3.03.2016

Abdjad- r b lifbasında h rfl rin mü yy n ardıcıllığı, h r ə ə ə ə ə ə ə əh rfin öz r q msal m nası var. Adlar ilk dörd h rfd n m l ə ə ə ə ə ə ə ə əg lir.ə - alef (а) -1, be (b) - 2, djim (dj) - 3, dal (d) - 4. Ad t n ə əh rfl rin r q msal m nası istifad olunurduə ə ə ə ə ə : - astrol biyaə ; -xronoqramları t rtib ed ndə ə ə; - Xüsusi nömr l m ( l yazısının v ya kitabın paqinasiya- ə ə ə ə əs hif l ri)ə ə ə ;

Abdjad- r b lifbasında h rfl rin mü yy n ardıcıllığı, h r ə ə ə ə ə ə ə əh rfin öz r q msal m nası var. Adlar ilk dörd h rfd n m l ə ə ə ə ə ə ə ə əg lir.ə - alef (а) -1, be (b) - 2, djim (dj) - 3, dal (d) - 4. Ad t n ə əh rfl rin r q msal m nası istifad olunurduə ə ə ə ə ə : - astrol biyaə ; -xronoqramları t rtib ed ndə ə ə; - Xüsusi nömr l m ( l yazısının v ya kitabın paqinasiya- ə ə ə ə əs hif l ri)ə ə ə ;

Rəqəmin qiyməti həmin rəqəmin neçənci yerləşməsindən asılı deyil.Mövqesiz say sistemlərinə misal olaraq Roma say sistemini ,əlifba sistemlərini göstərmək olar.

Onluq say sistemində 10 ədədinin oynadığı rolu Babilistanda mövqeyə görə nömrələmədə 60 ədədi oynayırdı; ona görə də bu nömrələməni 60-lıq nömrələmə adlandırırdılar. Altmışlıq nömrələmədən müasir dövrdə vaxt hesablamalarında istifadə olunur. Məsələn, 60 saat, 60 dəqiqə və s.

Say sistemləri iki böyük qrupa bölünür:Say sistemləri iki böyük qrupa bölünür:

Mövqeli v mövqesizəMövqeli v mövqesizəƏdədi əmələ gətirən eyni işarələr, yerindən asılı olaraq müxtəlif ədədləri təyin edir.

Ədədi təşkil edən rəqəmlər tutduğu yerindən asılı olmayaraq həmişə eyni ədədi göstərir

( )m

mn

nn

nq qaqaqaqaqaqaA −−

−−

−−

−−

−− +++++++= ...... 2

21

10

02

21

1

İkilik say sisteminin r q ml rini (0 v 1) ifad etm k üçün 2 dayanıqlıə ə ə ə ə əv ziyy ti olan elementl d n istifad olunur ki, onlar da quruluşca sad ə ə ə ə ə əolub, ucuz başa g lir v iş etibarlılığı yüks k olur. İkilik d dl r ə ə ə ə ə əüz rind hesab m ll rinin aparılması dig r say sisteml rin nisb t n ə ə ə ə ə ə ə ə ə əsad olduğundan, kompüterd asan h yata keçirilir. İkilik say sistemi ə ə əm ntiqi k miyy tl ri ifad edilm si üçün çox lverişli olduğundan, ə ə ə ə ə ə əm ntiqi m ll rin v funksiyaların yerin yetirilm si asanlaşırə ə ə ə ə ə ə .

İkilik say sisteminin r q ml rini (0 v 1) ifad etm k üçün 2 dayanıqlıə ə ə ə ə əv ziyy ti olan elementl d n istifad olunur ki, onlar da quruluşca sad ə ə ə ə ə əolub, ucuz başa g lir v iş etibarlılığı yüks k olur. İkilik d dl r ə ə ə ə ə əüz rind hesab m ll rinin aparılması dig r say sisteml rin nisb t n ə ə ə ə ə ə ə ə ə əsad olduğundan, kompüterd asan h yata keçirilir. İkilik say sistemi ə ə əm ntiqi k miyy tl ri ifad edilm si üçün çox lverişli olduğundan, ə ə ə ə ə ə əm ntiqi m ll rin v funksiyaların yerin yetirilm si asanlaşırə ə ə ə ə ə ə .

Səkkizlik say sistemi – ikilik sistemin təbii ümumiləşməsidir. Rəqəmləri 0,1,2,3,4,5,6,7 – dən ibarətdir. Qeyd edək ki, İsveç kralı XII Karl 1717-ci ildə 8-lik sistemilə maraqlanmış, onu 10-luq sistemdəndə əlverişli hesab etmiş və hətta həmin sistemi ümumdövlət standartı kimi qəbul etdirmək istəmişdir. Qəfil ölüm onun bu arzusunu həyata keçirməyə mane olmuşdur. Burada toplama 7+1=10(8), 6+2 =10, 5+3 =10, 4+4=10(10) əsasında aparılır.

Onaltılıq say sisteminin əsası 16-dır. Müasir kompüterdə əsasən 16-lıq saysistemi tətbiq olunur. 16-lıq say sisteminin 0-dan 9-a qədər rəqəmi onluq saysistemindən götürülmüş, qalan 6 rəqəm isə latın əlifbasının A-dan F-ə qədər (hərfləri qəbul olunmuşdur)0,1,……..,9, A, B, C, D, E, FBu sistemdə toplama və vurma cədvəllərini tərtib etmiək üçün, F+1=10, E+2=10,D+3=10, C+4=10, B+5=10, A+6=10 hesablamaları əsas götürülür.

Tam d dl rin bir sistemd n dig rin keçirilm si üçün bölm ə ə ə ə ə ə ə əqaydasından istifadə olunur. q say sistemind ki d d ardıcıl olaraq p ə ə ə

sasına bölünür, bölm q sayə ə sistemind n aparılır. Bölm o vaxta ə əq d r davam etdirilir ki, növb ti qism t p-d nə ə ə ə ə kiçik olur. Sonuncu qism ti v alınmış qalıqları onların alınma ardıcıllığının ə ə və əksinə soldan-sağa düzm kl , yeni sistemd ki tam d d alınırə ə ə ə ə

Tam d dl rin bir sistemd n dig rin keçirilm si üçün bölm ə ə ə ə ə ə ə əqaydasından istifadə olunur. q say sistemind ki d d ardıcıl olaraq p ə ə ə

sasına bölünür, bölm q sayə ə sistemind n aparılır. Bölm o vaxta ə əq d r davam etdirilir ki, növb ti qism t p-d nə ə ə ə ə kiçik olur. Sonuncu qism ti v alınmış qalıqları onların alınma ardıcıllığının ə ə və əksinə soldan-sağa düzm kl , yeni sistemd ki tam d d alınırə ə ə ə ə

İkilik İkilik ,s,s kkizlikəkkizlikə ,, onaltılıq say onaltılıq say sisteml rin keçidə əsisteml rin keçidə ə

2510=11012 21710=3318 3710=4587710=4D16

101011,0112=?10

5 4 3 2 1 0 -1 -2 -3

+1==

+1

+1

=

Digər say sistemlərindən onluq say sisteminə keçmək üçün həmin ədədin mərtəbələrini qeyd edirik.

2 1 0 -1 -2

108 ?24,127 =10

21012

3125,870625,025,071664

8482878281

=++++==⋅+⋅+⋅+⋅+⋅ −−

Kəsr ədədləri 10-luq say sistemindən digər say sisteminə keçmək üçün ədədin tam hissəsini bildiyimiz qayda ilə, kəsr hissəni isə keçəcəyimiz say sisteminin əsasına vurub tam hissəni götürürük. Bu əməliyyat kəsr hissə “0” olana və ya dövr alınana kimi davam etdirilir.

0,1875 x 2=0,375

0,375 x 2=0,75

0,75 x 2=1,5

0,5 x 2=1,0

0.187510=?2

0,1875 = 0,0011