari orqali Issiqko‘lga chiqadi. Norin daryosi bo‘ylab Farg‘ona vodiysiga keladi. Bu yerd���������������diy-dagi shaharlarni kashf qiladi. Bu shaharlar Farg‘ona davlatiga qarashli ekanligini bilib oladi. Tabiiyki, elchi
Rim
Edessa
Dunxuan Chayan
Pataliputra
Baqtra
Persepol
Salavkiya
Arabiston
��*�
143
Xitoyning xunnlarga qarshi kurashida Farg‘ona hukm-doridan yordam so‘raydi. Lekin Farg‘ona hukmdori faqat savdo-sotiq aloqalarini o‘rnatish istagini bildira-di. Chjan Syan janub sari sayohatini davom ettiradi. ����� ��diysidan o‘tib, yana xunnlar qo‘liga tushib qoladi va bir yildan keyin vataniga qaytadi. Elchi Xi-toy imp��������� %������������������ �������� ����di. U Xitoyga Farg‘ona otlaridan birini va beda urug‘idan olib kelgan edi. Bu otni xitoyliklar «samoviy» deb ata-ganlar. Imperator U-D������ ������� ��qinida beda ek-tiradi. Keyinchalik u Xitoyning butun shimoli bo‘ylab ekiladigan bo‘lad���?������%��������@����@���dring va yong‘oq ekishni ham yo‘lga qo‘yadilar.
Chjan Syan yurgan yo‘l bo‘ylab miloddan avvalgi II–I asrlard�� ?����� ���%������ ���%����� ��� ������������������������������ !������������������]���%�Ipak yo‘li deb ataluvchi karvon yo‘li o‘tadigan bo‘ldi. Farg‘ona vodiysida Ipak yo‘li ikki tarmoqqa bo‘lingan. Birinchisi O‘zgandan Axsi shahri, Qamchiq dovoni orq����W���da) Eloq vohasi va Toshkentga kelgan. Ik-kinchisi janubiy tarmoq�������@������d�������@�Quva, Marg‘ilon, Qo‘qon orqali Xo‘jand, Samarqand, Bu-xoro orqali o‘tgan.
Buyuk Ipak yo‘lining ahamiyati
Buyuk Ipak yo‘lining tarixi Sharq va G‘arb xalqlarining keng miqyosdagi madaniy alo-
qalari va savdo ayirboshlashi tarixid����]������ ��������hamkorlik va madaniyatlar boyitilishi tarixi bo‘lib, tinch-lik va taraqq������������� ����%�������������%�������hududi bu yo‘lning chorrahasida joylashgan.
������������ ��qlari Buyuk Ipak yo‘li tufayli Sharq va G‘arb mamlakatlari iqtisodiyoti va madaniyati bi-lan oshno bo‘lganlar. G‘arb mamlakatlari xalqlari esa ������ ������ ��qlarining yuqori darajada rivojlangan mad������������������������%���;�qild�������������������aholisi Xitoy shoyisini qadrlasa, Xitoyd��������������
Cho‘ldagi qum tepaliklar
Buyuk Ipak yo‘li bo‘ylab
Eslab qoling!��!��� C�������
yurgan yo‘li Buyuk Ipak yo‘liga asos bo‘ldi.
144
�������@� !������������@� �����dmandchilik buyum-lariga talab katta bo‘lgan.
Buyuk Ipak yo‘li Sharq va G‘arb mamlakatlari xalq������� ������� �daniy aloqalaridan bahramand bo‘lish imkonini berdi.
��������������������������������������������%�����o‘tad������%���da joylashgan. Bu yerga turli mam-lakatlardan savdogarlar, hunarmandlar, olimlar va musiqachilar tashrif buyurar edilar.
Buyuk Ip�%������������;���������������������� ��qlari G‘arb va Sharqning iqtisodiy va madaniy yutuqlari bi-lan tanishdilar.
1877 – F. Rixtgofen12 ming km.?����@������������@������@�����p������@���d������Sian – Dunxuan – Yorkend – Samarqand – Buxoro – Marvyo‘nalishlar
����������qalar: madaniy va savdo
Buy
uk Ip
ak y
o‘li
(mil.
avv
. II a
sr -
XV
I asr
) Tayanch konspekt�
Marv � Bag‘dod � Damashq
Samarqand � �̂����� Balx � Hindiston
��
�
�
��
Savol va topshiriqlar1. Jahonning ko‘plab mamlakatlarini bog‘lab turuvchi karvon
yo‘llari tarmog‘ini birinchi bo‘lib kim «Ipak yo‘li» deb atad�~2. Buyuk Ip�%������������������q�����~+�� �����%���������qaysi shaharlari Buyuk Ipak yo‘lida joylash-
gan ed�~��� F�������� �����da Buyuk Ip�%���������������%��������dudi-
dagi tarmoqlarini belgilang.5. Savdogarlar Buyuk Ipak yo‘li bo‘ylab qaysi mamlakatlardan
���������%����������~6. Buyuk Ipak yo‘li jahon mamlakatlari va ayniq��@������������
tarixida qand�����������%��������~
Eslab qoling!Buyuk Ipak yo‘li
Sharq va G‘arb mam-lakatlari xalqlari- ��� ������� �daniy aloqalaridan bahra-mand bo‘lish imkoni-ni berdi.
Ipak qurti pillasi
145
45-§. Italiya va uning aholisi
Tabiiy sharoiti va qadimgi aholisi
Apennin yarimorolida iqlim iliq bo‘lib, yil bo‘yi o‘rtacha yomg‘ir yog‘ar edi. Yarimorolni to‘liq
egallagan Italiya� �����da qurg‘oqchilik ham, qattiq sovuq ham bo‘lmasdi. Yegulik mahsulotlar mo‘l-ko‘lligi va tuproq unumdorligi tufayli ko‘p asrlar da-vomida qadimgi Ita-liya aholisining asosiy mashg‘uloti dehqon-chilik va chorvachilik bo‘lgan. Qad������-lardan boshlab Apennin yarimorolida turli xil qa-bilalar yashagan. Liqur-lar Italiyaning qadimgi qabilalaridan biri bo‘lib, chorvachilik bilan shug‘ullanganlar.
������������������������������������dan «buzoq-chalar o‘lkasi�� �����da tarjima qilinadi. Mil. avv. VIII-VI asrlarda Italiya sohillarida koloniyalarga asos sol-gan yunonlar bu mamlakatda sigirlarni o‘tlatish uchun ajoyib o‘tloqlarni topganlar.
Apennin yarimorolidagi eng katta daryo Po daryo-sidir. Yarimorolning qabilalari italiklar deb nomlangan. Ular orasida lotinlar, samniylar va sabinlar ko‘pchilikni tashkil etib, mil. avv. I-mingyilikning boshlaridan Italiyaning turli tumanlarida joylashganlar. Italiyaning shimoli-g‘arbiy qismida etrusklar yashagan. Ularning
BO‘LIM VQADIMGI RIM
Rimliklarning qadimiy manzilgohi
Eslab qoling!
Yarimorolning qabi-lalari italiklar deb nom-langan. Ular orasida lotinlar, samniylar va sabinlar ko‘pchilikni tashkil etgan.
10 – Tarix, 6-sinf.
Qadimgi Italiya
RIM
P���
Neapol
Messana
C���%���
Sitsiliya o.���������d�����
Sardiniya o.
Apennin Ya.Adriatika d�����Ko
rsik
a o.
146
asosiy mashg‘uloti dehqonchilik bo‘lgan. Mil. avv. VIII asrda etrusklar Italiyada 12 ta shahar-d����������-shadi. Mil. avv. VII asrda ular Sharq mamlakatlari bi-lan erkin savdo-sotiq qilish uchun yunon koloniyalari bilan kurash boshladilar. Afrikaning shimoliy sohi-lida joylashgan Finikiya koloniyasi Karfagen shahar-davlati ham ularga qo‘shildi. Avvaliga karfagenliklar va etrusklar g‘alaba q�������di, ammo ko‘p o‘tmay yunon qo‘shini ularni quruqlik va d����da tor-mor qil-di. Shunday q����@������%�������������������������������-gan. Etrrusklar madaniyati Rim madaniyatining rivo- jiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
O‘zingizni sinang!
Italiklar – ... Etrusklar – ...
+�������5�����������������������
Rimga asos solinishi
Rim shahri Tibr daryosi bo‘yidagi deh- q�������%� �����������dan boshlan-gan. Tibr bo‘ylab joylashgan kichik
����������� ���������@� %����� �������� �����di. Rim yettita tepalikd��!���������� �̂����������%�����da te-paliklar o‘rtasidagi vodiy odam o‘tolmaydigan botqo-qlikka aylanib qolar edi. Shahar joylashishi harbiy nuq���� �����dan juda ham qulay bo‘lgan. Daryo va botqoqlik lotinlarni qo‘shni qabilalar hujumlaridan hi-moya qilar edi.
Rivoyatga qaraganda, miloddan avvalgi 753- yil-da Rim shahriga aka-uka Romul va Rem tomonidan asos solingan. Dunyoga kelganlaridan so‘ng chaqa- loqlarni savatga solib, Tibr daryosi bo‘yiga tashlab ketadilar. Daryo bo‘yid�� ������� ���� ������ ��pib olib, ����di va boqadi. Keyin aka-ukalarni bir cho‘pon topib olib tarbiyalaydi. Voyaga yetganlarida esa ular
Rem va Romulni topib olgan Ona bo‘ri tasviri
Qadimgi Rim aholisi.Pompeya shahridagi devorga ishlangan
tasvir
Eslab qoling!Mil. avv. 753- yil
Rimga asos solin-gan sana deb qabul qilingan.
147
Tibr bo‘yida shahar barpo etishga ahd qilishadi. Aka-ukalar janjallashib q����@� G���� ���� �������� ���dirib qo‘yad�@� �������� ���� ���� ������ ����di. Bugungi kunda, afsonada aytilganid�%@� ����%������ ����������������G���������������������di.
Miloddan avvalgi VI asrda Rim katta shaharga aylanadi. Kapitoliy tepaligida dushmanlardan himoya-lanish uchun qal’a bunyod etiladi.
Qadimgi Rimdaboshqaruv
������ ����%���� ���� ��%dorlarini saylashardi. Hukmdorlar ham har-biy boshliq, ham sudya, ham ko-
hin bo‘lishgan. Miloddan avvalgi 509-yilga qadar shu taxlit davom etdi. Laqabi Mag‘rur Tarkviniy degan kishi mamlakatga saylab qo‘yilgan hukmdorni o‘ldirib, hokimiyatni egallab oldi. Bundan d�������� �������aholi q��������� %�������@� �̂�%�������� ������dan haydab yubordi. Shahar ahli butun hokimiyat bir ki-shi qo‘lida jamlanishiga yo‘l qo‘ymaydigan boshqaruv shakliga o‘tishga qaror qilishadi. Podsho hokimiyati-ning ag‘darilishi Rim respublikasi asosini yaratdi.
Tayanch konspektApennin yarimoroli���������������qchalar o‘lkasi»lotinlar, samniylar, sabinlar, etrusklar mil. avv. VIII asr – 12 shahar-davlat ittifoqimil. avv. 753- yil – Tibr daryosi bo‘yida Rim shahriga asos solinishi
�
�
�
�
�
Savol va topshiriqlar1. Xaritadan Italiya hudud���� %���������������������*%� �-
����������������������������2. Italiyaning aholisi qand���������~+�� ���������� ������ qay tariqa vujud�� %����~� ]�� ����� qanday
ma’noni anglatad�~��� ��������������������G���������������������d�~5. Qadimgi Rimda boshqaruv q�������d����������������~
Tarkviniyning shahardan quvg‘in
qilinishi
Eslab qoling!Mag‘rur Tarkviniy
quvg‘in qilingani-dan keyin, mil. avv. 509-yilda Rim respublika deb e’lon qilindi.
Rim ibodatxonasi. Tiklangan
148
46-§. Rim respublikasi
Respublikaniboshqarish
Rim hukmdorlari muhim masala-larni muhokama qilish uchun Xalq majlisini chaqirganlar. Xalq majlisi
urush e’lon q����@�����������@�qonunlarni tasdiqlar va be-kor qilar, barcha muhim mansabdor shaxslarni tayin- lar edi. Bu majlisning qarorini Senat tasdiqlagan, lotinchadan tarjima qilingand�����������������oqso-qollar kengashi» degan ma’noni anglatadi. Rimning tub aholisi patritsiylar, Rimga ko‘chib kelgan odam-lar va ularning avlodlari plebeylar deb atalgan. Rim boshqaruvida faqat patritsiylar ishtirok eta olar edi. Mil. avv. VI asr oxiridan Rim davlati respublika deb yuritila boshlangan.
Lotinchadan tarjima qilganda «resp����%��� ������«xalq ishi, umumiy ish» degan ma’nolarni anglatadi («res» – ish, «publika» – xalq). Xalq majlisi patritsiy-lardan ikki kishini bir yil muddatga hokim qilib sayla-gan. Ular konsullar deb atalgan.
D������� �����q���������������q to‘lanmagan-ligi sababli qashshoq kishi konsul bo‘la olmasdi. Say-lovlarni tashkillashtirish uchun katta pul talab etilardi. Badavlat quld�������������������������������������������������*����dirib, bepul tushlik uyushtirishgan, sovg‘a-salom tarqatishgan va shunga o‘xshash ishlarni amal-ga oshirishgan.
C������ %���� %�������%%�� ���� ����dini qo‘ygan badavlat quldorlar «kandida» deb ataluvchi oq-harir ������ %����� ��������� `������ �%��didat», ya’ni qan-dayd�������������������������%���q������������d ��� ���w�������������������������%��dida»dan ke-lib chiqq�����q���������dning vijdoni ham uning libosidek beg‘ubor va p�%�����%�����������dirgan.
Lotinchadan tarji-ma qilinganda «se-nat»���������qsoqol-lar kengashi» degan ma’noni anglatadi.
Eslab qoling!Mil. avv. VI asr-
ning oxiridan bosh-lab Rim davlati res-publika deb atala boshlangan.
Eslab qoling!
Rimning markaziy qismi
149
O‘zingizni sinang!
Senat – ... Plebeylar – ...
Patritsiylar – ... Respublika – ...
Senat mamlakatda katta hokimiyatga ega bo‘lgan. Birorta ham qonun Senatda muhokama etilmasdan turib, Xalq majlisi tomonidan qabul qilinmas edi. Asosiy mansabdor shaxslar – konsullar esa bevosita davlatni boshqarar edilar. Qadimda eng tajribali va hurmatli kishilar Senatda o‘rin egallagan bo‘lsa, vaqt ��������������%����������������������������C����da o‘rin egallab oladigan va uning umrbod��w������ ��sena-torga aylanadigan mavqega erishdilar. Urush bosh-langan taqdirda yoki xalq q���������� ����� �����da diktator va uning o‘rinbosari – otliq qo‘shinlar boshlig‘i etib tayinlanar edi. Diktator cheklanmagan hokimiyat-ga ega bo‘lgan. Ammo u hokimiyatda olti oydan ko‘p tura olmas edi.
Xalq majlisi
Xalq tribunlari Senat
Konsul
Konsul
Rim respublikasi boshqaruvi
Har bir konsulni 12 kishidan iborat faxriy qoro-vul – liktorlar qo‘riqlab yurar edi. Konsul jinoyatchilarni !���������%������������������������;���da liktorlar yelkalariga o‘rtasiga boltacha sanchilgan qayishqoq arqonchalardan bog‘lama taqib yurishardi.
Konsullar ikki nafar bo‘lib, ular muhim masalalarni hal etayotganda bir-birlari bilan maslahatlashib olishi kerak bo‘lgan. Konsullar yil davomida Rim respublika- Plebeylar qo‘zg‘oloni
Eslab qoling!Senat 300 kishidan
iborat bo‘lgan. Birorta ham qonun Senatda muhokama etilmas-dan turib, Xalq majlisi tomonidan qabul qi-linmas edi.
Konsullar
150
Eslab qoling!
sini boshqarib, rimliklarni sud qilar edilar. Harbiy davr-larda esa ular qo‘shinlarga qo‘mondonlik qilishgan. Har yili ular Xalq majlisiga hisobot berar edilar. Rim respublikasida xalq tribuni� �������� ��� ��w���� ����-gan edi. Xalq tribunlari qashshoq rimliklar manfaatla-rini ifoda etgan. Ular majlislarda barcha fuqarolarning ��������������������������������������di. Xalq tribuni «veto» (taqiq�����[������������������%���������@�bunday holda qonun qabul qilinmas edi.
O‘zingizni sinang!
Konsullar – ... Diktator – ...
Liktor – ... Xalq tribuni – ...
«12 jadval qonunlari»
Qadimgi Rim qonunchiligi og‘-��%�� qonunlarga asoslangan edi. Sudlarda ko‘pincha adolat-
���� qarorlar chiqaruvchi p������������ �!���� ������ �di-lar. Plebeylar talabiga ko‘ra, o‘nta patritsiydan iborat ��������������@������|��������������!�������������-lari kerak bo‘lgan. Ammo hay‘at bu ishni oxiriga yet-%����������
������da asosan plebeylardan iborat bo‘lgan Rim qo‘shinlari isyon ko‘tarad���J����G������*dagi Muqad-das tog‘ga ketib qolad����� ��� ���� qonunlariga ega bo‘lgan yangi shahar tashkil q�����@�deb ogohlantira-dilar. Shu tariqa, mil. avv. V asr o‘rtalarida 12 ta mis ���������������������|������������%��������������G�������%�������}������;�����!���������������Patritsiylar 12 jadvaldan tashkil topgan yangi qonun-larni qabul qilishga majbur bo‘ladilar.
���%���|onunlar xususiy mulkni d� �����deb e’lon qildi, ammo ular asosan plebeylar va patritsiylar teng-��������� qonunlashtirgan. Faqat miloddan avvalgi III asr boshlariga kelib Rimning barcha fuqarolari mav-
Mil. avvalgi III asr boshlariga kelib Rim-ning barcha fuqarolari mavqeidan q��w�� ������qonun oldida teng deb hisoblanadigan qonun-lar qabul qilindi.
Eslab qoling!Xalq tribunlari qash-
shoq rimliklar man-faatlarini ifoda etgan. Ular majlislarda bar-cha fuqarolarning teng ������������������������saylanar edi.
Qonunbuzarlarga nisbatan tan jazosi
qo‘llanar edi
151
qeidan q��w��������qonun oldida teng deb hisoblana-digan qonunlar qabul qilingan.
Tayanch konspektrespublika oliy hokimiyati – Xalq majlisiSenat – «oqsoqollar kengashi»patritsiylar plebeylar respublika – «xalq ishi»konsullar – respublikaning bosh mansabdor shaxslaridiktator – urush davrida Rim hukmdorixalq tribuni – Senatda Rim qashshoq aholisi vakillariveto – «taqiqlayman»«12 jadval qonunlari»
����������
Savol va topshiriqlar1. Rimda respublika boshqaruvi q�������d����������������~2. «Resp����%���������qanday ma’noni anglatad�~3. D�%������%�~�Qaysi hollarda u Rim hukmd������������~4. Rim qonunchiligi haqid�����������������J���������� ������
nimad�~�5. «12 jadval qonunlari» kimlarning manfaatlarini himoya q����~
47-§. Rim respublikasining hayoti
Shaharlardagihayot
Davlatning hududi kengayib borgani sayin shaharlar ham ko‘paydi. Rim shaharlari oldin-
dan puxta ishlangan reja asosida barpo etilgan. Sha-harlarda ko‘plab chiroyli jamoat va turar joy binolari, ibodatxonalar, hammomlar, savdo rastalari va dori-xonalar bo‘lgan. Ko‘pchilik odamlar 2–3 qavatli bino-larda istiqomat qilgan. Badavlat od������������������koshona qurib olar edilar. Bunday uylard����%�������������������������{�pollar isitilar, quvurlar orqali uylar- ga suv oqib kelar edi. Uy mozaikalar – shisha yoki tosh parchalarid��� ��������� ��������� ������ ��������gan. Shohona bo‘lgan uy-joylar – villalar devorlarini freskalar – xom suvoqq�� ��������� ������� ��������
Forum – Rimning markaziy maydoni
Qonunlar qullarga taalluqli emas edi. Ularni bozorlarda bemalol sotardilar
152
������� `��� ���� ������� ��%���dagi Forumda bo-������doni, xalq�������������������� !��������%�����ibodatxona bo‘lgan. Suv shaharga bir necha qavatli ko‘prikka o‘xshab ketuvchi akveduk orqali oqib kel-gan.
G�����������da katta tovar bo‘lmish qullarga talab ko‘p edi. Har bir shaharning qullar savdoga chiqarila-d���������������������
�damlar kiyib yuradigan liboslari ularning jamiyat- dagi mavqeini bildirgan. Masalan o‘g‘il bolalar 14 yoshga to‘lgunga qadar pushti yo‘llik toga kiyishgan. 14 yoshga kirganlarida ular voyaga yetgan shaxs hi-soblanar va oppoq toga kiya boshlar edilar. Xuddi shunday harir togani senatorlar ham kiyishgan. Rimlik ayollar turli rangdagi ko‘ylaklar kiyib, bosh va yelka-lariga esa ro‘mol yopinnardilar.
O‘zingizni sinang!
Mozaika – ...���������������
Akveduk – ... Toga – ...
Qadimgirimliklarning
xudolari
Kundalik hayotd�� ����%���� ����xudolariga madad va homiylik istab murojaat etishardi. Xudolar
uchun ulug‘vor ibodatxonalar barpo etilgan. Bundan tashqari, har bir rimlik xonadonid������ �dosi bo‘lgan. Rimliklar xudolarining ko‘pchiligi yunonlar xudolarini esga soladi. Muhim ishni boshlashdan oldin rimliklar bu ishda madad berishi uchun xudolarga qurbonliklar bag‘ishlar edilar.
Turfa xudolar hayotning turli jihatlarini boshqa-rar edi. Masalan jangda mag‘lubiyatga uchragudek bo‘lishsa, demak, qaysidir ish bilan urush xudosi Marsning jahlini chiqardik, degan xayolga borishgan (qiyoslang: yunonlarda urush xudosi Ares).Merkuriy – savdo-sotiq
xudosi
Akveduk (osma suv quvurlari)
Rimlik kiyimi – toga
153
Rimning bosh xudosi, osmon, momaqaldiroq va yashin podshosi Yupiter hisoblangan. Yupiter Rim davlatining homiysi, xalqlar va davlatlar taq-dirini boshqarib turadi, deb hisoblangan. Neptun d����� �dosi, uyqu xudosi Morfey, ov xudosi Diana hisoblangan. Rimliklar Vulkanni olov va temirchilik xudosi deb hisoblashgan. Venera bahor va sevgi xu-dosi, Baxus may xudosi bo‘lgan. Rimning odil sudlov ilohasi esa Yustitsiya� ������������ ]�� ������ %��������bog‘langan ayol ko‘rinishida tasvirlangan. Yustitsi-yaning o‘ng qo‘lidagi q������ !���� ������� �������@�chap qo‘lid��� ������������� ���������d����%����������-likni taqqoslab o‘lchagan. Rimning taqdir ilohasi esa Fortuna hisoblangan. Fortunani ko‘pincha taqdirlar peshvosi sifatid�@���w����������qdir q�������������-��� ��;���dagi shar bilan birga tasvirlashgan. Rimning qasos va intiqom ilohalari bo‘lmish Furiyalar� �����@�qasoskor ayollar siymosida tasvirlangan.
Ibodatxonada Rimning bosh xudosi Yupiterning ulkan haykali o‘rnatilgan. Ibodatxona yonida altar – qurbonlik baxshida etiladigan ko‘tarma joy bo‘lgan. �datd�� ���%�����@� qo‘ylar, cho‘chqalar yoki echkilar qurbonlik qilingan.
O‘zingizni sinang!
Qadimgi rimliklarning xudolari – ...
�����������������:���������������������������������#�������������
Diniy marosimlarDiniy marosimlar qat’i belgi-langan qoidalar bo‘yicha o‘tka-������� Diniy marosimlar o‘tka-
������������dan kohinlar – p������� – Rim ruhoniylari ��������qilishgan. P����*%������������� ��qvimi, ma-��������������������������������������di. 5 nafardan 15 nafargacha ruhoniylar jamlangan p����*%�������w�����Buyuk p����*%���������%�qilgan. Buyuk p����*%� �dolar
Yupiter – chaqmoq va momaqaldiroq xudosi
Vulkon – olov va temirchilar
xudosi
Neptun – dengiz xudosi
154
������������������������@������%����� ����������di, deb hisoblashgan.
Rimliklar barcha muhim ishlarni fol ochishdan boshlashgan. Fol ochish kohinlar – avgurlar yor-damida amalga oshirilgan. Avgurlar qushlar p������-ga, momaqaldiroq, chaqmoq, muqaddas qushlarga sepilgan donlar, aks-sad��� ��� ��%�������� qarab fol ochar, alomatlar ko‘ngildagidek bo‘lmasa, ishlar ma’lum muddatga kechiktirilar edi.
Xonadon o‘chog‘i ilohasi Vesta ibodatxonasida muqaddas olov saqlangan. Muqaddas olovni saqlash ayol kohinalar majburiyatlari sirasiga kirard��� �����yonib turar ekan, hayot mavjuddir deya hisoblash-gan. Shuning uchun vestalka – ayol kohinalar ta’siri �����;����%������di.
xudolar
Tayanch konspekt m����%� freskalar forum akveduk
MarsYupiterNeptunMorfeyVulkanYustitsiyaFortuna
kohinlar – p����*%���@�%�����������������@�%�����������vestalkalar
����
�
�
O‘zingizni sinang!
P���� ������������������������������������:��#����������
Vestalka kohinalar – ...
Rim ibodatxonasi
Fortuna – taqdir ilonasi
Yustitsiya – odil sudlov ilohasi
155
Savol va topshiriqlar1. Rim shahri aholisi hayoti haqid����������������2. Rimliklar liboslari nimasi bilan ajralib turar ed�~3. Rim xudolarini sanab bering. Ular yunon xudolaridan nimasi
bilan farqlanar ed�~4. P����*%�%����������������%��������%�~5. Vestalka kohinalarning asosiy majburiyati nimalardan iborat
������~
48-§. O‘rtayer dengizida hukmronlik uchun kurash
Rim armiyasiRespublikani tashqi dushmanlardan himoya q������ ������ �������� '��-yada 17 yoshdan 46 yoshgacha
bo‘lgan erkak fuq������� �����qila olgan. 80 kishidan iborat bo‘lgan jangchilar guruhi senturiyalar deb yuri-tilgan. Bir necha senturiyalar kogortani, 10 ta kogorta legionni tashkil etgan. Jangchilarning ko‘pchiligi yax-shi ta’lim olgan askarlar bo‘lib, ular uchun armiyada ����� qilish bir umrlik ishga aylangan ed��� ?�����muddati 25 yil bo‘lgan. Shuncha muddatd��� ������������������������!��@�durustgina oylik maosh olish va Rim tarkibidagi turli o‘lkalard�� �����qilish imkoni-yatlariga ham ega bo‘lar edi.
G���%���� ������ ��� !��� ����� ������� ��%��%������ishlab chiqishgan: avvaliga shahar qurshab olinar, so‘ngra esa katapulta degan qamal qurolidan foyda-lanib devorlarni teshishar va shaharga bostirib kirar edilar. Pishiq metall taxtachalard��� ��%������ �����qamal ko‘tarma minoralar yordamida baland devor-lardan oshib o‘tardilar.
Harbiy guruhlar davlat hudud�� �������� �����q harakatlanishi uchun mamlakatd�� ���� W��%��[� ��������tarmog‘i barpo etilgan bo‘lib, bu yo‘llar bilan mamlakat-ning har qanday o‘lkasiga borish mumkin bo‘lgan. Davlat chegaralarida tosh qal’alar qurilgan.
Rim askarlari jangda
Yarador Rim askari
Rimdagi G‘alaba – triumf arkasi
156
Janglard��� ��;��dan so‘ng qaroriga ko‘ra, Rim qo‘shinlari g‘alaba (triumf)ni tantanali nishonlar edi. Qo‘shinlar oldida to‘rtta oq arg‘umoq qo‘shilgan ara-vada boshiga lavr gulchambari qadab olgan g‘olib sarkarda borgan. Sarkard����� ���dan o‘ljalarni olib borishardi. Kapitoliy tepaligida qo‘lga kiritilgan g‘alaba uchun minnatdorlik tariqasida xud����������*��qur-bonliklar qilingan.
O‘zingizni sinang!
Senturiyalar – ... Kogorta – ...
Legion – ... Triumf – ...
Puni urushlari Mil. avv. III asr o‘rtalariga kelib, Rim sarkardalari mamlakatning shimoliy qismidan tashqari butun
���������������������������dilar. Shu tariqa Rim davlati- ning hudud��%�������������� �̂�����da ularning is-tilochilik rejalari chegaradosh hududlarga ham yoyila boshlagan.
Bu paytda Shimoliy Afrikaning sohillari, Sardiniya, Korsika ����������� ���� ������ ����� qudratli davlat – Karfagenning quldorlari Sitsiliya orolining g‘arbiy qis-mini egallab olgan edilar. Aynan Sitsiliya masalasi va ���������d�����da hukmronlikni qo‘lga kiritishga inti-lish Rim va Karfagen o‘rtasidagi urush boshlanishiga sabab bo‘ladi.
Harbiy jihatdan Karfagenning kuchli d����� �����bo‘lgani bois u Rimga qaraganda ancha ustunlikka ega edi. Karfagenning yollanma askarlardan iborat katta qo‘shini bo‘lgan. Yollanma askarlarning birdan-bir maqsadi harbiy o‘ljaga ega bo‘lishdan iborat bo‘lib, ��������������qulay bo‘lgan istalgan paytda dushman ����*��������%������dilar. Bu Karfagen qo‘shinlarining ���;������������������
Rimliklar Karfagen bilan uch marotaba urushdilar. Bu urushlar tarixga Puni urushlari nomi bilan kirgan
O‘q otish quroli – katapulta
Gannibal
Rim harbiylarining himoya ashyolari
157
edi, negaki rimliklar Karfagenni Puna deb atashardi. Birinchi urushda rimliklar g‘alaba q����dilar va Sitsi- ������� ������ ����@� %��;�����%������ ��������� ���pon to‘lashga majbur qildilar. Ikki yildan keyin rimliklar Kor-sika va Sardiniya orollarini bosib old������G�����������d����������qasida eng kuchli davlatga aylandi. Bi-roq� ���;���� ��������� d�����dagi orollar ustidagi urushd�� G����� ����� ��qibi bo‘lib qolaverdi. Sitsi-yaliyadagi yo‘q��������� ������ ���������� ��qdirlash va qanoatlantirish uchun Karfagen quldorlari Ispaniya-ning katta qismini bosib oldilar. Karfagen armiyasiga tajribali sarkarda Gannibal boshchilik qilgan. Ganni-bal Ispaniyada yollanma qo‘shinlarga qo‘mondonlik qilganida biror marta ham mag‘lubiyatga uchramadi.
O‘zingizni sinang!
Karfagen – ... Gannibal – ...
Puna – ...
Karfagenning vayron etilishi
�����������������d�����da yago- na xo‘jayinga aylanish uchun rim-liklar Karfagen bilan janglarga
tayyorgarlik ko‘ra boshladilar. Rimliklar karfagenliklar-ga ikki tomond�����������������qaror qilishdi. Bitta armiya Ispaniyada Gannibal armiyasini tor-mor etishi, boshqasi esa Karfagenni bosib olishi kerak edi. Biroq Gannibal barcha rejalarni chalkashtirib yubord���������bo‘lmasdek tuyulgan tog‘lardan oshgan Gannibal Italiya hududiga bostirib kirdi va miloddan avvalgi 216-yilda Kann yaqinidagi jangda rimliklar armiyasini tor-mor etdi. Bu jangda 70 ming rimlik legioner halok bo‘lgan.
Mag‘lubiyatdan keyin rimliklar hal qiluvchi janglardan botina olmaganlar. Italiya aholisi Ganni-
Eslab qoling!Karfagen armiyasi-
ga tajribali sarkarda Gannibal boshchilik qilar edi. Rim armi-yasini esa – sarkarda Ssipion boshqar-gan.
Gannibal jangchilari
Rim piyodalari jangda
158
balni qo‘llab-quvvatlamadi, chunki Karfagen yollanma qo‘shinlari mamlakatni talon-taroj qilib tashlagan edi. Rimlik sarkarda Ssipion kutilmagand������qo‘shinlari bilan Afrika qirg‘og‘iga kelib tushganidan xabar top-gan Gannibal Karfagenni himoya qilishga oshiqadi, ammo mil. avv. 202-yilda uning lashkari Zama shahri yaqinida rimliklar tomonidan tor-mor etiladi. Mil. avv. 183-yili Gannibal surgunda yurardi, uni rimliklarga topshirish uchun qo‘lga olishga urinishganid�@� �� ��-har ichad���C�������|��G�������������������d�����da mutlaq hokimga aylangan. Suriya va Makedoniyani bosib olgandan keyin rimliklar Karfagenni ham bosib olishga qaror qiladilar.
Miloddan avvalgi II asr o‘rtalarida rimliklar Karfa-genni qamal qildilar. Karfagen shahri aholisi ikki yil ��������������dofaa qildi, shaharda ochlik boshlandi. Rimlik legionerlar uylarga hujum qilib, ularni talashar, o‘t qo‘yishar edi.
Karfagen o‘n yetti kun o‘t-olov girdobida qol-di. Xalq tajribalari va donishmandligini asrab kel-gan xonadonlar va kutubxonalar kuli ko‘kka sovu-rildi. Karfagen esa, Senat qaroriga ko‘ra qarg‘ish tekkan maskan, deb e’lon qilindi. Bu yerda uy-joy qurish va dehqonchilik bilan shug‘ullanish ta- qiqlangan edi. Shunday qilib, mil. avv. 146- yilda Kar-fagen butunlay vayronaga aylantirildi. Rim qo‘shinlari esa g‘alaba sururi, talangan o‘lja va minglab qullar bi-lan Italiyaga qaytib keldilar.
Rim tomonidan bosib olingan hududlar
Puni urushlaridan keyin Italiya sarhadid��� ������ ���qda bo‘lgan katta-katta hududlar
��� G�� ��%������� �������*�� ���di. Bosib olingan yerlarni rimliklar provinsiya deyishgan. Sitsiliya, Kor-sika, Sardiniya, Ispaniya va boshqa hududlar ana
Rim armiyasining «Toshbaqa» deb
nomlangan himoya qalqoni
Karfagenning vayron qilinishi
Eslab qoling!Mil. avv. 202-
yili Zama shahri yaqinida Gannibal armiyasi rimliklar tomonidan yakson qilingan.
159
shular sirasiga kirar edi. Provinsiyalarni boshqarishga noiblar – prokonsullar tayinlangan.
Ular cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lishgan. Prokonsullar odatda bir yilga saylanar va ular qo‘l ostid������%����� �������� �������dilar. Provinsiya- lar Rimga qarshi kurashga birlashmasliklari uchun rimliklar «Bo‘lib tashlab, hukmronlik q����� ���������asoslanib ish ko‘rishgan. Rimliklar ayrim shaharlarga boshqalari ularga hasad qilishi va ular bir-birlari bilan !��!��������������������������������������������di. Bi-roq provinsiyalarda q������������ doimo bo‘lib turar, rimliklar ularda dushman qamalida qolgan shaharda yashagandek kun kechirar edilar.
Tayanch konspektsenturiy ��kogorta ��legionTriumfPuni urushlarimil. avv. 216- yil – Rim armiyasining tor-mor qilinishi – Kann jangimil. avv. 146- yil – Karfagenning vayron etilishiprovinsiyalarprokonsullar«Bo‘lib tashlab, hukmronlik q����
Karfagen � GannibalRim � Ssipion
�
�������
Savol va topshiriqlar"�� ^���;����~�Qaysi hollard������;������������~2. Rim qo‘shinlari kimlardan tashkil topgan ed�~3. Rim qo‘shinlari karfagenliklarnikidan nimasi bilan farqlanar
ed�~4. Puni urushlarining asosiy sababini ayting.5. Xaritadan Gannibal yurishi yo‘nalishini ko‘rsating.6. Rimliklarning «Bo‘lib tashlab, hukmronlik q����� ���������� ���
shuntirib bering.7. Rim armiyasi senturioni nomid�����%����������8. Xaritadan Rim tomonidan bosib olingan hududni ko‘rsating.9. Rimliklar Karfagenni qand�������������d�~10. Rimliklar qanday hududlarni provinsiya deb atashgan va
ularni qanday boshq����~
Eslab qoling!Bosib olgan yerla-
rini rimliklar provinsiya deyishgan. Provinsi-yalarni boshqarishga noiblar – prokonsul-lar tayinlanar edi.
Rim suvoriylari
160
49-§. Qullar va gladiatorlar
Rimda quldorlikZafarli yurishlar natijasida Rimda qullar soni nihoyatda ko‘payib ketdi. Misrda ham, Yunonistonda
ham qullarning soni Rimdagichalik ko‘p emasdi. Erkin rimliklar tasavvuricha, qul butunlay quldor-
ning ixtiyorida bo‘lgan bir buyumdek edi. Qullarning qadri bo‘lmagan, negaki ular jud���������������di.
Urushlar, bosib olingan mamlakatlardagi qullar hiso-biga Rimda qullar shu qadar ko‘p bo‘lganki, rimliklarda har doim ham ulardan xo‘jalik ishlarida foydalanish im-koniyati bo‘lmagan. Badavlat rimliklarning bo‘sh vaqti ko‘p bo‘lgan, chunki hamma ishlarni qullar bajarar edi.
Rim davlatidagi qullarda mehnatdan manfaat-dorlik hissi mutlaqo bo‘lmagan. Ularga haq to‘lanmas edi. Shuning uchun qullar mumkin qadar kamroq va yomonroq ishlardilar. Bora-bora qullar mehnatining unumdorligi kamayib ketgan.
Milodiy I–II asrlarda qullar mehnati quldorlar uchun foydali emasligi ma’lum bo‘ldi. Ko‘plab quldor-lar qullarni yer ijarachilariga aylantira boshlashadi. Qullar q���������dan qo‘rqqan, hosildorlikni oshirish-��������������d��������������������%����%�%����%���%-larga bo‘lib tashladilar va erkin kambag‘allarga ijaraga tarqatib bera boshladilar. Ana shu yerlarda ijarachilar dehqonchilik bilan shug‘ullandilar. Ular yerga qancha yaxshi ishlov bersalar, hosilning shuncha ko‘p ulushi �������������������di.
Mayda yer ijarachilari kolonlar deb atalgan. Yer-dan foyd��������%� ������ ����� ���� ������ �������� yetishtirgan mahsulotlar bilan to‘lov berishardi.
Bora-bora mutlaq qaram qullarning soni kamaydi. Ayrim yer egalari xo‘jaliklarni yuritish uchun qullarga kichik yerlarni mustaqil yuritish uchun mehnat qurol-lari, urug‘lik va oilasi bilan birga yashashga ruxsat be-rishardi. Bunday qullar «kulbali qullar», ya’ni uy-joyli
Tosh yo‘nayotganqullar
Rim quldori
161
Eslab qoling! «Kulbali qullar» –
quldorlar tomonidan kichik yer, mehnat qurollari, urug‘ bilan ta’minlangan qul-lardir. Ularga oila va turar joy qurish uchun ham ruxsat berilgan.
qullar deb nomlangan. Ular ham yerdan foydalangan-lik uchun haq to‘lashard�@� ��� ����������� ��qdiri xo‘jayinlarning qo‘lida bo‘lgan.
Qullar va kolonlar Rim d���������� ��� �����aholisi bo‘lib qolavergan va ular birgalikda quldorlarga qarshi kurash boshladilar.
O‘zingizni sinang!
Kolonlar – ... «Kulbali qullar» – ...
Gladiatorlarjanglari
Rimliklarning sevimli tomoshalaridan biri gladiatorlar jangi bo‘lgan. Aksari-yat gladiatorlar qullar yoki jinoyat-
chilar bo‘lishgan. Ularga maxsus yopiq maktablarda ta’lim berishar, so‘ngra bir-birlari bilan olishishga, to-moshabinlar ko‘nglini xushlashga majbur qilishar edi.
Har bir gladiatorning hayot-mamoti tomoshabinlar xohish-istagiga bog‘liq edi. Jang so‘ngida tomoshabin-lar yengilgan gladiatorning tirik qolish-qolmasligini hal qilishardi. Agar tomoshabinlarning ko‘pchiligi o‘ng qo‘lining bosh barmog‘ini yuqoriga ko‘tarsa – yengil-gan gladiator tirik qolgan, aksincha, pastga qaratish-�� �����������������%��������da o‘ldirilgan. Janglar ulkan tosh stadionlar, �����������da bo‘lib o‘tardi. 50 ming tomoshabin sig‘adigan Kolizey����%������*��-atr bo‘lgan.
]�w��da gladiatorlar katta-katta guruhlarga bo‘linib jang qilishgan, shunda sahna jang maydoniga o‘xshab qolar edi: o‘ldirilgan, yaralangan va jon berayotgan gladiatorlar hammayoqda ag‘anab yotardi. Yanada q���qarliroq bo‘lishi uchun gladiatorlar janglari kuchi teng raqiblar o‘rtasid�����%��������]���da faqat qilich va qalqon bo‘lsa, boshqasida to‘r va changak (uch ������� �����[� �������� �̂��� ��� �����%� ������ qurol-langan glad������������� �����������������������qila olmasa ham, u raqibini to‘r bilan o‘rab tashlashi va
Kolizeyning tashqaridan korinishi
11 – Tarix, 6-sinf.
162
changak bilan o‘ldirishi mumkin edi. Gladiatorlarning yovvoyi arslonlar, qoplonlar, d�����������%���������������!���������%�������
O‘zingizni sinang!
Gladiatorlar – ... Kolizey – ...��������:� ����������������������;������������
Kolizey
Spartak qo‘zg‘oloni(mil. avv. 74-71-y.)
Ma���� q������ ���� ����� �����chilari bo‘lmish quldorlardan nafratlanar, ulardan qutulish
uchun q������������%����������di.Mil. avv. 74-yilda boshlangan Spartak boshchili-
gidagi qullar q����������qadimgi dunyoda eng omma-viy va uyushgan q�����������dan biri bo‘lgan.
Rim armiyasid�� �����qilishdan bosh tortganligi uchun Kapuya shahridagi gladiatorlik maktabiga sotib yuborilgan frakiyalik qul Spartak qullarni q���������ko‘tarishga undadi. Ammo kimdir bu haqda rimliklar-�� ����� ���%���di. Shunda Spartak va uning 200 ga yaqin tarafdorlari qorovullarga hujum qiladilar va qochib chiqib ketadilar. Shaharda yashirinish imkoni-yati bo‘lmagani sababli ular Vezuviy tog‘idagi qoyaga chiqib oladilar. Asta-sekin boshqa qullar ham ularga
Gladiatorlar jangi
Rim burguti. Rim hukmdorlari ramzi
hisoblangan
163
kelib qo‘shila boshladi va q���������%�������������*�kengaya bordi. Ko‘p o‘tmay ularning soni 10 ming kishiga yetdi.
Q��������� %�������� qullarni tor-mor etishga jo‘natilgan uch ming kishilik q������� _������� ��������yaqinida harbiy lager tikladi.
Qamal boshlandi. Spartak kutilmagan va dadil rejani amalga oshirdi. Q������ ���� ���dalaridan narvon to‘qib, ko‘rinmaydigan tarafdan cho‘qqidan pastga tushib oldilar. Rimliklar guruhining orqasidan ������������Cpartak ularni tor-mor etdi. Ammo ko‘p o‘tmay q���������%����������������da ixtilof paydo bo‘ldi. Qullarning bir q����G�������%�����@�������������-ga q����������;�������dilar. Ko‘pgina qullar esa mam-lakatdan chiqib ketmaslikka, Rimni tor-mor etish- ga va quldorlardan qasos olishga ahd qilishdi.
Spartakka qarshi tajribali sarkarda Mark Krass boshchiligida ko‘p ming sonli qo‘shin jo‘natildi. Mi-loddan avvalgi 71-yilning bahorida ro‘y bergan hal qiluvchi jangda Spartak lashkari tor-mor etildi va ����������������������!��da halok bo‘ldi. 6 ming-d��� ����d asirlar Rim-Kapuya oralig‘idagi yo‘l bo‘ylaridagi xochlarga mixlab tashlandi. Q���������ko‘targanlarning alohida to‘dalari esa, kurashni yana 10 yil davom ettirdilar.
Tayanch konspektqullar mehnatidan naf yo‘qligi ma’lum bo‘ldikolonlar – mayda yer ijarachilari«kulbali qullar»gladiatorlar���������*������mil. avv. 74-yil – Spartak q���������_�����������dagi qarorgohmil. avv. 71-yil – Spartak armiyasining tor-mor etilishi
�������
�
Spartak qo‘zg‘oloni
Eslab qoling!Spartak q��������
ni mil. avv. 74–71- yil-lar davomida bo‘lib, q���������qullar mag‘-lubiyati bilan yakun topgan.
Spartakning halok bo‘lishi
164
Savol va topshiriqlar1. Rimda qullar soni kimlarning hisobiga ko‘payd�~2. Qullar, kolonlar va «kulbali qullar»ning mavqeyi bir-biridan
qanday farqlanar ed�~3. Rimliklar qullarga nisbatan qanday munosabatd�����������~4. Spartak boshchiligida q��������� %�������� qullarning q����
g‘olon joylari va yo‘nalishlarini xaritada ko‘rsating.5. Spartak q����������G��qullarining boshqa q������������dan
nimasi bilan farqlanad�~6. Rim gladiatoridan biri nomid�����%���������~7. Q���������%��������qullar nega g‘alaba q�������d�~
50-§. Rim respublikasining qulashi
SabablariQullar qo‘�‘olonlari quldorlarni qattiq qo‘rquvga solib qo‘yadi. Quldorlar qarshisida kuchli ho-
kimiyat bo‘lmish harbiy diktatura� ������������� ���������to‘g‘risidagi masala ko‘ndalang turar edi. Senatorlar va kam sonli mansabdor shaxslar ulkan davlatni riso-ladagidek boshqarishni ta’minlay olmas edilar.
Miloddan avvalgi I asrda� ������� ��������qo‘shinlarga tayanuvchi harbiy boshliqlar real kuchga aylandilar. Yollanma askarlarni Rimning harbiy kuch-qudrati va davlatning kuchayishi emas, faqat o‘lja q���qtirardi. Yollanma askarlar uchun kimlar bilan jang qilish yoki kimlarni talashning farqi bo‘lmagan.
Rimda esa davlat boshlig‘i bo‘lishni xohlovchi bir qancha sarkardalar bor edi.
Sezar hokimiyatining qaror topishi
Spartak q���������� ����������@� ����mor etilganidan keyin Krass va Pompey hokimiyat uchun ancha
vaqt kurash olib bordilar, ammo Rim davlati uchun olib borayotgan urushlardan birida Krass halok bo‘ladi. Endi Pomp��� ������ C����� ���d������� �����raqib bo‘lib qoldi. Galliya urushlaridagi g‘alabalar tu-;�����C����������;������������������������di. Yollanma askarlar uning ajoyib sarkardalik iste’dodiga ishonar,
Rim askarlari xordiqda
Rimliklarning bayroqlari
165
C�������� ����dan istalgan tomonga borishga shay edilar. Bundan tashqari, Senat majlisida qatnashsa, ����������!����������di va q��������������%���qiladi, deb umid q����� %���������� ��� C������� qo‘llab-quvvatlar edilar.
F����� C����� miloddan avvalgi 49-yilda Galliya-d�����;����������dan keyin Rimga boruvchi yo‘ldagi Rubikon daryosidan kechib o‘tar ekan, yakkahokim-lik uchun oshkora kurashni boshlab yubord��� C�����o‘shanda shunday degan: «Qur’a tashland���
Rim aholisining qo‘llab-quvatlashi hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. Pompeyning qo‘shinlari Ispani-yada ed��� C����� ������� q����di. U Rim imperatori va diktatori – cheklanmagan hokimiyatga ega hukm-doriga ayland��� C�������� ���������dasi Rim uchun qonun kuchiga ega edi. U hech qand����������������mansabdor shaxslarni tayinladi, Senat va Xalq maj-lisiga hisobot bermasdan qo‘ydi.
]���������q davom etmad���C�����������%����magan hokimiyatid����������������������������*����uyushtird������ J���� C������� ���dirishga va Senatga burungi mavqeini qaytarishga ahd qildilar. Fitnaga C�������� ��qin do‘stlaridan bo‘lmish Brut bosh-chilik qiladi. Senatdagi majlis paytid�� *����������C�������qurshab old������������ ��!���������������-ba bera boshlad������C��������������������da o‘ladi.
Miloddan avvalgi 44-yilda�F�����C�������%�����-gi tugadi. Ammo uning o‘ldirilishi respublikaning qayta tiklanishiga olib kelmadi. Sarkardalar o‘rtasida kurash va mamlakatda fuqarolarning urushi boshlanib ketdi.
O‘zingizni sinang!
Krass, Pompey, Sezar – ...
Brut – ... Imperator – ...
Sezar – Rim imperatori
Sezarning o‘ldirilishi
166
Hokimiyat uchun kurash oqibatlari
C��������dirilganidan keyin Brut respublikani qayta tiklashga urinib ko‘radi. Biroq senator-
lar avvalgi tartibotlarga qaytishni istamasdilar. Ular- ning ko‘p��������������������C�������%�������davrida qo‘lga kiritgan edi. Brut va uning tarafdorlari Yunonis-tonga qochib ketishga majbur bo‘ladilar.
Ayni paytda Rimd�� C�������� !������ W�pera-tor uni asrab olganid�� ���� F����� C����� �%�������deb nom bergan) Oktaviy paydo bo‘ladi. U Brut va unung tarafdorlariga qarshi kurash boshladi.
Shimoliy Yunonistonda Brut qo‘shinlar to‘plab, Rimga jiddiy xavf solad����%�������Mark Antoniy bilan ittifoq�����di va respublikachilarni tor-mor etadi. Brut ���� �%�������� ����� ���������� ������� ������� qilich tig‘iga tashlab halok bo‘ladi. Shund���%������%�������Rim davlatining G‘arbiy qismini, Antoniy esa Sharqiy qismini boshq������������qo‘liga oladi.
Misrga kelgan Antoniy Misr malikasi Kleotpatraga uylanadi. Nikoh sovg‘asi tariqasida Antoniy Kleopatra-ga Rimning sharqiy provinsiyalarini (viloyatlari) beradi. ]���%�������������������������������di. Miloddan avvalgi 31-yilda Yunoniston qirg‘oqlarida Antoniy va �%����������������������da jang bo‘ldi. Jang q����������pallada Kleopatra va Antoniy Aleksandriya shahriga qochad������'�������������%�������� �����������di. �������������%�������qo‘shinlar bilan Misrga yetib ke-ladi. Antoniy va Kleop�������������������diradi, Misr esa Rim davlati provinsiyasiga aylanadi. Shu tariq���%��-vian butun Rim imperiyasining yakka hukmdori bo‘lib oladi.
Miloddan avvalgi 29-yilda� �%������� C����dan imperator unvoni va Avgust laqabini oladi. U Rim imperiyasining asoschisiga aylanib, bir qator islohot-�������%��d����%�������'�������������������G�����-
Kleopatra – Misr malikasi
Yuliy Sezar dinorimil. avv. 49–48-yy.
167
yasi legionlari sonini qisqartird��� ������������� ��-mat muddati 20 yil etib belgiland��� �%�������'����������da Rim imperiyasi armiyasining umumiy soni 300 mingga yetdi. Imperator keng ko‘lamda qurilish ishlari olib bordi. Uning davrida Rimda ko‘plab saroy-lar va ibodatxonalar bunyod etildi.
�%������� '����� ���diy 14-yilda vafot etdi. Uning vorislari bo‘lmish Kaligula va Neron hukmron-ligi davrida imperiya inq�������������di. Faqat milo-diy II asrning boshlarida Rimning kuch-qudrati qayta tiklandi. Bu asr Rim imperiyasining «oltin asri» degan nom olgan.
Milodiy 98-yilda Trayan Rim imperatori taxtini egallad���^�����������da Dunay daryosi bo‘ylarida yashovchi daklar bilan urushlar olib borildi. Balandligi 40 metrga teng Trayan ustuni sirtida tasvirlangan dak- ���� ������ ������ ����������� ��� ��qda hikoya qiladi. Bu davrda Suriya va Mesopotamiya hududlari Rim imperiyasi tarkibiga kirdi. Trayan P��*��������������� larda muvaffaqiyatga erishdi.
O‘zingizni sinang!
Oktavian Avgust – ... Kleopatra – ...
Sezar Oktavian – ... Trayan – ...
Tayanch konspekthokimiyat uchun kurash: Krass va Pompey������������������F�����C�������G���peratoriC�����������d�����������]������������+"�������'�����������%�������!����%����������perator Avgustmilodiy II asr – Rim imperiyasining «oltin asri»
milodiy 98-yil – imp������� ^������ �� ^������ustuni
�������
Eslab qoling!Mil. avv. 29- yilda
�%������� C����dan imperator unvoni va Avgust laqabini oldi. U Rim imperiyasi-ning asoschisi bo‘ldi.
Mark Antoniy
Imperator Oktavian Avgust
168
Savol va topshiriqlar1. Rimda respublika qulashining asosiy sababini ayting.2. Rimd��C�������%�������qaror topishi qanday ro‘y berd�~+�� F�����C��������dirilishini kim va nega uyushtird�~��� F�����C��������dirilganidan keyin Rimda qand���������������
bo‘ld�~5. Yakkahokimlik uchun kurashd�������%����������������qd�~
51-§. Rim imperiyasining yemirilishi
Imperiyaning qulashi Imperator Trayan davridan so‘ng
rimliklar yirik bosqinchilik urush-larini olib borolmaganlar. Milodiy
III asrda Rim imperiyasining kuch-qud����� ���������boshladi. Imperatorni endilikda armiya saylar, armiya-��������da ham turli guruhlar o‘rtasida kurash borar edi.
Ayni paytda imperiya chegaralarining shimoli- ���������*dan ko‘chmanchi qabilalar paydo bo‘ldilar. Rimliklar ularga «varvarlar» degan laqab berishgan va chegarada katta armiya saqlab turishga majbur bo‘lishgan.
'����� ��������� �������� �������� ������ �����������bo‘lmagan barcha qabilalar va xalqlarni «varvarlar» deb atashgan. Rimliklar esa, madaniy taraqqiyotning ancha quyi pog‘onasida turuvchi xalqlarni shunday nomlashgan.
G‘arbiy va SharqiyRim imperiyalari
Imperator Konstantin� ���-nida, milodiy 330-yili Bosfor �������dagi Vizantiy shahri Rim
imperiyasining poytaxti deb e’lon qilindi. Imperator-ning buyrug‘i bilan shahardagi barcha eski binolar �������������di va yangi shahar qurild�@�G�@�'*������Korinfdan keltirilgan haykallar va ustunlar o‘rnatildi. Shahar imp������������*��Konstantinopol deb atala boshlandi.
Trayan ustuni
Rim piyodalari
169
Ulkan imperiyani Konstantinopoldan turib boshqa-rish mushkul edi. Imperator Feodosiy o‘limidan so‘ng milodiy 395-yili Rim imperiyasi uning ikki o‘g‘li o‘rtasida G‘arbiy va Sharqiy qismlarga taqsimlandi. G‘arbiy qismga Italiya, Yevropa va Shimoliy Afrika-dagi viloyatlar, Sharqiy qismga esa Bolqon yarimoroli, �����%�����������������������%������C���qiy Rim im-periyasida imperatorning yagona hokimiyati saqlanib qolgan, G‘arbiy Rim imperiyasi esa alohida davlatlar-ga parchalana boshladi.
O‘zingizni sinang!
«Varvarlar» ...
Gotlar Rimda Milodiy IV–V asr boshlarida G‘arbiy Rim imperiyasini qullar va kolonlar
q�������������qamrab oldi. Yerlarni va mo‘l-ko‘l o‘ljalar-ni qo‘lga kiritish maqsad����%�����������������������imperiyaga hujumlari ham kuchayib bordi.
Milodiy 410-yilda Alarix boshchiligidagi gotlar Rimni qurshab old������G���%���� ����� ���������%����boshladilar, ammo tunda qullar d������������ ������berdilar, bosqinchilar shaharga yopirilib kirdilar. Got-lar haykallarni yo‘q qilib, bebaho kitoblarni yondirib, Rimni roppa-rosa uch kun taladilar. Talon-taroj qilin-gan Rim shahri huvillab qoldi.
Germanlar savod���� ������@� ��������@� %���� ����larni ko‘rishmagan edi. Rim imperiyasi sarhadiga kirganlaridan keyin ular Rim imoratlari, arxitekturasi ��� ���%���������� ��������� ��� ������������� �������baholay olishmasdi. Bularning barini shafq��������-cha yo‘q qilib tashladilar. Germanlar qo‘rg‘onchalarini o‘rab turgan devorlarni mustahkamlash uchun Rim ibodatxonalari va kutubxonalari binolaridan tosh tax-
Rim ostonasidagi varvarlar
Eslab qoling!
Imperator Feo-dosiy o‘limidan so‘ng milodiy 395- yili Rim imperiyasi uning ikki o‘g‘li o‘rtasida G‘arbiy va Sharqiy qismlarga taqsimlandi.
170
talarni ko‘chirib olib ketadilar. Kitoblar, haykallar va boshqa san’at asarlari ham nobud bo‘ldi.
G‘arbiy Rim imperiyasining
qulashi
Gotlarning Rimni ishg‘ol etishi im-p���������������� ����������d���F���yillar davomid������%���������������
barcha raqiblari ustidan g‘alaba q���������@���������� d������ ��������dagi barcha mamlakatlarni ������������@�����������!�������%dori hisoblashgan. Rimni esa «boqiy shahar» d���� ��w����������������rimliklar qudratining so‘ngi yo‘qdek tuyulardi. Rim qulashi haqid����������������� ��������domat bilan shund����������di: «Butun Yer yuzini bo‘ysundirgan jahon shamchirog‘i ham so‘ndi». Rim aholisining ko‘p�������G������������� �������������������� !�����nes-nobud bo‘lib ketishiga ishonar edi. Ammo dunyo halok bo‘lmadi. Alarix ham o‘ldi, biroq Rimning undan dahshatliroq dushmani – Attila boshchiligida xunn qa-bilalari paydo bo‘ldi. Attila Sharqiy Rim imperiyasiga hujum uyushtira boshladi. Milodiy 452- yilda xunnlar Italiyaga bostirib kirdilar.
Milodiy 455- yilda Rimga germanlarning van-dal qabilalari hujum qildi, ular ikki hafta davomida shaharni taladilar. Vand������ �������� ������ ����� %����-maydigan hamma narsani nobud qildilar. Milodiy 476- yilda german qabilalarining Rimdagi yollan-gan qo‘shini sarkardasi Odoakr so‘nggi impera- tor Romulni taxtdan ag‘darib tashladi va imperator unvoni nishonini Konstantinopolga jo‘natdi. Sobiq G‘arbiy Rim imperiyasi sarhadlarini german qabilalari egallab oldilar. Shu tariqa milodiy 476-yil, G‘arbiy Rim imperiyasining qulashi va Qadimgi dunyo ta-rixning yakunlanish sanasi sifatida tarixga kird������-kur sanadan boshlab o‘rta asrlar tarixi boshlanadi.
Eslab qoling!Rim 410- yilda
Alarix boshchiligi-dagi gotlar tomo-nidan yakson qilindi.
Gotlar Rimni talamoqdalar
Vandal askari
171
Tayanch konspekt330-yil – Rim imperiyasining p���� �����_�������(Konstantinopol)395-yil – Rim imperiyasi410-yil – Rimning gotlar tomonidan vayronaga aylantiri-lishi – Alarix452-yil – xunnlarning Italiyaga bostirib kirishi – Attila455-yil – german vandal qabilalarining bostirib kirishi476-yil – G‘arbiy Rim imperiyasining qulashi
G‘arbiySharqiy
�
�
�
���
Savol va topshiriqlar1. Rim armiyasi haqid����������������2. Rimliklar kimlarni «varvarlar» d�������~�G���%��������������
ning qaysi qabilalari bilan to‘qnashishd�~3. Rim imperiyasining G‘arbiy va Sharqiy imperiyalarga bo‘linishi
sababi nimad�~4. Rimning bosib olinishi haqid����������������5. G‘arbiy Rim imperiyasi qulashi sabablarini sanang.
Rimliklarning vandallar qo‘shinlari
bilan bo‘lgan jang tasviri
Eslab qoling!476- yilda G‘arbiy
Rim imperiyasi qu-ladi.
Eslab qoling!Milodiy 455- yilda
Rimga germanlar-ning vandal qabilalari hujum qildi, ular ikki hafta davomida sha-harni taladilar.
Jang ko‘rinishlari
172
52 – 53-§§. Qadimgi Rim madaniyati
Rimliklarning turmush tarzi Milodiy I asrga kelib rimliklar tur-
mushid��%��%��������������� �����berd���G���%���dagonlar bo‘lmish
patritsiylar bir qavatli oddiy uylarda yashardilar, xo‘jalikda qullar ham unchalik ko‘p emasdi.
Badavlat kishilar yashaydigan tepaliklar bag‘rida tomoshabog‘lar va chorbog‘lar ko‘p, havosi esa tep-tekis joylardagiga qaragand���������������������-roq bo‘lgan. Imperatorning yaqin kishilari muhtasham koshonalarga egalik qilar edilar.
Badavlat bo‘lmagan rimliklar tepaliklar o‘rtasidagi tekis joylarda yashagan. Bu yerlarda ko‘chalar tor ��� �����������{�� ������ �������%������� ������������ J���������%� G�� �������� ����� ��� ������� ������bordi, chunki Italiyaning to‘rt tomonidan xonavayron bo‘lgan dehqonlar poytaxtga ko‘chib kelardilar. Ishi yurishgan kishi bir burchakni yoki xonani ijaraga olar-di, sayoqlar va gad������ ����poyalar tagid�@� �� � ���nimqorong‘i yerto‘lalarda yoki ochiqdan-ochiq shahar ko‘chalarida tunar edilar.
Rimlik imperatorlar poytaxt aholisi uchun «terma-lar» deb atalgan ko‘rkam hammomlar qurdirgan edi-lar (yunoncha «issiq�� �����d��@� �������� ������ ���shundan kelib chiqq��[��'������ ������� ������� ����bir rimlik termalarga tushish imkoniyatiga ega bo‘lib, bu yerd��������������������������@��p�������������-vjud edi. Termalar qoshida ta’lim olish va fanlar bilan shug‘ullanish uchun kutubxona ham bo‘lgan.
Ta’limMadaniyatning asosiy belgisi bo‘lgan ta‘lim Rimd�� ������ ��� �di. Bo-Bo-lalarning maktabda ta’lim olishi ota-
onalarning tahsil uchun haq to‘lash imkoniyatlariga bog‘liq� �������� �������� ����%������� ;�����dlari xo‘jalik ishlarida ota-onalariga yordam berganliklari
Rim termalari.Zamonaviy rasm
Badavlat rimlik uy-qo‘rg‘oni
Mum bilan qoplangan yozuv
taxtasi
173
sababli maktabda o‘qimas edilar. Badavlat xonadon ;�����dlari esa 6 yoshdan maktabga q��������F����� ni o‘rganayotgan bolalar stil degan metall tayoqcha bi-���������������qoplangan taxtachalarga qitirlatib, �����������dilar.
��q���@�������������������������������dan keyin
ko‘pchilik ta’lim olishni yakunlar edi. Ayrimlar gram-matikada (o‘rta maktabda) tahsilni davom ettirgan. J����}������ @�����*��@���������@����qa va as-tronomiya o‘qitilardi. Yunon tilini o‘rganishga alohida e’tibor qaratilgan, chunki fanning turli tarmoqlariga oid kitoblarning aksariyati yunon tilid�����������di. Siyo-siy arbob bo‘lishni istagan har bir kishi notiqlik va rito-rikani�����������������������������������
Me’morchilik va haykaltaroshlik
Rim imperiyasida qurilish ishlari ayniqsa taraqqiy etgandi. Am-*��������@� ���%���@� ��������@� ���dat-
xonalar, saroylar, triumfal arklar va ko‘p qavatli uylar barpo etildi. Shaharni baland devorlar o‘rab turardi.
Rim me’morchiligi yunon me’morchiligidan imoratlari rang-barangligi va muhtashamligi bilan far-qlangan. Milodiy I asrda Rim eng yirik va aholisi ko‘p �������� ��������� ������ %�����da hatto shunday bir maqol to‘qilgan: «Barcha yo‘llar Rimga boradi». Minglab qullar o‘rmonlar, tog‘lar va botqoqlar orqali �����������%��ilgan. Yo‘llar bilan bir qatorda, Rim vodo-
Lotincha sonlar
Eslab qoling!Stil – mum bilan
qoplangan taxtacha-�������������� ����jallangan temir tayoq-cha.
Rimdagi yo‘l qurilishi
174
provodi – suv quvurlari qoldiq���������������qadar saqlanib qolgan. Quvurlar nishablik asosida qurilgan bo‘lib, tog‘dagi buloqlard����������������qib kelar edi. Suv quvurlarini jarlar, daralar va vodiylard������%������uchun akveduklar – anhorlarning yuqori qismidan ���%�������%��priklar qurilgan.
Ulkan ko‘priklarni butunlay toshdan qurish qim-�����������������q davom etar edi. Rimliklar yangi qurilish materiali bo‘lmish betonni ixtiro qilishadi. Qu-ruvchilar g‘ishtdan ikkita ingichka devor tiklashgan, ular o‘rtasidagi bo‘shliqni esa beton bilan to‘ldirishgan. Qotganidan keyin u toshdan ham mustahkam bo‘lib q������]����� ������������� ����%����� �������pishiq in-shootlar qurishga imkon bergan.
���� ������ ��������������� ���dirad����'*��teatr Rimdagi eng katta inshoot hisoblangan. Bu yer- da gladiatorlar olishuvi va harbiy kemalar jangi uyushtirilardi. Yer ostida chuqur bir joyda sahnani suv-ga to‘ldirish imkonini beruvchi moslama qurilgan. Rim-
Akveduk qurilishi
Eslab qoling!
Eslab qoling!
Rim imperiyasida qurilish ishlari ayniq-sa taraqqiy etgandi. '*��������@� ���%���@�teatrlar, ibodatxona-lar, saroylar, triumfal arklar va ko‘p qavatli uylar barpo etildi.
Barcha xudolar ibo-datxonasi – Panteon-ga Rim imperiyasida yashayotgan har bir %����� %����� ����� �w���qod qilgan xudoga sig‘inish imkoniga ega bo‘lgan.
Panteon – barcha xudolar ibodatxonasi
175
�������%������*�����������������������������dagi ulug‘vorlik namunasi sifatid��������������qlangan.
Beton ixtiro etilganid��� %����� ���;����� �����shaklid��������������quriladigan bo‘ldi. Rimdagi Pan-teon (yunonchada «barcha xudolar ibodatxonasi» ma’nosini anglatadi) shu taxlitda qurilgan. Rim imperi-yasida yashayotgan har bir kishi P��������%����������e’tiqod qilgan xudoga sig‘inish imkoniga ega bo‘lgan: �����% ���������@��������������@�����%���F�piterga ibodat qilar edi.
Buyuk g‘alabalarni nishonlash uchun muhtasham triumfal arkalar barpo etilgan.
Xristianlikningvujudga kelishi Milodiy I-mingyillik boshlarida
Rim hokimiyati ostida bo‘lgan Falastin yerlaridagi ������ shahrida «Xudoning o‘g‘li» nomini olgan Iso tug‘ilganligi haqida rivoyatlar keng tarqala boshlangan.
Rivoyatlarga ko‘ra, 30 yoshida Iso o‘n ikki nafar havoriylari (apostollar) bilan Falastin bo‘ylab sayo-
Eslab qoling!Rimliklar yangi quri-
lish materiali – beton-ni kashf qildilar.
Eslab qoling!Tit Liviy, Tatsit,
Plutarx – Rim tarix-chilari.
Me’morchilik uslublari. Ustunlar
Korinf uslubi
Ion uslubi
Doriy uslubiAralash uslub
Eslab qoling!Xristianlik dini mi-
lodiy I asrda vujud-ga kelgan.
176
hat qilib, Xudo oyatlari haqida hikoya qilib beradi va ularni amalda ko‘rsatadi – o‘liklarni tiriltiradi, yashash-dan umid���� ����@� �������� ���������� }������}���Mahalliy ruhoniylar Iso payg‘ambarni mavjud diniy ha-qiq�����������������qin etishd��������@����������!�������mahkum etadilar. Rim noibi Pontiy Pilat bu hukmni tas-diqlashi shart edi. Avvaliga Pontiy Pilat bu ishni qilish- d��������������@��������������� �����qi ostida ro-����%� ����d���G����������� %����@� ������ ���� ����dagi ilk ���������dam ato dafn etilgan Golgofa tog‘ida xochga tortganlar. Iso payg‘ambar 3 kunda, d�����������������girdobida jon beradi. Vafotidan keyin murdasini bir g‘orga qo‘yishadi. Uchinchi kuni dafn etish uchun ke-lishganda Iso Masih jasadi qo‘yilgan joyida yo‘qligini ko‘rishad��� �}����� ���� payg‘ambarning qayta tirilib, �w��!�� %������������� ��� F��� ������ qaytib kelishga ishonganlar.
Iso Masih haqidagi rivoyatlar Yevangeliya (Injil) nomini olgan, yunonchadan tarjima qilgand����������«Xushxabar» ma’nosini anglatadi. Iso payg‘ambar ��w������ ��doshlari xristianlardir. Shogirdlari apostol-lar (havoriylar) deb atalgan. Xristianlar jamoalariga yepiskoplar peshvolik qiladi. Milodiy I asr – xristianlik vujudga kelgan sana hisoblanadi.
Rim hukmdorlari xristianlarni ta’qib etadilar, yirt-qich hayvonlar changaliga tashlaydilar, turli qiynoqlar-ga solad������ ]�� ���� �}�������� ����������� ������bo‘lardi.
Milodiy 313-yilda imperator Konstantin xristian-lik boshqa dinlar bilan teng bir din deb e’lon qilingan farmon chiqardi. Farmon xristianlarga ibodatxonalar qurish va oshkora ibodat qilish imkonini berdi.
Imperator Konstantin
Xristianlarning dastlabki ibodatxonasi
Isoning xochga tortilishi
177
Tayanch konspekt
termlarritorikame’moriy uslublarbetonning ixtiro qilinishiPanteontarixchilar
Iso Masih
Kvint Kursiy RufTit LiviyTasitPlutarxPontiy PilatGolgofaI asrYevangeliya
��
����
�
KorinfIonDoriy
Savol va topshiriqlar1. G���%����������������������|�}����%����������2. Rim davlatida ta’limning qaysi turlari mavjud bo‘lgan, nima-
larni o‘q�������~3. Rim me’morchiligining xususiyatlarini ayting.4. Rimdagi eng katta inshoot nomini ayting. 5. Rim Panteoni haqid������������������~6. Iso p��������%�~�?���������%���qid������������������~
Rivoyatga ko‘ra, imperator Konstantin xristianlik ramzini o‘z askarlari qalqonlariga chizishga buyurgan va g‘alabaga erishgan.
12 – Tarix, 6-sinf.
Kvint Kursiy Ruf
Plutarx
Tit Liviy
Rim tarixchilari:
178
54-§. Ma’naviyat manbalarida
C�������davomida ibtid���� !���������dan bosh-langan qadimgi dunyo tarixi bilan tanishd������Mehnat qurollari takomillashgandan va unumdorlik oshgandan so‘ng, dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlanishi natijasida ilk davlatlar shakl- land��� F����� paydo bo‘lgach od����� �������� ������ yotgan jamiyat bo‘yicha q�������������������dilar.
�d����� qadimdan yaratilgan bebaho ixtiro va %���*������dan foydalanib kelad��� ]����� �����������%�usullari, g‘ildirak, suv quvurlari, alifbo, taqvim, sonlar, me’morchilik va shu kabi yutuqlardir.
]���������qadimgi dunyo xalqlari yaratgan mada-niy yodgorliklard��� �������������� `����da qadimgi ������������%��p���������������������dlikka, mehnat-sevarlikka, Vatanga muhabbatga undaydi.
Yaratuvchanlik doim qadrlanib kelingan. Hatto qa-dim davrd�����q ajdod�������������� ��;� ����@�����-vishlarga to‘la bo‘lganda ham, odamlarning asosiy maqsad�����q topish bo‘lganda ham insoniyat olam-ni anglashga harakat qilib kelgan. Bu esa ma’naviy madaniyat rivojlanishi uchun poyd������������ �����qiladi. Insoniyatning ma’naviy takomillashuv jarayoni shunday boshlangan edi.
...Ko‘hitog‘ning tik qoyalarid�@� �����da Zaraut-%���� ��%�� ������ ����� deb yuritiladigan daralariga qadimgi mo‘yqalam sohiblari q����� �����qda yovvoyi ���%�������� ������� ���������� ����������� J���� dramatik ���������������������@������������da ovning g‘alaba bilan tugashi, ovchilarning tantanasi va inson aqlining yuksakligi tasvirlangan.
O‘zingizni sinang!
Moddiy madaniyat – ... ������������������daniyat – ... ��������������������������������
Eslab qoling!�d���������w�
naviy kamol topish jarayoni chuqur ild�� va qadimiy an’ana-larga ega.
Yaratuvchanlik doim qadrlanib kelingan
179
Yunon va rimliklarning Sharq madaniyati bilan ������� ���q���� ;��� ��� ���w��� ��%����������� ��������-viga, dunyo madaniyatining taraqqiyotiga olib keldi.
End������qadimgi d��������� ����������%����������� xi necha ming yillarga borib taqalishini yaxshi bila-����� '����� ���q o‘tmishd�� ������� �������da boy madaniy meros rivojlanishi uchun asos solingan edi. Bu yerda qadimgi shaharlar va davlatlar tashkil top-gan. Ziroatchilar, hunarmandlar va q�������������������yaratuvchanlik mehnati bilan o‘lka dovrug‘ini olamga yoygan.
Vatanga muhabbat ko‘p sonli bosqinchilarga qarshi kurashgan xalq qahramonlari jasoratida namoyon bo‘lgan. To‘maris, Shiroq, Spitamen va boshqa ko‘plab jasur qahra-��������������d����������������dan ustun qo‘yganlar.
��%� ����� ����� �� �'������d�� ���dushtiylarning ulug‘ va donishmand oliy xud����'������da tomonidan yaratilgan eng yaxshi mamlakat sifatid�������%���������qadimgi dehqonchilik hududlari ta’kidlab o‘tiladi.
Amudaryo etaklarida, qad��� ?����� �������-da, Surxon, Qashqadaryo va Zarafshon vohalarida ���dushtiylik d���� ���������������� �������%� ��� �����%�o‘rtasidagi mangu kurash haqidagi muqaddas qasida-ni kuylashgan. Ular kishilarni tinchlikka, adolat va �����%%����������������damlar oilaga, uyga, suv va yerga nisbatan hurmat bilan q�������@�;�����dlariga insonning jamiyatdagi yuksak o‘rni haqida tasavvurni singdirishgan. Zardushtiylik g‘oyasi qadimgi jamiyat-ning rivojlanishini belgilab berdi.
Har qanday jamiyat taraqqiyoti yaratuvchilik g‘oya-sining mavjudligi bilan belgilanadi.
Ajdod�������������� dagi qahramonliklari, jasora-ti vatanparvarlik hissini tarbiyalayd�@� ���� _������ ��-faatlarini himoya qilishga o‘rgatadi.
�����%������G��publikasi P����denti Islom Karimov milliy istiqlol g‘oyasining mohiyatini ochib bera turib, ���%����������!����������������@� ��������dinidan qat’i
Bunyodkorlik –ma’naviyat asosi
hisoblanadi
Mirzo Ulug‘bek haykali
180
������ ������ �����%������ ;�qarolarini tashkil etgan jamiyatning ma’naviy gullab-yashnashi va komil inson-ni tarbiyalash bilan chambarchas bog‘laydi.
Xalq���� �����%%�@� �������%� ��� �����dkorlikka intiladi. Bu intilish boy ma’naviyatga asoslangan va ���%��������� ������ ��� %���!�%dagi rivojlanishi, gullab-yashnashi bilan bog‘liq.
]���_������������ddiy va ma’naviy madaniya-tini asrab-avaylab ko‘paytirgan holda ajdod������������������������d���������������������
P����d������� ����� ������� �������� �F�%��%�ma’naviyat – yengilmas kuch» kitobida, «Biz xal-qimizning dunyoda hech kimdan kam bo‘lmasligi, far-zandlarimizning bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo‘lib yashashi uchun bor kuch va im-koniyatlarimizni safarbar etayotgan ekanmiz, bu bo-rada ma’naviy tarbiya masalasi, hech shubhasiz, be-qiyos ahamiyat kasb etadi», deb ta’kidlagan.
��w������������� ��%���������� ������dagi maqsad ��� ����;������� ����� ��������� ������ ���� ���� ������������� ���� ���%������� ��qiqiy fuqarosi deb his qilishi uchun qadimiy, ko‘hna tarixni, buyuk ajdodlari- ����������������������daniyatini chuqur o‘rgani-shi, bugungi kund�����������������������������voqelikni ongli ravishda idrok q�����������@� !���������va d��������� ����qq������� �������� ��� daxldor �%����������������������������
Amir Temurhaykali
Alisher Navoiyhaykali
Tarixiy-madaniy meros
181
Tarixiy atamalarLUG‘ATI
Avstralopitek – eng qadimgi odam turi.Agora – Qadimgi Yunoniston shaharlarida xalq�����������!���@���%�����
maydon.Akveduk – shaharga suv keladigan ustida anhori bo‘lgan baland
ko‘prik.Altamir – Ispaniyadagi so‘nggi paleolitga oid rasmlar topilgan g‘or.��������� �� ������ ����*da tomoshabinlar o‘tirishiga mo‘ljallangan
qurilmalar bilan q���������������%�������������Amfora – suyuq mahsulotlarni tashish va saqlash uchun mo‘ljallangan
������������%�����qo‘shaloq d�������%�����%�����Amulet�������@������%����*%�����@����d�����������������������������
�����@�����������������������;�����dan himoya qiluvchi kichik buyum.Animizm – insonni qurshab turgan muhitda jonlar va ruhlarning mav-
judligiga ishonch.Antik – lotincha «qadimgi».Antik tarix – Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim davri tarixi.Argonavtlar – oltin mo‘ynani (sehrli qo‘chq��� ��������[� �����@� �'����
degan ko‘p eshkakli kemada d������������������qqan Ellada qahra-monlari.
Ariylar (oriylar) – qadimgi qabilalar; tarjimasi «sodiqlar», «erkinlar» ma’nosini anglatadi.
Arxeologiya – ashyoviy manbalarni o‘rganuvchi va ular bo‘yicha ta-rixiy o‘tmishni qayta tiklovchi fan; qadimshunoslik.
Arxiv – davlatga oid hujjatlar saqlanadigan joy.Arxitektura (me’morchilik) – binolar va boshqa inshootlarni barpo
etish san’ati.Budda – Siddhartha Gautamaning ikkinchi ismi, laqabi; «Ma’rifatlan-
���������da tarjima qilinadi.
182
Buddaviylik – miloddan avvalgi VI asrda Hindistonda Siddhartha Gautama tomonidan asos solingan diniy ta’limot.
Varvar – dastlab: yunon tilid�� ����������digan har qanday chet ���%����%�%������%���������%����������daniylashmagan odamlarga nis-batan ishlatiladigan bo‘ldi.
Danaylar – Gomer «Iliada»da yunonlarni shunday atagan.Delta – Nil d����������������d�������quyilayotganda uchburchak-
simon yalp�����������������%����������@����������������d��������*��o‘xshagan joy.
Demokratiya – yunoncha «xalq hokimiyati», har bir fuq���������-lakatini boshq������ �������� ��������� ���� *%����� ������ ���digan, shu-ningdek, davlat boshqaruvida ishtirok etad�����!�����������
Diadohlar (vorislar) – Makedoniyalik Aleksandr vafotidan keyin turli hududlar ustidan hokimiyatni egallab olgan harbiy sarkardalar.
Diktator – cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lgan hukmdor, «diktatu-ra» – lotincha «cheklanmagan hokimiyat» tushunchasini anqlatadi.
Dinastiya (sulola) – birin-ketin hukmronlik qiluvchi podsholar urug‘i; sulola vakillari ko‘pincha bitta nom bilan aytilgan, masalan, Ahamoniylar.
Gilgamish – Mesopotamiyaning afsonaviy qahramoni, tarixiy shaxs, Uruk shahri podshosi.
Goplit – Qadimgi Yunoniston va Yunoniston-Makedoniya armiyala-rining og‘ir qurollangan piyoda jangchisi.
Zikkurat – tepasida ibod�� �����������������poyali yirik va baland inshoot.
Ibodatxona – muqaddas deb e’lon qilingan, odamlar xudolarga sig‘ingan bino yoki joy.
«Iliada» – Gomerning Troya urushi haqidagi dostoni.Imperator – lotincha «hukmdor», Qadimgi Rimda dastlab – faxriy har-
biy unvon, keyinchalik mutlaq hukmdorga tegishli unvon.Imperiya – hukmdorning cheklanmagan hokimiyati joriy etilgan,
boshqa ko‘plab xalq�������������������dirgan davlat.Italiklar – Apennin yarimorolida istiqomat qilgan qadimiy qabilalar.
183
���������� – qad�����������������%�����������������day atashgan; «muqaddas bitiklar» ma’nosini anglatadi.
Kapitoliy tepaligi – Rimdagi eng baland tepalik.Kohinlar – ibodatxona ruhoniylari.Koloniyalar – qadimgi davrlard�����������������%�������damlar tomo-
nidan yangi yerlard������������������������������������Konsul – Respublika davrida Rimd��� ����� �������� �������� `��� �����
saylangan ikki nafar konsul Senat va armiyaga rahbarlik qilgan.Ko‘chmanchilar – doimiy istiqomat joyiga ega bo‘lmagan kishilar.Legion – Rim armiyasida eng yirik jangovar birlik.Metek���'*��da yashovchi chet ellik.Mixxat – shumerlar va forslarning qad����������Moxenjodaro – Hindistondagi eng qad�����������������Mozaika – rangli sopol yoki shisha parchalaridan devorda yoki polda
ishlangan suvoqqa qad������������������Mumiyolangan jasad – d�;��������������������@�� �������q saq-
lanuvchi moddalar qo‘shilmalari bilan ishlov berilgan jasad.Nekropol – qabriston; maqbara.«Nom»lar – Misrdagi ilk davlatlar.Olimpiya o‘yinlari – Peloponnes yarimorolid��� ���piya shahrida
to‘rt yild��������������p�����%�����������*���������������%�����digan yunon sport musobaqalari.
Oykumena���F������������damlar yashaydigan qismi, chegarasi.Papirus – p��������� ����� ������ �������� �������� �����������
uchun ishlatiladigan qamish.Patritsiylar – Rimning qadimgi tub aholisi.Piramida������������������������@�*�w��������qbarasi.Plebeylar – Rimga ko‘chib kelgan odamlar va ularning avlodlari.Polis – yunoncha «shahar».Respublika – «umumiy ish» ma’nosini anglatad������������Senat�����qsoqollar kengashi» ma’nosini anglatadi.Strateg���'*����������������������
184
���� – jasadi sherniki va boshi insonniki bo‘lgan, piramidalarni qo‘riqlovchi ulkan haykal – afsonaviy mavjudot.
Termalar – Qadimgi Rim shahridagi jamoat hammomlari.Tiran – mutlaq hokimiyatga ega bo‘lgan hukmdor.Falanga – og‘ir qurollangan askarlarning bir necha, odatda 9 yoki 16
qator saf tortishi.Falsafa�W*����*��[�������������*������������@����*������donishman-
dlik tushunchalarini anglatadi.Fir’avn – Misr hukmdori; «ulug‘ xonadon» ma’nosini anglatadi.Freska – selgimagan suvoqq���������������Forum – Rimda yig‘ilish joyi va savdo-sotiq mayd����������� �����qil-
������������%����Xronologiya – asrlar, davrlar, vaqt o‘lchovi haqidagi fan; turli-tuman
voqealar sanasi xronologiya yordamida aniqlanadi va aniqlashtiriladi.Sun’iy sug‘orish – kanallar va ariqlar yordamida ekinlarni sug‘orish.Sivilizatsiya – qadimdagi jamiyat taraqqiyotining ancha yuksak dara-
!����W���������@����������davlatlarning rivojlanishi).Shahar-davlat – tevaragidagi hudud�������������*�������������������
boshqaruvchi shahar;Ellada – Qadimgi Yunoniston.Ellinlar – qadimgi yunonlar; dastlab Yunonistonning barcha aholisi
shunday atalgan.Qarzdorlik qulligi – q��������qtida qaytarmagan erkin fuqarolarning
qullarga aylantirilishi jarayoni.Qul������������%����������%�������������������%�������;���da ishlatila-
d������%�����d��W������������������quroli»); qulni sotib olish va sotib yuborish mumkin bo‘lgan.
Qurbonlik bag‘ishlash – mehr-shafqatini q�������� �qsadida xu-dolarga tortiq etiladigan hadyalar.
185
YAKUNIY TAKRORLASHQadimgi dunyo tarixini o‘rganishda tarixiy atama va nomlarni qanday
�������������������������%������ Javoblaringizni tekshirish uchun mazkur atamalar berilgan betlar ham keltirilgan.
agora – 93akveduk – 152, 174akinak – 123���pol –87altar – 153�����������"#"animizm – 16antropologlar – 8aristokratiya –94giksoslar – 32arxeologlar – 8avgurlar – 154avstralopitek – 13buddaviylik – 66giksoslar – 32gladiatorlar – 161giksoslar –32goplitlar – 87demokratiya – 93yozma manbalar – 6,9, 75zardushtiylik – 80zikkurat – 47, 81zinjantrop – 14ibtidoiy jamoa tuzumi – 11������������$%ilotlar – 89, 90ishlab chiqaruvchi xo‘jalik – 20kasta (varna)lar – 63kromanyon – 14kohin – 30, 147koloniyalar – 91, 56, 59 kolonlar – 160
konsul – 148kulolchilik – 20, 45, 121liktor – 149Liqurlar –145lingvistlar – 8matriarxat – 11 meteklar – 87, 95mezolit – 12, 18mikrolitlar – 20 Minoy sivilizatsiyasi – 85 mixxat – 45, 51, 60mozaika – 151mumiyolash – neandertal – 14neolit – 12«nom»lar – 31, 33numizmatika – 5ossuariy – 83paleolit – 12, 20palestra – 88papirus – 28, 30, 40patriarxat – 12patritsiylar – 148, 150perieklar – 90piramidalar – 37pitekantrop –14plebeylar – 149, 150polislar – 86, 92, 98p�������"&'prokonsullar – 159 provinsiyalar – 159qoyatosh rasmlari – 16
respublika – 147ritorika – 173sagaris – 123sarkofag – 37sanskrit – 66satrap – 59, 120, 129Senat – 149, 156�������'*sinantrop – 14sopol idish – 21, 77stil – 89, 173strateg – 96termalar – 172toga – 152triumf – 156urug‘ – 11urug‘ jamoasi – 11 falanga – 87, 99, 102faylasuf – 112fetishizm –17���� ���'%freska – 151sivilizatsiya – 5chig‘ir – 138chopperlar – 14ellinlar – 92ellinlashtirish – 129 eneolit – 12ep����������&�����������+o‘zlashtiruvchi xo‘jalik – 15havoriy (apostol)lar – 176
186
������+#Afrosiyob – 78,124Akkad – 44, 46Aleksandriya Esxata – 126Altamir – 16Apennin - 145Ayritom – 138Baqtra (Zariaps) – 124Baqtriya – 76Behistun – 9Bobil – 49Vezuvi – 163Vizantiy – 168Gang – 61Golgofa – 176Dajla – 43Dalvarzintepa – 138Dovon (Parkana) – 134Yerqo‘rg‘on – 78Jarqo‘ton – 23Jonbosqal’a – 132Zamonbobo – 23Zarautsoy – 20Zartepa – 138Zinj – 14Ikki daryo oralig‘i – 43Italiya – 145Karfagen – 156Ko‘zaliqir – 78Konstantinopol – 168Korinf – 104Korsika – 159Koshala – 65Krit (Knoss) – 85Kurushkat (Kiropolis) – 125Lagash – 45Lakonika – 89Lasko – 16
Liviya – 32Machay – 19Magadha – 65Makedoniya – 102Malla – 65Marafon – 98Marg‘iyona – 118Maroqanda – 125Maurya – 65��������'%Mesopotamiya – 43Midiya – 58Miken – 85Misr – 28Mitanni – 53Moxenjodaro – 62Nil – 28Nineviya – 53, 54Nubiya – 32Obishir – 19Oks (Amudaryo) – 125Olduvay – 13Olimpiya – 106Olviya – 92Oshshur – 54Ossuriya – 54Pantikapey – 92P��������"'%Pataliputra – 65Peloponnes – 84Persepol – 60Pirey – 88Rim – 146Rozett – 40Sardiniya – 159Selungur – 14Sidon – 56So‘g‘diyona – 76
QADIMGI DUNYO TARIXIGA OID TARIXIY VA GEOGRAFIK ATAMALAR
Sopollitepa – 23Sparta – 89Suza – 58Suriya – 32Tanais – 92Teshiktosh – 15Teyshebaini – 55Tir – 56Trapezund – 92Troya –107Tushpa – 55Ur – 45Urartu – 55Uruk – 45Uzunqir – 78Falastin – 56Fasis – 92Finikiya – 55Fiva – 31Frot – 43Xarappa – 62Xersones – 92Xuanxe – 68Shumer – 44Ekbatana – 60Ellada – 91Elam – 58Eron – 57Yunon-Baqtriya – 130 Yunoniston – 84Yahudiya – 56Qal’aliqir – 132Qang‘yuy – 133Qiziltepa – 78Qo‘shilish – 19Qo‘yqirilganqal’a –132Qoratepa – 138Hind – 61
187
Alarix – 169Antiox – 129Antoniy – 166Aristofan – 109Aristotel (Arastu) – 112Arrian – 9, 76Arximed – 112Attila – 170Bess – 124Brut – 165Budda – 66Vima Kad�����"'*Gannibal –157 Geraklit – 112Gerodot – 9, 96, 112, 121Gilgamish – 47Gomer – 108Demetriy – 130Demokrit –112Demosfen – 102Diodot – 130Diogen– 112Doro I – 10, 59, 98,119Doro III – 124Drakont– 94Dyuperron A. – 81Zardusht – 80Iso Masih – 176Kaligula –167Kambiz II – 34Kanishka– 138Kiaksar – 58Kir II – 59
QADIMGI DUNYO TARIXIDAGI NOMLAR
Kleopatra –166 Konstantin – 168Krass – 163Kserks – 100Kudzula Kad�����"'*Kvint Kursiy Ruf – 9Lyu Ban – 73Makedoniyalik Aleksandr – 103, 123, 128, 132Menes – 30Menkaura – 37Menua – 55Miltiad – 99Mitridat I –130 Navuxodonosor II – 50Neron – 167Oktavian Avgust – 167 Oshshurbanapal – 55 Perikl – 96P����/����<���""'�Poliyen – 120Pompey – 165Pontiy Pilat – 176 Ravshanak (Roksana) –127Rixtgofen F. –141 Romul – 146, 170Salavka – 129Salmanasar – 54Sardur I – 55Sargon I – 48 Sezar – 165Sim Syan – 9
Sin Shixuandi – 72Skunha – 119Sofokl – 109Sokrat (Suqrot) – 113 Solon – 94Spartak – 162Spitamen – 125Strabon – 9 Tarkviniy – 147To‘maris – 119Trayan – 167Tutanhamon – 38Tutmos II – 33Tutmos III – 33U-Di – 73Fidiy – 110Filipp II – 102Frada – 119Xafra – 37Xufu (Xeops) – 37Shlimann Genrix - 108Chandragupta – 65Salavka – 129Shampolyon J.F. – 40Shiroq – 120Yevtidem – 130Esxil – 121Yaxmos – 33Hammurapi – 49
188
����������"����������"$$��������%������������������da ilk paleolit davri mil. avv. 100 – 40-mingyilliklar – o‘rta paleolit davri mil. avv. 40 – 12-mingyilliklar – so‘nggi paleolit davri���������"#���=��������%��������������davri mil. avv. 6 – 4-mingyilliklar – neolit davri mil. avv. 4 – 3-mingyillikning o‘rtalari – eneolit davri mil. avv. 4-mingyillik – Mesopotamiyada shumer va akkad������������������@�Uruk, Eridu, Lagash, Ur shaharlarining vujudga kelishimil. avv. 4-mingyillik – Nil qirg‘oqlarid������������������!�dga kelishimil. avv. 2600-yil – Misrda Xeops (Xufu) piramidasi qurilishi���������+�#��������%������?��������������������������!�dga kelishi mil. avv. 3-mingyillik – Moxenjadoro va Xarappa shaharlarining vujudga kelishi���������+��������%����������������#��������%����������davri mil. avv. 3 – 2-mingyillik – «La’l yo‘li» rivojlanishi���������#��������%�����d���������dudida ilk yirik davlatlarning vujudga %������{���������@�?���@��������mil. avv. 2-mingyillik – Bobil podsholigining tashkil topishimil. avv. 2-mingyillik – Zamonbobo, Sopollitepa va Jarqo‘ton kabi dehqonchilik �������������������%�����pishimil. avv. 2-mingyillik – Miken va Krit davlatlarining tashkil topishi mil. avv. XVIII asr – Bobil hukmdori Xammurapi (mil. avv. 1792–1750-yillar) Mesopotamiyani yagona davlatga birlashtirdimil. avv. 1500-yil – Fir‘avn Tutmos II ning yirik bosqinchilik yurishlarimil. avv. XIII����������������davlati podsho Salmanasar davrid������ravnaqining yuqori cho‘qqisiga erishganmil. avv. XIII asr – «d����� ��qlari» Xattusani vayron qildilarmil. avv. XII asr – d����������%���%�����������dilar va Sparta shahriga asos soldilar mil. avv. XI asr – Isroil davlatining tashkil topishimil. avv. IX–VIII asr boshlari – Urartu davlatining gullagan davrimil. avv. VIII–VI asrlar– Yunon koloniyalarining tashkil topishimil. avv. VIII–VI asrlar – Xersones, Pantikapey, Tanais, Fasis, Trap����d koloniyalarining vujudga kelishi���������"��������%�������d��������%������������������dudida tarqalishi ����������?�_������������������������da temir asriga o‘tish davrimil. avv. VIII asr – Italiyada 12 shahar-ittifoqining vujudga kelishi
QADIMGI DUNYO TARIXI SANALARDA
189
���������==&����������p���������������������������������%���������mil. avv. 753-yil – Rimning tashkil topishi mil. avv. VII asr – Misrning yana yagona davlatga birlashishimil. avv. VII asr – Qadimgi Baqtriya podsholigining tashkil topishimil. avv. VII – IV asrlar – Q������p�@�';�������@�J���qir, Yerq������@��������qir shaharlarining rivojlanishimil. avv. VII – VI asrlar – Hindistonda Magadha, Koshala, Malla davlatlarining vujudga kelishi mil. avv. VII – V asrlar – Xitoyda «ko‘p podsholik» davrimil. avv. 621-yil – Drakont qonunlarining qabul qilinishi ���������&$<����������������podsholigining qulashi���������<����������'*��d��C�����������������������%��������mil. avv. 558-yil – Kir II – Fors podsholigining hukmdorimil. avv. 545 – 540-yillar – P��*��@��������������]�qtriyani Kir II tomonidan bosib olinishimil. avv. 539-yil – Bobilning forslar tomonidan bosib olinishi���������<+$�����������������������������da halok bo‘lishi (To‘maris)mil. avv. 525-yil – Misrnining qad���;������������������������d��������etilishimil. avv. 522-yil – Doro I – saltanatni satrapliklarga bo‘linishimil. avv. 522-yil – Doro I ga qarshi Frada q���������mil. avv. 519-yil – sak qabilalariga qarshi Doro I ning bosqinchilik yurishlari (Shiroq jasorati)mil. avv. 509-yil – Rimda Respublika e’lon qilinishimil. avv. V – IV������������������������dudida ilk tangalarning tarqalishimil. avv. 490 – 449 yillar – Yunon-fors urushlarimil. avv. 490-yil – Marafon tekisligidagi jangmil. avv. 480-yil – Fermop���!����W��������partalik jasorati)mil. avv. 480-yil – Salamin jangimil. avv. 479-yil – Plateya shahri yaqinidagi jang – yunonlar g‘alabasi �����������+����#�����������'*��da strateg Perikl hukmronligimil. avv. IV�������� ���������@���%��������������������'��������������d������d bo‘lishimil. avv. 338-yil – Xeroneya yaqinidagi jang – makedoniyaliklar tomonidan yunonlarning tor-mor qilinishimil. avv. 337-yil – yunon shaharlarining shahar-davlatlar Ittifoqiga birlashishimil. avv. 334-yil – Makedoniyalik Aleksandrning Sharqqa yurishimil. avv. 330-yil – Makedoniyalik Aleksandr tomonidan Ahamoniylar
190
��������������������������mil. avv. 329-yil – Makedoniyalik Aleksandr boshchiligidagi yunon-makedonlar tomonidan Maroqandani bosib olinishimil. avv. 329-yil – Zarafshon daryosi qirg‘oqlaridagi jangda yunon-makedon qo‘shinlarining tor-mor qilinishi (Spitamen)mil. avv. 328-yil – Makedoniyalik Aleksandr armiyasi bilan jangda Spitamenning mag‘lubiyatimil. avv. 323-yil – Makedoniyalik Aleksandrning vafotimil. avv. 318-yil – Chandragupta tomonidan yunon-makedonlarning Hindistondan quvib chiqarilishimil. avv. 312-yil – Salavka hukmronligining boshlanishi – Salavkiylar davlatining asoschisi mil. avv. 280-yil – Antiox – Salavkiylar davlatining hukmdorimil. avv. III asr – Zardusht ta’limotining barcha matnlari 21 ta kitobga jamlanishimil. avv. III asr – Dovon davlatining tashkil topishimil. avv. 246 – 210-yillar – Xitoyda Sin Shixuandi hukmronligimil. avv. 216-yil – Kann yaqinida Rim armiyasining tor-mor qilinishimil. avv. 202-yil – Zama shahri yaqinida rimliklar tomonidan Karfagen armiyasining tor-mor qilinishimil. avv. II asr – Buyuk Ipak yo‘lining shakllanishimil. avv. 146-yil – rimliklar tomonidan Karfagenning vayron qilinishimil. avv. 140 – 130-yillar – Yunon-Baqtriya davlatining yuechjilar tomonidan bosib olinishimil. avv. I asr – Xitoyda q��������%���;�qilinishimil. avv. 74-yil – Spartak q���������������������������F�����C�������G���peratori���������#���������%��������C����������dan imperator unvoni va Avgust laqabining berilishimilodiy 98-yil – Rim imperiyasida Trayan hukmronligining boshlanishi milodiy I – II asrlar – Kushon podsholigining gullagan davrimilodiy III asr – Kushon davlatining inq�����������������milodiy 330-yil – Rim imperiyasining p���� �����_��������W�����������pol)milod���+���������������p�����������������%���������������� ������������milodiy 395-yil – Rim imperiyasining bo‘linishi: G‘arbiy va Sharqiygamilodiy 410-yil – Alarix boshchiligidagi gotlar tomonidan Rimning yakson qilinishi milodiy 476-yil – G‘arbiy Rim imperiyasining qulashi
ANATOLIY SAGDULLAYEVICH SAGDULLAYEVVASILIY ANUFRIYEVICH KOSTETSKIY
TARIXQADIMGI DUNYO
darslik
To‘ldirilgan to‘rtinchi nashri
Toshkent – «Yangiyo‘l poligraf servis» – 2013
Muharrir Q. IslomovTexnikaviy muharrir M. Riksiyev
Sahifalovchi K. KostetskiyMusahhih Z. Zamonov
Bosishga ruxsat etildi _______. Ofset bosma. Bichimi 70x90 1/16. «Arial» garniturasi. Kegli 11,10.Bosma tabog‘i 11,0. Shartli bosma tabog‘i 12,87. Nashriyot hisob tabog‘i 10,8.
Adad���������� ���]������� ���������
112001, «Yangiyo‘l poligraf servis» MCHJ bosmaxonasida chop etildi.Toshkent viloyati, Yangiyo‘l tumani, Samarqand ko‘chasi, 44.
Nashriyot litsenziyasi '�� "><@�"$�$<�#$11 y.
Darslik ijaraga berilib, o‘quv yili yakunida qaytarib olingandayuqoridagi jadval sinf rahbari tomonidan quyidagi baholash
mezonlariga asosan to‘ldiriladi:
��quvchining ismi va familiyasi
��quvyili
Sinfrahbari-
ning������
Darslikningtopshiril-gandagi
holati
T/r
1
2
3
4
5
6
Darslikningolingandagi
holati
Sinfrahbari-
ning������
Darslikning birinchi marotaba foydalanishga berilgandagi holati.
Muqova butun, darslikning asosiy qismidan ajralmagan. Barcha varaqlari mavjud, yirtilmagan, ko‘chmagan, betlarid�� ������ ��������qlar yo‘q.
Muq����������@������������������@������������dirilgan, darslikning asosiy qismidan ajralish holati bor, foydalanuvchi tomonidan qoniqarli ta’mirlangan. Ko‘chgan varaqlari qayta ta’mirlangan, �����������������������
Muq����� ��������@� ��������@� ������� qismdan ajralgan yoki butunlay yo‘q, qoniq��������w���������]���������������@�����q-lari yetishmayd�@�������@�������������������Darslikni tiklab bo‘lmaydi.
Yangi
Yaxshi
Qoniqarli
Qoniq�����
Ijaraga berilgan darslik holatini ko‘rsatuvchi jadval