qarTul-osuri konfliqti: samSvidobo gzis Zieba

os (samxreT oseTi) mkvlevarTa statiebis krebuli

2011

winamdebare naSromis momzadeba da gamocema SesaZlebeli gaxda sxvadasxva fondisa da organizaciis mxardaWeriT, maT Soris aRsaniSnavia jorj meisonis universitetis samSvidobo fondi. proeqtis koordinatori: kosta Zugaevi redaqtori: siuzen alan nani teqnikuri redaqtori: artiom meliq-nubarovi tiraJi: 250

© analizisa da konfliqtebis mogvarebis instituti, jorj meisonis universiteti, informaciuli teqnologiebis centri `sainformacio resursebi~

Sinaarsi

winasityvaoba

siuzen alen nani ………………………………………….……………………..

4

osuri (samxreT oseTis) krebulis winasityvaoba

kosta Zugaevi…………………………………………………………………….

5

samxreT oseTis ekonomikuri reabilitacia: arsebuli amocanebi da ganviTarebis strategia

baTraZ xarebovi………………………………………………………….……...

6

ltolvilTa da qveynis SigniT gadaadgilebul pirTa problemebis gadawyvetis zogierTi aspeqti qarTul-osuri urTierTobebis WrilSi

merab Cigoevi…………………………………………...………………………...

39

leningoris raioni: politikuri Taviseburebani, demografiuli masaxasiaTeblebi, ekonomika, sasazRvro problemebi

maria kotaeva…………………………………………………………….………

59

4

winasityvaoba

aq warmodgenili naSromebis ori kompleqti im ideis nayofia, romelic Tavis droze SeiZleba giJuradac ki mogCvenebodaT. winasityvaobis gareSe mkiTxvelma es wigni SesaZloa Sizofreniis gamovlinebad miiCnios. aiRebs ra xelSi am wigns, mkiTxveli qarTveli mkvlevrebis sam statias aRmoaCens, xolo roca gadaatrialebs _ os (samxreT oseTidan) mkvlevarTa sami statia SerCeba xelSi. sxva Tvalsazrisis gasacnobad mkiTxvelma TiTqos sivrciTi orientacia unda Secvalos. TiToeul TavSi gamoyenebulia gansxvavebuli terminologia; erT TavSi gamoTqmuli mosazreba ewinaaRmdegeba sxva TavSi Camoyalibebul midgomas.

es yvelaferi Tavdapirveli ideis konteqstSi iZens azrs, roca keTili ganzraxvebiT aRWurvili adamianebi ndobis aRdgenis gzebis Ziebas Seudgnen. sakiTxi ase daisva: SesaZlebelia Tu ara gamyofi xazis sxvadasxva mxares darCenil mkvlevrebs Soris xidis gadeba da maTi nawerebiT politikosebisTvis xelis Sewyoba? msgavsi wamowyebebi ndobis aRsadgenad TiTqmis uimedod gamoiyureboda, rodesac 2008 wlis agvistos omis dasrulebidan maleve moxerxda mSvidobisaTvis moRvawe samoqalaqo aqtivistebis Sekreba proeqt `Tvalsazrisis~ formatSi. am droidan moyolebuli me maocebs orive mxaris warmomadgenelTa moqniloba, mondomeba da SorsmWvreteloba _ maT surT daamyaron stabiluri mSvidoba, raTa qarTveli da osi bavSvebi usafrTxo garemoSi gaizardon. 2010 wlis oqtomberSi, q. stambolSi gamarTuli `Tvalsazrisis~ proeqtis Sexvedris msvlelobisas, kosta Zugaevma da arCil gegeSiZem am ideis xorcSesxma gadawyvites. Tqven xelT arsebuli wigni imis dasturia, rom maT es SeZles.

mkvlevarTa ori jgufi erTmaneTisagan damoukideblad muSaobda, Tumca garkveuli koordinaciis reJims inarCunebda. swored am garemoebam uzrunvelyo sruliad gansxvavebuli statiebis erT wignSi Tavmoyra. stambolSi erToblivi msjelobis Semdeg mkvlevarTa am orma gundma kvlevis sxvadasxva prioriteti daisaxa, rac TiTo jgufidan warmodgenil sam-sam statiaSi gamovlinda kidec. orive jgufi iseTi Temebis ZiebiT dakavda, romlebic, avtorTa azriT, orive mxaris politikosebs konstruqciul daxmarebas gauwevda. TiToeulma mkvlevarma sakuTari kvleva damoukideblad awarmoa. Cemi redaqtoruli roli SezRuduli iyo da kvlevebis Sinaarss aranairad Sexebia. Tanac, `Savi~ versiebis momzadebis Semdeg avtorebi kvlav Sexvdnen erTmaneTs q. stambolSi da iq gamarTuli ganxilvis Sedegad maTi statiebi ufro daixvewa.

mkiTxveli umal SeamCnevs: avtorebi SeTanxmdnen, rom ver Tanxmdebian terminologiis Taobaze. imas, rac qarTveli avtorisTvis aris `sakuTriv saqarTvelo~, osi avtori `saqarTvelod~ moixseniebs; is, rasac osi avtori `mTavrobas~ uwodebs, qarTveli avtorisTvis `xelmZRvanelobaa~. gansxvavebulia rogorc geografiuli saxelwodebebis, ise gadaadgilebul pirTa mimarT midgoma: qarTveli avtorebi maT qveynis SigniT gadaadgilebul pirebs uwodeben, osebi ki _ iZulebiT gadaadgilebul pirebs an ltolvilebs. sityva `sazRvari~ aseve sxvadasxvanair mniSvnelobas iZens, vinaidan osebi mas saxelmwifoTaSoris sazRvrad miiCneven, qarTvelebi ki — administraciul sazRvrad.

mocemuli proeqti raime standartuli terminologiis damkvidrebas ar eswrafvis; misi mizani ndobis aRdgenis potencialis matarebeli sferoebis gamovlenaa, gamyofi xazis sxvadasxva mxares darCenil mkvlevrebs Soris komunikaciis xidebis ageba da politikisaTvis xelis Sewyoba relevanturi naSromebis SeqmniT im sakiTxebze, romlebic wlebis manZilze TvalTaxedvis miRma rCeboda.

es yvelaferi SeuZlebeli iqneboda, rom ara kosta Zugaevisa da arCil gegeSiZis, aseve, yvela avtorisa da mTargmnelis saqmisadmi erTguleba. igive Seexeba im TanamSromlebs, vinc ori gancalkevebuli proeqtis koordinirebas axdenda da, saboloo jamSi, naSromebis erT ydaSi gamocema uzrunvelyo.

vimedovneb, rom yoveli mkiTxveli TiToeul TavSi raime faseuls ipovis maSinac ki, roca avtorTan SekamaTebis survili aReZvreba. dRevandeli Ggamyofi xazis sxvadasxva mxares arsebuli argumentebis gasagebad, upirveles yovlisa, am argumentebis codnaa saWiro. statiebis ori kompleqti gamiznulia, rom swored am mimarTulebiT gadadgmul patara nabijad iqces.

prof. siuzen alen nani

analizisa da konfliqtebis mogvarebis instituti, jorj meisonis universiteti (aSS)

5

osuri ( s a m xreT oseTis ) krebulis winasityvaoba

winamdebare krebuli, warmodgenili daintesebuli pirebisa da organizaciebis sayuradRebod, aris 2008 wlis agvistos qarTvelebisa da osebis SeiaraRebuli Setakebebis Semdgom periodSi gamosuli am tipis pirveli publikacia. omis Semdeg konfliqtSi CarTul mxareebs Soris humanitaruli kontaqtebi, Cveulebriv, didi xniT ferxdeba. amdenad, gansakuTrebiT sasiamovnoa j. meisonis amerikuli institutis konstruqciuli Suamavloba, rom qarTul da osur samecniero sazogadoebebs Soris mainc Sedges garkveuli Sinaarsis dialogi. profesorma siuzan alen nanma proeqtis monawileebs muSaobis sakmaod Tavisufali formati SesTavaza, es Seexo TviT saeqsperto analizis Temebis SerCevasac. mxareebma erTmaneTs mxolod sakuTari statiebis saxelwodebebi acnobes, erTmaneTis statiebi ki waikiTxes stambolSi samuSao Sexvedrisas da gaiges am statiaTa Sinaarsi. samxreTosurma mxarem ganxiluli Temebidan swored is sami airCia, romlebic winamdebare krebulSi saeqsperto kvlevebis saxiT Sevida. sainteresoa, ram ganapiroba aseTi arCevani. cxadad Cans, rom leningoris (qarTulad _ axalgoris) raionis problematikis mimarT mkveTrad gamoxatuli, aqcentirebuli interesi arsebobs. logikuri iyo, rom am Temaze swored im adamians daewera, romelsac am raionSi Casvla da yofna ara marto naTesauri kavSirebisa da saqmis, aramed samsaxureobrivi movaleobebis gamoc xSirad uxdeba. aseTi avtoria Cven mier mowveuli maria kotaeva, profesionali Jurnalisti, romelsac leningoris Sesaxeb maqsimaluri informacia aqvs. Tema, romelzec werda, misTvis sakmaod nacnobia da mxolod dazustebuli cnobebis SekrebaRa dasWirda. mniSvnelovania isic, rom marias raionis mosaxleobasTan mWidro urTierToba akavSirebs da, amdenad, kargad icnobs ara marto iqaur administraciul-mmarTvelobiT specifikas, aramed raionis rogorc qarTuli, ise osuri mosaxleobis sazogadoebriv ganwyobilebebs. ltolvilebisa da iZulebiT gadaadgilebuli pirebis rTul da mZime problemaze muSaobas dagvTanxmda merab Cigoevi _ amJamad postkonfliqturi daregulirebis sakiTxebSi prezidentis sruluflebiani warmomadgenlis moadgile. am SemTxvevaSic eqsperts kvlevis CatarebaSi Tanamdebobrivi mdgomareoba (aseve _ misi samsaxureobrivi biografia) daexmara. dabolos, samxreT oseTis ekonomikuri reabilitaciis ZiriTadi sakiTxebi warmoadgina baTraZ xarebovma _ samxreT oseTis respublikis parlamentis sainformacio-analitikuri samsaxuris ufrosma, romelsac saWiro monacemebze miuwvdeboda xeli. vimedovneb, rom winamdebare krebuli saSualebas miscems mxareebs, meti icodnen erTmaneTis Sesaxeb da, rac mTavaria, iqceva precedentad mxareTa samoqalaqo sazogadoebebis Semdgomi konstruqciuli urTierTqmedebisTvis. es mniSvnelovania, raTa gaimarTos axali dialogi, romelic moemsaxureba am erebis ZiriTad sasicocxlo interesebs, erebisa, romelTac erTmaneTTan urTierTobis mravalsaukunovani istoria aqvT.

kosta Zugaevi proeqtis koordinatori

informaciuli teqnologiebis centris `sainformacio resursebi~ direqtori

cxinvali, 2011 wlis ivnisi

6

samxreT oseTis ekonomikuri reabilitacia:

arsebuli amocanebi da ganviTarebis strategia

baTraZ xarebovi

ssrk-is daSlam misi yvela Semadgeneli warmonaqmni krizisul

mdgomareobamde miiyvana. es politikur, ekonomikur, socialur Tu kulturul Semadgenlebs Seexeo. Tuki yofilma mokavSire respublikebma, romlebmac Tavi suverenul saxelmwifoebad gamoacxades, axali realiebidan gamomdinare Seqmnili viTarebidan gamosavlis Zieba da sakuTari saxelmwifoebriobis Seneba daiwyes (warmatebis sxvadasxva xarisxiT), administraciul-teritoriuli erTeulebi _ avtonomiuri respublikebi, avtonomiuri olqebi da nacionaluri `okrugebi~ _ gacilebiT ufro rTul mdgomareobaSi aRmoCndnen. maTi umravlesoba yofili mokavSire respublikebis, aw ukve damoukidebeli saxelmwifoebis, SemadgenlobaSi darCa. zogma Tavisi saxelmwifoebriv-politikuri statusis amaRlebas miaRwia, rasac axali metropoliebis axali xelmZRvaneloba maincdamainc ar SewinaaRmdegebia.

ufro rTulad iyo saqme saqarTvelos SemadgenlobaSi Semaval afxazeTis avtonomiur sabWoTa socialistur respublikasa da samxreT oseTis avtonomiur olqTan, aseve azerbaijanis SemadgenlobaSi Semaval mTiani yarabaRis avtonomiur olqTan dakavSirebiT. es nacionaluri respublikebi, odesRac Zlevamosili saxelmwifoebrivi monoliTis nangrevebze rom aRmoCndnen, praqtikulad maTze gavlenadakarguli centris mxridan yovelgvari mxardaWeris gareSe, sxvebze ufro mZime mdgomareoba SeeqmnaT. Tavisi „ufrosi“ Zmebis magaliTiT, samxreT oseTma sakanonmdeblo gziT, yvela donis saxalxo deputatebis gadawyvetilebiT, 1990 wlis 20 seqtembers sakuTari statusi aamaRla da avtonomiuri olqis nacvlad jer samxreT oseTis sabWoTa demokratiuli respublika uwoda Tavis Tavs, Semdeg ki — samxreT oseTis respublika. saqarTvelos (sadac xelisuflebaSi nacionalistebi movidnen, romlebmac gamoacxades, rom aSenebdnen mononacionalur saxelmwifos, sadac politika mimarTuli iyo erovnuli umciresobebis gandevnasa da asimilaciaze) SemadgenlobaSi darCenis survilis arqonis Sesaxeb gacxadda erovnuli suverenitetis Sesaxeb miRebul deklaraciaSi. amis sapasuxod saqarTvelos umaRlesma sabWom gaauqma samxreT oseTis avtonomia, rasac samxreT oseTis mSvidobiani mosaxleobis winaaRmdeg SeiaraRebuli agresia mohyva1.

jer kidev sabWoTa periodSi samxreT oseTi ormagi daqvemdebarebis administraciuli warmonaqmni iyo. mas jer respublikuri, Semdeg ki sakavSiro centri akontrolebda. es politikuri da ekonomikuri xasiaTis sirTuleebs qmnida. swored rom centrebs unda gadaewyvitaT, sameurneo mSeneblobis romeli sfero unda waweuliyo win, meurneobis romeli dargi unda ganviTarebuliyo. amasTan, adgilobrivi Taviseburebebi, mkvidri mosaxleobis interesebi, Sida resursebi naklebad iyo gaTvaliswinebuli. amgvari araSorsmWvreteluri politikiT ekonomika calmxrivad, arasakmarisi tempebiT viTardeboda, umeteswilad iyo zaraliani, xolo dasaxuli programebi realur Sedegebsa da pespeqtivebs ver uzrunvelyofdnen2.

Sedegad, wina saukunis 90-iani wlebis miwuruls samxreT oseTi saqarTvelos yvelaze CamorCenil regionad mogvevlina. arsebiTad igi sanedleulo danamatad gadaaqcies. maSin, roca samxreT oseTis mosaxleoba saqarTvelos mosaxleobis or procents Seadgenda, iq mTliani Sida produqtis

1 Конфликты в Абхазии и Южной Осетии. Документы 1989-2006 гг. М. 2008.

2 Советская Юго-Осетия. Цх.1975.

7

mxolod 1,2 procents awarmoebdnen da mis wilad respublikis erovnuli Semosavlis 1,5 procenti modioda. erovnuli Semosavlis warmoebis maCvenebeli erT sul mosaxleze olqSi saSualo-respublikur analogiur maCvenebelTan SedarebiT mxolod 60,4 procentis toli iyo. industriuli ganviTarebis done Zalian nela izrdeboda, olqi jer kidev agrarul-industriulad rCeboda. samxreT oseTSi erT sul mosaxleze 42,7 procentiT nakleb samrewvelo produqcias awarmoebdnen, vidre saSualod mTel respublikaSi. Tavad olqis soflis meurneoba, imdroindeli angariSebis mixedviT, savalalo mdgomareobaSi iyo. viTarebas isic amZimebda, rom respublika olqisgan xarkis gadaxdas moiTxovda. samxreT oseTs centrisTvis, mezobel qarTul raionebTan SedarebiT, xorci, yveli, matyli, kartofili da soflis meurneobis sxva produqti 1,5-2-jer meti unda miewodebina, rac adgilobrivi resursebis gamofitvasa da TviT meurneobis degradacias iwvevda. yvelaferi es mosaxleobis keTidReobaze pirdapir aisaxeboda. 80-iani wlebis dasasruls samxreT oseTSi saSualo Tviuri xelfasi yvelaze dabali iyo saqarTveloSi — 148 maneTi (saqarTveloSi _ 186 maneTi, xolo ssrk-Si _ 220 maneTi)3.

miuxedavad aseTi gaWirvebuli mdgomareobisa, specialistebi samxreT oseTidan qmnidnen programebs, sadac srulad iyo gaTvaliswinebuli adgilobrivi specifika, bunebrivi da SromiTi resursebi, regionTaSorisi TanamSromlobis SesaZleblobebi. maTi mTlianad SesrulebiT SeiZleboda samxreT oseTi saSualo-respublikur maCveneblebs miaxloeboda.

rogorc ukve aRiniSna, samreT oseTis avtonomiuri olqi ormagi daqvemdebarebis regions warmoadgenda. aq sakavSiro daqvemdebarebis samrewvelo sawarmoebi iyo ganTavsebuli: kvaisas tyviisa da cinkis sabado, qarxnebi — „eleqtrovibromaSina“ da „emalprovodi“, respublikuri daqvemdebarebisa ki _ `saqtalki~, samkervalo da trikotaJis fabrikebi, avtobusSemkeTebeli da saaviacio qarxnebi da sxva sawarmoebi. aseve aq iyo adgilobrivi mrewvelobis obieqtebi. olqidan gadioda samSeneblo masalebi, xe-tye, mineraluri wylebi. transkavkasiuri magistrali samxreT oseTs CrdiloeT kavkasiasa da ruseTTan pirdapir akavSirebda. gazsa da eleqtroenergias saqarTvelo awvdida. soflis meurneobas saxelmwifo struqturebi eweodnen (kolmeurneobebs sabWoTa meurneobebi Caenacvla).

savsebiT SesaZlebelia, rom Sida resursebis efeqtianad gamoyenebisa da sakavSiro da respublikuri centrebis mxridan qmediTi mxardaWeris SemTxvevaSi, samxreT oseTis ekonomikas Sansi hqonoda gamxdariyo rentabeluri, mzardi da perspeqtiuli. magram sabWoTa kavSiris daSlam dasaxuli proeqtebi mTlianad CaSala. upirvelesad, gegmuri ekonomika sabazro urTierTobebiT Seicvala, risTvisac samxreT oseTi absoluturad moumzadebeli aRmoCnda. es procesi uaryofiTad aisaxa mTel postsabWoTa sivrceze, misi Sedegebi igrZnoba axlac, xolo yvelaze ufro man ekonomikurad daucveli, mcire administraciul-teritoriuli warmonaqmnebi daazarala. samxreT oseTis mrewveloba ganadgurebis piras aRmoCnda; sawarmoo urTierTobebi sruliad moiSala; gasaRebisa da momaragebis problema Znelad gadasaWreli gaxda. dafinansebis arqonam fabrikebisa da qarxnebidan muSaxelis, gansakuTrebiT _ kvalificiuris, masobrivi gadineba gamoiwvia.

sabWoTa periodSi mravali sameurneo obieqti sxvadasxva mizeziT iyo ararentabeluri. imisaTvis, rom sawarmoebi ar gaCerebuliyo da mosaxleobas samsaxuri ar daekarga, isini saxelmwifos dotaciaze iyvnen. axal pirobebSi es SeuZlebeli gaxda. amas garda, bazris pirobebSi samxreT oseTis sawarmoebis produqcia arakonkurentunariani aRmoCnda.

3 Харебов Б.К. Проблемы народонаселения Южной Осетии. Цх., 1990.

8

samxreT oseTis ekonomikas ZiriTdi dartyma 1991—1992 w.w. samxedro agresiam miayena. sirTuleebi jer kidev 1989 wels daiwyo, roca separatizmis ideiT Sepyrobili mokavSire respublikebi nacionalurebad gadaiqcnen, rasac mohyva yvela problemuri politikuri, socialur-ekonomikuri, eTnikuri da kulturuli Sedegi. iqidan moyolebuli samxreT oseTis winaaRmdeg sainformacio omi mimdinareobda, tardeboda propagandistuli aqciebi, iRebdnen antixalxur samTavrobo gadawyvetilebebs, erovnuli umciresobebis uflebebis SemzRudav sakanonmdeblo aqtebs. droTa ganmavlobaSi yvelaferi es Zaladobriv qmedebebSi gadaizarda — adamianebis motaceba, saxlebis dawva, pirutyvis moparva, qonebis mitaceba, gzebis blokireba. es ki sameurneo ganviTarebas aranairad ar uwyobda xels; piriqiT _ mrewvelobisa da sasoflo-sameurneo warmoebis perspeqtivas spobda.

90-ian wlebis samxedro agresiis dros samxreT oseTisTvis miyenebuli zarali uzarmazaria. 117 osuri sofeli mTlianad gaiZarcva da daiwva, cxinvalis sacxovrebeli fondis 15 procenti dazaralda; daingra gzebi da xidebi, gaitaces pirutyvi, olqidan ezidebodnen ara mxolod kerZo, aramed saxelmwifo qonebasac — dazga-danadgarebs, saqonels, satransporto saSualebebs, samSeneblo masalebs, mokled, yvelafers, rasac raime Rirebuleba hqonda jarTis, liandagebis, eleqtrogadamcemi mavTulebisa da xe-tyis CaTvliT. 1992 wlis saerTo zaralma 1,4 miliardi maneTi (rubli) Seadgina4.

magram yvelaze mniSvnelovani zarali samxreT oseTis mosaxleobas, mis SromiT resursebs miadga. 1989-1992 wlebSi TiTqmis 1000 adamiani daiRupa, maT Soris umetesoba _ bavSvebi, qalebi da moxucebi. 2000-ze meti adamiani daiWra da dasaxiCrda. dRemde aTobiT adamiani ugzo-ukvlod dakargulad iTvleba. samxreT oseTis respublikis farglebs gareT _ danarCen saqarTveloSi mcxovrebi 100 aTasze meti osi iZulebuli gaxda CrdiloeT oseTisTvis da ruseTis sxva regionebisTvis Seefarebina Tavi. maTi umravlesoba ukan aRar dabrunebula5.

1992 wlis ivlisSi, samxreT oseTSi samSvidobo kontingentis Seyvanis Semdeg, usafrTxoebasTan erTad respublikis xelmZRvaneloba saxalxo meurneobis aRdgeniT dakavda. aq uamravi problema dagrovda, romelTa axal pirobebSi gadawyveta SeuZlebeli Canda. zogierTi samrewvelo sawarmo (trikotaJis fabrika, eleqtrosatraqtoro danadgarebis SemkeTebeli qarxana, saaviacio da qimiuri qarxana) imdenad dazaralda, rom maT aRdgenaze saubaric aRar iyo; sxva qarxnebisTvis („eleqtrovibromaSina“, „emalprovodi“, meqanikuri qarxana) profilis Secvla gaxda saWiro. miuxedavad imisa, rom xis gadamamuSavebeli qarxana da rZis qarxana produqcias uwindeburad uSvebdnen, maT bevri sawarmos gauqmeba mouwiaT. dRemde dRis wesrigSi dgas samkervalo fabrikis, avtobusSemkeTebeli, sakonservo qarxnis, rkina-betonis konstruqciebis qarxnisa da xorckombinatis aRdgena, maTi saqmianobis mcireodeni koreqtirebiT.

calkea kvaisas tyviisa da cinkis sabados muSaobis aRdgenis sakiTxi. imisaTvis, rom sawarmo sruli datvirTviT amuSavdes, aucilebelia maRaroebidan wylis amotumbva, uwyveti eleqtromomaragebis uzrunvelyofa, Tanamedrove teqnikis, danadgarebis, satransporto saSualebebis SeZena, misasvleli gzebis SekeTeba, gamamdidrebeli fabrikis amoqmedeba, specialistebis mowveva da adgilobrivi kadrebis momzadeba. Tumca, mTavaria

4 Кочетков А., Мартынов А., Пискорский М. Южная Осетия. Вооружённая агрессия и миротворческая война. М., 2009 5 iqve.

9

investorebis mozidva, sawarmoo urTierTobebis awyoba, gasaRebis bazris povna6.

bevri problemaa soflis meurneobaSic. samxedro moqmedebebis, daucvel soflebze qarTuli specnazisa da sxvadasxva bandituri jgufis regularuli Tavdasxmebis, gzebis blokirebis, ris gamoc moSorebuli dasaxlebuli punqtebi produqtebisa da sicocxlisTvis aucilebeli sagnebis gareSe rCebodnen, gamo mravali osuri sofeli sruliad daicala mosaxleobisgan. gatacebuli saqoneli, mitovebuli savargulebi, dangreuli fermebi, damwvari saxlebi, gapartaxebuli baRebi — aseT viTarebaSi mosaxleobis dabruneba did problemas warmoadgens. gasakeTebeli bevria: pirvel rigSi, adamianebma Tavi usafrTxod unda igrZnon, unda hqondeT garantirebuli Semosavali, unda aRdges sacxovrebeli fondi, daigos gzebi, aRdges eleqtrogadamcemi xazebi da satelefono kavSiri, aSendes skolebi, samedicino punqtebi, kulturis obieqtebi, gamoiyos saxsrebi pirutyvis, saTesi masalebis, sasuqebisa da sasoflo—sameurneo teqnikis Sesasyidad. aq CamoTvlilis umetesobas iTvaliswinebda da axlac iTvaliswinebs fermeruli meurneobis mxardaWeris programa, romelic jer kidev gansaxorcielebelia.

garedan daxmarebis gareSe aRdgena SeuZlebeli iyo. 90-iani wlebis ruseTi Sida problemebiT iyo dauZlurebuli, mimdinareobda brZola ZalauflebiTvis, bunebrivi resursebis kerZo gadanawileba, aqtivebis Zarcva, Cerdeboda sawarmoebi. ruseTi saerTaSoriso avtoritetsa da didi wvalebiT mopovebul poziciebs kargavda. aseT pirobebSi is daxmarebas Tavad saWiroebda.

samxreT oseTSi sxvadasxva juris mewarmeebi da biznesmenebi Cavidnen. erTni humanitarul daxmarebas uwevdnen, meoreni saxsrebs sagamomcemlo saqmianobasa da sxvadasxva kulturul programaSi abandebdnen. iyvnen iseTebi, vinc sxvadasxva sameurneo obieqtiT dainteresda da saxsrebis dabandebisTvis mzadyofnas gamoTqvamda. zogi maTgani abandebda kidec, Tumca es erTjeradi aqciebi Sedegis momtani ar aRmoCnda, xSirad Zalisxmeva fuWi iyo.

amasTan, investorebi garantiebs, sagadasaxado SeRavaTebsa da sakanonmdeblo bazis gamarTvas iTxovdnen. es yvelaferi ki im periodSi sirTuleebTan iyo dakavSirebuli, rac ekonomikur aRorZinebas xels uSlida. sirTuleebi usafrTxoebis mxrivac arsebobda. cxinvali qarTuli anklavebiT iyo garSemortymuli, saidanac isrodnen, igzavneboda diversantebi, ewyoboda provokaciebi da daSinebis aqtebi. gzebi mudmivad iketeboda, adamianebs da tvirTebs akavebdnen. nebismier dros SeiZleba Semwydariyo gaziT, wyliTa Tu eleqtroenergiiT momarageba. saqme iqamde midioda, rom respublikis xelmZRvanelobas imis nacvlad, rom kexvi-cxinvalis 10 km.-iani gzatkeciliT esargebla, uxdeboda SemovliTi, naklebad gamosadegi 30-km.-iani zaris gziT gadaadgileba.

didi garjis fasad amuSavda zogierTi sawarmo, romelTa Sorisaa „emalprovodi“, „eleqtrovibromaSina“, meqanikuri qarxana, xis kombinati, mineraluri wylis Camosasxmeli qarxana „bagiaTa“. amaTgan, mxolod am ukanasknels moaqvs stabiluri Semosavali; danarCeni ki 90-iani wlebis bolosTvis Tavisi simZlavris mxolod 10-20%-ze Tu gavidnen. zogi saamqro droebiT daixura, xolo TviT sawarmoebs profili SeecvalaT. magaliTad, „emalprovodis” qarxanam plastikatis produqciis gamoSveba daiwyo (WurWeli, milebi), „eleqtrovibromaSinam“ — SeSis Rumlebis, urnebis, avzebis. zog qarxanaSi sadurglo saamqroebi gaixsna. saqme iqamde mivida, rom iqve saflavis qvebis damzadebac daiwyes.

soflis meurneobaSi saqme kidev ufro rTulad iyo. imis gamo, rom meurneobis kuTvnili pirutyvi gaitaces an daxoces, xolo fermebi gadawves an

6 Цховребов И. Н. Квайса – гордость Юго-Осетии. Цх., 1990.

10

daangries, mecxoveleoba mTlianad gapartaxda. rac Seexeba kerZo naxirs, masac mniSvnelovani zarali miadga. SesamCnevad Semcirda saTesi farTobebi. praqtikulad aRar arsebobda sasoflo-sameurneo teqnika, sasuqis Semotana Sewyda. gaicemoda saxsrebi saTesle masalis SesaZenad, Tumca amas ekonomikuri efeqti ar hqonia.

gzebi, xidebi, sarwyavi nagebobebi remonts saWiroebdnen. saqalaqo satelefono kavSiri imdenad dazianda, rom axlac, 20 wlis Semdeg, bevri abonenti ver sargeblobs telefoniT. saxelmwifo radiotranslaciis aRdgenac mxolod am bolo dros moxerxda.

xalxma nel-nela iswavla gare daxmarebis gareSe gamosavlis Zieba, problemebis damoukideblad daZleva, kavSirebis damyareba, yofa-cxovrebis awyoba. istoriulad, umetesad mTaSi mcxovrebi osebi da dablobSi mcxovrebi qarTvelebi erTmaneTTan urTierTsargeblian vaWrobas eweodnen, erTmaneTSi sawarmo produqcias cvlidnen. bazarze osebs xorci, yveli, matyli, kartofili, xis nakeTobebi CamohqondaT, qarTvelebs ki _ xili, bostneuli, marcvleuli, samrewvelo saqoneli. ukanasknel dromde, miuxedavad imisa, rom qarTul-osuri konfliqtis mogvareba ver xerxdeboda da SigadaSig erovnul niadagze garTulebebic iyo, vaWrobaze es ar asaxula. cxinvalis garSemo ganlagebul soflebSi mcxovreb qarTvelebs qalaqis bazarze mainc CamohqondaT xili, yurZeni, rZe da rZis produqtebi, saxlebSi ki mihqondaT yvelaferi, risi yidvac SeiZleboda bazarze Tu maRaziebSi _ xorci, yveli, karaqi, burRuleuli, Saqari da puric ki.

konfliqtis zonaSi erToblivi vaWrobis Tavisebur simbolod samxreT oseTisa da saqarTvelos sazRvarze mdebare bazroba gaxda. osebi mas `teks~7, xolo qarTvelebi ergneTis bazrobas uwodebdnen. bazrobas romdenime heqtari farTobi ekava da cxinvali-goris trasis gaswvriv, ramdenime kilometrze gadaiWima. sakmaod mokle xanSi aq sasawyobo nagebobebi, savaWro jixurebi, Ria savaWro moednebi, kavSirgabmulobisa da samedicino punqtebi, afTiaqebi, gazisa da benzingasamarTi sadgurebi da a.S. gaCnda. sakvebi produqtebis garda aq mravali sxva saqoneli iyideboda, avtosaTadarigo da samSeneblo masalebis CaTvliT. aq SeiZleboda fqvilis, Saqris, cementisa da sxva saqonlis biTumad SeZena. ergneTSi osebs CrdiloeT kavkasiis bazrebidan CamohqondaT saqoneli, xolo qarTvelebs _ Turquli produqcia da sakuTar baR-bostanSi moweuli. aq ideboda garigebebi, iniSneboda Sexvedrebi, wydeboda problemebi, romlebic orive mxaris daswrebas moiTxovda. saerTaSoriso damkvirveblebs araerTxel uTqvamT, rom ergneTis bazroba saxalxo diplomatiis TvalsaCino magaliTi iyo, rom adamianebma vaWrobisa da uSualo kontaqtebis meSveobiT ufro metis miRweva SeZles, vidre es oficialuri molaparakebebis, „mrgvali magidebis“, poziciebis daaxloebis mizniT erToblivi programebis SemuSavebiT moxerxda.

ergneTis bazrobaze dadebiTi da, rac mTavaria, orive mxarisTvis sargebliani vaWrobis gamocdilebis magaliTi leningorisa da znauris raionebis sasazRvro zonebSic gamoiyenes. kvebis produqtebiT dawyebuli, asortimenti da savaWro brunva imdenad gaizarda, rom bazrobaze ucxouri manqanis yidvac ki gaxda SesaZlebeli.

amgvarad, ergneTis bazroba warmatebiT viTardeboda, xolo vaWroba xels uwyobda „saxalxo diplomatias“, keTilmezoblobasa da qarTvel da os xalxebs Soris ndobis aRdgenas. magram saqarTveloSi „vardebis revoluciam“ gaimarjva

7 sabWoTa periodSi cxinvalis samxreT SesasvlelTan ganTavsebuli iyo teqnikur-saeqspluatacio kantora (rusulad _ ТЭК), xolo vaWrobis dawyebasTan erTad am abriviaturam axali mniSvneliba SeiZina _ „savaWro-ekonomikuri kompleqsi“ (romlis rusuli abreviaturac aseve ТЭК-ia).

11

da xelisuflebaSi saakaSvilis gundi movida. axalma qarTvelma liderma ergneTis bazrobasa da or xalxs Soris daaxloebis perspeqtivaSi qarTuli saxelmwifoebriobisa da Tavisi politikuri momavlisTvis safrTxe dainaxa; gadawyda ergneTis bazrobis daxurva da sazRvarze kontrolis gamkacreba. xalxs ki auxsnes, TiTqos am gziT saxelmwifom kontrabandas, narkotikebsa da mTlianobaSi kriminals gamoucxada brZola. miuxedavad movaWreebis protestisa, bazroba daxures, Tumca saqarTveloSi narkotikebisa da kriminalis sakiTxi amiT ar gadawyda, ufro _ piriqiT. yvelaze metad am Zalismierma qmedebam qarelisa da goris raionis qarTveli glexebi daazarala: saqarTvelos sxva regionebSi maT xilsa da bostneulze moTxovnileba ar iyo, xolo mas Semdeg, rac ruseTma qarTuli Rvinis Sesyidva Sewyvita (sxva qveynebSi masze moTxovna arc yofila) yurZnis Cabareba maT Calis fasad uxdebodaT. sirTuleebs osuri mosaxleobac ganicdida, Tumca aq yvelaferi ufro martivad iyo. xili da yurZeni saqarTvelodan samxreT oseTSi mainc SemohqondaT, oRond _ ergneTisTvis gverdis avliT da sxva fasad. qarTuli soflebis macxovreblebi cxinvalSi rZesa da rZis produqtebs mainc daatarebdnen.

aseTi viTareba 2008 wlis agvistomde gagrZelda. samxreT oseTze morigma samxedro Tavdasxmam ori respublikis mosaxleobas Soris awyobili savaWro sistema mTlianad mospo. ruseTisa da sxva qveynebis mier samxreT oseTis aRiarebis Semdeg saqarTvelosa da samxreT oseTs Soris administraciuli sazRvari umal saxelmwifo sazRvrad gadaiqca, misi Tanamdevi yvela SedegiT.

samxreT oseTis ekonomikis aRdgenis saqmeSi gansakuTrebiT unda aRiniSnos saerTaSoriso organizaciebis mier Setanili wvlili. 1992 wlis ivlisSi, saomari moqmedebebis damTavrebisTanave, msofliosa da evropis bevrma struqturam konfliqtis mosagvareblad sakuTari Suamavloba wamoayena. amasTan, sakuTriv politikuri problemebis gadawyvetasTan erTad, Suamavlebi samxedro moqmedebebis Sedegad dangreuli meurneobis aRdgenisa da ltolvilebis dabrunebis valdebulebebsac iRebdnen.

2008 wlis agvistomde maT amis SesaZleblobebi hqondaT da zogi saerTaSoriso organizacia am mimarTulebiT sakmaod Sedegianad saqmianobda. ase, euTom (im wlebSi _ euTT-ma) cxinvalSi Tavisi ofisi jer kidev 1993 wels gaxsna. euTos misiis saqmianobis mTavar aspeqts monitoringi warmoadgenda; amitom samxreT oseTSi samoqalaqo da samxedro damkvirveblebi mudmivad imyofebodnen. euTo Tavis Suamavlobas respublikisaTvis ekonomikuri daxmarebis saqmeSi sTavazobda. vinaidan es organizacia sameurneo aRdgenas ar emsaxureboda, misi meSveobiT am proeqtebis ganxorcielebas evrokavSiri Seudga. orwliani ekonomikuri programa Zalian xarjiani aRmoCnda _ misi Rirebuleba 11 milioni evro iyo. am fuliT devnilebisTvis aSenda saxlebi, SekeTda gzebi da wyalgayvaniloba, aRadgines xidebi, Sesrulda sxvadasxva saxis samuSao da sxvadasxva humanitaruli RonisZiebac dafinansda8.

afxazeTisgan gansxvavebiT, samxreT oseTSi gaeros Tavisi ofisi ar hqonia da samSvidobo misiiT iq dakavebuli ar yofila, magram Tavisi struqturis _ gaeros ltolvilTa umaRlesi komisris sammarTvelos _ meSveobiT ltolvilTa gansaxlebis saqmeSi miiRo monawileoba. sammarTvelos mTavari mizani soflebSi saxlebis aSeneba iyo, sadac devnilebis Sesaxleba igegmeboda da miuxedavad imisa, rom am proeqts socialuri TvalsazrisiT mniSvnelovani Sedegebi ar moutania, programa mTlianad Sesrulda.

ufro mravalmxrivi aRmoCnda norvegiis ltolvilTa sabWos saqmianoba. man humanitaruli daxmarebiT daiwyo _ arigebda produqtebs, tansacmels,

8 euTos misia saqarTveloSi, Tbilisi, 1994 w.

12

saojaxo nivTebs da pirveladi moxmarebis sagnebs, Tumca Semdeg sabWo mikroekonomikuri proeqtebis realizacias Seudga. is msurvelebisTvis produqciis warmoebisTvis saWiro danadgarebs iZenda. amgvarad, mkeravebisTvis SeiZines sakeravi manqanebi da qsovilebi, riTic maT saxlSi sxvadasxva saxis SekveTebis Sesrulebis saSualeba miecaT. norvegiis sabWom daxmareba safermero meurneobebsac gauwia. daiwyo momsaxurebis obieqtebis aRdgenac.

marTalia, avstriis humanitaruli komiteti samxreT oseTSi arcTu ise didxans saqmianobda, magram sakmaod xelSesaxebi kvali datova: man daba ZauSi saSualo skola da skola-internati aaSena da avejiTa da teqnikiT uzrunvelyo.

samxreT oseTSi sxvadasxva mikroekonomikuri proeqtis realizaciiT aseve saerTaSoriso organizaciebi IRC da ADRA iyvnen dakavebuli. garda amisa, es ukanaskneli humanitarul daxmarebas eweoda, gaWirvebulebs urigebda SeSas, medikamentebs da respublikis samkurnalo dawesebulebebisTvis meddebs amzadebda. aRsaniSnavia, rom ADRA maSinac ki, roca cxinvalSi ofisi aRar hqonda, Tavis misias agrZelebda da programis dasruleba Tavisi adgilobrivi warmomadgenlebis meSveobiT gadawyvita.

saerTaSoriso organizacias „eqimebi sazRvrebis gareSe“ cxinvalSi aseve hqonda warmomadgenloba. marTalia, meurneobisa da ekonomikis aRorZinebaSi mas uSualo monawileoba ar miuRia, magram Tavisi iq yofnis mcire xanSi man humanitaruli daxmarebis mxriv sakmaod bevri gaakeTa. samedicino dawesebulebebSi (umetesad tuberkuloziT daavadebulTaTvis) SehqondaT medikamentebi, sakvebi produqtebi, SeSa, da a.S. mogvianebiT, igive saqmianobas saerTaSoriso wiTeli jvris komiteti axorcielebda.

aRsaniSnavia, rom saerTaSoriso organizaciebi samxreT oseTis mosaxleobisTvis cxovrebis gaiolebas sxva meTodebiTac cdilobdnen: sakuTari programebis realizaciisTvis isini adgilobriv mosaxleobas iyenebdnen _ Tarjimnebs, mSeneblebs, mZRolebs, socialur muSakebsa da sxva specialistebs da uxdidnen maT ufro mets, vidre respublikis danarCeni macxovreblebi iRebdnen. amis garda, adgilobrivi mosaxleobisgan isini sacxovrebel farTebsa da avtotransports qiraobdnen da sxva fasiani momsaxurebiT sargeblobdnen. isini yvela aucilebel (respublikur) gadasaxads ixdidnen.

im periodSi saerTaSoriso organizaciebi saqarTvelosa da samxreT oseTis arasamTavrobo organizaciebs Soris kontaqtebs yvelanairad uwyobdnen xels, neitralur teritoriebze maTTvis marTavdnen Sexvedrebs, seminarebs, konferenciebs, sxvadasxva Tematikisadmi miZRvnil „mrgval magidebs“. maswavleblebi xvdebodnen maswavleblebs, eqimebi — eqimebs, Jurnalistebi — Juranilestebs da a.S. 1995 wlidan 2000 wlamde ori respublikis xelmZRvanelobis ramdenime Sexvedra gaimarTa, maT Soris _ ori Sexvedra saqarTvelos prezidnet eduard SevardnaZesa da samxreT oseTis prezident ludvig Cibirovs Soris. am RonisZiebebze gansaxilveli mTavari sakiTxebi or qveyanas Soris konfliqtis mogvarebis politikuri perspeqtivebi, usafrTxoebis garantiebi da devnilTa dabruneba gaxldaT. amasTan erTad, rogorc wesi, yuradReba ekonomikis aRdgenas, sazRvrispira vaWrobas, gazis, eleqtroenergiisa da wylis mowodebas eTmoboda. saerTaSoriso organizaciebi, Tavis mxriv, sruli dafinansebis garantiiT, orive mxares erTobliv proeqtebSi monawileobas sTavazobdnen. yoveli aseTi cda mxolod nawilobriv aRmoCnda warmatebuli, vinaidan saqarTvelo mxolod lideris rols Tanxmdeboda da partniorul safuZvelze proeqtebSi monawileobas samxreT oseTis irib aRiarebad aRiqvamda. aseT pirobebSi saSuamavlo struqturebi da sasponsoro fondebi sakiTxis mxolod nawilobriv

13

gadawyvetas dasjerdnen, rac mxareebs Soris erT proeqtSi Cadebuli finansuri saSualebebis ganawilebaSi mdgomareobda. amasTan, samxreT oseTi ufro xSirad wamgebian mdgomareobaSi iyo.

axali aTaswleulis damdegs, samxreT oseTSi samxedro moqmedebebis damTavrebidan aTi wlis Tavze, konfliqtis mxareebma poziciebis mniSvnelovnad daaxloeba moaxerxes, Tumca saboloo Sedegi miRweuli ar yofila _ samxreT oseTis politikuri statusis sakiTxi kvlav Ria rCeboda.

saqarTveloSi „vardebis revoluciis“ gamarjvebam da xelisuflebaSi m. saakaSvilis mosvlam viTareba sawyis mdgomareobaSi daabruna: gamkacrda sasazRvro kontroli, gauqmda erToblivi bazrobebi, arasamTavrobo organizaciebis, SemoqmedebiTi kavSirebis, samecniero da kulturuli gaerTianebebis kontaqtebi sruliad gawyda. mTlianad Sewyda kontaqtebi samTavrobo donezec, respublikebis meTaurTa Sexvedrebi SeuZlebeli gaxda. es yvelaferi uaryofiTad aisaxa sameurneo saqmianobaze, magram yvelaze metad dazaralda saqarTvelo _ man ruseTis bazari dakarga. samxreT oseTi ruseTze 95%-iT iyo damokidebuli da amitom oficialuri Tbilisis pozicias misTvis didi ziani ar moutania.

politikuri daaxloebisa da kavSirebis awyobis nacvlad, saqarTvelo samxreT oseTTan pirdapir konfrontaciaze wavida, rac sabolood mSvidobian mosaxleobaze TavdasxmiT damTavrda. 2008 wlis agvistos samxedro agresia qarTul-osuri dapirispirebis mTeli periodis manZilze yvelaze sastiki da sisxlismRvreli gamodga. srolis Sedegad mxolod cxinvalSi 26 mravalbiniani municipaluri saxli mTlianad daiwva da daingra, nawilobriv daingra 226 saxli. mTlianad ganadgurda 231 kerZo saxli, 442 saxli sacxovreblad uvargisi gaxda, 674 saxlma saSualo donis dazianeba miiRo9. es zarali Tavdapirveli gaangariSebiT 10 miliard rublad Sefasda.

mniSvnelovnad dazianda qarxnebi _ „eleqtrovibromaSina“, „emalzavodi“, meqanikuri qarxana. daiwva parlamentis Senoba, sagareo saqmeTa saministros Senoba, saxelmwifo universitetis saswavlo korpusi, qalaqis univermaRi; nawilobriv daingra Sinagan saqmeTa saministrosa da saxelmwifo televiziis Senobebi. qalaqis Svidi zogadsaganmanaTleblo skolidan sami mTlianad daingra, sabavSvo baRebi da bagebi savalalo mdgomareobaSi aRmoCnda. seriozulad dazianda respublikuri saavadmyofo, qalaqis poliklinikebi, respublikuri da adgilobrivi biblioTekebi. srolis Sedegad qalaqis infrastruqtura TiTqmis mTlianad ganadgurda; kavSirgabmulobis, wyalmomaragebis, gazisa da eleqtroqselis komunikaciebi mTlianad gamovida mwyobridan. savaWro da kerZo biznesis obieqtebis umravlesoba daiwva. dangreuli kulturis obieqtebs Sorisaa ori marTlmadidebeli eklesia da erTi sinagoga. satanko Setevis Sedegad dazianda cxinvalis mexuTe skolis ezoSi mdebare memorialuri sasaflao.

aranakleb dazaraldnen respublikis, gansakuTrebiT ki cxinvalis raionis, soflebi — frisi, tbeTi, xeTagurovo, dmenisi, saTikara, sarabuki, sadac saxlebis umravlesoba daingra; ganadgurda naTesebi, xolo pirutyvis 80 procenti gaitaces an ganadgurda.

yvela zemoT moyvanili monacemi zaralis mTlian suraTs mainc ver asaxavs. es mxolod maTi nawilia da yvela es faqti imisTvisaa moyvanili, rom miaxloebiTi warmodgena mainc Seiqmnas imaze, Tu ra zarali miadga samxreT oseTis saxalxo meurneobas, mis saxelmwifo da kerZo seqtors. carieli cifrebi naTels hfenen, Tu ra moculobis aRdgeniTi samuSaoebia Casatarebeli.

9 samxreT oseTis respublikis aRdgenis proeqtebis realizaciis saxelmwifo komitetis monacemebis mixedviT.

14

da axlac ki, 2008 wlis agvistos movlenebidan ornaxevari wlis Semdeg, aRdgeniT process bolo ar uCans.

qarTuli xelmZRvanelobis mier wamowyebuli samxedro avantiuris Sedegad dazaralda ara mxolod osuri mosaxleoba, aramed qarTvelebic. cecxlis xazze aRmoCnda da sapasuxo dartymis Sedegad praqtikulad ganadgurda kexvi-TamaraSenis, avnevi-nulisa da eredvi-vanaTis anklavebi10.

samxreT oseTis winaaRmdeg warmoebulma omma respublikas damRupveli dartyma miayena. Tavdapirvelad wina planze mosaxleobisTvis humanitaruli, samedicino da fsiqologiuri daxmarebis, sacxovrebeli binebisa da komunikaciebis aRdgenis sakiTxebma wamoiwia, xolo mrewvelobisa da sasoflo-sameurneo ganviTarebis problemebi mxolod amis Semdeg dadga11.

samxreT oseTSi humanitaruli daxmareba samxedro moqmedebebis damTavrebisTanave Sevida. is erTob moculobiTi da mravalmxrivi iyo. tvirTebi modioda sxvadasxva qveynidan, saerTaSoriso humanitaruli organizaciebidan, sazogadoebrivi fondebidan, magram gansakuTrebiT _ ruseTis federaciis subieqtebisgan da dsT-is qveynebidan. daxmarebas uwevdnen saxelmwifo struqturebi, sazogadoebrivi organizaciebi, humanitaruli fondebi, religiuri Temebi, osuri diasporebi. respublikaSi didi raodenobiT Semodioda kvebis produqtebi, medikamentebi, pirveladi aucileblobis sagnebi, sayofacxovrebo nivTebi, samSeneblo masalebi, avtotransporti, teqnika da aRWurviloba. amas garda, respublikaSi mniSvnelovani finansuri daxmarebac Semodioda. es iyo gadaricxvebi ruseTis federaciis subieqtebis biujetebidan da firmebisa da organizaciebis angariSebidan, aseve _ kerZo Semowirulebebi. Sedegad, TiTqmis yvela dazaralebulma ojaxma miiRo daxmareba da sakompensacio Tanxa.

samxreT oseTis aRdgenis procesi axal fazaSi ruseTis mier mniSvnelovani politikuri gadawyvetilebis miRebis Semdeg Sevida: 2008 wlis 26 agvistos ruseTis federaciam samxreT oseTi aRiara, ris Semdegac samxreT oseTis respublika saerTaSoriso samarTlis subieqti gaxda12. ori wlis manZilze or qveyanas Soris 50-ze met saerTaSoriso xelSekrulebasa da SeTanxmebas moewera xeli. maTi umetesoba sameurneo da socialuri struqturebis reabilitacias exeboda.

pirveli ori wlis ganmavlobaSi samxreT oseTis aRdgenaze ruseTma 11 miliard rublze meti gamoyo. es saxsrebi moxmarda municipaluri da kerZo sacxovreblebis, skolebis, skolamdeli dawesebulebebis, saavadmyofoebis, poliklinikebis, gzebis mSeneblobasa da remonts, aseve sakomunikacio sistemebis aRdgenas. yvelaze didi rezonansi, Tavisi sirTulisa da teqnikuri maxasiaTeblebis unikalurobiT, „Zuarikau-cxinvalis“ gazsadenis gayvanas mohyva13. samxreT oseTSi gazi ruseTidan pirdapiri gziT Semovida, ramac misi mniSvnelovani gaiafeba gamoiwvia. gazsadenis gamtarianoba iseTia, rom perspeqtivaSi samxreT oseTi SeiZleba satranzito respublikad iqces, rac udavod gaaumjobesebs ekonomikur klimats respublikaSi.

ruseTis federaciis mTavrobis iniciativiT, zogierTma samrewvelo gigantma xelSekruleba samxreT oseTis sawarmoebTan dado, Tavisi arsiT ki es maTze Sefobis aReba iyo. ase, uralis samTomadneulis kombinatma valdebuleba 10 adamianTa msxverplis Tavidan acileba SesaZlebeli gaxda mxolod imitom, rom am qarTuli soflebis mosaxleoba mosalodneli Tavdasxmis Sesaxeb imformirebuli iyo da saSiSi zona droulad datova, xolo darCenil ramdenime moxucs cxadia xeli ar axles. 11 Бзаров Р.С. Независимость Республики Южная Осетия — гарантия безопасности и надежного будущего

осетинского народа. Цх., 2008. 12 ruseTis federaciis prezidentis brZanebuleba №1261samxreT oseTis respublikis aRiarebis Sesaxeb, 2008 wlis 26 agvisto. ,, 13 gazsadens calke dafinanseba hqonda da is 15 miliardi rubli dajda.

15

kvaisaSi madnis mopovebis marTvaze, „eleqtrovibromaSinasa“ da „emalprovodis“ qarxnebis simZlavris gazrdaze aiRo.

rac Seexeba saerTaSoriso, msoflio da evropul organizaciebs, samxreT oseTis aRdgenaSi maT monawileobaze laparakic ar Rirs. elementaruli humanitaruli daxmarebac ki zedmetad politizirebuli xdeboda. ucxouri fondebi samxreT oseTSi tvirTebis Semotanas mxolod saqarTvelos mxridan Tanxmdebodnen, riTic Tavis pozicias afiqsirebdnen _ samxreT oseTis respublika suverenuli saxelmwifo warmonaqmni ki ara, aramed saqarTvelos ganuyofeli nawilia. cxinvalisTvis aseTi pozicia miuRebeli iyo; amas garda aq safuZvlianad SiSobdnen, rom humanitarul tvirTebTan erTad saqarTvelodan samxreT oseTSi SeiZleba Sesuliyo narkotikebi, kontrabanda da yalbi fuladi niSnebi, xolo Tanmxleb pirebs Soris SeiZleba yofiliyvnen provokatorebi, diversantebi da specsamsaxurebis TanamSromlebi.

cxinvalSi yvela evropuli organizaciis ofisi daixura. 2008 wlis agvistos movlenebis Semdeg, roca maT uapelaciod dauWires mxari saqarTvelos, samxreT oseTis xelmZRvanelobam da sazogadoebam maT mimarT ndoba dakarga. mas Semdegac ki, rac sxvadasxva saerTaSoriso damoukidebelma komisiam sakiTxis Rrma da mravalmxrivi Seswavlis Semdeg (magaliTad, „taliavinis komisiis“ daskvna) daadgina, Tu vin iyo agresori da vin — msxverpli, es struqturebi mainc daJinebiT laparakobdnen „saqarTvelos teritoriul mTlianobaze“, „okupirebul miwebze“, afxazeTisa da samxreT oseTis saerTaSoriso aRiarebis „aralegitimurobaze“. aseT pirobebSi afxazeTsac da samxreT oseTsac hqondaT yvelanairi ufleba gadawyvetilebebi sakuTari interesebidan gamomdinare mieRoT, ucxour saxelmwifoebTan da sazogadoebriv struqturebTan urTierTobebi sakuTari Sexedulebebisamebr aewyoT.

agvistos movlenebis dros gansakuTrebuli sayveduri euTos saqmianobam da poziciam daimsaxura. am organizaciis TanamSromlebma, icodnen ra moaxloebuli Tavdasxmisa da saSiSroebis Sesaxeb, samxreT oseTis xelmZRvanelobas amis Sesaxeb ar Seatyobines. metic, mosaxleobas euTos cxinvalis ofisebis sardafebis TavSesafrad gamoyenebaze uTxres uari. mogvianebiT imave sardafebSi qarTuli jaris mier qalaqis aRebis SemTxvevisTvis gansazRvruli litertura da saagitacio furclebi aRmoaCines. sxvaTa Soris, vikiliqsis cnobili saitis masalebSi aRmoCenelia saintereso dokumenti, romelic saqarTveloSi aSS-is elCma teftma Tavisi qveynis saxelmwifo departaments gaugzavna. masSi, euTos damkvirveblebis damowmebiT, saubaria imaze, Tu vin daiwyo omi da agresiis dawyebidan erTi saaTis manZilze ramdeni Wurvi iyo nasroli cxinvalis mimarTulebiT. survilis SemTxvevaSi, euTos am monacemebis gaxmaureba da damoukidebeli komisiebisTvis wardgena SeeZlo, magram es ar gakeTda, rac imas migvaniSnebs, rom kontinentis usafrTxoebaze pasuxismgebeli mTavari evropuli struqtura moqmedebs SerCeviT, ar aris damoukidebeli da mikerZoebulia. es gaxda mizezi imisa, rom samxreT oseTis teritoriaze euTosa da evrokavSirs sakuTari damkvirveblebis yolaze, daJinebuli mcdelobebis miuxedavad, uari eTqvaT. Seqmnil pirobebSi maTi iq yofna viTarebas mxolod gaarTulebda14.

zogma saerTaSoriso organizaciam samxedro moqmedebebis damTavrebisTanave afxazeTisa da samxreT oseTis mimarT interesi gamoavlina. isini axalgazrda saxelmwifoebs sxvadasxva ekonomikur proeqtSi CasarTvelad sakuTar SesaZleblobebs sTavazobdnen. amasTan, rogorc wesi, SemoTavazebuli iyo ori varianti: an es respublikebi saqarTvelosTan erTobliv proeqtebSi

14 Доклад независимой международной миссии по поиску фактов в конфликте в Грузии. № 2008/2001 – CFSP. от 2 декабря 2008г.

16

monawileoben, rac maT, gancxadebebis mixedviT, did sargebels uqadis, an pirdapiri gziT evropasTan ekonomikur integraciaze midian. amasTan, afxazeTica da samxreT oseTic am proeqtebis iniciatorebisTvis isev da isev „saqarTvelos nawilad“ da ruseTis mier droebiT „okupirebul“ teritoriad rCebodnen. aseTi pozicia am respublikebSi ruseTis ekonomikuri yofnis nivelirebis mcdelobad aRiqmeboda, rac TavisTavad miuRebeli iyo.

am mxriv, gansxvavebuli pozicia wiTeli jvris saerTaSoriso komitetma daikava. misi ofisi cxinvalSi jer kidev gasuli saukunis 90-ian wlebSi gaixsna da dRemde aqtiur funqcionirebas agrZelebs. 2008 wlis agvistos movlenebis dros am komitetis TanamSromlebi mosaxleobas yvelanair daxmarebas uwevdnen, riTic madliereba da pativiscema daimsaxures.

Tavdapirvelad komitetis saqmianoba humanitaruli daxmarebis darigebiT Semoifargleboda, Tumca Semdeg es saqmianoba funqcionalurad gafarTovda. 2009-2010 wlebSi samxreT oseTis soflis mosaxleobas Tesli da sasuqi dauriges, ramac xuTi aTasi meurneoba moicva; amasTan, saboloo Sedegis miRwevaze kontroli dawesda. mocemul etapze saTesle masala meurneobebs isev daurigdebaT, moxdeba saTesi farTobebis daTvaliereba, xolo agronomi ama Tu im kulturis moSenebis mizanSewonilobis Sesaxeb daskvnas gaakeTebs.

gansakuTrebuli yuradReba sasazRvro zonebs daeTmoba, upirvelesad ki _ leningorisa da cxinvalis raionebis damxmare meurneobebs. mxolod leningoris raionis mosaxleobisgan 150-ze meti gancxadebaa miRebuli msxvilfexa sanaSeno saqonlis Taobaze, amdenive _ mefutkreobaze da 200 gancxadeba _ minitraqtorebis SeZenaze. yvela es ganacxadi kmayofildeba usasyidlod gaweuli daxmarebis miznobrivad gamoyenebis pirobiT. organizaciis mier gaTvaliswinebuli programebi ara mxolod mecxoveleobasa da memcenareobazea mimarTuli, aramed savaWro da sxva samewarmeo saqmianobazec.

aRsaniSnavia, rom sakuTari saxelmwifoebriobis mSeneblobisa da ekonomikuri damoukideblobis dagegmvisas ar Rirs gare, iqneba es ruseTi Tu saerTaSoriso organizaciebi da saqvelmoqmedo fondebi, grZelvadiani daxmarebisa da sameurneo seqtoris mxardaWeris imedze yofna. praqtika adasturebs, rom erTiani ekonomikuri sivrce, savaWro da sabaJo kavSirebi, ekonomikuri usafrTxoebis garantebi ver iqnebian. es naTlad gamoCnda amaswinandeli msoflio ekonomikuri krizisis dros.

Tanamedrove pirobebSi samxreT oseTis respublikis saxalxo meurneobis ganviTarebisa da aRdgenis problemebs ara mxolod ekonomikuri, aramed mkafiod gamoxatuli politikuri, socialuri da demografiuli Semadgenelic aqvs. Tu gaviTvaliswinebT imas, rom samxreT oseTSi da mis irgvliv mimdinare procesebi daJinebuli yuradRebis qveSaa moqceuli da imasac, rom es yuradReba yovelTvis araa keTilganwyobili, saxelmwifoebrivi mSeneblobis dros daSvebuli yvela Secdoma respublikis diskreditaciisTvis iqneba gamoyenebuli da ara mxolod msoflio Tanamegobrobis, aramed potenciuri mokavSireebisa da ekonomikuri partniorebis aRqmaSi. aSkaraa, rom Tu amasTan samxreT oseTis respublikis ekonomikis ganviTarebis dinamikis vardna da stagnaciis procesi SeiniSneba, saqarTvelo ara mxolod samxreT oseTTan, aramed ruseTTan SedarebiTac bevrad ufro mimzidvel ekonomikur sivrced warmoCndeba. Tu gaviTvaliswinebT imas, rom politikuri procesebi msoflio ekonomikaze uSualo da Zalian seriozul gavlenas axdenen, darwmunebiT SegviZlia vTqvaT, rom samxreT oseTis ekonomikis zrdis tempi mniSvnelovanwilad damokidebulia im Tanxebis odenobaze, romlebic samxreT oseTisTvis ruseTisa da sxva megobari saxelmwifoebis mxridan iqneba gamoyofili. gasagebia, rom am damokidebulebas ukuproporciuli maxasiaTebeli axlavs. imaze, Tu ramdenad profesionalurad miudgebian

17

samxreT oseTis ekonomikuri modelis formirebas, Tu ramdenad maRali iqneba mosaxleobis cxovrebis done, bevradaa damokidebuli ara mxolod saxelmwifos, aramed xalxis bedic.

rac Seexeba ekonomikas, vfiqrobT, rom misi aRdgena da Semdgomi ganviTareba, droisa da piradi faqtorebis gansazRvriT, mkveTrad determinirebul RonisZiebaTa jaWvis realizacias unda daeqvemdebaros. aSkaraa, rom es jaWvi unda gaformdes da dafiqsirdes mTavrobis mier miRebul da respublikis parlamentis mier damtkicebul socialur-ekonomikuri ganviTarebis programebSi grZelvadian, saSualovadian da moklevadian perspeqtivaSi, rac, Tavis mxriv, respublikis biujetTan unda iyos dakavSirebuli im pirobiT, rom am programebis SemmuSavebeli, vinc ar unda iyos igi, maT ganxorcielebaze srul pasuxismgeblobas aiRebs.

aucileblobas ar warmoadgens saubari imaze, rom nebismieri programis SemuSaveba detaluri, mravalmxrivi da obieqturi strategiuli analiziT unda daiwyos, romlis mizansac respublikis saxalxo meurneobis potencialis, warmoebis ZiriTadi faqtorebis ganviTarebis donis, problemaTa diagnostikisa da maTi aqtualurobis donis gansazRvra unda wamoadgendes. am analizis Catareba SesaZlebelia mxolod specialuri maCveneblebisa da koeficientebis SemuSavebis gziT, romlebic sazogadoebis socialuri da ekonomikuri cxovrebis sxvadasxva mxares daaxasiaTeben. samxreT oseTis respublikis saxalxo meurneobis ZiriTad problemebs warmoadgens:

• saqarTvelos mxridan gamovlenili agresiis Sedegad moSlili infrastruqturiT, mTeli rigi sawarmoebisa da sacxovrebeli fondis ngreviT, SromiTi resursebis deficitiT Seqmnili permanentuli da Rrma ekonomikuri krizisi.

• mravali sawarmos faqtobrivi gaCereba an, 1990-iani wlebis dasawyisTan SedarebiT, maTi mxolod 5-10 procentis muSaoba, rac gamoiwvia ssrk-is daSlis Sedegad sameurneo kavSirebis moSlam; respublikis mravalwlianma blokadam, ris Sedegadac samxreT oseTis respublikis sawarmoebisTvis daixura kavkasiis bazari; ruseTis federaciis mier 1994 wels saxelmwifo sazRvris qvemo zaramagSi gatarebam da adamianebisa da tvirTebis moZraobaze mkacri reJimis dawesebam; konkurentunariani produqciis praqtikulad ararsebobam. amis Sedegad respublikis samrewvelo sawarmoebi mudmivad zaraliania, sabazro meqanizmebi an ganuviTarebelia, an ar arsebobs, Tavisufali ekonomikis kanonebi ki ar moqmedebs. sawarmoebis zaralianobam ganapiroba aranormaluri mdgomareoba _ sawarmoebi saxelmwifo biujetis formirebaSi monawileobas praqtikulad ar iReben.

• mrewvelobis ZiriTadi sawarmoo fondebis cveTis maRali done, radgan isini 1980-iani wlebis Semdeg ar ganaxlebula. amis Sedegad Tanamedrove moTxovnebis Sesabamisi produqciis warmoeba SeuZlebeli gaxda. gamodis mojadoebuli wre _ samxreT oseTis respublikis samrewvelo sawarmoebi produqciis gasaRebis bazrebs moklebuli arian da maT mier warmoebuli da gasaRebuli produqciis raodenoba arawamgebian dones ver aRwevs, xolo mogebis ararseboba warmoebis ZiriTadi saSualebebis reinovaciisTvis saxsrebis reinvestirebis saSualebas ar iZleva.

• ar aris ganviTarebuli meurneobis axali, sabazro formebi, ar arsebobs saaqcio kapitali, sabazro gardaqmnebze reaqcia dunea.

• sazogadoebrivi soflis meurneoba naklebproduqtiulia da aqvs sirTuleebi teqnikiTa da meqanizmebiT aRWurvasTan dakavSirebiT.

18

safermero meurneobebi Camoyalibebis stadiaSia da am droisaTvis erovnuli dovlaTis SeqmnaSi mniSvelivan rols ver asruleben.

• mcire da saSualo biznesi savaWro, momsaxurebisa da sazogadoebrivi kvebis sferoTi Semoifargleba; ekonomikis realur seqtorSi da, miT ufro, inovaciebis sferoSi, kerZo sawarmoebi praqtikulad ar arseboben.

• mimdinareobs SromiTi resursebis dekvalifikacia da bunebrivi dabereba. es procesebi respublikidan aqtiuri samuSao Zalis mniSvnelovani nawilis gadinebiTa (gansakuTrebiT 1990-ian wlebSi) da profesiuli da saSualo specialuri ganaTlebis sistemis sruli ngreviTaa gamwvavebuli. jerjerobiT dasasbuTebelia, ramdenad mizanSewonili iqneba saxelmwifo universitetSi inJinrebisa da specialist-teqnikosebis momamzadebeli Sesabamisi fakultetebisa da, aseve, mravalprofiliani kolejis (kalatozebis, SemduReblebis, kafelis damgebebis, santeqnikosebis, eleqtrikosebis momamzadebeli) gaxsna. yovelive es ki samxreT oseTis respublikis saxalxo meurneobis kadrebis momzadeba-gadamzadebas arTulebs.

• mosaxleobis cxovrebis dabali done CamoTvlili mizezebiTacaa ganpirobebuli. mosaxleobis socialurad mniSvnelovani nawilis Semosavali saarsebo minimums qveviTaa.

• rTuli problemebia demografiis sferoSo. ukanaskneli 20 wlis manZilze SeiniSneba depopulaciis procesi, sikvdilianoba Sobadobas aRemateba. migraciis saldo ukanaskneli wlebis ganmavlobaSi uaryofiT niSnulze idga. gansakuTrebul SeSfoTebas samxreT oseTis mosaxleobis asakobrivi struqtura iwvevs. respublikaSi mimdinare araxelsayreli bunebrivi da meqanikuri demografiuli procesebis gamo mosaxleobis dabereba sul ufro mkafiod vlindeba. dReisaTvis respublikis yoveli meoTxe macxovrebeli sapensio asakisaa. es ki mniSvnelovnad zrdis Sromisunariani mosaxleobis datvirTvas. am SemTxvevaSi mdgomareobis gamosworeba mxolod aqtiuri, gonivruli da mecnierulad gamarTlebuli demografiuli politikis gatarebiTaa SesaZlebeli, isic _ aramyisierad.

• sagareo-politikuri riskebiT gamowveuli samxreT oseTis respublikis sainvesticio mimzidvelobis dabali done: saqarTvelosTan samSvidobo SeTanxmebis arqona emuqreba usafrTxoebas. investiciebis sferoSi dadebiTi faqtori liberaluri kanonmdeblobaa.

• samxreT oseTis savaWro balansis uaryofiTi saldo — samrewvelo saqonlis, sursaTis, pirveladi da xangrZlivi moxmarebis sagnebis importi mravaljer aRemateba imave produqciis eqsports. naTelia, rom msgavsi viTareba respublikis sasursaTo usafrTxoebas realur saSiSroebas uqmnis. amas garda, satransporto xarjebi mniSvnelovnad zrdis produqciis TviTRirebulebas, rac ZiriTad produqtebsa da saqonelze fasebis zrdas uwyobs xels. pirveladi moxmarebis sagnebis fasebi 30—100 procentiT ufro maRalia, vidre saSualod CrdiloeT kavkasiaSi, rac mosaxleobis realuri Semosavlebis Semcirebis damatebiTi faqtoria.

• sakuTari energiis wyaroebis ararsebobis gamo iqmneba viTareba, roca samxreT oseTi sruladaa damokidebuli gare energetikul wyaroebze; es maSin, roca samxreT oseTis respublikis hidroenergoresursebis jamuri simZlavre, sul mcire, 110 megavatia, xolo samrewvelo sawarmoebisa da saojaxo moxmarebisTvis saWiroa mxolod 35—50 megavati. garda amisa, respublikaSi qarisa da mzis energiis gamoyenebis saSualebac arsebobs.

19

• xsenebuli tendenciebi da procesebi ganapirobeben imas, rom samxreT oseTis teritoriaze naRdi fuli brunvaSi TiTqmis ar Cerdeba, vinaidan energomatareblebisa da produqciis safasuri imxelaa, rom erTi brunviT mTel naRdi fuli samxreT oseTis respublikis farglebs gareT „gaedineba“. naRdi fulis mudmivi ukmarisobisa da masTan dakavSirebuli gadaxdebis Seyovnebis garda, am faqtorma gamoiwvia isic, rom ar arsebobs Sida investiciebi, mosaxleobis umravlesoba ver qmnis danazogebs, xolo ojaxuri biujetebi iqamdea misuli, rom xangrZlivi moxmarebis sagnebi mTliani xarjebis 2/3-s Seadgenen. sakvebi produqtebis, komunaluri momsaxurebisa da energomatareblebis safasuri mTliani xarjebis 70 procents aRemateba, xolo Semodgoma-zamTris periodSi ufro meticaa;

• efeqturi sabanko sistemis ararsebobis pirobebSi sazogadoebrivi warmoebis finansuri Semadgeneli aqtualuri veraa. ar arsebobs ekonomikis realuri dargebis dakrediteba, mcire da saSualo biznensis finansuri mxardaWera ufro simbolur xasiaTs atarebs;

• imis gaTvaliswinebiT, rom moqalaqeTa janmrTeloba ekonomikur kategorias ganekuTvneba, respublikaSi jandacvis dabali done sazogadoebrivi warmoebis efeqturobis dacemis faqtors warmoadgens, xolo saxelmwifo biujetidan am miznebisTvis gamoyofili saxsrebis dauSveblad dabali procenti viTarebis ukeTesobisken Secvlas xels ar uwyobs15.

CamoTvlili problemebi samxreT oseTis respublikis ekonomikisTvis sakmaod seriozulia. respublikis socialur-ekonomikuri cxovrebis parqtikulad arc erT sferoSi ar momxdara gardatexa, Tumca im wnexis gaTvaliswinebiT, romlis qveSac respublika ukanaskneli 20 wlis manZilze imyofeboda, es SeuZlebelic iyo. mizezebi obieqturicaa da subieqturic.

amrigad, xelisuflebis aRmasrulebeli da warmomadgenlobiTi Stoebis winaSe dgas amocanebi, romelTa sirTulisa da Sromatevadobis gadaWarbebiT Sefaseba Znelia. zemoCamoTvlilis gaTvaliswinebiT, SesaZlebelia respublikis ekonomikuri ganviTarebisa da aRmavlobis ZiriTadi mimarTulebebis formulireba. savaraudoa, rom saxalxo meurneobis masStaburi reformirebis, axal ekonomikur azrovnebaze gadasvlis problemebisadmi midgomebis kardinaluri Secvlis, sxva qveynebisa da regionebis pozitiuri praqtikis gaTvaliswinebis gareSe kargi Sedegebis miReba ara marto axlo, aramed Soreul momavalSic SeuZlebeli iqneba.

amasTan, mTavari mizani unda gaxdes samxreT oseTis ekonomikis mdgomareobisa da socialuri sferos TandaTanobiTi miaxloeba ruseTis federaciis subieqtebis _ CrdiloeT kavkasiis respublikebis donesTan, mcdeloba, rom samxreT oseTis respublikaSi mTliani Sida produqti erT sul mosaxleze maqsimalurad miuaxlovdes am regionebis maCveneblebs.

vfFiqrobT, erTjeradi miznobrivi programebiTa da calkeuli proeqtebis ganxorcielebiT problema ar gadaiWreba. samxreT oseTis socialur-ekonomikuri ganviTarebis programa kompleqsur, yovlismomcvel xasiaTs unda atarebdes. romelime sferos amovardna an misi araproporciuli ganviTareba aucileblad gamoiwvevs struqturul gadaxrebsa da, saboloo jamSi, ver gadaiWreba dasaxuli amocanebi.

rogorc ukve iTqva, saxalxo meurneobis aRmavlobisa da ganviTarebisTvis ganxorcielebul nebismier qmedebas yvela sferoSi win unda uZRodes viTarebis kompleqsuri analizi. es aris susti da Zlieri mxareebis, SesaZleblobebisa da riskebis, problemebis diagnostika da respublikis

15 Кокоев Г. Г. Экономика РЮО – пути становления // Южная Осетия. 25. 01. 2009.

20

potenciuri SesaZleblobebis gansazRvra. aSkaraa, rom mTavar problemebs dabali sazogadoebrivi mwarmoebloba da, gansakuTrebiT, samrewvelo sawarmoebis zaralianoba warmoadgens. es viTreba mniSvnelovanwilad gamoiwvia sawarmoebis moZvelebulma ZiriTadma fondebma da aRWurvilobam. aqedan gamomdinareobs fondebis produqtiulobis dabali done.

Seqmnili viTareba Sedegia sabazro meqanizmebis ararsebobisa, rom ar xdeba saxelmwifo sakuTrebis, anu saxelmwifo sawarmoebis, mmarTvelebis kontroli. sawyis etapze aucilebelia samxreT oseTis respublikis sawarmoTa produqciis gasaRebis bazrebisa da maTi tevadobis gansazRvra. amisTvis ki, rogorc calkeuli sawarmoebisTvis, ise respublikis mTeli mrewvelobisTvis marketinguli kvlevebia Casatarebeli. aSkaraa, rom ruseTis mier samxreT oseTis respublikis damoukideblobis aRiarebam samxreT oseTis ekonomikuri blokada gaarRvia. da Tu samxreT kavkasiis bazari saqarTvelos mier jer kidev blokirebulia da am mxriv pozitiuri cvlilebebis molodins safuZveli ar gaaCnia, ruseTis bazari samxreT oseTis respublikis sawarmoebisTvis savsebiT xelmisawvdomia.

marketinguli perspeqtivebis gansazRvris Semdeg fabrikebisa da qarxnebis sawarmoo simZlavre sabazro SesaZleblobebTan SesabamisobaSia mosayvani, gansaxorcielebelia gamouyenebeli da sawarmoTa marTvis strategiasTan Seusabamo ZiriTadi sawarmoo fondebis realizacia an utilizacia. unda moxdes uperspeqtivo sawarmoTa profilis Secvla, personalis gadamzadeba. vinaidan samxreT oseTis respublikis samrewvelo sawarmoebze amJamad mTliani SromiTi resursis mxolod xuTi procentia amoqmedebuli, mis gadamzadebas arc bevri dro da arc didi materiluri danaxarjebi dasWirdeba. amasTan, sabiujeto sferoSi dakavebuli didi raodenobis muSakTa materialuri warmoebis dargebSi gadayvanis problema unda gadawydes, raTa biujeti ganitvirTos, xolo mosaxleobis Semosavlis saSualo donem aiwios. im azris sawinaaRmdegod, TiTqos samxreT oseTis respublikaSi maRali moTxovnilebis saqonlis axali sawarmoebis gaxsna ar Rirs, arsebobs yvelanairi safuZveli saimisod, rom aq msoflioSi ganTqmuli brendebis produqciis asawyobi saSualo sawarmoebis Seqmnis mizanSewonilobaze visaubroT. prioriteti maRalteqnologiuri produqciis warmoebas unda mieniWos. qarxnebma — „eleqtrovibromaSina“ da „emalprovodi“ _ am mimarTulebiT nabijebi ukve gadadges. es SromiTi resursebis ganaTlebis donis amaRlebis TvalsazrisiTac racionaluria da imiTic, rom msgavsi sawarmoebis produqcias, rogorc wesi, damatebiTi Rirebulebis maRali done aqvs. socialuri disproporciebis Sesarbileblad samrewvelo sawarmoebi Semdeg moTxovnebs unda pasuxobdnen: socialuri mniSvneloba, ekonomikuri efeqtianoba, respublikis teritoriaze Tanabrad gadanawileba. aq logikuri iqneboda Sereuli tipis sawarmoebisa da aqciebis sakontrolo paketSi saxelmwifos upiratesi wiliT daxuruli saaqcio sazogadoebis Seqmna. imavdroulad, es gaxdeboda sabazro pirobebSi momgebian sawarmoebSi investiciebis mozidvis winapiroba.

samxreT oseTis respublikis soflis meurneoba misi ekologiurad sufTa produqciiTa da saxelfaso danaxarjebis arcTu maRali doniT potenciurad konkurentunariania ara marto Sida, aramed gare bazrebzec. aq ar Rirs iseTi sawarmoebis Seqmna, romlebic winaswar did xarjebs iTvaliswineben. praqtikam gviCvena, rom respublikis sxvadasxva raionSi 100-150 sulze gaTvlili msxvilfexa rqosani saqonlis fermeruli meurneobis Seqmna iqneboda optimaluri. dasawyisisTvis daaxloebiT 100-150 meurneobis Seqmna mosaxleobis xarisxiani, iafi sursaTiT momaragebisa da misi respublikis gareT realizaciis SesaZleblobis problemebsac gadawyvetda. amasTan,

21

mizanSewonilia xorcis, rZis produqtebis, Rvinis, xilis, wvenebisa da Taflis warmoeba.

samxreT oseTis respublikas, unikaluri bunebriv-klimaturi pirobebis gamo, turistul-rekreaciuli TvalsazrisiT sakmaod didi SesaZlelobebi aqvs. Zveli obieqtebis — turbazebis, dasasvenebeli saxlebis, mineraluri wylebis bazaze sanatoriumebis aRdgena da axali — alpinisturi banakebis, samTo-saTxilamuro trasebis, kempingebis, sanatoriumebisa da pansionatebis mSenebloba respublikis ekonomikaSi saxsrebis mozidvis soliduri faqtori da axalgazrda saxelmwifos dadebiTi imijis formirebis saSualebaa. aris SesaZlebloba ucxouri msxvili sawarmoebis mxridan investiciebis mozidvisa dasasvenebeli obieqtebis Sesaqmnelad, maT Soris _ amave kompaniebis TanamSromlebisTvis.

perspeqtivebi aris ekonomikis sxva dargebSic — mSeneblobasa da transportSi, saSeni masalebis mrewvelobaSi. samxreT oseTis wiaRi bolomde araa Seswavlili, Tumca aris informacia, rom zogi sasargeblo wiaRiseulis maragi sakmaod didia. aucilebelia respublikis mTis mdinareebis bazaze mcire energetikis ganviTarebis SesaZleblobebis detalurad Seswavla. amasTan gasaTvaliswinebelia, rom ramdenime aTwleulis win aq mcire hesebi warmatebiT funqcionirebda (maT Sori _ cxinvalis hesi). mTlianad „Semotanil“ eleqtroenergiaze damokidebuleba ara marto ekonomikur, aramed socialur-politikur WrilSic arsebiTi riskebis Semcvelia. yvela es mimarTuleba rogorc moklevadian, ise saSualo da grZelvadian dagegmvaSi detaluri Seswavlisa da praqtikuli ganxorcielebis sagnad unda gadaiqces. am programebis amoqmedebis ZiriTadi mizani iseTi mdgomareobis miRwevaa, roca samxreT oseTis respublika iqneba ekonomikuri TvalsazrisiT TviTkmari qveyana, dinamikurad ganviTarebadi ekonomikiT, romelic sakuTar biujets damoukideblad Camoayalibebs. swored am miznebis miRwevaze unda iyos mimarTuli respublikis xalisuflebis yvela Stosa da samxreT oseTis mTeli sazogadoebis Zalisxmeva.

imisaTvis, rom gavigoT, Tu uaxloes momavalSi ra mimarTulebiTa da tempebiT ganviTardeba samxreT oseTis respublikis ekonomika, unda gadavxedoT agrosamrewvelo kompleqsisa da mrewvelobis ganviTarebis saxelmwifo sainvesticio programebis Sinaars, romlebic samxreT oseTis respublikis ekonomikuri ganviTarebis saministrom SeimuSava.

industriuli ganviTarebis mTavar mizans, konkurentunariani samrewvelo warmoebis Camoyalibebis xarjze, samxreT oseTis respublikis samrewvelo sawarmoebis funqcionirebis socialur-ekonomikuri efeqturobis amaRleba warmoadgens. amis misaRwevad axali sawrmoebis Senebis, gaCerebuli da moqmedi warmoebebis rekonstruqciisa da profilis Secvlis gziT respublikis samrewvelo sawarmoebis mwarmoebluri potencialis ganviTarebaa dagegmili; axali mwarmoebluri simZlavreebisa da resursebis dazogviTi teqnologiebis danergvis safuZvelze warmoebuli produqciis xarisxisa da konkurentunarianobis amaRleba.

saxelmwifo programebis Sesasruleblad saWiroa arsebuli potencialis srulad amoqmedeba, seriozuli Zalisxmeva, mniSvnelovani finansuri saSualebebisa da SromiTi resursebis mozidva. rogorc ukve aRiniSna, jer kidev sabWoTa periodSi samxreT oseTSi or aTeulze meti samrewvelo sawarmo funqcionirebda, ZiriTadad _ saSualo da mcire. warmoebis wliuri moculoba Seadgenda mxolod 120 milion maneTs.

agvistos movlenebis Sedegad calke aRebul respublikis samrewvelo sawarmoebs 1,5 miliardi rublis odenobis zarali miadga. amJamad, sawarmoebis warmoebis simZlavreebis 70 procentze meti mwyobridanaa gamosuli da moZvelebulia. amis gamo fabrikebisa da qarxnebis muSaoba nawilobriv an

22

mTlianad paralizebulia. 17 sawarmodan realurad funqcionirebs mxolod cxra: „eleqtrovibromaSina“, „emalprovodi“, meqanikuri qarxana, bagiaTis Camosasxmeli qarxana, tye-kombinati, ludisa da xilis wylebis qarxana, sawarmo „iugostalki“, purfunTuSeulis sawarmo, poligrafiuli gaerTianeba. amaTgan yvelaze kargad purfunTuSeulis sawarmosa da bagiaTis Camosasxmel qarxanas aqvT saqme, Tumca mTlianobaSi dargi wamgebiania. im obieqtebidan, romlebic Tavidanaa asamuSavebeli, unda gamovyoT kvaisas madnis sammarTvelo, samkervalo fabrika, Jangbadis sadguri, sakonservo, rZisa da Rvinis qarxnebi, xorckombinati, puris mimRebi sawarmo. warmoebis sferoSi momuSaveTa ricxvi dResdReobiT imdenia, ramdenic uwin mxolod qarxanaSi „eleqtrovibromaSina“ muSaobda. 2010 wels yvela samrewvelo sawarmoSi moxerxda xelfasis 1,5-jer momateba, xolo meqanikur qarxanaSi ki _ samjer.

aSkaraa, rom dargis arsebuli sawarmoo potenciali dResdReobiT srulad araa gamoyenebuli. es umeteswilad warmoebis dabali teqnikuri doniTa da warmoebuli produqciis xarisxiTaa ganpirobebuli. sawarmoebis xarjze teqnikuri gadaiaraReba da mSenebloba sakuTari finansuri resursebis ukmarisobis gamo muxruWdeba.

samrewvelo sawarmoebSi Seqmnili viTarebis analizi gviCvenebs, rom mrewvelobis ganviTarebis problemebi da produqciis konkurentunarianobis amaRleba respublikis ekonomikis saerTo problemebTan mWidrodaa dakavSirebuli da aqvs dargobrivi specifikuri Taviseburebebi. ZiriTad problemebad miCneulia:

• warmoebis aRWurvilobis dabali teqnikuri done, teqnologiuri mowyobilobisa da warmoebis ZiriTadi saSualebebis moraluri da fizikuri cveTa;

• warmoebis teqnikuri gadaiaraRebisa da modernizaciisTvis saWiro sabrunavi saxsrebisa da danazogis ararseboba;

• SezRuduli xelmisawvdomoba finansur resursebze;

• ganuviTarebeli Sidasaxelmwifoebrivi sawarmoo kooperacia;

• produqciis warmoebis xarisxis saerTaSoriso meTodebisa da marTvis standartebidan CamorCena;

• samrewvelo politikaSi grZelvadiani strategiuli amocana mdgomareobs importCanacvlebis aqtiuri politikis gatarebis gziTa da Sromatevadi da kapitaltevadi warmoebebidan resursdazogviT warmoebebze gadasvlis gziT samrewvelo produqciis importze respublikis damokidebulebis gegmazomier SemcirebaSi.

magaliTisTvis, mxolod 2011 wels ludisa da xilis wylebis qarxnisTvis

ludisa da minareluri wylis avtomaturi Camosasxmeli xazis SeZena da eqspluataciaSi Seyvana iyo gansazRvruli, romlis simZlavre saaTSi 2400 boTlia. qarxanaSi „emalprovodi“ profnastilis (Tanamedrove samSeneblo masalaa, gamoiyeneba gadaxurvisa da mopirkeTebisTvis) da liTonkramitis warmoebis dawyeba igegmeba. masStaburi mSeneblobis pirobebSi am masalebze didi moTxovnaa. Tanamedrove mowyobilobis SeZena weliwadSi 550 aTasi kv/m produqciis warmoebis SesaZleblobas iZleva. igegmeba yvelaze rentabeluri sawarmos _ bagiaTis Camosasxmeli qarxnis rekonstruqcia. mimdinareobs axali angaris mSeneblobisa da axali Camosasxmeli xazis gamarTva. obieqtebis xelaxal aRWurvasa da profilis Secvlaze mniSvnelovani saxsrebi daixarjeba.

2011 wels aseve dagegmilia samkervalo fabrikis gadaiaraReba, rac xels Seuwyobs progresuli teqnologiebis gamoyenebiT konkurentunariani da Tanamedrove produqciis warmoebas, romelze moTxovnac mosalodnelia

23

gaizardos. amas garda, adgilobrivi nedleulis gamoyenebiT aSendeba aguris qarxana (sabWoTa periodSi cxinvalSi ori, agurisa da kramitis, qarxana muSaobda). im pirobebSi, roca respublikaSi masStaburi mSeneblobebia, am qarxnis produqciaze moTxovna gansakuTrebiT gaizrdeba.

yvela zemoCamoTvlili RonisZieba mimarTulia, rom respublikis mrewveloba gamoiyvanos wamgebiani mdgomaraeobidan, ganamtkicos misi pozicia bazarze, Seqmnas axali samuSao adgilebi, gazardos muSa-mosamsaxureebis xelfasebi16.

rac Seexeba soflis meurneobas, samxreT oseTis respublikis agrosamrewvelo kompleqsis ganviTarebis programaze mxolod 2011 wels 600 milioni rubli gamoiyo. Tu programiT gaTvaliswinebuli amocanebi Sesruldeba, maSin mosalodnelia:

• maRalxarisxiani sakvebi produqtebis warmoebis Tanamedrove efeqturi sistemis Seqmna;

• sasoflo-sameurneo produqciis warmoebis moculobis gazrda;

• soflebSi cxovrebis donisa da xarisxis amaRleba;

• sasoflo-sameurneo produqciis warmoebis sferoSi kerZo mewarmeobis ganviTareba;

• respublikis masStabiT sakvebi bazis mosamzadebeli sistemis Seqmna da fermeruli meurneobebis sakvebiT uzrunvelyofa;

• gadamamuSavebeli sawarmoebisTvis saxelmwifo SekveTis Camoyalibebis gziT fermerebisTvis saxelmwifo mxardamWeri sistemis Seqmna.

agrosamrewvelo kompleqsis ganviTarebisTvis respublikas sakmarisi

resursi aqvs. unikaluri landSafti da klimaturi pirobebi SedarebiT patara teritoriaze mravalprofiliani da maRalmwarmoebluri agraruli warmoebis uzrunvelyofis SesaZleblobebs iZelva.

aSkaraa, rom agrosamrewvelo komleqsis Tanamedrove maRalmwarmoebluri teqnikiT sakmarisad aRWurvis gareSe samxreT oseTis respublikis unikaluri bunebrivi potencialis amoqmedeba SeuZlebelia. gasaTvaliswinebelia, rom sacxovrebeli saxlebis, respublikis

sainJinro da socialuri infrastruqturis aRdgenis programis realizebis meSveobiT mosaxleobis saerTo raodenobam mniSvnelovnad imata, xolo momavalSi, cxovrebis donis amaRlebasTan erTd, samxreT oseTSi mudmivad sacxovreblad CamomsvlelTa ricxvic gaizrdeba. Sesabamisad, axlad Camosuli macxovreblebi xarisxian sakveb produqtebze respublikis moTxovnilebebs gazrdian. Tavis mxriv, samxreT oseTSi gadmosaxlebulebi samuSao adgilebiT unda iyvnen uzrunvelyofili.

aRniSnuli rTuli problemis gadawyvetaze gadamamuSavebeli seqtoris gasaviTarebeli RonisZiebebia mowodebuli. amas garda, adgilobrivi saqonelmwarmoeblebis produqciis gadamuSavebaze orientirebuli Tanamedrove gadamamuSavebeli kompleqsi fermeruli meurneobis grZelvadiani mxardaWeris instrumenti gaxdeba da maT mier warmoebuli produqciis garantias uzrunvelyofs.

aSkaraa, rom agrosamrewvelo kompleqsis Tanamedrove maRalmwarmoebluri teqnikiT sakmarisad aRWurvis gareSe samxreT oseTis respublikis unikaluri bunebrivi potencialis amoqmedeba SeuZlebelia.

16 saxelmwifo sainvesticio programa „samxreT oseTis respublikis mrewvelobis ganviTareba“ 2011 wlisTvis (samxreT oseTis respublikis ekonomikuri ganviTarebis saministro).

24

gasaTvaliswinebelia, rom sacxovrebeli saxlebis, respublikis sainJinro da socialuri infrastruqturis aRdgenis programis realizebis meSveobiT, mosaxleobis saerTo raodenobam mniSvnelovnad imata, xolo momavalSi, cxovrebis donis amaRlebasTan erTd, samxreT oseTSi mudmivad sacxovreblad CamomsvlelTa ricxvic gaizrdeba. Sesabamisad, axlad Camosuli macxovreblebi sakvebi produqtebis damatebiT gamomuSavebaze respublikis moTxovnilebebs gazrdian.

konkurentunariani agromrewvelobis ganviTarebisTvis gasatarebeli RonisZiebebis kompleqsi iTvaliswinebs moqmedebebs Semdegi ZiriTdi mimarTulebebiT: 1. mecxoveleobis ganviTareba; 2. memcenareobis ganviTareba; 3. sasoflo—sameurneo saqonelmwarmoebelTa teqnikuri aRWurva da

gadaiaraReba; 4. moqmedi kvebis sawarmoebisa da gadamamuSavebeli mrewvelobis

teqnologiuri modernizacia da axali sawarmoebis aSeneba. programis ganxorcielebis periodSi igegmeba mecxoveleobis

kompleqsebis aSeneba. uzrunvelyofili iqneba 5 sarZeo-sasaqonlo fermis (TiToeuli _ 100 sul pirutyvze) da 10 sasakvebe moednis mSenebloba, aseve sarZeve kompleqsisa da xorckombinatis mSenebloba.

pirutyvis genetikuri potencialis amaRlebis mizniT, programiT gaTvaliswinebulia 2011 wlis manZilze 500 suli sajiSe pirutyvisa da 1000 suli saxorce pirutyvis SeZena, naxiris struqturisa da raodenobis optimizacia, sajiSe pirutyvis genofondis SenarCuneba da gaumjobeseba, mecxoveleobis sasakvebe bazis gaumjobeseba, cxovelebis veterinaruli dacva.

dagegmilia 15 tona/dReRameSi simZlavris sarZeve kompleqsis aSeneba rZis warmoebis daxuruli cikliT, evropuli nimuSis intensiuri teqnologiis mixedviT.

saxorce mecxoveleoba ZiriTadad respublikis mTian, mTiswina raionebsa da savele zonis zog meurneobaSi ganviTardeba. am dargis ganviTarebisTvis Semoiyvanen yalmuxuri, simentaluri, hereforduli jiSis pirutyvs da am pirutyvTan sajiSe muSaoba igegmeba.

xorcis warmoebisa da misi gadamuSavebis dasrulebuli ciklis misaRebad cxinvalSi iqmneba xorckombinati simZlavriT 10 tona/dRe-RameSi.

respublikaSi mecxoveleobis ganviTarebisTvis erT-erTi prioritetuli mimarTulebaa mTis saZovrebis potencialis gamoyeneba. bunebrivi sakvebiT mdidari mTiani adgilebi, romlebic 60 aTas heqtarzea gadaWimuli, dResdReobiT srulad ar gamoiyeneba. samomavlod, pirutyvis suladobis gazrdasTan erTad, sakuTrebis yvela formis meurneobaSi gaizrdeba mTis saZovrebis bunebriv sakvebze datvirTva. mTis saZovrebis gamoyeneba pirutyvis Senaxva-gamokvebis sezonur xarjebs mniSvnelovnad Seamcirebs; ekologiurad sufTa, qorfa mTis balaxis mravalsaxeoba gazrdis mis produqtiulobas. amas garda, mTis saZovrebi maRalxarisxiani Tivis mosamaragebladaa aucilebeli.

samxreT oseTis respublika, misi yvela bunebrivi zoniT, samrewvelo mebaReobisTvis did interess warmoadgens. am sferoSi specializaciisTvis respublikas unikaluri pirobebi aqvs. mis teritoriaze xilis kulturebis gasaSeneblad xelsayrel faqtorTa mTeli kompleqsia, pirvel rigSi _ damwifebis sxvadasxva vadis vaSli.

mebaReoba _ ekonomikurad da socialurad efeqtiani dargia, romelsac investiciebis maRali rentabelurobis da soflis mosaxleobis dakavebis uzrunvelyofis SesaZlebloba aqvs. dResdReobiT ruseTSi sabazro

25

moTxovnileba xilze mTlianad dakmayofilebuli ar aris, miuxedavad imisa, rom didi raodenobiTaa Semotanili Zviri da ekologiurad arcTu sufTa importuli produqcia.

amasTan dakavSirebiT, programis ganxorcielebis periodSi mebaReobis ganviTareba soflis meurneobis erT-erTi yvelaze prioritetuli mimarTuleba gaxdeba.

programis farglebSi gaTvaliswinebulia Semdegi RonisZiebebi:

• intensiuri da superintensiuri baRebis gaSeneba 150 ha-ze;

• vazis Cayra 50 ha-ze;

• kaklis gaSeneba 50 ha-ze;

• sabazro infrastruqturis Camoyalibeba memcenareobis produqciis gadamuSavebis uzrunvelyofiTa da dargis agroservisuli momsaxurebiT.

samxreT oseTis bunebriv-klimaturi pirobebi, ucxouri da respublikis

bazrebis koniunqtura ganapirobeben respublikaSi xilbostneulis dakonservebisa da xorcisa da rZis gadamamuSavebeli mrewvelobis ganviTarebis perspeqtivas.

kvebisa da gadamamuSavebeli mrewvelobis ganviTarebisTvis dagegmil RonisZiebaTa mizans warmoadgens maRalteqnologiuri da konkurentunariani warmoebis Seqmnis gziT produqciis warmoebis moculobis gazrda da amis safuZvelze dinamikuri ekonomikuri zrdisa da dargSi momuSaveTa ricxovnobis zrdis miRweva.

sakonservo dargSi dasaxuli amocanebis gadasawyvetad 2011 wels cxinvalis sakonservo qarxnis aRdgena da modernizaciaa dagegmili, aseve sawarmos aRWurva wvenebis aseptikuri Camosxmis aparatebiT da xilisa da bostneulis fafebis damzadeba.

sakvebwarmoebis ganviTarebis TvalsazrisiT igegmeba erTwliani da mravalwliani balaxeuli da bostneuli kulturebis, mineraluri sasuqebis, herbicidebisa da sarwyavi mowyobilobebis SeZena.

tradiciuli mebostneoba sasaTbure meurneobiT Seivseba. dagegmilia saTburebis 7 aTas kv.m.—ze aSeneba, wveTovani sarwyavi sistemiTa da Txevadi sasuqebis gamoyenebiT.

2011 wels gamoiyofa saxsrebi Tevzis meurneobis Sesaqmnelad, mefutkreobisTvis mowyobilobis SeZenisa da sarwyavi sistemis „xeTagurovo-muguTi“ remontisa da aRdgenisTvis17.

samxreT oseTSi gansakuTrebuli yuradReba yovelTvis eTmoboda gzebis mSeneblobas. vinaidan respublika saSualomTian da maRalmTian zonaSia ganlagebuli, gzebis damgebebs garkveuli sirTuleebi xvdebaT win. zogjer trasebi kldovan qanebSia gasayvani, dasayenebelia damcavi jebirebi, asaSenebelia xidebi, gvirabebi, zvavsawinaaRmdego da Rvarcofis sawinaaRmdego galereebi, akvedukebi da viadukebi.

samxreT oseTis respublikis mTavar satransporto arterias transkavkasiuri saavtomobilo magistrali warmoadgens, romelic samxreT oseTs uSualod CrdiloeT oseTTan akavSirebs, xolo misi gavliT ki _ ruseTTan. es yvelaze mokle da mosaxerxebeli gzaa, romelic mTeli wlis manZilze funqcionirebs da CrdiloeT kavkasias mTel kavkasiasTan da, SeiZleba iTqvas, evropas aziasTan saimedod akavSirebs. is didi abreSumis gzis

17 saxelmwifo sainvesticio programa „samxreT oseTis respublikis agrosamrewvelo kompleqsis ganviTareba“ 2011 wlisTvis (samxreT oseTis respublikis ekonomikuri ganviTarebis saministro).

26

Tanamedrove variantad gvevlineba. transkavkasiuri magistralis proeqtirebisas gaTvaliswinebuli iyo am mSeneblobis yvelanairi ekonomikuri sargebeli; mis funqcionirebaSi ara marto saqarTvelo, aramed somxeTi da azerbaijanic iyvnen dainteresebuli. trasa SeiZleba gagrZelebuliyo iranSi, TurqeTSi, iqidan ki _ axlo aRmosavleTSi. am zRudeebze trasis gasvlis SemTxvevaSi, faqtobrivad adgilobrivi mniSvnelobis gzad gadaiqceoda saqarTvelos samxedro gza, romelic sezonurad funqcionirebda. Tumca, jer kidev 2000 wlis dasawyisSi sakuTari sazRvrebis CaketviT saqarTvelom trasis potenciali mniSvnelovnad Seamcira. aseTi mkacri da araSorsmWvreteli gadawyvetilebiT izarala yvelam, maT Soris _ saqarTvelomac. magram aq wina planze ara ekonomikuri, aramed politikuri interesebi dadga. satransporto blokadis muqariT qarTulma xelmZRvanelobam ver SeZlo da verc SeZlebda sakuTari politikuri nebis sxvisTvis Tavs moxvevas. gasagebia, rom samxreT oseTma satranzito SesaZleblobebi dakarga, magram transkavkasiuri magistrali misTvis pirvel rigSi ara ekonomikuri keTildReobis faqtori, aramed usafrTxoebis, politikuri damoukideblobis, ori oseTis mtkice kavSiris pirobaa. transkavkasiuri magistralis gareSe kiTxvis niSnis qveS TviT samxreT oseTis respublikis arsebobis sakiTxi dadgeboda. amJamad es gza aris erTaderTi satransporto arteria, romelic samxreT oseTs gare samyarosTan akavSirebs.

funqcionirebis 30 wlis manZilze transkavkasiuri magistraliT milionobiT tona tvirTi gadaizida; aseve STambeWdavia mgzavrTa raodenobac. magram rac yvelaze mTavaria, es trasa osebisTvis WeSmaritad iqca „sicocxlis gzad“. agresiebis, Tavdasxmebisa da blokadebis dros am gziT Semodioda daxmareba, rokis gvirabiT Tavs Svelodnen ltolvilebi. amJamad am gziT samxreT oseTSi Camodian politikosebi, diplomatebi, biznesmenebi, mewarmeebi, kulturis moRvaweebi, sazogadoebrivi organizaciebis wamomadgenlebi da ubralod _ stumrebi.

magram transkavkasiur magistralze imTaviTve aRmoCnda samSeneblo xarvezebi, defeqtebi, rac moZraobis siCqaresa da usafrTxoebaze aisaxeboda. 2011 wlidan daiwyo transkavkasiuri magistralis, pirvel rigSi, rokis gvirabis rekonstruqcia. 2015 wlisTvis yvela samuSaos dasruleba igegmeba. gvirabi yvela saWiro moTxovnas daakmayofilebs, mimosvlisTvis ufro moxerxebuli gaxdeba. trasaze agebuli damcavi galereebi, estakadebi, weliwadis nebismier dros trasas usafrTxos gaxdian. yvelaferi es uSualod aisaxeba respublikis usafrTxoebaze, vinaidan gaadvildeba saqonlis gatana da Semotana, rac investorebisTvis respublikas ufro mimzidvelad aqcevs.

transkavkasiuri magistralis garda, samSeneblo da saremonto samuSaoebi respublikuri mniSvnelobis gzebzecaa dagegmili. es, pirvel rigSi, cxinvali-znauris, cxinvali-leningoris, cxinvali-kvaisas trasebia. perspeqtivaSi gzebis gayvana yvela moSorebul soflamde, fermamde, saZovramde, agreTve _ sasargeblo wiaRiseulis sabadoebamde da minareluri wylebis wyaroebamdea dagegmili.

jer kidev XIX saukuneSi kavkasiur qedze rkinigzis gayvanaze iyo saubari. SemuSavda proeqti, ganisazRvra samSeneblo organizaciebi, gamoiyo saxsrebi. magram ukanasknel momentSi upiratesoba saavtomobilo gzas mieniWa. samxreT oseTSi rkinigza mxolod 1940 wels gaCnda; es iyo gori-cxinvalis toti. 1991-1992 wlebis agresiis Sedegad man funqcionireba Sewyvita, xolo liandagebi ayares.

amJamad kavkasiuri rkinigzis mSenebloba, samxreT oseTis mTebqveS gvirabis gaTxriT, dRis wesrigSi kvlav dadga. ganixileba proeqtebi, mimdinareobs teqnikuri maxasiaTeblebis Seswavla. proeqtis avtorebi miiCneven, rom mSenebloba arcTu did finansur danaxarjebsa da arcTu did

27

dros saWiroebs. aseTi gzis mwyobrSi CadgomiT gadawydeba kvaisas madneulis mopovebis aRdgenis sakiTxi, sxva samrewvelo sawarmoebs Tavisi simZlavreebis gazrdis SesaZlebloba miecemaT, soflis meurneobis muSakebs stimuli miecemaT, gaCndeba turizmisa da sakurorto seqtoris ganviTarebis perspeqtivebi, respublika ufro mimzidveli gaxdeba investorebisTvis.

samxreT oseTis respublikis satransporto mSeneblobis proeqtebSi garkveuli adgili aviamimosvlas eniWeba. rom araferi vTqvaT suverenul saxelmwifoze, is nebismieri ganviTarebuli administraciuli struqturisTvisaa aucilebeli, Tundac _ rogorc tradiciuli komunikaciebis diversificirebuli varianti. da Tu aerodromis mSeneblobis sakiTxi jer kidev ar dgas (is mxolod perspeqtivaSia), sakuTari savertmfreno meurneobisa da masTan sami moednis — cxinvalSi, leningorsa da ZauSi — Seqmna sakmaod realuria.

sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg kavSirisgabmulobis problema saswrafod gaxda gadasawyveti. vinaidan saqalaqTaSoriso satelefono kavSiri samxreT oseTisTvis mxolod saqarTvelos gavliT xorcieldeboda, saWiro gaxda tranzitorebisgan damoukidebeli xazebis gamarTva. ruseTidan samxreT oseTSi gazsadenis mSeneblobis paralelurad optikurboWkovani kabeli gaiyvanes. cxinvalamde is jer ar misula, Tumca xazis gayvana did problemas ar warmoadgens. dResdReobiT operatorebi ufro xarisxiani da misawvdomi internetkavSiriT arian dainteresebuli. mobiluri kavSiri mxolod erTi operatoris (`megafoni~) meSveobiTaa uzrunvelyofili maSin, roca momxmareblebs yvelgan aqvT arCevani, rac operatorebs Soris konkurencias qmnis da mobiluri kavSiris gaiafebasa da gaumjobesebas uwyobs xels, afarToebs sxvadasxva momsaxurebis nusxas.

rogorc ukve aRiniSna, samxreT oseTis respublikis ekonomikur seqtorSi yvelaze mkafio miRwevas „Zuarikau-cxinvalis“ gazsadeni warmoadgens, romelmac am saxis sawvavSi respublikis moTxovnileba srulad daakmayofila. gazi gaiafda, misi miwodeba Seuferxeblad xdeba. adre ruseTis gazi samxreT oseTSi saqarTvelos gavliT xvdeboda, rac tranzitis gamo fass zrdida.

samxreT oseTSi eleqtroenergiac ruseTidan Semodis. amJamad kidev erTi eleqtrogadamcemi xazi Sendeba, romlis simZlavre 35 kilovatis nacvlad 130 kvt-mde gaizrdeba. viTareba sagrZnoblad gaumjobesda zaramagis hesis amoqmedebis Sedegad (samxreT oseTis respublikis sazRvridan 30 km-Si). agreTve SemuSavda samxreT oseTSi gazze momuSave Tboeleqtrosadguris mSeneblobis proeqti. aq aseve arsebobs qarisa da mzis energiis gamoyenebis yvelanairi SesaZlebloba.

ekonomikis stabilizacias da aRmavlobas uzrunvelyofs ara mxolod mrewveloba da soflis meurneoba, aramed respublikis bunebrivi pirobebic. am mxriv samxreT oseTs gansakuTrebuli mdgomareoba aqvs. aqauri klimati adamianisTvis TiTqmis idealuria. temperaturuli balansi, naleqebis odenoba, atmosferuli wneva, haeris cirkulacia _ yvelaferi es janmrTelobisTvis sasikeToa. TviT respublika sam maRal sartyelSia ganlagebuli _ savele, saSualomTian da maRalmTianSi. landSafturi zonebic Zalian Tvalwarmtaci da mravalferovania. tyis masivebi da wylebi aqaurobas ufro amSveneben. bunebis silamaze, sufTa haeri da wyali, ekologiurad sufTa produqtebi samxreT oseTs, gansakuTrebiT _ sakurorto mSeneblobisa da turizmis ganviTarebis TvalsazrisiT, metad mimzidvels xdian.

samxreT oseTis unikaluri bunebrivi SesaZleblobebi didi xania cnobilia. jer kidev sabWoTa kavSiris dros aq mineraluri wylebis bazaze aSenda sanatoriumebi, profilaqtoriebi, dasasvenebeli saxlebi, samkurnalo dawesebulebebi, pansionatebi, turbazebi (saerTaSorisoc), pionerTa banakebi. yvelze msxvili sakurorto obieqti iyo sanatoriumi „Zau“, sadac

28

damsveneblebi mTeli ssrk-dan Camodiodnen. 1991 wlis samxedro moqmedebebisa da miwisZvris Sedegad mravali sarekreacio obieqti daingra, TviT sakurorto meurneoba ki gapartaxda.

axla es yvelaferi aRorZinebis gzazea. nel-nela yvela acnobierebs, rom es sfero SeiZleba swrafi ekonomikuri efeqtis momtani gaxdes. garda amisa, swored aq SeiZleba velodoT investiciebis Semodinebas. sakurorto meurneobisa da turizmis ganviTareba saxelmwifoTaSoris kavSirebs amyarebs, teritoriebs misawvdomsa da gaxsnils xdis, aaxloebs xalxebs da sxvadasxva saerTaSoriso proeqtis ganxorcielebis SesaZleblobas iZleva.

samxreT oseTi mineraluri wylebis mravalferovnebiTacaa unikaluri. aq 2,5 aTasze meti wyaroa, Tanac gansxvavebuli wylis qimiuri SemadgenlobiT, balneologiuri SesaZleblobebiTa da debetiT. jer kidev ssrk-is dros es wylebi avstriis, germaniis, holandiis, iaponiisa da sxva qveynebis interess iwvevda. mineraluri wylebis CamosxmiTa da gasaRebiT dakavebul ramdenime kompaniasTan winaswari SeTanxmeba miRweulia. maT Soris iyvnen iseTebic, visac undoda sasmeli wlis eqspluatacia. axla mineraluri wylebis Camosxma mxolod bagiaTisa da Zaus wyaroebidan xdeba. bagiaTis Camosasxmeli qarxnis produqcia samxreT oseTis farglebs gareTac gadis; es sawarmo dRemde respublikis rentabelur samrewvelo obieqts warmoadgens.

samxreT oseTis respublikis prezidentis mimarTvebSi parlamentisa da xalxisadmi uaxloesi aTwleulis socialur-ekonomikuri politikis ZiriTadi prioritetebia dasaxuli, romelTa Sorisac upiratesoba imas eniWeba, rasac adamianebis keTildReoba moaqvs. yuradReba imas eqceva, rom ZiriTadi Zalisxmeva im sferoebze iyos mimarTuli, romlebic uSualod ganapirobeben moqalaqeTa cxovrebis xarisxs.

turizmi _ Tanamedrove ekonomikis erT-erTi umniSvnelovanesi sferoa, romelic adamianTa moTxovnilebebis dakmayofilebasa da maTi cxovrebis donis amaRlebiskenaa gamiznuli. amasTan, msoflio bazrebze aramdgradi viTarebis pirobebSi, turizmi, ekonomikis sxva dargebisgan gansxvavebiT, ufro maRal stabilurobas amJRavnebs. am mizeziT samxreT oseTis respublikaSi turizmis ganviTarebis programa SemuSavda; am programaSi dasaxuli amocanebiT, ganxorcielebis vadebiTa da resursebiT navaruadevia urTierTdakavSirebuli miznobrivi RonisZiebebis erToblioba; agreTve _ calkeuli proeqtebiTa da programiT gauTvaliswinebeli saorganizacio, samarTlebrivi, ekonomikuri da politikur-diplomatiuri xasiaTis qmedebebi, rac turizmis mdgradi da dinamikuri ganviTarebis problemis efeqtur gadawyvetas uzrunvelyofs.

programaSi gaTvaliswinebuli debulebebi qveynis ekonomikaSi turizmis rolisa da adgilis Sesaxeb saerTo-saxelmwifoebrivi xedvisaTvis Seqmnian safuZvels; ganisazRvreba aRmasrulebeli xelisuflebis winaSe mdgomi amocanebi turizmis gansaviTareblad, agreTve _ turistuli industriis saxelmwifoebrivi mxardaWeris mimarTuleba da done.

programiT gaTvaliswinebulia turizmis sferoSi kanonmdeblobis srulyofa, samxreT oseTis respublikis teritoriaze gansakuTrebuli ekonomikuri ganviTarebis turistul-rekreaciuli zonebis gasaxsnelad normatiuli bazis Seqmna da mis safuZvelze gamajansaRebeli da turistuli daniSnulebis kompleqsebis aSeneba, samxedro agresiis dros gapartaxebuli samxreT oseTis turistuli infrastruqturis aRdgena, damsvenebelTa da turistebis uzrunvelsayofad kadrebis momzadeba, ucxour qveynebTan turizmis sferoSi TanamSromlobis ganmtkiceba. gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia samxreT oseTSi aratradiciuli turizmis ganviTarebis SesaZleblobebi _ samTo, wylis, veloturizmis, eTnoturizmisa da a.S. aq aseve SesaZlebelia

29

Seiqmnas zamTris sportis saxeobaTa centrebi, alpuri banakebi, olimpiuri momzadebis bazebi18.

mas mere, rac 20 wlis win samxreT oseTis respublika gamocxadda da saxelmwifo aRmSenebloba daiwyo, respublikis xelmZRvanelobis gansakuTrebuli yuradReba saerTaSoriso kavSirebis ganviTarebas daeTmo. 1992 wels, jer kidev samxedro moqmedebebis mimdinareobisas, Seiqmna samxreT oseTis respublikis sagareo saqmeTa saministro. pirvel etapze swored es uwyeba dakavda sagareo-ekonomikuri problemebiT. amis kvaldakval Camoyalibda samxreT oseTis respublikis ekonomikis saxelmwifo komiteti, romelic SemdgomSi samxreT oseTis respublikis ekonomikis saministrod gadakeTda.

pirveli ekonomikuri SeTanxmeba 1993 wels CrdiloeT oseTis respublikasTan daido. Semdeg, 1996 wels, moskovSi xeli moewera saxelmwifoTaSoris memorandums, romelic ekonomikuri TanamSromlobis muxlebs Seicavda. xelSekrulebebSi, romlebsac samxreT oseTis respublikis mTavrobam xeli moawera afxazeTisa da dnestrispireTis moldavur respublikebTan, adgili daeTmo urTierTkavSirebs sameurneo saqmianobis sferoSi. es sami saxelmwifo warmonaqmni gaerTianda parlamentTaSoris asambleaSi „xalxTa usafrTxoebisa da uflebebisaTvis“. asambleis erT-erTi qvedanayofi ekonomikuri sakiTxebis gadawyvetiTa da ekonomikuri TanamSromlobis ganviTarebiTaa dakavebuli.

samxreT oseTi yvelaze did ekonomikur mxardaWeras ruseTisgan iRebda. Tavidan ruseTi urTierTobebs agebda, rogorc ssrk-is samarTalmemkvidre, magram male urTierTobebis parametrebma, moculobam da pirobebma axali konturebi SeiZines. materialuri, teqnikuri da nebismieri sxva daxmareba ruseTidan samxreT oseTSi Semodioda 1990 wlis seqtembridan 2008 wlis agvistomde, magram iyo arsebiTi SezRudvebi im ubralo mizezis gamo, rom am ukanasknelis politikuri statusi garkveuli ar iyo. samxreT oseTi de faqto damoukidebel respublikad rCeboda, magram ara _ de iure.

„xuTdRiani omis“ dasrulebis Semdeg, 2008 wlis 26 seqtembers, ruseTma samxreT oseTis respublika aRiara da am momentidan drois xelaxali aTvla daiwyo. ukve 2008 wlis 17 seqtembers „samxreT oseTis respublikasa da ruseTis federacias Soris megobrobis, TanamSromlobisa da urTierTdaxmarebis xelSekrulebas“ moewera xeli. amis kvaldakval kidev 50 ormxrivi xelSekruleba daido. im xelSekrulebebs Soris, romlebic ekonomikur TanamSromlobas exeboda, aRsaniSnavia SeTanxmeba samxreT oseTis respublikis finansTa saministrosa da ruseTis federaciis finansTa saministroebs Soris finansuri daxmarebis Sesaxeb, romelic gamiznulia samxreT oseTis respublikis aRdgenaze, dabalansebuli biujetis uzrunvelyofasa da socialur-ekonomikur ganviTarebaze, agreTve _ xelSekruleba samxreT oseTis respublikis mTavrobasa da ruseTis federaciis mTavrobas Soris samxreT oseTis respublikisaTvis socialur-ekonomikuri ganviTarebis sakiTxSi daxmarebis gawevaze, xelSekruleba samxreT oseTis respublikis mTavrobasa da ruseTis federaciis mTavrobas Soris savaWro warmomadgenlobebis dawesebis Taobaze, xelSekruleba samxreT oseTis respublikis mTavrobasa da ruseTis federaciis mTavrobas Soris kapitaldabandebebis waxalisebisa da urTierTdacvis Sesaxeb, samxreT oseTis respublikis ekonomikuri ganviTarebis saministrosa da ruseTis federaciis energetikis saministros Soris _ memorandumi urTierTgagebisa da energetikis sferoSi TanamSromlobis Taobaze.

18 samxreT oseTis respublikaSi turizmis ganviTarebis programis ganxorcielebis RonisZiebaTa gegma. 2010 w. (samxreT oseTis respublikis mTavroba).

30

am da sxva xelSekrulebebis Tanaxmad, samxreT oseTma 2008 wlis agvistos Semdeg 30 miliardi rublis odenobiT sxvadasxva saxis daxmareba miiRo. respublikis aRsadgenad mniSvnelovani saxsrebi gamoiyofa, magram es ara marto komunalur da kerZo mSeneblobebs, saganmanaTleblo, jandacvis, kulturis obieqtebis, saxelmwifo dawesebulebebis farTebisa da Senobebis mwyobrSi Cayenebas exeba, aramed samxedro moqmedebebis Sedegad dazaralebuli samxreT oseTis respublikis mrewvelobisa da soflis meurneobis srulmasStabian stimulirebas.

am momentisaTvis samxreT oseTma ruseTis federaciis praqtikulad yvela subieqtTan moawera xeli xelSekrulebebs ekonomikuri TanamSromlobis Taobaze. ruseTis respublikebidan, olqebidan da regionebidan Semodioda da dResac Semodis sxvadasxva daniSnulebis tvirTi (ZiriTadad _ usasyidlod an SeRavaTiani pirobebiT). aRdgeniTi samuSaoebi msxvili saxelmwifo struqturebisa (ruseTis rkinigza, „specstroi“ da sxva) da CrdiloeT oseTis, CeCneTis, daRestnis respublikebidan, astraxanis, tambovis, samaris, novgorodis, Celiabinskis, tiumenis, volgogradis olqebidan, aseve stavropolisa da krasnodaris mxareebidan Camosuli muSebisa da brigadebis monawileobiT tardeba. bevr Senobas es struqturebi da subieqtebi sakuTari saxsrebiT aSeneben. samxreT oseTis aRdgenaSi monawileobas dsT-is qveynebis specialistebi iReben ukrainidan, belorusidan, moldovidan, yazaxeTidan, tajikeTidan.

zogi dasavluri samTavrobo Tu arasamTavrobo struqtura, saerTaSoriso organizacia drodadro avlens interess samxreT oseTis mimarT, aRniSnavs, rom respublikis aRdgenaSi, mis saerTaSoriso-ekonomikur integraciaSi Tanamonawileoba bevrs SeuZlia. xandaxan SemoTavazebulia konkretuli proeqtebi, ufro xSirad _ erToblivi. aq saubaria iseT proeqtebze, romlebSic samxreT oseTis, saqarTvelosa da, SeiZleba, romelime dasavluri koordinatoris erToblivi monawileoba igegmeba. ukanasknelni Tanxmdebian imazec, rom orive mxarem paritetul sawyisebze miiRos monawileoba. magram es yvelaferi keTili ganzraxvebia, xolo TviT SemoTavazebebi, rogorc wesi, ufro niadagis mosinjvaa cxinvalis mxridan SesaZlo reaqciis gasagebad.

mas mere, rac samxreT oseTis respublikam saerTaSorisi aRiareba moipova, igi metad dainteresda saerTaSoriso struqturebSi uswrafesi integraciiTa da am mimarTulebiT aqtiurobs kidec. Tumca dReisaTvis mas win politikuri barierebi eRobeba, romelTa gauqmebis gareSe Zalisxmeva amao iqneba. samxreT oseTis xelmZRvanelobisTvis da xalxisTvis miuRebelia is, rom zogierTi mas dResac saqarTvelos nawilad miiCnevs, „okupirebul teritoriad“ da „separatistebisa da kriminalebis buded“ moixseniebs. romel partniorobazea saubari, roca saxelzec ki _ `samxreT oseTi~ _ uars eubnebian. gaurkveveli ekonomikuri efeqtis safasurad misgan politikuri sarCulis mqone daTmobebs moiTxoven. samxreT oseTi arc axla da arc momavalSi ar daTanxmdeba saxelmwifoebrivi interesebis politikur zarals, Tundac didi ekonomikuri dividendebis sanacvlod.

aq erTi magaliTis moyvana SeiZleba. 2010 wels euTo da evrokavSiri samxreT oseTs meurneobis aRsadgenad Tavis daxmarebas dabejiTebiT sTavazobdnen. maTma warmomadgenlebma zonkaris wyalsacavi daaTvalieres, romlis kaSxalic avariul mdgomareobaSia. samxreT oseTisTvis daxmarebis programis dafinansebis naSTis farglebSi, romelic samxedro moqmedebebis dawyebis gamo darCa, isini mzad iyvnen saremonto samuSaoebisTvis 800 aTasi evro daexarjaT. amis sanacvlod, samxreT oseTs Tavis teritoriaze evropeli damkvirveblebi, maT Soris samxedroebic, unda daeSva. samxreT oseTisTvis msgavsi „gacvla“ imTaviTve miuRebeli iyo da am SemoTavazebaze uari Tqva.

31

ruseTis garda, samxreT oseTi aRiares venesuelam, nikaraguam da naurum. mxareebma rwmunebaTa sigelebis gadacemisa da delegaciebis gacvlis procedura gaiares. samTavrobo doneze Sexvedrebisas aRiniSna, rom saxelmwifoTaSorisi urTierTobebis Senebisas gansakuTrebuli adgili ekonomikur TanamSromlobas daeTmoba. mocemul etapze mxareebi vaWrobis, sameurneo proeqtebSi monawileobis, specialistebis gacvlisa da momzadebis, teqnologiebis gacvlis SesaZleblobebs swavloben.

amJamad samxreT oseTis sagareo-ekonomikuri uwyeba sxva qveynebis mxridan samxreT oseTis aRiarebis procesis gafarToebasa da gamyarebasTan dakavSirebiT did samuSaos atarebs. am siaSi gansakuTrebuli adgili belaruss ekuTvnis. es qveyana bevrjer iyo axlos am sakiTxis dadebiTad gadawyvetasTan, magram yovel jerze misi xelmZRvaneloba, koniunqturuli mosazrebebidan gamomdinare, samomavlod debda. savaraudoa, rom belarusi samxreT oseTs mainc aRiarebs. amasTan dakavSirebiT eqspertebi miiCneven, rom amis Semdeg samxreT oseTs eqneba realuri Sansi gaxdes ruseTis, belarusisa da yazaxeTis samrewvelo-sabaJo sabWosa da dsT-isa da sxva qveynebis politikuri da ekonomikuri gaerTianebebis wevri.

1997 wlis agvistoSi samxreT oseTis respublikis parlamentma miiRo kanoni „Tavisufali ekonomikuri zonebis Sesaxeb“19. kanoni miiRes ucxouri kapitaldabandebebis da teqnologiebis mozidvis, sagareo-politikuri saqmianobis sferoSi marTvis gamocdilebis gaziarebis, finansuri Semodinebebisa da mosaxleobis dasaqmebis gazrdis mizniT. kanoniT ganisazRvra Tavisufali ekonomikuri zonis rezidentis statusi, dakonkretda debulebebi ucxouri valutisa da investorebis Sesaxeb. Tavisufal ekonomikur zonebSi saerTaSoriso bizneskompaniebis Seqmna iyo gaTvaliswinebuli, romlebzec Semdegi SeRavaTebi vrceldeboda:

• registraciis daCqarebuli wesi;

• gadasaxadebisgan sruli gaTavisufleba, garda saregistracio da wliuri mosakreblebisa;

• kompaniebis savaluto avtonomia;

• sabaJo mosakreblisa da gadasaxadisgan gaTavisufleba;

• anonimuroba da komerciuli saidumloeba.

axal pirobebSi, roca samxreT oseTis respublikam aRiarebas miaRwia, mTeli qveynis Tavisufal ekonomikur zonad gadaqcevis sakiTxi sxvagvar gadawyvetas elodeba. am mizeziT samxreT oseTis respublikis parlamentma „samxreT oseTis respublikaSi gansakuTrebuli ekonomikuri zonebis Sesaxeb“ kanoni moamzada20. axali kanonmdeblobis mizans ekonomikis gadamamuSavebeli dargebis ganviTareba warmoadgens, aseve warmoebis maRalteqnologiuri dargebisa da produqciis axli saxeobebis Seqmna, turizmisa da sasanatoriumo-sakurorto sferos ganviTareba. sagangebodaa aRniSnuli, rom ucxouri saqonlis Tavisufal ekonomikur zonaSi ganTavseba da moxmareba xdeba sabaJo gadasaxadisa da damatebiTi Rirebulebis gadasaxadis gadaxdis gareSe.

naTelia, rom orive dokumenti ekonomikis ganviTarebis mizniTaa SemuSavebuli, rasac mrewvelobisa da soflis meurneobis aRzeveba Seuwyobs xels, aseve transportisa da kavSirgabmulobis srulyofa, turizmisa da mTeli 19 samxreT oseTis respublikis kanoni `Tavisufali ekonomikuri zonebis Sesaxeb“. 1997 w. (samxreT oseTis respublikis parlamenti). 20 samxreT oseTis respublikis kanoni `samxreT oseTis respublikaSi gansakuTrebuli ekonomikuri zonebis Sesaxeb“. 2011 w. proeqti (samxreT oseTis respublikis parlamentis sakanonmdeblo komiteti).

32

sarekreacio dargis ganviTareba, bunebrivi resursebis optimaluri da amavdroulad xelmomWirne gamoyeneba, sabanko sistemis mowesrigeba, axali samuSao adgilebis Seqmna. yvelaferi es ki mosaxleobis keTildReobis donis amaRlebas gamoiwvevs.

dReisaTvis samxreT oseTi arc gaeros da arc sxva saerTaSoriso struqturebis sruluflebiani wevri araa. Tumca mas etapobrivad, rogorc damoukidebel erTeuls, sxvadasxva msoflio da evropuli organizaciis muSaobaSi iwveven, pirvel rigSi ki, humanitaruli mimarTulebiT _ mecnierebis, kulturis, ganaTlebis sferoSi. samxreT oseTi ukve miiRes zogi saerTaSoriso federaciis rigebSi da mas sxvadasxva SejibrSi sakuTari droSiT SeuZlia monawileoba. yvelaferi es, SesaZloa iribad, magram mainc warmoadgens aRiarebis aqts.

Sejamebisas SegviZlia davaskvnaT, rom samxreT oseTis ekonomikuri ganviTarebis gzaze win wasawevad Sesasrulebelia rigi pirobebisa:

• yvela sakuTari resursis _ bunebrivi simdidris, teqnikuri bazis, adamianuri kapitalis, inteleqtualuri da profesionaluri SesaZleblobebis maqsimaluri produqtiulobiT gamoyeneba;

• respublikaSi Semosuli daxmarebis maqsimalurad racionalurad gadanawileba, iqneba es finansuri saSualebebi, humanitaruli tvirTebi, SemuSavebuli proeqtebi, Sedgenili programebi, teqnologiebi Tu specialistebis momzadeba da mivlineba da a.S.

• ekonomikaSi prioritetuli mimarTulebebis dasaxva, saboloo miznebis gamokveTa, perspeqtivebis gansazRvra;

• saerTaSoriso ekonomikur struqturebSi yvela arsebuli SesaZleblobis gamoyeneba, saxelmwifoTaSorisi proeqtebisa da programebis SesrulebaSi monawileoba, sakuTari iniciativebis wamoyeneba.

danarTi 1.

samxreT oseTis samrewvelo dargebis wvlili samrewvelo saqonlis saerTo moculobaSi 2010 wels

54% 18%

10%

13% 0%

manqanaTmSenebloba da liTondamuSaveba xe-tyis gadasamuSavebeli mrewveloba

kvebis mrewveloba

safqvav-saburRule da kombinirebuli sakvebis mrewveloba

samTomopovebiTi mrewveloba

poligrafiuli mrewveloba

danarTi 2.

2010 wels respublikis masStabiT ekonomikis calkeuli dargebis funqcionirebis struqtura

3%

9%0% 3%

0%

0%

1%

84%

samrewvelo produqciis moculoba

samSeneblo xasiaTis molaparakebaTa mimarTulebiT muSaobis moculoba

sasoflo-sameurneo produqcia

satransporto sawarmoebis momsaxurebaTa moculoba kavSirgabmulobis momsaxurebis moculoba

sacalo vaWrobis brunva

sazkvebis brunva

mosaxleobis fasiani momsaxurebis moculoba

danarTi 3.

2010 wels samxreT oseTis sawarmoebSi samomxmareblo saqonlis warmoebis struqtura (%)

sakvebi produqtebi

arasamrewvelo saqoneli

Rvinis, wylisa da ludis warmoeba

2009

2010

danarTi 4.

2010 wels ZiriTadi sasoflo-sameurneo kulturebis struqtura

ukanaskneli ori wlis manZilze ZiriTadi sasoflo-sameurneo kulturebis mosavlianoba

saerTo mosavali, aTasi rubli, 2010 w.

11,8

5,0

7,0

4,9 4,7

0,8

0

2

4

6

8

10

12

Озимая пшеница Ячмень Овёс

2010г.2009г.

saSemodgomo xorbali qeri Svria

2010

2009

danarTi 5.

2010 wels samxreT oseTSi sasoflo—sameurneo produqciis warmoeba (rublebSi), sakarmidamo da fermeruli meurneobebis gamoklebiT

5542,0

17448,0

8614,2

2731,4

0,0

2000,0

4000,0

6000,0

8000,0

10000,0

12000,0

14000,0

16000,0

18000,0

2010 г. 2009 г.

продукциярастениеводства

продукцияживотноводства

memcenareobis produqcia

mecxoveleobis produqcia

2009 2010

danarTi 6.

2010 wels samxreT oseTis fermerul meurneobebSi msxvilfexa rqosani saqonlis suladoba

39

ltolvilTa da qveynis SigniT gadaadgilebul pirTa

problemebis gadawyvetis zogierTi aspeqti

qarTul-osuri urTierTobebis WrilSi

merab Cigoevi

konfliqtebi, miT ufro, Tu maT SeiaraRebuli dapirispireba da msxverpli axlavs, konfliqtis mxareTaTvis aunazRaurebeli materialuri da moraluri zaralis momtania. konfliqtis Sedegebis aRmofxvra did drosa da mniSvnelovan Zalisxmevas moiTxovs da zegavlenis subieqtur da obieqtur faqtorTa cvalebad erTobliobazea damokidebuli. konfliqtis erT-erTi yvelaze rTulad aRmosafxvreli Sedegi ltolvilTa bedis gadawyvetaa, anu maTi axal adgilebze mowyoba an uwindel mudmiv sacxovrebel adgilebSi dabruneba, vinaidan es problema rogorc dabrunebulTaTvis, ise damxvdurTaTvis sasicocxlo mniSvnelobis yvela sferos exeba — samarTlebriv, politikur, moralur-eTikur aspeqtebs, xelaxali Tanacxovrebis pirobebisadmi adaptacias; ekonomikur sferos, maT Soris, yofiT doneze _ materialurs; miwaTsargeblobis sakiTxebs; saganmanaTleblo, kulturuli da socialuri momsaxurebis xelmisawvdomobas da a.S. am TvalsazrisiT gamonakliss arc qarTul-osuri konfliqti warmoadgens, romlis aqtiuri, Semdeg ki mdore faza 1989 wlidan 2008 wlamde gagrZelda da romelsac rogorc sxva konfliqtebTan msgavsi niSanTvisebebi, ise mxolod am konfliqtisaTvis damaxasiaTebeli Taviseburebebi aqvs. winamdebare naSromSi warmodgenili masalis ukeT gasagebad saWiroa aRiniSnos, rom 1989 wlis mosaxleobis sakavSiro aRweris monacemebis Tanaxmad, samxreT oseTis mosaxleoba 98 aTass Seadgenda, maT Soris 67 aTasi iyo osi da 27 aTasi _ qarTveli21 . ltolvilTa da qveynis SigniT gadaadgilebul pirTa problemebis saeqsperto kvleva aucileblad moiTxovs mokle eqskurss qarTul-osuri konfliqtis istoriaSi. winaaRmdeg SemTxvevaSi, Sesaswavl sakiTxTa sakvanZo determinantebi SeiZleba yuradRebis miRma dagvrCes. amis gareSe SeuZlebelia am konfliqtis warmoSobis ZiriTadi mizezebisa da Sedegebis gaazreba, maT Soris _ saqarTvelodan da samxreT oseTis respublikidan mosaxleobis gaxizvnis mizezebisa; aseve garTuldeba im garemoebaTa analizi, romlebmac, Cveni azriT, SeiZleba xeli Seuwyon an SeuSalon rogorc mTlianobaSi konfliqtis mogvarebas, ise ltolvilTa da qveynis SigniT gadaadgilebul pirTa maT uwindel sacxovrebel adgilebSi dabrunebas an maT dRevandel sacxovrebel adgilebSi mowyobas. konfliqtebis sferos politolog-specialistebs Soris arsebobs mosazreba, rom postsabWoTa sivrceSi konfliqtebis, maT Soris, qarTul-osuri konfliqtis warmoSobis erT-erTi ZiriTadi mizezi gaxda sabWoTa kavSiris daSla, rasac ssrk-Si Semavali mokavSire respublikebis suverenitetebis „aRlumi“ mohyva. amavdroulad, mkvlevarTa nawili miiCnevs, rom 1989 wlis noemberSi dawyebuli saqarTvelosa da samxreT oseTis respublikas Soris konfliqtis gaCaRebaSi brali mxolod saqarTvelos nacionalisturad ganwyobil xelisuflebas miuZRvis.

21 1989 wlis mosaxleobis aRweris sakavSiro monacemebi.

40

nawilobriv veTanxmebiT ra am Teziss, mainc migvaCnia, rom qarTul-osur konfliqts fesvebi qarTul-osuri urTierTobebis wiaRSi Rrmad aqvs gadgmuli22. es konfliqti Tavidanve atarebda eTnopolitikur xasiaTs. qarTuli xelisuflebebi, maTi politikuri kuTvnilebisa da saqarTveloSi arsebuli wyobis miuxedavad _ feodalebi, Tavadebi, menSevikebi, bolSevikebi, demokratebi _ saukuneebis manZilze monoeTnikuri saxelmwifos mSeneblobis strategiul mizans eswrafodnen; yvela saSualebiT cdilobdnen saqarTveloSi nacionaluri umciresobebis sakiTxi Tavis sasargeblod gadawyvetas, anu erovnuli umciresobebisTvis eTnikuri identobis warTmevas. ХХ saukune am mxriv metad TvalsaCinoa. 1920 wels saqarTvelom, isargebla ra ruseTis imperiis daSliT, romlis SemadgenlobaSic 1801 wlidan iyo, Seqmna qarTuli demokratiuli respublika da revoluciur elementebTan brZolis sababiT, xolo sinamdvileSi _ osebis fizikuri ganadgurebisa da/an maTi CrdiloeT kavkasiaSi gandevnis mizniT, samxreT oseTis winaaRmdeg farTomasStabiani agresia ganaxorciela. im omSi 18 aTasze meti osi daiRupa, xolo samxreT oseTidan ltolvilebis raodenobam, romelTa umravlesoba sakuTar samSobloSi aRar dabrunebula, 50 aTass miaRwia23. miuxedavad imisa, rom saqarTvelom dasaxul mizans _ samxreT oseTis osebis saboloo likvidacias an gandevnas _ ver miaRwia, samxreT oseTis xalxs saSineli zarali miadga.

Semdgom aTwleulebSi saqarTvelos xelisuflebam taqtika Secvala da dasaxuli strategiuli miznis misaRwevad, romelic saqarTvelos masStabiT osebis iZulebiT gaqarTvelebaze iyo mimarTuli, sxva, ufro „mSvidobiani“ da amave dros daxvewili meTodebis gamoyeneba daiwyo. aseTi politikis Sedegi gaxda is, rom dReisaTvis aRmosavleT saqarTvelosa da kaxeTis mosaxleobis mniSvnelovani nawili, warmoSobiT osebi, qarTvelebad arian miCneuli da qarTuli sazogadoebis mier praqtikulad mTlianad arian asimilirebuli24.

22 qarTul-osuri urTierTobebis konfliqturi Semadgenlis pioneruli kvleva warmodgenilia publikaciaSi: Дзидзоев В. Д., Дзугаев К. Г., Южная Осетия в ретроспективе грузино-осетинских отношений, Цхинвал, 2007 г. 23 Sereuli sakontrolo komisiis samxreT oseTis arqivis nawili da samxreT oseTis respublikis genprokuraturis monacemebi. 24 saqarTveloSi farTo antiosuri kampaniis fonze „araqarTvelTa gaqarTvelebis“ intensiuri procesi mimdinareobda. ai osebis „gaqarTvelebis“ saqarTvelos erT-erTi raionis saxelmwifo oficialuri organis gadawyvetilebis erT-erTi nimuSi: xaSuris saxalxo deputatTa sabWos raionuli aRmasrulebeli komitetis 1990 wlis 26 ivlisis gadawyvetileba №296. xaSuris raionis saxalxo deputatTa raionuli sabWos aRmasrulebelma komitetma miiRo gadawyvetileba osuri da somxuri gvarebis Sesworebis Sesaxeb. xaSuris raionis qarTuli erovnebis mcxovreblebma, romlebic osur da somxur gvarebs atareben (cxovrebaSvili, kulumbekovi, miqoiani, Saverdiani da sxv.) saqarTvelos ssr-is mecnierebaTa akdemiis javaxiSvilis saxelobis istoriul-saarqivo instituts mimarTes. instituti aRniSnavs, rom pirebi, romlebic zemoCamoTvlil gvarebs atareben, arian qarTvelebi da maT eZlevaT rekomendacia gvaris Tavdapirveli forma daibrunon. saqarTvelos ssr-is mecnierebaTa akademiis iv. javaxiSvilis sax. istoriul-saarqivo institutis monacemebis mixedviT da am pirTa TxovniT xaSuris raionis saxalxo deputatTa raionuli sabWo adgens: 1. dabadebis mowmobebis amonawerSi CamoTvlili pirebis erovneba Caiweros: qarTveli. gvarebi: kulumbekovebi — kulumbekaSvili, miqoiani — miqaSvili da a.S. xolo cxovrebaSvils survilisamebr daubrundes forma cxovrebuli, Saverdians — SaverdaSvili. 2. xaSuris Sinagan saqmeTa sammarTvelos sapasporto ganyofilebas gaewios daxmareba axali gvarebiT pasportebis miRebaSi. 3. analogiuri samuSaos Casatareblad gadawyvetileba ecnobos yvela raionsa da raisabWos. aRmasrulebeli komitetis Tavmjdomare a. danelia.

41

msgavsi mcdelobebi samxreT oseTis mkvidri, eTnikurad osi mosaxleobis mimarTac ganxorcielda da miuxedavad imisa, rom es mcdelobebi naklebad warmatebuli aRmoCnda, vidre sakuTriv saqarTveloSi, am ukanasknelis SemadgenlobaSi darCenis SemTxvevaSi, miT ufro, rom saqarTvelo suverenuli gaxda, droTa ganmavlobaSi sakuTari erovnuli identobis, enisa da kulturis dakargvis saSiSroeba metad realuri gaxdeboda. amgvar metad rTul viTarebaSi, saqarTveloSi eTnonacionalizmis dauokebeli zrdis pirobebSi, samxreT oseTis xalxma ХХ saukunis 90-ian wlebSi, upirvelesad sakuTari eTnosis SenarCunebis mizniT, gadarCenis momtani erTaderTi SesaZlo gadawyvetileba miiRo _ Tavdapirvelad samxreT oseTis avtonomiuri olqi saqarTvelos SemadgenlobaSi avtonomiuri respublikis statusamde awia25, xolo saqarTvelos xelisuflebis mier samxreT oseTis avtonomiis gauqmebis Semdeg26 _ misi Semadgenlobidan gavida da suverenuli saxelmwifo _ samxreT oseTis respublika _ gamoacxada27. Semdgomma movlenebma xalxis mier miRebul gadawyvetilebis siswore daadastura. saqarTvelos yvela regionSi, masobrivi informaciis saSualebebsa da SromiT koleqtivebSi Sovinisturi lozungebiT antiosuri kampania daiwyo: osi erovnebis pirisgan mtris xati iqmneboda, mas qarTuli miwis mimtaceblad warmoaCendnen da a.S. qarTuli sazogadoebis mniSvnelovani nawili, Tanac, mosaxleobis yvela fenis warmomadgeneli, am propagandas wamoego; sayovelTao xasiaTi SeiZina osebis samsaxurebidan gayram; maT arTmevdnen sacxovrebelsa da qonebas, zogjer _ sicocxlesac ki28. 1989 wlidan moyolebuli saqarTvelodan daaxloebiT 100 aTasi osi gandevnes. maT umetesobas sakuTari saxlebisa da qonebis mitoveba mouwia, rasac qarTvelebi daepatronen. saqarTvelodan devnili osebis umravlesoba ruseTis federaciaSi, xolo daaxloebiT 5 aTasi adamiani samxreT oseTSi dafuZnda. am ltolvilebidan saqarTveloSi dReisaTvis, mcire gamonaklisis garda, aravin dabrunebula. amavdroulad, 1989-1992 wlebis ganmavlobaSi, anu samxreT oseTis respublikaSi samSvidobo Zalebis Seyvanamde, qarTvelma nacionalistebma samxreT oseTis sruli ekonomikuri blokada moaxdines, rasac samxedro agresia mohyva. amasTan, 117 osuri sofeli gadawves an daangries, mokles daaxloebiT aTasamde osi, daiWra 2,5 aTasi adamiani, 150 adamiani ugzo-ukvlod daikarga;

SedarebisTvis: „mxolod 1926-1979 wlebSi saqarTveloSi 100 aTasze meti sxva erovnebis warmomadgeneli gaqarTvelda“. (v. gujabiZis statiidan, `literaturuli saqarTvelo~, 13 ianvari, 1989 w.) 25 samxreT oseTis saxalxo deputatTa saolqo sabWos XII sesiis 1989 wlis 10 noembris dadgenileba. 26 saqarTvelos ssr-is umaRlesi sabWos 1989 wlis 16 noembrisa da 1990 wlis 11 dekembris dadgenilebebi. 27 samxreT oseTis saxalxo deputatTa saolqo sabWos XIV sesiis 1990 wlis 20 seqtembris dadgenileba, dadasturebulia 1990 wlis 16 oqtombers da 28 noembers, Sesabamisad, XV da XVI sesiebze. 28 Sereuli sakontrolo komisiis samxreT oseTis arqivis nawili: — profesor kvanWilaSvilis statia (saqarTvelo), romelic saqarTvelos demografiuli ganviTarebis aspeqtebs exeba, sadac gaxmovanebulia idea saqarTvelos araqarTuli mosaxleobis Sobadobis SezRudvis Taobaze (gazeTi `literaturuli saqarTvelo~, 30 seqtemberi, 1988 w.) ; - profesor z. Cqvanavas statia (saqarTvelo) saTauriT `gza napovnia~ (gazeTi `komunuisti~, 21 noemberi, 1988 w.), romelSic saqarTvelodan im araqarTvelebis gasaxlebaa SeTavazebuli, romlebsac or Svilze meti hyavT. — mweral a. baqraZis interviu (saqarTvelo), romelSic saqarTveloSi mcxovreb sxva xalxebis enisa da kurturis mimarT agdebuli damokidebuleba igrZnoba (gazeTi «Молодёжь Грузии», noemberi, 1988 w.) da a.S.

42

mTlianad ganadgurda sasoflo-sameurneo, samrewvelo da socialuri infrastruqtura, gadawves saavdmyofoebi da skolebi29. samxreT oseTis respublikisTvis miyenebulma zaralma, eqspertebis gaangariSebiT, 34 miliard rusul rubls miaRwia30. am wlebis manZilze, omis saSinelebebisgan Tavis dasaRwevad da ukeTesi bedis ZiebaSi, respublikidan 40 aTasi osi gaixizna, romelTa umetesoba samSobloSi aRar dabrunebula. dangreuli soflebidan q. cxinvalSi iZulebiT gadasaxlda 5 aTasi adamiani. amavdroulad, samxreT oseTis respublikidan 16-18 aTasi qarTveli saqarTveloSi an gaixizna, an iq sacxovreblad ukeTesi cxovrebis ZiebaSi gadavida; maTma umravlesobam q. cxinvali 1991 wlis 6 ianvars, samxreT oseTis winaaRmdeg saqarTvelos pirveli SeiaraRebuli agresiis dawyebamde ramdenime dRiT adre datova. maT samxreT oseTis respublikis mTavroba devnilebad ar aRiarebs31. Cven mier wamoWrili problematikis Semdgomi ganxilva terminologiur dazustebas moiTxovs. saqme isaa, rom qarTvelebisa da osebis mier terminebis „ltolvili“ da „qveynis SigniT gadaadgilebuli piri“ (CvenSi am kategoriis aRsawerad miRebulia sityva „devnili“ _ mTargmnelis SeniSvna) gamoyenebasa da interpretaciaSi arsebiTi gansxvavebaa. samxreT oseTis respublikis kanonmdebloba „ltolvilis“, „qveynis SigniT gadaadgilebuli pirisa“ da „iZulebiT gadaadgilebuli piris“ terminebis mniSvnelobas Semdegnairad gansazRvravs: „ltolvili“ — aris piri, romelic samxreT oseTis respublikis moqalaqe ar aris da romelsac aqvs dasabuTebuli SiSi imisa, rom Tavisi sarwmunoebis, moqalaqeobis, erovnebis, garkveuli socialuri jgufisadmi kuTvnilebisa an politikuri mrwamsis gamo SeiZleba devnis msxverpli gaxdes, ar imyofeba Tavisi moqalaqeobrivi kuTvnilebis Sesabamis qveyanaSi da zemoxsenebuli SiSis gamo ar SeuZlia an ar surs am qveynis dacvis qveS yofna, agreTve, ar gaaCnia ra konkretuli moqalaqeoba da imyofeba ra aRniSnuli movlenebis Sedegad Tavisi Zveli sacxovrebeli qveynis gareT, ar SeuZlia an ar surs am qveyanaSi dabruneba amgvari SiSis gamo“32.

1. `iZulebiT gadaadgilebuli piri~ aris samxreT oseTis respublikis moqalaqe, romelmac datova Tavisi sacxovrebeli adgili misi an misi ojaxis wevrebis winaaRmdeg Cadenili Zaladobis an devnis sxva formis gamo an garkveuli socialuri jgufisadmi kuTvnilebisa Tu gansxvavebuli politikuri Sexedulebebis gamo, rac gaxda sababi konkretuli pirisa Tu pirTa jgufis mimarT mtruli kampaniisa da sazogadoebrivi wesrigis masobrivi darRvevisa, mas Seeqmna devnis realuri safrTxe33.

2. iZulebiT gadaadgilebul pirad (qveynis SigniT gadaadgilebul pirad) iTvleba:

a) samxreT oseTis respublikis moqalaqe, romelic iZulebuli gaxda daetovebina sacxovrebeli adgili ucxo qveynis teritoriaze da samxreT oseTis respublikaSi Camovida;

b) samxreT oseTis respublikis moqalaqe, romelic iZulebuli gaxda Seecvala sacxovrebeli adgili da samxreT oseTis respublikis erTi raionidan gadasuliyo samxreT oseTis respublikis sxva raionis teritoriaze Tu qalaqSi;

29 sammxrivi, rusul-qarTul-osuri komisiis daskvna, romelic qarTul-osuri konfliqtis zonaSi qonebrivi zaralis Sesafaseblad Sereulma sakontrolo komisiam Seqmna. 30 rusul-qarTul-osuri komisiis daskvna. 31 Sereuli sakontrolo komisiis samxreT oseTis nawilis monacemebi. 32 samxreT oseTis respublikis kanoni „ltolvilTa Sesaxeb“. 33 samxreT oseTis respublikis kanoni „qveynis SigniT gadaadgilebul pirTa Sesaxeb“.

43

g) ucxo qveynis moqalaqe an moqalaqeobis armqone piri, romelic kanonierad imyofeba mudmiv sacxovrebel adgilas samxreT oseTis respublikis teritoriaze da samxreT oseTis respublikis farglebSi pirveli punqtiT gaTvaliswinebuli garemoebebis gamo Seicvala sacxovrebeli adgili;

d) yofili ssrk-is SemadgenlobaSi Semavali respublikis teritoriaze mcxovrebi yofili ssrk-is moqalaqe, romelmac samxreT oseTis respublikaSi ltolvilis statusi miiRo, xolo samxreT oseTis respublikis moqalaqis statusis miiRebis Semdeg ltolvilis statusi dakarga da romelsac ltolvilis statusis moqmedebis periodSi Seeqmna garemoebebi, romlebmac samxreT oseTis respublikis teritoriaze mowyobaSi SeuSales xeli“. gasaTvaliswinebelia, rom terminSi „iZulebiT gadaadgilebuli piri“ samxreT oseTis respublikis kanonmdebloba „qveynis SigniT gadaadgilebul pirs“ gulisxmobs. amasTan, samxreT oseTisa da qarTul mxareebs Soris arsebobs seriozuli winaaRmdegobebi gadaadgilebuli mosaxleobis ama Tu im jgufis ltolvilebad an qveynis SigniT gadaadgilebul pirebad cnobasTan dakavSirebiT. winaaRmdegobebi ara mxolod terminebis „ltolvili“ da „qveynis SigniT gadaadgilebuli piri“ formlur gamoyenebas exeba, aramed am cnebebis Sinaarssac; gadaadgilebul pirTa am or kategorias kanoni sxvadasxva statuss da, amdenad, sxvadasxva uflebasa da movaleobas aniWebs. samxreT oseTisa da qarTuli mxareebis mier am ori terminis Sinaarsisa da gamoyenebis mimarT gansxvavebuli midgomis mizezi politikur-samarTlebrivi xasiaTisaa da mdgomareobs imaSi, rom samxreT oseTis osebi, romlebic erebis TviTgamorkvevis uflebis sayovelTao principsa da, agreTve, samxreT oseTis respublikis teritoriaze Catarebuli referendumebis Sedegebs eyrdnobian, dasabuTebulad miiCneven Tavis saxelmwifos suverenulad, damoukideblad, gaeros wevri ramdenime qveynis mier aRiarebulad, saerTaSoriso samarTlis subieqtad da amitom saqarTvelodan samxreT oseTSi gadaadgilebuli yvela piri iseve, rogorc samxreT oseTidan mezobeli saxelmwifo saqarTvelos teritoriaze gadaadgilebuli pirebi samxreT oseTis respublikaSi ltolvilebad iTvlebian. qarTuli mxare ki aseT pirebs qveynis SigniT gadaadgilebulebad (devnilebad _ mTargmnelis SeniSvna) miiCnevs gamomdinare iqidan, rom igi samxreT oseTs saqarTvelos ganuyofel nawilad Tvlis. mTeli konfliqtis ganmavlobaSi antiosur qmedebebSi yvelaze aqtiur monawileobas samxreT oseTis dedaqalaqis _ cxinvalis _ garSemo mdebare qarTuli soflebis macxovreblebi iRebdnen. am soflebidan 1989-1992 wlebSi yvela osi ganidevna, xolo maTi saxlebi da qoneba an ganadgurda, an qarTvelma Tanasoflelebma miisakuTres. cxinvalidan CrdiloeT oseTSi mimavali erTaderTi saavtomobili gza, romelic am soflebze gadioda, ganuwyvetliv iblokeboda, xolo roca ixsneboda, am gzaze mimavali osebi regularulad damamcirebeli Cxrekisa da agdebuli damokidebulebis msxverpli xdebodnen. am soflebis macxovrebelTa mier Seqmnili samxedro formirebebi, arsiT ki _ banddajgufebebi, osi mosaxleobis winaaRmdeg umZimes danaSaulebs sCadiodnen34.

34 1992 wlis 20 maiss banddajgufebam, romelic qarTuli soflebis (kexvi, qurTa, aCabeTi, Zarcemi) macxovreblebisgan Sedgeboda, SemovliT gzaze, osur sofel zarTan, CausafrTda da q. cxinvalidan momavali ltolvilTa kolona daxvrita. daiRupa 34 adamiani, maT Soris moxucebi, bavSvebi da qalebi. 1991 wlis 18 marts qarTul sofel eredvTan banddajgufebis warmomadgenlebma, am soflis macxovrebelTa monawileobiT, gzaze mimavali avtobusidan erovnebiT osi 12 mamakaci, mezobeli osuri soflebis mcxovreblebi, gadmosxes da wamebis Semdeg cocxlad damarxes da a.S.

44

Semdgom wlebSi aRniSnuli soflebi da maTi macxovreblebi qarTuli xelisuflebis mier samxreT oseTis winaaRmdeg sadazvervo saqmianobis placdarmad, sxvadasxva provokaciisa da antiosuri qmedebebisTvis gamoiyeneboda. miuxedavad gancdili ubedurebebisa, 1992 wlis konfliqtis cxeli fazis damTavrebidan ramdenime wlis Semdeg samxreT oseTis mosaxleobam „galRoba“ daiwyo, osebsa da qarTvelebs Soris yofiT doneze kontaqtebi aRdga. samxreT oseTis respublikisa da saqarTvelos sazRvarze, sakuTriv moqalaqeebis _ qarTvelebisa da osebis _ iniciativiT, sofel ergneTTan gaCnda da funqcionireba daiwyo bazrobam, romlis erTi nawili ganlagebuli iyo samxreT oseTis, meore nawili ki _ saqarTvelos teritoriaze. Tavisi erovnuli kuTvnilebis miuxedavad, adamianebi bazrobis mTel teritoriaze Tavisuflad gadaadgildebodnen, urTierTobdnen, garigebebs debdnen da a.S. yoveldRiurad bazrobas ramdenime aTasi adamiani stumrobda; urTierTobis procesSi adamianebs Soris kavSirebi da ndoba aRdga. samxreT oseTis xelisufleba qveyanaSi Tavisufal gadaadgilebas, samlocveloebis monaxulebas, osebsa da qarTvelebs Soris bizneskontaqtebs xels ar uSlida. 1992 wels dagomisis xelSekrulebis safuZvelze Seqmnilma Sereulma sakontrolo komisiam, romelic samxreT oseTis respublikis, saqarTvelos, ruseTis federaciisa da misi subieqtis _ CrdiloeT oseTis respublika - alaniis (romlis teritoriazec saqarTvelodan yvelaze meti ltolvili gadasaxlda) warmomadgenlebisgan Sedgeboda, saqarTvelosa da samxreT oseTis respublikas Soris da regionSi mSvidobis damyarebisa da savaWro-ekonomikuri kontaqtebis (individualur Tu sawarmo subieqtebis doneze) ganviTarebis saqmeSi garkveul progress miaRwia. Sereuli sakontrolo komisiis farglebSi, gaeros ltolvilTa umaRlesi komisris da euTos SuamdgomlobiT, 1997 wlis 13 Tebervals gadaadgilebul pirTaTvis mniSvnelovani dokumenti miiRes: „qarTul-osuri konfliqtis Sedegad ltolvilTa da iZulebiT gadaadgilebul pirTa uwindel mudvim sacxovrebel adgilebSi nebayoflobiTi dabrunebis wesi“. imave wels samxreT oseTis respublikis xelmZRvanelobam ltolvilTa da sxva gadaadgilebul pirTa dabrunebisa da mowyobis xelSemwyobi normatiul-samarTlebrivi aqtebis mTeli paketi miiRo35. 2000 wlis 23 Tebervals samxreT oseTis respublikis monawileobiT ruseTis federaciisa da saqarTvelos mTavrobebs Soris qarTul—osuri konfliqtis zonaSi ekonomikis aRdgenisa da ltolvilTa dabrunebis sakiTxTan dakavSirebiT urTierTqmedebis, gadaadgilebul pirTa dabrunebis, mowyobis, integraciisa da reintegraciis Sesaxeb saxelmwifoTaSorisi programis SemuSavebis Taobaze xelSekruleba daido. miuxedavad imisa, rom programis srulad realizeba ver moxerxda, dafiqsirda konfliqtis mxareebis swrafva ltolvilTa da qveynis SigniT gadaadgilebul pirTa problemebis nabij-nabij gadawyvetisken. es ar niSnavs, rom ltolvilTa problemebis gadawyvetaSi garRveva moxda da maTi uwindel mudmiv sacxovrebel adgilebze usafrTxo, nebayoflobiTi, Rirseuli dabrunebisTvis yvela piroba Seiqmna. Tumca, SesaZloa, nela, rTulad, magram dabrunebisTvis aucilebeli pirobebis Seqmnis procesi mkvdari wertilidan daiZra.

35 Указ Президента Республики Южная Осетия от 11 июнья 1997 г. «О первоочередных мерах по содействию процессу возвращения беженцев и вынужденных переселенцев в Южную Осетию» (ix. danarTi 1). Постановление Правительства Республики Южная Осетия о принятии «Программы комплексного решения проблем беженцев и вынужденных переселенцев».

45

momdevno wlebSi, Sereuli sakontrolo komisiis farglebSi da gaeros ltolvilTa umaRlesi komisris partnioruli monawileobiT, zemoxsenebuli „wesis...“ formatSi ruseTis federaciidan saqarTveloSi 67, xolo samxreT oseTis respublikaSi 470 ojaxi daabrunes36. ltolvilebma saqarTvelodan samxreT oseTSic daiwyes dabruneba, umetesad _ cxinvalisa da znauris raionebSi37. qarTul-osuri urTierTobebis amgvari scenariT ganviTareba xels ar aZlevda qarTul mTavrobas m. saakaSvilis meTaurobiT, romelic 2003 wels saqarTveloSi xelisuflebis xelSi Cagdebisas Tavis xalxs samxreT oseTisa da afxazeTis saqarTveloSi dabrunebas dahpirda. qarTul-osuri konfliqtis mogvarebisa da ltolvilTa problemebis gadawyvetisken gadadgmuli yvela pozitiuri nabiji, rac ase rTulad iqna miRweuli, saqarTvelos axalma xelisuflebam ukuagdo: saqarTvelo calmxrivad gavida yvela im saerTaSoriso SeTanxmebidan, rac konfliqtis mogvarebas exeboda38. saqarTvelo ugulebelyofda nakisr valdebulebebs Sereuli sakontrolo komisiis farglebSi, romlis saqmianoba TandaTanobiT minimumamde davida da formaluri gaxda. axalma qarTulma xelisuflebam samxreT oseTis ekonomikuri blokadis reJimi maqsimalurad gaamkacra, daxura ergneTis bazroba, rac saziano, pirvel rigSi, qarTuli mosaxleobis interesebisTvis iyo. erTi sityviT, qarTvelebsa da osebs Soris urTierTgagebisa da ndobis aRdgenisTvis damyarebuli yvela kavSiri qarTuli mxaris mecadineobiT gawyda. qarTuli xelisufleba praqtikulad Riad emzadeboda qarTul-osuri da qarTul-afxazuri konfliqtebis Zalismieri gziT gadawyvetisTvis, rac scada kidec39.

36 Sereuli sakontrolo komisiis samxreT oseTis nawilis arqivi. 37 simptomaturia, rom samxreT oseTSi dabrunebulebi maTi dabrunebis adgilebSive dafuZndnen, xolo saqarTveloSi dabrunebulebi drois mokle monakveTSi iZulebuli gaxdnen isev ruseTis federaciaSi dabrunebuliyvnen. xelmeored devnilTa gamokiTxvam gadasaxlebis mizezi gamoavlina, is martivi da banaluria — saqarTveloSi maTi mowyobis elementaruli pirobebic ki ar SeuqmniaT, maT arc aravin elodeboda da isini arc aravis sWirdeboda. 38 SeTanxmeba ruseTis federaciisa da saqarTvelos respublikas Soris, Crdilo oseTis respublika alaniasa da samxreT oseTis respublikis monawileobiT „SeTanxmeba saqarTvelo—oseTis konfliqtis mowesrigebis principebis Sesaxeb“ 1992 wlis 24 ivnisi (dagomisis SeTanxmeba). ruseTis federaciis mTavrobasa da saqarTvelos mTavrobas Soris SeTanxmeba qarTul—osuri konfliqtis zonaSi raionebis ekonomikuri aRdgenis Sesaxeb, 1993 wlis seqtemberi. memorandumi qarTul—osuri konfliqtis monawile mxareTa Soris uSiSroebis uzrunvelyofisa da urTierTndobis ganmtkicebis RonisZiebaTa Sesaxeb. gancxadeba e. SevardnaZisa da l. Cibirovis (saqarTvelosa da samxreT oseTis respublikis prezidentebi) Sexvedris Sesaxeb, q. vladikavkazi, 1996 wlis 27 agvisto., 1997 wlis 14 noemberi, sof. java (samxreT oseTi) da 1998 wlis 20 ivnisi q. borjomi (saqarTvelo). SeTanxmeba saqarTvelos mTavrobasa da ruseTis federaciis mTavrobas Soris (samxreT oseTis respublikis mTavrobis monawileobiT) „qarTul—osuri konfliqtis zonaSi ekonomikis aRdgenisa da ltolvilTa dabrunebis Sesaxeb“, 2000 wlis 23 dekemberi. gancxadeba e. kokoiTisa da z. Jvanias Sexvedris Sesaxeb, 2004 wlis 5 noemberi (samxreT oseTis respublikis prezidenti da saqarTvelos premier-ministri). Sereuli sakontrolo komisiis gadawyvetileba „qarTul—osuri konfliqtis Sedegad ltolvilTa da iZulebiT gadaadgilebul pirTa adrindel oficialur sacxovrebel adgilebSi nebayoflobiTi dabrunebis RonisZiebaTa Sesaxeb“, 1997 wlis 13 Tebervali (oqmi №7) aseve qarTul—osuri konfliqtis Sedegad ltolvilTa da iZulebiT gadaadgilebul pirTa adrindel ooficialur sacxovrebel adgilebSi nebayoflobiTi dabrunebis wesi (ix. danarTi 2). 39 2004 wlis agvistoSi m. saakaSvilis reJimma `samxreT oseTis sakiTxis“ Zalismieri gadawyvetis pirveli mcdeloba ganaxorciela. saqarTvelos Tavdacvisa da Sinagan saqmeTa saministroebis ramdenime qvedanayofma samxreT oseTze Tavdasxma miitana. cdilobdnen ra cxinvalis garSemo strategiuli simaRleebis dakavebas, Zaus raionis gavliT samxreT oseTis respublikisTvis sasicocxlo mniSvnelobis rokis gvirabis xelSi Cagdeba surdaT. saqarTvelos mxridan

46

qarTuli soflebi, saidanac cxinvals cecxls uxsnidnen, saomari moqmedebebis dros 2008 wlis 10-12 agvistos ganxorcielebuli kontrSetevisa da sapasuxo saartilerio cecxlis Sedegad daingra, am soflebis mosaxleoba ki, romlis umetesoba qarTulma xelisuflebam samxreT oseTze Tavdasxmamde ramdenime dRiT adre saqarTvelos teritoriaze gadaiyvana, Tavis sacxovrebel adgilebs veRar daubrunda da amJamad ltolvilebad iTvlebian. am adamianTa ricxvi daaxloebiT 15-16 aTass Seadgens. Tavis mxriv, 2008 wlis 7—12 agvistos qarTuli agresiis gamo, samxreT oseTidan kvlav gaixizna 30 aTasze meti erovnebiT osi. omis dasrulebis Semdeg maTi umravlesoba samSobloSi dabrunda. 2008 wlis xuTdRiani omis msvlelobisas, arsebuli siebis mixedviT, samxreT oseTis mxares 600-ze meti adamiani daiRupa, daaxloebiT 2 aTasi daiWra, Svidi osi erovnebis adamiani ugzo-ukvlod daikarga. samxreT oseTis respublikasa da mis moqalaqeebs aunazRaurebeli materialuri zarali miadga, romelic mraval miliard rusul rubls Seadgens. infrastruqtura faqtobrivad Tavidanaa aRsadgeni40. mTlianobaSi, samxreT oseTSi praqtikulad ar darCenila ojaxi, sadac 1989-2008 wlebSi saqarTvelos mxridan ganxorcielebuli konfliqturi zewolis Sedegad daRupuli an daWrili naTesavi ar hyavdes. qarTul-osuri konfliqtis mogvarebisa da ltolvilTa da qveynis SigniT gadaadgilebul pirTa problemebis gadawyvetis gzebis Ziebisas, zemoT moyvanil garemoebebTan erTad unda gaviTvaliswinoT am garemoebebidan gamomdinare faqtorebic, romlebic ara marto konfliqtis mogvarebas, aramed samxreT oseTis respublikasa da saqarTveloSi, Tavis uwindel mudmiv sacxovrebel adgilebze ltolvilebisa da qveynis SigniT gadaadgilebul pirTa mniSvnelovani raodenobis ganWvretad momavalSi dabrunebis SesaZleblobasac kidev ufro arTuleben. am faqtorTagan ramdenimes moviyvanT:

1. statusis Taobaze samxreT oseTis respublikisa da saqarTvelos diametralurad gansxvavebuli poziciebi, rac uaryofiTad moqmedebs ltolvilTa problemebis gadawyvetaze.

2. 1989 wlis noembridan 2008 wlamde samxreT oseTis respublikis winaaRmdeg saqarTvelos xelisuflebebis qmedebebis politikur Sefasebis

konfliqtis Zalismieri gadawyvetis mcdeloba mogeriebuli iqna, samxedro avantiura CaiSala, Tumca problemis samxedro Zalis gamoyenebiT gadawyvetis survili qarTvel xelmZRvanelebs SerCaT. xangrZlivi da mravalmxrivi momzadebis Semdeg, pirveli mcdelobidan sul raRac 4 wlis Tavze, saqarTvelos xelmZRvanelobam isev wamoiwyo samxedro avantiura 2008 wlis 7-8 agvistos Rames da aviaciisa da mZime artileriis yvela saxeobis gamoyenebiT samxreT oseTis respublikaze farTomasStabiani samxedro agresia ganaxorciela. daibomba mZinare qalaqi cxinvali da ramdenime osuri sofeli da daba, cecxli gaixsna yumbarmtyorcnebidan da tankebidan (gamoiyeneboda akrZaluli kaseturi yumbarebi da Wurvebi), ris Sedegadac masobrivad daiRupa mSvidobiani mosaxleoba. oms gamoqceul ltolvilebs cxinvali—vladikavkazis trasaze samxreT oseTSi SemoWrili qarTuli tankebi da jariskacebi xvretdnen. samxedro moqmedebebSi aqtiurad monawileobdnen samxreT oseTis qarTuli soflebis macxovreblebic. am soflebidan uxsnidnen cecxls cxinvalsa da osur dasaxlebul punqtebs. 2008 wlis 9 agvistos saRamoxans cxinvalSi Semosulma ruseTis samxedro nawilebma qarTuli samxedro formirebebis Seteva SeaCeres, xolo 12 agvistosTvis isini brZolebis Sedegad samxreT oseTis teritoriidan ganidevnen. samxreT oseTis leningoris raioni, romlis umetesi nawili 18 wlis ganmavlobaSi saqarTvelos okupaciis qveS imyofeboda, ganTavisuflda. 40 ruseTis federaciis prokuraturasTan arsebuli sagamoZiebo komitetisa da samxreT oseTis respublikis generaluri prokuraturis masalebi; agreTve, adamianis uflebebis sakiTxebSi samxreT oseTis respublikis prezidentis rwmunebulis monacemebi.

47

ararseboba rogorc sakuTriv saqarTvelos xelisuflebis, ise saerTaSooriso organizaciebis _ euTos, evrokavSirisa da gaeros _ mxridan. samxreT oseTis moqalaqeebis gansakuTrebul aRSfoTebas iwvevs imis mcdeloba, rom agresori saqarTvelo gadaaqcion agresiis msxverplad da imis mtkiceba, TiTqos 2008 wlis agvistoSi omi saqarTvelos ar dauwyia.

3. ltolvilTa problemis gadaWraze Zalze uaryofiTad aisaxeba saqarTvelos xelisuflebis mxridan iuridiulad damavaldebulebeli dokumentis xelmoweraze uari, romelic mas momavalSi samxreT oseTis respublikisa da afxazeTis winaRmdeg Zalis gamoyenebaze aaRebinebda xels. 4. gasaTvaliswinebelia da saqarTvelodan da samxreT oseTis respublikidan ltolvilTaTvis asaxsnelia, rom uwindel mudmiv sacxovrebel adgilebSi dabrunebaze Tanxmobis SemTxvevaSi, maTi dabruneba ganxorcieldeba sxva saxelmwifoSi. am garemoebis gaTvaliswinebiT dasacavia dabrunebis erT-erTi ZiriTadi principi _ nebayoflobiToba. 5. qarTvelebsa da osebs Soris ndobis donis amaRlebis xelisSemSlelia saqarTvelos saxelisuflebo struqturebis, rigi qarTveli istorikosebis, eTnografebisa da masobrivi informaciis saSualebebis warmomadgenelTa mxridan qarTul-osuri urTierTobebis istoriis destruqciuli, mavne da, rac mTavaria, mcdari interpretacia. 6. qarTul-osuri konfliqtis Sedegebis aRmofxvrisas ltolvilTa da qveynis SigniT gadaadgilebul pirTa mowyobis sakiTxTa nawilSi, Cveni azriT, gasaTvaliswinebelia Zalze mniSvnelovani garemoeba _ ukanaskneli oci wlis manZilze, erTmaneTisgan faqtobrivad srul izolaciaSi yofnisas, samxreT oseTisa da qarTul sazogadoebebSi Camoyalibda Taoba, romelsac konfliqtma memkvidreobiT erTmaneTis mtroba da undobloba gadasca. 7. ltolvilTa dabrunebisa da maT uwindel mudmiv sacxovrebel adgilebSi mowyobis sakiTxis gadawyvetisas seriozul garTulebebs am problemis e.w. „socialur—ekonomikuri“ Semadgeneli Seqmnis, anu _ sacxovrebel adgilebSi dasabruneblad saWiro ekonomikuri da socialuri pirobebis ararseboba da maTi praqtikulad Tavidan Seqmnis aucilebloba. 8. viTarebis analizi migvaniSnebs, rom safuZvliania eWvi imis Taobaze, Tu ramdenad aqvs saqarTvelos politikuri neba da materialuri baza saqarTvelodan 100 aTasi osi ltolvilis maT uwindel sacxovrebel adgilebSi usafrTxod, Rirseulad dasabruneblad da mosawyobad, an _ saqarTveloSi dabrunebis survilis armqoneTaTvis maTi dakarguli qonebis sakompensaciod. am eWvebs realuri niadagi aqvs, rac namdvilad ar uwyobs xels ltolvilTa sakiTxis gadaWras. 9. konfliqtis Sedegad rogorc samxreT oseTidan, ise saqarTvelodan gadaadgilebuli pirisTvis „ltolvilis“ da/an „qveynis SigniT gadaadgilebuli piris“ statusis gansazRvrisa da dafiqsirebisas konfliqtis mxareTa gansxvavebuli midgomebi. 10. rogorc cnobilia, qarTul-osuri da qarTul-afxazuri konfliqtebis Sedegad ltolviTa da qveynis SigniT gadaadgilebul pirTa problemebiT axla yvelaze ufro Jenevis diskusiebze arian dakavebuli, sadac samxreT oseTis respublikisa da afxazeTis warmomadgenlebic sruluflebian pirobebSi monawileoben. am moedanze SesaZloa Znelad, magram konkretuli progresi mainc SeiniSneba ltolvilTa da gadaadgilebul pirTa bedis gadawyvetaSi. miuxedavad amisa, politikuri dividendebis miRebis mizniT, saqarTvelos xelisuflebam gaeros generalur asambleaze, sadac samxreT oseTis respublikisa da afxazeTis warmomadgenlebi ar monawileobdnen da problemis gadawyvetis sakuTar xedvas ver waradgendnen, ltolvilTa da gadaadgilebul pirTa dabrunebis sakiTxi gansaxilvelad samjer gaitana. Sedegad, gaeros generalurma asambleam Tavisi arsiT deklaratiuli xasiaTis rezoluciebi

48

miiRo, ramac Jenevis diskusiebis formatSi isedac arcTu ioli samuSao kidev ufro gaarTula. 11. gasaTvaliswinebelia, rom samxreT oseTis respublikaSi ltolvilTa da gadaadgilebul pirTa uwindel sacxovrebel adgilebSi dabrunebisa da Rirseuli mowyobis problemas mWidrod ukavSireben saqarTvelos mier samxreT oseTis respublikisa da misi moqalaqeebisaTvis qarTuli agresiis Sedegad miyenebuli qonebrivi da moraluri zianisTvis materialuri-finansuri kompensaciis gadaxdis sakiTxs. amrigad, zemoT warmodgenilia is garemoebebi da faqtorebi, romlebic saqarTvelodan da samxreT oseTidan ltolvilebs uwindel mudmiv sacxovrebel adgilebSi dabrunebas udavod uSlian xels. sainteresoa, arsebuli realiebis gaTvaliswinebiT rogoria am rTuli da mtkivneuli problemis gadaWris perspeqtivebi? ra nabijebia gadasadgmeli imisTvis, rom droTa ganmavlobaSi SesaZlebeli gaxdes ltolvilTa da iZulebiT gadaadgilebul pirTa saxlebSi dabruneba? safiqralia, rom am sakiTxSi progresis misaRwevad mizanSewonilia safuZvlad saerTaSoriso samarTlis sayovelTaod aRiarebuli normebis aReba, romlebic ltolvilebTan da gadaadgilebul pirebTan dakavSirebul urTierTobebs aregulireben. saubaria, kerZod, im principebze, romlebsac 1957 wlis ltolvilTa statusis Sesaxeb konvencia da misi 1967 wlis protokoli Seicavs, agreTve _ qveynis SigniT gadaadgilebul pirTa Sesaxeb 1998 wlis saxelmZRvanelo principebi, anu 1989—2008 wlebSi saqarTvelodan da samxreT oseTidan ltolvilTa, qveynis SigniT da sxva gadaadgilebul pirTa nebayoflobiT, usafrTxo da Rirseulad dabrunebis uflebaze. amasTan, viTarebis gaumjobesebisa da ndobis gazrdis mizniT aucilebelia konkretuli nabijebis gadadgma Semdegi ZiriTadi principebis safuZvelze: a) qarTul-osuri urTierTobebis politikuri mogvarebis miRwevis aucilebloba, rogorc nebayoflobiT dabrunebulTa usafrTxoebis uzrunvelyofis umniSvnelovanesi nawilisa, xolo saTanado koordinaciis SemTxvevaSi _ usafrTxoebis garantiebisa, rac Tavsebadi unda iyos nebayoflobiTi, usafrTxo da Rirseuli dabrunebis moTxovnasTan; b) qarTuli xelisuflebisa da saerTaSiroso organizaciebis mier obieqturi politikuri Sefaseba 1989-1992, 2004 da 2008 wlebSi samxreT oseTis winaaRmdeg saqarTvelos mier ganxorcielebuli agresiuli qmedebebisa, rac gaxda saqarTvelodan da samxreT oseTidan mosaxleobis gaxizvnis ZiriTadi mizezi. ltolvilebs rogorc saqarTvelodan, ise samxreT oseTidan ufleba aqvT da unda icodnen sakuTari sacxovrebeli adgilebidan maTi gaxizvnis WeSmariti mizezebi da ar unda eyrdnobodnen maTi xelisuflebisa da angaJirebuli masmediis mier am mizezebis Sesaxeb Tavs moxveul cru warmodgenebs. Cveni azriT, xelisuflebebis qmedebebis obiqturi Sefaseba ltolvilTa problemebis gadawyvetas Seuwyobda xels, radgan:

— sarwmuno informacia iZulebiT gadaadgilebul pirTaTvis mimdinare movlenebis realurad Sefasebis safuZveli gaxdeboda, raTa am movlenebSi maT SeZlon sakuTari adgilis povna da am garemoebebis mixedviT miiRon gaazrebuli, arsebul realiebze dafuZnebuli gadawyvetileba, usafrTxoebis pirobebis gaTvaliswinebiT, uwindel mudmiv sacxovrebel adgilebSi dabrunebasa Tu axlandel sacxovrebel adgilebSi dafuZnebis Sesaxeb;

— Tavis mxriv, samxreT oseTSi saqarTvelos mier ganxorcielebuli qmedebebis obieqturi politikuri Sefaseba daexmareboda mimRebi Temebis warmomadgenlebs yofiliyvnen ufro momTmeni da didsulovani nebayoflobiT dabrunebulebis mimarT, romlebic maT warmodgenaSi aRiqmebian, rogorc im eris warmomadgenlebi, visma xelmZRvanelobamac maT amdeni ubedureba moutana;

49

— dabolos, mimRebi mxaris xelmZRvanelobisTvis es iqneboda garkveuli saxis berketi, gadaadgilebul pirTa problemis obieqturi da samarTliani mogvarebisTvis moralur-fsiqologiuri da politikuri platforma.

g) ltolvilebTan dakavSirebuli sakiTxebis gadawyvetisas mniSvnelovania, rom gadawyvetilebebis mimRebi Tanamdebobis pirebi am ltolvilebis bediT iyvnen Sewuxebuli da maT sakuTari politikuri TamaSebisTvis ar iyenebdnen. am TvalsazrisiT niSandoblivia saqarTvelos xelmZRvanelobis pozicia samxreT oseTis respublikis leningoris raionidan erovnebiT qarTveli, daaxloebiT 6 aTasi ltolvilis mimarT, romlebic 2008 wlis agvistodan saqarTvelos teritoriaze, werovanis dasaxlebaSi imyofebian. samxreT oseTis xelmZRvanelobam oficialurad ganacxada, rom Tanaxmaa daubrunos es adamianebi maT uwindel mudmiv sacxovrebel adgilebs, TavianT saxlebsa da kerZo sakuTrebas, radgan isini samxreT oseTis respublikis winaaRmdeg samxedro moqmedebebSi ar monawileobdnen. am gancxadebas oficialuri Tbilisis mxridan erTob Taviseburi, magram mosalodneli reaqcia mohyva: ltolvilebs sakuTar saxlebSi dabrunebis uflebaze uari eTqvaT mogonili mizeziT _ usafrTxoebis ararsebobis gamo, Tumca maTi umravlesoba usafrTxod da winaaRmdegobebis gareSe sistematurad akiTxavs sakuTar saxlebs, amuSavebs nakveTebs, sargeblobs imave privilegiebiT, riTac raionis sxva macxovreblebi.

d) saqarTvelos mier samxreT oseTisa da afxazeTis winaaRmdeg Zalis gamouyeneblobaze iuridiulad damavaldebulebeli dokumentis xelmowera. saqarTvelos xelisuflebis mxridan am nabijis gadadgma ndobis gazrdas Seuwyobs xels. samxreT oseTis mosaxleobaSi, leningoridanac, erovnebiT qarTvel ltolvilebs Soris Catarebulma gamokiTxvebma aCvena, rom dReisaTvis Cveni moqalaqeebis mniSvnelovan nawils sakuTar samSobloSi stabiluri mSvidobis damyarebis ar sjera da saqarTvelos mxridan axal agresias ufrTxis.

e) aRiareba uflebebisa, rom ltolvilebsa da qveynis SigniT gadaadgilebul pirebs aqvT TavianT uwindel sacxovrebel adgilebSi nebayoflobiTi, usafrTxo da Rirseuli dabrunebis ufleba, aseve _ amgvari dabrunebisaTvis saTanado pirobebis qonis an amJamindel sacxovrebel adgilebSi mowyobis ufleba.

v) imis gaTvaliswinebiT, rom qarTul-osuri konfliqtis Sedegad dazaralebulTagan bevrma Tavis droze, sxvadasxva mizezis gamo, ltolvilisa da qveynis SigniT gadaadgilebuli piris statusis misaRebad oficialuri registracia ver gaiara, aseve imis gaTvaliswinebiT, rom wlebis Semdeg bevrma ltolvilma da gadaadgilebulma pirma es statusi dakarga, magram imis gaTvaliswinebiTac, rom konfliqtis Sedegad am pirebs realuri materialuri da moraluri zarali miadgaT, samarTliani iqneboda: an dazaralebuli pirisTvis restituciis da/an kompensaciis uflebis miniWebis kriteriumad ganisazRvros iZulebiT gadaadgilebis dadasturebuli faqti, agreTve _ qarTul-osuri konfliqtis Sedegad pirisTvis zaralis miyeneba da ara _ ltolvilisa da qveynis SigniT gadaadgilebuli piris statusi, an ltolvilisa Tu qveynis SigniT gadaadgilebuli piris statusi daudasturdes da aRudges yvela pirs, miuxedvad misi erovnebisa da uwindeli sacxovrebeli adgilisa, vinc aseTad iqca 1989 wlidan 2008 wlis CaTvliT da visi uwindeli sacxovrebeli adgilic iyo an saqarTveloSi, an samxreT oseTis respublikaSi;

z) konfliqtis mxareebma da am problematikiT dakavebulma Sesabamisma saerTaSoriso organizaciebma aRiaron rogorc samxreT oseTidan, ise saqarTvelodan ltolvilTa da qveynis SigniT gadaadgilebul pirTa ufleba restituciaze an/da dakarguli sacxovrisisa da qonebis kompensaciaze,

50

miuxedavad maTi erovnebisa, uwindeli da axlandeli sacxovrebeli adgilisa. amasTan, am uflebis realizeba unda moxdes arCevanis gakeTebis gziT:

- an uwindel sacxovrebel adgilebSi nebayoflobiTi, usafrTxo da Rirseuli dabrunebis sasargeblod;

- an axali sacxovrebeli adgilisa da dakarguli sacxovrisisa da qonebis kompensaciis uflebis sasargeblod. im pirTaTvis ki, vinc uwindel sacxovebel adgilebSi dabrunebas ar moisurvebs _ moraluri zaralis kompensaciis gaTvaliswinebiT; amasTan, miuRebelia ltolvilebze, qveynis SigniT an sxva gadaadgilebul

pirebze raime formiT zewola dabrunebasTan an axal sacxovrebel adgilze mowyobasTan dakavSirebiT, maTi nebis sawinaaRmdegod gadawyvetilebis Tavs moxvevis mizniT.

T) saqarTvelos agresiuli qmedebebis Sedegad samxreT oseTis respublikas uzarmazari materialuri ziani miadga, faqtobrivad mTlianad daingra sasoflo-sameurneo, samrewvelo, samSeneblo da socialuri infrastruqturebi, saqarTvelos mxridan mravalwliani ekonomikuri blokadis gamo ki ganadgurda samxreT oseTis ekonomika. yovelive amis gaTvalsiwinebiT, radganac socialuri programebis gansaxorcieleblad, gansakuTrebiT ki _ ltolvilTa dabrunebisa da maTi mowyobis sakiTxebis gadasawyvetad, didi finansuri saxsrebia saWiro, saqarTvelom unda izrunos samxreT oseTisTvis miyenebuli materialuri zaralis anazRaurebaze.

i) aucilebelia konfliqtis mxareebma Seqmnan urTierTpativiscemisa da urTierTgagebis dabrunebisaTvis saWiro pirobebi, mosaxleobaSi unda aRmoifxvras erTmaneTis mimarT mtruli damokidebulebis nebismieri gamovlineba, amasTan, mxedvelobaSia misaRebi incidentebTan dakavSirebuli riskebi. es zomebi konfliqtis mxareebs Soris ndobis gazrdas Seuwyobs xels.

ltolvilTa problemis gadasaWrelad aucilebelia mxareebma izrunon TavianTi erovnuli kanonmdeblobebisa da demokratiuli institutebis gamyarebisTvis, unda eswrafodnen, rom zemoxsenebul principebTan SeuTavsebeli sakanonmdeblo aqtebi Tu wesebi an gadaisinjos, an, saWiroebis SemTxvevaSi, gauqmdes.

urTierTndobis gazrdis saqmeSi mniSvnelovani rgoli iqneboda orive mxaris zrunva sazRvarze nebismieri incidentis prevenciisa da aRkveTisaTvis; aseve _ mxareTa urTierTqmedeba im danaSaulTan brZolaSi, romelic aferxebs dabrunebis procesis ganxorcielebisTvis saTanado pirobebis Seqmnas.

Tuki mxareebi SeTanxmdebian dabrunebis zemoCamoTvlil ZiriTad principebze da mivlen urTierTmisaReb gadawyvetilebamde, SesaZlebeli gaxdeba procesis Semdeg etapze gadasvla _ arc ise didi, magram devnilebisa da gadaadgilebuli pirebisTvis mniSvnelovani amocanebis gadawyvetaze. pirveli nabijebi SeiZleba iyos mxareebis mier masobrivi informaciis saSualebebTan da mosaxleobasTan Catarebuli, Sedegze orientirebuli sainformacio samuSaoebi, risi mizanic iqneboda pozitiuri da gamWvirvale fsiqologiuri da socialuri atmosferos Camoyalibeba sazogadoebriv azisa da mimReb da nebayoflobiT dabrunebulTa TemebSi.

ndobisa da usafrTxoebis Sesabamisi pirobebis Seqmnis mizniT mimRebma mxarem SeiZleba gadaadgilebul pirebs maTi uwindeli sacxovrebeli adgilebis monaxulebis nebarTva misces. amgvari vizitebi wvlils Seitanda usafrTxo dabrunebis principis win wamowevis saqmeSi.

ltolvilTa da qveynis SigniT gadaadgilebul pirTa restituciaze da/an kompensaciaze uflebis aRdgenis mizniTa da am uflebis sarealizaciod konkretuli qmedebebis gansaxorcieleblad aucilebelia Catardes RonisZiebebi, rom moxdes ltolvilebis, gadaadgilebuli pirebisa da

51

Sesabamisi statusis armqone ltolvilebis, qveynis SigniT da sxva gadaadgilebuli pirebis ricxovnobis dadgena da dadastureba; aseve dasadgenia, am kategoriis pirTa ra raodenoba daubrunda uwindel scxovrebel adgilebs. Sesadgenia ltolvilTa, qveynis SigniT da sxva gadaadgilebul pirTa mier dakarguli sacxovrisisa da qonebis nusxa; amasTan, mxareebma unda daadginon da SeaTanxmon amgvari informaciis Segrovebis erTiani meTodika.

qonebis CAAamonaTvali da sia konfliqtis mxareebs Soris SeiZleba mesame mxaris SuamavlobiT SeTanxmdes.

sakompensacio gadaxdebisa da restituciis gansaxorcieleblad saWiroa dafinansebis wyaroebis mosaZiebeli RonisZiebebis Catareba; amasTan, zemoxsenebuli Sesabamisi samuSaoebis Sesasruleblad mizanSewonili an aucilebelic ki aris saerTaSoriso organizaciebidan specialistebis mozidvis gziT komisiebis Seqmna, maT Soris, Serigebis komisiebisa.

52

danarTi 1.

РЕСПУБЛИКÆ ХУССАР ИРЫСТОНЫ ПРЕЗИДЕНТЫ

УКАЗ ________________

УКАЗ

ПРЕЗИДЕНТА РЕСПУБЛИКИ ЮЖНАЯ ОСЕТИЯ

О первоочередных мерах по содействию процесса возвращения

беженцев и вынужденных переселенцев в РЮО В результате грузино-осетинского конфликта 1991 – 92 гг. многие десятки тысяч людей из сожжённых и разорённых сёл Южной Осетии и внутренних районов Грузии вынуждены были покинуть места постоянного проживания и стать беженцами или вынужденными переселенцами. Подавляющее большинство из них нашло приют в Республике Северная Осетия – Алания, где они были размещены и находятся по настоящее время в основном в общественных зданиях: турбазах, санаториях, общежитиях, сельских клубах и т. д. Несколько тысяч вынужденных переселенцев из сёл Южной Осетии и беженцев из Грузии проживают в г. Цхинвал. Между тем, на фоне происходящих позитивных перемен по стабилизации обстановки в зоне конфликте, первых положительных результатов по мирному урегулированию осетино-грузинских отношений, принятия СКК «Порядка добровольного возвращения беженцев и вынужденно перемещённых лиц в результате грузино-осетинского конфликта в места их прежнего постоянного проживания», активизации международных гуманитарных организаций по оказанию помощи возвращающимся беженцам, а также появившихся у РЮО возможностей по обустройству беженцев и вынужденных переселенцев в места прежнего проживания становится реальным делом. Возрождение сожжённых и разорённых сёл, возвращение в них населения, восстановление хозяйств, а также оказание помощи в обустройстве в Южной Осетии беженцев из Грузии, желающих обосноваться здесь, отвечает и нашим национальным интересам. Исходя из изложенного и в целях поощрения процесса добровольного возвращения беженцев и вынужденных переселенцев в места прежнего постоянного проживания ПОСТАНОВЛЯЮ: 1. Правительству РЮО изыскать возможность выделения финансовых средств на приобретение строительных материалов для восстановления домов беженцев и вынужденных переселенцев. 2. Министерству промышленности и транспорта, главам администраций города и районов совместно с Государственным комитетом по делам национальностей и миграции обеспечить бесплатную доставку и привоз личной собственности вынужденных переселенцев, добровольно возвращающихся в места прежнего проживания. 3. Комитету лесного хозяйства и главам администраций районов совместно с Госкомитетам по делам национальностей и миграции обеспечить выдачу беженцам и вынужденным переселенцам, вернувшимся в места прежнего проживания и имеющим возможность (желание) самим восстановить свои дома, разрешение на бесплатную заготовку лесоматериала в объёме 10 куб. м. на одну семью. 4. Правительству РЮО до конца 3 квартала 1997 г. разработать и представить на утверждение план восстановления объектов социального и культурного назначения в местах компактного проживания, возвращающихся беженцев и вынужденных переселенцев. 5. Беженцев и вынужденных переселенцев, возвращающихся в места прежнего проживания, освободить от всех видов сельскохозяйственных налогов сроком на 5 лет, за исключением налога на коммерческую деятельность. 6. Военному комиссариату РЮО предусмотреть предоставление лицам призывного возраста отсрочку от военной службы сроком на 2 года для беженцев и вынужденных переселенцев, вернувшихся в места прежнего проживания.

53

7. Признать действительными аттестаты, дипломы и иные документы об образовании, полученные беженцами в стране их временного проживания. 8. Сохранить за вернувшимися беженцами право пользоваться гуманитарной помощью и иными формами социальной защиты, существующими в Республике. 9. Правительству РЮО, главам администрации районов выделить земельные участки беженцам и вынужденным переселенцам, ранее не проживающим в Южной Осетии и избравшим Южную Осетию место постоянного жительства в размере 0,15 га на одну семью. 10. Министерству сельского хозяйства изыскать возможность продажи вернувшимся беженцам семян и молодняка, птицы и домашнего скота по льготным ценам. 11. Комитету материальных ресурсов и торговли РЮО предусмотреть продажу инвентаря и товаров первой необходимости поселившимся в Южной Осетии беженцам и вынужденным переселенцам в местах их компактного прожимания. 12. Министерству внутренних дел, главам Администраций города Цхинвал и районов оказать помощь в юридическом оформлении приобретённого жилья беженцами, самостоятельно обустроившимися на территории РЮО. 13. Государственному комитету по делам национальностей и миграции РЮО уточнить возможность и размеры реального участия УВКБ ООН и других международно-гуманитарных организаций в обустройстве беженцев по месту возвращения. 14. Государственному комитету по делам национальностей и миграции РЮО провести встречи и собрания с беженцами в пунктах временного размещения в Республике Южная Осетия в целью ознакомления их с принятым СКК «Порядком добровольного возвращения беженцев и вынужденно перемещённых лиц в результате грузино-осетинского конфликта в места их прежнего постоянного проживания» и настоящим Указом. 15. Все права и льготы возвращающихся в места прежнего проживания беженцев и вынужденных переселенцев распространить на беженцев, избравших Южную Осетию для нового места жительства. 16. Средствам массовой информации обеспечить достоверное и оперативное информирование общественности о процессе возвращения. 17. Контроль за выполнением данного Указа возложить на Госкомитет по делам национальностей и миграции РЮО. Президент Республики Южная Осетия Л. Чибиров г. Цхинвал № 59 от 11.06.1997

54

danarTi 2.

П О Р Я Д О К

добровольного возвращения беженцев и вынужденно перемещённых лиц41 в результате грузино-осетинского конфликта

в места их прежнего постоянного проживания

Признавая право всех граждан на проживание в местах своего происхождения и возвращения в них, воплощённого во Всеобщей Декларации прав человека и Международном пакте о гражданских и политических правах, действуя в соответствии с Соглашением о принципах урегулирования грузино-осетинского конфликта, подписанным в Сочи 24 июня 1992 года, Положением о Смешанной Контрольной Комиссии (СКК) от 31 октября 1994 года, Меморандумом о мерах по обеспечению безопасности и укреплению взаимного доверия между сторонами в грузино-осетинском конфликте и Заявлением об итогах встречи между Э. А. Шеварднадзе и Л. А. Чибировым в городе Владикавказе, подтверждая своё стремление к межнациональному согласию, миру и соблюдению прав человека, выражая свою готовность к добровольному возвращению беженцев и вынужденно перемещённых лиц в места прежнего постоянного проживания, а также уважая их право на свободный выбор места жительства,

стороны обеспечивают:

- право на добровольное возвращение беженцам и вынужденно перемещённым лицам в места их прежнего постоянного проживания; - защиту беженцев и вынужденно перемещённых лиц от возможного преследования или ограничения их права на свободу, а также от других мер, ущемляющих их безопасность и достоинство после возвращения; такая защита не распространяется на лиц, совершивших серьёзные преступления неполитического характера, военные преступления и преступления против человечества, как это определено в соответствующих международных документах; - право беженцев и вынужденно перемещённых лиц восстановить свои права на собственность, которой они были лишены в ходе конфликта; - право на свободу передвижения; - защиту от преследования, угрозы жизни или имуществу, а также от взимания несанкционированных выплат или иных материальных сборов; - защиту от действий, ущемляющих национальное достоинство беженцев и вынужденно перемещённых лиц; - условия для свободной реализации политических и гражданских прав, а также права на гражданство; - создание условий для развития культуры, национальных традиций и обучения на родном языке для возвращающихся беженцев и вынужденно перемещённых лиц; - достоверное и оперативное информирование общественности о процессе возвращения.

1. Возвращение беженцев и вынужденно перемещённых лиц при строгом соблюдении принципа добровольности и документально подтверждённых фактов постоянного проживания в местах их возвращения производится: - в сохранившееся жильё, по праву принадлежащее им. По мере его высвобождения в случае занятости другими беженцами или вынужденно перемещёнными лицами; - в восстановленное жильё; - во временное жильё.

2. С целью содействия организации возвращения и для установления факта прежнего постоянного проживания беженцы и вынужденно перемещённые лица подают заявления (Приложение 1) в двух экземплярах в соответствующие органы власти принимающей стороны через органы миграции по месту их фактического временного нахождения.

41 Понятие «вынужденно перемещённое лицо» включает понятие «вынужденный переселенец» для соответствующей стороны.

55

3. На основании поданных заявлений органы миграции составляют сводные списки по территориям прежнего проживания и вместе с одним экземпляром заявления направляют их в соответствующие органы власти принимающей стороны. Второй экземпляр хранится в органах миграции соответствующих сторон.

4. Рассмотрение направленных списков и заявлений осуществляется в течение 30 дней с момента их регистрации по поступлении в соответствующие органы власти принимающей стороны. По окончании рассмотрения списки возвращающихся беженцев и вынужденно перемещённых лиц утверждаются и направляются в органы миграции соответствующих сторон.

5. При отрицательном решении о факте подтверждения прежнего постоянного проживания, органу миграции соответствующей стороны направляется письменный, юридически обоснованный ответ.

6. Направление беженцев и вынужденно перемещённых лиц к местам прежнего постоянного проживания осуществляется по мере их готовности. При этом соответствующий орган по миграции заблаговременно направляет официальное уведомление принимающей стороне.

7. Для добровольно возвращающихся беженцев и вынужденно перемещённых лиц принимающая сторона в тесном сотрудничестве с УВКБ ООН обеспечивает: - приём и доставку к местам прежнего постоянного проживания; - безопасность возвращения и проживания; - все гражданские, политические, социально-экономические и культурные права; - содействие в адаптации и реинтеграции в местах прежнего проживания, включая возможную отсрочку от военной службы.

8. С целью сохранения единства семей, супругам и/или детям возвращающихся беженцев и вынужденно перемещённых лиц, которые сами не являются гражданами принимающей страны, разрешается въехать и оставаться в районах возвращения.

9. Добровольно возвращающиеся беженцы и вынужденно перемещённые лица освобождаются от обычных для пунктов пересечения границ и автомагистралей иммиграционных, таможенных и других формальностей, а также от всех пошлин и налогов на автотранспортные средства. Личная и общественная собственность беженцев и вынужденно перемещённых лиц, которую они перевозят с собой, включая домашних животных, не облагается никакими таможенными пошлинами и налогами.

10. Все права и льготы возвращающихся в места прежнего постоянного проживания беженцев и вынужденно перемещённых лиц распространяются и на тех из них, которые избрали себе новое место жительства.

11. Координация усилий сторон по реализации данного Порядка возлагается на постоянно действующий орган, состоящий из представителей сторон и наделённый СКК соответствующими полномочиями. Владикавказ, 13 февраля 1997 г. За Российскую сторону За Грузинскую сторону ____________________ ___________________ За Юго-Осетинскую сторону За Северо-Осетинскую сторону _____________________ __________________________ При участии: За ОБСЕ За УВКБ ООН _______ _____________

56

danarTi 3.

S e T a n x m e b a

saqarTvelo—oseTis konfliqtis mowesrigebis principebis Sesaxeb

ruseTis federacia da saqarTvelos respublika, romlebic iswrafvian, rac SeiZleba male Sewydes sisxlisRvra da yovelmxriv mowesrigdes konfliqti osebsa da qarTvelebs Soris, xelmZRvaneloben regionSi mSvidobisa da stabilurobis aRdgenis surviliT... mxedvelobaSi iReben mimdinare wlis 10 ivniss yazbegSi miRweul morigebebs, SeTanxmdnen: … ... muxli 4. mxareebi dauyovnebliv Seudgebian molaparakebas konfliqtis zonaSi arsebuli raionebis ekonomikuri aRorZinebisa da ltolvilebis dabrunebisTvis pirobebis Seqmnis Sesaxeb. mxareebs dauSveblad miaCniaT ekonomikuri sanqciebisa da blokadebis gamoyeneba, nebismieri sxva dabrkolebis Seqmna saqonlis, momsaxurebisa da adamianebis Tavisufali moZraobis gzaze da valdebulebas kisruloben uzrunvelyon mosaxleobisaTvis humanitaruli daxmarebis gawevis pirobebi. ... …

saqarTvelos respublikis saxeliT ruseTis federaciis saxeliT

e.a. SevardnaZe b.n. elcini

a. galazovi

T. kulumbekovi

57

danarTi 4.

S e T a n x m e b a

ruseTis federaciasa da saqarTvelos Soris qarTul—osuri konfliqtis zonaSi

raionebis ekonomikuri aRdgenis Sesaxeb

ruseTis federaciis mTavroba da saqarTvelos respublikis mTavroba, qarTul—osuri konfliqtis zonaSi raionebis ekonomikuri aRdgenis, agreTve

mudmiv sacxovrebel adgilebSi ltolvilTa dabrunebisTvis pirobebis Seqmnis mizniT, SeTanxmdnen Semdegze: ...

muxli 4.

mxareebi organizebas gaukeTeben ruseTis federaciisa da saqarTvelos respublikis teritoriebze qarTul—osuri konfliqtis zonidan gamosuli ltolvilebis aRweras, agreTve xels Seuwyoben maT dabrunebasa da TavianTi sacxovreblisa da socialur—sayofacxovrebo daniSnulebis sxva obieqtebis aRdgenaSi. ... … Sesrulebulia moskovSi 1993 wlis 26 seqtembers or egzemplarad, TiToeuli qarTul da rusul enebze...

ruseTis federaciis saqarTvelos respublikis

mTavrobis saxeliT mTavrobis saxeliT

58

danarTi 5.

S e T a n x m e b a

saqarTvelos mTavrobasa da ruseTis federaciis mTavrobas Soris qarTul-osuri

konfliqtis zonaSi ekonomikis aRdgenisa da ltolvilTa dabrunebaSi urTierTqmedebis Sesaxeb

saqarTvelos mTavroba (saqarTvelosaTvis _ aRmasrulebeli xelisufleba) da ruseTis federaciis mTavroba, SemdgomSi `mxareebi~,

`qarTul-osuri konfliqtis mowesrigebis principebis Sesaxeb~ 1992 wlis 24 ivnisis SeTanxmebis (soWi), `qarTul-osuri konfliqtis mxareebs Soris usafrTxoebis uzrunvelyofisa da urTierTndobis ganmtkicebis RonisZiebaTa Sesaxeb~ 1996 wlis 16 maisis memorandumisa (moskovi) da qarTul-osuri konfliqtis srulmasStabiani mowesrigebisadmi miZRvnili Sexvedris 1997 wlis 5 martis oqmis (moskovi) debulebebidan gamomdinare,

qarTul-osuri konfliqtis Sedegad dazaralebuli raionebis ekonomikis aRdgenisa da ganviTarebis, agreTve, ltolvilTa da iZulebiT gadaadgilebul pirTa (iZulebiT gadasaxlebulTa) adrindel mudmiv sacxovrebel adgilebSi organizebuli dabrunebisaTvis pirobebis Seqmnis mizniT,

SeTanxmdnen Semdegze: muxli 1. mxareebi adastureben qarTul-osuri konfliqtis zonaSi samuSaoTa Semdgomi

dafinansebis aucileblobas da samxreT-osur da Crdilo-osur mxareTa uf­lebamosili warmomadgenlebis monawileobiT SeimuSaveben:

— qarTul-osuri konfliqtis zonaSi ekonomikis aRdgenaSi urTierTqmedebis saxelmwifoTaSoriso programas;

— ltolvilTa dabrunebis, mowyobis, integraciisa da reintegraciis saxelmwifoTaSoriso programas, romelic Seicavs RonisZiebebs meurneobis aRdgenisaTvis im raionebSi, sadac brundebian ltolvilebi.

mxareebi miiReben zomebs zemoaRniSnuli programebis realizaciisaTvis

saerTaSoriso organizaciebis mozidviT. saqarTvelos mxare saerTaSoriso samarTlis normebis Sesabamisad miiRebs

zomebs ltolvilTa da iZulebiT gadaadgilebul pirTa uflebebis aRsadgenad maT mier adre dakavebul sacxovrebelze.

mxareebi xels Seuwyoben saerTaSoriso organizaciebis Zalisxmevas konfliqtis Sedegad dazaralebul raionebSi socialuri, ekonomikuri da humanitaruli programebis realizaciis mimarTulebiT. ... Sesrulebulia q. TbilisSi 2000 wlis 23 dekembers or egzemplarad, TiToeuli qarTul da rusul enebze...

ruseTis federaciis saqarTvelos mTavrobis saxeliT mTavrobis saxeliT

59

leningoris raioni: politikuri Taviseburebani,

demografiuli masaxasiaTeblebi, ekonomika,

sasazRvro problemebi

maria kotaeva

samxreT oseTi — kavksionis samxreT ferdobebze mdebare patara respublikaa, romlis mosaxleobac 100 aTas kacs Seadgens42. saerTaSoriso sazogadoebisTvis aqcentirebulad cnobili igi 2008 wlis agvistoSi msoflio masmediis mier mis teritoriaze mimdinare omis gaSuqebisas gaxda. agresiis mogeriebis Semdeg, 2008 wlis 26 agvistos, ruseTis federaciam aRiara respublika, rasac ramdenime saxelmwifos mxridanac mohyva aRiareba. dResdReobiT samxreT oseTi ganviTarebas agrZelebs, rogorc damoukidebeli saxelmwifo. saqarTvelosTan, romelic samxreT oseTis suverenitetsa da saxelmwifo sazRvars ar aRiarebs, mas metad daZabuli, praqtikulad ki, gawyvetili urTierTobebi aqvs. samxreT oseTis leningoris (qarTuli dasaxeleba — axalgori) raioni am konteqstSi odiTganve osi da qarTuli mosaxleobis mWidro, Sereuli Tanacxovrebis tradiciul adgils warmoadgenda. osurma mosaxleobam Tanamedrove leningoris raionis teritoriaze SeRweva adreuli Suasaukuneebis epoqaSi Zaus raionis mdinare didi liaxvis zemo welidan daiwyo. Tavdapirvelad qsnis, Semdeg ki lexuris xeobaSi osuri mTis Temebi dafuZnda: Zimir (Jamuri) — qsnis zemo weli, curTa da karcux43 — qsnis saSualo dinebaSi, alev44 — qsnidan aRmosavleTiT, Cisan — qsnisa da lexuris saSualo dinebaSi, lexuris xeobaSi. qarTveli istorikosisa da geografis vaxuSti bagrationis monacemebis mixedviT, qsnis saerisTavoSi osebi mosaxleobis 2/3-s Seadgendnen. daba leningorSi dRevandlamdea SemorCenili qsnis erisTavebis sasaxle (romelic amJamad muzeumia), agreTve _ bevri istoriuli Zegli: ikorTis eklesia (1172 w.), kabenisa (IX saukune) da largvisis45 (XIII saukune) monastrebi, lomisis, armazisa da bikaris bazilikebi, cixe-simagreebi cirkoli da cikmori. XIX saukunidan 1922 wlamde axlandeli leningoris teritoria tiflisis guberniis duSeTis mazris SemadgenlobaSi Sedioda. 1922 wels, samxreT oseTis avtonomiuri olqis Seqmnisas, Tanamedrove leningoris raionis teritoria avtonomiis SemadgenlobaSi sam calkeul raionad Sevida: axalgoris, kexuris da monasteris. amJamindel sazRvrebiT leningoris raioni 1940 wels Seiqmna. 1990 wlis seqtemberSi leningoris raionuli sabWos saxalxo deputatebis sesiaze daba leningors saxeli gadaerqva da ewoda axalgori. Tavis mxriv, es gadawyvetileba samxreT oseTis avtonomiuri olqis saxalxo deputatebis sabWom aramarTlzomierad da ukanonod scno. ara umetes aTasi kvadratuli kilometris farTobis (raionis ruka TandarTulia) am mTiani raionis mosaxleoba, 2002 wlis aRweris monacemebiT, 8,5 aTass Seadgens46. miuxedavad qarTul-osuri konfliqtis xangrZlivobisa, am raionSi mcxovreb qarTvelebsa da osebs Soris uwindeburadaa SenarCunebuli stabiluri, xSirad _ megobruli urTierTobebi, magram TviT teritoria qarTuli da osuri xelmZRvanelobisTvis sadavo politikur sakiTxad iqca.

42 sabWoTa kavSiris daSlamde da qarTul-osuri konfliqtis dawyebamde 1989-1990 w.w-Si. 43 yofili qarCoxi. 44 yofili alevi. 45 yofili largvisi. 46 saqarTvelos xelisuflebis mier Catarebuli aRwera. samxreT oseTis xelisuflebas aRwera jer ar Cautarebia.

60

principSi saqarTvelo, romelic samxreT oseTis teritoriul mTlianobas arasdros aRiarebda, miiCnevs, rom dedaqalaqica da samxreT oseTis respublikis yvela raionic saqarTvelos ekuTvnis. magram leningoris raioni, romelic qarTuli xelisuflebis iurisdiqciis qveS jer kidev 90-ian wlebSi, zviad gamsaxurdias prezidentobis dros, moeqca da aseT reJimSi 2008 wlamde imyofeboda, 2008 wlis agvistos samxedro agresiis mogeriebis Semdeg samxreT oseTis sruli politikuri da socialur-ekonomikuri kontrolis qveS gadavida. orive mxare _ osurica da qarTulic _ leningoris mTel raions konfliqtamdel sazRvrebSi yovelTvis sakuTar teritoriad ganixilavda. 2008 wlis agvistoSi osurma razmebma ruseTis jarTan erTad qsnis xeobaze kontroli daamyares, riTic leningoris mTel raionze gavrcelda samxreT oseTis realuri iurisdiqcia. samxareo da raionul xelmZRvanelobas Soris uTanxmoeba jer kidev 1990 wels daiwyo, roca 1990 wlis 4 seqtembers leningoris raionis saxalxo deputatTa riggareSe sesiaze samxreT oseTis avtonomiuri olqis suverenitetis damgmobi deklaracia miiRes da, agreTve, leningors axalgori uwodes. 1990-iani wlebis damdegs, qarTul-osuri konfliqtis Sedegad, leningoris raioni 16 wliT faqtobrivad or qveyanas Soris gaiyo. praqtikulad mxolod osebiT dasaxlebuli raionis dasavleTi (lexuris xeoba da tirifonis dablobi) im momentisaTvis araRiarebuli samxreT oseTis respublikis kontrolqveS darCa. raionis osur nawils sabWoTa saxelwodeba „leningoris raioni“ SerCa, am nawilis faqtobrivi centri ki sofel winagarSi mdebareobda. raionis umetes nawilSi (qsnis xeoba), romlis centri daba leningori iyo, damyarda saqarTvelos respublikis xelisufleba. aq mosaxleoba Sereuli iyo, magram sWarbobdnen qarTvelebi. raionul centrs misi istoriuli saxelwodeba — axalgori — daubrunda; Sesabamisad, raionsac „axalgoris“ daerqva. qsnis xeobaze samxreT oseTis xelisuflebis mier kontrolis dawesebis Semdeg qarTuli mosaxleoba mniSvnelovnad Semcirda. momdevno wlebSi qarTuli mosaxleobis orive mimarTulebiT gadaadgilebis rTuli procesi mimdinareobs. dReisaTvis qarTuli mosaxleobis ricxovnobis dadgena rTulia, magram samxreT oseTSi pasportebis gamocvlis dagegmili procesi SesaZlebels gaxdis dadgindes mosaxleobis Semadgenloba. leningoris raionis sapasporto magidis ufrosis m. Zukaevas monacemebiT, sakomlo Semovlis SedegebiT, mxolod daba leningoris mosaxleoba 1600 adamians Seadgens (raionis moSorebuli oTxi soflsabWos gareSe). 2008 wlis agvistoSi leningoris raioni samxreT oseTis xelisuflebis xelmZRvanelobis qveS gadavida, ris sapasuxodac imave wels saqarTvelom raionis mosaxleobas bunebrivi airis miwodeba Seuwyvita (gazs, eleqtroenergias da mTel socialur pakets raionis mosaxleoba mxolod saqarTvelodan iRebda). SeiZleba iTqvas, rom cxovreba aq (iseve, rogorc, principSi, mTel samxreT oseTSi) gaiyo „2008 wlamde“ da „2008 wlis Semdgom“ periodebad. miuxedavad imisa, rom 2008 wlis agvistoSi, SeiaraRebuli konfliqtis dros, leningoris raionis teritoriaze arc erTxel ar gausvriaT da swored am raionSi qarTul-osuri Sereuli mosaxleoba Tavis mWidro Tanaarsebobas ganagrZobs, qarTul mosaxleobaSi TandaTanobiT mainc matulobs daZabuloba. xelisuflebis cvla, sapasporto monacemebis rusul enaze gadayvana da pasportizaciis Semdgomi procesi raionSi mcxovreb qarTvelebs arakomfortul garemos uqmnis. amasobaSi ki qarTuli xelisufleba leningoris raionis mosazRvre werovanis dasaxlebaSi daCqarebuli tempiT asobiT kotejs aSenebs. kotejebi leningorSi macxovrebelTaTvisaa gankuTvnili, visac saqarTvelo „leningorze ukeTes cxovrebis pirobebs“ sTavazobs.

61

leningoris macxovrebelTa informaciiT, „Zalian bevri adgilobrivi mkvidri gadadis werovanSi da iRebs kotejs“. amavdroulad leningorSi isini Tavis saxlebs ar toveben da dabis mosaxleobis nawili „or frontze“ cxovrobs, e.i. werovanis axal kotejebSic da leningorSi uwindel sacxovrebel adgilebSic. aRsaniSnavia, rom leningoris raionis macxovreblebs saqarTvelos moqalaqeoba da qarTuli pasportebi unarCundebaT. saqarTvelosTan zusti sazRvari jer dadgenili araa, magram razdaxanis47 gamSveb punqtze, sadac samxreT oseTis migraciis samsaxuris warmomadgenlebi imyofebian, qarTul pasportebs waradgenen. Semdgom Semowmebas ruseTis mesazRvreebi awarmoeben, xolo ukve saqarTvelos teritoriaze Sesulebs qarTuli migraciis samsaxuri xvdebaT. amasobaSi, samxreT oseTis xelisufleba acnobierebs ra, rom saqarTvelos politika mimarTulia imaze, rom rac SeiZleba bevri adamiani gadasaxldes werovanSi da Sedegad raionSi qarTuli mosaxleoba minimumamde davides, raionis ganviTarebisTvis uzarmazar saxsrebs gamoyofs. ganviTarebis programaSi pirvel rigSi Sedis 80 km. sigrZis cxinvali-leningoris gzis mSenebloba, eleqtrogadamcemi xazebis gayvana, „Zirkau-cxinvalis“ gazsadenis qselTan mierTeba, jandacvisa da kulturis obieqtebis aRdgena, mosaxleobis pasportizaciis Catareba, sazRvris mowyoba da a.S. mniSvnelovani sayofacxovrebo problemaa civi sezonis dros, roca xalxs esaWiroeba gaTboba, bunebrivi airis arqona. macxovreblebi saxlebSi SeSis Rumlebs ayeneben, skolebi dizelis sawvavis saSualebiT Tbeba, Jenevis diskusiebis monawile samxreT oseTis warmomadgenlebi ki diskusiebis yovel raundze leningoris raionSi gazmomaragebis sakiTxs ayeneben. diskusiebis me-13 raundis win saqarTvelos xelisuflebam raionSi gazmomaragebis aRdgenaze Tanxmoba ganacxada mxolod im pirobiT, Tu raionSi ganlagebuli ruseTis mesazRvreebi mowodebul gazs ar moixmardnen. aseTi pirobiT bunebrivi airis miRebaze samxreT oseTis mxare uars acxadebs. leningoris raionis administraciis ufrosis TanaSemwis, sergei gagloevis, informaciiT, leningoris raionis administraciasTan arsebulma mosaxleobis socialuri dacvis ganyofilebam leningoris 64 umweo ojaxi zamTris periodisTvis SeSiT moamaraga — TiTo ojaxze erTi kuburi metri; es naxevari satvirTo manqanaa, romlis Rirebuleba 10 aTass rubls Seadgens48. amasTan, rogorc administraciaSi aRniSnes, daxmareba mxolod umweo ojaxebisTvis araa gankuTvnili — „administraciaSi bevri ojaxi gvigzavnis ganacxadebs; Cven am ganacxadebebs vagzavniT adgilobriv satyeo meurneobaSi. ganacxadebis mixedviT satyeo meurneoba amzadebs SeSas da saxlebSi miaqvs. administraciis daxmareba imaSi mdgomareobs, rom ganmcxadeblebs vunazRaurebT Tanxis nawils — 3 aTas rubls,“ — aRniSna gagloevma. rac Seexeba dizelis sawvavs, gagloevma ganacxada: „skolebsa da sabavSvo baRebSi dizelis boilerebi moqmedebs. Cven skolebs vawvdiT sawvavs da vaxerxebT bavSvebis siTboTi uzrunvelyofas. leningoris bavSvTa saxlis klasebisTvis, saZineblebisa da sasadilosTvis zeTis eleqtrogamaTboblebi SeviZineT. Cven mxolod es SegviZlia. samwuxarod, bunebrivi airi respublikas jerjerobiT ar miewodeba. ukve mesame welia raRacnairad ase gavdivarT fons“. SeSis damzadeba xdeba leningoris raionis axlomdebare tyeebSi. ukeTesadaa saqme eleqtroenergiasTan dakavSirebiT. raionis administraciis monacemebiT, mas Semdeg, rac 2010 wlis dasawyisSi samxreT oseTma leningoris raionSi eleqtrogadamcemi xazis gayvana daasrula, samxreT oseTis deniT 60-ze meti sofeli sargeblobs. gamonakliss ori sofeli — axmaji

47 yofili mosabruni. 48 rac 450 laris tolia.

62

da tijita49 _ warmoadgenen, romlebic jer araa eleqtroficirebuli. axmajSi, sadac ruseTis mesazRvreebi sasazRvro saguSagos aSeneben, eleqtroenergias mesazRvreebi sakuTari ZalebiT gaiyvanen. sofel tijitaSi eleqtrogadamcemi xazis gasayvanad saxelmwifo unitaruli sawarmo `energoresurs-samxreT oseTi“ ukve yidulobs saWiro mowyobilobas. organizaciis winaSe dgas amocana, rom samuSaoebi umokles vadaSi Caataros.

2010 wels samxreT oseTis leningoris raionis administraciam ruseTis mesazRvreebs administraciuli Senobebis asaSeneblad miwebi gamouyo. 1992 wlis Semdeg gauqmebuli Zveli skola-internatisa da internatis saerTo sacxovreblis adgilze axla ruseTis mesazRvreebisTvis saguSagoebi Sendeba. Tavad mesazRvreebi ki jerjerobiT soflis satyeo meurneobis Senobasa da imave meurneobis teritoriaze gaSlil karvebSi arian ganTavsebuli. leningorSi sasazRvro samsaxuris ganyofilebis gamge v. liubCenko aRniSnavs, rom ruseTis mesazRvreebs adgilobriv mosaxleobasTan megobruli urTierToba uyalibdebaT. ruseTis mesazRvreebis iq yofnas adgilobrivi osur-qarTuli mosaxleoba dadebiTad afasebs. „miuxedavad imisa, rom Cven 2008 wlis samxedro agresiis saSineleba Cvens Tavze ar gangvicdia, ruseTis mesazRvreebis dacvis qveS cxovreba ufro mSvidad gveCveneba,“ — ambobs leningoris sasursaTo maRaziis gamyidveli a. kozaeva. „ar maxsovs, rom rus jariskacebs aq vinmesTvis xeli SeeSaloT; piriqiT, maTi gamoCenis Semdeg raionSi vaWroba ukeTesad wavida. raxan ar gvawuxeben _ icxovron,“ — acxadebs bostneulis gamyidveli a. mamiSvili. amasobaSi ki, rogorc acxadebs saqarTvelos sagareo saqmeTa saministro, leningoris raionSi №3 saSualo skola rusma mesazRvreebma daangries. amis gamo ruseTis federacia qarTvelebis eTnikuri wmendis politikis gagrZelebasa da, aseve, adamianis erT-erTi yvelaze fundamenturi uflebis — mSobliur enaze ganaTlebis miRebis xelyofaSi daadanaSaules. qarTuli mxaris monacemebis mixedviT, dangreul skolaSi 150 qarTveli da osi bavSvi swavlobda. leningoris raionis xelmZRvanelis moadgile a. baraTaSvili gamoexmaura saqarTvelos sagareo saministros gancxadebas da Tqva, rom leningoris raionSi arc erTi skola ar dangreula, xolo qarTuli mxare isev da isev regionSi viTarebis destabilizacias cdilobs. jer kidev 2008 wels qarTuli mxare qarTuli skolebis daxurvis Sesaxeb iuwyeboda, Tumca Semdeg leningorSi Camosulma uflebadamcvelebma es ar daadastures. dReisaTvis leningorSi ori moqmedi skolaa — qarTuli da rusuli. radganac rusuli skolis Senoba sakmaod daZvelda, am skolis direqtorma ciala driaevam bavSvebi qarTuli skolis SenobaSi gadaiyvana da axla, Senobis arqonis gamo, qarTveli da rusi bavSvebi erT SenobaSi swavloben. №3 skolis rusuli enis yofilma maswavlebelma zaira CoCievam klasebSi viTarebis aRwerisas gviTxra: „gasul zamTars rTul pirobebSi vmuSaobdiT; imis gamo, rom saqarTvelom jer kidev 2008 wels gagviTiSa gazi, skolaSi gaTboba ar iyo. iZulebuli gavxdiT skolebSi SeSisa da navTis Rumelebi dagvedga. CvenTvis mohqondaT dizelis sawvavi da misi saSualebiT vTbebodiT. aseTi viTareba marto skolaSi ar yofila. leningoris bavSvTa saxlSi 42 aRsazrdelia, romelTa gayofa arc qarTvelma da arc osma xelisuflebam ar moisurva. bavSvebi sxedan oTaxSi, uyureben televizors, aqvT saTamaSoebi, mosaxerxebeli sawolebi da navTis Rumeli, romelic maT zamTarSi siTboTi uzrunvelyofs“. agvistos omamde leningoris skolebSi aTasamde moswavle iyo, axla ki mTel raionSi samasic ar Segrovdeba. skolebis kedlebze qarTulenovani kedlis gazeTebi da warwerebia, maT Soris _ rusul skolebSic. magaliTisTvis, 49 yofili nagomevi.

63

cxinvalis skolis moswavle qarTul warweras ver gaigebs, radgan am enas ar swavlobs, xolo quCebsa da saxlSi es ena ar esmis. leningorSi ki yvela moswavles, miuxedavad misi mSobliuri enisa, esmis qarTuli da laparakobs am enaze. Tumca rusuli skolebis pedagogebi SeSfoTebuli arian ara imiT, rom bavSvebi qarTulad laparakoben, aramed imiT, rom isini osurs iviwyeben. leningoris rusuli skolis osuri enisa da literaturis maswavleblebma araerTxel gamoTqves SeSfoTeba da mimarTes samxreT oseTis respublikis ganaTlebis, mecnierebisa da axalgazrduli politikis saministros TxovniT, uzrunveleyoT skolebi mSobliuri enis saxelmZRvaneloebiT, osi mwerlebis TxzulebebiT, osuri tradiciebisa da wes-Cveulebebis Sesaswavli programebiT da a.S., samwuxarod, maTi yvela moTxovna rodi dakmayofilda. problema am dromde rCeba. odesRac mdidar rusul skolaSi 33 moswavle darCa, qarTulSi _ 48. moswavleebis aseTi kleba gamowveulia ara imdenad cudi pirobebiT, ramdenadac mSoblebis gadawyvetilebiT, Tan waiyvanon bavSvebi mcxeTasTan ganlagebul werovanis dasaxlebaSi; sam TveSi qarTulma xelisuflebam iq ori aTasze meti koteji aaSena. samxreT oseTis xelisuflebis gancxadebiT, aseTi, praqtikulad ukontrolo gadaadgileba saqarTveloSi da ukan mosaxleobis pasportizaciis dasrulebisTanave aRmoifxvreba, xolo leningoris raionSi Sesvla SeiZleba fasiani gaxdes. rogorc samxreT oseTis respublikis Sinagan saqmeTa saministros migraciuli kontrolis ufrosi, miliciis polkovniki s. tigievi gviyveba, samxreT oseTis respublikis Sinagan saqmeTa saministros migraciis samsaxuri ucxo qveynis moqalaqeebis mier qarTul-osuri sazRvris gadakveTisTvis baJis dasaweseblad emzadeba. respublikis leningoris raionSi Sesvlisas qarTuli pasportebis mqone pirebi ucxouri qveynis moqalaqeebad miiCnevian da, Sesabamisad, „samxreT oseTis respublikaSi saxelmwifo baJis Sesaxeb“ kanonis me-14 muxlis Tanaxmad, baJis saxiT 320 rubls gadaixdian. kanonSi naTqvamia, rom samxreT oseTis respublikaSi Sesvlas an samxreT oseTis respublikidan gasvlasTan dakavSirebuli qmedebebisTvis saxelmwifo baJi Semdegi odenobiT ganisazRvreba: samxreT oseTis respublikaSi ucxo qveynis moqalaqeebisTvis an moqalaqeobis armqone pirTaTvis droebiT Sesvlisa da am nebarTvis moqmedebis vadis gagrZelebisTvis gadasxdelia 320 rubli. am droisaTvis respublikis leningoris raionSi Semomsvlelebs baJs ar axdevineben. es leningoris raionis administraciis ufrosma a. jusoevma da miliciis polkovnikma s. tigievma daadastures, romelTa TanamSromlebi razdaxanis gamSveb punqtze msaxuroben. samxreT oseTis Sidasamoqalaqo pasportisa da, Sesabamisad, masTan erTad samxreT oseTis moqalaqis socialuri momsaxurebis mTeli paketis misaRebad leningoris macxovreblebi survilisamebr iReben e.w. „forma №9“ dokuments, xolo Semdeg ukve miiReben pasportebs (Tumca am dromde jerjerobiT ar arsebobs pasportis nimuSebi, pasportizaciis Sesaxeb gadawyvetilebis miReba ki Wianurdeba). teqnikuri samuSao bevria: dabadebis mowmobebis Targmnas qarTulidan osur enaze, samisamarTo furclisa da statistikuri talonis gaformebas dro sWirdeba. forma №9-is safasuri 35 rubls Seadgens. raionis mosaxleobis arcTu maRali Semosavlis gaTvaliswinebiT miRebulia gadawyvetileba, rom daiwios moqalaqeebisTvis yvelanairi cnobis safasuri. amasTan, cnobebis misaRebad ar aris aucilebeli cxinvalSi wasvla; samxreT oseTis moqalaqeobis miReba SesaZlebelia sacxovrebeli adgilis mixedviT, pasportebis gamcem punqtSi. raionuli sapasporto-savizo samsaxuris monacemebiT, leningorSi xelze ukve 600-ze meti forma №9 gaica, xolo 800 kacze metma Seitana gancxadeba da Tavis

64

rigs elodeba. es monacemebi exeba sakuTriv dabas; raionidan moSorebul dasaxlebul punqtebSi cnobebis gacema ki jer ar dawyebula. samxreT oseTis moqmedi kanonmdeblobiT ormagi qarTul-osuri moqalaqeoba gaTvaliswinebuli ar aris da, arsebuli politikuri realiebidan gamomdinare, amgvar SeTanxmebebze xelis mowera ganWvretad momavalSic ar miiCneva SesaZleblad. aqedan naTelia, rom leningoris qarTveli macxovreblebi arCevanis winaSe dadgebian _ SeinarCunon saqarTvelos moqalaqeoba da uari Tqvan samxreT oseTis moqalaqeobaze Tu uari Tqvan saqarTvelos moqalaqeobaze da miiRon samxreT oseTisa. saqarTvelos moqalaqeobaze werilobiTi formiT uaris Tqma da sapasporto ganyofilebaSi qarTuli pasportis Cabareba aucilebeli pirobaa samxreT oseTis pasportis asaRebad. „adamianebi aTwleulobiT cxovroben leningorSi Tbilisuri CaweriT. Cven maT droebiTi registracia unda gavuformoT, magram maT, Tavis mxriv, Tbilisidan amowera ar undaT, radgan iq saxlebi aqvT, cxovrebiT ki leningorSi cxovroben. adamianebs ZiriTadad undaT, rom hqondeT rogorc qarTuli, ise osuri pasportebi, magram Cven maT vuxsniT, rom es SeuZlebelia. ukve droa gaakeTon arCevani; SeuZlebelia maT icxovron samxreT oseTis teritoriaze da erTdroulad iyvnen Cveni da saqarTvelos moqalaqeebi,“ — aRniSnavs m. Zukaeva. samxreT oseTSi ruseTis federaciis federaluri usafrTxoebis samsaxuris sasazRvro sammarTveloSi Segvatyobines, rom leningoris macxovreblebi saqarTveloSi Sesvlas qarTuli pasportebiT agrZeleben. „raionis macxovreblebs SesaZlebloba aqvT sazRvari aseve droebiTi piradobis mowmobiT _ forma №9-iT gadalaxon, magram sazRvris gadakveTisas am dokumentiT ar sargebloben. sxva saqmea, rom saqarTveloSi leningoris macxovreblebs am sabuTiT ar uSveben, vinaidan qarTuli xelisufleba mis namdvilobas ar scnobs,“ — daamates federaluri usafrTxoebis samsaxuris sasazRvro sammarTveloSi. gasuli wlis ianvarSi rusma samxedroebma ganacxades, rom gamkacrda kontroli saqarTvelo-samxreT oseTis sazRvarze da rusuli an osuri pasportis gareSe administraciuli sazRvris gadakveTa SeizRudeba. magram pasportebis miRebis aseTi pirobebisTvis Tavad adgilobrivi macxovreblebi ar arian mzad. mTeli rigi mizezebis gamo (saqarTveloSi naTesauri kavSirebi, savaWro-ekonomikuri urTierTobebi, qarTul umaRles saswavleblebSi swavla, Tbilisis eqimebTan kvalificiuri samedicino daxmarebis miReba) leningoris macxovreblebi samxreT oseTis pasportebis miRebis aseTi pirobebs ar Tanxmdebian da darwmunebuli arian, rom saqarTvelos teritoriaze qarTuli sasazRvro kontrolis punqtebis gavliT osuri pasportebiT maT ar SeuSveben. „me maRaziis mepatrone var da saqonlis Camosatanad regularulad miwevs gorSi wasvla. me politikaSi ar verevi, magram ori saxelmwifos xelmZRvanelobis yvela nabiji ubralo moqalaqeebze aisaxeba. jer rusul enaze dokumentebis gadayvana SemoiRes, iq videqiT rigSi, axla pasportebi unda SevcvaloT da saqonlis Camosatanad rogor viaro, riTi vicxovro?“ — ambobs leningoris mcxovrebi i. Caraeva. aRviniSnavT, rom gansxvavebulia adgilobriv macxovreblebs Soris arsebuli ganwyobilebebi. „me erovnebiT osi var. oci wlis win Cven gvaiZules gvarebis daboloebebi gadagvekeTebina „Svil“-ze an „Ze“-ze, aseve _ agveRo qarTuli pasportebi. winaaRmdeg SemTxvevaSi cxovrebas ver gakvalavdi: verc normalur samsaxurSi moewyobodi da verc iswavlidi. axla yvelaferi Seicvala. ratom unda viaro qarTuli pasportiT, Tu var osi da vcxovrob oseTSi? me pasports gadavcvli.

65

marTalia, jerjerobiT forma №9 momces, magram miTxres, rom pasportebis blankebs mogvianebiT Camoitanen“, — gviyveba 65 wlis pensioneri s. margievi. adgilobrivi macxovreblebi, rogorc qarTvelebi, ise osebi, Tavis problemeze xalisiT gviyvebian, Tumca zog maTgans sakuTari saxelis gamJRavneba ar surs _ fiqroben, rom aman SemdgomSi, saqarTvelosTan sazRvris gadakveTisas, SeiZleba problemebi Seuqmnas. fatima leningorSi suvenirebis maRaziaSi muSaobs. mas forma №9 jer ar miuRia da am proceduris gadadebas rac SeiZelba didxans apirebs. „me qarTveli var, gamyidvlad vmuSaob. Cemi Svili cxovrobs da swavlobs TbilisSi. radgan xelisuflebam ase gadawyvita, me samxreT oseTis pasports aviRebdi, magram Cemic gaigeT _ mere TbilisSi SvilTan rogor vivli? darwmunebuli var, rom sazRvarze qarTuli policia am dokuments an wamarTmevs, an damixevs. saukeTeso SemTxvevaSi _ ubralod ar gamatarebs. qarTul pasportze uaris Tqma imas niSnavs, rom Svils veRar Sevxvdebi, magram leningoridan wasvlac ar minda; aq Cemi saxlia, Cemi qoneba; ra, es yvelaferi pasportis gamo gavyido?“ — SeSfoTebulia fatima. 63 wlis d. javanaSvili Saqris diabetiTaa daavadebuli. is sapasporto ganyofilebaSi TavisTvis da Tavisi colisTvis forma №9-is asaRebad mivida. amasTan, is saqarTvelos moqalaqeobaze uaris Tqmas ar apirebs. daviTi darwmunebulia, rom dabaSi qarTul pasportebs aravin Caabarebs, magram samxreT oseTisas yvela aiRebs: „mosaxleobis ZiriTad nawils rusuli pasportebi surs. am pasportebiT leningoris mTel raionSi iSovi samuSaos. me qarTveli var, bebiaCemi ki osi iyo. me osuri xelisuflebis winaaRmdegi ar var, magram samuSaos rusuli pasportis gareSe ver vSoulob. osuri pasportiT TbilisSic ver waval eqimebTan. TveSi erTxel TbilisSi miwevs Casvla eqimTan, ra Tqma unda, osuri pasportiT me iq ar waval. sazRvarze ubralod ar gamatareben. cxinvalSi ki saqarTvelos msgavs samedicino pirobebs ver SemomTavazeben~, — miiCnevs d. javanaSvili. saqarTveloSi samedicino momsaxurebis xarisxze saubrisas ar SeiZleba qarTveli eqimebi jerovnad ar davafasoT: amJamad Tbilissa da sxva qalaqebSi pacientebisTvis maRalkvalificiuri samedicino daxmareba garantirebulia. rac Seexeba leningoris raions, erTaderT raionul saavadmyofoSi viTareba rogorc samedicino daxmarebis gawevis, ise specialistebis mxriv rTulia. amJamad Senobis erT nawilSi remontia. leningoris saavadmyofos aRdgenaze 30 milioni rublia gamoyofili. jerjerobiT eqimebi Senobis meore nawilSi arian. Senobis SigniT sinestisa da bolis mZafri suni dgas, aq Senobas jer kidev SeSiT aTboben. leningoris centraluri saavadmyofo 1964 wlidan moqmedebs. am wlebis manZilze saavadmyofoSi kapitaluri remonti mxolod orjer (!) Catarda. rogorc saavadmyofos mTavari eqimi z. margievi yveba, „saavadmyofo axla srul kapitalur remonts moiTxovs. samuSao pirobebi, rbilad rom vTqvaT, sasurvelia ukeTesi iyos. amas garda, Cven pediatrebis, stomatologebis naklebobas ganvicdiT, ar gvyavs kbilis teqnikosi. saavadmyofoSi stomatologi gvyavs, magram is werovanSi cxovrobs da leningorSi kviraSi orjer Camodis~. zaur mixailoviCi mTavar eqimad aq TiTqmis saavadmyofos gaxsnis dRidan muSaobs; jer kidev pirveli omis dros50, _ rogorc TviTon ambobs. „zviadizmis“51 dros is Tanamdebobidan osobis gamo gaaTavisufles da mis adgilze mTavar eqimad daniSnes qirurgi, romlis gvaric „Svilze“ mTavrdeboda. leningoris samxreT oseTis kontrolqveS dabrunebis Semdeg zaur mixailoviCma mTavari eqimis kanonieri Tanamdeboba daibruna. „CvenTvis

50 igulisxmeba qarTul—osuri konfliqtis pirveli SeiaraRebuli faza 1991—1992 wlebSi. 51 periodi, rodesac saqarTvelos xelisuflebaSi zviad gamsaxurdia iyo, romelic nacionalur eqstremizms avlenda.

66

erovnebas aranairi mniSvneloba ar aqvs, — ambobs is. — Cven vemsaxurebiT yvelas, osi iqneba is Tu qarTveli. cxra Tvis ganmavlobaSi saavadmyofom samedicino daxmareba 193 avadmyofs aRmouCina. axali wlidan kapitalur remonts gvpirdebian da araCveulebrivi iqneba, Tuki es dapireba realur saqmed iqceva. medikamentebTan dakavSirebiT saqme kargadaa, samxreT oseTis jandacvis saministro Cveni ganacxadis safuZvelze saWiro wamlebiT uzrunvelgvyofs“. kabinetebis davlisas deformirebul rkinebSi Znelad gasarCevia saavadmyofos sawolebi, saoperacio magidebi, antibaqteriuli naTurebi, rentgenis aparati da a.S. ar aris qirurgiis ganyofileba, saoperacio blokebi, gapartaxda rentgenisa da ultrabgeriTi kvlevis kabinetebi. saavadmyofo aranakleb 50 sawolze iqneba gaTvlili. fuladi saxsrebis uqonlobis gamo iZulebulebi varT saswrafo daxmareba, sanepidsadguri, poliklinika da TviTon saavadmyofo ZiriTad korpusSi ganvalagoT,“ — ambobs samxreT oseTis respublikis kapitaluri, sagzao mSeneblobisa da arqiteqturis ministri C. xugaevi. Senobis remonts ruseTis sanardo organizacia „dagstroi“ awarmoebs. specialistebi ZiriTadad daRestnidan Camovidnen. samuSao Zalis mosazidad muSebis ori mesamedi adgilobrivi mosaxleobidanaa daqiravebuli. mSeneblobis saministros gegmis mixedviT, saavadmyofos Senobis aRdgena, savaraudod, mimdinare wlis seqtemberSi unda damTavrdes. am pirobebSi saswrafo gadaudebeli daxmareba muSaobas ar wyvets. „rogorc ki modis gamoZaxeba, Cven gavdivarT raionis yvela moSorebul sofelSic ki. saSualod dReSi aT gamoZaxebamdea xolme. Cven maqsimalurad operatiulad gavdivarT da macxovreblebs pirvel samedicino daxmarebas vuwevT. samxreT oseTis jandacvis saministrom xuTi manqana gamogviyo, ramac saswrafo daxmarebis muSaoba sagrZnoblad gaaumjobesa. es samxreT oseTis xelmZRvanelobis mxridan didi yuradRebis gamoxatuleba iyo. manamde Cven mxolod ori Zveli manqana gvqonda,“ — ambobs z. margievi. xelfass eqimebi ar uCivian, maTi TqmiT, mimdinare wels maT xelfasebi moumates. leningoris saavadmyofos eqimebis jgufma SarSan ruseTSi kvalifikaciis asamaRlebli kursebi gaiara. axla aq darwmunebuli arian, rom remontis dasrulebis Semdeg samuSao pirobebi gaumjobesdeba, xolo medpersonali axal mowyobilobebs miiRebs. leningoris raionis yvela problema erTi didi problemaSi iyris Tavs — cudia cxinvali—leningoris damakavSirebeli gza. cxinvalidan leningorSi mgzavrobas oTxi saaTi sWirdeba, Tumca maT Soris manZili mxolod 80 km-ia. traqtoris mier gadaTxril gzaze, garda tvirTmzidi „kamazebisa“ da samxedro transportisa, nebismieri transporti talaxSi efloba. manqana leningoris talaxian gzaze, Rranteebisa da ormoebis gavliT, Zalian nela gadaadgildeba. gza grZeli, mTiani, viwro serpantiniT midis. gzadagza patara soflebi, mTiani da tyiani adgilebi moCans. TiTqmis mTeli gzis gayolebaze arian mSeneblebi; aqvea sagzao teqnika, xreSis nayari da sxva. samxreT oseTSi yvela samTavrobo TaTbirze aRiniSneba, rom samxreT oseTis leningoris raionis sagzao infrastruqturis ganviTareba 2011 wlis samxreT oseTis respublikis socialur-ekonomikuri ganviTarebis xelSewyobis sainvesticio programis erT-erT ZiriTad punqts warmoadgens. programis ganxorcielebaze ruseTis biujetis mier gamoyofili 6 miliard 800 milioni rublis naxevarze meti gzebis mSeneblobas da yvelaze masStabur proeqts — cxinvali—leningoris gzis mSeneblobas unda moxmardes. garda amisa, dagegmilia adgilobrivi mniSvnelobis gzebis mSenebloba, romlebic raionis moSorebul soflebs erTmaneTTan daakavSirebs. gzis mSenebloba daiwyo samxreT oseTis respublikis aRdgenaze momuSave uwyebaTaSorisma komisiam. Semdeg, SarSan, estafeta „programebisa da proeqtebis realizaciis samxreTma direqciam“

67

gadaibara. mimdinare wels damkveTi isev Seicvala — gzis mSeneblobis dasruleba samxreT oseTis mSeneblobis saministros mouwevs. rogorc samxreT oseTis respublikis kapitaluri, sagzao mSeneblobisa da arqiteqturis ministri C. xugaevi aRniSnavs, mSeneblobis zog monakveTze gamovlinda normativebis darRveva. kerZod, darRvevebia sayrdeni kedlebis agebisas, romlebmac momavalSi mTel gayolebaze gza borcvebidan Camowolili talaxis mewyerebisgan unda daicvas. mSeneblobis generalur menarded saxelmwifo unitaruli sawarmo „doreqspostroi“. naTelia, rom am gzas strategiuli mniSvneloba aqvs raionsa da respublikis dedaqalaqs Soris ukanaskneli oci wlis manZilze gawyvetili urTierTobebis ganviTarebisTvis. garda amisa, is cxinvalis raionis uamrav dasaxlebul punqtze gadis. axali, asfaltdagebuli gziT cxinvalidan leningoramde mgzavrobas daaxloebiT oTxjer naklebi dro dasWirdeba, anu daaxloebiT erTi saaTi. respublikis saSinao politikisTvis cxinvali-leningoris gzas iseTive mniSvneloba aqvs, rogoric transkavkasiuri avtomagistrals samxreT oseTis respublikis sagareo politikisTvis. axal doneze cxinvalsa da leningors Soris ara mxolod kulturuli, saganmanaTleblo da sxv. urTierTkavSirebis ganviTareba xdeba SesaZlebeli, aramed sameurneo xasiaTisac. raionis ekonomikisTvis mniSvnelovan obieqts warmoadgens ludsaxarSi qarxana, dRevandeli saxelwodebiT „aluToni“52. 2008 wlis agvistos saomari moqmedebebis damTavrebis Semdeg didi xnis manZilze gaCerebuli ludsaxarSi qarxana kvlav amuSavda da xelmZRvanelad Camosuli specialisti i. karimovi dainiSna. qarxana warmoebis normalur reJimSi gadavida, 2009 wlis dekembridan 2010 wlis aprilamde awarmoa sami saxeobis 160 tona ludi — „aluToni“, „Jigulevskoe“ da „karlov mosti“. es produqcia saRdeboda TviTon leningorSi, cxinvalsa da samxreT oseTis sxva raionebSi. Tumca prokuraturis monacemebiT, ludis realizaciidan miRebuli Tanxa _ 800 aTasi rubli respublikis nacionaluri bankis angariSze ar dajda, ris gamoc 2010 wlis 20 aprils qarxnis qonebas yadaRa daedo, xolo sawarmos xelmZRvanelobis winaaRmdeg sisxlis samarTlis saqme 160-e muxlis me-4 nawiliTa53 (qonebis misakuTreba an gaflangva) da ruseTis federaciis sisxlis samarTlis 171-e muxlis me-2 nawiliT (ukanono mewarmoeba) aRiZra. rogorc prokuraturaSi aRniSnes, sagamoZiebo Semowmebis dawyebisTanave qarxnis mTeli sabuRaltro dokumentacia qarxnis xelmZRvanelobasTan erTad gaqra. amJamad sawarmoSi produqcia ar iwarmoeba, magram samxreT oseTis generaluri prokuratura mzadaa, rogorc ki respublikis ekonomikuri ganviTarebis saministro SeZlebs sawarmos Tavis balansze ayvanas, qarxanas moxsnas yadaRa da aRadginos warmoeba. leningoris raioni saerTaSoriso da sxvadasxva uflebadamcveli organizaciebis mudmivi da gansakuTrebuli yuradRebis qveSaa. leningoris raionis sakiTxi gamudmebiT daismis da ganixileba Jenevis diskusiebze, ganixileba dasavleTis, qarTul da samxreT oseTis arasamTavrobo organizaciebis Sexvedrebze. erT-erTi mizezi aseTi gansakuTrebuli yuradRebisa aris is, rom am raionSi qarTvelebi da osebi kompaqturad saxloben. 2009 wlis zafxulSi cnobili qarTveli politikosisa da politologis — paata zaqareiSvilis Camosvlam raionSi didi rezonansi gamoiwvia; igi Tavad darwmunda, rom leningoris raionSi qarTuli mosaxleoba sinamdvileSi aranair Seviwroebas ar ganicdis; socialur-ekonomikuri problemebi Tanmimdevrulad gvardeba, axali administraciis saqmianoba

52 osuri erovnuli eposis _ `narTiadas~ _ mixedviT, ase hqvia magar sasmels. 53 samxreT oseTis respublikaSi ruseTis federaciis sisxlis samarTlis kodeqsi gamoiyeneba.

68

normalur mmarTvelobiT reJimSi Sedis. amavdroulad, p. zaqareiSvilis vizitTan dakavSirebiT, samxreT oseTis parlamentSi mesazRvreebis xelmZRvanelobasTan da leningoris administraciasTan gaCnda kiTxvebi, xolo oficiozis gazeTSi _ „samxreT oseTi“ _ daibeWda statia, sadac p. zaqareiSvilis vizitic da Tavadac, rogorc qarTvel sazogado moRvawe, uaryofiTad iyo Sefasebuli.

2010 wlis noemberSi samxreT oseTs erovnuli umciresobebis sakiTxebSi euTos umaRlesi komisari ewvia. unda aRiniSnos, rom 2008 wlis agvistos Semdeg euTom, samxreT oseTis mimarT moRalaturi damokidebulebis gamo, xalxSi da samxreT oseTis respublikis xelmZRvanelobaSi avtoriteti srulad dakarga. amitom k. volebekis Camosvlaze Tanxmobis micema samxreT oseTis mxridan saerTaSoriso organizaciebTan Ria dialogis warmarTvaze keTili nebis gamoxatuleba iyo. komisari Sexvda xelisuflebis warmomadgenlebs, samxreT oseTis nacionalur Temebs, aseve ewvia leningoris raions. vizitis Sedegebze k. volebekma euTos mudmivmoqmed sabWoze angariSi waradgina. angariSis gacnobisTanave samxreT oseTis respublikis xelmZRvanelobam sagangebo komentaris gakeTeba CaTvala saWirod, rac samxreT oseTis respublikis sagareo saqmeTa saministros daevala54. „sinanuliT unda aRvniSnoT, rom angariSSi moyvanili mravali pozicia winaaRmdegobaSi modis realur viTarebasTan da SefasebebTan, romlebic samxreT oseTSi vizitisas mis mierve iyo gamoTqmuli, — naTqvamia samxreT oseTis respublikis sagareo saqmeTa saministros gancxadebaSi. _ batonma k. volebekma gamoxata madliereba ruseTisa da saqarTvelos xelisuflebebis mimarT da arc erTi sityviT ar uxsenebia samxreT oseTis respublikis xelisufleba, miuxedavad imisa, rom samxreT oseTSi, rogorc suverenul da aRiarebul saxelmwifoSi (romelic, TumcaRa, jer araa euTos wevri), vizitis SesaZlebloba mas swored Cveni saxelmwifos xelisuflebam misca“. Semdeg samxreT oseTis respublikis sagareo saqmeTa saministro komisris aRmaSfoTebeli angaJirebulobis mtkicebulebebs warmoadgens — batonma volebekma aRniSvnis Rirsad mxolod cxinvalidan CrdiloeTiTa da aRmosavleTiT danaxuli qarTuli dacarielebuli soflebi CaTvala da arc erTi sityviT ar uxsenebia cxinvalSi nanaxi nangrevebi, mimdinare aRdgeniTi samuSaoebi, miT ufro, 2008 wlis samxreT oseTis winaaRmdeg ganxorcielebuli qarTuli agresia, ramac respublikaSi mcxovrebi yvela erovnebis warmomadgenlebi daazarala. ar iTvaliswinebs ra sxva erovnebebs, angariSSi is SeSfoTebas samxreT oseTSi qarTvelebis identobis SenarCunebasTan dakavSirebiT gamoTqvams, maT Soris _ leningoris raionSi. angariSSi ar moixsenieba is faqti, rom samxreT oseTSi rva qarTuli skola funqcionirebs, aqedan eqvsi _ leningoris raionSi; arc is, rom am skolebSi bavSvebs aqvT saSualeba qarTuli saxelmZRvaneloebiTa da programebiT iswavlon. ar aris SemCneuli samxreT oseTis xelisuflebis iniciativa gaeros devnilTa sakiTxebze umaRlesi komisris meTvalyureobis qveS leningoris raionSi mudmiv sacxovrebel adgilebze yvela im piris dabrunebis mimarTulebiT, vinc saqarTveloSi gadaadgilebul pirebad iTvlebian da werovans afareben Tavs. angariSSi asaxva verc im faqtma hpova, rom leningoris raionis am macxovreblebs sakuTar saxlebSi Camosvlisa da miwis nakveTebis damuSavebis SesaZlebloba aqvT. araferia naTqvami ruseTis mier leningoris raionSi ganxorcielebul humanitarul aqciebze (maT Soris _ jandacvis sferoSi). angariSSi gamoTqmulia SeSfoTeba sazRvarze gadaadgilebis Tavisuflebis gamo (Tumca dReSi rvaasamde gadakveTaa naxsenebi), magram ar

54 samxreT oseTis respublikis sagareo saqmeTa saministros komentari euTos mudmivmoqmedi sabWos sxdomaze wardgenil euTos erovnuli umciresobebis sakiTxebSi umaRlesi komisris knut volebekis angariSTan dakavSirebiT// samxreT oseTi. 27.10.2011.

69

zustdeba, rom gadaadgilebasa da tvirTebis gadazidvasTan dakavSirebiT sirTuleebs ara samxreT oseTis, aramed saqarTvelos xelisufleba qmnis (rac Tavis Tavze batonma volebekmac gamoscada). samxreT oseTSi gansakuTrebuli guliswyroma osebis problemisadmi k. volebekis midgomam gamoiwvia: nacionaluri umciresobebis problemebis mimarT SerCeviT midgomad Sefasebulia is, rom angariSSi araferia naTqvami ara mxolod saqarTvelodan gandevnili osebis Sesaxeb, aramed amJamad saqarTveloSi mcxovrebi osebis problemebis Sesaxebac, Tumca cxinvalSi baton volebeks saqarTveloSi mcxovrebi osebis uflebebis darRvevis uamravi faqti warudgines. man TviTonac aRniSna, rom kaxeTis zonidan osebisgan bevri saCivari miiRo. ironiTaa citirebuli k. volebekis sityvebi, romlebic „samxreT oseTSi saerTaSoriso organizaciebis farTo warmomadgenlobis“ Taobaze daJinebul moTxovnebs imeorebs. amrigad, leningoris raioni cxovrebis axal fazaSi Sevida, romlis pirobebic im garemoebebiT ganisazRvreba, romlebic samxreT oseTis respublikis aRiarebisa da axladaRiarebul saxelmwofoSi masStaburi aRdgeniTi programebisa da ganviTarebis programebis ganxorcielebis Semdeg Camoyalibda. rac Seexeba saqarTvelosTan urTierTobebs, leningoris raionis sasazRvro sakiTxebs, samxreT oseTis mxare, pirvel rigSi, am raionis macxovreblebis interesebidan gamomdinare gadawyvets.