saqartvelo-rusetis urtiertoba (1801-1921) · saxelmwifo sabwom mxari dauwira qartuli samefos...

88
1 merab vaCnaZe vaxtang guruli saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) Tbilisi 2009 naSromi eZRvneba saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istorias 1801-1921 wlebSi. konkretulad, ganxilulia sakiTxebi: rogor mzaddeboda ruseTis imperiis mier saqarTvelos dapyroba; qarTuli samefo-samTavroebis dapyroba ruseTis mier; saqarTvelos istoriuli teritoriis gadanawileba ruseT-iran- osmaleTs Soris buqarestis zavidan (1812 w.) moyolebuli yarsis xelSekrulebamde (1921 w.)

Upload: others

Post on 31-Aug-2019

19 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

1

merab vaCnaZe vaxtang guruli

saqarTvelo-ruseTis urTierToba

(1801-1921)

Tbilisi 2009

naSromi eZRvneba saqarTvelo-ruseTis urTierTobis istorias 1801-1921 wlebSi. konkretulad, ganxilulia sakiTxebi: rogor mzaddeboda ruseTis imperiis mier saqarTvelos dapyroba; qarTuli samefo-samTavroebis dapyroba ruseTis mier; saqarTvelos istoriuli teritoriis gadanawileba ruseT-iran-osmaleTs Soris buqarestis zavidan (1812 w.) moyolebuli yarsis xelSekrulebamde (1921 w.)

Page 2: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

2

gankuTvnilia specialistTa da mkiTxvelTa farTo wrisaTvis.

redaqtori prof. dimitri SveliZe

winasityva

1801 wlis 12 seqtembers ruseTis imperatorma aleqsandre I-ma

xeli moawera manifests qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis Taobaze. 1802

wlis 12 aprils es manifesti wakiTxuli iqna TbilisSi, sionis

sakaTedro taZarSi. amave periodidan daiwyo yofili qarTl-kaxeTis

samefos teritoriaze rusuli samxedro-saokupacio reJimis damkvidreba.

1803-1810 wlebSi ruseTis imperiam saqarTvelos istoriuli teritoriis

danarCeni nawilic _ samegrelos samTavro, guriis samTavro, afxazeTis

Page 3: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

3

samTavro da imereTis samefoc daipyro. cota mogvianebiT (XIX saukunis

30-iani wlebis damdegs) igive bedi ewia svaneTis samTavros. saqarTvelos

istoriuli teritoriis danarCeni nawili sparseTsa da osmaleTs hqonda

mitacebuli, kerZod, sparseTis SemadgenlobaSi Sedioda istoriuli War-

belaqani (saingilo), xolo osmaleTis SemadgenlobaSi samcxe-saaTabago

da aWara. XIX saukunis damdegidan ruseTi Seudga sparseTisa da

osmaleTis gandevnas samxreT kavkasiidan. es sabolood XIX saukunis 70-

iani wlebis bolomde gagrZelda. swored am periodSi hqonda adgili

ruseT-sparseTis 1804-1813 wlebis da 1826-1828 wlebis omebs; ruseT-

osmaleTis 1806-1812 wlebis, 1828-1829 wlebis, 1877-1878 wlebis omebs, aseve

yirimis oms (1853-1856). am omebis Sedgad mimdinare sazavo

molaparakebebisas mniSvnelovani adgili ekava saqarTvelos istoriuli

teritoriebis gadanawilebis sakiTxs. saqarTvelos istoriuli

teritoriebis gadanawilebis sakiTxi kidev erTxel dadga pirveli

msoflio omis (1914-1918 ww.) bolo etapze da omis dasrulebis Semdeg.

saqarTvelos istoriuli teritoriis sazRvrebis cvlileba moxda

saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgenis (1918 wlis 26

maisi) Semdegac da sabWoTa ruseTis mier saqarTvelos dapyrobis

momdevno xanebSi (1921 w.). winamdebare naSromSi gaSuqebulia saqarTvelos

istoriuli teritoriis gadanawilebis istoria 1812 wlidan (buqarestis

zavidan) 1921 wlamde (yarsis xelSekrulebamde).

Tavi I. saqarTvelos dapyroba ruseTis mier (1801-1810 ww.)

1. qarTl-kaxeTis mefis giorgi XII-is `saTxovari punqtebi~

Page 4: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

4

(1800 w. 24 ivnisi) ruseTis imperator pavle I-s

qarTl-kaxeTis ukanasknel mefes giorgi XII-s (1798-1800) mamamisis,

erekle II-is, arc niWi da arc SemarTeba ar gaaCnda. erekle II-is

gardacvalebiT (1798 w.) moispo is ukanaskneli dabrkoleba, romelic

xels uSlida qarTl-kaxeTis samefos gauqmebas. cxadia, ruseTis

imperators erekle II-is sicocxleSic SeeZlo samefos gauqmeba, magram es

gacilebiT advili da umtkivneulo iqneboda misi memkvidris _ giorgi

XII-is dros. rusma diplomatebma da samxedroebma kargad uwyodnen, Tu ra

umZimes viTarebaSi aRmoCndeboda qarTl-kaxeTis samefo dedinacvalTan

(darejan dedofalTan) da ZmebTan dapirispirebuli, avadmyofi giori XII-

is mefobis pirveli xanebidanve. mefobis dasawyisSive, gansakuTrebiT ki

janmrTelobis mdgomareobis gauaresebis Semdeg, giorgi XII martodmarto

datoves Zmebma da Svilebma, taxtis memkvidre daviTmac ki. yvela

emzadeboda im droisaTvis, roca uimedod avadmyofi mefe

gardaicvleboda da taxtisaTvis brZolis Sansi miecemodaT. am viTarebiT

SesaniSnavad isargebles rusma diplomatebma da samxedroebma. giorgi XII

maTi mudmivi zemoqmedebisa da SantaJis qveS imyofeboda.

1799 wlis noemberSi qarTl-kaxeTis samefoSi georgievskis

traqtatiT (1783 w.) gaTvaliswinebuli ruseTis jaris batalioni

Semovida. jars sardlobda generali lazarevi. ruseTis jars Tan axlda

qarTl-kaxeTis samefos karze ruseTis warmomadgenlad daniSnuli

ministri kovalenski. am droidan rusi diplomatebi da samxedroebi

kontrols uwevdnen giorgi XII-is moqmedebas. gamoricxuli ar aris, rom

swored maT urCies qarTl-kaxeTis mefes samefos SenarCunebis sanacvlod

Tavisive iniciativiT SeezRuda suverenuli uflebebi. giorgi XII-m rusi

diplomatebisa da samxedroebis rCeva gaiziara da ruseTis imperators

Sesabamisi Sinaarsis `Txovnac~ gaugzavna. giorgi XII-is gadawyvetileba _

SeezRuda suverenuli uflebebi _ ucnobi iyo TviT taxtis

memkvidrisaTvisac ki. daviT giorgis Zem mamis mier ruseTis

imperatorisaTvis gagzavnili werilis Sinaarsi mxolod mamis

sikvdilamde ramdenime dRiT adre Seityo.

1799 wlis 7 seqtembers giorgi XII Tavis elCebs avalebda,

`mTlianad gadaecaT~ samefo ruseTis imperatorisaTvis. suverenul

uflebaTa SezRudvis sanacvlod qarTl-kaxeTis mefe ruseTis

imperatorisagan iTxovda:

1) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi ("под покровительство") miRebas.

2) es mfarveloba ("покровительство") gacilebiT ufro mZime iyo,

vidre amas georgievskis traqtati (1783 w.) iTvaliswinebda. amjerad

qarTl-kaxeTis samefo unda CaTvliliyo ruseTis imperiis `kuTvnilebad~

(" ... чтобы с этих пор царство Картлосианов считалось принадлежащим Держав Российской с теми правами, которыми пользуются находящияся в России другия области").

Page 5: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

5

3) qarTl-kaxeTis samefoze Tavisi xelisuflebis srulad

ganxorcielebis dros ("во время принятия им Грузинского царства в полную

свою власть и распоряжение") ruseTis imperators qarTl-kaxeTis mefisaTvis

unda mieca werilobiTi piroba samefo dinastiis SenarCunebis Taobaze

("не прекращать в доме моем царского звания"). 4) giorgi XII-isa da misi STamomavlebisaTvis unda

SeenarCunebinaT mTeli qoneba ("полное и потомственное владение"). 1800 wlis 24 ivniss giorgi XII-m xeli moawera e. w. `saTxovar

punqtebs~ (notas). ruseTis imperatoris pavle I-dmi mefis saTxovari

SemdegSi mdgomareobda:

1) giorgi XII ruseTis mfarvelobaSi miRebas iTxovda piradad

misi, memkvidreebis, samRvdeloebis, didebulebisa da yvela qveSevrdomis

saxeliT (" ... навсегда принять подданство всероссийской Империи..."). qarTl-

kaxeTis mefe Seasrulebda ruseTis imperatoris yvela kanonsa da

brZanebas, xolo ruseTis imperators qarTl-kaxeTSi miiRebdnen, rogorc

memkvidre xelmwifesa da TviTmpyrobels ("как наследственнаго (природного) своего государя и самодержца").

2) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi

Sesvlis Semdeg giorgi XII unda darCeniliyo qarTl-kaxeTis mefed,

samudamod unda SenarCunebodaT samefo taxti mis memkvidreebs.

3) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi

Sesvlis sanacvlod giorgi XII-s ruseTis imperatorisagan unda mieRo

jamagiri da soflebi ruseTSi (" ... содержанье деньгами и деревни в России"). 4) qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi

miRebamde dauyovnebliv unda gazrdiliyo qarTl-kaxeTSi ganlagebuli

ruseTis jaris raodenoba (" ... немедленно увеличть войска"). amasTan erTad, giorgi XII ayenebda misi `saTxovari punqtebis~

(notis) ganxilvisa da droulad damtkicebis sakiTxs. giorgi XII-s

ganzraxuli hqonda `saTxovari punqtebis~ damtkicebis Semdeg ruseTis

imperatorisaTvis waredgina kidev ramdenime dokumenti (Txovna).

qarTl-kaxeTis mefis giorgi XII-is 1800 wlis 24 ivnisis

`saTxovar punqtebs~ (notas) ruseTis saimperatoro karze seriozulad

moekidnen. 1800 wlis 18 dekembrisaTvis Sedgenili iqna imperator pavle I-

is manifesti qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiasTan SeerTebis

Sesaxeb. sxvadasxva garemoebaTa gamo manifesti cota mogvianebiT

gamoqveynda.

giorgi XII-is gauazrebelma prorusulma sagareo politikam

daaCqara qarTl-kaxeTis samefos aRsasruli.

wyaro:

1. Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся

до Грузии. Том II, выпуск II. С 1769 по 1801 год. Под редакцией А. А. Цагарели.

С.-Петербург, 1902.

Page 6: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

6

literatura:

1. Н. Дубровин. Георги XII, последный царь Грузии и присоединение ея к

России. С.-Петербург, 1897.

2. platon ioseliani. cxovreba giorgi XIII-sa. Tbilisi, 1936.

3. saqarTvelos istoriis narkvevebi. rva tomad. tomi IV.

saqarTvelo XVI saukunis dasawyisidan XIX saukunis 30-ian wlebamde.

Tbilisi, 1973.

2. ruseTis imperator pavle I-is manifesti qarTl-kaxeTis samefos

gauqmebis Taobaze (1801 w. 18 ianvari)

qarTl-kaxeTis mefe giorgi XII-is `saTxovari punqtebi~ (1800

wlis 24 ivnisi) ruseTis saimperatoro kars naTel warmodgenas uqmnida

qveyanaSi Seqmnili umZimesi mdgomareobis Sesaxeb. amasve adasturebda

saimperatoro karisadmi rusi diplomatebisa da samxedroebis

moxsenebebi.

imperatorma pavle I-ma (1796-1801) giorgi XII-is `saTxovari

punqtebi~ 1800 wlis 19 noembers ganixila. amaze ukeTes dros ruseTis

imperatori ver daelodeboda _ qarTl-kaxeTis mefe Tavisi nebiT iRebda

xels suverenul uflebebze. 1800 wlis 18 dekembers peterburgSi ukve

mzad hqondaT manifesti qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi

ruseTis imperiasTan SeerTebis Sesaxeb. imavdroulad qarTl-kaxeTis

samefos elCebi (giorgi avaliSvili da revaz falavandiSvili)

peterburgidan saqarTveloSi gamoistumres. peterburgSi darCa garsevan

WavWavaZe. elCebs Tan mohqondaT imperator pavle I-is mier damtkicebuli

giorgi XII-is `saTxovari punqtebi~.

peterburgidan 1800 wlis 18 dekembris manifestis teqsti,

romelic jer saidumlod unda daculiyo, gadaugzavnes kavkasiis xazis

ufross general karl knorings. ufro adre karl knorings miRebuli

hqonda aseve saidumlo brZaneba giorgi XII-is gardacvalebis Semdeg

qarTl-kaxeTSi samefo xelisuflebis gauqmebis Sesaxeb. Crdilo

kavkasiidan qarTl-kaxeTSi damatebiT SehyavdaT ruseTis jari.

peterburgidan karl knorings miRebuli hqonda miTiTeba imis Sesaxeb,

rom samefos gauqmeba mefisa da didebulebis `TanxmobiT~ unda

momxdariyo. peterburgSi SemuSavebuli gegma CaSala giorgi XII-is

naadrevma gardacvalebam. 1800 wlis 28 dekembers mefe ise gardaicvala,

rom verc peterburgidan momavalma elCebma CamoaRwies da verc generalma

Page 7: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

7

karl knoringma moaswro samefos gauqmebis Sesaxeb mefisagan Tanxmobis

miReba.

qarTl-kaxeTis samefos elCebi peterburgidan TbilisSi

dabrundnen da Tan Camoitanes pavle I-is mier damtkicebuli giorgi XII-is

`saTxovari punqtebi~. swored `saTxovari punqtebis~ safuZvelze

gamocxadda giorgi XII-is ufrosi vaJi daviT XII `saqarTvelos

memkvidred da mmarTvelad~. Tanaxmad `saTxovari punqtebisa~, daviT XII

qarTl-kaxeTis mefed ruseTis imperators unda daemtkicebina. pavle I-gan

dasturis misaRebad daviT XII-m qarTl-kaxeTis samefos elCebi isev

peterburgSi gaabruna. arc qarTvelma elCebma da, cxadia, arc qarTl-

kaxeTis samefo karma araferi icodnen imis Sesaxeb, rom peterburgSi

ukve gadawyvetili iyo maTi samefos bedi.

1801 wlis 18 ianvars peterburgSi gamoqveynda imperator pavle I-

is manifesti qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan

SeerTebis Taobaze (zemoT aRvniSneT, rom manifestis teqstis Sedgena

dasrulda jer kidev 1800 wlis 18 dekembers).

pavle I-is 1801 wlis 18 ianvris manifestSi qarTl-kaxeTis

samefos nacvlad vxvdebiT terminebs: "царство Грузинское" da "Грузия". imperatori pavle I acxadebda:

1) qarTl-kaxeTis samefo samudamod uerTeboda ruseTis imperias;

2) qarTl-kaxeTis mosaxleobas SeunarCundeboda yvela ufleba

da upiratesoba, aseve qoneba;

3) qarTl-kaxeTis mosaxleoba daculi iqneboda gareSe mtreTagan

da Sinagani areulobisagan.

1801 wlis 20 ianvris imperatoris brZanebis safuZvelze qarTl-

kaxeTis samefo saxlis yvela wevrs peterburgSi iwvevdnen. Tbilisidan

peterburgSi gaigzavna qarTl-kaxeTis ukanaskneli mefis giorgi XII-is

samefo gvirgvini da kverTxi.

1801 wlis 6 marts peterburgSi damtkicda qarTl-kaxeTis

gauqmebuli samefos mmarTvelobis wesebi. 11 marts qarTl-kaxeTis

general-gubernatorad dainiSna generali karl knoringi.

1801 wlis 11-12 marts, RamiT, SeTqmulebma mokles imperatori

pavle I. qarTl-kaxeTSi rusuli mmarTvelobis damyareba droebiT

Seferxda.

wyaro:

1. Акты, собранные Кавказскою Археографическою коммиссиею. Под

редакцией А. Берже. Том I. Тифлис, 1866.

literatura:

1. Н. Дубровин. Георгий XII, последный царь Грузии и присоединение ея

к России. С.-Петербург, 1897.

Page 8: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

8

2. platon ioseliani. cxovreba giorgi XIII-sa. Tbilisi, 1936.

3. saqarTvelos istoriis narkvevebi. rva tomad. tomi IV.

saqarTvelo XVI saukunis dasawyisidan XIX saukunis 30-ian wlebamde.

Tbilisi, 1973.

3. ruseTis imperator aleqsandre I-is

manifesti qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis

Taobaze (1801 w. 12 seqtemberi)

imperatorma aleqsandre I-ma mamamisis, imperator pavle I-is,

saSinao da sagareo politika seriozulad gadasinja. bevri ram

uaryofili iqna, bevri ram xelaxali Seswavlisa da msjelobis sagani

gaxda. aseTive bedi ewia imperator pavle I-is 1801 wlis 18 ianvris

manifests qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis Taobaze. aleqsandre I-ma

qarTl-kaxeTis samefos sakiTxis xelaxla ganxilvis gadawyvetileba

miiRo. 1801 wlis 11 aprils ruseTis imperiis saxelmwifo sabWom mxari

dauWira qarTl-kaxeTis samefos ruseTTan SeerTebas. saxelmwifo sabWos

mosazreba emyareboda Semdegs: 1) qarTl-kaxeTis mefis, giorgi XII-is

gardacvalebis Semdeg samefo ojaxis wevrebs Soris dawyebuli

uTanxmoeba isedac sust samefos daRupviT emuqreboda; 2) ruseTis

imperiam ukve sajarod daadastura qarTl-kaxeTis samefos mfarveloba,

amitomac imperiis prestiJis dacva aucilebels xdida qarTl-kaxeTis

SeerTebas ruseTTan; 3) qarTl-kaxeTis samefos SeerTeba uzrunveyofda

ruseTis imperiis sazRvrebis dacvas da aRkveTda kavkasiis mTielTa

TviTnebobas.

amasTan erTad, saxelmwifo sabWom aucileblad CaTvala: a)

qarTl-kaxeTis samefoSi ruseTis jaris datoveba; b) qarTl-kaxeTis

droebiTi mTavrobis Seqmna; g) viTarebis adgilze gacnobis mizniT

kavkasiis xazis ufrosis, general karl knoringis qarTl-kaxeTis

samefoSi mivlineba.

1801 wlis 8 agvistos ruseTis imperiis saxelmwifo sabWom

moismina general karl knoringis moxseneba. aseve gaecvnen imperator

aleqsandre I-sadmi graf voroncovisa da graf koCubeis mier wardgenil

moxsenebebs. grafi koCubei da grafi voroncovi winaaRmdegni iyvnen

qarTl-kaxeTis samefos ruseTTan SeerTebisa. miuxedavad amisa,

saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi

Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori

aleqsandre I. 1801 wlis 12 seqtembers aleqsandre I-ma xeli moawera

manifests qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis

Taobaze. 1801 wlis 12 seqtembris manifestSi, iseve rogorc sxva

oficialur dokumentebSi, qarTl-kaxeTis samefos nacvlad ixmareboda

cnebebi `saqarTvelo~ da `saqarTvelos samefo~ ("Грузия", "царство грузинское").

Page 9: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

9

1801 wlis 12 seqtembris manifestSi ruseTis imperatori

aleqsandre I acxadebda:

1) qarTl-kaxeTis samefos mfarveloba da dacva xdeboda ruseTis

monarqebis movaleoba.

2) 1796 wels imperatoma ekaterine II-m qarTl-kaxeTis samefos

gadasarCenad gagzavna jari, romelmac qarTl-kaxeTi ixsna safrTxisagan,

Tumca am jaris moulodnelma ukan gawvevam gaacrua qarTvelTa imedebi.

3) ruseTis jaris gawvevis Semdeg qarTl-kaxeTis samefos Tavs

daatyda mravali ubedureba: urwmunoTa Tavdasxmebi, qalaqebisa da

soflebis gaCanageba, adamianebis gataceba da bolos dapirispireba

samefo ojaxis wevrebs Soris.

4) mtrebi mzad iyvnen Tavs dasxmodnen da sabolood moespoT

qarTl-kaxeTis samefo.

5) mTel aziaSi cnobili qarTvelTa simamacec ki ver ixsnida

qveyanas daRupvisagan.

6) ruseTis jaris Semosvlam qarTl-kaxeTis samefoSi (1799 w. _ v.

g.) da omar-xanis damarcxebam ixsna qveyana ganadgurebisagan.

7) ruseTma SeZlo qarTl-kaxeTis samefos mtrebis daokeba,

Sewyda dapirispireba qveynis SigniT. aseT viTarebaSi qarTl-kaxeTma

iTxova (igulisxmeba giorgi XII-is `saTxovari punqtebi~ _ v. g.) qveyanaSi

uSualod rusuli mmarTvelobis damyareba (" ... и все вы, единодушно и торжественно воззвали власть российскую управлять вами непосредственно").

8) roca me taxtze avedi, ukve gamocemuli iyo 1801 wlis 18

ianvris manifesti qarTl-kaxeTis samefos gauqmebis Taobaze.

9) me msurda, gamego, Tu SeiZleboda qarTl-kaxeTis samefos

pirvandeli pirobebiT ruseTis imperiis mfarvelobaSi darCena

(igulisxmeba georgievskis traqtatis pirobebi _ v. g.). gairkva, rom

qarTl-kaxeTis samefoSi SeuZlebeli iyo rogorc saSinao, ise sagareo

usafrTxoebis uzrunvelyofa. qveyana daRupvis piras iyo da igi

aucileblad daiRupeboda, Tu mas ruseTi ar SeierTebda ("столь кратно вовлекало вас в бездну золь, на краю коей и ныне вы стоите и в которую, по всем соображениям, должны бы будете низвергнуться, если мощная рука справедливой власти от падения сего вас не удержит").

10) am viTarebam da qarTveli eris Txovnam gadagvawyvetina,

dagvecva erTmorwmune qveyana.

11) Tqveni imedebi gamarTldeba, Tqven motyuebulni ar darCebiT.

12) qarTl-kaxeTis samefos marTva Cven imitom ki ar

gadavwyviteT, rom isedac uzarmazari imperiis teritoria

gagvefarToebina, aramed imitom, rom, Cveni wmidaTawmida movaleobidan

gamomdinare, yurad viReT wamebulTa xvewna-mudara.

13) qarTl-kaxeTSi SemoRebulma mmarTvelobam qveyanaSi unda

uzrunvelyos marTlmsajuleba, piradi da qonebrivi usafrTxoeba,

kanonis dacva.

Page 10: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

10

14) general-leitenant karl knorings davavaleT qarTl-kaxeTis

mmarTvelobis organizeba da igi davniSneT mTavarmmarTvelis

("главноуправляющий") Tanamdebobaze. 15) aRdgeba gaCanagebuli soflebi da qalaqebi.

16) qarTl-kaxeTis yvela mcxovrebs SeunarCundeba misi wodebrivi

mdgomareoba, aRmsarebloba (religia) da piradi usafrTxoeba.

17) ufliswulebs SeunarCundebaT saufliswulo mamulebi,

mamulebidan miRebuli Semosavali yovelwliurad miecemaT fulis saxiT,

Tu isini ar daarRveven dadebul fics.

18) am manifestis aRiarebis (miRebis) niSnad qarTl-kaxeTis

mosaxleobam unda daificos TandarTuli ficis nimuSis mixedviT.

samRvdeloebam, rogorc sulierma moZRvrebma, daficebisas magaliTi unda

misces xalxs.

19) qarTl-kaxeTis mosaxleoba Seityobs keTili mmarTvelobis

fass: qveyanaSi damkvidrdeba mSvidoba, marTlmsajuleba, piradi da

qonebrivi usafrTxoeba; aRikveTeba TviTneboba; Seiqmneba pirobebi piradi,

sazogadoebrivi keTildReobisaTvis; ganviTardeba miwaTmoqmedeba, rewva,

vaWroba. kanoni yvelas erTnairad daicavs.

20) ruseTis imperatori qarTl-kaxeTis mosaxleobas aRuTqvamda,

rom rusuli mmarTvelobis SemoReba maTTvis jildo iqneboda ("Избытки и благоденствие ваше будет приятнейшею и единою для вас наградою").

ase gaTela ruseTis imperatorma aleqsandre I-ma fexqveS

georgievskis traqtatiT garantirebuli qarTl-kaxeTis samefo saxlis,

bagrationTa samefo dinastiis uflebebi. ase dasrulda saqarTvelo-

ruseTis mravalsaukunovani urTierTobis istoria.

wyaro:

1. Акты, собранные Кавказскою археографическою комиссиею. Под

редакцией А. Берже. Том I. Тифлис, 1866.

literatura:

1. Н. Дубровин. Закавказье от 1803-1806 года. С.-Петербург, 1866

2. Н. Дубровин. Георгий XII, наследний царь Грузии и присоединение ея

к России. С.-Петербург, 1897.

4. samegrelos samTavros Sesvla ruseTis

imperiis qveSevrdomobaSi (1803 w.)

Page 11: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

11

qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa (1801 wlis 12 seqtemberi) da

qveynis okupaciis (1802 w.) Semdeg ruseTis saimperatoro kari imereTis

samefos dapyrobisaTvis mzadebas Seudga.

peterburgSi kargad uwyodnen imereTis mefis solomon II-is

antirusuli ganwyobilebis Sesaxeb. gadawyda imereTis mefis poziciebis

Sesustebis mizniT samegrelos mTavris gamoyeneba. rusma diplomatebma

da samxedroebma kargad isargebles imereTis mefis, solomon II-isa da

samegrelos mTavris, grigol dadianis, dapirispirebiT. maTi interesebi

leCxumis gamo Seejaxa. marTalia, samarTlebrivi TvalsazrisiT

samegrelos mTavari imereTis mefis vasali iyo, magram grigol dadiani

solomon II-s leCxums edaveboda. rusebma grigol dadians imereTis mefis

winaaRmdeg brZolaSi Tanadgoma aRuTqves, magram piroba wauyenes:

samegrelos samTavro ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi unda Sesuliyo.

grigol dadiani rusebis pirobas dasTanxmda.

1803 wlis noemberSi saqarTvelos mTavarsardalma generalma

pavle cicianovma (ciciSvilma) polkovniki mainovi samegreloSi gagzavna.

mainovs samegrelos mTavar grigol dadianisaTvis unda gaecno pavle

cicianovis mier SemuSavebuli im `saTxovari punqtebis~ Sinaarsi,

romelic samegrelos mTavars ruseTis imperatorisaTvis unda gaegzavna.

1803 wlis 1 dekembers sofel WaladidSi polkovniki mainovi Sexvda

grigol dadians da `saTxovari punqtebis~ Sinaarsi gaacno. `saTxovari

punqtebi~ samegrelos mTavarma da dedofalma moiwones. 1803 wlis 4

dekembers grigol dadianma, polkovnik mainovisa da caiSis episkoposis

TandaswrebiT, xeli moawera `saTxovar punqtebs~ da ruseTis ruseTis

imperatoris aleqsandre I-is qveSevrdomobaze daifica. aRsaniSnavia, rom

`saTxovar punqtebSi~ samegrelos mTavari grigol dadiani (cxadia,

ruseTis TanxmobiT) Tavis Tavs ase ixseniebda: "Князь Григорий Дадиани, законный владетель одишской, лечгумской, сванетской, абхазской и всех земель, искони предкам моим принадлежащих". daficebis Semdeg grigol dadianma

samosze ruseTis imperatoris mier boZebuli wminda aleqsandre nevelis

ordeni miibnia (ordeni polkovnikma mainovma Caitana samegreloSi).

samegrelos samTavro ruseTis imperiis mfarvelobaSi Semdegi

pirobebiT Sevida:

1) samegrelos samTavro ruseTis imperiis samudamo

mfarvelobaSi Sedioda.

2) samegrelos mTavris, grigol dadianis, memkvidreTa ufros

Stos SeunarCundeboda samTavros taxti, axali mTavris taxtze asvla

dadasturdeboda ruseTis imperatoris sigeliT.

3) sasamarTlo da sasjelis aRsrulebis ufleba rCeboda

samegrelos mTavrisa da misi memkvidreebis gamgeblobaSi.

4) samegreloSi mudmivad unda mdgariyo ruseTis jari.

5) Tu samegreloSi axali qalaqi daarsdeboda, ruseTis imperiis

xazina am qalaqisagan iseve miiRebda gadasaxads, rogorc Rebulobda

ruseTis qalaqebisagan.

Page 12: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

12

6) Tu samegreloSi wiaRiseulis axali sabados damuSaveba

daiwyeboda, miRebuli Semosavlis nawili ruseTis xazinaSi unda

Sesuliyo.

7) samegrelos mosaxleoba ruseTis xelisuflebas unda

damorCileboda.

8) samegrelos samTavros teritoriaze ganlagebuli ruseTis

jarisaTvis sacxovrebeli Senoba (yazarma) samegrelos mTavrs unda

aeSenebina, masve unda uzrunveleyo Senobis gaTboba da ganaTeba.

9) samegrelos samTavros teritoriaze ganlagebuli ruseTis

jari samegrelos mTavars unda gamoekveba.

10) wiaRiseulis sabados damuSavebis mizniT mowveuli

muSebisaTvis xelfasi unda aenazRaurebinaT ruseTis imperiis Sesabamisi

uwyebis mier dadgenili normis mixedviT.

11) samegrelos samTavrodan gemTmSeneblobisaTvis saWiro xe-

tyes ruseTi ufasod gaitanda.

12) Tu samegrelos sanapiroze navsadguri aSendeboda, ruseTidan

Camosuli vaWrebi am navsadguriT sargeblobisaTvis baJs ar

gadaixdidnen.

13) ruseTis imperators xelisuflebis simbolod samegrelos

mTavrisaTvis, tradiciisamebr, unda eboZebina xmali da droSa.

ruseTis imperatorma aleqsandre I-ma samegrelos mTavris

grigol dadianis `saTxovari punqtebi~ Seiwynara da mis safuZvelze

samegrelos samTavro qveSevrdomobaSi miiRo. 1804 wlis 4 ivliss

imperatorma aleqsandre I-ma xeli moawera sigels samegrelos samTavros

ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi miRebis Taobaze. sigelSi aRniSnuli

iyo, rom, grigol dadianis Txovnis Tanaxmad, samegrelos samTavro

miRebuli iyo "в вечное подданство". aRsaniSnavia, rom aleqsandre I-is

sigelSi grigol dadiani mxolod samegrelos mTavrad ixsenieba da mis

samflobeloSi ar igulisxmeboda afxazeTi da svaneTi. 1805 wels

ruseTis imperatoris sigeli samegreloSi Camoitanes da samegrelos

mTavris memkvidres levan dadians gadasces (grigol dadiani am

droisaTvis gardacvlili iyo). sigelis gacemis ceremonials daeswrnen

didebulebi da samRvdeloeba. ruseTis imperatoris sigeli waikiTxes

eklesiebSi. levan dadians ruseTis imperator aleqsandre I-is

qveSevrdomobis ficis miRebis Semdeg gadaeca imperatorisagan boZebuli

wminda anas pirveli xarixis ordeni, xmali da droSa.

imereTis mefis vasalis samegrelos mTavris qveSevrdomobaSi

miRebiT ruseTis imperatorma Selaxa monarqis, solomon II-is, uflebebi,

xelyo imereTis samefos teritoriuli mTlianoba.

literatura:

1. Н. Дубровин. Закавказье от 1803-1806 года. С.-Петербург, 1866.

Page 13: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

13

2. saqarTvelos istoriis narkvevebi. rva tomad. tomi IV.

saqarTvelo XVI saukunis dasawyisidan XIX saukunis 30-iani wlebamde.

Tbilisi, 1973.

5. imereTis Sesvla ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi.

elaznauris traqtati (1804 w. 25 aprili)

samegrelos samTavros ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi miRebam

Zalze gaamwvava imereTis samefosa da ruseTis imperiis urTierToba.

aleqsandre I-is mier qarTl-kaxeTis samefos gauqmebam da qveynis

okupaciam solomon II daarwmuna imaSi, rom male imereTis samefos jeric

dadgeboda, ruseTis saimperatoro kari Tavisi antirusuli

ganwyobilebiT cnobil solomon II-s mefobas didxans aRar

SeunarCunebda. solomon II imasac grZnobda, rom ruseTi imereTis samefos

mfarvelobaSic ki aRar miiRebda da imereTis mefes qveSevrdomobas

SesTavazebda. solomon II-Tvis cnobili iyo, rom rusi diplomatebi da

samxedroebi samegrelos mTavris Semdeg guriis mTavris gadabirebas

cdilobdnen.

1804 wels saqarTvelos mTavarsardali generali pavle cicianovi

jariT SeiWra imereTSi da mosaxleobis ruseTis imperatoris

erTgulebaze daficeba daiwyo. solomon II kargad xedavda, rom ruseTis

jaris Setevas ver SeaCerebda. mefe iZulebuli gaxda, general pavle

cicianovTan molaparakebaze daTanxmebuliyo. amasTan erTad, solomon II-

m molaparakebis pirobad leCxumis imereTis samefos nawilad aRiareba

moiTxova. pavle cicianovma piroba usafuZvlod cno. generali imereTis

mefes omiT emuqreboda. samagierod, pavle cicianovma solomon II-s

dauTmo guriis sakiTxTan dakavSirebiT _ guria imereTis samefos

nawilad iqna cnobili.

1804 wlis 25 aprils sofel elaznaurSi solomon II-m da pavle

cicianovma xeli moaweres traqtats. elaznauris traqtati iyo imereTis

mefe solomon II-is `saTxovari punqtebi~ ruseTis imperator aleqsandre

I-sadmi. es `saTxovari punqtebi~ sinamdvileSi pavle cicianovis mier iyo

nakarnaxevi. elaznauris traqtati aseTi Sinaarsisa iyo:

1) traqtatis ZaliT, imereTis mefe da imereTis samefo gadaioda

ruseTis qveSevrdomobaSi ("в вечное и верное рабство и подданство Высочайшей Всероссийской державе").

2) imereTis samefoSi SenarCunebuli unda yofiliyo samefo

dinastia, rac ruseTis imperators sigeliT unda daedasturebina.

Page 14: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

14

3) sasamarTlo da sasjelis aRsrulebis ufleba imereTis mefis

gamgeblobaSi rCeboda.

4) imereTis samefoSi ganlagdeboda ruseTis jari, romelic

daicavda qveyanas gareSe mtrebisagan da uzrunvelyofda Sinagan wesrigs.

5) imereTis samefoSi wiaRiseulis axali sabados damuSavebiT

miRebuli Semosavlis nawili ruseTis imperiis xazinaSi unda Sesuliyo.

6) Tu imereTis samefoSi axali qalaqi daarsdeboda, ruseTis

imperiis xazina am qalaqidan iseve miiRebda gadasaxads, rogorc iRebda

ruseTis qalaqebisagan.

7) imereTis mefe ruseTis xelisuflebas unda damorCileboda,

rogorc qveSevrdomi ("как верноподданный раб"). 8) ruseTis jarisaTvis imereTis mefes unda aego Senobebi

(yazarmebi) da uzrunveleyo maTi gaTboba.

9) imereTis mefes ruseTis jari unda moemaragebina sursaTiTa da

furaJiT.

10) Tu imereTis samefoSi wiaRiseulis axali sabados damuSaveba

daiwyeboda, mowveuli muSebisaTvis xelfasi unda aenazRaurebinaT

ruseTis Sesabamisi uwyebis mier dadgenili normis mixedviT.

11) imereTis samefodan ruseTi ufasod gaitanda

gemTmSeneblobisaTvis saWiro xe-tyes.

12) samegrelos samTavros mimarT imereTis mefes araviTari

pretenzia ar unda hqonoda. imereTis mefes samegrelos mTavrisaTvis

unda daebrunebina tyveebi da daecala sabrZolo moqmedebebis dros

dakavebuli samegrelos cixeebi.

13) imereTis mefes unda moewesrigebina da daecva quTaisidan

vaxanis cixemde mimavali gza, aseve quTaisidan samegrelosa da foTisaken

mimavali gza.

14) solomon II-s taxtis memkvidris, ufliswul konstantine

daviTis ZisaTvis unda mieca Semosavali saufliswulo mamulidan.

15) taxtis memkvidre, ufliswuli konstantine daviTis Ze

solomon II-is gardacvalebamde darCeboda qarTl-kaxeTis teritoriaze

an ruseTSi, raTa mieRo taxtis memkvidrisaTvis aucilebeli ganaTleba.

16) ruseTis saqoneli, romlis gadatana xorcieldeboda qarTl-

kaxeTidan Savi zRvis navsadgurebisaken da piriqiT, ar unda

dabegriliyo.

17) ikrZaleboda mosaxleobis gadasvla imereTis samefodan

qarTl-kaxeTSi da piriqiT.

ruseTis imperatoris aleqsandre I-is qveSevrdomobaze daficebis

Semdeg solomon II-s gadaeca ruseTis imperatoris mier naboZebi wminda

aleqsandre nevelis ordeni.

ruseTis imperatorma aleqsandre I-ma imereTis mefe da imereTis

samefo `saTxovari punqtebis~ safuZvelze qveSevrdomobaSi miiRo.

imereTis samefos qveSevrdomobaSi miRebis sigels aleqsandre I-ma xeli

moawera 1804 wlis 4 ivliss. sigelSi aRniSnuli iyo, rom imereTis mefe

Page 15: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

15

solomon II da imereTis samefo Sedioda ruseTis imperiis

qveSevrdomobaSi ("в вечное подданство"). aleqsandre I-is sigelSi solomon

II mxolod imereTis mefed iwodeboda, mis samflobeloSi ar

igulisxmeboda samagrelo, guria da leCxumi.

1809 wels kavkasiis mTavarmmarTebelma (mTavarsardalma)

aleqsandre tormasovma, peterburgidan miRebuli miTiTebis Tanaxmad,

daarRvia elaznauris traqtati da solomon II taxtidan gadaayena. 1810

wels aleqsandre tormasovma solomon II Seipyro, magram mefem

tyveobidan gaqceva moaxerxa. 1810 wels ruseTis jarebma imereTi daipyro.

solomon II osmaleTSi gadaixvewa.

imereTis mefis taxtidan gadayenebisa da damarcxebis Semdeg

ruseTis saimperatoro karma ukan waiRo dadebuli piroba guriis

samTavros imereTis samefos nawilad cnobis Sesaxeb. 1810 wels ruseTis

waqezebiT guriis mTavarma damoukideblad iTxova ruseTis

qveSevrdomobaSi miReba. Txovna Sewynarebuli iqna _ guriis samTavro

ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi Sevida.

ase gaTela fexqveS ruseTis imperatorma meore qarTveli

monarqis _ imereTis mefe solomon II-is _ uflebani, daarRvia

elaznauris traqtati da imereTis samefo uTofod daipyro.

wyaro:

Акты, собранные Кавказскою Археографическою коммиссиею. Под

редакцией А. Берже. Том I. Тифлис, 1866.

literatura:

Н. Дубровин. Закавказье от 1803-1806 года. С.-Петербург, 1886.

6. elaznauris traqtatis ganaxlebis cda

1804 wlis aprilSi dadebuli elaznauris traqtati ruseTis

saimperatoro kars aRar akmayofilebda. mzaddeboda imereTis samefos

gauqmeba. kavkasiis axal mTavarsardals (mTavarmarTebels) general

aleqsandre tormasovs ar moswonda, rom solomon II, elaznauris

traqtatis miuxedavad, Tavs damoukidebel monarqad grZnobda. aleqsandre

tormasovma solomon II-is winaaRmdeg imereTis Tavadebis gadabireba

daiwyo. solomon II-m gadawyvita, elaznauris traqtati ganeaxlebina ise,

rom misi uflebebis SemzRudavi muxlebi an saerTod amoeRo, an

Seerbilebina mainc.

Page 16: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

16

kavkasiis mTavarmarTebel general aleqsandre tormasovisaTvis

imereTis mefe solomon II-is mier gagzavnili axali xelSekrulebis

proeqti rusul TargmanSi asea dasaTaurebuli "Пункты новой обязанности нашей". dokumenti Semdegi Sinaarsisaa:

1) imereTis mefe solomon II cnobda ruseTis imperator

aleqsandre I-is uzenaes xelisuflebas imereTis samefoze.

2) imereTis mefe xelaxla debda fics ruseTis imperatoris

erTgulebaze.

3) xelSekrulebis xelmowerisa da ficis dadebis dRidan

imereTis mefe da misi memkvidreebi gadadiodnen ruseTis imperatorisa da

misi memkvidreebis qveSevrdomobiT mfarvelobaSi ("подданическое покровительство").

4) imereTis samefo rCeboda solomon II-isa da misi memkvidreebis

mflobelobaSi. ruseTis imperatoris mier gacemul am uflebis

damadasturebel sigelSi aRniSnuli unda yofiliyo, rom guria imereTis

samefos ganuyofeli nawilia.

5) imereTis samefos teritoriaze momavalSi mopovebuli oqros,

vercxlisa da sxva liTonebidan miRebuli Semosavlis nawili unda

gadascemoda imereTis samefo kars.

6) imereTis mefes unda Seesrulebina ruseTis imperatoris

brZanebebi da gankargulebebi.

7) imereTis samefodan ruseTi ufasod gaitanda

gemTmSeneblobisaTvis saWiro xe-tyes. navsadgurebamde xe-tyis gadamzidi

muSebis xelfasi unda gaeca ruseTis xazinas.

8) imereTis samefos teritoriaze tvirTis gadatanisaTvis rusi

vaWrebi baJs ar gadaixdidnen. samagierod, ruseTis xazinas imereTis

mefisaTvis unda mieca fuladi kompensacia.

9) ruseTis jaris erTi aseuli (120 kaci) imereTis samefos

teritoriaze ganlagdeboda iq, sadac moisurvebda imereTis mefe.

10) imereTis mefis karze mudmivad unda yofiliyo ruseTis

ministri (warmomadgeneli).

11) Tu mterTan brZolis dros imereTSi ganlagebuli ruseTis

jaris gadaadgileba iqneboda saWiro, imereTis mefe mas ar SezRudavda,

piriqiT, yovelmxriv daexmareboda.

12) sadResaswaulo RvTismsaxurebis dros eklesiebSi

moixseniebdnen ruseTis monarq aleqsandre I-sa da samefo ojaxs.

zemoT CamoTvlili Tormeti punqtis Sesrulebis sanacvlod

imereTis mefe solomon II ruseTis imperatorisagan iTxovda:

1) samefos marTva-gamgeobaSi srul Tavisuflebas, maT Soris

qveSevrdomebis daqveiTebisa da dawinaurebis SeuzRudvelobas.

2) ruseTis imperators unda daemtkicebina imereTis monarqis

mefobis ufleba, investitura da regaliebi.

3) Tu romelime qveSevrdomi gamovidoda imereTis mefis

winaaRmdeg (uRalatebda mefes), ruseTis saimperatoro kari imereTis

Page 17: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

17

mefes mis dasjaSi unda daxmareboda da ar mieRo moRalateebi ruseTis

samsaxurSi (jarSi).

4) Tu imereTis mefes mterTan sabrZolvelad ruseTis jaris

daxmareba dasWirdeboda, kavkasiis mTavarsardals (mTavarmarTebels)

qarTl-kaxeTidan imereTSi dauyovnebliv unda gaegzavna jari. es jari

omis damTavrebis Semdeg unda dabrunebuliyo qarTl-kaxeTSi.

5) aravis ar unda hqonoda imis ufleba, rom imereTis mefis mier

ruseTis imperatorTan weriliT gagzavnili kurieri gzaSi daekavebina, an

Seeferxebina.

6) unda aRdgeniliyo imereTis mefis ufleba leCxumze, romelic

mas daaTmobina generalma pavle cicianovma.

7) imereTis mefis Tanxmobis gareSe aravis ar unda hqonoda

ufleba qarTl-kaxeTidan imereTSi da imereTidan qarTl-kaxeTSi

mosaxleobis gadasaxlebisa. winaT gadasaxlebulni ki unda

darCeniliyvnen im adgilze, sadac xelSekrulebis dadebis dros

imyofebodnen.

`axal valdebulebaTa punqtebis~ bolos imereTis mefe solomon

II kvlav adasturebda, rom surda ruseTis imperatoris qveSevrdomobiTi

mfarveloba ("подданическое покравительство"). amis dasturad solomon II

Tavis xelmoweril `axal valdebulebaTa punqtebs~ ruseTis imperators

warudgenda.

solomon II-is cda uSedegod dasrulda. ruseTis saimperatoro

kars imereTis samefos gauqmeba ukve gadawyvetili hqonda. imereTis mefis

`axal valdebulebaTa punqtebi~ arc ki ganuxilavT.

wyaro:

Акты, собранные Кавказскою Археографическою коммиссиею. Под

редакцией А. Берже. Том IV. Тифлис, 1870.

7. afxazeTis samTavros Sesvla ruseTis imperiis

qveSevrdomobaSi (1808-1810 ww.)

1806 wels daiwyo ruseT-osmaleTis omi. cxadi iyo, rom Tu

ruseTi osmaleTs daamarcxebda, rusi diplomatebi Seecdebodnen

afxazeTis xarjze kavkasiaSi ruseTis imperiis samflobeloebis

gafarToebas.

omis dasawyisisaTvis afxazeTis mTavari qeleS-bei ServaSiZe

rTul mdgomareobaSi aRmoCnda. afxazeTis mTavarma osmaleTis

xelisuflebis moTxovna ar Seasrula da osmalebs ar gadasca sulTnis

Page 18: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

18

mier Serisxuli trapizonis faSa. qeleS-beis urCobam Zalze gaaRiziana

sulTani. ruseT-osmaleTis omis dawyebam afxazeTis mTavars osmaleTis

batonobisagan Tavis daRwevis imedi Causaxa. qeleS-beim gadawyvita

ruseTisaTvis eTxova daxmareba. mTavris gadawyvetileba moiwona

afxazeTis saxalxo krebam. gadawyda ruseTis imperiis mfarvelobaSi

Sesvla.

ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlis gadawyvetileba

SeiZleboda Zvirad dasjdomoda qeleS-beis. amitom iyo, rom afxazeTis

mTavari Zalze frTxilobda. 1806 wels ruseTis sardlobam qeleS-beis

winadadeba misca, afxazeTis laSqriT daekavebina foTis cixe (foTis

cixeSi osmaleTis jariT idga qeleS-bei ServaSiZis naTesavi quCuk-bei

ServaSiZe). afxazeTis mTavarma osmaleTis winaaRmdeg aSkara amboxeba ver

gabeda da foTis cixeze ar ilaSqra. imxanad omis bedi gaurkveveli iyo.

Tu osmaleTi ruseTs daamarcxebda, qeleS-beis foTze laSqrobas

osmaleTis sulTani ar apatiebda. afxazeTis mTavars arc ruseTTan

urTierTobis gafuWeba surda. amitom iyo, rom ruseTis sardlobas man

garkveuli daxmareba mainc gauwia – osmalebs ar misca saSualeba

afxazeTi ruseTis winaaRmdeg brZolis placdarmad gamoeyenebina.

afxazeTis mTavris aseTma moqmedebam Zalze SezRuda osmaleTis jarebis

aqtiuroba dasavleT saqarTveloSi.

afxazeTis mTavars, qeleS-beis, sicocxlis fasad daujda

osmaleTis urCoba. mTavris winaaRmdeg SeTqmuleba moewyo. 1808 wlis 2

maisSi qeleS-bei mokla misma Svilma aslan-beim. am ukanasknelma soxumis

cixe daikava da Tavi afxazeTis mTavrad gamoacxada. aslan-beis

winaaRmdeg gamovida misi Zma safar-bei, magram mas imdeni jari ar hyavda,

rom soxumis cixe daekavebina da mamis mkvleli afxazeTidan gaeZevebina.

safar-beis erTaderT realur mokavSires ruseTis imperia warmoadgenda.

safar-bei ServaSiZem daxmarebisaTvis samegrelos samTavros mmarTvel

nino bagration-dadians mimarTa (grigol dadiani am dros ukve

gardacvlili iyo). mTavris qvrivs ruseTis imperiis xelisuflebasTan

unda eSuamdgomla, raTa afxazeTis samTavro ruseTis mfarvelobaSi

Sesuliyo.

1808 wlis 12 agvistos safar-bei ServaSiZem, romelmac

qristianuli wesiT monaTvlis Semdeg miiRo saxeli giorgi, afxaz

TavadebTan erTad xeli moawera ruseTis imperatorisadmi `uSevrdomiles

saTxovels~. sainteresoa am dokumentis Seqmnis istoria. `uSevrdomilesi

saTxoveli~ dawerilia `saTxovari punqtebis~ saxiT. misi Tavdapirveli

teqsti rusulad SeudgeniaT ruseTis imperiis sagareo saqmeTa

saministroSi. Semdeg dokumenti uTargmniaT qarTulad. qarTulma teqstma

miiRo originalis mniSvneloba. swored qarTul teqstzea giorgi

ServaSiZisa da afxazi Tavadebis xelmowera, dasmuli aqvs beWedi.

xelmoweris Semdeg `uSevrdomilesi saTxovelis~ qarTuli dedani

xelmowerebiTa da beWdiT rusul TargmanTan erTad gaigzavna ruseTSi.

dokumenti Semdegi Sinaarsisaa:

Page 19: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

19

giorgi ServaSiZe, afxazeTis mTavris `Sjulieri memkvidre da

mpyrobeli afxazeTisa~ ruseTis imperators sTxovda:

1) afxazeTis samTavros qveSevrdomobaSi miRebas (`Sevekrav da

Semoval monad da msaxurad viTarca yma...~).

2) amieridan afxazeTis mTavari da afxazeTis samTavro ruseTis

imperators ecno qveSevrdomad (`mkvidrad ymad da monad taxtisa...~).

3) afxazeTis mTavars mieces qveSevrdomobis damadasturebeli

dokumenti, anu sigeli (`aRminiSnos me niSniTa, viTarca sxvani mTavarni

aRniSnuli arian saimperiosa taxtisadmi monad~).

4) afxazeTis mTavars mieces taxtze memkvidreobis samudamod

SenarCunebis damamtkicebeli sigeli (`gardmomeces me memkvidreobisa

Cemisa damamtkicebeli da damadginebeli gramata~).

5) afxazeTis samTavroSi ganlagebuli iqnas ruseTis jari

(`SeizRudos qveyana Cemi mxedrobiTa... xelmwifisa Cvenisa

imperatorisaTa~).

6) afxazeTis mTavari ruseTis imperators unda hyavdes iseTive

pativSi, rogor pativSic iyo mamamisi _ qeleS-bei ServaSiZe (` ...

dauklebeli meqmnes me sargebloba da mowyaleba ra igi aqunda

memkvidresa da mflobelsa afxazeTisa qelaiS ahmad begs, mamasa Cemsa~).

7) afxazeTis mTavari ruseTs usasyidlod miscemda

gemTmSeneblobisaTvis saWiro xe-tyes, aseve samTavros teritoriaze

aRmoCenili oqrosa da vercxlis sabadoebidan Semosavlis nawils.

giorgi ServaSiZe ruseTis imperators acnobebda, rom afxazeTis

mTavrebi da misi qveSevrdomebi winaT qristianebi iyvnen (` ... winaparni

Cvenni qristianed berZniTave kanoniTa sjulisaTa~).

ruseTis imperatorma aleqsandre I-ma 1810 wlis 17 Tebervals

daamtkica giorgi ServaSiZis `saTxovari punqtebi~. samTavro ruseTis

imperiis qveSevrdomobaSi Sevida.

1810 wlis 10 ivliss ruseTis jarma soxumi daikava. 1810 wlis

oqtomberSi giorgi ServaSiZes gadaeca ruseTis imperatoris aleqsandre

I-is sigeli afxazeTis samTavros ruseTis qveSevrdomobaSi miRebis

Taobaze, aseve xelisuflebis simboloebi. giorgi ServaSiZe

oficialurad gamocxadda afxazeTis mTavrad.

wyaro: giorgi ServaSiZis `saTxovari punqtebis~ solomon

lekiSviliseuli publikacia, dabeWdili gazeT `saxalxo ganaTlebaSi~

(ix. `saxalxo ganaTleba~, 1989 wlis 31 maisi).

literatura:

1. Г. Паичадзе. Абхазия в составе Российской империи. 1810-1917 гг. –

Разыскания по истории Абхазии/Грузии. Тбилиси, 1999;

Page 20: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

20

2. zurab papasqiri. narkvevebi Tanamedrove afxazeTis istoriuli

warsulidan. nakveTi I. Tbilisi, 2004.

Tavi II. saqarTvelos samociqulo marTlmadidebli eklesiis avtokefaliis gauqmeba (1811-1814 ww.)

saqarTvelos samociqulo marTlmadidebeli eklesiis uflebebis

SezRudvas ruseTis saimperatoro kari georgievskis traqtatis (1783 w.) momzadebis periodSi Seudga. am droisaTvis saqarTvelos teritoriaze ori sapatriarqo arsebobda: mcxeTisa (aRmosavleT saqarTvelosi) da afxazeTisa (dasavleT saqarTvelosi). mcxeTis sapatriarqo taxtis iurisdiqciaSi Sedioda qarTl-kaxeTis samefo da aRmosavleT saqarTvelos mTianeTi (fSavi, xevsureTi, xevi, mTiuleTi, TuSeTi da sxv.), kaTalikos-patriarqi iyo anton I bagrationi (1744-1755; 1764-1788). afxazeTis (dasavleT saqarTvelos) sapatriarqo taxtis iurisdiqciaSi Sedioda imereTis samefo, samegrelos, guriis, svaneTisa da afxazeTis samTavroebi, kaTalikos-patriarqi iyo maqsime II abaSiZe (1776-1795). mefeebTan, erekle II-sTan da solomon I-Tan, erTad ruseTis imperiasTan urTierTobaSi mniSvnelovan rols asrulebdnen kaTolikos-patriarqebi _ anton I da maqsime II.

1771 wlis 30 dekembers TbilisSi erekle II-m xeli moawera qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperias Soris dasadebi xelSekrulebis proeqts. proeqtSi Camoyalibebuli iyo is pirobebi, romliTac qarTl-kaxeTis samefo ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlas iTxovda. xelSekrulebis proeqti peterburgSi Caitana qarTl-kaxeTis samefos elCobam batoniSvil levanisa da kaTolikos-patriarq anton I-is xelmZRvanelobiT. erekle II imperator ekaterine II-s Txovda qarTl-kaxeTSi mefobis ,,saukunod ucvaleblad SenarCunebas. xelSekrulebis proeqtSi sagangebo adgili eTmoboda kaTolikos-patriarqis uflebebis SenarCunebis aucileblobas: ,,msgavsadve kaTolikozica wessave Tvissa egos mouSlelad.“ xelSekrulebis proeqtis es adgili peterburgSi ase Targmnes: ,,Каталикос оставаться имеет всегда в своем достоинстве без всякой перемены”

e.i. ruseTis saimperatoro karma erekle II-is saTxovari sworad gaigo.

1772 wlis 6 ianvars, e.i. xelSekrulebis proeqtze xelmoweridan erTi kviris Semdeg, qarTl-kaxeTis samefo saxlma daamtkica ruseTis saimperatoro karisaTvis gasagzavni pirobis teqsti. qarTl-kaxeTis samefo saxli pirobas debda, rom ruseTis uzenaesobis aRiarebaze arasodes aiRebda xels. qarTl-kaxeTis samefo saxlis pirobas xels awerdnen: erekle II, dedofali darejani, kaTolikos-patriarqi anton I, batoniSvilebi: giorgi, levani, iuloni, vaxtangi. qarTl-kaxeTis samefo saxlis piroba (1772 w. 5 ianvari) xelSekrulebis proeqtTan (1770 w. 30 dekemberi) erTad waredgina ruseTis imperators.

qarTl-kaxeTis samefosTan xelSekrulebis dadeba ruseTis saimperatoro karma didxans gaaWianura. sabolood ekaterine II-m gadawyvita xelSekruleba erTdroulad daedo qarTl-kaxeTisa da imereTis samefoebTan. imperatoris azri xelSekrulebis Taobaze vice- kanclerma grafma a. a. bezborodkom acnoba kavkasiis xazis ufross

Page 21: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

21

Tavad g.a. potiomkins. es dokumenti 1782 wlis bolos an 1783 wlis damdegsaa Sedgenili. ekaterine II grigol potiomkins ubrZanebda: erekle II-sTan da solomon I-Tan dasadeb xelSekrulebaSi mefeebi moexsenebinaT ara ,,qveSevrdomebad” aramed ,,mokavSireebad”. eklesiis sakiTxs ekaterine II ar Sehxebia. samagierod Tavisi azri, cxadia, imperatorTan SeTanxmebiT gamoTqva a. a. bezborodkom: ,,и чтобы более сей народ призявать к России, то бы весьма полезно иерархию их привязать к нашему Синоду, а знатнейщим фамилиям дать право Российскаго дворянства; архиепископа же каталикоса _ то ему соборнаго, поставить степенем в Росииской церкви между первыми.” es ki imas niSnavda, rom a. a. bezborodko ugulebelyofda erekle II-is mier 1771 wlis 30 dekembers xelmoweril xelSekrulebis proeqtis erT-erT umTavres pirobas _ kaTolikos-patriarqis uflebis ucvlelad SenarCunebis Taobaze. georgievskis traqtatis (1783 w.) Sesabamis muxls (artikuls) swored a. a. bezborodkos mosazreba daedo safuZvlad.

1783 wlis 24 ivliss qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperias Soris q. georgievskSi dadebuli traqtatis merve muxli (artikuli) aSkarad laxavda msoflios erT-erTi uZvelesi samociqulo avtokefaluri eklesiis uflebebs. mcxeTis sapatriarqo taxtis saWeTmpyrobeli, kaTolikos-patriarqi xdeboda ruseTis imperiis uwmidesi sinodi wevri da igi ruseTis episkoposebs Soris sinodSi ikavebda merve adgils _ tobolkis episkoposis Semdeg: ,,da umetesisa SeerTebisa ruseTisa Tana, amaT erTmorwmuneTa erTa Tana, inebebs misi igi didebulebai, viTarmed kaTolikozsa anu umTavressa arxiepiskopossa maTsa, raTa aqundes adgili ricxuTa Soris ruseTisa mRudelT-mTavarTasa meruesa Sina xarisxsa, ese igi ars Semdgomad tobolskisa.” rusul dedanSi es adgili asea warmodgenili: ,,и народам его и для вящаго соединения с Росиею сих единоверных народов ея имрераторское величество соизволяет, чпоб каталикос, или начальствующий архиепископ их, состоял местом в числе росийских архиереев в осьмой степени, именно после Тобольского.”

georgeevskis traqtatis dadebis momentisaTvis (1783 w.) ruseTSi patriarqoba gauqmebuli iyo, aRar iwvevdnen saeklesio krebebs. ruseTis eklesias ganagebda uwmidesi sinodi. uwmidesi sinodi warmoadgenda saxelmwifo (saero) xelisuflebas daqvemdebarebul sasuliero uwyebas. sinodis wevrebi iyvnen mitropolitebi, arqiepiskoposebi, episkoposebi, magram sinods saTaveSi edga saero piri _ ober-prokurori. uwmidesi sinodis yvela dadgenilebas (gadawyvetilebas) sinodis ober-prokuroris wardginebiT amtkicebda imperatori. uwmidesi sinodis wevrTagan verc erTi rangiTa da RirsebiT ver utoldeboda msoflios erT-erTi uZvelesi avtokefaluri eklesiis saWeTmpyrobels _ kaTolikos-patriarq anton I-s. miuxedavad amisa, kaTolikos-patriarqis Rirseba Seilaxa da igi gauTanabres ruseTis eklesiis eparqiebis mmarTvel ierarqebs (mitropolitebs, arqiepiskoposebsa da episkoposebs). ufro metic, sinodSi anton I-ze meti pativiT sargeblobda Svidi ierarqi.

georgievskis traqtatis merve muxlSi aRniSnuli iyo, rom qarTl-kaxeTis saeklesio mmarTvelobisa da uwmides sinodTan urTierTobis Taobaze calke SeTanxmeba unda momxdariyo. am xasiaTis SeTanxmeba SemdegSi aRar dadebula.

georgievskis traqtatis dadebis Semdeg (1783 w.) peterburgSi gaemgzavra qarTl-kaxeTis samefos elCoba garsevan WavWavaZis xelmZRvanelobiT. elCobaSi Sedioda erekle II-is vaJi beri antoni (eriskacobaSi Teimurazi), ierodiakonis xarisxiT. 1784 wels erekle II-is

Page 22: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

22

TxovniT, ierodiakoni antoni ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis mier xeldasmuli iqna arqiepiskoposad da ninowmindis eparqiis mRvdelmTavrad. ceremoniali Catarda carskoe selos karis eklesiaSi ekaterine II-isa da samefo ojaxis wevrebis TandaswrebiT. antonis ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis mier arqiepiskoposad (mTavarepiskoposad) kurTxeva ar ewinaaRmdegeboda saeklesio samarTalsa da tradicias. Tumca amisaTvis erekle II-is Txovna sakmarisi ar iyo. am SemTxvevaSi uwmidesi sinodisaTvis TxovniT unda miemarTa kaTolikos-patriarq anton I-s. rac Seexeba antonis ninowmindis eparqiis mRvdelmTavrad xeldasxmas, ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis mxridan meore saxelmwifos (qarTl-kaxeTis samefos) avtokefaluri eklesiis saqmeSi uxeS Carevad unda miviCnioT. eparqiis mRvdelmTavrad xeldasxma kaTolikos-patriarq anton I-isa da saeklesio krebis prerogativas Seadgenda. garda amisa, antonis arqiepiskoposad xeldasxma moxda ise, rom igi manmade xeldasxmuli ar yofila mRvdlad. antoni arqiepiskoposad xeldasxmis dros (1784 w.) ocdaori wlisa iyo (daibada 1762 w.). ruis-urbnisis saeklesio krebis (1104 w.) Zeglisweris mixedviT episkoposad xeldasxma unda momxdariyo ocdaTxuTmeti wlis asakSi. riT unda aixsnas erekle II-is gadawyvetileba antonis arqiepiskoposad da eparqiis mRvdelmTavrad ruseTSi xeldasxmis Sesaxeb? ruseTis saimperatoro kari, erekle II-ze gavlenis moxdenis mizniT, kargad iyenebda ruseTSi gadaxvewil qarTlis bagrationebs (muxranbatonebs) _ vaxtang VI-is STamomavlebs. qarTlis Tavadebi ruseTis saimperatoro kars qarTlis samefos aRdgenas da taxtze vaxtang VI-is STamomavlis dasmas Txovdnen. yovelive es kargad icoda erekle II-m. kaTolikos-patriarqi anton I qarTlis bagrationebis (muxranbatonebis) Stos ekuTvnoda _ vaxtang VI-is Zmis ieses Svili iyo. anton I Zalze popularuli iyo saqarTveloSi, mas kargad icnobdnen ruseTis politikur da saeklesio wreebSi. erekle II-m ar icoda rogor ganviTardeboda movlenebi: ras moimoqmedebdnen qarTlis bagrationebi da maTi erTguli Tavadebi, ra pozicias daikavebda ruseTi. anton I Wkviani, ganaTlebuli da mebrZoli adamiani iyo. Tu igi politikaSi Caereoda, erekle II-s SeiZleboda didi sirTuleebi Sehqmnoda. amitom erekle II-m gadawyvita anton I-is Semdeg kaTolikos-patriarqad qarTlis bagrationTa warmomadgeneli aRar aerCiaT. erekle II anton I-isa da saeklesio krebis imedad ver iqneboda da mzadeba winaswar daiwyo. carskoe seloSi erekle II-s vaJis _ rigiTi diakonis arqiepiskoposad da eparqiis mRvdelmTavrad xeldasxmam kaTolikos-patriarq anton I-is poziciebi garkveulad Seasusta. qarTlis Tavadebsa da ruseTi mcxovreb qarTlis bagrationebsac Sesabamisi daskvnebi unda gamoetanaT. erekle II dasaxuli miznisaken Tanmimdevrulad miiwevda. 1784 welsve, jer kidev ruseTSi myofi, ninowmindeli episkoposi antoni saqarTveloSi dauswreblad iqna xeldasxmuli alaverdel mitropolitad. 1788 wels, anton I-is gardacvalebis Semdeg, mitropoliti antoni kaTolikos-patriarqad akurTxes anton II-is saxeliT. es erekle II-is gamarjvebis mauwyebeli iyo.

qarTl kaxeTis ukanaskneli mefis giorgi XII-is (1798-1800) gardacvalebis Semdeg, 1801 wlis aprilSi, peterburgSi Casulma qarTl-kaxeTis samefos elCebma ruseTis imperiis sagareo saqmeTa kolegias warudgines nota, romelic qarTl-kaxeTis mmarTvelobas exeboda. notis meeqvse punqti sruliad garkveviT iTxovda kaTolikosobis SenarCunebas

Page 23: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

23

da anton II-s kaTolikos-patriarqad datovebas. es muxli ase iwyeba: ,,Как первенствующая нине в грузии по духовенству особа есть сын царя Ираклия _Антоний, имеющий по древнему тамошнему положению титул католикоса, и посвящен в царствование блаженния памяти императрицы Екатерины II в сан архиепископа в Царском селе и туда (qarTl-kaxeTis samefoSi _ v.g.) отправлен для управления тамошных (qarTl-kaxeTis _ v.g.) духовенств, то и оставить его при том достоинстве и звании.” notis meeqvse muxli kaTolikos-patriarqis Tanamdebobis SenarCunebasTan erTad iTxovda qarTl-kaxeTis samefos mTeli samRvdeloebis uflebrivi mdgomareobis SenarCunebas: ,, равно как и всех прочих, в епархиах своих, пребывающих, митрополитов архиепископов и епископов, также архимандритов и игуменов с их причтом, протоиереев, иереев, дяконов и прочих церковнослужителей _ каждаго при своем звании и мест, о коих _ кто имянно, и сколько их есть”

amrigad, qarTl-kaxeTis samefos elCebis notis meeqvse punqti mTeli kategoriulobiT ayenebda qarTl-kaxeTis samefos ruseTis imperiis mfarvelobaSi Sesvlis Semdeg eklesiis avtokefaliis SenarCunebis sakiTxs.

pavle I-is 1801 wlis 18 ianvrisa da aleqsandre I-is 1801 wlis 12 seqtembris manifestebSi, romelTa ZaliTac qarTl-kaxeTis samefo gauqmda da ruseTis imperias SeuerTda, erTi sityviTac araa naTqvami mcxeTis avtokefaluri sapatriarqos (qarTl-kaxeTis eklesiis) ruseTis eklesiasTan SeerTebasa an misdami daqvemdebarebis Taobaze. piriqiT, aleqsandre I-is manifesti qarTl-kaxeTis mosaxleobas auwyebda: ,,каждый пребудет при преимушествах состояния своего, при свободном отправлении своей веры и при собственности своей неприкосновенно.”

manifestis qarTul TargmanSi es adgili asea warmodgenili: ,,davaweso saqarTvelosa Sina mmarTebloba, romelsaca eZlosca damyareba marTlmsajulebisa, nivTisa da saqonlisa uSiSroebisa, da micemad TiToeulsa dacva sjulisa.” 1801 wlis 12 seqtemberis manifesti moiTxovda qarTl-kaxeTis mosaxleobis ruseTis imperatoris erTgulebaze daficebas, rac ruseTis qveSevrdomobis miRebas niSnavda. manifestSi aRniSnuli iyo, rom daficebis procesSi ,,Духовенство, яко пастыри душевные, первые должны дать пример” qarTul TargmanSi: ,,samRvdeloTa, viTarca mwyemsTa sulisa Tana, pirvelad SvenisT micema magaliTisa.”

1801 wlis 12 seqtembers aleqsandre I-ma manifestTan erTad xeli moawera kidev or dokuments _ ,,reskripts” da ,,mowodebas qarTveli xalxisadmi” 12 seqtembersve imperatorma daamtkica ,,saqarTvelos Sinagani mmarTvelobis dadgenileba.” am dokumentebSi gauqmebuli qarTl-kaxeTis samefos eklesiis mmarTvelobis an misi reorganizaciis Sesaxeb araferi yofila naTqvami. es ki imas niSnavda, rom qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da misi ruseTTan SeerTebis Semdeg eklesia (mcxeTis avtokefaluri sapatriarqo) inarCunebda Tavis uflebriv mdgomareobas _ adgils msoflios marTlmadidebel sapatriarqoTa Soris. Tavisi uflebebiT aRWurvili rCeboda kaTolikos-patriarqi da saeklesio kreba, Zveleburad ganagrZobda funqcionirebas yvela eparqia, eklesia da monasteri. eklesiis sakuTrebaSi rCeboda mTeli uZravi da moZravi qoneba. kaTolikos-patriarqsa da saeklesio krebas kvlavindeburad unda exelmZRvanela msoflio marTlmadidebel samyaroSi miRebuli

Page 24: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

24

samarTlebrivi normebiT (kanonebiT) _ saeklesio samarTliT da qarTuli samarTliT (vaxtang VI-is samrTliT).

marTalia, 1801 wels ruseTis imperatorma Tavi Seikava da qarTl-kaxeTis samefos gauqmebasTan erTad ar gaauqma samefos teritoriaze arsebuli mcxeTis sapatriarqo. es mxolod droebiTi movlena iyo. ruseTis saimperatoro kari da ruseTis eklesiis uwmidesi sinodi ar dauSvebdnen istoriiTa da tradiciiT ruseTis eklesiaze bevrad aRmatebuli iveriis (mcxeTis) sapatriarqo taxtis suverenitetis SenarCunebas yofili qarTl-kaxeTis samefos teritoriaze.

1810 wlisaTvis rusTis imperiam daasrula dasavleT saqarTvelos _ samegrelos samTavros, afxazeTis samTavros, guriis samTavros, imereTis samefos _ dapyroba. kavkasiis mTavarmarTebels general aleqsandre tormasovs daevala saqarTvelos terieoriaze arsebuli orive sapatriarqos (mcxeTisa da afxazeTis) gauqmeba. amisaTvis, pirvel rigSi, saWiro iyo kaTolikos-patriarq anton II-is saqarvelodan ruseTSi gawveva (afxazeTis kaTolikos-patriarqi maqsime II-s 1795 wels gardaicvala). 1810 wlis 3 noembers ruseTis saimperatoro karis moTxovniT anton II ruseTSi gaemgzavra. anton II-m winaaRmdegoba ver gaswia, Tumca kargad icoda risTvis iwvevdnen ruseTSi (kaTolikos-patriarqi saqarTveloSi veRar dabrunda, 1827 wels ruseTSi gardaicvala). aleqsandre tormasovma qarTl-kaxeTis eklesiis mmarTvelobis proeqtis Sedgena mitropolit varlams (erisTavs) daavala. es proeqti daedo safuZvlad a. tormasovis moxsenebas uwmidesi sinodisadmi. 1811 wlis 12 Tebervals generali a. tormasovi ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis oper-prokuror Tavad aleqsandre golicins werda, rom kaTolikos-patriarqi anton II samarTliani da iSviaTi Tvisebebis mqone adamiania. a. tormasovis azriT, miuxedavad imisa, rom ar arsebobda imperatoris Sesabamisi brZaneba, saqarTvelos eklesiis mmarTvelad unda daeniSnaT egzarqosi, xolo kaTolikos-patriarqi anton I datovebuli yofiliyo ruseTSi da mas saqarTvelos eklesiis Semosavlidan daniSvnoda pensia 6 aTasi maneTis odenobiT. a. tormasovis moxsenebis Semdeg peterburgSi bevri aRar ufiqriaT. am moxsenebis safuZvelze sinodis oper-prokurorma a. golicinma 1811 wlis 21 ivniss Seadgina ,,mmarTveli sinodis uqveSevrdomilesi moxseneba.” moxsenebaSi aRniSnuli iyo, rom saqarTveloSi (qarTl-kaxeTSi) rusuli mmarTvelobis SemoRebis Semdeg kaTolikos-patriarqoba uqmdeboda da kaTolikos-patriarqis adgils ikavebda ruseTis eklesiis uwmides sinods daqvemdebarebuli egzarqosi. imperatorma aleqsandre I-ma 1811 wlis 30 ivniss ,,mmarTveli sinodis uqveSevrdomilesi moxseneba” ucvlelad daamtkica. aleqsandre I-is brZanebis Tanaxmad, dapyrobili qarTl-kaxeTis samRvdeloeba unda damorCileboda ,,mcxeTisa da qarTlis mitropolits”, romelic iqneboda ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis wevri da amave dros eqneboda ,,saqarTvelos egzarqosis” tituli. saqarTvelos pirvel egzarqosad dainiSna qsnis erisTavTa sagvareulos warmomadgeneli, mitropoliti varlami.

ase gauqmda msoflios erT-erTi uZvelesi iveriis (mcxeTis) sapatriarqo, xolo gauqmebuli sapatriarqos mTel teritoriaze (eparqiebze, eklesiebze, monastrebze) gavrcelda ruseTis eklesiis uwmidesi sinodis iurisdiqcia. uwmides sinods daqvemdebarebuli egzarqosi saqarTveloSi umaRles ierarqad iTvleboda.

Page 25: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

25

mmarTveli sinodis 1811 wlis 21 ivniss ,,uqveSevrdomiles moxsenebaSi” mcxeTis avtokefaluri sapatriarqos gauqmebis erTaderT mizezad qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba da yofili samefos teritoriaze rusuli mmarTvelobis damyareba iyo dasaxelebuli. es ki ewinaaRmdegeboda efesos wmida III msoflio saeklesio krebis (431 w.) merve kanons. am kanonis miRebis safuZveli gaxda antioqiis eklesiis mcdeloba Tavisi iurisdiqciisaTvis daemorCilebina kviprosis eklesia da, Sesabamisad, kviprosis eklesiisaTvis CamoerTmia avtokefaluri uflebebi, romliTac igi ZvelTaganve sargeblobda. radgan kviprosis eklesia ZvelTaganve avtokefalurad iyo aRiarebuli, III msoflio saeklesio krebam daicva kviprosis eklesiis avtokefalia.

iveriis (mcxeTis) uZvelesi avtokefaluri marTlmadidebeli sapatriarqos gauqmebisaTvis aucilebeli iyo Semdegi:

pirveli. kaTolikos-patriarq anton II-s unda moewvia saeklesio kreba, romelsac unda mieRo dadgenileba avtokefaluri uflebis daTmobisa da avtokefaliis gauqmebis Taobaze. aseTi saeklesio kreba mowveuli ar yofila.

meore. likvidirebuli iveriis (mcxeTis) sapatriarqos ruseTis eklesiis iurisdiqciaSi Sesvlis Taobaze Tanxmoba unda mieca ruseTis saeklesio krebas. imxanad ruseTSi saeklesio krebas aRar iwvevdnen, xolo uwmidesi sinodi saeklesio krebas ver Secvlida.

mesame. msoflios uZvelesi iveriis (mcxeTis) avtokefaluri sapatriarqos gauqmebisaTvis aucilebeli iyo msoflio marTlmadidebeli sapatriarqoebis (ierusalimis, antioqiis, aleqsandriis) da, pirvel rigSi, konstantinepolis msoflio patriarqis Tanxmoba. aseTi Tanxmoba ruseTs ar uTxovia da, cxadia, arc miuRia.

amrigad 1801 wlis 12 seqtembris ukanono aqts, romlis ZaliTac gauqmda qarTl-kaxeTis samefo, mohyva meore _ 1811 wlis 30 ivnisis ukanono aqti, romlis ZaliTac gauqmda msoflios erT-erTi uZvelesi avtokefaluri sapatriarqo _ iveriis (mcxeTis) sapatriarqo.

1814 wlis 30 agvistos imperatorma aleqsandre I-ma xeli moawera brZanebas, romlis ZaliTac saqarTveloSi saeklesio mmarTvelobis sistemam cvlileba ganicada. TbilisSi daarsda ruseTis eklesiis uwmindesi sinodis saqarTvelo-imereTis sinodaruli kantora. umaRlesi saeklesio ierarqi saqarTvelos egzaqosi iyo, romlis Zalauflebac saqarTvelos mTel teritoriaze vrceldeboda. saqarTvelo-imereTis sinodaruli kantoris SeqmnasTan dakavSirebiT quTaTel mitropolit dosiTeoss (wereTels) aekrZala afxazTa sakaTalikosos saqmeTa gangeba (mitropolit dosiTeoss kaTolikosoba uboZa imereTis mefem solomon II-m, magram kurTxeva ar momxdara. swored amitom mitropoliti dosiTeosi sabuTebSi ase ixsenieba: ,,yovlad samRvdelo quTaTeli mitropoliti dosiTeoz da ganmge sakaTalikozosi.”) 1814 wlis bolodan mitropoliti dosiTeosi mxolod eparqiis mRvdelmTavaria da afxazeTis sakaTalikosos saqmeebs aRar ganagebs. afxazeTis kaTolikos-patriarqisa da afxazeTis sakaTolikosos iurisdiqcia Sewyda da yofili sakaTolikosos teritoria saqarTvelo-imereTis sinodarul kantorasa da saqarTvelos egzarqoss daeqvemdebara.

1811-1814 wlebSi saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmeba im politikis gagrZeleba iyo, romlis mizansac saqarTvelos ruseTis imperiis guberniad gadaqceva Seadgenda.

Page 26: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

26

wyaro:

1. Акты, собранные Кавказскою Археографическою коммиссиею. Под

редакцией А. Берже. Том I. Тифлис, 1866.

2. Акты, собранные Кавказскою Археографическою коммиссиею. Под

редакцией А. Берже. Том II. Тифлис, 1868.

3. Акты, собранные Кавказскою Археографическою коммиссиею. Под

редакцией А. Берже. Том III. Тифлис, 1869.

4. Акты, собранные Кавказскою Археографическою коммиссиею. Под

редакцией А. Берже. Том IV. Тифлис, 1870.

5. Акты, собранные Кавказскою Археографическою коммиссиею. Под

редакцией А. Берже. Том V. Тифлис, 1873.

Tavi III. ruseT-osmaleTis 1812 wlis 16 maisis

sazavo xelSekruleba (buqarestis traqtati)

XVIII saukuneSi ruseTTan omebSi damarcxebis miuxedavad

osmaleTi revanSisaTvis emzadeboda. XIX saukunis damdegs ruseTsa da

safrangeTs Soris osmaleTis lavireba damTavrda imiT, rom

austerlicis brZolaSi (1805 w.) ruseTis marcxis Semdeg osmaleTi

safrangeTs miemxro da ruseTTan urTierTobas xelovnurad Zabavda.

osmaleTma ruseTis gemebisaTvis bosforisa da dardanelis sruteebi

daxura. amave dros sulTanma ugulebelyo ruseTTan dadebuli sazavo

xelSekrulebebiT moldovas, valaxeTisa da serbeTis mimarT nakisri

valdebulebebi.

1806 wels daiwyo ruseT-osmaleTis omi, romelic 1812 wlamde

gagrZelda. osmaleTi miznad isaxavda yirimis naxevarkunZulisa da

CrdiloeT Savi zRvispireTis dabrunebas, aseve moldovaze, valaxeTsa da

serbeTze sruli batonobis damyarebas.

1806-1810 wlebSi ruseTma dunaispireTsa da balkaneTze ver

SeZlo farTomasStabiani sabrZolo operaciebis warmoeba. 1810 wels

ruseTis armiam gadalaxa mdinare dunai da miaRwia balkaneTis

uReltexilebs. rusebma miRweulis SenarCuneba ver SeZles, CrdiloeT

Page 27: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

27

bulgareTi datoves da sawyis poziciebze daixies. 1811 wels ruseTis

armia Setevaze gadavida da ramdenime brZolaSi osmaleTis armia

sastikad daamarcxa.

ruseTis armiam warmatebebi moipova kavkasiis frontzec. 1810

wels rusebma aiRes foTi da soxumi, 1811 wels _ axalqalaqi.

1812 wlis 16 maiss buqarestSi ruseTsa da osmaleTs Soris

daido sazavo xelSekruleba (traqtati). buqarestis sazavo

xelSekrulebis (traqtatis) mesame muxlSi aRniSnuli iyo, rom

ucvlelad rCeboda ruseTsa da osmaleTs Soris adre dadebuli yvela

xelSekruleba (Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. М., 2005, стр. 71.)

buqarestis sazavo xelSekrulebiT ruseTma miiRo besarabia (Т. Юзефович.

Договоры России с Востоком. М., 2005, стр. 71-72).

ruseT-osmaleTis 1812 wlis 16 maisis buqarestis sazavo

xelSekruleba Seexo saqarTvelos. osmaleTma scno qarTl-kaxeTis

samefos, imereTis samefos, guriis, samegrelosa da afxazeTis

samTavroebis gadasvla ruseTis mflobelobaSi. sazavo xelSekrulebis

meeqvse muxlSi aRniSnuli iyo, rom ruseT-osmaleTis sazRvari aziaSi

unda aRdgeniliyo omamdeli saxiT. ruseTs osmaleTisaTvis unda

daebrunebina aziaSi (samxreT kavkasiaSi) dakavebuli cixe-simagreebi,

qalaqebi, dabebi da soflebi (Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. М.,

2005, стр. 72-73).

ruseTma osmaleTs daubruna foTi da axalqalaqi, magram SeZlo

soxumis SenarCuneba. soxumi ruseTs darCa imis gamo, rom 1810 wels

afxazeTis mTavari ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi Sevida.

damarcxebulma osmaleTma Tavi veRar gamoido afxazeTis SenarCunebis

mizniT. sabolood ruseTs darCa Savi zRvis sanapiro soxumidan redut-

kalemde (md. xobis SesarTavamde).

wyaro:

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005.

literatura:

Page 28: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

28

1. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. ruseTis istoria. XIX saukune.

Tbilisi, 2003.

2. saqarTvelos istoriis narkvevebi. rva tomad. tomi IV.

Tbilisi, 1973.

3. SoTa lomsaZe. samcxe-javaxeTi (XVIII saukunis Sua wlebidan

XIX saukunis Sua wlebamde). Tbilisi, 1975.

4. oTar gigineiSvili. narkvevebi osmaleTis istoriidan.

Tbilisi, 1982.

5. mixeil svaniZe. TurqeTis istoria (1299-2000). Tbilisi, 2007.

6. Восточный вопрос во внешней политике России. Конец XVIII _ начало

XX вв. Под редакциеы Н. С. Киняпина. Москва, 1978.

7. Н. С. Киняпина, М.М. Блиев, В.В. Дегоев. Кавказ и Средняя Азия во

внешней политике России. Вторая половина XVIII _ 80-е годы XIX в. Москва, 1984.

8. История России. XIX _ начала XX вв. Под редакцией В. А. Федорова.

Москва, 2000.

danarTi

ruseT-osmaleTis 1812 wlis 16 maisis buqarestis sazavo

xelSekrulebis meeqvse muxli

Ст. VI. Кроме границы реки Прута, границы со стороны Азии и других

мест восстановляются совершенно так, как оные были прежде до войны, и как

постановлено с третьей статье предварительных пунктов. Вследствие чего

Российский Императорский двор отдает и возврашает Блистательной Порте

Оттоманской, в таком состоянии, в каком теперь находятся крепости и замки,

внутри сей границы лежашие и оружием его завоеванные, купно с городами,

местечками, селениями, жилишами и со всем тем, что сия земля в себе содержит.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 72-73.

Page 29: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

29

Tavi IV. ruseT-iranis 1813 wlis 12 oqtombris

sazavo xelSekruleba (gulisTanis traqtati)

qarTl-kaxeTis dapyrobis (1801-1802 ww.) Semdeg ruseTis imperia

Seudga samxreT-aRmosavleT amierkavkasiis sxva teritoriebis dapyrobas.

1802 wels yubis da TaliSis xanebi iZulebulni gaxdnen ruseTis

qveSevrdomobaSi Sesuliyvnen. ganjis xanma uari Tqva ruseTis

qveSevrdomobis miRebaze. 1804 wels saqarTvelos mTavarsardalma

generalma pavle cicianovma ganjis saxanos dapyroba daiwyo. ruseTisa

da iranis urTierToba daiZaba da 1804 wels am or qveyanas Soris omic

daiwyo. iranis jarebi aRmosavleT somxeTidan Tbilisisaken gaWras

cdilobdnen. amis sapasuxod pavle cicianovma erevans Seutia. rusebma

eCmiaZinTan iranis jari daamarcxes da erevans Semoartyes alya. erevnis

alya didxans (1804-1805 ww.) gagrZelda. samagierod, rusebma ukuagdes

Tbilisis mimarTulebiT Setevaze gadmosuli iranis jarebi. rusebma

Seteva ganaviTares CrdiloeT azerbaijanSi da daikaves yarabaRis, Seqisa

da Sirvanis saxanoebi. osmaleTTan omis dawyebis Semdeg (1806 w.) ruseTs

iranTan omis gagrZeleba gauWirda. 1812 wels iranis jarebi yarabaRSi

SeiWrnen, magram aslanduzis axlos rusebma kvlav daamarcxes

mowinaaRmdege. amis Semdeg ruseT-iranis omSi mniSvnelovani brZolebi

aRar gamarTula.

1813 wlis 24 oqtombers sofel gulisTanSi (yarabaRSi) xeli

moewera ruseT-iranis sazavo xelSekrulebas (traqtats).

gulisTanis sazavo xelSekrulebis mesame muxliT ruseTis

SemadgenlobaSi gadadioda yarabaRisa da ganjis saxanoebi, Seqis,

Sirvanis, derbendis, yubis, baqos da TaliSis saxanoebis teritoriis is

Page 30: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

30

nawili, romelic ruseTis jarebs ekavaT. ruseTis xelSi gadadioda aseve

mTeli daRestani, saqarTvelo (igulisxmeboda qarTl-kaxeTi _ m. v., v. g.)

Suregalis provinciasTan erTad, imereTi, guria, samegrelo, afxazeTi da

mTeli is teritoria, romelic mdebareobda kavkasiis xazsa (gadioda

Crdilo kavkasiaSi _ m. v., v. g.) da gulisTanis sazavo xelSekrulebiT

dadgenil ruseT-iranis axal sazRvars Soris (Т. Юзефович. Договоры

России с Востоком. М., 2005, стр. 214). rac Seexeba gulisTanis sazavo

xelSekrulebiT ruseT-iranis axali sazRvris dadgenas, aq bevri ram

bundovani iyo (luiza Sengelia. amierkavkasia da iran-ruseTis

urTierToba XIX saukunis pirvel mesamedSi. Tb., 1979, gv. 52).

xelSekrulebis meore muxlis mixedviT ruseT-iranis sazRvari iwyeboda

adine bazarTan da pirdapiri xaziT gadioda muRanis velze, miuyveboda

mdinare araqss im adgilamde, sadac mdinare araqss mdinare qafnaqCai

erTvis, Semdeg sazRvari gasdevda yarabaRis, naxWevnis, erevnis saxanoebis

sazRvrebs da Suregalis raionidan mdinare arfaCaimde grZeldeboda (Т.

Юзефович. Договоры России с Востоком. М., 2005, стр.213-214). es ki imas

niSnavda, rom saqarTvelos istoriuli teritoria War-belaqani

(saingilo) iranma ruseTs dauTmo.

wyaro:

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. М., 2005.

literatura:

1. luiza Sengelia. amierkavkasia da iran-ruseTis urTierToba

XIX saukunis pirvel mesamedSi. Tbilisi, 1979.

2. Восточный вопрос во внешней политике России. Конец XVIII _ начало

XX вв. Под редакцией Н. С. Киняпина. Москва, 1978.

3. Н. С. Киняпина, М.М. Блиев, В.В. Дегоев. Кавказ и Средняя Азия во

внешней политике России. Вторая половина XVIII _ 80-е годы XIX в. Москва, 1984.

4. Н. С. Киняпина. Внешняя политика России первой половины XIX в.

Москва, 1963.

Page 31: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

31

danarTi

ruseT-iranis 1813 wlis 12 oqtombris

gulisTanis sazavo xelSekrulebis meore da mesame muxlebi

Ст. II. Поелику чрез предварительные сношения между двумя Высокими

Державами, взаимно соглашеность уже, чтобы восстановить мир на основании

status quo ad presentem, то есть, дабы каждая сторона осталась при владении

теми землями, ханствами и владениями, какие ныне находятся в совершенной их

власти; то границей между империей Всероссийской и Персидским государством, от

сего времени впредь, да будет следующая черта: начиная от урочиша Одина-Базара

прямой чертой чрез Муганскую степь до Еди-булукского брода на реке Аракс,

оттоль вверх по Араксу до впадения в оную речки Капанакчая, далее же правой

стороной речки Капанакчая до хребта Мигринских гор и оттуда продолжая черту

межами ханств: Карабахского и Нахичеванского хребтом Алагезских гор до урочиша

Даралагеза, где соединяются межи ханств. Карабахского, Нахичеванского,

Ериванского и части Елисавстпольского округа (бывшего Ганжинского ханства)

потом, от сего места межой, отделяющей Ериванское ханство от земель

Елисаветпольской округи, так же Шамшадильской и Казахской до урочиша Эшок-

Мейдана, и от оного хребтом гор по течению правой стороны речки и дороги

Гимзачимана по хребту уже Бамбакских гор до угла межи Шурагельской; от сего

же угла до верху снеговой горы Алагеза, а отсель по хребту гор межой

Шурагельской, между Мастарасом и Артиком до речки арпачая. Впрочем, как

Талышинское владение в продолжении войны переходило из рук в руки, то границы

сего ханства со стороны Зинзелей и Ардавиля, для большей верности, определены

будут по заключении и ратификации сего трактата избранными с обеих сторон

комиссарами со взаимного согласия, кои под руководством главнокомандующих с

обеих сторон сделают верное и подробное описание земель, деревень и ушелий,

также рек, гор, озер и урочиш, кои до настояшего времени находятся в

действительной власти каждой стороны, и тогда определится черта границ

Телышинского ханства на основании status quo ad presentem, таким образом,

Page 32: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

32

чтобы каждая сторона осталась при своем владении Равным образом и в

вышеупомянутых границах, ежели что перейдет за черту той ли другой стороны, то

что разобрании комиссарами обеих Высоких Держав, каждая сторона, на основании

status quo ad presentem, доставит удовлетворение.

Ст. III. Его Шахское Величество, в доказательство искренней приязни

своей к Его Величеству императору Всероссийскому, сим торжественно признает,

как за себя, так и за высоких преемником персидского престола, принадлежашим в

собственность Российской империи хансва: Карабахское и Ганжинское, обращенное

ныне в провинцию под названием Елисаветпольской; так же ханства: Шекинское,

Ширванское, Дербентское, Кубинское, Бакинское и Талышенское с теми землями

сего ханства, кои ныне состоят во власти Российской империи. При том весь

Дагестан, Грузию с Шурагельской провинцией, Имеретию, Гурию, Мингрелию и

Абхазию, равным образом все владения и земли, находяшиеся между

постановленной ныне границей и Кавказской линией, с прикосновенными к сей

последней и к Каспийскому мору землями и народами.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005 стр. 213-214.

Tavi IV. ruseT-iranis 1828 wlis 10 Tebervlis sazavo

xelSekruleba (TurqmanCais traqtati)

irani ver egueboda 1813 wlis 12 oqtombris gulisTanis sazavo

xelSekrulebis (traqtatis) pirobebs. irans ruseTis winaaRmdeg aqezebda

inglisi, romelsac ar surda ruseTis gabatoneba samxreT kavkasiaSi,

gansakuTrebiT, kaspiispireTSi. 1826 wels ruseTsa da irans Soris morigi

omi daiwyo, romelic 1828 wlamde gagrZelda. 1826 wels iranis 60

aTasiani armia azerbaijanSi SeiWra, yarabaRi da ganja daikava da baqos

miadga. imavdroulad iranis armia saqarTvelos sazRvrebisaken gaiWra da

Tbiliss Seuqmna safrTxe. rusebma Tavdacvis organizeba SeZles, Semdeg

Setevaze gadavidnen da 1826 wlis seqtemberSi SamqorTan sastikad

daamarcxes mowinaaRmdege. 1826 wlis bolosaTvis rusebma iranis armia

CrdiloeT azerbaijanidan gandevnes. 1827 wels rusebma aiRes erevani. 1827

Page 33: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

33

wlis seqtemberSi rusebma Tavrizi daikaves. 1828 wlis ianvarSi ruseTis

armiam Teiranis mimarTulebiT Seutia da daikava urmia, maraRa, ardebili

da miani. iranis Sahma zavi iTxova.

ruseTsa da irans Soris sazavo xelSekruleba (traqtati) daido

1828 wlis 10 Tebervals sofel TurqmanCaiSi (mianTan). TurqmanCais sazavo

xelSekrulebis mesame muxlis ZaliT iranma cno erevnisa da naxWevanis

saxanoebis gadasvla ruseTis SemadgenlobaSi (Т. Юзефович. Договоры

России с Востоком. М., 2005, стр. 219).

TurqmanCais sazavo xelSekrulebis meoTxe muxliT dadginda

ruseT-iranis sazRvari. sazRvari iwyeboda ruseT-osmaleTis sazRvris im

adgilidan, romelic pirdapiri xaziT yvelaze axlos iyo mcire araratis

mwvervalTan. Semdeg sasazRvro xazi miuyveboda mdinare ararats mdinare

araqsTan SeerTebamde, Serudis mopirdapire mxares. ararats araqsTan

SeerTebis adgilidan sazRvris xazi miuyveboda mdinare araqss abas-

abadis cixe-simagremde (md. araqsis marjvena napirze). abas-abadis

gaswvriv 3 1/2 versis sigane teritoria unda gadasuliyo ruseTis

SemadgenlobaSi. abas-abadidan sasazRvro xazi gasdevda mdinare araqss

edibulukis fonamde, Semdeg ki gadakveTda muRanis vels mdinare

bolgarumde, saidanac sazRvari miuyveboda mdinare bolgarus

mdinareebis adine bazrisa da sariyamiSis SeerTebis adgilamde, aqedan ki

sazRvari gasdevda mdinare adine bazars, Semdeg mdinare astars am

mdinaris kaspiis zRvaSi Cadinebis adgilamde (Т. Юзефович. Договоры

России с Востоком. М., 2005, стр. 219-220).

amrigad, saqarTvelos istoriuli teritoria War-belaqani

(saingilo) ruseTis imperiis SemadgenlobaSi darCa.

wyaro

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005.

Page 34: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

34

literatura:

1. niko qorTua. amierkavkasia ruseT-iranis 1826-1828 wlebis omSi.

Tbilisi, 1978.

2. luiza Sengelia. amierkavkasia da iran-ruseTis urTierToba

XIX saukunis pirvel mesamedSi. Tbilisi. 1979.

3. Н. С. Киняпина. Внешняя политика России первой половины XIX в.

Москва, 1963.

4. Восточный вопрос во внешней политике России. Конец XVIII _ начало

XX вв. Под редакциеы Н. С. Киняпина. Москва, 1978.

5. Н. С. Киняпина, М. М. Блиев, В.В. Дегоев. Кавказ и Средняя Азия во

внешней политике России. Вторая половина XVIII _ 80-е годы XIX в. Москва, 1984.

6. История России. XIX _ начала XX вв. Под редакцией В. А. Федорова.

Москва, 2000.

danarTi

ruseT-iranis 1828 wlis 10 Tebervlis TurqmanCais sazavo

xelSekrulebis mesame da meoTxe muxlebi

Ст. III. Его Величество шах Персидский от своего имени, и от имени

своих наследников и преемников, уступает Российской империи в совершенную

собственность ханство Эриванское по сю и по ту сторону Аракса, и ханство

Нахичеванское. Вследствие сей уступки, Его Величество шах обешает, не позже

шести месяцев, считая от подписания настоящего договора, сдать российским

начальствам все архивы и публичные документы, относящиеся до управления

обоими вышеозначенными ханствами.

Ст. IV. С согласия обеих Высоких Договаривающихся Сторон

постановляется границей между обоими государствами следующая черта: начиная с

той точки от границы турецких владений, которая всех ближе в прямом

направлении отстоит от вершины Малого Арарата; потом сия граничная черта

продолжится по течению той реки до впадения оной в Аракс против Шерура; от

Page 35: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

35

сего пункта она пойдет по руслу реки Аракса до крепости Аббас-Абада; здесь

около внешних укреплений сей крепости, находящихся на правом берегу Аракса,

будет обведена окружность шириной в пол-агача, т.е. в 3 1/2 российских версты во

всех направлениях, и про странство земли, содержащееся в сей окружности сполна

будет принадлежать исключительно России, и имеет быть отрезано с величайшей

точностью в течение двух месяцев считая от сего числа. Начиная с того места, где

означенная окружность с восточной стороны примкнется к берегу Аракса,

пограничная черта пойдет паки по руслу сей реки до Едибулукского брода; оттуда

персидское владение будет простираться, по руслу реки Аракс на 3 очага, т.е. на 21

российскую версту, потом граница пойдет прямо чрез Муганскую степь до реки

Болгару к месту, лежащему 3-мя ачагами, т.е. 21 верстой ниже соединения двух

речек: Одинабазара и Саракамыши. Оттуда граница продолжится по левому берегу

реки Болгару вверх до соединения помянутых речек Одинабазара и Саракамыши;

потом по правому берегу восточной реки Одинабазара до ее верховья, а отселе до

вершины Джикоирских высот, так, что все воды, текущие с сих высот к

Каспийскому морю, будут принадлежать России, а все воды, изливающиеся на

сторону Персии, будут принадлежать Персии. Поeлику же здесь граница между

обоими государствами определяется вершиной гор; то поожено, что покатость их к

морю Каспийскому должна принадлежать к России, а противоположная покатость

имеет принадлежать Персии. От вершины Джикоирских высот граница пролегает до

вершины Камаркуя по горам, отделяющим Талыш от округа Арши. Горные верхи,

разделяющие течение вод на обе стороны, будут составлять здесь пограничную

черту точно так же, как выше было сказано о пространстве между верховьем

Одинабазара и Джикоирскими вершинами. Далее пограничная черта, с непрерывным

наблюдением выше изложенного правила относительно течения вод, будет следовать

от Камаркуйской вершины по хребту гор, разделяющих округ Зуванта и округ

Арши, до границы округа Велькиджи. Таким образом, округ Зувант, за исключением

части, лежащей на противной стороне от вершин помянутых гор, присоединится к

России. От границы округа Велькиджи, пограничная между обоими государствами

черта, в постоянной сообразности с вышеозначенным правилом течения вод, будет

следовать по вершинам Клопуты и по главной цепи гор, пролегающих по округу

Велькиджи, до северного истока реки Астары; оттуда по руслу сей реки, до

Page 36: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

36

впадения ее в Каспийское море, где и оканчивается пограничная черта, имеющая

отделять российские владения от персидских.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 219-220.

Tavi VI. ruseT-osmaleTis 1829 wlis 2 seqtembris sazavo

xelSekruleba (adrianopolis traqtati)

ruseTisa da osmaleTis dapirispirebam balkaneTis

naxevarkunZulze da ruseTis imperiis swrafvam, dasavleT evropis

qveynebTan SedarebiT upiratesi gavlena moepovebina osmaleTze, ruseT-

osmaleTis axali omi gamoiwvia. omi 1828 wels daiwyo da 1829 wlamde

gagrZelda. ruseT-osmaleTis omi Tavidanve or frotze _ balkaneTsa da

samxreT kavkasiaSi _ daiwyo.

1828 wels ruseTis armiam gadalaxa mdinare pruti da moldovas

samTavros teritoriaze Sevida. rusebma daikaves iasi da buqaresti. 1829

wels ruseTis armiam aiRo Zlieri cixe-simagreebi _ Sulma da

silistria. 1829 wels rusebma gadalaxes balkaneTis mTebi da

ubrZolvelad Sevidnen adrianopolSi. warmateba moipoves rusebma

Crdilo-dasavleT Savi zRvispireTsa da kavkasiaSi. 1828 wels ruseTis

armiam daikava anapa (Crdilo-dasavleT Savi zRvispireTi), yarsi,

axalcixe da baiazeTi.

1829 wlis 2 seqtembers adrianopolSi ruseTsa da osmaleTs

Soris daido sazavo xelSekruleba (traqtati). adrianopolis sazavo

xelSekrulebis ZaliT ruseTma miiRo mdinare dunais delta (SesarTavi).

sazRvari ruseTsa da osmaleTs Soris evropaSi kvlav mdinare prutze

unda darCeniliyo (Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005,

стр. 90-91).

ruseT-osmaleTis 1829 wlis 2 seqtembris adrianopolis sazavo

xelSekrulebis meoTxe muxlis ZaliT osmaleTma aRiara ruseTis xelSi

saqarTvelos (igulisxmeboda qarTl-kaxeTi _ m. v., d. g.), imereTis,

Page 37: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

37

samegrelosa da guriis gadasvla. osmaleTma aseve aRiara gulisTanis

sazavo xelSekrulebiT iranis mier samxreT kavkasiaSi ruseTisaTvis

teritoriebis daTmoba, e. i. War-belaqanis (saingilos) gadasvla ruseTis

SemadgenlobaSi. imave meoTxe muxlis ZaliT ruseT-osmaleTis sazRvari

aziaSi unda gasuliyo Savi zRvis sanapirodan guriasa da aWaras Soris

(md. Coloqze _ m. v., v. g.). Semdeg sasazRvro xazi miuyveboda imereTis

samxreT sazRvrebs, axalcixisa da yarsis safaSoebis sazRrebs, ise rom

axalcixe da axalqalaqi ruseTis sazRvrebSi rCeboda (axalcixidan da

axalqalaqidan osmaleTis sazRvari daSorebuli unda yofiliyo ara

nakleb ori saaTis savalisa). ruseT-osmaleTis axal sasazRvro xazis

samxreTiT mdebare teritoriebi _ yarsisa da trapezundis safaSoebis da

axalcixis safaSos teritoriis umetesi nawili _ rCeboda osmaleTis

SemadgenlobaSi. teritoriebi ruseT-osmaleTis axali sasazRvro xazis

CrdiloeTiT _ saqarTvelo (igulisxmeboda qarTli da kaxeTi _

m. v., v. g.), imereTi, da guria, aseve Savi zRvis sanapiro _ wminda

nikolozis simagridan (SekveTilidan) mdinare yubanis SesarTavamde _

gadadioda ruseTis imperiis SemadgenlobaSi. ruseTis jars unda

daetovebina omis dros dakavebuli axalcixis safaSos samxreTi nawili,

yarsi da yarsis safaSo, baiazeTi da baiazeTis safaSo, arzrumi da

arzrumis safaSo (Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005,

стр. 91-92).

wyaro

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005.

literatura:

1. saqarTvelos istoriis narkvevebi. rva tomad. tomi IV.

Tbilisi, 1973.

2. SoTa lomsaZe. samcxe-javaxeTi (XVIII saukunis Sua wlebidan

XIX saukunis Sua wlebamde). Tbilisi, 1975.

3. oTar gigineiSvili. narkvevebi osmaleTis istoriidan.

Tbilisi, 1982.

Page 38: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

38

4. mixeil svaniZe. TurqeTis istoria (1299-2000). Tbilisi, 2007

5. Восточный вопрос во внешней политике России. Конец XVIII _ начало

XX вв. Под редакциеы Н.С. Киняпина. Москва, 1978.

6. Н. С. Киняпина, М. М. Блиев, В.В. Дегоев. Кавказ и Средняя Азия во

внешней политике России. Вторая половина XVIII _ 80-е годы XIX в. Москва, 1984.

7. История России. XIX _ начала XX вв. Под редакцией В. А. Федорова.

Москва, 2000.

danarTi

ruseT-osmaleTis 1829 wlis 2 seqtembris sazavo

xelSekrulebis meoTxe muxli

Ст. IV. Грузия, Имеретия, Мингрелия, Турция и многие другие области

Закавказские с давних уже лет присоединены на вечные времена к Российской

империи: сей державе уступлены также трактатом, заключенным с Персией в

туркменчае 10 февраля 1828 года, ханства Эриванское и Нахичеванское. А потому

обе Высокие Договаривающиеся Стороны признали необходимым учредить между

обоюдными владениями, по всей помянутой черте, границу определительную и

способную отвратить всякое недоразумение на будушее время. Равным образом

приняли оне в соображение средства, могущие положить неодилимую преграду

набегам и грабежам сопредельных племен, доселе столь часто нарушавших связи

дружбы и доброго соседства между обеими империями. Вследствие сего положено

признавать отныне границей между владениями в Азии Императорского Российского

двора и Блистательной Порты Оттоманской черту, которая, следуя по нынешнему

рубежу Гурии от Черного моря, восходит до границы Имеретии, и оттуда в

прямейшем направлении до точки, где граница Ахалцыхского и Карского пашалыков

соединяется с грузинской, таким образом, чтобы город Ахалцых и крепость

Ахалкалаки остались на севере от помянутой черты, и в расстоянии не ближе двух

часов пути от оной.

Все земли, лежащие на юге и на западе от вышесказанной граничной

черты к стороне Карского и Трапезундского пашалыков с большей частью

Page 39: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

39

Ахалцыхского пашалыка, останутся в вечном владении Блистательной Порты; земли

же, лежащие на севере и на востоке от оной черты к стороне Грузии, Имеретии и

Гурии, а равно и весь берег Черного моря от устья Кубани до пристани Св.

Николая включительно, пребудет в вечном владении Российской империи.

Вследствие того, Императорский Российский двор отдает и возврашает

Блистательной Порте остальную часть пашалыка Ахалцыхского, город Карс с его

пашалыком, город Баязид с его пашалыком, город Арзурем с его напашыком, а

также и все места, занятые российскими войсками и находяшиеся вне

вышепоказанной черты.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 90-91.

Tavi VII. ruseT-safrangeT-inglis-osmaleT-sardiniis 1856 wlis 18

(30) martis sazavo xelSekruleba (parizis traqtati)

XIX saukunis Sua xanebisaTvis ruseTis imperiisa da dasavleT

evropis qveynebis (inglisis, safrangeTis, avstriis) brZolam

dasustebuli osmaleTis evropuli da aziuri samflobeloebis

gadanawilebisa da bosfor-dardanelis sruteebze kontrolis

damyarebisaTvis uaRresad mwvave xasiaTi miiRo. gamwvavda sakuTriv

ruseT-osmaleTis urTierToba. 1853 wels ruseTsa da osmaleTs Soris

omi daiwyo. es omi istoriaSi yirimis omis (1853-1856 ww.) saxelwodebiTaa

cnobili. 1854 wels ukve praqtikulad damarcxebuli osmaleTis mxareze

omSi safrangeTi, inglisi da sardiniis samefo Caebnen. omi sam frontze

_ balkaneTSi, yirimis naxevarkunZulsa da samxreT kavkasiaSi

mimdinareobda. ruseTis armia damarcxda balkaneTze da yirimSi (1855

wels mokavSireebma sevastopoli aiRes). warmateba mopovebul iqna

mxolod samxreT kavkasiaSi. 1853 wels ruseTis armiam osmalebi

daamarcxa axalcixesTan, 1854 wels _ mdinare Coloqze. 1855 wels

osmaleTis jarebma daikaves afxazeTi da samegrelo. 1855 wlis noemberSi

ruseTis armiam yarsis cixe-simagre aiRo. warmatebebma kavkasiaSi ruseTs

ver uSvela. damarcxebuli ruseTis imperia samarcxvino zavze daTanxmda.

Page 40: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

40

sazavo xelSekruleba (traqtati) ruseTs, safrangeTs, ingliss,

osmaleTsa da sardiniis samefos Soris daido parizSi 186 wlis 18(30)

marts.

parizis sazavo xelSekrulebis (traqtatis) mesame muxlis ZaliT

ruseTs osmaleTisaTvis unda daebrunebina yarsi da aseve omis dros

dakavebuli osmaleTis sxva teritoriebi. mokavSireebi damarcxebul

ruseTs ubrunebdnen omis dros dakavebul qalaqebsa da navsadgurebs:

sevastopols, balaklavas, kamiSs, evpatorias, qerCs, enikales, kinburns

da sxv.

(Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 125;

Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. Москва, 1952, стр. 25.

wyaro:

1. Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005.

2. Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. Под

редакцией Е. А. Адамова. Москва, 1952.

literatura:

1. ermile burWulaZe. yirimis omi da saqarTvelo. Tbilisi, 1960.

2. mixeil svaniZe. TurqeTis istoria (1299-2000) Tbilisi, 2007.

3. oTar gigineiSvili. narkvevebi osmaleTis istoriidan.

Tbilisi, 1982.

4. Восточный вопрос во внешней политике России. Конец XVIII _ начало

XX вв. Под редакцией Н. С. Киняпина. Москва, 1978.

5. Н. С. Киняпина, М. М. Блиев, В. В. Дегоев. Кавказ и Средняя Азия

во внешней политике России. Вторая половина XVIII _ 80-е годы XIX в. Москва,

1984.

6. История России. XIX _ начала XX вв. Под редакцией В. А. Федорова.

Москва, 2000.

danarTi

Page 41: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

41

ruseT-safrangeT-inglis-osmaleT-sardiniis 1856 wlis 18 (30)

martis parizis sazavo xelSekrulebis mesame muxli

СТАТЬЯ III

Е. в. император всероссийский обязуется возвратить е. в. султану город

Карс с цитаделью оного, а равно и прочие части оттоманских владений,

занимаемые российскими пойсками.

Т. Юзефович. Договоры России с Востоком. Москва, 2005, стр. 125.

Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. Москва, 1952, стр. 24.

Tavi VIII. ruseT-osmaleTis 1878 wlis 19 Tebervlis (3 martis)

preliminaruli sazavo xelSekruleba (san-stefanos zavi)

1856 wlis 18(30) martis parizis traqtatis pirobebs ruseTis

imperia ver egueboda. 1877 wels ruseTis saimperatoro xelisuflebam

CaTvala, rom revanSisaTvis xelsayreli dro dadga da omi gamoucxada

osmaleTs. saomari moqmedebebi daiwyo or frontze _ balkaneTsa da

kavkasiaSi. orive frontze ruseTma did warmatebebs miaRwia. 1877 wlis

noemberSi rusebma xangrZlivi brZolebis Semdeg plevna aiRes,

balkaneTis mTebi gadalaxes da 1878 wlis 8 ianvars adrianopoli

daikaves. kavkasiis frontze osmaleTis armiam aseve ver gauZlo rusebis

Setevas. 1878 wlis 18 noembers rusebma yarsi aiRes. aWaraSi Savi zRvis

sanapiros gaswvriv dawyebuli Seteva warmatebiT ver ganviTarda, radgan

rusebma cixisZiri ver daikaves. omi ise dasrulda, rom baTumSi isev

osmalTa garnizoni idga.

1878 wlis 19 Tebervals (3 marts) stambolTan axlos daba san-

stefanoSi ruseTsa da osmaleTs Soris daido preliminaruli sazavo

xelSekruleba (Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. М.,

1952, стр. 159-175.). san-stefanos sazavo xelSekrulebam Sveba moutana

Page 42: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

42

balkaneTis xalxebs. osmaleTis winaaRmdeg mebrZolma Cernogoriis

samTavrom damoukidebloba miiRo. damoukidebloba moipova serbiis

samTavromac. damoukidebeli gaxda rumineTi. bulgareTma miiRo

TviTmarTveloba. marTalia, bulgareTs osmaleTisaTvis xarki unda

exada, magram bulgareTis mTavroba qristianuli iqneboda (Сборник

договоров России с другими государствами. 1856-1917. М., 1952, стр. 160-164).

san-stefanos sazavo xelSekrulebis mecxramete muxli exeboda

saqarTvelos istoriul teritorias. mecxramete muxlis ZaliT osmaleTs

ruseTisaTvis omis dros dakavebuli teritoriebis ukan dabrunebis

sanacvlod fuli unda gadaexada. am mizniT ganisazRvra Tanxis

raodenobac. sul omis dros miyenebuli zaralis anazRaurebisa da

teritoriebis ukan dabrunebis safasurad osmaleTs ruseTisaTvis unda

gadaelaxa aTas oTxas aTi milioni maneTi (Сборник договоров России с

другими государствами. 1856-1917. М., 1952, стр. 169).

im teritoriaTa Soris, romelic ruseTs dadgenili safasuris

gadaxdis Semdeg osmaleTisTvis unda daebrunebina iyo: ardagani

(artaani), yarsi, baTumi, baizeTi da teritoria soRanluRamde. sazavo

xelSekrulebis igive mecxramete muxlSi dawvrilebiT iyo aRwerili

zemoT xsenebuli teritoriis sazRvrebi (Сборник договоров России с

сдругими государствами. 1856-1917. М., 1952, стр. 170). Tu osmaleTi ruseTs

dadgenil Tanxas ar gadauxdida, sazRvari ruseTsa da osmaleTs Soris

ase ganisazRvreboda: ardagani (artaani), yarsi, baTumi da baizeTi

rCeboda ruseTis SemadgenlobaSi. sasazRvro xazi iwyeboda Savi zRvis

sanapiroze da gasdevda mdinareebis xofasa da Woroxis wyalgamyofs,

Semdeg miuyveboda mTebs, ise rom sasazRvro xazi arTvinis samxreTiT

gadioda da ase grZeldeboda mdinare Woroxamde (soflebis alatis da

beSagetis maxloblad). aqedan sasazRvro xazi miuyveboda mdinareebis

TorTomisa da Woroxis wyalgamyofi mTebis Txems, gadioda sivri-daRis

gadasasvlelze, saidanac uxvevda samxreTiT da midioda zivinamde.

zivinis gzidan sasazRvro xazi uxvevda dasavleTiT, gadioda sofel

ardostsa da xorasanze, saidanac daeSveboda samxreTiT soRanluRis

mTebamde, Semdeg gasdevda ali-daRis mTebs da samxreTidan Semouvlida

baiazeTs. mecxramete muxli calke ar adgenda artaanis, yarsis, baTumis,

baiazeTis da soRanluRamde teritoriis fass. balkaneTSi da kavkasiaSi

Page 43: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

43

osmaleTisaTvis dasabrunebeli teritoriebis saerTo fasi ganisazRvra

aTas asi milioni maneTiT (Сборник договоров России с другими государствами.

1856-1917. Москва, 1952, стр. 170).

san-stefanos sazavo xelSekrulebis dadebis droisaTvis

cixisZirsa da baTumSi isev osmaleTis garnizonebi idga.

wyaro

Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. Под

редакцией Е. А. Адамова. Москва, 1952.

literatura:

1. saqarTvelos istoriis narkvevebi. rva tomad. tomi V. Tb., 1970.

2. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. ruseTis istoria. XIX saukune.

Tb., 2003.

3. mixeil svaniZe. TurqeTis istoria (1299-2000). Tb., 2007

4. Ш. В. Мегрелидзе. Вопросы Закавказья в истории Русско-Турецкой

войны 1877-1878 гг. Тбилиси, 1969.

5. История России. XIX _ начала XX вв. Под редакцией В.А. Федорова.

Москва, 2000.

danarTi

ruseT-osmaleTis 1878 wlis 19 Tebervlis

(3 martis) san-stefanos sazavo xelSekrulebis mecxramete

muxli

СТАТЬЯ XIX

Вознаграждение за войну, а равно убытки, причиненные России, которые

е. в. император всероссийский требует и которые Блистательная Порта обязалась

ему уплатить, заключается в:

Page 44: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

44

а) девятистах миллионах рублей военных издержек (содержание армии,

возмещение припасов, военные заказы);

б) четырехстах миллионах рублей убытков, причиненных южному

побережью государства, отпускной торговле, промышленности и железным дорогам;

в) ста миллионах рублей убытков, причиненных Кавказу вторжением;

г) десяти миллионах рублей проторей и убытков русским подданным и

учреждениям в Турции.

Итого тысяча четыреста десять миллионов рублей.

Принимая во внимание финансовые затруднения Турции и сообразуясь с

желанием е.в. султана, император всероссийский соглашается заменить уплату

большей части исчисленных в предыдушем параграфе сумм следующими

территориальными уступками:

а) Тульчинский санджак, то есть уезды (казы): Килии, Сулины, Махмудие,

Исачки, Тульчи, Мачина, Бабадага, Гирсова, Кюстендже и Меджидие, а равно

острова Дельты и Зменный остров. Не жедая присоединять себе означенной

территории и островов Дельты, Россия представляет себе променять их на

отчужденную от нее трактатом 1856 года часть Бессарабии, граничащую с юга

руслом Килийского рукава и устьем Старого-Стамбула. Вопрос о разделе вод и

рыбных ловель имеет быть решен Русско-румынской комиссией в годовой срок со

времени ратификации мирного трактата;

б) Ардаган, Карс, Батум, Баязид и территория до Саганлуга. - В общих

чертах граница от берега Черного моря направится по хребту гор, служащих

водоразделом притоков рек Хопы и Чароха, и по горной цепи к югу от города

Артвина до реки Чароха, блик селений Алата и Бешагета; затем граница направится

по вершинам гор Дервеник-Геки, Хорчезора и Беджигин-дага, по хребту,

разделяющему притоки рек Тортум-чая и Чароха и по высотам близ Яйлы-Вихина

до селения Вихин-Килисса на реке Тортум-чае. Отсюда пограничная черта

направится по цепи Сиври-дага до перевала того же имени, проходя на юг от

селения Нориман; далее граница повернет к юговостоку, последует к Зивину,

откуда, _ пройдя на запад от дороги из Зивина и в селения Ардост и Хорассан,

направится на юк к Саганлугской цепи, до селения Гиличман, затем по хребту

Шариан-дага достигнет, в десяти верстах к югу от хамура, Мурадчайского ущелья;

потом граница пройдет вдоль по хребту Алла-дага, по вершинам Хори и Тандурека

Page 45: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

45

и, пройдя на юг от Баязидской долины, примкнет к прежней турецко-персидской

границе к югу от Казли-Геля.

Окончательные границы присоединенной к России территории,

обозначенные на прилагаемой при сем карте, будут установлены комиссией из

русских и оттоманских делегатов, комиссия эта примет во внимание при своих

работах как топографию местности, так и необходимые условия для хорошей

администрации и для обеспечения спокойствия страны.

с) Территории, означенные в параграфах а и б, уступаются России взамен

суммы тысячи ста миллионов рублей. Что касается остальной части вознаграждения,

за исключением десяти миллионов рублей, то способ их уплаты и предназначаемые

к тому обеспечения будут определены последующим соглашением между

российским императорским правительством и правительством е.в. султана.

д) Десять миллионов рублей, выговоренных в виде вознаграждения

подданным и учреждниями русским в Турции, имеют быть уплачиваемы по мере

того, как требования заинтересованных лиц и учреждений будут рассмотрены

российским посольством в Константинополе и переданы Блистательной Порте.

Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. Под

редакцией Е. А. Адамова. Москва, 1952, стр. 169-171.

Tavi IX. ruseT-inglisis 1878 wlis 18 (30) maisis SeTanxmeba san-

stefanos sazavo xelSekrulebis Secvlis Taobaze (londonis SeTanxmeba)

ruseT-osmaleTis 1878 wlis 19 Tebervlis (3 martis) san-stefanos

sazavo xelSekruleba didi dartyma iyo dasavleT evropis qveynebisaTvis

da pirvel rigSi inglisisaTvis. xelSekrulebis ZaliT ganmtkicda

ruseTis poziciebi balkaneTSi. warmatebebi moipova ruseTma kavkasiaSic.

inglisis iniciativiT evropis qveynebma miaRwies imas, rom

ruseTi daiTanxmes saerToevropuli kongresis mowvevaze, romelsac unda

gadaesinja ruseT-osmaleTis 1878 wlis 19 Tebervlis (3 martis) san-

stefanos sazavo xelSekrulebis pirobebi. sanam kongresi Seikribeboda,

Page 46: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

46

inglisis iniciativiT Sedga ruseT-inglisis saidumlo SeTanxmeba san-

stefanos sazavo xelSekrulebis Secvlis Taobaze.

ruseT-inglisis SeTanxmeba san-stefanos sazavo xelSekrulebis

Secvlis Taobaze xelmoweril iqna londonSi 1878 wlis 18 (30) maiss.

(Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. М., 1952, стр. 176-

179). SeTanxmeba saidumlod unda yofiliyo daculi.

londonis SeTanxmebis meTerTmete muxlSi aRniSnuli iyo:

inglisi Tanaxma iyo ruseTs mieRo baTumi da SeenarCunebina somxeTis

dapyrobili teritoria, magram SemdgomSi osmaleTis teritoriis xarjze

aziaSi ruseTis teritoria ar unda gazrdiliyo (Сборник договоров России

с другими государствами. 1856-1917. Москва, 1952, стр. 179).

wyaro

Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. Под

редакцией Е. А. Адамова. Москва, 1952.

literatura:

1. oTar gigineiSvili. narkvevebi osmaleTis istoriidan. Tbilisi,

1982.

2. Ш. В. Мегрелидзе. Вопросы Закавказья в истории Русско-Турецкой

войны 1877-1878 гг. Тбилиси, 1969.

danarTi

san-stefanos sazavo xelSekrulebis Secvlis Taobaze ruseT-

inglisis 1878 wlis 18 (30) maisis londonis SeTanxmebis meTerTmete

muxli

11. Правительство ее британского величества считало бы своим долгом

выразить свое глубокое сожаление в случае, если бы Россия решительно настаивала

на возвращение Бессарабии. Поскольку, однако, достаточно выяснено, что прочие

Page 47: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

47

державы, подписавшие Парижский трактат, не намерены защищать при помощи

оружия границы Румынии, установленные этим трактатом, Англия не считает себя

столь непосредственно заинтересованной в этом вопросе, чтобы иметь право взять

на себя одну отсветственность воспротивится предположенному изменению, и

поэтому она обязуется не оспаривать окончательного решения России относительно

возвращения Бессарабии.

Соглашаясь не возражать против желания русского императора приобрести

порт Батум и сохранить свои завоевания в Армении, правительство ее величества не

скрывает от себя, что, вероятно, в результате этого расширения границ России, в

будущем может возникнуть серьезная опастность, угражающая спокойствию

турецкого населения в Азии. Но правительство ее величества придерживается того

мнения, что обязанность предохранять Оттоманскую империю от этой опасности,

которая отныне ляжет специально на Англию, может впредь осуществляться без

того, чтобы Европа испытала бедствия новой войны. Всесте с тем правительство

королевы принимет к сведению заверение его императорского величества о том, что

в будущем граница России не будет расширена со стороны Азиатской Турции. В

связи с этим правительство ее величества, полагая, что изменений Сан-Стефанского

договора, согласованных в этом меморандуме, достаточно для того, чтобы ослабить

возражения, которые оно имеет против договора в его настоящем виде, обязуется не

возражать против статей прелиминарного Сан-Стефанского договора, не измененных

десятью* вышеизложенными пунктами, если, после того как эти статься будут

должным образом обсуждены на конгрессе, Россия будет на них настаивать.

Возможно, что в ходе дискуссии на конгрессе, оба правительства

предпочтут, по взаимному соглашению, внести новые изменения, которые

невозможно предвидеть; но если между русскими и английскими уполномоченными

не будет установлено соглашение по поводу новых изменений, то настоящий

меморандум предназначен служить взаимным обязательством для уполномоченных

России и Великобритании на конгрессе.

Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. Под

редакцией Е. А. Адамова. Москва, 1952, стр. 178-179.

Page 48: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

48

Tavi X. ruseT-germania-avstria-ungreT-safrangeT-inglis-italia-

osmaleTis 1878 wlis 1 (13) ivlisis xelSekruleba (berlinis traqtati)

ruseT-osmaleTis 1878 wlis 19 Tebervlis

(3 martis) san-stefanos sazavo xelSekruleba miRweuli

SeTanxmebis Sesabamisad gadaisinja 1878 wlis ivnis-ivlisSi germaniis

dedaqalaq berlinSi gamarTul kongresze. kongresis muSaobaSi

monawileobda Svidi qveyana: ruseTi, inglisi, safrangeTi, avstria-

ungreTi, germania, italia da osmaleTi. berlinis kongresis daskvniT,

aqts _ traqtats (xelSekrulebas) xeli moewera 1878 wlis 13 ivliss

(Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. М., 1952, стр. 181-

206.)

berlinis traqtatma mniSvnelovnad SezRuda osmaleTis

winaaRmdeg mebrZoli balkaneTis xalxebis monapovari _ gadasinja san-

stefanos sazavo xelSekrulebis pirobebi.

berlinis traqtati Seexo saqarTvelos istoriul teritorias.

traqtatis ormocdameTvramete muxlSi aRniSnuli iyo, rom osmaleTi

ruseTs uTmobda ardagans (artaans), yarss da baTums (portiTurT), aseve

mTel teritorias, romelic mdebareobda ruseT-osmaleTis Zvel

sazRvarsa da san-stefanos sazavo xelSekrulebiT dadgenil axal

sazRvars Soris.

ormocdameTvramete muxlSi dawvrilebiT iyo aRwerili ruseT-

osmaleTis axali sazRvari. igi ZiriTadad emTxveoda san-stefanos sazavo

xelSekrulebiT dadgenil sasazRvro xazs. (Сборник договоров России с

другими государствами. 1856-1917. М., 1952, стр. 204.)

ormocdamecxramete muxlSi aRniSnuli iyo, rom ruseTi baTumis

porto-frankod (Tavisufal navsadgurad) gamocxadebas dasTanxmda

umetesad komerciuli mosazrebebiT. (Сборник договоров России с другими

государствами. 1856-1917. М., 1952, стр. 204.)

mesamoce muxlis ZaliT san-stefanos sazavo xelSekrulebiT

osmaleTis mier ruseTisaTvis gadacemuli alaSkertis veli da baiazeTi

ubrundeboda osmaleTs (Сборник договоров России с другими государствами.

1856-1917. М., 1952, стр. 205).

Page 49: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

49

wyaro

Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. Под

редакцией Е. А. Адамова. Москва, 1952.

literatura:

1. mixeil svaniZe. TurqeTis istoria (1299-2000). Tbilisi, 2007

2. oTar gigineiSvili. narkvevebi osmaleTis istoriidan.

Tbilisi, 1982.

3. Ш. В. Мегрелидзе. Вопросы Закавказья в истории Русско-турецкой

войны 1877-1878 гг. Тбилиси, 1969.

4. Восточный вопрос во внешней политике России. Конец XVIII _ начало

XX вв. Под редакцией Н. С. Киняпина. Москва, 1978.

5. Н.С. Киняпина, М.М. Блиев, В. В. Дегоев. Кавказ и Средняя Азия во

внешней политике России. Вторая половина XVIII _ 80-е годы XIX в. Москва, 1984.

6. История России. XIX _ начала XX вв. Под редакцией В.А. Федорова.

Москва,, 2000.

danarTi

ruseT-germania-avstria-ungreT-safrangeT-inglis-italia-

osmaleTis 1878 wlis 1 (13) ivlisis berlinis xelSekrulebis (berlinis

traqtatis) ormocdameTvramete, ormocdamecxramete da mesamoce muxlebi.

СТАТЬЯ LVIII

Блистательная Порта уступает Российской империи в Азии территории

Ардагана, Карса и Батума, с портом последнего, равно как и все территории,

заключающиеся между прежней русско-турецкой границей и следующей пограничной

чертой.

Page 50: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

50

Новая граница, направляясь от Черного моря, согласно пограничной линии,

определенной Сан-Стефанским договором, до пункта к северо-западу от Хорды и к

югу от Артвина, продолжается по прямой линии до реки Чоруха, пересекает эту

реку и проходит к востоку от Ашмишена, следуя по прямой линии к югу, на

соединение с русской границей, обозначенной в Сан-Стефанском договоре, в пункте

на юг от Наримана, оставляя город Ольти за Россией. От пункта, обозначенного

близ Наримана, граница поворачивает к востоку, проходит чрез Тебренек,

остающийся за Россией, и доходит до Пенек-Чая.

Она идет по этой реке до Бардуза, потом направляется к югу, оставляя

Бардуз и Ионикиой за Россией. От пункта, находящегося на запад от деревни

Карауган, граница направляется на Меджингерг, продолжается по прямому

направлению до вершины горы Кассадаг и следует по водоразделу притоков Аракса

на севере и Мурад-Су на юге до прежней русской границы.

СТАТЬЯ LIX

Е. в. Император всероссийский объявляет, что его намерение - сделать

Батум порто-франко по преимуществу коммерческим.

СТАТЬЯ LX

Долина Алашкерта и город Баязет, уступленные России статьей XIX Сан-

Стефанского договора, возвращаютяс Турции.

Блистательная Порта уступает Персии город и территорию Котур

соответственно тому, как она была определена смешанной англо-русской комиссией

по турецко-персидскому разграничению.

Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917, Под

редакцией Е. А. Адамова. Москва, 1952. стр. 204-205.

Tavi XI. ruseT-osmaleTis 1879 wlis 27 ianvris (8 Tebervlis)

sazavo xelSekruleba (stambolis xelSekruleba)

Page 51: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

51

1878 wlis 19 Tebervlis (3 martis) ruseT-osmaleTis san-stefanos

sazavo xelSekrulebam da 1878 wlis 13 ivlisis berlinis traqtatma

sabolood mainc ver moagvara ruseT-osmaleTis urTierToba.

1879 wlis 27 ianvars (8 Tebervals) stambolSi xelmoweril iqna

ruseT-osmaleTis sazavo xelSekruleba (Сборник договоров России с другими

государствами. 1856-1917. М., 1952, стр. 207-210.)

stambolis sazavo xelSekrulebis meore muxlSi aRniSnuli iyo,

rom berlinis traqtatma, romelsac Svidma saxelmwifom moawera xeli,

gaauqma an Secvala san-stefanos sazavo xelSekrulebis muxlebi. mesame

muxli ki gvauwyebda, rom san-stefanos sazavo xelSekrulebis im

muxlebis Sinaarsi, romelic arc gauuqmebia da arc Seucvlia berlinis

traqtats, sabolood ganisazRvreboda ruseT-osmaleTis stambolis

sazavo xelSekrulebiT. mexuTe muxlis ZaliT im Tanxis raodenoba,

romelic osmaleTs unda gadaexada ruseTisaTvis ar unda yofiliyo

ocdaeqvsi milion Svidas ormocdaaTi aTas frankze meti (Сборник

договоров России с другими государствами. 1856-1917. М., 1952, стр. 208-209.)

ruseT-osmaleTis 1879 wlis 27 ianvris (8 Tebervlis) stambolis

sazavo xelSekrulebam ZalaSi datova berlinis traqtatiT

gansazRvruli ruseT-osmaleTis sazRvari aziaSi.

wyaro

Сборник договоров России с другими государствами. 1856-1917. Под

редакцией Е.А. Адамова. Москва, 1952.

literatura:

1. mixeil svaniZe. TurqeTis istoria (1299-2000). Tbilisi, 2007.

2. Ш.В. Мегрелидзе. Вопросы Закавказья в истории Русско-Турецкой

войны 1877-1878 гг. Тбилиси, 1969.

Page 52: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

52

Tavi XII. ruseT-germania-avstria-ungreT-bulgareT-osmaleTis 1918

wlis 3 martis sazavo xelSekruleba (brest-litovskis zavi)

1917 wlis dasasrulisa da 1918 wlis damdegisaTvis Seqmnilma

umZimesma samxedro-politikurma viTarebam sabWoTa ruseTis

politikuri xelmZRvaneloba aiZula pirvel msoflio omSi ruseTis

mokavSireebis (inglisis, safrangeTis, amerikis SeerTebuli Statebis)

nebis sawinaaRmdegod separatiuli zavi daedo germaniasTan da mis

mokavSireebTan (avstria-ungreTTan, bulgareTTan, osmaleTTan). omis

gagrZeleba sabWoTa ruseTs aRar SeeZlo. 1918 wlis Tebervlis damle-

visaTvis sabWoTa ruseTis SeiaraRebuli Zalebi (wiTeli armia) imdenad

susti da araorganizebuli iyo, rom petrogradisa (peterburgisa) da

moskovis dacvac ki ar SeeZlo. germaniis mier ruseTis dasavleTi da

Crdilo-dasavleTi regionebis okupaciis safrTxe realuri iyo. ruseTis

omidan gamosvla didi SeRavaTi iqneboda germaniisa da misi

mokavSireebisaTvis. germanias saSualeba eZleoda aRmosavleTis frontze

ruseTis winaaRmdeg dajgufebuli cocxali Zala da teqnika dasavleT

frontze. inglisisa da safrangeTis winaaRmdeg, gadaesrola.

germaniam isargebla ruseTis mZime mdgomareobiT da zavi

maqsimalurad xelsayrel pirobebSi dado. sabWoTa ruseTis politikuri

xelmZRvaneloba iZulebuli gaxda Sehgueboda didi teritoriis

dakargvas.

pirvel msoflio omSi germaniis mokavSire osmaleTi 1914 wlidan

warumateblad cdilobda samxreT kavkasiaSi Tavisi hegemonisturi

gegmebis realizebas, pirvel rigSi baTumisa da baqos mitacebas. ruseTis

kavkasiis armiam sastiki marcxi awvnia osmaleTis armias, moigeria misi

Seteva da sakuTriv osmaleTis teritoriazec ki SeiWra. amjerad

osmaleTs eZleoda Sansi sazavo xelSekrulebiT mieRo is, rac ver miiRo

omiT. germania ecdeboda daecva mokavSiris interesebi samxreT kavkasiaSi.

sazavo xelSekruleba ruseTs, germanias, avstria-ungreTs,

bulgareTsa da osmaleTs Soris daido 1918 wlis 3 marts qalaq brest-

litovskSi (belorusia).

yofili ruseTis imperiis teritorias samxreT kavkasiaSi da

ruseT-osmaleTis urTierTobas exeboda brest-litovskis sazavo

Page 53: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

53

xelSekrulebis meoTxe muxlis meore da mesame abzaci. uSualod

saqarTvelos istoriul teritorias ki exeboda meoTxe muxlis mesame

abzaci.

meoTxe muxlis meore abzacis ZaliT ruseTs yvela Rone unda

exmara omis msvlelobis dros aRmosavleT anatoliaSi ganlagebuli

jarebis ukanve gamoyvanisa da aRmosavleT anatolis osmaleTisaTvis

dabrunebis mizniT (Документы внешней политики СССР. Том 1. М., 1957, стр.

121).

meoTxe muxlis mesame abzacis ZaliT ardaganis (artaanis),

yarsisa da baTumis okrugebi aseve dauyovnebliv unda daecalaT ruseTis

jarebs. aqve unda aRiniSnos, rom 1903 wels gatarebuli administraciul-

teritoriuli dayofis reformis Semdeg baTumis olqi Sedgeboda

baTumis da arTvinis okrugebisagan. rac Seexeba artaanis (ardaganis)

okrugs, igi Sedioda yarsis olqSi. yarsis olqSi Sedioda aseve olTisis

okrugi da yarsis okrugi. amrigad, brest-litovskis sazavo

xelSekrulebis meoTxe muxlSi igulisxmeboda Semdegi teritoria:

baTumis olqi (baTumisa da arTvinis okrugebiT) da yarsis olqi

(artaanis, olTisisa da yarsis okrugebiT).

ruseTs ufleba ar hqonda Careuliyo xsenebuli okrugebis axal

saxelmwifoebriv-samarTlebriv da saerTaSoriso-samarTlebriv

mowyobaSi. ruseTs artaanis, yarsisa da baTumis okrugebis

mosaxleobisaTvis saSualeba unda mieca TviTon ganesazRvra axali

wyobileba mezobel qveynebTan, gansakuTrebiT ki, osmaleTTan TanxmobiT

(Документы внешней политики СССР. Том 1. М., 1957, стр. 121).

amrigad, brest-litovskis sazavo xelSekrulebiT saqarTvelos

istoriuli teritoria _ baTumis, yarsisa da artaanis okrugebi _

ruseTs ki CamoerTva, magram osmaleTs ar gadascemia. praqtikulad am

sami okrugis mosaxleobas referendumis gziT unda gaerkvia, Tu romeli

mezobeli saxelmwifos SemadgenlobaSi surda cxovreba.

1918 wlis 3 martis brest-litovskis sazavo xelSekrulebis

ratifikacia sruliad ruseTis sabWoebis IV sagangebo yrilobam moaxdina

1918 wlis 15 marts, germaniis raixstagma _ 25 marts, germaniis

imperatorma vilhelm II-m _ 26 marts.

Page 54: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

54

wyaro:

1. Документы внешней политики СССР. Том 1. Москва, 1957.

2. Советско-германские отношения. От переговоров в Брест-Литовске до

подписания Рапалльского договора. Сборник документов. В двух томах. Москва,

1968-1971.

literatura:

1. qarTuli diplomatiis istoria. Tbilisi, 2003.

2. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. ruseTis istoria. XX saukune.

Tbilisi, 2005.

3. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. ruseTTan erTad da uruseTod.

Tbilisi, 2007.

4. Новейшая история Отечества. XX век. В двух томах. Под редакцией А.

Ф. Киселева и Э. М. Щагина. Том 2. Москва, 2002.

5. mixeil svaniZe. TurqeTis istoria (1299-2000). Tbilisi, 2007.

danarTi

1918 wlis 3 martis brest-litovskis sazavo xelSekrulebis

meoTxe muxlidan

Статья IV

Россия сделает все от нее зависящее, чтобы обеспечить скорейщее

очищение провинций Восточной Анатолии и их упорядоченное возвращение Турции.

Округа Ардагана, Карса и Батума также незамедлительно очищаются от

русских войск. Россия не будет вмешиваться в новую организацию государственно-

правовых и международно-правовых отношений этих округов, а предоставит

населению этих округов установить новый строй в согласии с соседними

государствами, в особенности с Турцией.

Page 55: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

55

Документы внешней политики СССР. Том 1. Москва, 1957, стр. 121.

Tavi XII. saqarTvelo-osmaleTis 1918 wlis 4 ivnisis

xelSekruleba (baTumis xelSekruleba)

1918 wlis 3 martis brest-litovskis sazavo xelSekrulebis

dadebis Semdeg, 1918 wlis martSive, osmaleTis qalaq trapizonSi daiwyo

amierkavkasiis komisariatisa da osmaleTis delegaciaTa molaparakeba.

molaparakebis mizani iyo baTumis, yarsisa da ardaganis (artaanis)

okrugebis saxelmwifoebrivi kuTvnilebis sakiTxis garkveva. mxarebi verc

erT principul sakiTxze ver SeTanxmdnen da molaparakebac Sewyda.

trapizonis konferenciis muSaobis Sewyvetis Semdeg osmaleTis

armiam Seteva daiwyo da 1918 wlis mart-aprilSi mTeli samxreT-dasavleT

saqarTvelo daipyro, daikava baTumi da qobuleTi. osmalTa Setevis

SeCereba mxolod mdinare Coloqze gaxda SesaZlebeli.

1918 wlis 26 maisisaTvis, anu saqarTvelos saxelmwifobrivi

damoukideblobis aRdgenis droisaTvis, aWara da saerTod mTeli

samxreT-dasavleT saqarTvelo, aseve samcxe-saaTabagos didi nawili

(borjomamde) osmalebis mier iyo okupirebuli.

1918 wlis 4 ivliss baTumSi saqarTvelos demokratiul

respublikasa da osmaleTs Soris daido xelSekruleba. xelSekruleba

yovelmxriv mZime, Seuracxmyofeli iyo saqarTvelos demokratiuli

respublikisaTvis. imxanad Seqmnil umZimes samxedro-politikur

viTarebaSi saqarTvelo iZulebuli gaxda daedo damamcirebeli zavi.

omis gziT osmaleTis mier okupirebuli teritoriis dabruneba

saqarTvelos ar SeeZlo. osmaleTis mier wamoyenebuli pirobebis miRebas

urCevda saqarTvelos germania. osmaleTTan urTierTobis mogvarebis

gareSe saqarTvelos demokratiul respublikas saerTaSoriso asparezze

damkvidrebis mizniT pirveli nabijebis gadadgma gauWirdeboda.

xelSekrulebis meore muxli exeboda saqarTvelosa da osmaleTs

Soris saxelmwifo sazRvris dadgenas. 1918 wlis 4 ivnisis saqarTvelo-

osmaleTis xelSekrulebiT aRdga ruseT-osmaleTis 1877-1878 wlebis

Page 56: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

56

omamde arsebuli ruseT-osmaleTis sazRvari, anu san-stefanos sazavo

xelSekrulebiTa (1879 wlis 19 Tebervali (3 marti) da berlinis

traqtatiT (1878 wlis 1 (13) ivlisi) dadgenilma sasazRvro xazma

CrdiloeTiT gadmoiwia. osmaleTs darCa saqarTvelos istoriuli

teritoriis didi nawili.

1918 wlis 4 ivnisis saqarTvelo-osmaleTis xelSekrulebis meore

muxlis mixedviT sazRvari iwyeboda iq, sadac mdinare Coloqi Caedineba

Sav zRvaSi da miuyveboda 1877-1878 wlebis ruseT-osmaleTis omamde

arsebul sasazRvro xazs. mefiswyaros mTasTan sasazRvro xazi uxvevda

samxreTiT da gadioda abasTumnidan samxreTiT ori kilometris

moSorebiT. amis Semdeg sasazRvro xazi uxvevda Crdilo-aRmosavleTiT,

Semdeg samxreT aRmosavleTiT da gadakveTda mdinare mtkvars awyuridan

ori kilometriT samxreTiT. awyuridan sasazRvro xazi miuyveboda

kaiabaSis, orTaTavisa da karakais mTebs, samxreTidan Semouvlida

moliTis monasters, midioda TavkoTelis mTamde, saidanac miuyveboda

Savnabadas mTagrexils (Документы и материалы по внешней политике

Закавказья и Грузии. Тифлис, 1919, стр. 344).

amrigad, saqarTvelo-osmaleTis 1918 wlis 4 ivnisis baTumis

xelSekrulebiT osmaleTs gadaeca baTumis olqi (baTumisa da arTvinis

okrugebi) da yarsis olqi (artaanis, olTisisa da yarsis okrugebi), aseve

samcxe-saaTabagos udidesi nawili: axalcixe, aspinZa, xerTvisi,

axalqalaqi da sxv.

saqarTvelo-osmaleTis 1918 wlis 4 ivnisis baTumis

xelSekrulebam Zala dakarga 1918 wlis oqtomberSi, mas Semdeg, rac

osmaleTi pirvel msoflio omSi damarcxda da iZulebuli gaxda

mudrosis zavze (praqtikulad kapitulaciaze) moewera xeli.

wyaro

Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии.

Тифлис, 1919.

Page 57: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

57

literatura:

1. saqarTvelos istoria. XX saukune. prof. vaxtang gurulis

redaqciiT. Tbilisi, 2003.

2. mixeil svaniZe. TurqeTis istoria (1299-2000). Tbilisi, 2007

danarTi

saqarTvelo-osmaleTis 1918 wlis 4 ivnisis baTumis

xelSekrulebis meore da mesame muxlebi

Статья 2

Следующая пограничная линия разделяет Оттоманскую Империю от

Республик Грузии, Армении, Азербейджана. Граница начинается там, где река Чолок

впадает в Черное море, и совпадает со старой границей до войны 1877 г. между

Оттоманской Империей и Россией до Горы Шавнобудь и. проходя по вершинам гор,

достигаеть гор Хальхама и Мепискаро (по границе 1856 г.): там она поворачивает к

югу, проходит по вершине горы Пирсагадь и в 2-х километрах к югу от

Абастумана, поворачивая на северо-восток, доходит до горы Кархульдаг: отсюда,

направляясь сначала на пять километров к северо-востоку и потом к юго-востоку,

достигает местности Горкель, пересекает реку Куру в 2-х километрах к югу от

Ацкур и, проходя по линии горпых вершин Кайабаши, Ортатави, Каракайа,

достигает озера Таписхорска сейчась же к югу от монастыря Молита; она

пересекает это озеро таким образом, что та часть озера, которая находится к югу от

прямой линии, идущей к югу от монастыря Молита, непосредственно к точке

противоположнаго берега, отстоящей на полтора километра от северной точки озера,

остается на Оттоманской территории, и доходит до горы Тавкотели; там она

спускается к югу и проходит по горным вершинам Шавнабад, Каракузу, Самсар и,

поворачиваясь к востоку, проходит по вершинам цепи гор Довскиран; затем

направляется к югу, проходить по вершинам гор Ачрикар, Башрирап, Нуррахман; за

горой Нуррахман она продолжается в направлении к югу и, идя все время по

линии гор, встречается с железнодорожной линией Александрополь _ Тифлис в

Page 58: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

58

пяти километрах от местности Акбулак; отсюда по линии гор она идет к местности

Ханвали, где она почти прямой линией достигает, самой высокой вершины Алагеза

и, следуя все по прямой линии, пересекает шоссе Эчмиадзинь _ Сердерабадь, в 7

километрах к западу от Эчмиадзина; затем она обходит этот город на разстоянии 7

километров и следует параллельно железнодорожной линии Александрополь _

Джульфа на разстоянии 10 километров от этой дороги и, в 16 километрах на юго-

запад от местности Башкиаран, она пересекает дорогу, которая идет от этой

местности к железной дороге; там она поворачивает к юго-востоку, проходить на

разстоянии одного километра от деревни Ашаги Карабаглар по местностям Шагаблу,

Каракач, Ашаги Ченакижи и достигает Елпинчая, по которому она следует до

местности Арпа; начиная с этой последней местности, она совпадает с руслом реки

Арпачай, доходит до местности Кайалу и следуя за рекой Кай, достигает вершины

горы Актабань; она проходить затем по горным вершинам Каракурна, Араджий,

Араклин, достигает водораздела Белианчай, по руслу котораго она идет, чтобы

притти к югу от местности Аза к местности Алиджин, расположенной по линии

бывшей Русско-Персидской границы.

Окончательное определение пограничной линии будет совершаться на

местах же комиссией, состоящей из членов обеих сторон.

Статья 3

Договоры, заключенные между Правительством Грузинской Республики и

Правительствами республик Азербайджана и Армении об установлении их

соответствующих границ, будут сообщены Императорскому Оттоманскому

Правительству, и их протоколы будут включены в этот договорь.

Документы и материалы по внешней политике Закавказья и Грузии.

Тифлис, 1919, стр. 344-345.

Tavi XIII. saqarTvelo-ruseTis

xelSekruleba (1920 w. 7 maisi)

1920 wlis 7 maiss moskovSi saqarTvelos demokratiul

respublikasa da ruseTis socialistur federaciul sabWoTa

respublikas Soris daido xelSekruleba. saqarTvelo-ruseTis

Page 59: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

59

xelSekruleba momzadda da daido urTules samxedro-politikur

viTarebaSi.

pirveli msoflio omis (1914-1918 ww.) Semdgom saerTaSoriso

urTierTobebs ukiduresad Zabavda ramdenime garemoeba: pirveli.

winaaRmdegobani pirvel msoflio omSi gamarjvebul antantis qveynebsa

(inglisi, safrangeTi, italia, amerikis SeerTebuli Statebi, iaponia) da

omSi damarcxebul qveynebs (germania, TurqeTi) Soris; meore.

winaaRmdegobani TviT omSi gamarjvebul qveynebs Soris; mesame.

winaaRmdegobani dasavlur samyarosa da sabWoTa ruseTs Soris; meoTxe.

yofili ruseTis imperiis uzarmazar sivrceze 1918-1920 wlebSi mimdinare

usastikesi samoqalaqo omi, romelSic aqtiurad monawileobdnen antantis

qveynebi; mexuTe. amerikis SeerTebuli Statebis brZola evropaSi

hegemoniisaTvis, rac evropis didi qveynebis (inglisis, safrangeTis,

italiis) sastik winaaRmdegobas waawyda. am umZimes viTarebaSi unda

moepovebina saerTaSoriso aRiareba saqarTvelos demokratiul

respublikas.

saqarTvelos damoukideblobis saerTaSoriso aRiarebisaTvis

brZolaSi gadamwyveti mniSvneloba eniWeboda sabWoTa ruseTis pozicias.

1918 wlis 26 maiss saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis

aRdgenas ruseTi aSkarad mtrulad Sexvda. umZimes samoqalaqo omSi

Cabmul ruseTs imxanad ar SeeZlo saqarTvelos winaaRmdeg samxedro an

diplomatiuri sanqciebi gamoeyenebina. amas, garkveulwilad, unda

gaeadvilebina saqarTvelos damoukideblobis saerTaSoriso aRiareba.

miuxedavad amisa, qarTuli diplomatiis mcdelobas, gaerRvia

mojadoebuli wre, warmateba ar mohyolia. es gapirobebuli iyo erTi

garemoebiT: saqarTvelos saxelmwifoebrivi damoukideblobis aRdgena

germaniis imperiis diplomatiuri da samxedro mxardaWeriT moxda, da

bunebrivia, saqarTvelos demokratiuli respublikac germanofilur

orientacias daadga. germanofiluri saqarTvelo antantas da, pirvel

rigSi, ingliss samomavlod seriozul sirTuleebs Seuqmnida samxreT

kavkasiaSi. swored aman ganapiroba inglisis sagareo politikaSi

antiqarTuli mimdinareobis Camoyalibeba. inglisis diplomatiis

antiqarTuli ganwyoba gansakuTrebiT saSiSi gaxda mas Semdeg, rac 1918

wlis 11 noembers germania pirvel msoflio omSi damarcxda da

saqarTvelos demokratiuli respublika mokavSiris gareSe darCa.

amieridan saqarTvelos damoukideblobis aRiareba ukve omSi

gamarjvebul antantaze iyo damokidebuli. antantaSi wamyvan rols

inglisi asrulebda, inglisis mxridan keTilganwyobis imedi ki

saqarTvelos ar unda hqonoda.

pirveli msoflio omis Sedegebi Seajama parizis konferenciam,

romelic 1919 wlis ianvarSi gaixsna da imave wlis 28 ivniss versalis

sazavo xelSekrulebiT dasrulda. parizis sazavo konferenciaze

saqarTvelos demokratiuli respublikis delegaciis mcdelobas,

mieRwiaT saqarTvelos damoukideblobis saerTaSoriso aRiarebisaTvis,

Sedegi ar mohyolia. pirvel msoflio omSi gamarjvebuli mokavSire

Page 60: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

60

saxelmwifoebi (inglisi, amerikis SeerTebuli Statebi da sxv.)

saqarTvelos damoukideblobis cnobas ruseTSi mimdinare samoqalaqo

omis Sedegebs ukavSirebdnen. kerZod, 1919 wlis gazafxulisaTvis samxreT

ruseTSi sabWoTa xelisuflebis winaaRmdeg sabrZolvelad general

anton denikinis sardlobiT Tavi moiyara moxaliseTa armiam. amerikis

SeerTebuli Statebi, inglisi, safrangeTi seriozul daxmarebas uwevdnen

moxaliseTa armias. 1919 wlis mais-ivnisSi a. denikinma daikava mTeli

samxreT ukraina da samxreT ruseTi, xolo 30 ivniss q. caricinic aiRo.

moxaliseTa armiam moskovze laSqrobisaTvis daiwyo mzadeba. aseT

viTarebaSi antantis qveynebi ar Cqarobdnen saqarTvelos demokratiuli

respublikis cnobas. maT kargad icodnen, rom Tu a. denikini ruseTSi

xelisuflebis saTaveSi movidoda, maSin ruseTi saqarTvelos

damoukideblobas ar aRiarebda. amitomac Tu antanta saqarTvelos

damoukideblobas cnobda, a. denikinis gamarjvebis SemTxvevaSi, amas

SeiZleboda seriozuli garTulebebi mohyoloda. a. denikinTan

urTierTobis daZabvas ki antanta ver dauSvebda. 1919 wlis miwurulidan

viTareba a. denikinis moxaliseTa armiis sazianod Seicvala. 1920 wlis

dasawyisisaTvis moxaliseTa armia damarcxda ukrainasa da CrdiloeT

kavkasiaSi. armiis narCenebma yirims Seafara Tavi.

CrdiloeT kavkasiaSi sabWoTa xelisuflebis aRdgenam da

saqarTvelos sazRvrebTan wiTeli armiis moaxloebam kardinalurad

Secvala antantis politika. antantis qveynebi a. denikinis moxaliseTa

armiis saboloo damarcxebas aRarc ki daelodnen da 1920 wlis 12

ianvars de-faqto cnes saqarTvelos demokratiuli respublika. inglisi

saswrafod Seudga baqo-baTumis navTobsadenis dacvis SesaZlo

variantebis damuSavebas im SemTxvevisaTvis, Tu samxreT kavkasiaSi

sabWoTa ruseTi SeiWreboda. antantis politikis Secvla winaswarve

igrZno sabWoTa ruseTis diplomatiam. ruseTmac diplomatiur manevrs

mimarTa. jer kidev antantis mier saqarTvelos de-faqto cnobamde, 1920

wlis 6 ianvars, sabWoTa ruseTma saqarTvelos demokratiul respublikas

a. denikinis winaaRmdeg samxedro xelSekrulebis dadeba SesTavaza.

saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobam, neitralitetis

momizezebiT, samxedro xelSekrulebis dadebaze uari ganacxada, Tumca

ruseTTan politikuri urTierTobis mogvarebis mizniT molaparakebis

dawyeba mizanSewonilad miiCnia.

inglisis mzadebas baqo-baTumis navTobsadenis dasacavad

praqtikuli Sedegebi ar mohyolia. sabWoTa ruseTma ki ar daayovna da

TurqeTTan winaswari SeTanxmebis Semdeg 1920 wlis 28 aprils wiTelma

armiam baqo daikava. azerbaijanis damoukidebelma saxelmwifom arseboba

Sewyvita. es antantis politikis seriozul marcxs moaswavebda.

saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavroba darwmunda,

rom antantis dapirebis imedad darCena saxifaTo iyo. aucilebeli gaxda

sabWoTa ruseTTan politikuri urTierTobis mogvareba, rasac, pirvel

rigSi, ruseTis mier saqarTvelos damoukideblobis aRiareba unda

mohyoloda. amrigad, saqarTvelos demokratiuli respublika, sabWoTa

Page 61: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

61

ruseTTan molaparakebas rom iwyebda, ori miznis miRwevas cdilobda:

pirveli. Tu samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) antantis poziciebi

Sesustdeboda, saqarTvelos prodasavluri orientaciiT gaRizianebul

ruseTTan Cvens qveyanas urTierTobis mogvareba aRar gauWirdeboda da

samxedro dapirispirebis (omis) Tavidan acilebasac SeZlebda; meore. Tu

am xelSekrulebiT sabWoTa ruseTi saqarTvelos damoukideblobas

cnobda, amas gadamwyveti mniSvneloba eqneboda msoflios qveynebis mier

saqarTvelos demokratiuli respublikis de-iure aRiarebisaTvis.

sabWoTa ruseTis politikuri xelmZRvanelobis nawili mxars

uWerda azerbaijanis Semdeg saqarTvelos dapyrobas. miuxedavad amisa, v.

leninma CaTvala, rom Seqmnil viTarebaSi omi saqarTvelosTan saxifaTo

iqneboda. arc sagareo da arc saSinao viTareba omisaTvis xelsayreli ar

iyo. oms saqarTvelos winaaRmdeg SeiZleboda antantasTan da, kerZod,

inglisTan urTierTobis gamwvaveba mohyoloda. gamoricxuli arc omis

dawyeba iyo. anton denikinis moxaliseTa armiis damarcxebis miuxedavad,

samoqalaqo omi ruseTSi kvlav grZeldeboda. 1920 wlis martSi samxreT

ruseTSi darCenil moxaliseTa armias saTaveSi Caudga generali petre

vrangeli. wiTelma armiam p. vrangelis armiis yirimis naxevarkunZulze

Sekaveba ver SeZlo. p. vrangelis pirvelma warmatebebma samxreT ruseTSi

kvlav seriozuli safrTxe Seuqmna sabWoTa wyobilebas. daZabuli

viTarebiT isargebla poloneTma. 1920 wlis 17 aprils poloneTis armiam

kievze Seteva wamoiwyo. polonelebTan erTad sabWoTa ruseTis

winaaRmdeg omSi Caeba ukrainis direqtoriis armia simon petluras

sardlobiT. ukrainaSi ganlagebuli wiTeli armiis nawilebi md.

dneprisaken ixevdnen. 6 maiss polonelebma kievi daikaves da brZolebi

dnepris marcxena napirze gadaitanes. aseT viTarebaSi sabWoTa ruseTi

iZulebuli gaxda saqarTvelos demokratiul respublikasTan

molaparakebas dasTanxmeboda da droebiT uari eTqva samxreT kavkasiaSi

dapyrobiTi omis gagrZelebaze.

saqarTvelosa da ruseTs Soris miRweuli SeTanxmebis

safuZvelze or qveyanas Soris molaparakebebi moskovSi daiwyo.

saqarTvelos demokratiuli respublikis saxeliT molaparakebas

awarmoebda damfuZnebeli krebis wevri grigol urataZe, xolo ruseTis

sabWoTa federaciuli socialisturi respublikis saxeliT _ sagareo

saqmeTa saxalxo komisris, giorgi CiCerinis, moadgile lev karaxani

(karaxaniani). grigol urataZe moskovSi 1920 wlis aprilis bolos Cavida

da winaswari konsultaciebis Semdeg 1920 wlis 28 aprils oficialuri

molaparakebac daiwyo. 6 maiss molaparakeba damTavrda, xolo 7 maiss

grigol urataZem da lev karaxanma xeli moaweres xelSekrulebas.

saqarTvelo-ruseTis molaparakeba moskovSi daiwyo im dros,

roca samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) didi qveynebis (inglisis,

TurqeTis, ruseTis) interesebi gamijnuli ar iyo. antantasa da pirvel

msoflio omSi damarcxebul TurqeTs Soris dadebuli mudrosis zaviT

(1918 wlis oqtomberi) samxreT kavkasia (amierkavkasia) inglisis

saokupacio zonad gamocxadda. saqarTvelos demokratiuli respublikis

Page 62: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

62

teritoriaze inglisis jarebi 1918 wlis dekembridan ganlagdnen da

imTaviTve aqtiurad daiwyes Careva rogorc saqarTvelos, ise somxeTisa

da azerbaijanis saSinao saqmeebSi. anton denikinis moxaliseTa armiis

damarcxebis Semdeg ruseTma arad Caagdo mudrosis zavis pirobebi da

1920 wlis aprilis bolos azerbaijani daipyro. ruseTis SeWras

azerbaijanSi win ar aRudga mudrosis zaviT ukmayofilo TurqeTi.

azerbaijanis daTmobis sanacvlod TurqeTma ruseTisagan antantis

winaaRmdeg mosalodnel omSi Tanadgomis garantia miiRo. gamoricxuli

ar iyo, rom antantis winaaRmdeg mxardaWeris sanacvlod TurqeTs

ruseTisaTvis saqarTveloc daeTmo. gasarkvevi iyo mxolod inglisis

pozicia. inglisis pozicia ki manamde ar gairkveoda, sanam ar

damTavrdeboda omi general petre vrangelis armiasa da wiTel armias

Soris, sanam ar gamoikveTeboda gamarjvebuli ruseT-poloneTis omSi.

saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis xelSekruleba Sedgeba

preambulisa da Teqvsmeti muxlisagan. xelSekrulebaze xelmoweris

dResve, 1920 wlis 7 maiss, g. urataZem da l. karaxanma xeli moaweres

dokuments _ "Особое секретное дополнение к договору между Россией и Грузией", romelic ori muxlisagan Sedgeboda. ramdenime dRis Semdeg, 1920 wlis 12

maiss, xelmowerili iqna kidev erTi dokumenti _ "Дополнительное соглашение к мирному договору между Россией и Грузией от 7 мая 1920 года", romelic preambulisa da sami muxlisagan Sedgeboda. orive dokumenti

1920 wlis 7 maisis xelSekrulebis ganuyofel nawilad iqna

gamocxadebuli. amrigad, 1920 wlis 7 maisis xelSekruleba orive

damatebasTan erTad Sedgeba ocdaerTi muxlisagan. samive dokuments g.

urataZem da l. karaxanma xeli cal-calke moaweres.

saqarTvelo-ruseTis xelSekrulebis pirveli muxli uaRresad

mniSvnelovani iyo saqarTvelos demokratiuli respublikisaTvis, qveynis

saerTaSoriso aRiarebisaTvis. xelSekrulebaSi aRniSnulia: "Россия безоговорочно признает независимость и самостоятельность Грузинского Государства и отказывается доброволно от всяких суверенных прав, кои принадлежали России в отношении к грузинскому народу и земле". ra Sefaruli miznebic unda

hqonoda xelSekrulebis dadebis momentSi ruseTs, yovelive amis aRiareba

mainc qarTuli diplomatiis did gamarjvebad unda miviCnioT.

qarTuli diplomatiis udavo warmatebad aRiqmeba aseve

xelSekrulebis meore muxlic: "Россия обязуется отказаться от всякого рода вмешательства во внутренние дела Грузии".

molaparakebis procesSi ruseTs saqarTvelos mimarT

mniSvnelovani teritoriuli pretenziebi ar wamouyenebia. saxelmwifo

sazRvari ruseTsa da saqarTvelos Soris xelSekrulebis mesame muxlis

pirveli paragrafiT ase ganisazRvra: "Государственная граница между Грузией и Россией проходит от Черного моря по реке Псоу до горы Ахахча, через гору Ахахча и гору Аганета и по северной границе бывших губерний Черноморской, Кутаисской и Тифлисской до Закатальского округа и по восточной границе этого округа до границы с Армений".

Page 63: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

63

Tu zogadad SevafasebT, xelSekrulebis mesame muxli, kerZod,

misi meore, mesame da meoTxe paragrafebi saqarTvelosaTvis garkveul

safrTxes Seicavda. kerZod, mesame muxlis meore punqtiT saqarTvelos

ekrZaleboda kavkasionis gadasasvlelebis gamagreba: "Все перевалы на означенной пограничной линии до первого января тысяча деватьсот двадцать второго года признаются нейтральными. Они не могут быть занимаемы войсками ни одной из обеих договаривающихся сторон и не могут быть ни одной из них укрепляемы". kavkasionis gadasasvlelebidan yvelaze mniSvnelovanis _

darialisa da mamisonis – gadasasvlelebis Sesaxeb xelSekrulebis mesame

muxlis mesame punqtSi aRniSnuli iyo: "На Дарьяльском перевале указанная в пункте 2 настоящей статьи нейтрализация будет распространена на протяжении перевала от Балты до Коби, на Мамисонском перевале от Зарамага до Они, а на всех прочих перевалах на пятиверстие в обе стороны от пункта прохождения границы расстояния". rogorc vxedavT, xelSekrulebis mesame muxlis meore

da mesame punqtebis wyalobiT ruseTTan omis SemTxvevaSi saqarTvelo

Zalze mZime mdgomareobaSi aRmoCndeboda _ ruseTis armia kavkasionis

gadasasvlelebs, maT Soris strategiulad arsebiTi daniSnulebis

mqoneT, advilad gadmolaxavda.

xelSekrulebis mesame muxlis meoTxe punqti garkveulwilad

aqarwylebda imave muxlis pirvel punqts ruseTsa da saqarTvelos Soris

saxelmwifo sazRvris dadgenis Taobaze. meoTxe punqti ruseTsa da

saqarTvelos Soris saxelmwifo sazRvris gavlebis mizniT Sereuli

komisiis Seqmnas iTvaliswinebda: "Точное проведение государственной границы между обоеми договаривающимися сторонами будет произведено особой смешанной пограничной комиссией с одинаковым числом членов от обеих сторон. Результаты работы этой комиссии будут закреплены в особом договоре между обоеми договаривающимися сторонами". cxadia, ruseTi ecdeboda saxelmwifo

sazRvris dadgenis periodSi garkveuli pretenziebi wamoeyenebina

saqarTvelosaTvis da ukan waeRo is, rac daTmo xelSekrulebis mesame

muxlis pirveli punqtiT.

saqarTvelosaTvis Zalze xelsayreli iyo xelSekrulebis meoTxe

muxli, romlis pirveli punqtis ZaliTac "Россия обязуется признать безусловно входящими в состав Грузинского государства, кроме отходящих к Грузии в силу пункта I статьи III настоящего договора частей Черноморской губернии, нижеследеующие губернии и области бывшей Российской Империи – Тифлисскую,

Кутаисскую и Батумскую со всеми уездами и округами, составляющими означенный губернии и области, а также округа Закатальский и Сухумский". ZirZveli

qarTuli teritoria, War-belaqani (saingilo), igive zaqaTalis okrugi,

saqarTvelos kuTvnil teritoriad cxaddeboda, rasac sabWoTa

azerbaijanis mxridan sastiki protesti mohyva.

aranakleb mniSvnelovani iyo meoTxe muxlis meore paragrafic,

romelic samxreT kavkasiis teritoriis xarjze saqarTvelos teritoriis

gazrdis SesaZleblobas iZleoda. kerZod, meoTxe muxlis meore punqtSi

aRniSnuli iyo: "Впоследствии, по мере выяснения взаимоотношений между Грузией и другими кроме России государственными образованиями, существующими

Page 64: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

64

или имеющими создаться и сопредельными с Грузией по другим границам, чем та, которая описана в предшествующей статье III настоящего договора, Россия выражает готовность признать входящими в состав Грузии те или иные части бывшего Кавказского Наместника, которые отойдут к ней на основании заключенных с этими образованиями договоров".

Zalze araxelsayreli, saSinlad mZime iyo saqarTvelosaTvis

xelSekrulebis mexuTe muxli, romeliT aTi punqtisagan Sedgeboda.

mexuTe muxli saqarTvelos avaldebulebda: 1) saqarTvelos

demokratiuli respublikis mTavrobas dauyovnebliv unda daepatimrebina

da sakoncentracio banakebSi moeTavsebina xelSekrulebis dadebis

momentisaTvis saqarTvelos teritoriaze myofi sabWoTa ruseTis

mTavrobisamdi mtrulad ganwyobili da ruseTSi arsebuli xelisuflebis

damxobis mosurne samxedro da samxedro-sazRvao nawilebi, aseve im

politikur da samxedro ZalTa warmomadgenlebi, romlebic Tavs

acxadebdnen ruseTis mTavrobad, an ruseTis romelime nawilis

mTavrobad; 2) saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas

dauyovnebliv unda ganeiaraRebina saqarTvelos navsadgurebSi myofi

sabWoTa ruseTis mTavrobisadmi mtrulad ganwyobili samxedro da

politikur ZalTa kuTvnili gemebi, xolo ekipaJis wevrebi

sakoncentracio banakebSi moeTavsebina; 3) saqarTvelos demokratiuli

respublikis mTavrobas dauyovnebliv, yovelgvari pirobis gareSe unda

gadaeca ruseTisaTvis saqaTrvelos teritoriaze ganiaraRebuli sabWoTa

ruseTisadmi mtrulad ganwyobili samxedro da politikur ZalTa mTeli

qoneba, maT Soris samxedro qonebac (samxedro gemebi, artileria, aviacia

da sxv.); 4) ruseTi pirobas debda, rom sikvdiliT ar dasjida

saqaTrvelos demokratiuli respublikis mTavrobis mier ruseTisaTvis

gadacemul pirebs; 5) saqarTvelos xelisuflebas qveynis teritoriidan

unda gaeZevebina yvela saxis samxedro SenaerTi, romelic ar Sedioda

qarTuli jaris SemadgenlobaSi; 6) saqarTvelos demokratiuli

respublikis mTavrobas momavalSic ar unda daeSva Tavisi qveynis

teritoriaze iseTi samxedro SenaerTebis arseboba, romlebic ar

Sediodnen qarTul jarSi; 7) saqarTvelos demokratiuli respublikis

mTavrobas qarTul jarSi ar unda mieRo, maT Soris moxalisedac,

saqarTvelos teritoriaze arsebuli da sabWoTa ruseTisadmi mtrulad

ganwyobili samxedro SenaerTebSi momsaxure pirebi, radgan isini

erovnebiT qarTvelebi ar iyvnen; 8) saqarTvelos demokratiuli

respublikis mTavrobas Tavisi qveynis teritoriaze ar unda gaeCerebina

iseTi Zalebi, romlebic miznad isaxavdnen sabWoTa ruseTSi arsebuli

wyobilebis damxobas. amasTan erTad, am ZalebisaTvis ar unda mieca

ufleba, saqarTvelos teritoria gamoeyenebinaT im tvirTis gadasatanad,

romelic ruseTTan omSi iqneboda gamoyenebuli; 9) is jgufebi da pirebi,

romlebic ar Seasrulebdnen merve punqtiT gansazRvrul pirobebs,

saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas unda daepatimrebina;

10) mexuTe muxlis mexuTe punqtis Sesruleba saqarTvelos demokratiuli

Page 65: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

65

respublikis mTavrobas unda daewyo dauyovnebliv da rac SeiZleba male

daesrulebina.

xelSekrulebis mexuTe muxli, garda imisa, rom uxeSad Telavda

fexqveS qveynis suverenitets, saqarTvelos mTavrobas aiZulebda Tavisi

qveynis teritoriaze farTomasStabiani sadamsjelo RonisZiebani

gaetarebina.

im uzarmazari valdebulebebis sanacvlod, rac xelSekrulebis

mexuTe muxlma saqarTvelos daakisra, ruseTi meeqvse muxliT Zalze

zogad valdebulebas kisrulobda: "Россия обязуется не допускать на своей территории пребывания и деятельность всякого рода групп и организаций, претендующих на роль правительства Грузии или части ее, а также всякого рода групп и организаций, имеющих свеой целью низвержение правительства Грузии. Россия обязуется оказать все свое влияние из союзные ей государства с целью недопушения на их территории указанных в настоящей статье групп и организаций".

xelSekrulebis mecxre muxli exeboda moqalaqeobis sakiTxs.

mecxre muxlis pirvel punqtSi aRniSnuli iyo: "Лица грузинского происхождения, проживающие на территории России и достигшие восемнадцати лет от роду, вправе оптировать Грузинское гражданство. Равным образом лица негрузинского происхождения, проживающие на территории Грузии и достигшие указанного возраста, вправе оптировать российское гражданство".

xelSekrulebis meaTe muxli ukve aSkarad xelyofda

saqarTvelos demokratiuli respublikis suverenitets da saqarTvelos

ayenebda metad mZime mdgomareobaSi. kerZod, meaTe muxli ase

gamoiyureboda:

"Грузия обязуется освободить от наказания и от дальнейшего преследования, судебного или административного, всех лиц, подвергшихся на территории Грузии таковому преследованию за деяния, совершенные в пользу Российской Социалистической Федеративной Советской Республики или в пользу Коммунистической партии.

Прим.: "Грузия обязуется немедленно осовободить лиц, находящихся в тюремном заключении за деяния указанного выше рода". xelSekrulebis meaTe

muxli praqtikulad Zaladakargulad acxadebda xelSekrulebis meore

muxls, romlis ZaliTac ruseTi pirobas debda, rom ar Caereoda

saqarTvelos saSinao saqmeebSi.

xelSekrulebis meTormete muxli or qveyanas Soris ekonomikur

urTierTobebs exeboda da TavisTavad xelsayreli iyo saqarTvelosaTvis:

"1. Обе договаривающиеся стороны в основу торговых взаимоотношений кладут принцип наибольшего благоприятствования.

2. Товары, идущие из или по назначению одной из договаривающихся сторон не должны облагаться другой стороной никакими транзимтными пошлинами или сборами".

xelSekrulebis meToTxmete muxlis ZaliT saqarTvelosa da

ruseTs Soris umokles vadaSi unda damyarebuliyo diplomatiuri da

sakonsulo urTierToba.

Page 66: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

66

xelSekrulebis meTxuTmete muxli iTvliswinebda ormxrivi

komisiis Seqmnas, romlis kompetenciaSi Sedioda:

"1. Составление торгового договора и иных соглашений экономического характера.

2. Разрешение вопросов относительно выдела из бывших центральных учреждений архивов и делопроизводства судебных и административных депозитов и актов гражданского состояния.

3. Определение вопроса о порядке пользования, владения и распоряжения нефтепроводом Батум-Баку, в той части его, которая в силу статьи IV настоящего договора будет находиться на территории Грузии. Вопрос этот будет закреплен затем путем особого соглашения между обеими договаривающимися сторонами".

saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis xelSekruleba, rogorc

meTeqvsmete muxlSi iyo aRniSnuli, ZalaSi Sedioda xelmoweris dRidan

da ratifikacias ar saWiroebda. cxadia, am muxliT ruseTi Tavs

izRvevda, radgan xelSekrulebis ratifikacias saqarTvelos damfuZnebel

krebaSi SeiZleboda didi vnebaTaRelva mohyoloda.

1920 wlis 7 maissve g. urataZem da l. karaxanma xeli moaweres

xelSekrulebis saidumlo damatebas, romelic ori muxlisagan

Sedgeboda. saidumlo damatebis pirveli muxli kidev erTxel Telavda

fexqveS saqarTvelos demokratiuli respublikis suverenitets. pirveli

muxli ase iyo Camoyalibebuli:

"Грузия обязуется признать за находящимися на территории Грузии коммунистическими организациями право свободного существования и деятельности, в частности, право свободного устройства собраний и право свободного издательства (в том числе органов печати).

Вовсяком случае не могут быть принимаемы никакие репрессии ни против частных лиц, как судебные, так и административные, вытекающие лишь из публичной пропаганды и агитации за коммунистическую программу или деятельности лиц и организаций, основанных на коммунистической программе". saidumlo damatebis meore muxli am damatebas ZiriTadi xelSekrulebis

ganuyofel nawilad acxadebda.

saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis xelSekrulebis

saidumlo damateba xelyofda saqarTvelos suverenitets, qveyanaSi

akanonebda ruseTis mexuTe kolonas da mas saqarTvelos saxelmwifos

winaaRmdeg legaluri ZirgamomTxreli saqmianobis warmoebis uflebas

aZlevda. es ufleba ruseTis mexuTe kolonam kargad gamoiyena da

yvelaferi gaakeTa imisaTvis, rom ruseTs saqarTvelo advilad daepyro.

1920 wlis 7 maisis saqarTvelo-ruseTis xelSekrulebis

saidumlo damatebac ZalaSi ratifikaciis gareSe Sedioda xelmoweris

momentidan. igi saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis ZiriTadi

xelSekrulebis ganuyofeli nawili iyo.

1920 wlis 12 maiss g. urataZisa da l. karaxanis mier

xelmowerili damatebiTi SeTanxmeba miznad isaxavda saqarTvelo-

azerbaijanis saxelmwifo sazRvris dadgenas. damatebiTi SeTanxmebis

pirvel muxlSi aRniSnuli iyo: "Вопрос о спорных местностях на границе

Page 67: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

67

между Грузией и Азербаиджаном и в Закатальском округе передается на разрешение смешанной Комиссии, образуемой из представителей Правительств Азербайджана и Грузии в равном количестве, под председетельством представителя Р.С.Ф.С.Р. Все решения этой Комиссии будут признаваться для себя обязательными Правительствами Азербайджана и Грузии". cxadia, Sereuli komisiis muSaobis

periodSi sabWoTa ruseTi sabWoTa azerbaijans dauWerda mxars da

sasazRvro xazic azerbaijanis sasargeblod dadgindeboda. sabWoTa

ruseTs rom aseTi survili ar hqonoda, maSin 1920 wlis 12 maiss

damatebiT SeTanxmebas xeli arc moewereboda, radgan ZiriTadi

xelSekrulebis meoTxe muxliT zaqaTalis okrugi (saingilo) sabWoTa

ruseTma saqarTvelos teritoriad cno da am sakiTxis xelaxali

ganxilva saWiro aRar iyo. aseTi daskvnis gakeTebis uflebas gvaZlevs is,

rom 12 maisis damatebiTi SeTanxmeba azerbaijanis protestis Semdeg

gaformda. sul male, sabWoTa ruseTis mier saqarTvelos dapyrobisTanave

(1921 wels), zaqaTalis okrugi (saingilo) moskovis moTxovniT

azerbaijans gadaeca.

amrigad, saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis xelSekruleba,

7 maisis saidumlo damatebiTi da 12 maisis damatebiTi SeTanxmebiT ar

SeiZleba erTmniSvnelovnad Sefasdes. xelSekrulebis mniSvnelobas

gansazRvravda ori momenti:

pirveli. ruseTis mier saqarTvelos demokratiuli respublikis

de-faqto da de-iure cnoba iyo uaRresad didi mniSvnelobis movlena da

xels uwyobda saqarTvelos damoukideblobis saerTaSoriso aRiarebas;

meore. xelSekruleba ruseTs saSualebas aZlevda: 1)

saqarTvelos demokratiul respublikasTan omis SemTxvevaSi didi

winaaRmdegobis gareSe gadaelaxa kavkasionis uReltexilebi da

moepovebina strategiuli upiratesoba. igive upiratesobiT ver

isargeblebda saqarTvelo, radgan igi ruseTis dasapyrobad ar

emzadeboda da, rac mTavaria, arc amisi SesaZlebloba gaaCnda; b)

saqarTvelos demokratiul respublikasTan omis SemTxvevaSi aqtiurad

gamoeyenebina mexuTe kolona, romlis xelSeuxeblobis garantias

xelSekruleba iZleoda.

1920 wlis 7 maisis saqarTvelo-ruseTis xelSekrulebas

saqarTvelosaTvis hqonda kidev erTi gansakuTrebuli mniSvneloba. Tu

ruseTi saqarTvelos daipyrobda, mis mierve de-faqto da de-iure

cnobili qveynis dapyrobiT samomavlod saerTaSoriso asparezze bevr

uxerxulobas Seiqmnida, xolo saqarTvelos damoukideblobis

aRdgenisaTvis brZolaSi es dokumenti Zlieri samarTlebrivi argumenti

iqneboda.

wyaro:

guram SaraZe, giorgi SaraZe. istoriuli relikviebis dabruneba.

1918-1921. Tbilisi, 2001.

Page 68: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

68

literatura

merab vaCnaZe, vaxtang guruli. ruseTTan erTad da uruseTod.

Tbilisi, 2007.

danarTi

saqarTvelo-ruseTis 1920 wlis 7 maisis moskovis xelSekrulebis

mesame da meoTxe muxlebi

Статья III

1. _ Государственная граница между Грузией и Россией проходит от

Черного Моря по реке Псоу до горы Ахахча, через гору Ахахча и гору Агапета и

по северной границе бывших губерний Черноморской, Кутаисской и Тифлисской до

Закатальского округа и по восточной границе этого округа до границы с Арменией.

2. _ Все перевалы на означенной пограничной линии до первого января

тысяча деватьсот двадцать второго года признаются нейтральными. Они не могут

быть занимаемы войсками ни одной из обоих договаривающихся сторон и не могут

быть ни одной из них укрепляемы.

3. _ На Дарьяльском перевале указанная в пункте 2 настоящей статьи

нейтрализация будет распространена на протяжении перевала от Бальты до Коби, на

Мамисонском перевале от Зарамага до Они, а на всех прочих перевалах на

пятиверстное в обе стороны от пункта прохождения границы раастояния.

4. _ Точное проведение государственной границы между обоими

договаривающимися сторонами будет произведено особой смешанной пограничной

комиссией с одинаковым числом членов от обоих сторон. Результаты работы этой

комиссии будут закреплены в особом договоре между обоими договаривающимися

сторонами.

Статья IV

1. _ Россия обязуется признать безусловно входящими в состав

Грузинского Государства, кроме отходящих к Грузии в силу пункта 1 статьи III

настоящего договора частей Черноморской губернии, нижеследующие губернии и

области бывшей Российской империи: Тифлисскую, Кутаисскую и Батумскую со

Page 69: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

69

всеми уездами и округами, составляющими означенные губернии и области, а также

округа Закатальский и Сухумский.

2. _ Впоследствии, по мере выяснения взаимоотношения между Грузией и

другими кроме России государственными образованиями, существующими или

имеющими создаться и сопредельными с Грузией по другим границам, чем та,

которая описана в предшествующей статье III настоящего договора, Россия выражает

готовность признать входящими в состав Грузии те или иные части бывшего

Кавказского Наместничества, которые отойдут к ней на основании заключенных с

этими оразованиями договоров.

guram SaraZe, giorgi SaraZe. istoriuli relikviebis dabruneba.

1918-1921. Tbilisi, 2001, gv. 112-113.

danarTi II

ruseT-saqarTveloы 1920 wlis 7 maisis moskovis xelSekrulebis

damatebiTi SeTanxmebis (1920 wlis 12 maisi) pirveli muxli

Статья I

Вопрос о спорных местностях на границе между Грузией и

Азербайджаном и в Закатальском округе передается на разрешение смешанной

Комиссии, образуемой из представителей Правительств Азербайджана и Грузии в

равном количестве, под председательством представителя Р.С.Ф.С.Р. Все решения

этой Комиссии будут признаваться для себя обязательными Правительствами

Азербайджана и Грузии.

Статья II

Грузия и Азербайджан впредь до принятия Комиссиею Решений по

вопросам, затронутым в ст. I сего соглашения, не введут в Закатальский округ

новых войск, кроме имеющихся там к моменту подписания настоящего

дополнительного соглашения.

Page 70: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

70

guram SaraZe, giorgi SaraZe. istoriuli relikviebis dabruneba.

1918-1921. Tbilisi, 2001, gv. 119.

Tavi XIV. ruseT-osmaleTis 1921@wlis 16^ martis

xelSekruleba (moskovis xelSekruleba)

samxreT kavkasiaSi ruseTis imperiasa da osmaleTs Soris

berlinis traqtatiT (1878 w.) dadgenilma sazRvarma 1918 wlis martamde

iarseba. 1918 maisSi saqarTvelom, somxeTma da azerbaijanma

saxelmwifoebrivi damoukidebloba moipoves da amdenad sabWoTa ruseTis

osmaleTTan samxreT kavkasiaSi sazRvari aRar hqonda. 1920@wlis aprilSi

sabWoTa ruseTma azerbaijani daipyro, 1920@wlis noemberSi somxeTi,

1921@wlis Teberval-martSi _ saqarTvelo. sabWoTa ruseTis mier

azerbaijanis, somxeTisa da saqarTvelos dapyroba osmaleTis TanxmobiT

moxda. dRis wesrigSi dadga samxreT kavkasiaSi ruseT-osmaleTis

saxelmwifo sazRvris dadgena. am sazRvris nawils saqarTvelos

istoriul teritoriaze unda gaevlo.

1921 wlis 16^marts moskovSi xelmoweril iqna sabWoTa ruseT-

osmaleTis xelSekruleba. am xelSekrulebiT dadginda osmaleTis

Crdilo-aRmosavleTi sazRvari.

xelSekrulebis pirveli muxlis mesame abzacSi aRniSnuli iyo,

rom osmaleTis Crdilo-aRmosavleTi sazRvari iwyeboda Savi zRvis

sanapiroze mdebare sofel sarfTan. Semdeg miuyveboda qedismTas,

SavSeTisa da kanni-daRis mTebis wyalgamyofs, ardaganisa (artaanisa) da

yarsis sanjayebis CrdiloeT administraciul sazRvars, mdinareebis arpa-

Caisa da araqsis talvegs). (Документы внешней политики СССР. Том 3. М.,

1959, стр. 598). es ki imas niSnavda, rom sabWoTa ruseTma saqarTvelos

dapyrobis sanacvlod osmaleTs ukanve daubruna berlinis traqtatiT

(1878 w.) miRebuli saqarTvelos istoriuli teritoria: arTvinis okrugi

(arTvini, artanuji), artaanis okrugi (artaani, diRviri, focxovi,

Cildiri, kola, taoskari), yarsis okrugi (yarsi).

Page 71: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

71

xelSekrulebis danarTi, ufro zustad `danarTi I (a)~

xelSekrulebis pirveli muxlidan gamomdinare zedmiwevniT zustad

gansazRvravda sabWoTa ruseT-osmaleTis saxelmwifo sazRvris xazs

samxreT kavkasiaSi da maT Soris saqarTvelos istoriul teritoriaze.

(Документы внешней политики СССР. Том 3. Москва, 1959, стр. 602-603).

sabWoTa ruseT-osmaleTis 1921 wlis 16 martis moskovis

xelSekrulebis ratifikacia sruliad ruseTis centralurma

aRmasrulebelma komitetma moaxdina 1921 wlis 20 ivliss, xolo

osmaleTis didma erovnulma krebam _ 31 ivliss. saratifikacio sigelebis

gacvla Sedga q. yarsSi 22@seqtembers.

wyaro

Документы внешней политики СССР. Том 3. Москва, 1959.

literatura:

1. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. ruseTTan erTad da uruseTod.

Tbilisi, 2007.

2. Новейшая история Отечества. XX век. В двух томах. Под редакцией

А.Ф. Киселева и Э. М. Щагана. Том 1. Москва, 2002.

3. mixeil svaniZe. TurqeTis istoria (1299-2000). Tbilisi, 2007.

danarTi

sabWoTa ruseT-osmaleTis 1921 wlis 16 martis moskovis

xelSekrulebis pirveli muxlidan

Статья I

Северо-восточная граница турции определяется: линией, которая, начинаясь

у деревни Сарп, расположенной на Черном море, проходит через гору Хедистма,

линией водораздела горы Шавшет _ горы Канны-даг, она следует затем по северной

административной границе Ардаганского и Карсского санджаков _ по тальвегу рек

Арпа-чай и Аракс до устья Нижнего Кара-су (подробное описание границы и

Page 72: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

72

вопросы к ней относящиеся определены в приложении I (А) и I (В) и на

прилагаемой карте, подписанной обеими Договоривающимися сторонами).

Документы внешней политики СССР. Том 3. Москва, 1959, стр. 598.

Tavi XV. yarsis xelSekruleba

(1921 w. 13 oqtomberi)

XIX saukunis damdegs ruseTis damkvidrebam samxreT kavkasiaSi

(amierkavkasiaSi) da ruseTTan omebSi TurqeTisa da iranis marcxma XIX

saukunis pirvel mesamedSi cxadi gaxada, rom regionSi status qvo

dairRva. am movlenam dauyovnebliv gamoiwvia dasavleT evropis didi

qveynebis (inglisis, safrangeTis, avstria-ungreTis) mkveTrad uaryofiTi

reaqcia. miuxedavad amisa, samxreT kavkasiaSi ruseTis damkvidrebas, rac

maxlobel aRmosavleTSi gaWrisaTvis placdarmis momzadebasac niSnavda,

dasavleT evropis qveynebma xeli ver SeuSales. 1877-1878 wlebSi ruseTsa

da TurqeTs Soris gaCaRebul omSi kvlav ruseTma gaimarjva. san-

stefanos xelSekrulebiTa (1878 wlis martSi) da berlinis kongresis

gadawyvetilebiT (1878 wlis ivlisSi) damarcxebulma TurqeTma aWara

ruseTs dauTmo. 1903 wels aWaris teritoriis administraciuli mowyoba

baTumis olqis SeqmniT damTavrda. baTumis olqi, romelic baTumisa da

arTvinis okrugebisagan Sedgeboda, administraciuli TvalsazrisiT

quTaisis gubernias dauqvemdebares (ruseTis imperiis administraciul

sistemaSi calke erTeulebs warmoadgenda artaanisa da yarsis okrugebi).

pirveli msoflio omis dawyebis Semdeg (1914 w.) samxreT-

dasavleTi saqarTvelo kvlav moeqca didi politikis yuradRebis

centrSi. pirveli msoflio omis dasawyisisaTvis ruseTi antantis samxe-

dro-politikuri blokis wevri iyo, xolo TurqeTi _ samTa kavSirisa.

amrigad, samxreTi kavkasia da, maT Soris, samxreT-dasavleTi saqarTvelo

frontispira regionad iqca. TurqeTis armiis cdebi _ daekavebina

Tbilisi da baTumi _ ruseTis kavkasiis armiam 1914-1915 wlebSi

warmatebiT aRkveTa, xolo Semdeg sakuTriv TurqeTis teritoriis nawili

(aRmosavleT anatolia) daikava.

samxreT kavkasiaSi viTareba kardinalurad Seicvala ruseTis

1917 wlis Teberval-martis revoluciis Semdeg. ruseTis droebiTma

mTavrobam Tavisi arsebobis periodSi (1917 wlis marti-oqtomberi) SeZlo

samxreT kavkasiaSi (amierkavkasiaSi) Tavisi iurisdiqciis SenarCuneba.

bolSevikebis mier droebiTi mTavrobis damxobis Semdeg (1917 wlis

oqtomberSi) xelisuflebis saTaveSi mosulma sabWoTa ruseTis mTavrobam

Page 73: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

73

ki samxreT kavkasiaSi iurisdiqcia veRar SeinarCuna _ saqarTvelos,

azerbaijanisa da somxeTis politikurma Zalebma sabWoTa ruseTTan

yovelgvari kavSiri gawyvites da 1917 wlis noemberSi Seqmnes samxareo

xelisuflebis organo _ amierkavkasiis komisariati (Tavmjdomare evgeni

gegeWkori). miuxedavad sabWoTa ruseTisagan Camocilebisa, amierkavkasiaSi

damoukidebeli saxelmwifo ar Seqmnila, ris gamoc saerTaSoriso

asparezze amierkavkasia (samxreT kavkasia) isev ruseTis teritoriad

aRiqmeboda. Tumca iyo erTi metad mniSvnelovani faqtori: ruseTis

kavkasiis armia sabWoTa ruseTis mTavrobas ar cnobda, mis

gankargulebebs ar asrulebda da regions TurqeTis agresiisagan icavda.

umZimes mdgomareobaSi Cavardnil sabWoTa ruseTs omis

gagrZeleba aRar SeeZlo. v. lenini xelisuflebis dakargvis realuri

safrTxis winaSe idga. aseT viTarebaSi sabWoTa ruseTma gadawyvita,

germaniasa da mis mokavSireebTan (avstria-ungreTsa, TurqeTsa da

bulgareTTan) separatiuli zavi daedo. zavs 1918 wlis 3 marts brest-

litovskSi moewera xeli. zavis sanacvlod sabWoTa ruseTma didi

teritoria daTmo. es Seexo samxreT kavkasiasac. brest-litovskis zavis

meoTxe muxlSi aRniSnuli iyo: "Россия сделает все от нее зависящее, чтобы обеспечить скорейшее очищение провинций Восточной Анатолии и их упорядоченное возврашение Турции". es rac Seexeboda sakuTriv TurqeTis

teritorias, romelic zavis dadebis momentisaTvis ruseTis jarebs

ekavaT. imave, meoTxe muxlis bolo abzaci ukve ruseTis teritorias

exeboda. kerZod, masSi naTqvamia: "Округа Ардагана, Карса и Батума также незамедлительно очищаются от русских войск. Россия не будет вмешиваться в новую организацию государственно–правовых и международно–правовых отношений этих округов, а предоставит населению этих округов установить новый строй в согласии с соседними государствами, в особенности Турцией". rogorc vxedavT, faqtobrivad, saqme exeboda baTumis, ardaganisa (artaanisa) da yarsis

okrugebis teritoriaze mosaxleobis nebis gamosavlenad referendumis

Catarebas. isic cxadi iyo, rom regionSi ruseTTan SedarebiT TurqeTma

upiratesoba miiRo. 1918 wlis martSive brest-litovskis sazavo

xelSekrulebis ratifikacia moaxdina sruliad ruseTis sabWoebis IV

yrilobam.

amierkavkasiis komisariatma ar cno brest-litovskis sazavo

xelSekrulebis muxli, romelic baTumis, artaanisa da yarsis okrugebs

exeboda. am sakiTxTan dakavSirebiT 1918 wlis martSi q. trapizonSi

gaimarTa TurqeTisa da amierkavkasiis komisariatis delegaciaTa

molaparakeba. trapizonis konferenciaze TurqeTi brest-litovskis

sazavo xelSekrulebis meoTxe muxlis upirobo Sesrulebas iTxovda da

amierkavkasiis delegaciis (meTauri akaki Cxenkeli) moTxovnebs or Zlier

arguments upirispirebda: 1) amierkavkasia ar iyo brest-litovskis sazavo

xelSekrulebaze xelis momweri mxare; 2) amierkavkasia ar iyo

damoukidebeli saxelmwifo, igi ruseTis nawils warmoadgenda.

trapizonis konferencia Sewyda da TurqeTma baTumis, artaanisa da

yarsis okrugebis dakavebis mizniT saomari moqmedebebi daiwyo. 1918 wlis

Page 74: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

74

mart-aprilSi TurqeTma mTeli aWara daipyro. marTalia, 1918 wlis

aprilSi amierkavkasiis seimma axali damoukidebeli saxelmwifos _

amierkavkasiis demokratiuli federaciuli respublikis Seqmna

gamoacxada, magram aman saqmes mainc ver uSvela. 1918 wlis maisSi

Turqebisagan okupirebul baTumSi erTmaneTs Sexvdnen amierkavkasiisa da

TurqeTis delegaciebi. baTumis konferenciaze Turqebma moTxovnebi kidev

ufro daamZimes (brest-litovskis sazavo xelSekrulebis pirobebs maT

kidev erTi daumates: omis SemTxvevaSi TurqeTs unda miscemoda

amierkavkasiis rkinigziT jarebis gadayvanis ufleba).

aseT viTarebaSi 1918 wlis 26 maiss gamocxadda saqarTvelos

saxelmwifoebrivi damoukidebloba. am dRisaTvis aWara TurqeTis mier

iyo okupirebuli. mZime mdgomareobaSi myofi saqarTvelos demokratiuli

respublikis mTavroba iZulebuli gaxda, aWara TurqeTisaTvis daeTmo.

1918 wlis 4 ivniss baTumSi saqarTvelos demokratiul respublikasa da

TurqeTs Soris daido xelSekruleba. xelSekrulebis meore muxlSi

aRniSnuli iyo, rom sazRvari TurqeTsa da saqarTvelos Soris mdinare

Coloqze gadioda. TurqeTi mopovebuli upiratesobis ganmtkicebas

Seudga. 1918 wlis ivlisSi mis mierve okupirebuli baTumis, artaanisa da

yarsis okrugebis teritoriaze TurqeTma referendumi Caatara da

gamoacxada, rom am okrugebis mosaxleobam TurqeTis SemadgenlobaSi

gadasvla isurva. es iyo didi sicrue, radgan referendumi uxeSi

Zalmomreobisa da SantaJis pirobebSi Catarda. amis Semdgom movlenebi

TurqeTisaTvis araxelsayrelad warimarTa. pirvel msoflio omSi

damarcxebulma TurqeTma mudrosis zaviT (1918 wlis oqtomberi) baTumi

da mTeli aWara datova. aWara inglisis saokupacio zonad gamocxadda.

inglisis samxedro kreiserebi baTumSi 1918 wlis dekembersa da 1919 wlis

ianvarSi Semovidnen. ingliselebi aWaraSi 1920 wlis ivlisamde darCnen.

aWaraSi TurqTa batonobis (1918 wlis aprili-dekemberi), iseve

rogorc ingliselTa saokupacio reJimis arsebobis periodSi (1918 wlis

dekemberi _ 1920 wlis ivlisi) mimdinareobda qarTuli orientaciis

Zalebis devna. uaRresad araxelsayrel viTarebaSi memed-beg abaSiZem

SeZlo proqarTuli ganwyobis mqoneTa gaerTianeba da 1919 wlis

agvistoSi baTumSi qarTvel mahmadianTa yrilobac moiwvia. 31 agvistos

yrilobam istoriuli gadawyvetileba miiRo. qarTveli muslimebi `RvTisa

da qveynis winaSe~ acxadebdnen: `baTumis olqis mkvidrni, sarwmunoebiT

muslimanebi, istoriiT, sisxliT da xorciT, eniT, kulturiT da

adaTebiT qarTvelebi varT, muslimani qarTvelebi, da teritoriulad da

ekonomiurad yovelTvis Cveni mxare deda samSoblos saqarTvelos

ganuyrel nawils Seadgenda~. yrilobis dadgenilebaSi aRniSnulia:

`amieriTgan da samaradisoT baTumi da baTumis olqi SeuerTdes Tavis

bunebriv samSoblos saqarTvelos respublikas samulismano saqarTvelos

farTe avtonomiis niadagze...~ 1919 wlis 11 seqtembris sagangebo

mimarTvaSi zemo aWaris delegaciisadmi noe Jordaniam daadastura, rom

aWaras saqarTvelos SemadgenlobaSi miecemoda avtonomia. Tumca aWaridan

inglisis saokupacio jarebis gasvlis Semdeg (1920 wlis ivlisi)

Page 75: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

75

saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobas danapirebi aRar

gaxsenebia da baTumisa da baTumis olqis marTva-gamgeoba sagangebo

komisariats (komisari benia CxikviSvili) Caabara. qarTvel muslimTa

yrilobis dadgenilebis ugulvebelyofas aWaraSi didi ukmayofileba

mohyva. male mdgomareoba gamosworda. damfuZnebeli krebis mier 1921

wlis 21 Tebervals damtkicebuli saqarTvelos konstituciis meTerTmete

Tavi asea dasaTaurebuli: `avtonomiuri mmarTveloba~. konstituciis 107-e

muxliT saqarTvelos ganuyofel nawilebs afxazeTs (soxumis olqs),

samuslimano saqarTvelos (baTumis olqs) da saingilos (zaqaTalis

olqs) adgilobriv saqmeebSi avtonomiuri mmarTveloba mieniWaT.

konstituciis 108-e muxlis Tanaxmad, avtonomiuri mmarTvelobis

debulebani calke kanoniT unda gansazRvruliyo.

1921 wlis 11-12 Tebervals RamiT daiwyo sabWoTa ruseTis agresia

saqarTvelos demokratiuli respublikis winaaRmdeg. 25 Tebervals

ruseTis me-11 wiTelma armiam Tbilisi daikava. saqarTvelos

demokratiuli respublikis damfuZnebeli kreba da mTavroba baTumSi

gadavida. saqarTvelo-ruseTis omis paralelurad moskovSi

mimdinareobda sabWoTa ruseTisa da TurqeTis molaparakeba, rac 1921

wlis 16 marts dadebuli xelSekrulebiT dasrulda. sabWoTa ruseTisa

da TurqeTis molaparakebas ori principuli SeTanxmeba daedo

safuZvlad. pirveli. TurqeTi uars ambobda samxreT kavkasiaSi

(amierkavkasiaSi) yovelgvar teritoriul pretenziaze; meore. ruseTi aRar

iTxovda, rom TurqeTs Crdilo-aRmosavleTi sazRvari berlinis

kongresis (1878 w.) mier dadgenil sasazRvro xazamde gadaewia.

saqarTvelos demokratiuli respublikis delegacia moskovis

molaparakebebSi ar monawileobda. miuxedavad amisa, 1921 wlis 16 martis

ruseT-TurqeTis moskovis xelSekrulebis pirvel muxlSi TurqeTis

Crdilo-aRmosavleT sazRvris Sesaxeb aRniSnuli iyo: "Северо–восточная граница Турции определяется: линией, которая начинаясь у деревни Сарп, расположенной на Черном море, проходит через гору Хедисмта, линией водораздела горы Шавшет – горы Канны–даг, она следует затем по северной административной границе Ардаганского и Карсского санджаков..." es ki imas niSnavda, rom

saqarTvelos demokratiuli respublikis mTavrobis Tanxmobis gareSe,

romelic 1921 wlis 17 martis saRamomde baTumSi, e. i. qveynis

teritoriaze, imyofeboda, ruseTma 1921 wlis 16 martis moskovis

xelSekrulebiT saqarTvelos istoriuli teritoriis nawili TurqeTis

teritoriad aRiara.

ruseT-TurqeTis 1921 wlis 16 martis xelSekruleba sxva mxrivac

Seexo saqarTvelos. xelSekrulebis meore muxlSi aRniSnulia:

"Турция соглашается уступить Грузии сюзеренитет над портом и городом Батумом и территорией, лежащей к северу от границы, указанной в статье первой нынешнего Договора, и составлявшей часть Батумского округа, при условии, что

1) население местностей, указанных в настоящей статье, будет пользоваться широкой местной автономией в административном отношении, обеспечивающей каждой общине ее культурные и религиозные права, и население

Page 76: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

76

будет иметь возможность установить земельный закон, соответствующий его пожеланиям.

2) Турции будут обеспечен свободный транзит всяких товаров, отправляемых в Турцию или из нее, через Батумский порт, безпошлинно, без учинения каких–либо задержек и без обложения их какими бы то ни было сборами, с предоставлением Турции права пользоваться Батумским портов без звимания за то специальных сборов".

ruseT-TurqeTis 1921 wlis 16 martis xelSekruleba Seexo

azerbaijansac. xelSekrulebis mesame muxlSi aRniSnulia: "Нахичеванская область... образет автономную территорию под протекторатом Азербайджана, при условии, что Азербайджан не уступит сего протектората третьему государству".

1921 wlis 16 martis moskovis xelSekrulebis ratifikacia

sabWoTa ruseTma 1921 wlis 20 ivliss moaxdina, xolo TurqeTma _ 1921

wlis 31 ivliss. saratifikacio sigelebis gacvla Sedga q. yarsSi 1921

wlis 22 seqtembers.

1921 wlis martisaTvis saqarTvelo, azerbaijani da somxeTi

ruseTis mier iyo okupirebuli, Tumca formaluri TvalsazrisiT samive

qveyana damoukidebel, suverenul saxelmwifos warmoadgenda. jer-

jerobiT arc amierkavkasiis federacia da arc sabWoTa kavSiri Seqmnili

ar iyo, magram arsebobda gegma axali sabWoTa imperiis Seqmnisa. imxanad

gaurkveveli iyo, axal sabWoTa imperiaSi ra formiT Sevidodnen

saqarTvelo, somxeTi da azerbaijani. aseT viTarebaSi ruseTma gadawyvita

Tavisi poziciebis ganmtkiceba samxreT kavkasiaSi da Tavis mTavar

konkurentTan, TurqeTTan, yvela sakiTxis mogvareba. 1921 wlis 23

seqtembers qalaq yarsSi daiwyo TurqeTis, saqarTvelos, somxeTisa da

azerbaijanis molaparakeba. yarsis konferenciaSi sruluflebiani mxaris

saxiT monawileobda sabWoTa ruseTi. oficialur rusul gamocemebSi 1921

wlis 13 oqtombers yarsSi dadebuli xelSekruleba asea dasaTaurebuli:

"Договор о дружбе между Армянской ССР, Азербайджанской ССР и Грузинской ССР, с одной стороны, и Турцией ­– с другой, заключенный при участии РСФСР в Карсе". xelSekrulebis preambulaSi aRniSnulia, rom somxeTma,

azerbaijanma, saqarTvelom da TurqeTma "решили приступить к переговорам при участии Российской Социалистической Федеративной Советской Республики". saqarTvelos mxridan yarsis xelSekrulebas xeli moaweres samxedro da

sazRvao saqmeTa saxalxo komisarma Salva eliavam, sagareo saqmeTa da

finansTa saxalxo komisarma aleqsandre svaniZem, xolo sabWoTa ruseTis

mxridan _ iakob ganeckim (fiurstenbergma), romelic imxanad sabWoTa

ruseTis sagareo saqmeTa saxalxo komisariatis kolegiis wevri iyo.

TurqeTis mxridan xelSekrulebas xeli moaweres kiazim karabekir-faSam,

veli-beim, muxtar-beim, memdux Sevket-beim; somxeTis mxridan _ askanaz

mravianma, poRos makinzianma; azerbaijanis mxridan _ bexbud

Saxtaxtinskim.

yarsSi dawyebul molaparakebas igive principebi daedo

safuZvlad, rac ruseT-TurqeTis moskovis molaparakebas _ ucvleli

darCa TurqeTis Crdilo-aRmosavleTi sazRvari.

Page 77: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

77

yarsis xelSekrulebis pirveli muxli Zaladakargulad

acxadebda yvela im xelSekrulebas, romelic amierkavkasias (samxreT

kavkasias) exeboda. es ar exeboda ruseT-TurqeTis 1921 wlis 16 martis

xelSekrulebas. meore muxlSi ki aRniSnuli iyo, rom saqarTvelos,

somxeTsa da azerbaijans ar unda ecnoT arcerTi xelSekruleba,

romelic exeboda TurqeTs, magram ar scnes TurqeTis mTavrobam da

TurqeTis didma erovnulma krebam. Tavis mxriv, TurqeTi valdebulebas

iRebda, ar ecno arc erTi saerTaSoriso aqti, Tu mas ar cnobda

saqarTvelo, somxeTi da azerbaijani.

yarsis xelSekrulebis meoTxe muxliT dadginda TurqeTis

Crdilo-aRmosavleTi sazRvari. kerZod, xelSekrulebaSi aRniSnulia, rom

es sazRvari "начинается у деревнии Сарп, расположенной на Черном море, проходит через гору Хедис–мта, линию водораздела горы Шавшет – гору Канны–даг; она следует затем по старым северным административным границам Ардаганского и Карсского санджаков..."

yarsis xelSekrulebis meeqvse muxli exeboda aWaras. kerZod, es

muxli ase iyo Camoyalibebuli:

"Турция соглашается уступить Грузии сюзеренитет над городом и портом Батуми и территорией, лежащей к северу от границы, указанной в ст. 4 настоящего Договора и составляющей часть Батумского округа, при условии, что:

1) население местностей, указанных в настоящей статье будет пользоваться широкой местной автономией в административном отношении, обеспечивающей каждой общине ее культурные и религиозные права, и население будет иметь возможность установить в указанных местностях земельный закон, соответствующий его пожеланиям;

2) Турции будет обеспечен свободный транзит всяких товаров, отправляемых в Турцию или из нее, через Батумский порт, беспошлинно, без учинения каких–либо задержек и без обложения их каким бы то ни было сборам, с предоставлением Турции права пользоваться Батумским портом без взимания за то специальных сборов.

Для праведения в жизнь этой статьи будет немедленно после подписания настоящего Договора образована Комиссия из представителей заинтерессованных сторон".

xelSekrulebis meSvide muxlSi aRniSnuli iyo, rom mxareebi

SeTanxmdnen "облегчить жителям пограничной зоны переход границы, при условии соблюдения таможенных, полицейских и санитарных правил, которые будут установлены по этому поводу Смешанной Комиссией".

rogorc vxedavT, yarsis xelSekrulebam TiTqmis ucvlelad

gaimeora ruseT-TurqeTis 1921 wlis 16 martis moskovis xelSekrulebis

pirveli da meore muxlebi. ucvlelad ganmeorda moskovis

xelSekrulebis mesame muxlic naxWevanis avtonomiuri teritoriis

Sesaxeb. yarsis xelSekrulebis mexuTe muxlSi aRniSnuli iyo, rom

naxWevanis olqi warmoadgens "автономную территорию под покровительством Азербайджана".

Page 78: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

78

yarsis xelSekrulebis oci muxlidan eqvi muxli ZalaSi Sevida

xelmoweris droidan (1921 wlis 13 oqtombridan), maT Soris iyo meeqvse

muxli, romelic aWaras exeboda. rac Seexeba xelSekrulebis danarCen

muxlebs, isini ZalaSi Sevidodnen ratifikaciis Semdeg. xelSekrulebis

meoce muxli xelismomwer mxareebs avaldebulebda, rac SeiZleba mokle

droSi gaecvalaT saratifikacio sigelebi.

yarsis xelSekrulebis saratifikacio sigelebis gacvla Sedga

erevanSi 1922 wlis 11 seqtembers.

yarsis xelSekrulebas ar hqonia saidumlo muxlebi.

xelSekrulebas daerTo sami damateba, romelTagan arc erTi saidumlo

ar yofila da samive mravaljer iqna gamoqveynebuli. pirvel damatebaSi

dawvrilebiT aris aRwerili TurqeTis Crdilo-aRmosavleT sazRvari,

meore damatebaSi aRwerili iyo TurqeTis sazRvari arpa-Cais zonasa da

mdinare araqsis zonaSi. mesame damateba adgenda naxWevnis avtonomiis

sazRvrebs. yarsis xelSekrulebis samive damatebas xuTive qveynis

warmomadgenlebma cal- calke moaweres xeli.

yarsis xelSekruleba xuT egzemplarad _ qarTul, rusul,

Turqul, azerbaijanul da somxur enebze gaformda. xelSekrulebis

moqmedebis vada gansazRvruli ar yofila.

1992 wlis 30 ivliss TbilisSi gaformda saqarTvelo-TurqeTis

xelSekrulebas. saqarTvelos mxridan xelSekrulebas xeli moawera

saxelmwifo sabWos Tavmjdomarem e. SevardnaZem, TurqeTis mxridan _

premier-ministrma s. demirelma. xelSekrulebis preambulaSi aRniSnulia,

rom mxareebi daicaven maT Soris dadebul yvela xelSekrulebas da

SeTanxmebas dawyebuli 1921 wlis 13 oqtombris yarsis xelSekrulebidan.

saqarTvelo-TurqeTis 1992 wlis 30 ivlisis xelSekruleba aTi

wlis vadiT daido. xelSekrulebaSi aRniSnulia, rom Tu mxareebma

aTwliani vadis amowurvamde sami TviT adre ar ganacxades

xelSekrulebis moqmedebis Sewyvetis Sesaxeb, maSin xelSekruleba

avtomaturad grZeldeba kidev momdevno xuTi wliT. aTwliani vadis

gasvlis Semdeg (2002 w.) arc saqarTvelos da arc TurqeTs 1992 wlis 30

ivlisis xelSekrulebis moqmedebis Sewyvetis Sesaxeb oficialuri

gancxadeba ar gaukeTebiaT, e. i. xelSekruleba kidev xuTi wliT _ 2007

wlamde gagrZelda.

wyaro:

Документы внешней политики СССР. Том 4. Москва, 1960.

literatura:

Page 79: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

79

1. merab vaCnaZe, vaxtang guruli. ruseTTan erTad da uruseTod.

Tbilisi, 2007.

2. mixeil svaniZe. TurqeTis istoria (1299-2000). Tbilisi, 2007

3. Новейшая история Отечества. XX век. В двух томах. Под редакцией А.

Ф. Киселева и Э. М. Щагана. Том 1. Москва, 2002.

danarTi

1921 wlis 13 oqtombris yarsis xelSekrulebis meoTxe muxlidan

Северо-восточная граница Турции (согласно карте русского Генерального

штаба масштабом 1/210000 - 5 верст в дюйме) определяется линией, кторая

начинается у деревн Сарп, расположенной на Черном море, проходит через гору

Хедис-Мта, линию водораздела горы Шавшет _ гору Канныдаг; она следует затем

по старым северным административным границам Ардаганского и Карсского

санджаков по тальвег урек Арпа-чай и Аракса до устья Нижнего Кара-су

(подробное описание границ и вопросы, к ней относящиеся, определены в

приложениях I и II и на прилагаемой карте, подписанной обеими

Договоривающимися сторонами. В случае расхождения между текстом Договора и

картой, решающее значение придается тексту).

Подробное определение и проведение государственной границы в натуре,

равно как и установка пограничных знаков производится Смешанной пограничной

комиссией с одинаковым числом членов от Договаривающихся сторон и с участием

представителя РСФСР.

Документы внешней политики СССР. Том 4. Москва, 1960, стр. 422.

Page 80: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

80

Tavi XVII. saqarTvelo, ruseTi, evropa

(saqarTvelos evropeizaciis gagebisaTvis)

samxreT kavkasiaSi ruseT-osmaleT-sparseTis dapirispireba XIX

saukunis damdegs ruseTis gamarjvebiT dasrulda. qarTuli samefo-

samTavroebi ruseTis imperiam daipyro. is iluzia, rom saxelmwifoebrivi

damoukideblobis dakargvis Semdeg erTmorwmne (marTlmadidebluri)

ruseTis imperiis guberniad gadaqceva qarTveli erisTavis `naklebi

boroteba~ iyo, male daismxvra. ruseTis koloniurma politikam naTeli

gaxada is didi erovnuli safrTxe, romelic erTmorwmune ruseTs

`TavSefarebul~ uZvels qristian ers daemuqra. ruseTis saimperatoro

karma zedmiwevniT zustad gaanaliza saqarTvelos dapyrobisaTvis

brZolaSi sparseTis Sahebisa da osmaleTis sulTnebis mier daSvebuli

Secdomebi. samefo xelisuflebisa da eklesiis avtokefaliis gauqmebiT

ruseTma mtkice safuZveli Seuqmna koloniur politikas. mefobisa da

kaTolikos-patriarqobis gauqmebam mZime mdgomareobaSi Caagdo qarTveli

eri. avtokefaliis gauqmebas mohyva kidev ufro saSiSi movlena _

saqarTvelos eklesiis rusifikacia, anu erovnuli sulis Cakvlis

mcdeloba eklesiaSi (RvTismsaxurebis rusul enaze dawyeba, qarTuli

saeklesio sagaloblebis akrZalva, eklesiebSi freskebis kiris xsnariT

gadaRebva, sasuliero ganaTlebis rusifikacia da sxv.). miTi

`erTmorwmune ruseTis~ Sesaxeb mkacrma sinamdvlem Sescvala. ra darCa

or marTlmadidebel ers _ dampyrobelsa da dapyrobils _ saerTo?

wmida werili, saeklesio samarTali, saeklesio tradicia da

marTlmadideblobis SeubRalavad dcvis miswrafeba. yovelive es aSkara

iyo. da iyo kidev erTi Zalze mniSvnelovani ram, rac cudsa (ruseTsa) da

uaress (sparTeTs, osmaleTs) Soris arCevanis sasargeblod metyvelebda:

Sansi ruseTis meSveobiT qarTveli eris, saqarTvelos dasavlur

samyarosTan dakavSirebisa da im didi tradiciis aRdgenisa, romelic

osmaleTis mier bizantiis dapyrobis (1453 w.) Semdeg daikarga.

iyo Tu ara realuri ruseTis meSveobiT dasavlur samyarosTan

(evropasTan) dakavSireba? ra roli SeeZlo eTamaSa ruseTs saqarTvelors

evropeizaciis procesSi? ramdenad realuri iyo TviT ruseTis

evropeizacia? am kiTxvebze pasuxis gacema XIX saukunis damdegis

saqarTveloSi, cxadia, aravis SeeZlo. ruseTsa da evropaSi uaxles

aTwleulebSi ganviTarebulma movlenebma cxadad daadastura, rom

pasuxis gacema zemoT dasmul kiTxvebze naxevari saukunis Semdegac Zneli

iqneboda.

Page 81: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

81

ruseTis evropeizacia petre I-is (1696-1725) epoqaSi daiwyo. petre I-is

Semdgom, misi memkvidreebis mmarTvelobis wlebSi, es procesi metnaklebi

intensivobiT gagrZelda. ruseTis evropeizaciis istoriaSi

gansakuTrebuli adgili uWiravs imperator ekaterine II-s (1762-1796). verc

petre I-is da verc ekaterine II-is dros ruseTi evropuli sivrcis,

evropuli samyaros nawili ver gaxda. slavuri samyarodan ruseTis

gamoyvana Zalze Zneli aRmoCnda. petre I ruseTs ganagebda rogorc

tipiuri azieli despoti. ekaterine II, evropis monarqebisa da

ganmanaTleblebis winaSe keklucobis miuxedavad, aseve despoturi

meTodebiT ganagebda ruseTs. am periodSi (XVIII saukuneSi) ruseTi ara

marto evropuli sivrcis nawili ver gaxda, aramed evropisaTvis mudmiv

da realur safrTxes warmoadgenda (CrdiloeTis omi, Svidwliani omi,

poloneTis sami danawileba da sxv.). viTareba icvleba napoleonis

Semdgom epoqaSi.

ruseTis imperatori aleqsandre I (1801-1825) napoleonis Semdgomi

epoqis evropis mowyobis mTavari arqiteqtori iyo. `saRvTo kavSiris~

SeqmniT (1815 w.) warmoiSva saerToevropuli sivrce, romlis nawilic

ruseTis imperia gaxda. ruseTis evropeizacias TiTqos xels veraferi

SeuSlida. evropeizaciis procesi Seferxda aleqsandre I-is ucnauri

gardacvalebisa da dekabristTa amboxebis Semdeg (1825 w.). axalma

imperatorma nikoloz I-ma (1825-1855) CaTvala rom dekabristTa ideebi

(monarqiis Secvla konstituciuri monarqiiT an respublikuri

wyobilebiT) evropuli sinamdvilidan iRebda saTaves. ruseTis imperia

1825 wlis Semdegac evropuli samyaros nawilad rCeboda, magram amjerad

ruseTma `saRrTo kavSiris~ principebidan gamomdinare revoluciebisagan

evropis saxelmwifoebis dacva ido Tavs. 1830 wlisa da 1848 wlis

revoluciebis dros evropis monarqebs ruseTis mxardaWera marTlac

sWirdebodaT, magram ruseTis metismeti aqtiuroba, cxadia, ar moswondaT.

nikoloz I evropis qveynebSi revoluciis winaaRmdeg brZolas TiTqmis

ruseTis saSinao saqmed miiCnevda. 1830 wels imperators Tavisi

oficrebisaTvis ase miumarTavs: `batonebo! SekazmeT cxenebi, parizSi

revoluciaa!~ cxadia, yovelive es aRizianebda evropas. saerTo jamSi

evropis saxelmwifoebis Sinaur saqmeebSi ruseTis Carevas venaSi,

parizSi, londonsa da berlinSi arasasurvel, saSiS movlenad

ganixilavdnen da ruseTis dasasjelad emzadebodnen. dasavleT evropis

saxelmwifoebma SemTxveva xelidan ar gauSves da yirimis omis dros (1853-

1856 ww.) ruseTis dasjis gegma nawilobriv sisruleSi moiyvanes _

maxlobel aRmosavleTsa da balkaneTSi ruseTis poziciebi Sesustda.

ruseTisa da evropis mosalodneli konfrontaciis Tavidan acileba

mxolod nikoloz I-is moulodneli gardacvalebis (1855 w.) wyalobiT

Page 82: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

82

gaxda SesaZlebeli. axalma imperatorma aleqsandre II-m (1855-1881) ruseTis

evropeizaciis axali, didi gegma SeimuSava da energiulad Seudga mis

realizebas.

saboloo jamSi XIX saukunis pirvel naxevarSi saqarTvelo ruseTis

meSveobiT evropul samyaros ver daukavSirda, evropeizaciis gzaze

seriozuli nabiji ver gadadga win. mTlianobaSi aRebuli (iSviTa

gamonakliss ar vgulisxmobT) saqarTvelosTvis miuwvdomeli darCa

evropuli ganaTleba, mecniereba da kultura (mwerloba, mxatvroba,

musika, qandakeba, arqiteqtura). saqarTvelos evropeizaciis xarisxi

sakuTriv ruseTis evropeizaciis xarisxze gacilebiT dabali iyo.

saqarTvelo, CamorCenili ruseTis kolonia, kidev ufro CamorCenili iyo.

saqarTvelosa da kavkasiis centri Tbilisi tipiur aziur qalaqad

rCeboda. kulturuli winsvlis TvalsazrisiT qarTulma sazogadoebam

naxevari saukunis ganmavlobaSi garkveuli progresi ganicada, magram es

ruseTis gziT saqarTvelos evropeizaciis Sedegi ar yofila. yovelive es

ruseTis gareSec moxdeboda, radgan mas safuZveli XVIII saukuneSi daedo.

mogvianebiT mavani da mavani saqmes ise warmoaCens, rom TiTqos evropa

qarTveli erisaTvis ruseTma aRmoaCina. arada evropasTan politikuri da

kulturuli kavSirebi saqarTvelos ukve saxelmwifoebriobis gariJraJze

hqonda. es kavSirebi osmaleTis mier bizantiis imperiis ganadgurebisa

(1453 w.) da erTini qarTuli saxelmwifos daSlis Semdeg TandaTan

sustdeba da qreba. magram es sulac ar niSnavda ideis kvdomas. ideis

realizeba XVIII saukunis damdes scada vaxtang VI-m. gancdili marcxis

miuxedavad XVIII saukunis meore naxevarSi evropa ganaTlebis,

mecnierebisa da kulturis TvalsazrisiT saqarTveloSi, gansakuTrebiT

qarTl-kaxeTis samefo karze, cxovel interess iwvevda. ideis realizeba

rom ver moxerxda es Seqmnili politikuri viTarebiT iyo gapirobebuli.

ruseTi ase Tu ise eziara evropul kulturas, magram politikuri,

ekonomikuri da socialuri ganviTarebis TvalsazrisiT (kapitalizmis

damkvidrebis TvalsazrisiT) ruseTsa da evropis saxelmwifoebs Soris

ufskruli iyo. praqtikulad ruseTi feodalur qveyanas warmoadgenda,

anu evropas CamorCeboda 100-150 wliT. feodaluri qveyana iyo

saqarTveloc. feodalizmi da evropeizacia ki Tavsebadi cnebebi ar aris,

ufro zustad nawilobriv Tavsebadia. evropeizacia upirveles yovlisa

gulisxmobs politikuri, ekonomikuri da socialuri sistemis

identurobas. ruseTsa da, cxadia, saqarTveloSic amisi niSnebic ki ar

arsebobda.

aleqsandre II-m ruseTis politikuri, ekonomikuri da socialuri

sistemis reforma da evropulTan misadageba gadawyvita. batonymobis

gauqmebiT (1861 w.) imperatorma safuZveli gamoacala feodalizmis

Page 83: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

83

socialur da ekonomikur sistemas, xolo uaRresad demokratiuli

sasamarTlo reformiT (1864 w.), aseve adgilobrivi (saerobo, sasoflo,

saqalaqo) mmarTvelobisa (1864-1870 ww.) da samxedro (1874 w.) reformebiT

ruseTis ganaxlebisa da aRorZinebiT didi gegmis realizeba daiwyo.

ruseTSi konstituciis SemuSaveba da politikuri, ekonomikuri da

socialuri sistemis Zireuli gardaqmna arc Tu ise Soreuli momavlirs

saqme iyo. erTi SexedviT ise Canda, rom ruseTis evropeizacia Sedga.

saqarTvelosaTvis amas Zalze didi mniSvneloba hqonda.

aleqsandre II-is gegma ganuxorcielebeli darCa. es gapirobebuli iyo

Semdegi mizeziT. dasavleT evropis saxelmwifoebSi damkvidrebulma

stabilurma politikurma, ekonomiurma da socialurma sistemam asparezi

ar misca socialisturi moZraobis sxvadasxva mimdinareobebs, memarcxene-

eqstremistur Zalebs. socialistebs saxelmwifo Zalauflebis xelSi

Cagdebis imedi gadaewuraT. parizis komuna (1871 w.) iyo ukanaskneli

`socialisturi eqsperimenti~ dasavleT evropaSi. evropuli demokratia

gacilebiT Zlieri aRmoCnda vidre socialistTa saerTaSriso

gaerTianeba `pirveli internacionali~ (Seiqmna 1864 w.). saboloo jamSi

pirveli internacionali gakotrda (daiSala 1876 wels). dasavleT

evropaSi partiul-klanur-seqtantur azrovnebaze saxelmwifoebrivma

azrovnebam gaimarjva. evropaSi gakotrebulma socialistebma Tvali

ruseTs miapyres da gadawyvites `socialisturi eqsperimenti~ swored

ruseTSi gadaetanaT. cxadia, es xels aZlevda evropis saxelmwifoTa

xelisufalT. es is periodia (XIX saukunis 60-70-iani wlebi), roca

ruseTSi aleqsandre II-is reformebi xorcieldeboda anu ruseTis

evropeizaciis bedi wydeboda. evropaSi gakotrebuli socialistebi,

cxadia, mixvdnen, rom Tu ruseTSi dasavleT evropis tipis politikuri,

ekonomikuri da saxelmwifo sistema Camoyalibleboda, maSin maT

ruseTSiac aRar eqnebodaT perspeqtiva. ruseTSi `socialisturi

eqsperimentis~ gadatana aucilebels xdida iq mimdinare reformebis

CaSlas, ruseTSi socialuri daZabulobis Seqmnas da mis mudmivad

SenarCunebas. dasavleT evropidan marTulma rusma socialistebma

(narodnikebma) ruseTSi manamde arnaxuli destruqciuli saqmianoba

gaaCaRes. narodnikebis agenturam SeaRwies TiTqmis yvela saxelmwifo

struqturaSi, maT Soris upirveles Zalovan uwyebaSi _ JandarmeriaSi.

saidumlo revoluciuri organizaciebi aRmocenda ruseTis imperiis

TiTqmis yvela regionSi. ruseTs teroris Zlierma talRam gadauara. 1881

wlis 1 marts, ramdenime warumatebeli mcdelobis Semdeg, narodnikebma

imperatori aleqsandre II mokles. axalma imperatorma aleqsandre III-m

(1881-1894) ruseTis xsna demokratiuli reformebis SeCerebasa da

politikuri reJimis gamkacrebaSi dainaxa. narodnikebsac swored es

Page 84: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

84

undodaT. ruseTSi daiwyo omi xelisuflebasa da narodnikebs Soris.

narodnikebma sikvdiliT dasjis ganaCeni gamoutanes imperator

aleqsandre III-s, Tumca misi sisruleSi moyvana ver SesZles. XIX saukunis

80-90-ian wlebSi samoRvaweo asparezze gamovidnen social-demokratebi da

narodnikebis dawyebuli saqme kidev ufro farTo masStabiT da, rac

mTavaria, ufro organizebulad gaagrZeles. ase daiwyo ruseTis didi

tragedia.

yovelive amis saboloo Sedegi is iyo, rom ruseTis evropeizacia verc

XIX saukunis meore naxevarSi Sedga. XIX saukunis miwurulisa da XX

saukunis damdegisaTvis politikuri, ekonomikuri da socialuri sistemis

TvalsazrisiT ruseTi warmoadgenda saxelmwifos, romelic sadRac,

evropasa da azias Sua, CarCa. politikuri, ekonomikuri da socialuri

ganviTarebis doniT ruseTsa da dasavleT evropis saxelmwifoes Soris

ufskruli iyo. evropeizacia daetyo mxolod ganaTlebas, mecnierebasa da

kulturas. am TvalsazrisiT ruseTi tols ar udebda evropas, xSir

SemTxvevaSi ki uswrebda kidec. sxva mxriv CamorCena aSkara iyo. ruseTis

politikuri, ekonomikuri da socialuri sistema susti da arastabiluri

aRmoCnda. xelisuflebisa da socialistebis brZola ruseTSi

saxelmwifoebriobis krizisSi gadaizarda. nikoloz II-is (1894-1917)

mmarTvelobis wlebSi es krizis dRiTi-dRe Rrmavdeboda da SeuZlebels

xdida qveynis politikuri, ekonomikuri da ocialuri sistemis

ganaxlebas. permanentuli krizisi 1917 wlis Teberval-martSi ruseTis

imperiis ngreviT damTavrda. `socialisturi eqsperimenti~ Sedga,

xelisuflebis saTaveSi memarcxene-eqstremistuli Zala, Tavisi partiul-

klanur-seqtanturi azrovnebiT cnobili social-demokratebi

(bolSevikebi) movidnen.

ruseTis imperiis SemadgenlobaSi arsebobis asi wlisTavze qarTveli

erisaTvis evropeizacia aseT suraTs iZleoda: XIX saukunis ganmavlobaSi

imperiis did samecniero centrebSi moRvaweobdnen msoflio mniSvnelobis

qarTveli mecnierebi, romelTac didi Rvawli dades rusuli mecnierebis,

ruseTis ganaTlebis sistemis evropeizacias. ras warmoadgenda am

droisaTvis saqarTvelo? mecnierebisa da ganaTlebis mixedviT Tu

vimsjelebT, saqarTvelos evropeizaciaze saubaric ki ar SeiZleboda.

saqarTveloSi ar arsebobda samecniero-kvleviTi centrebi (institutebi),

universiteti, politeqnikuri instituti, samedicino instituti,

samxatvro akademia, konservatoria, umaRlesi samxedro saswavlebeli

(samxedro akademia), umaRlesi sasuliero saswavlebeli (sasuliero

akademia). yovelive es hqonda metropolias (ruseTs) da ar hqonda mis

kolonias (saqarTvelos). ufro metic, universitetebi sakuTriv ruseTis

(velikorosiis) garda arsebobda ruseTis imperiis miero dapyrobil

Page 85: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

85

estoneTSi (tartuSi), ukrainasa (kievSi, odesaSi) da poloneTSi

(varSavaSi). saqarTvelosaTvis gamonaklisi ar iqna daSvebuli. maSin,

rodesac universiteti, Tundac rusulenovani, evropeizaciis, evropuli

ganaTlebis, mecnierebisa da kulturis damkvidrebis SesaniSnavi kera

iqneboda. aseTi kera (Tbilisis universiteti) Zalze dagvianebiT, ruseTis

imperiis ngrevis Semdeg _ 1918 wels Seiqmna. mrewvelobis ganviTaoebiT,

qalaqis infrastruqturiT, gzebiTa da satransporto qseliT,

kavSirgabmulobis saSualebebiT, janmrTelobis dacvis sistemiT

saqarTvelo evropis qveynebs ki ara ruseTsac bevrad CamorCeboda. kidev

ufro mZime mdgomareoba iyo soflad. 1917 wlisaTvis saqarTvelos

sofelSi kidev iyvnen glexebi, romlebic droebiT valdebuli glexebis

kategorias miekuTvnebodnen, anu batonymobis gauqmebiT ver isargebles

da memamulisagan miwa ver gamoisyides. socialuri urTierToba, miwiT

sargeblobis wesi XIX saukunis 60-iani wlebis damdegis doneze gaiyina.

sasoflo-sameurneo teqnika, ufro zustad miwis damuSavebis saSualebani,

primitiuli iyo, Tanamedrove agronomiuli codnis gamoyeneba Zalze

mcire masStabiT warmoebda. sofelsa da qalaqs Soris sasaqonlo

urTierToba kapitalizmis ganviTarebis pirveli stadiis dones ver

gascda.

XX saukunis damdegidan 1917 wlamde ekonomikuri da socialuri

ganviTarebis TvalsazrisiT winsvlas adgili ar hqonia. saqarTvelos

evropeeizacia uperspeqtivod gamoiyureboda. ruseT-iaponiis omma (1904-1905

ww.), 1905-1907 wlebis revoluciam, pirvelma msoflio omma (1914-1918 ww.)

saqarTvelos ekonomika kidev ufro mZime mdgomareobaSi Caagdo.

romanovebis imperiis aRsasrulisaTvis (1917 wlis marti) cxadze

ucxadesi gaxda: ruseTis meSveobiT saqarTvelos evropeizacia miTi iyo.

ruseTis saimperatoro kars, ruseTis mTavrobas saqarTvelos

evropeizacia dauSveblad miaCnda. ruseTis imperiis xelisuflebas

saqarTvelos evropeizacia im doniTac ki ar surda, ra doniTac TviT

ruseTis (velikorosiis) evropeizacia moxda. ruseTs ar surda

saqarTvelSi ganaTlebis evropuli sistemis Seqmna, ar surda mecnierebis

kerebis daarseba, qarTul-evropuli kulturuli urTierTobis

ganviTareba da gaRrmaveba. saboloo jamSi aseTi Sedegi miviReT: ruseTis

imedad aziuri samyarodan evropuli samyarosaken TiTqosda daZruli

qarTveli eri, saqarTvelo imedgacruebuli darCa, evropeizaciis

nacvlad uzarmazari imperiis `ganapira mxaris~, koloniis xvedri gvergo.

amis SecnobisaTvis 117 weli gaxda saWiro.

zemoT Tqmulis miuxedavad unda aRiniSnos, rom ruseTis meSveobiT

saqarTvelos evropeizaciis imedi mTlianad usafuZvlo ar aRmoCnda. XX

saukunis damdegs samoRvaweo asparezze gamosulma, ruseTis

Page 86: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

86

sauniversiteto centrebSi aRzrdilma, evropuli mecnierebis miRwevebs

dauflebulma qarTvelma mecnierebma ivane javaxiSvilma, petre

meliqiSvilma, korneli kekeliZem, akaki SaniZem, ivane beritaSvilma,

Salva nucubiZem, dimitri uznaZem, aleqsandre janeliZem safuZveli

Cauyares qarTul (Tbilisis) universitets. Tbilisis universiteti

saswavlo da samecniero procesis organizebisa da akademiuri doniT

evropuli universiteti iyo. xsenebul mecnierTa ZalebiT daarsda 1940

wels saqarTvelos mecnierebaTa akademia. evropuli kulturis sasikeTo

gavlena ganicada XX saukunis damdegis qarTulma kulturam (mwerlobam,

mxatvrobam, musikam, qandakebam, arqiteqturam). yovelive es, erTi

SexedviT, arc ise cotaa, magram Zalze cotaa imis gaTvaliswinebiT, ra

safasuric gadaixada yovelive amaSi qarTvelma erma XIX saukunis

damdegs. Zalze cotaa imitomac, rom XX saukunis miwuruls, ori

saukunis dagvianebiT, Cven igive gzis gavla xelaxla daviwyeT, oRond

amjerad uruseTod.

Page 87: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

87

sarCevi

winasityva

rusuli samyaro (Sesavlis magier) (v.guruli) Русский мир (Вместо предысловия) (В. Гурули)

Tavi I. saqarTvelos dapyroba ruseTis mier (1801-1810) (v.guruli,

m.vaCnaZe)

1. qarTl-kaxeTis mefis giorgi XII-is `saTxovari punqtebi~

(1800 w. 24 ivnisi) ruseTis imperator pavle I-s (m.vaCnaZe)

2. ruseTis imperator pavle I-is manifesti qarTl-

kaxeTis samefos gauqmebis Taobaze (1801 w. 18 ianvari) (m.vaCnaZe)

3. ruseTis imperator aleqsandre I-is manifesti qarTl-kaxeTis

samefos gauqmebis Taobaze (1801 w. 12 seqtemberi) (v.guruli)

4. samegrelos samTavros Sesvla ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi (1803

w.) (v.guruli)

5. imereTis Sesvla ruseTis imperiis qveSevrdomobaSi.

elaznauris traqtati (1804 w. 25 aprili) (v.guruli)

6. elaznauris traqtatis ganaxlebis cda (v.guruli)

7. afxazeTis samTavros Sesvla ruseTis imperiis

qveSevrdomobaSi (1808-1810 ww.) (m.vaCnaZe)

Tavi II. saqarTvelos samociqulo marTlmadidebli eklesiis

avtokefaliis gauqmeba (v.guruli)

Tavi III. ruseT-osmaleTis 1812 wlis 16 maisis sazavo xelSekruleba

(buqarestis traqtati) (m. vaCnaZe)

Tavi IV. ruseT-iranis 1813 wlis 12 oqtombris sazavo xelSekruleba

(gulisTanis traqtati) (m. vaCnaZe)

Tavi V. ruseT-iranis 1828 wlis 10 Tebervlis sazavo xelSekruleba

(TurqmanCais traqtati) (m. vaCnaZe)

Tavi VI. ruseT-osmaleTis 1829 wlis 2 seqtembris sazavo

xelSekruleba (adrianopolis traqtati) (m. vaCnaZe)

Tavi VII. ruseT-safrangeT-inglis-osmaleT-sardiniis 1856 wlis 18

(30) martis sazavo xelSekruleba (parizis traqtati) (m. vaCnaZe)

Page 88: saqarTvelo-ruseTis urTierToba (1801-1921) · saxelmwifo sabWom mxari dauWira qarTuli samefos ruseTis imperiaSi Sesvlas. saxelmwifo sabWos gadawyvetilebas daeTanxma imperatori aleqsandre

88

Tavi VIII. ruseT-osmaleTis 1878 wlis 19 Tebervlis (3 martis)

preliminaruli sazavo xelSekruleba (san-stefanos zavi) (v.guruli)

Tavi IX. ruseT-inglisis 1878 wlis 18 (30) maisis SeTanxmeba san-

stefanos sazavo xelSekrulebis Secvlis Taobaze (londonis SeTanxmeba)

(m. vaCnaZe)

Tavi X. ruseT-germania-avstria-ungreT-safrangeT-inglis-italia-

osmaleTis 1878 wlis 1 (13) ivlisis xelSekruleba (berlinis traqtati)

(v.guruli)

Tavi XI. ruseT-osmaleTis 1879 wlis 27 ianvris (8 Tebervlis) sazavo

xelSekruleba (stambolis xelSekruleba) (m. vaCnaZe)

Tavi XII. ruseT-germania-avstria-ungreT-bulgareT-osmaleTis 1918

wlis 3 martis sazavo xelSekruleba (brest-litovskis zavi) (v.guruli)

Tavi XIII. saqarTvelo-osmaleTis 1918 wlis 4 ivnisis xelSekruleba

(baTumis xelSekruleba) (v.guruli)

Tavi XIV. saqarTvelo-ruseTis xelSekruleba (1920 w. 7 maisi) (v.guruli)

Tavi XV. ruseT-osmaleTis 1921@wlis 16^ martis xelSekruleba (moskovis

xelSekruleba) (v.guruli)

Tavi XVI. yarsis xelSekruleba (1921 w. 13 oqtomberi) (v.guruli)

Tavi XVII. saqarTvelo, ruseTi, evropa (saqarTvelos

evropeizaciis gagebisaTvis) (v.guruli)