Wydawnictwo WAM

Kraków 2012

B o g u s ł a w G ó r k a

REINTERPRETACJAŹRÓDEŁ

CHRZEŚCIJAŃSTWA

Wydawnictwo WAM Kraków 2013

Tego autora ukazały się dotąd następujące publikacje:

1. Kościół jako Królestwo Syna Człowieczego, 19972. Pomiędzy aktem wiary a faktem chrztu. Instytucja nawrócenia w Kościele

pierwotnym, 20003. „Z wody i Ducha” (J 3,5). Janowa perspektywa inicjacji w chrzest, 20014. „Ma życie wieczne i nie idzie na sąd” (J 5,24). Zbawienie egzystencjalne

i eschatyczne, 20015. Biblia i cywilizacja Boga, 2003, 20046. Hermeneutyka inicjacji wczesnochrześcijańskiej, 20077. Jezus i Samarytanka (J 4,1-42). Historia i inicjacja, 20088. Jezus a chleb. Interpretacja inicjacyjna J 6,1-71, 20109. Chrześcijaństwo pierwotne jako system religijny, 2011

10. Reinterpretacja źródeł chrześcijaństwa, 2013

Recenzent prof. dr hab. Mirosław Patalon

Korekta literackaDorota Górka

Projekt okładki Andrzej Sochacki

© Wydawnictwo WAM, 2013

Druk publikacji został dofinansowany z Funduszu Dziekana Wydziału Historycznego Uniwersytetu Gdańskiego.

ISBN 978-83-7767-824-4

WYDAWNICTWO WAMul. Kopernika 26 • 31-501 Krakówtel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003e-mail: wam@wydawnictwowam.plwww.wydawnictwowam.pl

DZIAŁ HANDLOWYtel. 12 62 93 254-255 • faks 12 62 93 496e-mail: handel@wydawnictwowam.pl

KSIĘGARNIA WYSYŁKOWAtel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447 faks 12 62 93 261e.wydawnictwowam.pl

Drukarnia Wydawnictwa WAMul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

Spis treści

Wstęp ............................................................................................................ 9

I. Nieprzekładalność Janowego Prologu (J 1,1-18)? .............................. 111. Wstęp ...................................................................................................... 112. Kilka uwag na temat translatologii ......................................................... 123. Olgierd Wojtasiewicz i jego teoria tłumaczenia ...................................... 134. Translatoryka w odniesieniu do Ewangelii ............................................. 165. Prolog i Ewangelia Jana a translation-criticism ...................................... 176. Tekst grecki Janowego Prologu ............................................................... 197. Retrowersja Janowego Prologu na język neohebrajski ........................... 218. Krytyka tłumaczeń Janowego Prologu ................................................... 23

8.1. Przekład Wulgaty Hieronimowej ................................................... 238.2. Przekład Biblii Tysiąclecia ............................................................. 308.3. Przekład egzegetyczny ................................................................... 328.4. Przekład interlinearny .................................................................... 338.5. Proponowane tłumaczenie .............................................................. 34

9. Konkluzja ................................................................................................ 3510. Aneks ..................................................................................................... 37

10.1. Biblia Warszawska ....................................................................... 3710.2. Przekład ekumeniczny .................................................................. 38

Summary .................................................................................................... 40

II. Wolność w nauce na przykładzie recepcji J 3,5 ................................ 411. Wprowadzenie ........................................................................................ 412. Jednokierunkowa presja tradycji ............................................................. 41

2.1. Świadectwa starożytne ................................................................... 422.1.1. Świadectwa Ojców Kościoła ................................................. 422.1.2. Świadectwo synodalne .......................................................... 432.1.3. Konstytucje Apostolskie ........................................................ 442.1.4. Wulgata Hieronimowa ........................................................... 442.1.5. Księgi pokutne (Libri poenitentiales) .................................... 45

2.2. Świadectwa soborowe i dwóch kolejnych Wulgat ......................... 46

5

6

2.2.1. Sobór Florencki (1439-1442) ................................................ 462.2.2. Sobór Trydencki (1545-1563) ............................................... 462.2.3. Wulgata Sykstoklementyńska ................................................ 492.2.4. Sobór Watykański II .............................................................. 492.2.5. Nowa Wulgata ....................................................................... 50

2.3. Katechizm Kościoła Katolickiego .................................................. 502.4. Wnioski .......................................................................................... 52

3. Recepcja J 3,5 we współczesnej egzegezie ............................................. 533.1. Problem z wyrażeniem „z wody” ................................................... 533.2. Interpretacje i ich ocena ................................................................. 55

4. Interpretacja inicjacyjna: dwufazowe narodziny .................................... 564.1. Struktura i terminologia logionu .................................................... 574.2. Metaforyka porodowa i jej funkcja ................................................ 58

5. Konkluzja ................................................................................................ 61Summary .................................................................................................... 62

III. Problematyczna żydowskość Jezusa? ............................................... 631. Wprowadzenie ........................................................................................ 632. Synoptyczna ekspozycja żydowskości Jezusa ........................................ 643. Janowa ekspozycja żydowskości Jezusa ................................................. 654. Synoptyczna a Janowa ekspozycja sprawy Jezusa ................................. 665. Zdziwienie uczniów (J 4,27) ................................................................... 686. Zdziwienie Samarytanki (J 4,9) .............................................................. 69

6.1. Janowa nota czy kościelna glosa? .................................................. 696.2. Sens noty ........................................................................................ 70

7. Konkluzja ................................................................................................ 74Summary .................................................................................................... 74

IV. Obraz Boga w Biblii ............................................................................. 771. Wprowadzenie ........................................................................................ 772. Biblijny model Adama ............................................................................ 783. Adam jako obraz (i postać) Boga (Rdz 1,26-28) .................................... 80

3.1. Obraz Boga a progresywny model religijności .......................... ... 813.2. Sens wyrażenia obraz Boga ........................................................... 82

4. Obraz Boga jako anthropos w J 1,6 ........................................................ 844.1. Kwestia translacji tekstu ................................................................. 844.2. Stał się anthropos – interpretacja inicjacyjna ................................. 86

5. Obraz Jego Syna w Rz 8,29 .................................................................... 88

5.1. Oryginalność frazy? ....................................................................... 885.2. Interpretacja inicjacyjna Rz 8,29 .................................................... 89

6. Potrójny obraz Boga w Jezusie ............................................................... 907. Konkluzja ................................................................................................ 91Summary .................................................................................................... 91

V. Duchowość pierwotnego chrześcijaństwa ........................................... 931. Wprowadzenie ........................................................................................ 932. Struktura nowotestamentowej duchowości ............................................. 94

2.1. Wstęp .............................................................................................. 942.2. Regeneracja ducha .......................................................................... 96

2.2.1. Problem .................................................................................. 962.2.2. Regeneracja ducha w Ewangeliach i Dz Ap .......................... 962.2.3. Regeneracja ducha w innych pismach NT .................. ........ 1002.2.4. Konkluzja ............................................................................. 102

2.3. Regeneracja duszy ........................................................................ 1032.3.1. Problem ................................................................................ 1032.3.2. Zbawienie egzystencjalne duszy katechumena ................... 1042.3.3. Jezus jako medium na etapie katechumenatu ...................... 1052.3.4. Jezus jako Zbawca (Soter) ................................................... 1062.3.5. Ożywienie zbawionej duszy ................................................ 107

2.4. Regeneracja ciała .......................................................................... 1072.4.1. Problem ................................................................................ 1072.4.2. Kondycja ciała na etapie katechumenalnym ....................... 1092.4.3. Odkupienie ciała .................................................................. 1102.4.4. Ożywienie ciała ................................................................... 1112.4.5. Konkluzja ............................................................................. 112

3. Podsumowanie .... ................................................................................. 113Summary .................................................................................................. 114

Zakończenie ............................................................................................. 115Bibliografia .............................................................................................. 119A. Źródła, tłumaczenia, pomoce ............................................................... 119B. Studia, komentarze, wprowadzenia ...................................................... 121C. Artykuły .................................................................................................123

9

Wstęp W skład monografii wchodzi pięć przyczynków napisanych na prze-strzeni pięciu lat. Chociaż tworzyłem je okazjonalnie, na okoliczność konferencyjnych zapotrzebowań, to jednak wybierałem te sympozja, na których mogłem zaprezentować referaty mieszczące się w formule pla-nowanego zamierzenia – którą jest reinterpretacja źródeł chrześcijań-stwa – oraz by zmotywować się do pracy twórczej. Książka zawiera propozycję ponownej interpretacji źródeł chrześci-jaństwa na podstawie wybranych tekstów. Jako taka jest kontynuacją i dopełnieniem formuły poprzedniej monografii pt. Chrześcijaństwo pierwotne jako system religijny (Kraków 2011). Publikację otwiera studium translatoryczne Janowego Prologu (J 1,1-18). Istotną rolę w procesie przekładu odgrywa jego interpretacja, która zależna jest od właściwie dobranej hermeneutyki. Tłumaczenie jest w gruncie rzeczy zabiegiem hermeneutycznym polegającym na ekwi-walencji sensów a nie słów, co po mistrzowsku wyraził Hieronim, ojciec tłumaczy Pisma Św.: non verbum a verbo, sed sensum exprimere sensu. Aby unaocznić, czy Hieronim pozostał wierny swojej dewizie, jego ła-cińskie tłumaczenie Janowego Prologu usytuowałem na miejscu pośre-dnim pomiędzy oryginałem greckim i retrowersją hebrajską a wysele-kcjonowanymi przekładami polskimi. W drugim studium proponuję podróż „poprzez wieki” z Jezusową wypowiedzią: jeśli ktoś nie zostanie zrodzony z wody i ducha, nie może wejść do Królestwa Boga (J 3,5). Na jej przykładzie będziemy śledzić meandry oficjalnej, kościelnej recepcji Pisma Św. Historia interpretacji owego sztandarowego logionu o wejściu do Królestwa Boga ułatwi nam odpowiedź na pytanie, jaką wartość posiada jego kościelna wykładnia oraz w jakiej mierze determinuje ona poszukiwania uczonych, nauczanie duszpasterzy i mentalność laikatu.

Trzeci przyczynek zawiera ekspozycję kulturowo-religijnej kwestii, którą jest żydowskość Jezusa na podstawie IV rozdziału Ewangelii Jana, czyli w kontekście rozmowy Jezusa z Samarytanką. W rozwoju narracji tego rozdziału zachowanie Jezusa stawia nie tylko u Samarytanki, ale również u uczniów znaki zapytania co do Jego żydowskości. Będę usi-łował dociec, jakiego rodzaju były to zastrzeżenia i jakie były ich źródła. Czwarte studium poświęcono idei obrazu Boga, idei, która jest jedną z podwalin tzw. pokonstantyńskiej teologii. W tej teologii koncept ob-razu Boga służy do konstatowania ontycznego statusu człowieka w rela-cji do Boga, statusu, w który wszedł on w momencie stworzenia i dzie-dziczy poprzez fakt narodzin. Tego rodzaju interpretacja dominuje np. wykładnię idei obrazu Boga w Katechizmie Kościoła Katolickiego. Czy ta wykładnia, traktowana prawie jak dogmat, jest trafna, czy raczej do-maga się reinterpretacji? W ostatnim przyczynku podejmuję się próby opisu duchowości no-wotestamentowej. Każda duchowość, a więc i duchowość Kościoła pier-wotnego, zakłada konkretny model człowieka. Kiedy usiłujemy opisać duchowość nowotestamentową, trzeba się nam przede wszystkim od-wołać do nowotestamentowego modelu człowieka, odnotowanego przez Pawła w 1 Tes 5,23. Postaram się w tym studium wykazać, jaki jest spe-cyficzny rys tej duchowości. Zebrane przyczynki tworzą porcję prowokującej lektury. Nie jest to rodzaj „lektury do poduszki”, bowiem czytelnik zostaje zaproszony do konfrontacji świata własnych przekonań, z obrazem świata idei, który wyłania się ze źródeł chrześcijaństwa ponownie zinterpretowanych.

11

I. Nieprzekładalność Janowego Prologu (J 1,1-18)?1 1. Wstęp Parający się przekładem, zdają sobie dobrze sprawę z tego, że jest to praca „katorżnicza” i małosatysfakcjonująca, tym bardziej w sytuacji, gdy tekstem oryginału jest Nowy Testament. Teksty oryginalne Pisma Świętego chrześcijaństwo traktuje jako nadrzędne wobec tłumaczeń nie tylko z tego względu, że komunikują nam prawdę sakralną, ale również dlatego, iż uznawane są za natchnione literalnie. Z tego powodu wszel-kie tłumaczenia mają status podrzędny w stosunku do oryginału. Niektóre z tekstów NT stanowią wyjątkowe wyzwanie dla tłumacza. Do nich zalicza się Ewangelię Jana, zwłaszcza jej Prolog (1,1-18). Za-danie, które sobie stawiam w tym przyczynku, polega na weryfikacji hipotezy wyrażonej w tytule, ale w odwrotnym kierunku: czy Janowy Prolog jest przekładalny? Jeśli tak, to w jakiej mierze? Oczywiście, interesuje mnie krytyczne spojrzenie na wyselekcjono-wane przekłady katolickie na język polski. Nim dotrę do tej kwestii, po-czynię ogólne refleksje na temat translatologii a następnie przyjrzę się greckiemu oryginałowi Prologu, jego retrowersji na język hebrajski oraz tłumaczeniu na łacinę w wersji Wulgaty. W aneksie przytoczę dwa prze-kłady protestanckie.

1 Zrewidowana wersja referatu, który pod tym samym tytułem wygłosiłem w Warszawie dnia 25.11.2007 r. na II Międzynarodowej Konferencji Naukowej z cyklu Imago Mundi, zorganizowanej przez Instytut Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego. Druk referatu ukazał się w: „Vox Patrum” 52/1 (2008) 233-256 oraz w materiałach po-konferencyjnych pt. 50 lat polskiej translatoryki, s. 453-473, red. K. Hejwowski, A. Szczęsny, U. Topoczewska, Warszawa 2009.

12

2. Kilka uwag na temat translatologii Translatologia to dynamicznie rozwijająca się dyscyplina nauki. Do-czekała się kilku encyklopedii w języku polskim1. Przedmiotem zain-teresowania translatologii są między innymi: koncepcje2 i implikacje te-orii przekładu3, rodzaje przekładów4, tendencje przekładoznawcze5, mity przekładalności i nieprzekładalności6, strategie tłumaczy7, granice prze-kładu i inne. We współczesnej translatoryce kluczową rolę pełni termin ekwiwa-lencja (wymienność), którą odróżnia się od adekwatności (zbliżenie) i korespondencji (odpowiedniość)8. Na ogół za E.A. Nidą rozgranicza się ekwiwalencję formalną od dynamicznej. Ekwiwalencja formalna dotyczy wymienności językowej, dynamiczna – wymienności pragma-tycznej (w zakresie komunikatywności przekładu)9. W przypadku tłu-maczenia Pisma Świętego pierwszeństwo daje się ekwiwalencji dynami-cznej przed formalną10. Ideałem jest pełna ekwiwalencja: formalna i dy-namiczna.

1 Zob. Mała encyklopedia przekładoznawstwa, red. U. Dąmbska-Prokop, Częstochowa 2000. Oprócz tego w języku polskim dostępne są: Tezaurus terminologii translatorycznej, red. J. Lukszyn, Warszawa 1993; Terminologia tłumaczenia, przekład z języka francus-kiego i adaptacja T. Tomaszkiewicz, Poznań 2006. 2 Zob. K. Hejwowski, Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu, Warszawa 2004. 3 Zob. np. L. Wille, Uniwersalistyczne implikacje teorii przekładu, Rzeszów 2002. 4 Zob. np. B.Z. Kielar, Tłumaczenie i koncepcje translatoryczne, Wrocław 1988. 5 Zob. np. A. Pisarska, T. Tomaszkiewicz, Współczesne tendencje przekładoznawcze, Poznań 1998. 6 Zob. np. K. Lipiński, Mity przekładoznawstwa, Kraków 2004. Z mitami rozprawia się również K. Hejwowski (Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu, dz. cyt.). 7 Zob. E. Balcerzan, Literatura z literatury (strategie tłumaczy), Katowice 1998. 8 Por. Maria Krzysztofiak, Przekład literacki a translatologia, Poznań 1999, s. 38 („Pow-szechnie przyjmuje się, że tekst przekładu powinien być ekwiwalentny w stosunku do oryginału. Nie ma natomiast zgodności co do tego, na czym polega ekwiwalentność przekładowa. Według jakich kryteriów należy ją mierzyć”. Tamże, s. 5). 9 Por. B.Z. Kielar, Tłumaczenie i koncepcje translatoryczne, dz. cyt., s. 61. 10 Na ten temat zob. E.A. Nida, Zasady przekładu na przykładzie tłumaczenia Biblii, „Pamiętnik Literacki” 72 (1981) 323-342; J. Zieniukowa, Rozważania o tzw. dynami-cznym przekładzie Biblii, s. 104-113, w: Biblia a kultura Europy, t. 1, red. M. Kamińska, E. Małek, Łódź 1992; B. Matuszczak, Problemy ekwiwalencji w tłumaczeniu Biblii,

13

Tłumacz Pisma Św. powinien zmierzać do skonstruowania dobrego przekładu. Jednakże dobry, czyli wierny przekład, nie jest synonimem przekładu dosłownego. Dosłowność zdaniem M. Pieli to najgroźniejszy wróg wierności1. Podstawowym warunkiem dobrego tłumaczenia jest nie tylko trafne rozpoznanie tekstu oryginału pod względem gatunku i stylu, w warstwie semantycznej, leksykalnej i kulturowej. Istotną rolę odgrywa interpre-tacja, bowiem tłumacz jest pierwszym czytelnikiem i zarazem herme-neutą. Maria Krzysztofiak zwraca uwagę na fakt, że nowocześni teoretycy przekładu postulują zintegrowanie teorii przekładu literackiego z teorią literatury i hermeneutyką. Autorka myśli o nowej hermeneutyce2. Isto-tnie translacja to proces hermeneutyczny, polegający na odsłanianiu sen-sów utworu. Dostrzeżenie owego klucza do sensów, zakodowanych na różnych poziomach dzieła literackiego, można uznać za najistotniejszy moment w procesie rozumienia, interpretacji i tłumaczenia utworu3. Ją-dro sensów dzieła, jej zdaniem, ujawniają słowa kluczowe. Podzielamy zdanie autorki na temat roli hermeneutyki w procesie tłumaczenia. W trakcie przeprowadzania krytyki przekładu Janowego Prologu będę bazować na podejściu inicjacyjnym wypracowanym prze-ze mnie. 3. Olgierd Wojtasiewicz i jego teoria tłumaczenia Przed 50. laty ukazało się w Polsce pionierskie i przełomowe dzieło o niepozornej objętości autorstwa Olgierda Wojtasiewicza pt. Wstęp do teorii tłumaczenia. W uwagach wstępnych autor klaruje cel rozprawy, który polega na sformułowaniu i omówieniu pewnych problemów natury s. 51-61, w: Warsztaty Translatorskie I, red. R. Sokoloski, H. Duda, Lublin – Ottawa 2001. 1 Por. M. Piela, Grzech dosłowności we współczesnych przekładach Starego Testamentu, Kraków 2003, s. 12 („Nikt nie twierdzi, że dobry przekład polega na tym, że co drugi wy-raz oryginału się tłumaczy, a co drugi – transkrybuje. Ale przecież czymś podobnym jest przekład dosłowny”. Tamże, s. 27). 2 Por. Maria Krzysztofiak, Przekład literacki a translatologia, dz. cyt., s. 13 i 42. 3 Cyt. O. Wojtasiewicz, Wstęp do teorii tłumaczenia, Wrocław – Warszawa 1957, s. 45.

14

ogólnej, z którymi spotyka się tłumacz w procesie przekładu1. Punktem wyjścia do debaty staje się konstatacja, że właściwie nie mamy dokładnej definicji tłumaczenia w sensie zarówno pewnej operacji, jak i jej wyni-ku (…). Definicje leksykalne, znajdujące się w rozmaitych słownikach, traktują tę sprawę bardzo powierzchownie2. Na dowód wiarygodności ostatniego spostrzeżenia autor przytacza kilka słownikowych definicji. Olgierd Wojtasiewicz nieusatysfakcjonowany dotychczasowymi de-finicjami przekładu, proponuje własną: Operacja tłumaczenia polega na sformułowaniu w pewnym języku odpowiednika wypowiedzenia sformu-łowanego uprzednio w innym języku3. Jej nowatorstwo uwypukla zwła-szcza wyjaśnienie poczynione odnośnie do odpowiednika: Tekst b w ję-zyku B jest odpowiednikiem tekstu a w języku A, jeżeli tekst b wywołuje taką samą reakcję (zespół skojarzeń) u odbiorcy, co tekst a (podkreśle-nie – B.G.). Autor dopowiada, że wyrażenie: „takie same” – nie należy rozumieć jako określenie identyczności sensu stricto, lecz interpretować jako umowne oznaczenie bardzo dużego stopnia podobieństwa4. Następnie Olgierd Wojtasiewicz podejmuje problem nieprzekładal-ności. Jego zdaniem nigdy nie mamy do czynienia z pełną nieprzekła-dalnością, co najwyżej można mówić o niecałkowitej przetłumaczal-ności5. Na drodze do pełnej przekładalności stoją dwie przeszkody: su-biektywne, personalne (np. niedostateczna erudycja tłumacza) oraz obie-ktywne, systemowe. W książce autor koncentruje się na przeszkodach obiektywnych, systemowych. Wśród nich wyszczególnia dwie kate-gorie: a) język, na jaki zamierzamy dokonać przekładu, nie rozporządza środ-

kami strukturalnymi, istniejącymi w języku oryginału. b) w języku, na jaki zamierzamy dokonać przekładu, nie można oddać

pewnych pojęć dających się wyrazić w języku oryginału6. Pierwsze trudności są poniekąd natury formalnej, strukturalnej, dru-gie – materialnej, znaczeniowej. Owszem, cechy strukturalne języka ma-

1 Cyt. jw., s. 8. 2 Cyt. jw., s. 10. 3 Cyt. jw., s. 12. 4 Cyt. jw., s. 17n. 5 Cyt. jw., s. 23. 6 Cyt. jw., s. 24.

15

ją wpływ na zrozumienie tekstu. Stąd dobranie formy gramatycznej w przekładzie staje się źródłem wzbogacenia lub zredukowania ilości in-formacji zawartej w tekście oryginału1. Jeśli chodzi o nieprzekładalność strukturalną, Olgierd Wojtasiewicz rozpatruje ją z punktu widzenia trzech grup środków należących do: systemu gramatycznego (morfolo-gia, składnia, słowotwórstwo); systemu fonetycznego; systemu grafi-cznego2. W ramach środków strukturalnych w strategii tłumaczenia, gdy ję-zyk oryginału i język przekładu posługują się odmiennymi efektami formalnymi, stosuje się dwa zasadnicze rozwiązania: Pierwsze polega na tym, że środki wersyfikacyjne oryginału zastępuje się przez środki wersyfikacyjne, jakimi rozporządza język przekładu, starając się przy tym, aby w tłumaczeniu środki te w miarę współdziałały z treścią utworu podobnie, jak to ma miejsce w treści oryginału. Drugie rozwiązanie opiera się na założeniu, że skoro w przekładzie z przyczyn obiektywnych nie można oddać środków formalnych oryginału, to wobec tego oryginał ten jest sensu stricto nieprzekładalny, jest więc rzeczą obojętną, jakimi środkami posłużymy się w tłumaczeniu, a zatem możemy w ogóle zre-zygnować z wersyfikacji i tłumaczyć prozą3. Pierwszy sposób wydaje się autorowi właściwszy, ponieważ zachowanie w tłumaczeniu formy wier-sza uratuje dla odbiorcy przekładu to wrażenie nasycenia efektami for-malnymi4. Drugą grupę wypadków nieprzekładalności (całkowitej lub częścio-wej) stanowią sytuacje, kiedy w grupie ludzi posługujących się językiem przekładu nie powstają takie skojarzenia, które dany wyraz lub dany zespół wyrazów budzi w grupie ludzi posługujących się językiem ory-ginału5. Autor ma tutaj na uwadze stronę znaczeniową, niemożność od-dania w języku przekładu pewnych pojęć z języka oryginału. Pojęcia te autor dzieli na grupy i podgrupy6.

1 Por. jw., s. 26. 2 Zob. jw., s. 28-46. 3 Cyt. jw., s. 50n. 4 Por. jw., s. 51. 5 Cyt. jw., s. 52. 6 Zob. jw., s. 52-77.