relationship of tai yai livelihood and biodiversity to traditional...

ว.วทย. มข. 41(2) 298-308 (2556) KKU Sci. J. 41(2) 298-308 (2013)

ความสมพนธของวถชวตชาวไทใหญ กบความหลากหลายทางชวภาพสภมปญญาทองถน

Relationship of Tai Yai Livelihood and Biodiversity to Traditional Knowledge

สณ เขอนแกว1 ประสทธ วงภคพฒนวงศ1 และ อรโณทย จ ำปทอง1*

บทคดยอ ชาวไทใหญ เปนกลมชาตพนธในตระกลภาษาไท-กะได อาศยอยในรฐฉานประเทศพมาเปนสวนใหญและ

มบางสวนทอาศยอยบรเวณดอยไตแลง ชายแดนไทย-พมา ชาวไทใหญมวถชวตทมอตลกษณทโดดเดน ทงภาษา การแตงกาย การใชชวตทยงคงพงพาอาศยธรรมชาตกอใหเกดการสงสมองคความรและถายทอดจากรนสรนมา ชานาน ชาวไทใหญท าอาชพเกษตรกรรมเปนหลก และมการใชประโยชนจากพชในปาธรรมชาต ไมวาจะเปนการน าไมมาสรางบาน ท าฟน การเกบพชมาใชเปนอาหาร หรอแมแตเปนยาสมนไพร นอกจากน ชาวไทใหญยงมการใชพชตามความเชอทางประเพณทถกถายทอดกนมาชานานอกดวย การอนรกษไวซงภมปญญาเหลานคาดวาจะสามารถน าไปสการพฒนาโดยเฉพาะการเปนพชเศรษฐกจทส าคญของประเทศตอไปได 1ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม อ าเภอเมอง จงหวดเชยงใหม 50200 *Corresponding Author, E-mail: [email protected]

วารสารวทยาศาสตร มข. ปท 41 ฉบบท 2 299บทความบทความ วารสารวทยาศาสตร มข. ปท 41 ฉบบท 2 299

ABSTRACT Tai Yai is an ethnic group speaking the Tai-Kradi language. Most of Tai Yai lives in the

Shan state in Burma. Furthermore, there are some who live at Doi Tai laeng, at the border between Thailand and Burma. Tai Yai people have special characteristics, including their language, dress and livelihood which rely on the natural surroundings. Knowledge about this has been passed on from generation to generation for a long time. Agriculture is a typical career of Tai Yai. They have to take advantage of a variety of plants, using them, for example, for buildings, fuel, food or herbal medicine. Moreover, some plants are used in connection with traditional ceremonies. It is expected that conservation of this knowledge might lead to economic development, in particular as some species may be used as economic plants in the future. ค าส าคญ: ไทใหญ ภมปญญาทองถน การใชประโยชนจากพช Keywords: Tai Yai, Local wisdom, Plant utilization

บทน า

ไทใหญ (Tai Yai) ฉาน (Shan) ไต (Tai) หรอ เงยว (Ngeaw) คอ กลมชาตพนธในตระกลภาษาไท-กะได แตเดมอาศยอยในรฐฉานประเทศพมาเปนสวนใหญและมบางสวนทอาศยอยบร เวณดอยไตแลง ชายแดนไทย-พมา ชาวไทใหญทอาศยอยในประเทศพมามมากกวา 3 ถง 4 ลานคน และมหลายแสนคนทไดอพยพเขาสประเทศไทยมาชานานและในปจจบนกยงมการอพยพอยางตอเนองมาจนถงปจจบน โดยเฉพาะในระยะหลงไดมการอพยพเขามาทางอ าเภอปางมะผา จงหวดแมฮองสอน อ าเภอฝาง อ าเภอแมอาย จงหวดเชยงใหม อ าเภอเมอง อ าเภอแมจน และอ าเภอแมสายจงหวดเชยงราย (บญชวย, 2547; ชยสทธ และ สงหนาท, 2549; ส านกงานวฒนธรรมจงหวดแมฮองสอน, 2551) โดยมสาเหตมาจากการหลบหนภยทางการเมอง หางานท าเพอใหมชวตความเปนอยทดขน และหลบหนจากการถกคกคามและลวงละเมดทางเพศ

(สมพงษ, 2544; โครงการพพธภณฑวฒนธรรมและ ชาตพนธลานนา, 2551; The Shan Human Rights Foundation, 1996; The Shan Human Rights Foundation and The Shan Women’s Action Network, 2002) ในปจจบนคาดวาอาจจะมประชากรไทใหญถงรอยละ 5 ของประเทศ (วรพงศ, 2544)

ชาวพนเมองตาง ๆ มพนฐานการด าเนนชวตมาจากการท าเกษตรกรรมแบบดงเดม ตองพงพาธรรมชาตเปนหลก วฒนธรรมหลายอยางจงผกพนกบธรรมชาตมาเนนนาน (ยศ และคณะ, 2547) ชาวไท-ใหญจดวาไมแตกตางจากกลมชาตพนธอนทมวถชวตผกพนกบปาอยางแยกจากกนไมออก มการใชประโยชนจากทรพยากรปาไมจ านวนมาก โดยจดเปนแหลงทมาของปจจยส อนไดแก อาหาร เครองนงหม ทอยอาศยและยารกษาโรค การทชาวพนเมองมวถชวตผกพนกบปาตามแบบวธของชาวบาน โดยเฉพาะตองพงพาอาศยธรรมชาต ท าใหเกดการน าเอาวฒนธรรมของตนมาปรบ

KKU Science Journal Volume 41 Number 2300 Review300 KKU Science Journal Volume 41 Number 2 Review

ใชใหเขากบปจจยทมอยรอบตวกอเกดเปนองคความรของกลมชนนน ๆ ทมาจากการสงเกต การลองผดลองถก มการสงสมองคความรและถายทอดจากรนสรนมาทางการปฏบตและการบอกเลาโดยอาศยองคความรดงเดม และน ามาสความเปนภมปญญาชาวบานซงเปนองคความรทมคณคาและเกดประโยชนแกมนษยมากมาย (ประเวศ, 2554) ดงนน การเขาถงองคความรแบบดงเดม ดวยวธการศกษาใหถองแท เกบรวบรวมองคความรเหลานนนอกจากจะท าใหความรดงเดมของชาตพนธมนษยทสะสมไวนบพนปยงคงอยไมสญหายไปตามกาลเวลาแลวยงสามารถใชความรดงกลาวพฒนาเพอใหเกดคณคาทางวชาการ ทางเศรษฐกจ ทางการเกษตร ทางการแพทยและทางการอตสาหกรรมทงในระดบทองถน หรอระดบประเทศไดอกดวย

ประวตความเปนมาของชาวไทใหญ ไทใหญ หรอ ฉาน เปนกลมชาวไทใหญกลม

หนงทอาศยอยในประเทศพมา ทางตอนใตของจน และในภาคเหนอของประเทศไทย จดอยในกลมคนทพด

ภาษาไท-กะได (Tai-Kadai language family) (โครงการพพธภณฑวฒนธรรมและชาตพนธลานนา, 2551) บางกลมคนจะเรยกชาวไทใหญวา ฉาน ค าวา ฉาน นมาจากชอ รฐฉาน (Shan state) ซงเปนรฐทมชาวไทใหญอาศยอยมากทสดในประเทศพมา ชาวไทใหญนนมชอเรยกตางกนไปและจะจ าแนกกลมดวยการเพมค าขยาย เชน ไทใหญด า ไทใหญแดง ไทใหญขาว ไทใหญใต ไทใหญเหนอ เปนตน ไทใหญทอาศยอยในรฐฉานจะเรยกวา ไต หรอ ไตหลวง หรอ ไทใหญ ซงเปนค าทคนไทยสวนใหญจะใชเรยกชนกลมน เ ชนกน (ชยสทธ และสงหนาท, 2549; ฉลาดชาย และคณะ, 2541)

การแตงกายของชาวไทใหญผชายจะสวมเสอไต นงกางเกงขากวยคลายกางเกงจน มผาโพกเคยนทศรษะ (รปท 1ก) สวนผหญงจะสวมผาซนหรอผาถงยาวคลมตาตม เสอแขนยาวหรอแขนสนปายทบไปดานเดยวกบผาถง สวมหมวกทสานจากไมไผ เรยกวา กบ (รปท 1ข)

รปท 1 การแตงกายของผชายไทยใหญ (ก) และผหญงไทใหญ (ข) (รปโดย: สณ เขอนแกว)

ก ข


ชาวไทใหญเรยกตนเองวา “ไทใหญ” แต ชนชาตอนจะเรยกวา เสยม เซยม หรอ สยาม ชาวไท-ใหญจะมชอทชนชาตอนเรยกแตกตางกนไป เชน พมาเรยกวา “ชาน ” หรอ “ฉาน” สวนชาวคะฉน หรอจง-โพ เรยกวา “อะซาม” ชาวอาชาง ชาวปะหลอง และชาววาเรยกวา “เซยม” ค าทงหมดนมาจากรากเหงาของค าเดมคอ สยาม สาม หรอ ซาม ทงสน สวนชาว จนฮนมวธการเรยกชาวไทใหญทแตกตางออกไป เชน พวกเสอขาว (ปายย) พวกฟนทอง (จนฉอ) พวกฟนเงน (หยนฉอ) พวกฟนด า (เฮยฉอ) และยงมชอเรยกอน ๆ อก เชน เหลยว หลาว หมางหมาน พวกเยวรอยเผา และหย เปนตน (ส านกงานวฒนธรรมจงหวดแมฮองสอน, 2551; โครงการพพธภณฑวฒนธรรมและชาตพนธลานนา, 2551; สมพงศ, 2544; ฉลาดชาย และคณะ, 2541)

ในกลมของไทใหญเองกมชอเรยกทแตกตางกนไป โดยเรยกชอตามถนทอยอาศย เชน ชาวไทใหญทอยในเขตประเทศจนจะถกเรยกวาเปนไทใหญแขหรอไทใหญจน เนองจากสามารถพดภาษาจนไดและรบเอาอทธพลวฒนธรรมจนหลายอยางตงแตภาษา วธการกนอาหารดวยตะเกยบ การตงบานเรอนแบบตดพนและขนบธรรมเนยมประเพณ เปนตน หรอเรยกชาวไทใหญ

ทอยทางเหนอของแมน าคง (สาขาของแมน าสาละวน) วาไทเหนอ และเรยกไทใหญทอยทางใตของแมน าคงซงกคอไทใหญในพมา วาเปนไทใหญใต

ถนทอยปจจบนและวถชวตของชาวไทใหญ

ปจจบนชาวไทใหญพบกระจายอยในหลายประเทศดงตอไปน (โครงการพพธภณฑวฒนธรรมและชาตพนธลานนา, 2551; สมพงศ, 2544; สมตร และคณะ, 2545) (รปท 2)

-ในประเทศพมา พบชาวไทใหญสวนใหญจะอาศยอยในเขตรฐฉาน ในภาคเหนอของประเทศพมา ไดแก เมองแสนหว สปอ น าค า หมเจ เมองนาย เมองปน เมองยองหวย เมองตองจ เมองกาเล เมองยาง เมองมด เปนตน

-ในประเทศจน มชาวไทใหญจ านวนมากอาศยอยในเขตภาคตะวนตกเฉยงใตของมณฑลยนาน ไดแก เมองมาว เมองวน เมองหลา เมองต เมองขอน- เจฝาง เมองแลง เมองฮม เมองยาง เมองกงมา เมองตง เมองแขงหรอเมองแสง เมองบอ หรอ เมองเชยง หรอเมองเชยงก เมองเมอง เปนตน

รปท 2 แผนทประเทศทพบการกระจายของไทใหญ (ทมา: http://202.129.0.133)


-ในประเทศอนเดย พบตามรฐอสสม โดยมชาวไทใหญทอพยพมาจากประเทศพมาเขาไปต ง ถนฐานและอาศยอยมานานมากกวา 600 ป

-ในประเทศไทย พบชาวไทใหญอพยพเขามาท ามาหากนและต งถนฐานในจงหวดแมฮองสอน เชยงราย และเชยงใหม และพบบางในจงหวดตาก นครสวรรค อตรดตถ พษณโลก และนครนายก (วรพงศ, 2544; สมพงศ, 2544)

การสรางบานเรอนของชาวไทใหญสวนใหญจะอาศยอยตามพนทราบลมรมแมน า ตามหบเขา ตามเนนเขาหรอทดอน โดยพนทมระดบความสงต ากวา 400 เมตร การกอตงบานเมองหรอหมบาน มกมขนาดตงแต 20 หลงคาเรอนขนไปจนถงหลายรอยหลงคาเรอน และอาจถงพนหลงคาเรอนในบางจงหวด เมองมกจะตงอยในบรเวณทมหมบานอนหลาย ๆ หมบานอยโดยรอบ โดยดานหลงของหมบานมกจะหนหนาเขาส ทงนา (ยศ และคณะ, 2542) ดงนน ชวตของไทใหญจงผกพนกบการท านาและเกษตรกรรมอน ๆ พชทปลกไดแก ขาว (Oryza sativa L.) ถวเหลอง (Glycine max Merr.) ยาสบ (Nicotiana tabacum L.) ฝาย (Gossypium spp.) งา (Sesamum indicum L.) ขาวโพด (Zea mays L.) ออย (Saccharum officinarum L.) มะเขอเทศ (Lycopersicon esculentum Mill.) สม เขยวหวาน (Citrus reticulata Blanco) กลวย (Musa sapientum L.) มะนาว (Citrus aurantifolia Swingle) มะมวง (Mangifera indica L.) มะละกอ (Carica papaya L.) แตงโม (Citrullus lanatus Matsum & Nakai) กระเทยม (Allium sativum L.) หวหอม (Allium ascalonicum L.) เปนตน และยงมการปลกผกสวนครวหรอพชลมลกชนดอน ๆ อกดวย (อมรรตน, 2539)

การใชประโยชนจากความหลากหลายทางชวภาพของพช

นอกจากไทใหญจะผกพนกบการท านาและเกษตรกรรมอน ๆ แลว วถชวตยงมการใชประโยชนจากความหลากหลายทางชวภาพของพชในป าธรรมชาต เชน การหาไมมาท าฟน การเกบใบตองตง ใบพลวง มาท าหลงคาบานหรอผนงบาน เกบเหด หนอไมหรอพชอาหารอน ๆ รวมทงสมนไพร ซ งชาวบานสามารถเขาไปใชหรอเกบหาทรพยากรจากปาไดตลอดทงป เชน กรณศกษาการใชประโยชนจากพชในปาธรรมชาตของไทใหญบานหลวง อ าเภอขนยวม จงหวดแมฮองสอน ดงตารางท 1 ตวอยางการใชประโยชนและความส าคญของพช

ชาวไทใหญสามารถใชประโยชนจากพชในหลาย ๆ ดาน สวนใหญจะใชเปนปจจยส าคญเพอตอบสนองตอการด ารง ชวต เ ชน ใช เปนอาหาร เครองนงหม ทอยอาศย ยารกษาโรค ดงรายละเอยดตอไปน

ก. อาหาร พชเปนแหลงอาหารหลกของประชากรโลก ไมวาจะเปน ขาว (Oryza sativa L.) ขาวโพด (Zea mays L.) ขาวสาล (Triticum aestivum L.) มนฝรง (Solanum tuberosum L.) เปนตน นอกจากน ยงมพชอกหลายชนดทมนษยสามารถน ามาใชเปนอาหารได เชน ตาง (รปท 3ก) หนอตาล (รปท 3ข) หรอ กระเจยว (รปท 3ค) เปนตน

ข. ยารกษาโรค มการน าพชทองถนมาใชเปนยารกษาโรคหลายชนด เชน การใชรากของเจองเขง หรอกะตงใบ (รปท 4ก) ตมน าดมแกบด จกเสยด การใชใบของมนจาราง (รปท 4ข) ตมน าอาบแกอาการครนเนอครนตวและใชดอกตมน าดมแกช าใน หรอการใชใบและเปลอกตนของไมยางเยองหรอเปลาหลวง (รปท 4ค) ตมน าอาบหลงคลอด แกปวดเมอย เปนตน


ตารางท 1 การใชประโยชนจากความหลากหลายของพชในปาธรรมชาตของกลมชาตพนธไทใหญ กรณศกษา บานหลวง อ าเภอขนยวม จงหวดแมฮองสอน

ชอวงศ ชอวทยาศาสตร การใชประโยชน Acanthaceae Strobilanthes glaucescens Nees ทงตนตมอาบแกซาง ไมมแรง Araceae Rhaphidophora peepla Schott ทงตนตมอาบแกแผลพพอง บวม Araliaceae Heteropanax fragrans Seem. ใบ ตมอาบขบเลอด ขบประจ าเดอน Bignoniaceae Oroxylum indicum (L.) Benth. ex Kurz ฝก ใชเปนอาหาร Bombacaceae Bombax anceps Pierre ดอก ใชเปนอาหาร Caesalpiniaceae Cassia siamea Lam. ยอดออน ดอก ใชเปนอาหาร Commelianaceae Commelina diffusa Burm.f. ยอดออนใชเปนอาหาร แกงขาวคว Dipterocapaceae Dipterocarpus obtusifolius Teijsm. ex Miq. ไม ใชสรางบาน รว Shorea obtusa Wall. ex Blume ไม ใชสรางบาน รว Shorea siamensis Miq. ไม ใชสรางบาน รว Euphobiaceae Antidesma sootepense Craib ผลและยอดออน ใชเปนอาหาร Bridelia glauca Blume เปลอกตนตมอมแกรอนใน เหงอกบวม Fagaceae Quercus kerrii Craib เปลอกใชยอมชะลอม ผลเปนอาหารวว Gramineae Bambusa nutans Wall. Ex Munro ไมใชท ารว เครองจกสาน Lecythidaceae Careya sphaerica Roxb. เปลอกตน ใชยอมสผา Mimosaceae Acacia concinna Wall. ทงตนทบแชน าใชเบอปลา Xylia xylocarpa W. Theob. ไม ใชสรางรว ท าฟน Myrtaceae Syzygium cumini (L.) Skeels ผล ใชเปนอาหารไม ใชสราง รว ฝาย ฟน Papilionaceae Desmodium oblongum Wall. ราก ตมกนลางไต Rhamnaceae Ventilago ochrocarpa Pierre ใบผงไฟหรอแชน ารอนดม ลางไต Rubiaceae Paederia linearis Hook. f. ใชเปนยาประคบรกษารดสดวงทวารหนก Sapindaceae Schleichera oleosa (Lour.) Oken ผลกนได ยอดออนใชจมกบน าพรก Selaginellaceae Selaginella ostenfeldii Hieron. ยอดออน ใชเปนอาหาร Sterculiaceae Helicteres elongata Wall. เปลอกตน ใชท าเชอก Tiliaceae Colona floribunda Craib เปลอกตน กนกบหมากพล Grewia abutilifolia Vent. ex Juss. เปลอกตน ทบแลวใชสระผมแทนแชมพ Vitaceae Ampelocissus martini Planch. ยอดใชเปนอาหาร Cissus repens Lam. ทงตน ตมอาบแกตานขโมย Zingiberaceae Alpinia malaccensis (Burm.f.) Roscoe ดอก ใชเปนอาหาร Boesenbergia rotunda (L.) Mansf. หว ใชเปนอาหารและรกษาอาการทองเฟอ Zingiber kerrii Craib หว ใชเปนอาหาร Zingiber montanum Link ex Dietr. ทงตนตมอาบยาสมนไพรอยไฟสตร


รปท 3 ตาง (Trevesia palmate Vis.) ใชสวนล าตนและดอกเปนอาหาร (ก) ตาล (Borassus flabellifer L.) ใช

หนอออนเปนอาหาร (ข) และกระเจยว (Curcuma petiolata Roxb.) ใชชอดอกลวกจมกบน าพรกหรอทอดกรอบ (ค) (รปโดย: สณ เขอนแกว)

รปท 4 เจองเขง หรอกะตงใบ (Leea indica (Burm.f.) Merr.) (ก) มนจาราง หรอไพล (Zingiber montanum

(Koenig) Link ex Dietr.) (ข) และไมยางเยอง หรอเปลาหลวง (Croton roxburghii N.P. Balakr.) (ค) (รปโดย: สณ เขอนแกว)

รปท 5 เครองจกสาน (ก) และกบ (ข) ทผลตจากไผบง (รปโดย: สณ เขอนแกว)

ค. เครองนงหม มการน าสวนของพชมาใชท าเครองนงหมและของใช เชน เครองจกสาน (รปท 5ก) หรอ กบ ทมลกษณะเปนหมวกปกกวางท ามาจากกาบไผและไมไผ (รปท 5ข) ฝาย (Gossypium spp.) เสนใยจากเมลดน ามาทอผา ปอแกว (Hibiscus cannabinus

L.) น ามาทอกระสอบ และงว (Bombax ceiba L.) น ามายดหมอน ทนอน นอกจากนยงรวมถงการสกด สยอมจากธรรมชาตเพอใชยอมผา เชน สน าตาลจากเปลอกตนสก (Tectona grandis L.f.) สน าตาลจากเปลอกตนกระโดน (Careya sphaerica Roxb.) สน า-

ค ข ก

ก ค ข

ก ข


เงนจากใบฮอม (Baphicacanthus cusia (Nees) Bremek.) และส น า เ งนจากใบคราม ( Indigofera tinctoria L.) เปนตน

ง. ทอยอาศย มการใชพชเปนวสดหลกในการสรางทอยอาศย โดยเฉพาะบานเรอนในสงคมชนบทยงมใหเหนอย เชน การใชไมไผ (Bambusa spp.) ในการปล กส ร า ง เ ร อน ก า ร ใ ช ใบหญ า ค า ( Imperata cylindrica (L.) P.Beauv.) หรอใชใบตงขาว (Dipterocarpus tuberculatus Roxb.) ในการมงหลงคาบาน การใชไมสก (Tectona grandis L.f.) รง (Shorea siamensis Miq.) แดง (Xylia xylocarpa (Roxb.) W. Theob. var. kerrii (Craib & Hutch.) I.C.Nielsen) เตง (Shorea obtusa Wall. ex Blume) ในการท าเสา พน หรอตวโครงสรางของบาน เปนตน

นอกจากนชาวไทใหญยงมการใชพชในดานพธกรรม ความเชอประเพณตาง ๆ เชน การท าตะแหลว (รปท 6ก) การใชสมปอย (รปท 6ข) ในพธรดน า-ด าหวผอาวโส หรอสรงน าพระ การใชยอดหวา (รปท 6ค) ในการบชาพระหรอพธทางสงฆในวนมงคลตาง ๆ เปนตน

ความสมพนธระหวางความหลากหลายทางชวภาพกบภมปญญาทองถน

ภมปญญาทองถนเปนความรทเกดขนโดยคนและชมชนทองถน ทมการเรยนร สรางสรรค พฒนาสงตาง ๆ ขนมาเพอใชในการด ารงชวต โดยมการปรบตวใหเขากบระบบนเวศชดใดชดหนงทมลกษณะจ าเพาะเฉพาะชนกลมใดกลมหนงในแตละทองถน เชน การใชพชสมนไพร อาหาร สตรยาในการรกษาโรค การรกษาพยาบาล ความเชอและพธกรรม (ยศ และคณะ, 2542) ความหลากหลายทางชวภาพจงเปนสงส าคญทชวยใหมนษยมทางเลอกในการใชประโยชนจากพชตาม

แหลงทรพยากรทพบในธรรมชาตนน ๆ โดยปรบตวใหเขากบธรรมชาตอยางมประสทธภาพในแตละกลม ชาตพนธ และการใชประโยชนกมความแตกตางกนไปในแตละกลมชาตพนธ ขนอยกบการถายทอดความรทตอ ๆ กนมาทเรยกวา ภมปญญาทองถน นนเอง

ชาวไทใหญมการน าพชในทองถนมาประยกตท าเปนอาหารทมความหลากหลายและมเอกลกษณเฉพาะตว โดยพชบางชนดมคณประโยชนทสามารถน าไปแปรรปอาหารไดมากกวา 1 อยาง เชน งาด า (Sesamum indicum L.) ใชเปนทงอาหารคาวอยางขาวปก หรอของหวานอยางขนมงา (รปท 7ก-ข) หรอน ามนงาทใชปรงอาหารและยงเปนไดทงยาสมนไพรและสวนประกอบของเครองส าอาง (รปท 7ค) เปนตน การใชประโยชนจากถวเหลอง (Glycine max (L.) Merr.) การน าถวเหลองมาท าถวเนาแผน หรอใชเปนอาหารอยางถวเนาซา (รปท 7ง-ฉ) นอกจากน ยงมพชทพบไดทวไปทอาจมการใชเฉพาะในกลมไทใหญเทานนหรอใชในกลมชาตพนธอนดวย เชน ถวพหรอถวโปง (Psophocarpus tetragonolobus DC.) สมป (Vaccinium sprengelii (G.Don) Sleumer ex Rehder) หม ากผ ก เ น อ ไ ก ห ร อ มะ ร ม (Moringa oleifera Lam.) ผกฮหรอผกเฮอด (Ficus infectoria Willd.) หมากตหรอกระเจยบมอญ (Abelmoschus esculentus Moench) ผกหวานบาน (Sauropus androgynus Merr.) เพกา (Oroxylum indicum (L.) Benth. Ex Kurz) ผกเผดหรอผกคราดหวแหวน (Acmella oleracea (L.) R.K.Jansen) ถวแปบ (Lablab purpureus (L.) Sweet) ตางหลวง (Trevesia palmata (Roxb. ex Lindl.) Vis.) เสยว (Bauhinia purpurea L.) ถวเหลอง (Glycine max (L.) Merr.) เปนตน (ศนยไทใหญศกษา, 2550)


การใชพชสมนไพรหรอการใชประโยชนทางยาจากพชนน ในทางการแพทยพนบานไดอาศยประสบการณทสะสมสบเนองตอเนองกนมาเปน

เวลานาน ใชตนทนต า มผลขางเคยงนอย ในปจจบนจงนยมใชประโยชนจากพชสมนไพรกนมาก

รปท 6 ตะแหลว เปนเครองรางส าหรบไลสงชวราย (ก) ฝกสมปอยแหง (Acacia concinna (Willd.) DC.) (ข)

และหวา (Syzygium cumini (L.) Skeels) (ข) (รปโดย: สณ เขอนแกว)

รปท 7 การน าพชมาประยกตท าเปนผลตภณฑตาง ๆ ของชาวไทใหญ: ขาวปก หรอขาวคลกงา ใชรบประทานเปน

อาหาร (ก), ขนมงา (ข), น ามนงา ใชประกอบอาหาร ท าเครองส าอางหรอยาสมนไพร (ค), ถวเหลองควใชรบประทานเปนอาหารวาง (ง), ถวเนาแผน ท าเครองแกงแทนกะป (จ) และถวเนาซา ใชเปนอาหาร (ฉ) (รปโดย: สณ เขอนแกว)

รปท 8 ยาแทงแกไข ทพบขายตามตลาดในชมชนไทใหญ (รปโดย: สณ เขอนแกว)

ข ค ก

ก ข ค

ฉ จ ง

ก ข


ชาวไทใหญมวธการรกษาโรคทหลากหลายวธควบคกบการใชยาสมนไพร วธทนยมไดแก การกนสด การตมอาบ การประคบหรอการต าพอก ตวอยางการรกษาโรคโดยใชภมปญญา เชน ถาเปนงสวดจะให หมอมนตพนบานเสกคาถาและใชใบพล (Piper betle L.) เ ชดตรงต าแหนงท เปนแผลท เปนกจะหาย ถาประสบอบตเหตกระดกหกใหหมอมนตหรอหมอกระดกเสกคาถาใสน ามนงาทากระดกกจะตดกนหายสนทโดยไมตองผาตด ในสตรทก าลงจะคลอดบตรใหดมน ามะพราวออนเพอชวยลางไขมนทตดตวทารก ท าใหคลอดงาย กงและใบหนมานประสานกาย (Schefflera leucantha R.Vig.) ไทใหญจะน ามาหนหรอต าท าเปนยาประคบตามรางกาย แกอาการปวดเมอยหรอหญงทเพงคลอดบตรใชตมอาบเพอลดอาการชาตามมอและเทา ชวยในการบ ารงเลอด บ ารงธาตหรอจะใชต าพอกแผลสดจะชวยลดอาการอกเสบของแผลและท าใหไมเปนบาดทะยก การอยไฟของสตรหลงคลอดใหทานยามนจาราง คอ ยาสมนไพรปรงจากไพล เกลอ พรกไทย ใหผสมน ามะนาวทาน เมอคลอดแลวกจะใชน าอนผสมกบใบกระเพราอาบใหทารกเพอปองกนทองอด ทองเฟอ เปนตน

นอกจากน มการน าสมนไพรมาผสมกนในรปของยาแทงแกไข แกลมชก หรอแกทองผก (รปท 8ก-ข) โดยมสวนผสมของพช ตวอย าง เ ชน จนทนแดง (Dracaena loureiroi Gagnep.) จนทรขาว (Diospyros decandra Lour.) มะรม (Moringa oleifera Lam.) พล (Piper betle L.) ขมนชน (Curcuma longa L.) หมาก (Areca catechu L.) เปนตน ใชบดและท าเปนแทงไวรบประทาน (โครงการพพธภณฑวฒนธรรมและชาตพนธลานนา, 2551)

นอกจากน ไทใหญยงมความเชอทางประเพณเกยวกบการใชพชทถายทอดกนมานานมากแลว เชน

การอาบเหลนหรอโถนเหลน หรออาบน าเดอน ท าเมอทารกคลอดครบ 30 วนแลว กจะใชพชจ าพวก ใบเงน ใบทอง (Graptophyllum pictum Griff.) สมปอย (Acacia concinna Wall.) หญาคา ใบฝรง (Psidium guajava L.) ผสมน าอาบใหแกทารกเพอความเปน สรมงคลของชวต เปนตน

สวนประเพณในแตละเดอนของชาวไทใหญ มรายละเอยด ดงน

เดอน 1 ประเพณท าบญถวายขาวใหมทเรยกวา “การท าบญหลขาวปก” (ขาวต าคลกงา)

เดอน 3 การถวาย “ขาวหยาก” (ขาวเหนยวแดง ทมสวนผสมของขาวเหนยว ถวลสง น าออย น าตาลทราย มะพราวและงา)

เดอน 5 การขอขมาเจาพอหลกเมอง โดยน าพชจ าพวกน าขมน สมปอย ไปใชในการขอขมารวมถงการใชสรงน าพระ การขอขมาแกผอาวโสตามเทศกาลตาง ๆ ดวย (ส านกงานวฒนธรรมจงหวดแมฮองสอน, 2551)

บทสรป ไทใหญจดเปนกลมชาตพนธทมอตลกษณเปน

ของตนเอง ทงภาษา การแตงกาย อาหาร ประเพณ วฒนธรรม วถชวตและความเปนอย มการด าเนนชวตทมความผกพนและเกยวของกบการใชประโยชนจากทรพยากรพชทมอยโดยรอบ กอใหเกดการเรยนรและพฒนาขนเปนองคความรเฉพาะตว มการสะสมและถายทอดภมปญญาดงเดมจากรนสรนตงแตอดตจนถงปจจบนจนกลายเปนภมปญญาทองถนเฉพาะของชาวไทใหญ การเลงเหนความส าคญและการใชประโยชนจากพชของไทใหญยงเปนสวนหนงของการอนรกษไวซงภมปญญาทองถนทอาจเปลยนแปลงหรอสญหายไปตามกาลเวลาหรอการขาดซงการสบสานวฒนธรรม


ระหวางรนสรน อกทงยงเปนอกหนงหนทางของการอนรกษไวซงพนธพชทองถนทในอาจน าไปสการพฒนาใหกลายเปนพชเศรษฐกจทส าคญของประเทศตอไปได

เอกสารอางอง โครงการพพธภณฑวฒนธรรมและชาตพนธลานนา (2551). ไท

ใหญ ความเปนใหญในชาตพนธ. สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม. เชยงใหม.

ฉลาดชาย รมตานนท วยะดา สมสวสด และ เรณ วชาศลป (2541). ไท (Tai). คณะสงคมศาสตร. เชยงใหม: โรงพมพมงเมอง.

ชยสทธ ดานกตตกล และ สงหนาท แสงสงหนาท (2549) . รายงานวจยฉบบสมบรณโครงการภมทศนวฒนธรรมในชมชนไทใหญ . คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร. กรงเทพฯ.

บญชวย ศรสวสด (2547). 30 ชาตในเชยงราย. กรงเทพฯ: ส านกพมพสยาม.

ปณธ อมาตยกล (2547). การยายถนของชาวไทใหญเขามาในจ ง ห ว ด เ ช ย ง ใ ห ม . ว ท ย า น พ น ธ มหาวทยาลยเชยงใหม. เชยงใหม.

ประเวศ วะส (2554). ความหลากหลายทางชวภาพ สจธรรมและการศกษาทเขาถงความจรง . [ระบบออนไลน] แหลงทมา http://www.tungsong.com.

ยศ สนตสมบต (2542). ความหลากหลายทางชวภาพและภมปญญาทองถนเพอการพฒนาอยางยงยน. ศนยศกษาความหลากหลายทางชวภาพและภมปญญาทองถนเพอการพฒนาอยางย งยน . คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม. เชยงใหม.

ยศ สนตสมบต ทรงวทย เชอมสกล สมเกยรต จ าลอง ทวช จตวรพฤกษ อไรวรรณ แสงศร วเชยร อนประเสรฐ อรญญา ศรผล และ เสถยร ฉนทะ (2547).

นเวศวทยาชาตพนธทรพยากรชวภาพและสทธชมชน. โครงการพฒนาองคความรและศกษานโยบายการจดการทรพยากรช วภาพในประเทศไทย (โครงการ BRT). กรงเทพฯ.

วชระ ครนชย (2546). แผนทของทวปเอเชย. [ระบบออนไลน] แหลงทมา http://202.129.0.133.

วรพงศ มสถาน (2544). สารานกรมกลมชาตพนธไทยใหญ. สถาบนวจยภาษาและวฒนธรรมเพอพฒนาชนบท มหาวทยาลยมหดล. กรงเทพฯ.

ศนยไทใหญศกษา (2550). พชพนบาน. วทยาลยชมชนแมฮองสอน. แมฮองสอน.

สมพงษ วทยศกดพนธ (2541). ถนทอยคนไทในจงหวดเชยงใหม (Tai Villages in Chiangmai Province). รายงานการวจยฉบบสมบรณ . มหาวทยาลยเชยงใหม . เชยงใหม.

สมพงษ วทยศกดพนธ (2544) . ประวตศาสตรไทใหญ . สรางสรรค. กรงเทพฯ.

สมตร ปตพฒน ปรตรตา เฉลมเผา กออนนตกล เสมอชย พลสวสด และ วไลวรรณ ขนษฐานนท (2545). ชมชนไทในพมาตอนเหนอ: รฐฉานตอนใต ภาคมณฑะเลย และค าตหลวง. มหาวทยาลยธรรมศาสตร. กรงเทพฯ.

ส านกงานวฒนธรรมจงหวดแมฮองสอน (2551). วฒนธรรมประเพณชนเผาจงหวดแมฮองสอน . แมฮองสอน.

อมรรตน ปานกลา (2539). ชาวไทยใหญฮองสอนบนวถโลกไรพรมแดน. สยามอารยะ. กรงเทพฯ.

The Shan Human Rights Foundation (1996). Uprooting the Shan: SLORC’s Forced Relocatio Program in Central Shan State. Chiang Mai. Thailand.

The Shan Human Rights Foundation and The Shan Women’s Action Network (2002). Licence to Rape. Chiang Mai. Thailand.

relationship of tai yai livelihood and biodiversity to traditional...

Documents