Univerzitet “sv. Kliment Ohridski”-BitolaTehni~ki fakultet

Seminarska rabota popredmet: Odr`liv energetski razvoj

TEMA:

-Koristewe na Geotermalnata Energija (sostojba, postrojki, razvoj)

Izrabotile: Broj na indeks:

Zoran Relu{kovski 621

Marjana Pecevska 623

\ur|ica ]imova 626predmetni profesori: Otsek: Ma{inskired. prof. Nasoka: Industriski MenaxmentAkademik Gligor Kanev~e Izrabotena na: 13.05.2007ass. m-r Igor Andreevski

1

SOR@INA:

1. VOVED ____________________________________________________________________32. NOVI IZVORI NA ENERGIJA_____________________________________________43. POTEKLO NA GEOTERMALNATA ENERGIJA______________________________5 3.1 UPOTREBA I PODELBA NA GEOTERMALNATA ENERGIJA____________ 6 3.2 GEOTERMALNATA ENERGIJA NA PODZEMNI FLUIDI _______________7 3.3 GEOTERMALNATA ENERGIJA NA SUVITE KARPI_____________________84. KORISTEWE NA GEOTERMALNA ENERGIJA VO SVETOT _________________8 4.1 GEOTERMALNA ENERGIJA VO EVROPA _______________________________10 4.2 GEOTERMALNA ENERGIJA VO ISLAND _______________________________145. GEOTERMALNI POSTROJKI______________________________________________15 5.1 ELEKTI^NO PROIZVODSTVO PREKU GEOTERMALNATA PAREA ____17 5.2 GEOTERMALNI PUMPI _______________________________________________19 5.3 PODELBA NA GEOTERMALNITE SISTEMI___________________________21 5.4 GEOTERMALNI PUMPI NA „FONKO“ _________________________________236. GEOTERMALNITE IZVORI SE IDNINATA NA TOPLINSKATA ENERGIJA___________________________________________________________________247. KORISTEWE NA GEOTERMALNA ENERGIJA VO MAKEDONIJA__________24 7.1 SOSTOJBA NA GEOTERMALNATA ENERGIJA VO [TIP_______________25 7.2 KORISTEWE NA GEOTERMALNA ENERGIJA VO KO^ANI ____________278. MO@NA ZABRANA ZA DUP^EWE NA ZEMJATA VO MAKEDONIJA______ 309. IZVORI NA ZAGADUVAWE _______________________________________________3110. ZAKLU^OK I KORISTENA LITERATURA _______________________________32

2

1. VOVED

Va`nosta na energijata za kvalitetot na ~ovekovoto `iveewe e ogromna. Denes e nezamisliv `ivotot bez koristewe na energijata za ~ove~kite potrebi vo site sveri na negoviot `ivot.

Poradi enormnoto tro{ewe na energijata stalno se insistira na nejzino {tedewe, i na pronao|awe na alternativni izvori na energija.

Energijata i energetskite izvori vo svetot predizvikaa mnogu vojni-koi i den denes se odvivaat. Kontrolata na energetskite izvori e edna od najglavnite prioriteti na visokorazvienite zemji.

Energijata vlijae vo:− Industrijata i Proizvodstvoto 32%− Transport 28%− Grade`ni{tvo 22%− Komercijalot 18%

Sl.1 Op{to koristewe na Energijata

Energetskite izvori mo`eme da gi podelime grubo na Neobnovlivi i obnovlivite.

Neobnovlivi izvori na energija se:− oil ( petroleum) – nafta− Natural gas and propan – priroden gas i plin− coal – jaglen− uranium – uranium

Obnovlivi izvori na energija se:− hydropower (water) – hidroenergija− solar – son~eva energijata− wind – energija na veterot− geothermal – geotermalna energija− biomass – energija od biomasite

3

2. NOVI IZVORI NA ENERGIJA

Vnatre{nosta na Zemjata e potopla od nejzinata povr{ina, toa go doznavame na pove}e na~ini: pri bu{ewe ili rudarski iskopuvawa, kako i od `e{kite izvori voda od podlabokite sloevi na zemjata.

Toa najo~igledno go poka`uvaat vulkanskite erupcii, koga od vnatre{nosta na Zemjata izleguva v`e{tena lava. Spored dene{nite sfa}awa glaven del od toplinata e posledica na radioaktivnite raspa|awa na pote{kite elementi vo zemjinata kora, a eden del topliona doa|a od `e{kata vnatre{nost pod korata.

Osven od radioaktivnite raspa|awa, toplinata vo Zemjata se sozdava i na drugi na~ini: egzoenergetski hemiski rakcii, kristalizacija i stvrdnuvawe na rastopenite karpi.

Spored toa deka energijata sekoga{ se dvi`i od vnatre{nosta kon povr{inata, znaeme deka golema koli~ina na toplinska energija e akumulirana vo centarot na Zemjata, koja se nao|a na okolu 3km pod Zemjinata povr{ina, kade {to e akumulirano 43*1024 J energija.

Teoretski gledano ovaa koli~ina na energija e dovolna za da go pokrie baraweto na elektri~na energija na celiot svet vo narednite 100.000 godini. No ovie presmetki ne mo`e so sigurnost da se ka`i deka se celosno to~ni, no tie uka`uvaat na toa deka golemo koli~estvi na taa energija mo`e da se ivle~e preku koristeweto na geotermalnata energija.

Sl. 2 Sostav na Zemjata

Sredi{nicata na na{ata planeta Zemja e ispolneta so magma - која е всушност течна лава со перманетна температура од 1600 до 700ºC. За користење на геотермалната енергија во светските научни кругови се дискутира со децении наназад и во се почестите кризи кои ги предизвикуваат скоковите на цените на фосилните горива, се актуелизираат и алтернативните видови на енергија меѓу нив и геотермалната енергија.

4

Sl.3 Koristewe na Geotermalnata Energija

Дупчењата за да се добие добар и стабилен извор на геортемална енергија се многу длабоки и доста скапи - а воедно се и ризични. Никој сеуште не ни помислува да дупчи до срцевината на земјата до магмата, бидејки сеуште никој не пронашол начин како да контролира и користи еnергијата од магмата т.е. вулканите и вулканската лава.

Nо има безброј дупчења до околината на магмата до топлата геотермална вода, кои може да се носат до површината на земјата i најчесто тие сами излегуваат на површината носејки ја и топлината со себе.Оваа топлина може да се akumulira и користи како извор на енергија најчесто за затоплување на домовите или во земјоделието за оранжериско производство, а ако има доволен капацитет има nачин и да се произведе електрична енергија од геотермалните извори.

3. POTEKLO NA GEOTERMALNATA ENERGIJA

Zborot geothermal e dobien od dvata gr~ki zborovi: geo (earth) zemja, i thermal (heat) toplina.

Geotermalnata energija pretstavuva toplinata {to se nao|a vo vnatre{nosta na Zemjata. Golema toplina se sozdava vo vnatre{nosta na Zemjata i taa toplina (energija) postojano se dvi`i od dlabo~inata na Zemjata, pa se do nejzinata povr{ina. Najgolem del od toplinskata energija se transportira kako toplinski akumulator no na odredeni lokacii: vulkanite vo geotermalnite zoni, masiven transport na lava i topla voda, koi pretstavuvaat pogolem izvor na energija, no tie se pojavuvaat samo po sebe, so akumulirawe na toplinata.

5

Sl.4 Geotermalen/Hidrotermalen sistem

Koristeweto na geotermalnata energija po~nalo pred okolu 70 godini. Proizvodstvoto na geotermalnata energija zna~itelno se zgolemuva vo poslednite tri decenii, i za vreme od toj period, proizvodstvoto na elektri~na energija niz celiot svet porasna za okolu 9% za koristewe na geotermalnata energija. Ova e najverojatno najgolemata vrednost na koristewe na eden izvor na energija, vo sporedba so drugite obnovlivi izvori na energija.

Najpogodno mesto za proizvodstvo na geotermalna energija e onamu kade {to koncentracijata na toplinskata energija e najgolema, naj~esto kaj vulkanite ili vo geotermalnite zoni koi se nao|aat {irum Zemjata.

Ako ja transportirame toplinata od vnatre{nosta na Zemjata kako proces na ladewe, toga{ zaklu~okot e deka ladeweto e mnogu poefektivno kaj vulkanite ili vo geotermalnite zoni otkolku kaj normalnite mesta kade akumuliraweto na toplinata e glaven proces za ladewe.

3.1 UPOTREBA I PODELBA NA GEOTERMALNATA ENERGIJA

Za pravilno da se iskoristi geotermalnata energija potrebno e da se znae deka toplotnata energija mo`e da se koristi samo ako postoi temperaturna razlika, inaku povr{ina na zemjata bi bila laden rezervoar.

Dve komponenti ja opi{uvaat prirodata na geotermalnata energija:− Dvi`eweto na postojanata energija (toplina) e od vnatre{nosta kon povr{inata

na Zemjata; i

6

− Toplinskata energija se nao|a na suvite karpi. So ogled na toa deka geotermalnata energija mo`e da se gleda kako postojana, i pravilno e da se klasificira kako obnovliv energetski izvor na energija. Ako energijata (toplina) e trgnata od suvite karpi, toga{ so pomo{ na toplinata taa energija ke bide obnovena samostojno. No vo slu~aj kade akumulirawetro na toplina e edinstveniot proces, toga{ obnovuvaweto ke se odviva vo podolg vremenski period.

Sprored procenkata na mo`nostite za ispora~uvawe na geotermalnata energija i pretpostavkite za temperaturnite razliki, se razlikuvaat dva vida na geotermalnata energija:

-a) geotermalna energija predizvikana od vulkanskite pojavi (podzemni fluidi), odnosno termalnite anomalii koi se manifestiraat vo izvorite so `e{ka voda i parea, odnosno vo podzemnite rezervoari so `e{ka voda, i -b) geotermalna energija dobiena od suvite karpi.

Prviot tip na geotermalna energija e poznat mnogu odamna, i nejzinoto koristewe e povrdeno vo stari dokumenti.

A pak, upotrebata za proizvodstvoto na elektri~na energija zapo~nuva vo 1904 godina koga e izgraden prviot eksperimentalen ured vo Lardarela“ vo Italija. Vo 1913 godina snagata na uredot bila 390 MW, {to pretstavuva elektrana so sredna snaga. Najgolemata snaga, vo dene{no vreme, na elektranata {to iskoristuva `e{ki izvori e malku pomala od 2500 MW.

No se procenuva deka vo idnina taa brojka }e se zgolemi na 30.000 MW. Iako toa e 10 pati pogolemo od dene{nata snaga, sepak e malku sprema vkupnite svetski potrebi za elektri~na energija koi iznesuvaat okoli 1.000.000 MW. Me|utoa toj tip na geotermalna energija e iskoristen samo vo mestata kaj vulkanskite podra~ja.

Vtoriot tip na geotermalna energija e toplinskata energija na suvite karpi vo Zemjinata kora. Koli~inata na toplinska energija vo zemjinata kora vo dlabina od 5-10 km e golema. Ako na primer na sloj od 10 km od Zemjata, mu se namali temperaturata za 0.1 ºC, toga{ bi se oslobodilo toplinska energija okolu 10.000TW/godina. Toa kaj mnogu stru~waci predizvikuvalo golemo voode{uvawe, no se zaborava deka potencijalot na toj vid na energija e ogromen, ako ne se ograni~uva na lokalite so prirodni vodeni rezervoari ili tekovi. Za da mo`e zna~ajno da se iskoristi toplinata na zemjinata kora, mora da se iskoristi toplinata na suvite karpi, {to e mnogu te{ko zatoa {to ne postoi priroden na~in za prenos na toplotnata energija na karpite.

3.2 GEOTERMALNA ENERGIJA NA PODZEMNI FLUIDI

Podzemnata visoka temperatura i golemata koli~ina na pregreana parea (200 ºC i pove}e) - {to e tema na pretvoraweto na geotermalnata energija vo elektri~na, postoi samo vo podra~ja kade {to postoela ili postoi golema vulkanska aktivnost. Kolku {to e denes poznato na Balkanot nema takvi vulkanski podra~ja so ekstremno visoki temperaturi. Balkanot poseduva sli~ni geotermalni zalihi kako onie vo Ungarija i Francija, {to zna~i geotermalniot potencijal prte`no se nao|a vo podra~ja so karpi so tercijalna starost.

Ungarija iskoristuva pove}e od 100 geotermalni izbu{eni podra~ja, do okolu 2000 m dlabina so temperaturata na vodata od 85-110ºC, i prose~en kapacitet od okolu 80m³/h.

7

Proceneto e deka Panonskiot bazen sodr`i okolu 3000m³/h voda {to so iskoristlivost od 10% odgovara koli~ina toplina okolu 450*1019 J. Taa energija e ekvivalenta na energijata od 1 TW/godina.

Vodata od termalnite izvori se koristi za: dobivawe na slatka voda destilirana, za su{ewe na organski materii, zamrznuvawe i odmrznuvawe, za greewe na prostor, za staklenici, za le~ewe i dr. Vo Balkanot toplata voda naj~esto se koristi za le~ewe i rekreacija, samo na nekolku mesta taa se koristi za zatopluvawe na staklarnici. Temperaturata na vodata e okolu 20 do 80ºC, no naj~esto taa ima okolu 30ºC temperatura.

3.3 GEOTERMALNA ENERGIJA NA SUVITE KARPI

Vo raspraviite za razvoj na energetikata, geotermalnata energija na suvite karpi se zema kako mnogu privle~en izvor. Interesot za ovoj izvor e toa deka toj izvor pretstavuva ogromen rezervoar na energija koj mo`e da gi zadovoli dene{nite i idnite potrebi. Zatoa se zaklu~uva deka e nepotrebno da se razvivaat nesigurni izvori na nuklearna energija.

So ogled na toa sfa}awe potrebno e odreduvawe na procenuvawe na iskoristilivosta na toj energetski izvor. Poradi niskata toplinska provodlivost na suvite karpi, mo`nosta za iskoristuvawe kriti~no zavisi od sozdavaweto na golemi povr{ini za dopir na karpite.

Raspukuvaweto na karpite so eksploziv se koristi vo rudarstvoto i vo naftenata industrija, no ne tolku i ne na takvi dlabo~ini za toa da bide vo interes za eksploatacija na geotermalnata energija. Snagata na podzemnite nuklearni eksplozii e od 30-50kt i raspukuvawe na karpi vo relativono ograni~eni podra~ja od nekolku desetici metri.

Malata toplinska provodlivost na karpite e fizi~ko ograni~uvawe za iskoristuvawe na nivnata toplinska energija. So raspukuvawe na karpite se ovozmo`uva odvod na toplinata preku vodata, no dokolku toa se izveduva so upotreba na slab eksploziv toa nema da bide vo polza. No se pretpostavuva so minimizirawe na tekovite na vodite i so koristewe na nuklearni eksplozivi so pogolema snaga bi mo`elo da se o~ekuva da se dobie pogolemo iskoristuvawe na geotermalnata energija od suvite karpi.

Mo`e da se zaklu~i deka zasega,{to ne zna~i i vo idnina, ne mo`e da se predvidi seriozen doprines na geotermalnata energija na suvite karpi vo vkupnoto proizvodstvo na elekri~na energija.

4. KORISTEWE NA GEOTERMALNATA ENERGIJA VO SVETOT

Vo sega{no vreme, geotermalnata energija se koristi vo okolu 46 dr`avi niz celiot svet. Proizvedenata elektri~na energija vo tie zemji e okolu 45TWh/a, i direktnoto koristewe na taa koli~ina e okolu 37TWh/a. Vo Evropa, direktnoto koristewe na geotermalna energija e relativno dobro razvieno, i ima dobri uslovi za ponatamo{no podobro razvivawe. Geotermalnoto proizvodstvo na elektri~na energija e ednakvo razvieno i zastapeno vo dobro razvienite i industriski dr`avi.

Vo svetot najgolem del od geotermalata energija se koristi za ogrev i odr`uvawe na temperaturen re`im pod 100ºC.

8

Geotermalnata energija nao|a upotreba vo:-ogrev 35%-bazeni 15%-industrija 10%-klimatizacija 1%-toplotno iskoristuvawe 13% -ostanato 2%

Sl.5 Koristewe na Geotermalnata Energija vo Svetot

Pri sozdavaweto na geotermalnata energija igraati i vulkanite so 10% od svojata aktivnost, a dobienata energija pokriva okolu 11.000 MW.

Najmnogu geotermalna energija vo evropa se iskoristuva vo Italija, Grcija i Island. Najgolemata elektrana na geotermalnata energija vo Evropa bila izgradena vo Italija vo 1913 godina, i imala elektri~na mo}nost od 390 MW. Italija e po~etnik vo iskoristuvaweto na geotermalnata energija, i denes obezbeduva elektri~na energija so mo}nost okolu 800MW. Vo Island se proizveduva pribli`no 170MW, a Grcija 12MW.

Azija ima golemi geotermalni potencijalni zoni, pred se vo: Turcija, Avganistan, Severna Indija i drugi mesta.

Na podra~je na Avstralija ima vo: Nov Zeland i Pacifi~kite Ostrovi kade geotermalnata energija se iskoristuva za dobivawe na elektri~na mo}nost pribli`no 2500MW (samo vo Filipinite 2200MW). Golem potencijal e neiskoristen na Havajskite ostrovi kade doprva treba da se iskoristuva.

Vo Kalifornija e izgradena najgolemata elektrana so elektri~na mo}nost od 907 MW.

Afrika ima golem neoiskoristen geotermalen potencijal, vo Kenija, Tanzanija i Gvatemala.

9

Sl.6 Koristewe na elektri~na mo} od geotermalnite elektrani vo period od 1982 do 2005 godina

Najgolema mo} imaat geotermalnite elektrani vo Filipinite so 1.96GW, Italija 0.68GW , Meksiko 0.7GW Indonezija, Japonija, Nov Zeland od 0.5-0.6GW , Kostarika 0.1GW i dr.

4.1 GEOTERMALNATA ENERGIJA VO EVROPA

Okolu iljadnici godini, geotermalnite izvori se koristele za kapewe, miewe i gotvewe vo mnogu zemji. Se u{te ima urnatini od bawi, koi datiraat od Rimskata Imperija, koi se nao|aat na najrazli~ni mesta {irum Evropa. Doznato e deka za vreme me|u dvete svetski vojni imalo ku}i koi se zatopluvale so pomo{ na geotermalna voda, {irum evropskite dr`avi. Krizata za nafta vo ranite 1970 godini vo Evropa, predizvika nov bran na entuzijazam vo vrska so zatopluvaweto na ku}ite so geotermalna voda koja se ispumpuva od golemite bazeni na geotermalnite izvori na voda. So pa|aweto na cenata na naftata i gasovite vo 1986 koristeweto na ovoj vid na zatopluvawe be{e neisplatliv i pomalku ekonomi~en.

tabela 1. Elektri~no proizvodstvo i direktna upotreba na Geotermalnata energija vo 1997 godina

MW-e GWh/a MW-th GWh/aEvropski dr`avi 754 3,832 1,031 3,719

Avstrija 21.1 84

10

Belgija 3.9 19Danska 3.2 15Finska 0.1 0.5Francija 4.2 24 309 1359Germanija 307 806Grcija 22.6 37.3Irska 0.7 1Italija 742 3762 314 1026Portugalija 8 46 0.8 4.6[vedska 47 351Britanija 2 15.4Bosna i Hercegovina 33 230Bugarija 94.5 346Hrvatska 11 50^e{ka 2 15.4Island 80 375 1443 5878Izrael 42 332Ungarija 750 3286Makedonija 75 151Polska 44 144Romanija 137 528Rusija 11 25 210 673Srbija 86 670Slova~ka 75 375Slovenija 37 217[vajcarija 190 265Turcija 21 71 160 800Ukraina 12 60Kipar 245 1000

Vkupno Evropa 866 4,303 4,645 18,509Vkupno Amerika 3,808 23,118 1,908 3,984

Kanada 3 13S.A.D. 2849 16249 1905 3971Meksiko 753 5682Kostarka 60 447Salvador 105 486Nikaragva 40 250Argentina 0.7 3.5

Vkupno Azija 2,937 13,045 3,075 12,225Kina 32 175 1914 4717Indonezija 589 4385Japonija 530 3530 1159 7500Filipini 1786 4953Tajland 0.3 2 2 8

Vkupno Avstralija 365 2,901 5 25Avstralija 0.15 0.8Nov Zeland 365 2900 5 25

Vkupno Afrika 45 390 71 355Al`ir 1 5Etiopija 0Kenija 45 390Tunis 70 350

11

VKUPNO VO SVETOT 8,021 43,756 9,704 35,098

Kako {to e poka`ano vo tabelata 1, svetskata upotreba na geotermalnata energija e okolu 44TWh/a za elektri~no proizvodstvo i okolu 35TWh/a direktno koristewe. Spored istra`uvaweto na geotermalniot potencijal (spored Bjornson), proceneto e deka koristlivite i dopirlivite resursi za proizvodstvo na elektri~na energija e okoli 12 000 Twh/a. Mnogu mal del od geotermalniot potencijal e iskoristen do sega, no ima dovolno prostor i razviena tehnologija za koristewe an geotermalnata energija vo idnina.

Tabelata ni poka`uva deka postojat podatoci za koristewe na geotermalnata energija vo 30 Evropski zemji vo 1997 godina.

Italija e najgolemiot proizvoditel na geotermalnata energija vo sklop so Evropskata Unija, a najgolemite potro{uva~i se Italija i Francija.

Za ostanatite Evropski zemji, glavna karakteristika e deka koristeweto na geotermalna energija e dobro razvieno, so ogled na toa deka elektri~nata energija se koristi vo golem obem. Vo dene{no vreme koristeweto na geotermalnata energija vo Evropskite zemji koi ne se vo Evropskata Unija, e povisoko za okolu 400% otkolku na zemjite koi se vo Evropskata Unija.

Totalnoto proizvodstvo na elektri~na energija, vo Evropa e okolu 4 TWh vo edna godina. So proizveduvaweto na geotermalnata energija vo Evropa, se namalila emisijata na {tetnite gasovi vo atmosferata: okolu 5 milioni toni carbon dioxide, 46 iljadi toni sulphur dioxide, 18 iljadi toni nitrogen oxides, i drugo.

Koristeweto na geotermalnata energija vo Evropa e okolu 20 TWh/a. Koristeweto na ovoj tip na energija e relativno porazvien vo Evropa otkolku vo mestata koi se nao|aat nadvor od nea.

Spored toa deka proizvodstvoto na geotermalna energija e zgolemeno za 9% od 1975 do 1995 godina, i koristeweto na taa proizvedena energija e zgolemena za 6% vo poslednata godina, se procenuva deka vo narednite dve ili tri naredni decenii koristeweto na geotermalna energija }e se zgolemi za 10-15%.

Tabela 2. Neelektri~na upotreba na geotermalnata energija vo svetot (2000); instralirawe na termalna mo} ( vo Mwt) i koristewe na energijata

Dr`ava Mo}nost(MWt)

Energija(TJ/yr)

Al`ir 100 1586

Argentina 25.7 449

Ermenija 1.0 15

Avstralija 34.4 351

Avstrija 255.3 1609

Belgija 3.9 107

Bugarija 107.2 1637

Kanada 377.6 1023

12

Karibiskite Ostrovi

0.1 1

^ile 0.4 7

Kina 2282.0 37 908

Kolumbija 13.3 266

Hrvatska 113.9 555

^e{ka 12.5 128

Danska 7.4 75

Egipet 1.0 15

Finska 80.5 484

Francija 326.0 4895

Germanija 397.0 1568

Grcija 57.1 385

Gvatemala 4.2 117

Ungarija 472.7 4086

Island 1469.0 20170

Indija 80.0 2517

Indonezija 2.3 43

Izrael 63.3 1713

Italija 325.8 3774

Japonija 1167.0 26933

Jordan 153.3 1540

Kenija 1.3 10

Koreja 35.8 753

Litvanija 21.0 599

Makedonija 81.2 510

Meksiko 164.2 3919

Nepal 1.1 22

Holandija 10.8 57

Nov Zeland 307.9 7081

13

Norve{ka 6.0 32

Peru 2.4 49

Filipinite 1.0 25

Polska 68.5 275

Portugalija 5.5 35

Romanija 152.4 2871

Rusija 308.2 6144

4.2 GEOTERMALNATA ENERGIJA VO ISLAND

Исланд е островска држава. Се наоѓа во северниот дел на Атлантскиот Океан, северозападно од Велика Британија, до самиот арктички круг (површина 102.819 km2; жители 293.966).

Карактеристични за Исланд се гејзерите и вулканите (Хекла, Хванадалснукур и Ејафјала-Јекул). На север од земјата се наоѓаат многубројни фјордови. Главен град е Рејкјавик. Други градови: Акурејри, Исафјердур, Кефлавик и Сиглуфјердур. Најблиски прекуморски соседи: Гренланд, Норвешка, Фарски Острови и Шкотска.

sl.7 Vulkansko ezero Grimsvot na gle~erot Vatnajokil

Висорамнина (400 до 800 m) со вулканско потекло, највисок врв Ерефајекул, 2.119 m. Од 140 вулкани, 26 се активни (Гримсвотн, Лаки, Хекла...). Над 13.000 km2 се покриени со глечери, од кои најголемиот Ватнајекул зафаќа 8.460 km2. Забележлива е присутноста и на голем број гејзири, од кои најсилниот исфрла вода до 100 m височина. Хидрографија:

реки - Нордура, Пјорса, Хвита; езера - Ми, Порис, Пингвала, Хвитар.

Клима: во јужните области влажна атлантска со свежи лета и благи зими, а во внатрешноста супполарна.

14

sl.8 Detifos, najsilniot vodopad vo Evropa, lociran vo severoisto~en Island

СтопанствоАграрна земја во која риболовот (флота од над 1.000 бродови) и индустриската

преработка на рибата се главни стопански дејности, напоредно со бродоградбата. Се одгледуваат компири, репка и во стаклени градини цвеќе и овошје, а во сточарството говеда, овци и коњи. Располага со значајна хидроенергија и геотермална енергија.

Nајдобар пример дека алтернативните извори на енергија стануваат се' попопуларни во светот е Исланд, каде што геотермалните води се основен енергетски ресурс за производство на електрична и на топлинска енергија.

Reykjavik - главниот град на Ирска воглавно се загрева со геотермална енергија.

Во Исланд геотермалната енергија е основен енергетски ресурс за производство на електрична и на топлинска енергија.

5. GEOTERMALNI POSTROKI

[to e geotermalen sistem i {to se slu~uva vo toj sistem? Mo`e da bide opi{ano {ematski kako prenesuvawe na vodata vo pogornite sloevi na Zemjata, koja prenesuva toplina, od toplinskite izvori do toplinski akumulator, koj vsu{nost e povr{inata na Zemjata. geotermalniot sistem sodr`i tri glavni elementi:

1. Toplinski izvor,2. Rezervoar i3. Fluid(koj se koristi kako prenesuva~ na toplinata) Toplinskiot izvor mo`e da bide izvor na mnogu visoka temperature(> 600°C) vo

vid na `e{ka lava koja se nao|a na dlabo~ina od 5-10km; ili pak mo`e da bide kako izvor na ladna temperature, Zemjinata normalna temperatura, koja se zgolemuva so zgolemuvawe na pominatata dlabo~ina.

15

Rezervoarot pretstavuva mesto kade ima golem broj na suvite(`e{ki) karpi, od koj fluidot(koj cirkulira) ja odzema toplinata. Suvite karpi se vo kontakt so oblast za polnewe, koj se nao|a na povr{inata, i koja im dava do`dovna voda kako zamena za iskoristeniot fluid, koj bega od rezervoarot preku izvori, ili e trgnato od lu|eto preku izbu{eni dupki.

Geotermalniot fluid e vodata, naj~esto do`dovnata voda, vo te~na ili gasovita sostojba, vo zavisnost od temperaturata i pritisokot. Ovaa voda ~esto vo sebe nosi i razni hemikalii i gasovi kako {to se: CO2, H2S i drugo. Slika 9 pretstavuva prosta skica na idealen geotermalen system.

Sl.9 Idealen Geotermalen Sistem

Vo mnogu delovi od `ivotot, prakti~nite aplikacii i nivno izvr{uvawe mnogu vlijaele, a geotermalniot sektor e najdobar primer za toa. Vo ranite godini na 19 vek, geotermalnite fluidi bile koristeni za nivnata energetska vrednost. Hemiska industrija be{e zapo~nata vo Italija (vo Larderello), za oddeluvawe na pareata dobiena so dup~ewe na izvorite na geotermalna voda. Pareata e dobiena so postavuvawe na geotermalnata voda vo `elezen bojler, i koristewe na okolnite drva kako gorivo. Vo 1827 Francesco Larderel, osnovopolo`nikot na ovaa industrija, razvi nov vid na sistem koj ja koristi toplinata na geotermalnata voda za vreme na procesot na isparuvawe, za koj se smeta deka e podobro otkolku goreweto na drvata i brzo se~ewe na {umata.

16

Sl.10 “Pokrienata koliba” e koristena vo prvata polovina na 19 vek vo Larderello-oblasta, Italija, za sobirawe i oddeluvawe na `e{kata geotermalna voda

Vo 1904 prviot obid za da se proizvedi elektri~na energija so koristewe na geotermalnata parea, istotaka be{e vo Larderello, Italija.

Sl.11 Motorot koj be{e koristen vo Larderello vo 1904 vo prviot eksperiment, i negoviot izumitel, Prince Piero Ginori Conti.

Uspehot na toj eksperiment poka`uva{e deka mo`e da se koristi geotermalnata energija za da se proizvedi elektri~na energija. Vo 1942 geotermalnata elektrana dostigna 127,650kWe. Nekolku dr`avi go sledea primerot na Italija. Vo 1919 godina, prviot geotermalen bunar vo Japonija be{e izbu{en vo Beppu, a posle vo Kalifornija, USA, se pojave vtoriot bunar na mestoto The Geysers. Vo 1958 mala geotermalna elektrana po~na so rabota vo Nov Zeland, druga po~na vo Meksiko vo 1959 , vo USA vo 1960 godina....

5.1 ELEKTRI^NO PROIZVODSTVO PREKU GEOTERMALNA PAREA

Elektri~noto proizvodstvo vo najgolem del zavisi od vidot na parnite turbini, i postrojkata, no zavisi i od karakteristikite na geotermalnite resursi.

Konvencionalna parna turbina raboti so fluid koj ima temperatura najmalku od 150°C, i e dostapna so: Atmosferski ili Kondenzira~ki izduv na gasovi.

Turbinite so atmosfersko izduvuvawe na gasovi se poprosti i poeftini. Pareata, direktno od suvite parni bunari, ili posle oddeluvaweto, e preneseana niz turbinata i isfrlena vo atmosferata.

17

Sl.12 [ema na turbina so atmosfersko izduvuvawe na gasovite. Dvi`eweto na fluidot e obele`ano so crvena boja.

So ovoj vid na parna turbina, mo}nosta e skoro duplo pogolema otkolku so koristewe na kondezira~ka parna turbina. Turbinite so atmosfersko izduvuvawe na gasovite se ekstremno korisni vo: postrojki {to ravotat non-stop, vo slu~aj na mala koli~ina na resursi od izoliran bunar, i za proizveduvawe na elektri~naq energija od test-bunar koj se razviva za vreme na istra`uvaweto.

Tie se istotaka koristeni koga ima parea so visoko ne-kondenzira~ka gasna sord`ina (>12% vo te`ina). Ovoj tip na postrojka mo`e da bide konstruiran i instaliran za mnogu kratko vreme, i da po~ni so rabota za okolu 13-14 meseci posle datumot na nivno nara~uvawe. Ovaa postrojka mo`no e da bide izvedena i vo mali proporcii (2.5 – 5MWe).

Kondenzira~kata turbina, imaj}i poslo`ena oprema i pogolemi proporcii, se vgraduvaat i konstruiraat za okolu duplo pove}e vreme otkolku atmosferskite postrojki. Specifi~noto parno koristewe na kondenzira~kata postrojka, e okolu polovina od ona {to se koristi so atmosferskata postrojka. Kondenzira~kite postrojki so 55-60MWe kapacitet se mnogu koristeni, no neodamna se koristat i pravat so kapacitet od 110MWe

18

Sl.13 [ema na kondezira~ka geotermalna postrojka. Visoko temperaturen fluid e obele`an so crvena boja, i vodata za razladuvawe so plava boja.

5.2 ГЕОТЕРМАЛНИ ПУМПИ

Геотермалните пумпи ни овозможуваат централна климатизација што подразбира, греење, ладење и регулирање на влажноста на воздухот. Исто така може да се користат за загревање на вода или како припомош на постоечките системи (бојлер) или целосна замена за конвенционалните системи. тие работат на принципот на пренесување на енергијата, за разлика од постоечките системи кои користат согорување на енергенс во котел. Обичните греалки можат да дадат до 1kWh топлинска енергија за секој потрошен kWh електрична енергија. Клима уредите се економични при повисоки температури на воздухот, до +10ºC, а при пониски температури економичноста драстично им опаѓа.

Sl.14 Geotermalna pumpa na italijanskata fabrika “AERMEC”

Геотермалните пумпи ја користат бесплатната топлина од околината или подземните води како резервоар на енергија со огромен капацитет и стабилна температура. Како основа на која работат геотермалните пумпи е фактот дека подолните слоеви на почвата имаат константна температура во текот на целата година од околу 13ºC.

Geotermalnite toplotni pumpi se koristat mnogu dobro vo SAD, za zatopluvawe i ladewe na zgradi. Vo poslednite nekolku godini, pove}e od 250.000 geotermalni toplotni pumpi bile vgradeni vo u~ili{tata, ku}ite i drugi objekti. Energijata proizvedena so pumpite vo SAD e okolu 2300GWh/y. Geotermalnite pumpi oficijalno se nao|aat na listata za najdobar vid na energija koja se koristi za ladewe ili toplewe, koi se zastapeni vo SAD.

Постојат два геотермални системи - отворени и затворени.Отворените ја користат водата од подземни бунари, додека затворените користат цевна мрежа на доволна длабочина да се изврши примопредавање на топлината во зависност од тоа дали се лади или грее. Така се заштедува повеќе од 66% од потребната енергија ако би се користеле класични системи за греење и ладење. Заштедата е огромна!!!

Sistemot na geotermalnata pumpa e toplinski i/ili odr`uva~ na temperaturata na vozduhot, sistem koj ja koristi Zemjinata mo`nost da za~uvuva toplina vo vnatre{nosta, i topli (geotermalni) vodi. Ovoj sistem ja koristi mo`nosta na

19

Zemjata kako toplinski izmenuva~, vo zavisnost dali e za toplewe ili za ladewe na objekti. Ovie sistemi rabotat na mnogu prost na~in: okolu linijata na zamrznuvawe zemjata ima okolu 50 °F (10 °C), i so koristewe na geotermalnite pumpi taa temperatura(toplina) e dostapna vo zimata, a vo letoto se vra}a nazad vo zemjata pak kako toplina.

Geotermalniot sistem mo`e da bide kako konvencionalna pe~ka ili boiler, vo zavisnost od negoviot na~in na promenuvawe na toplinata. So rasteweto na cenata na energijata, i temite za zagaduvaweto: geotermalniot sistem mo`e da bide re{enie za dvete raboti odedna{. Prednost e toa {to tie mo`at da proizveduvaat elektri~na energija so pomo{ na geotermalnata parea, i da izveduvaat zatopluvawe podobro od elektri~en zatopluva~ so pomo{ na geotermalnata voda. Ova ovozmo`uva da se zatopluvaat zgradi i drugi objekti so obnovliv vid na energija, otkolku so transportirawe i palewe na biomasa, pri {to se osloboduva biogas.

Geotermalnite pumpi se lesno izvedlivi, i ne baraat slo`eni tehni~ki delovi.

Sl.15 Dvi`eweto na geotermalnata voda

Geotermalnata toplisnka pumpa, poznata kako pumpa za izvor na zemjena toplina (ground source heat pump-GSHP), e toplinska pumpa koja ja koristi Zemjata kako izvor na toplina, koga raboti za zatopluvawe, ili kako rezervoar za toplina koga raboti za ladewe.

Sl.16 Koristewe na geotermalnata energija pri ladewe

20

Sl.17 Koristewe na geotermalnata energija pri greewe

Site geotermalni toplotni pumpi se karakteriziraat so koristewe na sme{a koja sodr`i voda ili voda/antifriz me{avina (proylene glycol, denatured alcohol or methanol), i mnogu pomalo koli~estvo na zamrznuva~.

Toplinskite pumpi na vozdu{en izvor go koristat istiot princip, no tie ja zemaat toplinata od vozduhot, a ne od zemjata. Nivnite konstrukcii i vgraduvawe se poprosti i poeftini.

5.3 PODELBA NA GEOTERMALNITE SISTEMI

Geotermalnite sistemi mo`at da bidat: -Otvoren sistem(fluidot e za edna upotreba), -Zatvoren sistem so vertikalno postaveni cevki, i -Zatvoren sistem so horizontalno postaveni cevki.

Vo OTVORENIOT sistem fluidot koj se koristi(geotermalnata voda), ne se vra}a odnosno edna{ pominuva niz postrojkata. Ovoj sistem dobiva voda od bunar ili ezero, ja pu{ta taa voda niz tolinskiot izmenuva~ vo postrojkata, i posle ja isfrla nadvor od sistemot. Vodata mo`e da bide isfrlena vo ezero, ili kako parea, ili pu{tena vo drug bunar.

21

Sl.18 Otvoren geotermalen sistem

Zatvoreniot sistme so VERTIKALNO postaveni cevki, koristi eden bunar, i fluidot konstanto te~i niz cevkite, odnosno cirkulira od i vo bunarot.

Sl.19 Zatvoren geotermalen sistem so vertikalno postaveni cevki

Zatvoreniot sistem na HORIZONTALNO postaveni cevki e smesteno okolu linijata na zamrznuvawe (1-2 metri pod zemja). Vo ovoj metod cevkata ~esto e konsruirana kako helix (mre`a) so cel da se zgolemi kontaktnata area.

22

Sl.20 Zatvoren geotermalen sistem so horizontalno postaveni cevki

Топлинските (geotermalnite) пумпи се чисти и не ја загадуваат околината, бесшумни се и заземаат мал простор. Нема потреба од губење на време за купување на gorivo како нафта, дрва или ќумур и складирање и секојдневна грижа околу истите. Современите трендови во развиените земји го посочуваат овој начин како најпрепорачлив, пред се заради огромната заштеда на енергија. Почетната инвестиција за кратко време му се враќа на инвеститорот, и тоа станува се пократко ако се земат во предвид условите на пазарот за енергија која ја има се помалку и е се поскапа.

5.4 ГЕОТЕРМАЛНИТЕ ПУМПИ НА “ФОНКО” ХИТ НА ПОЛСКИОТ И ХОЛАНДСКИОТ ПАЗАР

Тимот на “Фонко” на развој на новиот производ работел четири години. Само во репроматеријали и машини досега се инвестирани околу 300.000 евра. Од компанијата велат дека се потребни дополнителни вложувања, за да се зголеми обемот на производство.

Деновиве “Фонко” започна со сериско производство на геотермални топлински пумпи. Во погонот на “Фонко” во Скопје сега се произведуваат околу 60 геотермални пумпи месечно. Според бизнис планот месечното производство набрзо треба да изнесува 100 геотермални пумпи месечно.

За кратко време од отпочнување на сериското производство компанијата успешно ги пласираше своите производи на холандскиот и полскиот пазар. Од извозот “Фонко” очекува девизен прилив од 3,5 милиони евра во првата година. Според планот девизниот прилив во втората година ќе изнесува 10 милиони евра.

На холандскиот и полскиот пазар постои голем интерес за нашиот производ. Имаме барања за имплементирање на нашите пумпи и во цели населби - вели Љупчо Трајковски директор на “Фонко”.

23

6. GEOTERMALNITE IZVORI SE IDNINATA NA TOPLINSKATA ENERGIJA

Геотермалните енергетски ресурси се слабо истражени во Македонија. Но, и тоа што е познато дозволува да се заклучи дека станува збор за ареа со богати и релативно лесно достапни ресурси.

Познати се 18 геотермални полиња, со повеќе од 50 термални извори и дупки на топла вода. Вкупниот излив е некаде околу 1.000 l/s , со температура од 20-78ºC. Од енергетски аспект, а според реално расположивите технолошко знаење и можности во земјава, тоа е енергетски ресурс од околу125MWt.

Постојат официјални процени дека со минимални инвестиции овој ресурс во рок од пет години може најмалку да се удвои, со плански стратегиски пристап во период од 10 до 15 години да се развие до 350MWt, а за 25 години до 1.000MWt. Долгорочно гледано, за производство на толинска енергија не постои позначаен енергетски ресурс во земјава.

7. KORISTEWE NA GEOTERMALNATA ENERGIJA VO MAKEDONIJA

Македонија има огромен потенцијал во енергетскиот сектор, а особено се интересни хидроенергетскиот потенцијал и геотермалните води, кои во источниот и југоисточниот дел од државата може да се искористи за топлинска енергија и за развој на туризмот. Бањскиот туризам е одлична можност за Македонија. Словенечки компании сакаат да инвестираат во оваа област. Тоа се фирми што веќе соработувале со македонски и имаат големо искуство.

Државата треба да ја искористи можноста преку соработка со други земји-членки на Енергетската заедница на Југоисточна Европа и со Словенија да го развива, пред се', електроенергетскиот сектор, особено обновливите извори на енергија. Со оглед на големиот потенцијал, Македонија многу лесно може да стане извозник на електрична енергија. Енергетската заедница е одлична можност за развој на овој сектор во регионот. Преку неа ќе се воведат европските стандарди уште пред овие држави да влезат во ЕУ.

Македонија е земја во која има неколку басена на геотермални зони каде самата природа покажува дека има можност за добивање на геотермална енергија од геотермалните извори кои ги има природни и вештачки - дупчени од човекот. Вообичаено гетермалните зони се пратени со природни извори кои човекот ги користел како бањи. Историјата и археологијата сведочат за многу такви извори и бањи

− bawata Bani{te-39,3ºC е лоцирана во подножјето на планината Kr~in, на надморска височина од 870 метри. Планинскиот простор во кој се наоѓа не е пречка за да се дојде до оваа бања. Во нејзина близина се наоѓа регионалниот пат Skopje-Debar-Ohrid од кој се двои асфалтен пат до бањата.

− bawata Bansko e bawa во југоисточна Makedonija, близу до Strumica i seloto Bansko.

− bawa Ke`ovica [tipsko. Вo Ke`ovica vleguva{ faten, а заминуваш одејќи. Минералната вода во бањата Кежовица кај Штип има температура од 70 степени и по својата радиоактивна лековитост е слична на Карлови Вари

− Strumi~ka bawa- Car Samoil

24

− Katlanovska bawa vo Skopje− Debarski bawi− Kumanovska bawa− Bawa Strnovac

Македонија има традиција на користење на геотермалната енергија за греење. Потенцијалот за производство на геотермална енергија се проценува на 210 000 MWh годишно. Во моментот постојат повеќе од 14 геотермални локации кои се користат за греење на стаклени градини.

Геотермалните води-неискористено богатство што ветува убава иднина на повеќе општини.

Sl.21 Iso~na Makedonija le`i na ogromni topli ezera

7.1 SOSTOJBATA NA GEOTERMALNA ENERGIJA VO [TIP

Македонија лежи на огромни количества геотермални води. Од Истибања кај Виница, преку Кочани, Штип, Гевгелија и Струмица, па се до долината на реката Вардар се лоцирани неисцрпни подземни езера со овој голем природен енергетски благодат. Но, освен Кочани, кое цели три децении работи на искористувањето на топлите води, во другите региони не е направено речиси ништо за нивно профункционирање. Се смета дека се користат само 0,3 отсто од топлите води. Во Штип, на пример, приказната за создавање голем европски центар за бањско рекреативен туризам, кој главен адут ќе ги има лековитите води на надалеку познатата Кежовица, трае со децении, но дури годинава локалната власт прави конкретни активности.

Во почетокот на седумдесеттите години на минатиот век, кога фати енергетската криза, општината се сети на ова свое природно богатство кое во тоа време се користеше само за малата бања во селото Бања, во која луѓето ги користеа геотермалните води за бањање и за перење алишта. Тогаш беше забележано и лековитото дејство на овие води. Од тој момент започнаа истражувањата на целата Кочанска Котлина, на простор од 400 квадратни километри. Општината го формира претпријатието "Геотерма", кое работи во состав на КЈП "Водовод". Истражните

25

работи покажаа дека нашата котлина лежи на големо топло езеро, каде што се досега утврдени резерви од 150 милиони кубни метри вода. Направени се осумнаесет дупчења на длабочина од 300 до 500 метри, а капацитетот е 300 литри вода во секунда со температура од 72ºC, вели Јордан Наунов, менаџер на "Геотерма". Тој додава дека истражните работи ќе продолжат на јужниот дел од котлината, каде што се смета дека температурата на водата достигнува и до 110ºC.

Во оваа општина геотермалните води се користат за повеќе намени. Со нив се загреваат 18 хектари оранжерии, а скапиот мазут замина во историјата. Неколку згради во централното подрачје на градот - две училишта, судската зграда, два индустриски објекта имаат греење со оваа топлинска енергија. Геотермалните води се основа и за производство на кисела вода во "Аква вита", која со квалитетот се проби и на странскиот пазар.

Наунов, кој важи за еден од најголемите стручњаци за геотермални води во Македонија, вели дека Кочани е прв град во државава која од Регулаторната комисија добил лиценци за производство, дистрибуција и снабдување со геотермални води. "Во моментов работиме на проектот за еколошка санација и економска рационализација, за кој имаме најави дека ќе биде дониран од австриската влада. Во суштина, тоа ќе значи заокружување на системот во еден функционален и повеќедимензионален систем", вели тој. Општина Кочани, според градоначалникот Љубомир Јанев, ќе ги стави геотермалните води во уште поголема развојна функција со планираната изградба на бањскиот спортско-рекреативен центар за кој пројавија интерес и неколку странски инвеститори.

Деканот на Рударско-геолошкиот факултет, д-р Тодор Делипетров, потврдува дека геотермалните води ги има во изобилство, главно, во источниот и помалку во јужниот дел на Македонија. Освен Општина Кочани, никоја друга не му посвети внимание на овој благодат на природата. Штип се задоволи со својата Кежовица како бања и како физикална терапија и со досега констатираниот капацитет од 2-3 литри топла вода во секунда.

Штип е најнеистраженото подрачје во оваа смисла, иако најавите за неговите потенцијали се исклучително ветувачки. Кај селото Крупиште се направи дупчења на осумдесетина метри и таму сега слободно истекува геотермална вода која има 42 ºC. Никој повеќе не се зафати да истражува на тоа подрачје. Кај Истибања, близу Виница, топли води течат по површината на реката Брегалница и Осојница, но и таму не се истражува. Капацитетите во Банско кај Струмица и во Гевгелиско, исто така, не се доволно истражени, иако таму се поскромни, вели Делипетров. Штип дури годинава изработи главен проект за искористување на топлите води во бањско-туристички и спортско-рекреативен центар. "Проектот го преведовме на англиски и го ставивме на цеде, го испративме до сите амбасади во нашава држава. Во него се содржани лековитите својства на топлите води во комплексот Кежовица". Амбасадата на Италија проектот го препрати до повеќе менаџери што се занимаваат со бањскиот туризам, па очекуваме ова лето да дојдат во Штип и на самото место да се уверат во она што е во проектот. Потребни ни се стратегиски инвеститори и сега сме во потрага по нив.

Овие геотермални води се научно докажан лек за над 20 болести. Проектот предвидува сауни, базени од секаков тип, сали за спорт, трим-патеки, ресторани, хотели... Се надеваме дека дури годинава ќе тргнеме од мртва точка и дека бањскиот туризам, благодарение на топлите води, ќе стане значајна компонента на нашиот локален економски развој.

7.2 KORISTEWE NA GEOTERMALNATA ENERGIJA VO KO^ANI

26

Vladata na Republika Avstrija donira 1.440.000 evra za proektot "Ekolo{ka sanacija i energetska racionalizacija" na geotermalniot sistem "Geoterma" vo Ko~ani. Spored visinata na donacijata, no i zaradi tretmanot na obnovliv vid energija, ova e isklu~itelno zna~aen proekt za Ko~ani vo koj so finansiska poddr{ka u~estvuvaat i Ministerstvoto za `ivotna sredina(50.000 evra), KJP "Vodovod" (40.000evra) i Op{tina Ko~ani (30.000 evra). Proektot oficijalno startuva{e na 24 noemvri, so po~eten raboten sostanok motelot Grat~e , a tri dena potoa, vo Skopje, be{e potpi{ana spogodbata za realizacija.

Sl.22 Potpi{uvawe na Spogodbata za realizacija na proektot

Agencijata "Avstriska sorabotka za razvoj" osum godini po red poddr`uva proekti za razvoj na Republika Makedonija. Iskoristuvaweto na obnovlivite vidovi energija i za{titata na `ivotnata sredina se na{i prioriteti. Smetame deka tokmu ovie izvori na energija se prijateli na `ivotnata sredina i veruvame deka so nivna promocija }e ja dobli`ime Makedonija do ispolnuvawe na nejzinite celi, objasnuva Kristofer Opan~ar, ata{e za tehni~ka sorabotka vo ambasadata na Republika Avstrija.

Ovoj proekt e kontinuitet vo razvojot na "Geoterma", posebno vo fundamentalniot del na geotermalniot sistem. So nego preku ekolo{ki i energetski pridobivki }e se iskoristuvaat novi 350.000 metri kubni geotermalna voda koja pred se }e bide nameneta za gradskoto podra~je, za zaokru`uvawe na konceptot na razvoj vo delot na toplifikacijata, vo rekreativno-bawolo{kiot turizam i eventualno za toplificirawe na industriskata zona.

Ova e samo edna etapa, nie smetame deka vakvi cirkulacioni Jordan Naunov, direktor na "Geoterma"-Ko~ani t.n. Dublet sistemi }e bidat prisutni i vo natamo{niot razvoj na "Geoterma", so {to bi se zaokru`ila celosnata koncepcija za onoj kvantum koj{to go imame zabele`ano vo bilansite za eksploatacija od 600.000 kubni metri voda vo centralnoto gradsko podra~je, veli direktorot na "Geoterma" Jordan Naunov.

27

Sl.23 Sistem za koristewe na geotermalnata energija "Geoterma" - Ko~ani

So geofizi~kite raboti zapo~nuvaat prvite aktivnosti na teren. Tie }e gi lociraat dup~ewata. Potoa, so edna istra`na dupka }e se potvrdi proektot koj }e dade viza za realizacija na edna eksploataciona i edna reinjekciona dupka koja, po testiraweto, }e bide efektuirana preku toplinoizmenuva~ka konstrukcija vrzana za oran`eriite na Zelena ku}a. Ovoj proekt e prodol`uvawe na realiziraniot vo 1998/2000 godina - "Funkcionalno, tehni~ko i tehnolo{ko zaokru`u`vawe na sistemot Geoterma" so koj se realizira{e eden eksploatacionen bunar, negovo opremuvawe i povrzuvawe vo sistemot "Geoterma" i za{tita na reinjekcionata dupka so edna filterska stanica vo seloto Bawa.

Zad realizacijata na proektot stoi avstriskiot "Blue Waters", konzorcium od 4 kompanii koj ima golemo iskustvo so proektite za geotermalna energija.

Doris Virt- pretstavnik na "Blue waters" Avstrija veli:Na{iot tim }e bide ovde za vreme na geofizi~kata rabota, vo rabotata na

dup~ewe, za tehni~kata analiza. ]e se obideme da rabotime i na drugi proekti kako {to se vodosnabduvawe, za za{tita na ~ovekovata sredina, za otpadnata voda, za biodizel i biogas proekti i }e razgovarame so odgovornite vo Op{tinata Ko~ani i vo ministerstvata vo Skopje za da se obideme da go preneseme znaeweto na avstriskite firmi na ovoj teren.

Za gradona~alnikot na Op{tina Ko~ani, Qubomir Janev, proektot "Ekolo{ka sanacija i ekonomska racionalizacija na geotermalniot sistem" e od ogromno zna~ewe od pove}e aspekti. Prvo zaradi zgolemuvaweto na kapacitetot na onaa geotermalna voda {to se iskoristuva. Od sega{nite 140.000 metri kubni voda kapacitetot }e se zgolemi na 350.000 metri kubni godi{no, {to dava mo`nost da se realiziraat planski aktivnosti vo sferata na zedmjodelieto (pro{iruvawe na kapacitetite na oran`enriite i plastenicite koi{to koristat geotermalna voda), vo delot na zatopluvaweto na centralnoto gradsko podra~je (planot e da se zgolemi brojot na objektite {to se zatopluvaat so geotermalnata voda), kako i za iskoristuvawe na istata vo bawolo{ki celi, za zgolemuvawe na kapacitetot na pakuvana, odnosno ambala`irana voda, potoa za proizvodstvo na hrana (kako {to se specijalni vidovi riba) i drugi vidovi organska hrana.

Spored Qubomir Janev gradona~alnik na Op{tina Ko~ani:

28

Za ekonomskiot aspekt ne treba da zboruvame, a osobeno va`en e ekolo{kiot aspekt, bidej}i so ovoj t.n. Dublet sistem se eliminira opasnosta od namaluvawe na nivoto na geotermalnite vodi. Ovoj sistem e zatvoren - se vr{i eksploatacija i po iskoristuvaweto vodata vedna{ se reinjektira (vra}a) vo po~vata, so {to ne se namaluva nivoto na podzemnite vodi, a }e se izbegne i isfrlaweto na iskoristenite geotermalni vodi vo rekata Bregalnica.

Proektot, ~ija cel e vostanovuvawe moderno i efikasno re{enie za racionalno iskoristuvawe na geotermalnata energija so obezbeduvawe potpoln balans na podzemnite vodi i za~uvana `ivotna sredina, treba da obezbedi stabilno rabotewe na sistemot vo narednite 25 godini.

Spored studiite na amerikanskata kompanija GeotermEx i avstriskiot konzorcium ARGE GTM, geotermalnata voda vo Ko~ani poseduva isklu~itelno povolni hemiski karakteristiki, so sredna temperatura od 75ºC. "Geoterma" ima instaliran kapacitet od 300 l/sek., a korisnici na geotermalnata voda se subjekti od dr`avniot i privatniot sektor

So proektot }e se ovozmo`i od ko~anskiot geotermalen sistem da se dobivaat novi 350 iljadi m³ geotermalna voda, i nov eksplatacionen bunar za geotermalna energija.

Sl.24 Nov eksplotacionen bunar vo "Geoterma"

Термалните извори во Македонија се неискористено природно богатство, кое може да ја намали зависноста на земјата од фосилните горива.

Главен проблем е недостигот од инвестиции. Фирмите знаат дека вкупните истражувања на геотермалните полиња се ризични и чинат многу. Кај нас сите дупки се плитки, односно во длабина од најмногу 500 метри. За да се направи сериозна анализа и да се открие вистинскиот енергетски потенцијал на геотермалните полиња е потребна скапа механизација, во која не се вложува. Трошоците за да се направи само една дупка од 1.000 метри би изнесувале околу 1 милион евра.− на шест фирми им се доделени концесии за експлоатирање, а уште три други

добиле концесија за детаљни геолошки истражувања.

29

− Се оценува дека во земјава вкупниот излив на геотермалните води со температура од 20 до 78ºC изнесува околу 1.000 литри во секунда. Од енергетски аспект, тоа е енергетски ресурс од околу 125MW. Ваков топлински извор не може да ги замени целосно фосилните горива, но може да помогне за затоплувањето во источниот и во североисточниот дел на земјава, каде што се наоѓаат четирите најголеми извори на геотермални води.

− Засега геотермалната енергија најмногу се користи за затоплување на оранжериите во Кочани, Гевгелија и во Банско, каде што се одгледува раноградинарски зеленчук.

− Засега единствена компанија во земјава што нуди опција за затоплување на домовите со геотермална енергија е скопската фирма- Фонко.

8. MO@NA ZABRANA ZA DUP^EWE NA ZEMJA VO MAKEDONIJA

Градските власти ќе го забранат дупчењето на подрачјето на Скопје заради користење на геотермалната енергија, поради можни еколошки штети. Во образложението на одлуката, што на последната седница требаше да ја усвојат градските советници, се вели дека градската управа има право да забрани одредени производи или дејности ако оценат дека тие ги загрозуваат животот и здравјето на луѓето или животната средина. Според Законот за енергетика, градот има надлежност да го снабдува населението со геотермална енергија. Неодамна градскиот совет формираше ново јавно претпријатие “Енергетика“, кое треба да се занимава со дистрибуција на природниот гас и на геотермалната енергија.

Се почесто физички и правни лица самоволно и без никаква контрола ја дупчат земјината површина за да користат геотермална енергија. Засега не се познати последиците од тие дупчења, но има сериозни предупредувања дека се можни многу штетни влијанија. Може да се загрози стабилноста на површината на земјиштето и на подземните слоеви, здравствената состојба и штедроста на водата од изворите, да се нарушат постојните текови на подземните води и друго.

Последиците можат да бидат и пострашни, ако се знае дека Скопје се наоѓа на трусно подрачје и се претпоставува дека под површината на градот има езеро, наведено е во образложението на одлуката. Оттаму додаваат дека одлуката за забрана треба да се донесе за да се спречат можните негативни последици. Одлуката ќе биде ставена на дневен ред на следната седница на Советот. Таа би била привремена, а откако ќе се добијат резултати од испитувања и анализи што ќе ги спроведат стручни и компетентни институции, ќе се одлучи како би можела да се користи геотермалната енергија.

30

9. IZVORI NA ZAGADUVAWE

Vo pove}eto slu~ai stepenot so koj geotermalnata eksploatacija vlijae vrz okolinata e pretstaven vo slednata tabela. Tabela 4 ni gi poka`uva mo`nostite i relativnosto vlijanie od koristeweto na geotermalnite proekti za za direktno koristewe na ovaj tip na energija.

Tabela 3. Vlijanieto vrz okolinata so direktno koristewe na energija

Na~ini Mo`nost za slu~uvawe

Vlijanie od posledicite

Vozdu{no zagaduvawe L M

Zagaduvawe na povr{inata na vodata

M M

Podzemjeno zagaduvawe L M

Zemjino zagaduvawe L L to M

Level na bu~ava H L to M

Konflikti so kulturnite i arheolo{kite raboti

L to M M to H

Socijalni-ekonomski problemi

L L

Hemisko ili toplinsko zagaduvawe

L M to H

Otpadoci vo tvrda sostojba

M M to H

L = malo; M = sredno; H= golemoizvori: Lunis and Breckenridge (1991)

31

10. ZAKLU^OK:

• GEOTERMALNATA ENERGIJA E OBNOVLIV ENERGETSKI IZVOR, KOJ MO@E DA SE KORISTI ZA PROIZVODSTVO NA ELEKTRI^NA ENERGIJA I TOPLINA, I E CELOSNO KOMPATIBILEN SO DRUGITE IZVORI NA ENERGIJA

• GEOTERMALNATA ENERGIJA, HIDRO I VETAR SE EDINSTVENITE OBNOVLIVI IZVORI NA ENERGIJA

• KARAKTERISTI^NO ZA OBNOVLIVITE IZVORI NA ENERGIJA E TOA [TO PRI NIVNO KORISTEWE SE NAMALUVA NEGATIVNOTO VLIJANIE OD [TETNITE GASOVI I MATERII

• KORISTEWETO NA GEOTERMALNATA ENERGIJA VO EVROPA E RELATIVNO DOBRO RAZVIENO, I KORISTEWETO NA OVOJ VID NA ENERGIJA MO@E DA BIDE PRO[IRENO NIZ POVE]ETO EVROPSKI DR@AVI, VO NAREDNITE 10-20 GODINI

KORISTENA LITERATURA: http://volanskopje.blog.com.mk/node/77443http://en.wikipedia.org/wiki/Geothermal_powerhttp://www.ekosvest.com.mk/materials/energy/mapa/mapa_mac.html#mapMainhttp://www.pogodok.com.mk/search.jsp?q=geotermalna+energija+pumpi&o=10http://ec.europa.eu/energy/res/sectors/geothermal_energy_en.htmhttp://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0http://www.geothermie.de/europaundweltweit/ge-eawp.htmhttp://iga.igg.cnr.it/geo/geoenergy.phphttp://www.spic.com.mk/DesktopDefault.aspx?tabindex=8&tabid=1&EditionID=120&ArticleID=4810http://www.pogodok.com.mk/search.jsp?q=geotermalna+energija+pumpi&o=10http://biz.on.net.mk/images/press-clip/pdf/info-kocani.pdfhttp://najdi.org.mk/najdi?query=izvor%3D%22Kapital%22%20%EA%EE%F0%E8%F1%F2%E8&start=200

32