1. 1. Dr. sc IMRLIJE ALILI METODOLOGJIA E PUNS HULUMTUESE SHKENCORE 2013
2. 2. 1 KAPITULLI I METODOLOGJIA E PUNS HULUMTUESE SHKENCORE Konceptet themelore t metodologjis: Metodologjia (koncepti) Shkenca (Struktura e njohuris shkencore) Nocioni i metods shkencore Parimet e njohurive shkencore Procedura metodologjike (fazat kryesore t procesit t hulumtimit - shkurtimisht) Llojet e hulumtimit (kriteret themelore pr dallimin midis llojeve t hulumtimit) Fusha dhe t dhnat e hulumtimit n shkencat shoqrore Treguesit
3. 3. 2 Metodologjia (nocioni dhe qllimi) Metodologjia (rrjedh nga fjalt greke methodos - rrug dhe logos dije, shkenc) sht studimi i metodave dhe mnyrave t fitimit t njohurive shkencore (materiale, sociale dhe shpirtrore). Metodologjia sht shkenc pr shkencn. Ajo sht meta-shkenc apo mendimi pr t menduarit. Qllimi i metodologjis sht q t kuptohet thelbi i njohurive shkencore dhe t vendos parimet themelore n prvetsimin e saj dhe shqyrtimin kritik. Prve ksaj, metodologjia na mson se me cilat mjete duhet t shrbehemi q t arrijm t njohim n mnyr m t vrtet (objektive) botn. Shkenca (struktur e njohurive shkencore) Shkenca sht nj sistem i njohurive t realitetit t prcaktuar n mnyr objektive dhe q i shrben njeriut pr t prmirsuar jetn e tij dhe pr t studiuar at realitet. Struktura e njohurive shkencore Ekzistojn nivele t ndryshme t dijes shkencore, duke filluar nga t dhnat dhe faktet, prmes ligjeve dhe teorive deri n tr sistemet shkencore. T dhnat. do pun hulumtuese-shkencore empirike fillon me mbledhjen e t dhnave. T dhna shkencore relevante jan ato t dhna q jan n funksion t hulumtimit, ose, t cilat jan t specifikuara n qllimin e hulumtimit dhe q mund t lidhen me hipotezn e parashtruar. Pastaj, kto jan t dhna t mbledhura me teknika dhe procedura t standardizuara pr mbledhjen e t dhnave. Faktet (dshmit). Paraqesin marrdhnie empirike t themeluara n mnyr artificiale n natyr dhe n shoqri, p. sh. fakt sht q n dimr bie bor. Faktet jan publike, t verifikuara dhe t testueshme dhe prfaqsojn shtylln e par mbi bazn e t cilave mund t pretendojm dika n shkenc. Ligjet jan pak a shum nj pasqyrim subjektiv i sakt i ligjshmrive ekzistuese reale. Ligjshmria paraqet nj marrdhnie t caktuar n mes sendeve dhe fenomeneve natyrore dhe shoqrore, t cilat ekzistojn pavarsisht nga njohurit tona. Karakteristikat kryesore t ligjeve shkencore jan: 1) Ligji gjithmon shpreh nj marrdhnie, pr shembull lidhjen n mes dukurive t caktuara n natyr dhe n shoqri; 2) Ligjet empirike shkencore paraqesin marrdhnie t prgjithshme, universale dhe t vazhdueshme. Ligji shkencor ideal ka vler universale dhe prandaj vlen pr t gjitha rastet e referuara; Pr dallim nga ligjet n shkencat natyrore ku A i paraprin B, ligjet n shkencat shoqrore nuk kan vler t till t prgjithshme dhe universale. N shkencat shoqrore, A i paraprin B nse
4. 4. 3 plotsohen kushtet a, b, c... Pr kt arsye, q n kto kushte ligji t ket status t ligjit shkencor sht e nevojshme q saktsisht t prcaktohen t gjitha kushtet relevante, d.m.th. t paraqitet se nn far kushtesh dukuria (fenomeni) A sht e lidhur me dukurin B. Llojet m t zakonshme t ligjeve n shkencat shoqrore jan: ligjet e temporale (te ligjet temporale koha paraqitet si prcaktues i rndsishm i ligjit, pr shembull, me kalimin e kohs procesi i t harruarit sht m i ngadalshm); ligjet funksionale (tregojn lidhjen e fenomeneve t caktuara q nuk jan n marrdhnie shkaksore, por t dyja jan funksion i nj faktori t tret); ligjet kauzale (kan t bjn me shpjegimin e lidhjeve shkaksore midis dukurive t caktuara) Teorit jan shpjegime gjithprfshirse t fenomeneve t caktuara ose t grupeve t dukurive. Edhe pse jan t bazuara n ndrtimin empirik (bashkojn nj numr t ligjeve dhe prpiqen ti lidhin dhe ti shpjegojn), gjegjsisht, teorit kryesisht jan hipotetike. Veanrisht, kjo sht karakteristik pr shkencat shoqrore, ku do teori prbhet prej shum elementeve t aspektit hipotetik (boshllqet mbushen me supozime, p.sh. pr ekzistimin e nj fenomeni, ose lidhjen e nj fenomeni, ose me nxitjen e nj fenomeni). Sistemet shkencore jan shpjegime t plota, gjithprfshirse, multidisiplinare t fenomeneve natyrore ose shoqrore q n vete integrojn faktet, ligjet dhe teorit. Koncepti i metods shkencore Metoda paraqet mnyr t menduarit dhe hulumtimit n shkenc. Metoda shkencore prdoret pr t fituar njohuri sa m reale. Metoda n kuptimin e gjer prfshin tre komponent themelor: qasjen e prgjithshme hulumtuese (Parimet e njohurive shkencore) procedurat metodologjike hulumtuese (fazat e procedurs hulumtuese) metodat dhe teknikat e hulumtimit. Qasja e prgjithshme (njohuri paraprake), sht njohuria pr parimet e prgjithshme pr dijen shkencore (objektiviteti, besueshmria, saktsia, etj.). N komponentin e dyt, bhet fjal pr njohurit n lidhje me procedurat dhe proceset e dijes t njohurive shkencore (fazat e hulumtimit shkencor). Komponentin e tret t metods e prbn njohuria pr teknikat e hulumtimit dhe mbledhjes t t dhnave Aplikimi i metods t njohurive shkencore garanton objektivitet - q konkluzionet e fituara me hulumtimin t jen t vrteta. Parimet e njohurive shkencore Ekzistojn disa parime q karakterizojn shkencn, pr shembull, krahasuar me dijen racionale. Disa nga parimet m t rndsishme jan:
5. 5. 4 parimi i objektivitetit, parimi i besueshmris, parimi i universalitetit, parimi sistematizimit sinteza e induksionit dhe deduksionit, sinteza sasiore (kuantitative) dhe cilsore (kualitative). Parimi i objektivitetit t njohuris shkencore Parimi i objektivitetit ka disa rndsi themelore. E para, dhe m kryesorja sht njohja dhe prdorimi i logjiks apo mnyrs shkencore t dijes (aplikimi i procedurs metodologjike). N kuptimin e dyt objektivitetit nnkupton paansin ndaj t dhnave dhe fakteve deri te t cilat studiues vjen. Shkenctari informacioneve dhe fakteve u qaset me duar sterile pa paragjykime personale, kulturore, ideologjike dhe paragjykime t tjera. M n fund, objektiviteti prmbushet nse ekziston miratim ndr subjektiv, nse ajo deri te e cila kemi arritur sht e verifikueshme (nse studiues t tjer duke prdorur t njjtn metodologji do t arrijn rezultate t njjta). Parimi i besueshmris s njohurive shkencore Besueshmria sht e knaqur n qoft se rezultatet e fituara n hulumtim jan relativisht t prhershme, nse n hulumtimin e prsritur arrihen rezultate t njjta, nse n periudh relativisht t gjat kohore rezultatet (gjetjet) themelore krkimore prballojn kritikat, nse karakteristikat themelore t fenomenit mbeten t pandryshuara (t qndrueshme, stabile). Parimi saktsis s njohurive shkencore Parimi i saktsis m mir kuptohet n aplikimin e gjuhs. Gjuha e shkencs sht e sakt deri n at mas sa q shtja e kuptimit t nocioneve themelore nuk duhet t vij n pyetje. N punn shkencore prdoren ato simbole q kan t prcaktuara t gjitha dimensionet themelore, ndrsa nj simbol mund t ket vetm nj kuptim. Parimi i prgjithsis (universalitetit) t njohurive shkencore Parimi i prgjithsis. Shkenca synon t zbuloj at q sht e prgjithshme, q vlen pr nj numr t rasteve individuale t caktuara. Prderisa te shkencat natyrore parimi i prgjithsis kryesisht sht i prmbushur, n shkencat shoqrore prgjithsia sht e kushtzuar. Ligjet shoqrore jan t vlefshme nn kushte t caktuara. Q nj ligj n shkencat shoqrore t plotsoj krkesat e vlers shkencore, prve vet ligjit duhet t prcaktoj edhe kushtet nn t cilat ai ligj ushtrohet.
6. 6. 5 Parimi sistematik i njohurive shkencore Parimi i sistematizimit. Shkenca paraqet nj sistem t plot t njohurive q mund t jen t lidhura n aspekt funksional ose t kauzalitetit (lidhja shkak - pasoj). do fakt, ligj, teori, etj. Deri te t cilat studiuesi arrin n hulumtim duhet t vendoset n lidhje me t gjitha njohurit shkencore. Sinteza e induksionit dhe deduksionit Sinteza e induksionit dhe deduksionit. Deduksioni, karakteristik e rrugs s njohuris shkencore pr analiz racionale teorike. Piknisjen e ka n nj qndrim prgjithsisht t pranuar dhe prfundon n raste individuale dhe t veanta (prej lart posht). Induksioni, paraqet rrugn e kundrt t dijes (prej posht - lart) dhe sht karakteristik e hulumtimit empirik. Fillohet prej t dhnave t mbledhura (individuale) dhe sillet konkluzion i prgjithshm, i cili pastaj vlen pr t gjitha rastet. Shembull: Si sht dashur t mendohet n Mesjet? Edhe pse mundsit e vzhgimit dhe konkludimit induktiv i kan qen gjithmon n dispozicion njeriut, gjat shum viteve ka ndodhur q ai nuk ka besuar n at q ka pa, dgjuar, q ka mund t nuhas, shijoj ose prek. Besimi n Zot ka qen mbi besimin n vete. N nj prej shnimeve t tij, Francis Bacon (1605) jep shembull t nj diskutimi skolastik (shkollor) pr fenomenin natyror. Viti 1432 p.e.r. sht zhvilluar debat i nxeht ndrmjet vllezrve murgj mbi numrin e dhmbve n gojn e kalit. Debati ka zgjatur plot 13 dit. Jan nxjerr dhe shfrytzuar t gjith librat e vjetra dhe kronikat dhe kjo siguroi nj erudicion (msim) kaq t madh dhe t thell si kurr m par n kt fush. N fillim t dits s katrmbdhjet, nj murg i ri me prejardhje nga nj familje me reputacion i pyeti udhheqsit e tij t ditur q edhe ai t thot nj fjal, dhe pr udi t diskutantve, menuria e thell e t cilve ishte shqetsuar shum - ai u lut atyre q gjrat ti zgjedhin n mnyr vulgare dhe t papar: gjegjsisht, t hapin gojn e nj kali, t numrojn dhmbt dhe t gjejn zgjidhjen e problemit t tyre. Diskutuesit e tjer, duke u ndjer thell t lnduar pr dinjitetin e tyre, me shum zhurm dhe duke brtitur e detyruan q t dal jasht. Sepse, than ata, sht e sigurt q edhe vet Satana (dreqi) ka hyr n t dhe sht mendur, pasi q ka prmendur rrugn e egr dhe t prishur pr zbulimin e s vrtets, e cila sht n kundrshtim me msimin e gjith Etrve t Kishs. Pas edhe m shum ditve me znka dhe diskutime, pllumbi i paqes zbriti n grupin ton dhe t gjith si deklaruan q problemi do t mbetet nj mister i prjetshm pr munges t trishtuar t t dhnave historike dhe teologjike pr at, dhe urdhruan q kjo t shnohet."
7. 7. 6 Mnyra moderne e njohurive shkencore prfshin sintezn e induksionit dhe deduksionit. N hulumtimet moderne niset prej qndrimit t prgjithshm t hipotezs, e cila testohet (pranohet ose refuzohet) bazuar n t dhnat e mbledhura empirike. Sinteza sasiore dhe cilsore Sinteza e sasiore dhe cilsore. N periudha t ndryshme t zhvillimit t metods shkencore, kan dominuar analiza cilsore ose sasiore. Pr shembull, rruga e njohurive e Aristotelit konsistenca deduktive nnkuptonte kryesisht analizn kualitative (cilsore) logjike. Nga ana tjetr, pozitivistt kan tendenc krijimin e marrdhnie sasiore q m pas nuk duhej interpretuar. Mnyra moderne e njohurive shkencore prfshin sintezn sasiore dhe cilsore n analiz. Analiza kuantitative nnkupton matjen (konstatimin e marrdhnieve, lidhjes), dhe interpretim cilsor t ktyre marrdhnieve (lidhjeve, raporteve). Procedura metodologjike (fazat kryesore t procesit t hulumtimit) Procedura metodologjike prbhet nga disa faza t caktuara, veprime nprmjet t cilave krkimi kalon dhe paraqesin nj garanci t caktuar t objektivitetit (njohuri e vrtet shkencore). Fazat e procedurave krkimore n mnyra t ndryshme jan t prcaktuara n literatur. Megjithat, n shumicn e rasteve kan t bjn me disa veprime themelore: formulimi i problemit hulumtues (krkimor) definimi teorik dhe operativ (punues) i dukuris q sht subjekt i hulumtimit vendosja e supozimeve t mparshme hipotezat e krkimit mbledhja e t dhnave shpjegim shkencor dhe verifikimi i hipotezave Faza e par e hulumtimit paraqet identifikimi e lnds krkimore ose problemit krkimor (hulumtues). Lnda e hulumtimit zakonisht sht nj marrdhnie (lidhje) e caktuar n mes dukurive (fenomeneve), prandaj prcaktimi i lnds prfshin s pari, prcaktimin e vet fenomeneve ndrmjet t cilave lidhja sht prcaktuar, dhe pastaj prcaktimin e natyrs s vet marrdhnies. Prkufizimi teorik i problemit krkimor paraqet operacion logjik me t cilin prmes koncepteve abstrakte prcaktohet thelbi i fenomenit q hulumtohet. Definimi operacional (punues) i problemit qndron n prcaktimin e treguesve (indikatorve, koeficienteve) q mund t ekzaminohen dhe testohen n mnyr empirike dhe t cilt prfaqsojn manifestim t konceptit t jashtm abstrakt. Pr shembull, prkufizimi i lumturis mund t jen pohimet e njerzve nse jan t lumtur apo jo. Pasi t realizohet definimi i operativ, parashtrohen hipotezat (supozimet) krkimore. Funksioni i tyre sht q t supozohet lidhja midis dukurive q i hulumtojm dhe faktorve t tjer t cilt
8. 8. 7 sipas supozimit mund t jen n ndonj far lloj lidhjeje (p.sh. t shkaksis). Qllimi i hulumtimit sht q t verifikohet realizueshmria e hipotezs s parashtruar. N fazn e ardhshme t hulumtimit mblidhen dhe klasifikohen (prpunohen) t dhnat. Ktu, ve m hyhet n fazn kritike t hulumtimit shkencor - faza e shpjegimit shkencor dhe prcaktimit t lidhjeve, p.sh. korrelacionit (pr shkalln e lidhjes midis dy ose m shum dukurive) ose marrdhnieve funksionale (ligjet funksionale m shpesh thjesht prcaktojn lidhjen reciproke t fenomeneve - kur ndryshon njra dukuri , ndryshon edhe tjetra), ose marrdhniet shkakore (kur njra dukuri, variabli i pavarur, kusht i mjaftueshm ,sht shkak i ndryshimeve t dukuris tjetr, variabl i varur). Llojet e hulumtimit (kriteret themelore pr klasifikimin e llojeve t hulumtimit) Ekzistojn kritere t ndryshme pr t br dallimin midis llojeve t hulumtimit. I pari, sht i bazuar n dallimin midis llojeve t krkimit sipas qllimit t tyre prfundimtar (sipas ktij kriteri dallojm hulumtime eksploruese, shpjegues, prshkruese dhe parashikuese); Kriteri i dyt bazohet n faktin se a bhet fjal pr nj studim t vetm ose pr nj seri t studimeve t ndrlidhura (hulumtimet e vetme dhe t zhvillimit); Kriteri i tret ka t bj me prcaktimin ndrmjet hulumtimeve jo-eksperimentale (t sondazhit, anketimit) dhe hulumtimeve eksperimentale. Dallimi i llojeve t hulumtimit n baz t qllimit a) Qllimi i hulumtimit mund t jet nj zbulimi (eksplorim) i dukuris (fenomenit). Qllimi i hulumtimit mund t jet nj studim apo eksplorim, krkim i ri, e dukuris m shum ose m pak e panjohur dhe rrethanat n t cilat ajo paraqitet. Hulumtimi eksplorues (zbulues) krkimor sht i fokusuar n identifikimin e fenomeneve, ndarjen e tyre reciproke, identifikimi i tipareve karakteristike t tyre, shpeshtsin e ndodhjes (frekuencat e paraqitjes) etj. (me nj fjal, njohjen e dukuris). b) Qllimi i hulumtimit mund t jet nj prshkrim (deskripcion) i dukuris Objektivi i dyt mund t jet prshkrimi ekzakt ose deskripcioni i fenomenit. Qllim i till vendoset kur bhet fjal pr fenomen t rndsishm q duhet t njihet sakt dhe t prshkruhet maksimalisht n mnyr objektive, t definohet ose ri definohet.
9. 9. 8 c) Qllimi i hulumtimit mund t jet - nj shpjegim (shtjellim) i dukuris Objektivi i tret mund t jet nj shpjegim apo shtjellim i nj fenomeni. Hulumtimet shpjeguese merren me dukurit t cilat kan qen t prshkruara m par, dhe tani ne duam q ata ti shpjegojm. Te hulumtimet shpjeguese fillohet nga nj apo m shum supozime rreth lidhjes midis fenomenit dhe ndonj dukurie tjetr. Hulumtimi duhet t pohoj apo mohoj supozimet e tilla t parashtruara. d) Qllimi i hulumtimit mund t jet nj parashikim i dukuris S katrti, hulumtimi mund t organizohet me qllim q t siguroj nj parashikim t dukuris n kuptimin e paraqitjes s fenomeneve t caktuara, ndryshimeve n karakteristikat e tyre thelbsore. Hulumtimet parashikuese jan vetm nj lloj i veant i hulumtimit eksplorues. Hulumtimet e nj hershme ose krkimet zhvillimore Hulumtuesi zakonisht planifikon krkime vetm t nj hershme, por nuk jan t rralla rastet q hulumtimet t realizohen n seri (hulumtimet zhvillimore) duke filluar nga eksplorimi (njohja e dukuris), prshkrimi i saj (prshkrimi i sakt dhe prkufizimi), deri n shpjegimin dhe parashikimin (parashikimi i fenomeneve t tjera t bazuara n t). Hulumtimet eksperimentale dhe jo-eksperimentale N hartimin e studimeve eksperimentale shtja kryesore lidhet me manipulimin eksperimental t faktorit eksperimental dhe kontrollit t variablave t tjera. Te hulumtimet jo-eksperimentale shtjet kryesore kan t bjn me zgjedhjen e nj mostre prfaqsuese, prdorimi i procedurave standarde pr mbledhjen dhe prpunimin e t dhnave. Lnda (subjekti) dhe t dhnat n hulumtimin dukurive shoqrore Nocioni i lnds: Lnd sht cilido element i realitetit, real apo imagjinar q sht me interes pr ne ose shkencn. far mund t jet subjekt i hulumtimit n shkencat shoqrore. N prgjithsi lnd e studimeve mund t jen dukurit shoqrore, ngjarjet shoqrore ose proceset shoqrore. Dukuria shoqrore sht gjithka q po ndodh ose ekziston n nj hapsir t veant fizike ose sociale dhe n nj koh t dhn. N fenomene shoqrore mund t prfshijm do gj q ndodh n marrdhniet midis njerzve dhe komuniteteve t tyre. Fenomenet sociale jan, pr shembull jeta lagjet me varfri, sistemi politik ose sistemi i vlerave n bashksi dhe kshtu me radh.
10. 10. 9 Ngjarja paraqet nj grup t tr t ngjarjeve q ka fillimin e tij, progresin dhe prfundimin, respektivisht rezultatin e tij. N aspekt kohor sht i kufizuar dhe shpesh sht afatshkurtr. Ngjarje sht nj loj futbolli, tubim politik, dit e Camellias, etj. Procesi paraqet nj grup kompleks t ngjarjeve q kan nj drejtim t prbashkt t zhvillimit. Proceset jan t zakonisht afatgjat dhe kohzgjatja e tyre matet me vite apo dekada, pr shembull, urbanizimi ose pranimi i internetit si nj medium ose globalizimi. Procese nuk jan aq t thjesht si ngjarja dhe n vetvete mund bashkon nj mori t dukurive dhe ngjarjeve shoqrore. Indikatort (Treguesit) Disa fenomene mund t regjistrohen dhe t maten n mnyr t drejtprdrejt. Pr shembull, n qoft se ne jemi t interesuar pr moshn, nivelin e t ardhurave, statusin martesor, numrin e fmijve, etj. Megjithat, ekzistojn disa dukuri t cilat nuk mund t vzhgohen n mnyr t drejtprdrejt apo t maten. Pr shembull, knaqsia nga puna ose lumturia. LNDA E STUDIMIT Paraqitja e lnds: Indikatort Qndrime Deklarata (me shkrim ose me goj); procedura; t dhnat pr karakteristikat e dukurive t mjedisit natyror dhe shoqror. Ndjenja Deklarata, gjeste, mimika, lvizje, objekte materiale Sjellja Veprimet individuale dhe grupore; deklarata; Informimi Deklarata q tregojn sasin e informacionit t sakt n lidhje me dika, procedura t cilat jan tregues t ekzistimit (mos ) t informacioneve pr dika; Media (publiku) Deklarata, sjellje (shikimi TV, leximi i gazetave, dgjimi radios, prania n internet) Media (prmbajtja) Prmbajtja e shkruar (tekste), Prmbajtje me imazh (fotografi, postera, vizatime), prmbajtje audio-vizuale shnime t filmuara Institucione /organizata / Komunitete dokumente (shnime me shkrim, vizuale dhe audio- vizuale); Deklarata; sjellja e individve dhe grupeve Norma dokumente (shnime me shkrim, vizuale dhe audio- vizuale); Deklarata; sjellja e individve dhe grupeve Ngjarje sjellja e individve dhe grupeve, deklarata, gjeste, mimika, lvizje, objekte materiale, lloje t ndryshme t artefakteve, simbole religjioze, gjsende t ndryshme, lloje t ndryshme t pajisjeve q prdoren gjat nj ngjarjeje, vepra artistike UN lnd hulumtimi: personaliteti Prvoja personale: prshtypjet personale (fotografi, ndjenja), shfaqjet, nocionet, qndrimet, ndjenjat, ndrrat Ne si studiues nuk kemi qasje t drejtprdrejt n mendimet, dshirat, shpresat, vlersimet dhe pikpamjet (qndrimet) e njerzve t tjer, por kjo nuk do t thot se ata nuk mund t maten.
11. 11. 10 Mnyrat me t cilat regjistrojm dhe matim kto dukuri jan t ndryshme nga mnyrat e regjistrimit dhe matjes s drejtprdrejt t fenomeneve n dispozicion. N kt rast, mbshtetemi n manifestime t jashtme (treguesit) e ktyre fenomeneve komplekse q nuk mund t regjistrohen dhe maten n mnyr t drejtprdrejt. Kto tregues t jashtm quhen indikator. Indikatort jan an e jashtzakonshme e nj lnde (subjekti) t hulumtimit, ajo q u sht n dispozicion shqisave tona (shikimit, prekjes, shijes, nuhatjes) dhe q mund t regjistrohet. Duke prdorur indikatort e trthort n mnyr t drejtprdrejt formojm nj pamje t fenomenit q na intereson. Bazuar n deklaratat e subjektit, duke vzhguar gjestet e tij, mimikn e tij t fytyrs dhe kshtu me radh. Pr normat t cilat vlejn n ndonj firm ne konkludojm n baz t dokumenteve ose t sjelljes s puntorve. T dhnat jan indikatort q jan vrejtur (regjistruar ), qoft me ndihmn e shqisave ose prmes instrumenteve posarisht t projektuara (grumbullimit i t dhnave). T dhnat e mbledhura analizohen dhe shrbejn si baz pr hartimin e konkluzioneve n lidhje me dukurin q sht lnd e hulumtimit. Lloji i indikatorit prcakton edhe mnyrn se si ata regjistrohen (mbledhja e t dhnave). Kshtu, pr shembull, gjestet dhe shprehjet e fytyrs jan n dispozicion gjat vzhgimit t drejtprdrejt. Deklaratat e subjektit pr vlersimet e tija, dshirat, shpresat, etj. hulumtuesi i mbledh duke u bazuar n intervista ose pr kt prdor pyetsor. Llojet e treguesve / t dhnave Teknikat pr mbledhjen e t dhnave Deklarata (me shkrim dhe me goj); Intervista/biseda; Pyetsor pr intervista t thelluara; Fokus grupe Veprimet individuale dhe grupore; Vzhgim, Anketim, intervist; Grupe t fokusit; Analiza e prmbajtjes T dhna pr karakteristikat e mjedisit natyror dhe shoqror; Regjistrimet statistikore; matje tjera statistikore (shporta e konsumatorit, indeksi i mimeve me pakic, etj.) Gjeste, mimika, lvizje; Vzhgim Sjellja (shikimi TV, leximi i gazetave, dgjimi radio, prania n internet) Intervist; panele t mediave; grupet e fokusit Prmbajtje e shkruar (tekst), prmbajtje me imazh (fotografi, postera, vizatime), Prmbajtje audio- vizuale (shnime t filmuara) Analiza e prmbajtjes Dokumente (me shkrim, me z, shnime audio- vizuale); Analiza e prmbajtjes Llojet e ndryshme t artefakteve: simbole fetare, mjete t ndryshme t prdorura gjat nj ngjarjeje, vepra artistike Vzhgim; studime etnografike Prvoj personale: prshtypje shqisore (fotografi, ndjenja), shfaqje, koncepte, qndrime, ndjenja, ndrra Analiz e vetvetes; Diskutime n grup
12. 12. 11 KAPITULLI II FAZAT E PROCESIT T HULUMTIMIT Procedura metodologjike 1. Hulumtimi shkencor si proces komunikimi 2. Hulumtimi shkencor si proces pr zgjidhjen e problemeve 2.1 . Prkufizimi i prafrt i problemit hulumtues 2.2 . Faza prgatitore e hulumtimit 2.3 . Projektimi i hulumtimit 2.4 . Zhvillimi i instrumenteve 2.5 . Realizimi i hulumtimit 2.6 . Prpunimi dhe analizimi i t dhnave 2.7 . Shkrimi i raportit hulumtues
13. 13. 12 Procedura metodologjike Hulumtimi shkencor paraqet nj proces q prbhet nga zgjidhja e problemeve t shumllojshme intelektuale, nder personale dhe praktike. Krkimi shkencor m shpesh sht definuar si aktivitet q synon zgjidhjen e problemeve njohse (qllimi sht arritja deri te dituria), por, n t njjtn koh, hulumtimi sht edhe aktivitet social - proces komunikimi ndrmjet subjekteve t ndryshme t prfshir n proces (procesin e krkimit). N kt kuptim, hulumtimi shkencor mund t vshtrohet si: proces komunikimi, dhe si proces i zgjidhjes s problemeve. 1. Hulumtimi shkencore si proces komunikimi Studimet shkencore domosdoshmrish duhet t prfshijn nj numr t aktorve (sidomos ato hulumtime q bazohen n mostrn krkimore) dhe nnkuptojn zgjidhjen e shum problemeve praktike dhe ndr personale. N hulumtim shkencor pjesmarrs jan: porositsi, hulumtuesi, intervistuesi dhe i intervistuari. Nj aktor mund t ket nj ose m shum role dhe secili rol mund t ket nj ose m shum aktor. Pr efikasitetin e studimit vendimtar sht ndrveprimi (interaksioni), d.m.th. komunikimi mes aktorve t ndryshm t cilt bartin (interpretojn) rolet n hulumtim. Operacionet themelore t komunikimit n krkimin shkencor: 1) Porositsi ja komunikon problemin hulumtuesit (prcakton problematikn n baz t s cils hulumtuesi prpilon nj skic ideore (konceptuale). 2) Hulumtuesi organizon punn n kuptimin e planifikimit dhe organizimit t hulumtimit (prpilon skicn ideore), zhvillon dhe teston instrumentet krkimore dhe prgatitn ekzaminuesit pr punt me t anketuarit (p.sh. harton Manual pr ekzaminuesin). 3) Ekzaminuesi vendosn kontakte me t anketuarit, i motivon ata q t marrin pjes n hulumtim dhe jep udhzime (prpiqet t siguroj procedur standarde t testimit). 4) I anketuari pranon pjesmarrjen n studim dhe vepron sipas udhzimeve t marra nga ekzaminuesi (plotson pyetsorin, zgjidh testin, etj.). 5) Ekzaminuesi i dorzon materialin e mbledhur hulumtuesit (pyetsort e mbushur, protokollet e intervistave, etj.)
14. 14. 13 6) Hulumtuesi i prpunon t dhnat dhe porositsit i ja komunikon gjetjet (rezultatet) dhe konkluzionet e hulumtimit, i formulon rekomandimet pr zgjidhjen e problemit (Harton Raportin e Hulumtimit). 7) Porositsi ndrmerr masat e rekomanduara dhe s bashku me hulumtuesin shqyrton efektet e masave t ndrmarra. Hulumtuesi fillon nga detyra e projektit, analizon t gjitha konsekuencat (pasojat) e saja teorike, metodologjike dhe financiare pr t prpiluar nj skic fillestare (draft fillestar). Skica fillestare paraqet nj dokument i cili prcakton se t dyja palt bien dakord (porositsi dhe hulumtuesi) mbi at se cili sht objekti i hulumtimit, i cilit karakter do t jet hulumtimi, cilt jan efektet e pritshme, koha, mimi i hulumtimit, etj. Prandaj, roli i skics ideore sht q t mnjanoj do keqkuptim t mundshm n komunikim ndrmjet hulumtuesit dhe porositsit (n lidhje me at se far sht objekt i hulumtimit, cili sht afati i realizimit t hulumtimit, cili sht mimi, etj.). Projekti hulumtimit prpilohet n baz t skics ideore dhe prfshin definimin e t gjith elementeve m t rndsishme t hulumtimit: lnda e hulumtimit, qllimet, detyrat, metodat dhe teknikat e hulumtimit, definimin e mostrs, parashtrimin e hipotezave dhe kshtu me radh. 2. Hulumtimi shkencore si proces pr zgjidhjen e problemit N esenc veprimtaria krkimore sht aktivitet pr arritjen deri te njohurit e reja ose zgjidhjen e problemeve teorike ose praktike. Par n kt mnyr, hulumtimin mund ta definojm si proces pr zgjidhjen e problemeve njohse dhe praktike. Ky proces ka faza t caktuara t prbashkta: Fazat e procesit pr zgjidhjen e problemeve njohse dhe/ose praktike (d.m.th. t hulumtimit) 1 Prcaktimi i kornizs s problemit t hulumtimit Identifikimi i problemit dhe marrja e vendimit pr hulumtim 2 Faza prgatitore Puna n bibliotek dhe n terren 3 Dizajni (projektimi) i hulumtimit Formulimi i problemit dhe hipotezave, specifikimi i metodave dhe teknikave (harton skicn ideore dhe dizajnon projektin hulumtues) 4 Zhvillimi i instrumenteve Pyetsort, shkallt matse, testet, protokollet... 5 Realizimi i hulumtimit Organizimi i hulumtimit, sigurimi i kushteve standarde pr regjistrimin e t dhnave prmes instrumenteve (Pyetsort, shkallt matse, testet, etj.) 6 Prpunimi dhe analiza e t dhnave Rregullimi i prgjigjeve t marra, prpunimi statistikor, analiza e t dhnat t marra. 7 Shkrimi i Raportit hulumtues Interpretimi i rezultateve (gjetjeve), nxjerrja e konkluzioneve, shkrimi i raportit, rekomandimeve etj.
15. 15. 14 2.1. Prkufizimi i kornizs s problemit hulumtues Kur studiuesi gjendet prpara nj problemi kognitiv (njohs) ose praktik q duhet t hulumtohet, ai prballet me pyetjen se cils fush shkencore m t afrt problemi i takon. T prcaktohet korniza e problemit nnkuptojm t identifikojm fushn shkencore brenda t cils problemi ka kuptim dhe domethnie t caktuar. Kshtu q, fusha shkencore e afrt n t ciln sht i vendosur problemi bhet kontekst teorik, konceptual dhe metodologjik i hulumtimit t problemit. Pr shembull. Nse sht fjala pr sjelljen e nj individi n pun, ajo (sjellja), mund t jet lnd (subjekt) e hulumtimit e disiplinave t ndryshme shkencore: biologji, mjeksi, sociologji, psikologji, etj. Nse bhet fjal pr sjellje konfliktuoze, ather problemi ngushtohet n psikologji ose eventualisht n Sociologji varsisht prej asaj nse nxitsin (shkakun) e ksaj sjellje e krkojm te nj individ ose n rrethinn e tij. Nse pr shembull shkaqet e sjelljes konfliktuoze i krkojm te nj individ ather psikologjia do t jet konteksti yn teorik, konceptual dhe metodologjik pr studimin e problemit t dhn. Me fjal t tjera, gjithka q deri m tani ka dhn teoria e personalitetit bhet konteksti teorik, konceptual dhe metodologjik n t ciln vendoset hulumtimi. 2.2. Faza prgatitore e hulumtimit Faza prgatitore e hulumtimit prfshin njohjen e dukuris (fenomenit) q dshirohet t hulumtohet dhe realizohet n tre drejtime kryesore: rishikimi i literaturs relevante profesionale dhe shkencore; njohja e drejtprdrejt n terren me llojet e ndryshme t fenomenit q sht objekt i hulumtimit; prcaktimi i kushteve materiale t nevojshme pr realizimin e hulumtimit. Me fjal t tjera, faza prgatitore prfshin: (1) pun n biblioteka, (2) pun n terren, dhe (3) hartimi i skics ideore t hulumtimit. 2.3. Puna n bibliotek Prfshin mbledhjen e informacioneve mbi studimet e mparshme t problemeve t njjta ose t ngjashme, rezultatet e ktyre studimeve, metodat dhe instrumentet e prdorura t hulumtimit dhe ngjashm. Shkenca sht sistem i njohurive q vazhdimisht mbi ndrtohet dhe prandaj, edhe hulumtimi yn duhet t filloj nga ajo q shkenca tashm ka zbuluar dhe vrtetuar (shih parimin: njohuri shkencore sistematike). Deri te literatura e nevojshme sht m leht pr tu arritur duke prdorur: (a) katalogun e biblioteks (n katalogun e biblioteks njsit e biblioteks s pari jan t klasifikuara sipas fushs shkencore dhe n kuadr t tyre n deg dhe fusha tematike), (b) Bibliografi (bibliografit prpilohen pr nj periudh t caktuar, fusha dhe lnd shkencore), (c) revista me referenc (zakonisht prmbajn prmbledhje q siguron qasje t shpejt n prmbajtjen e punimit), (d) interneti, etj.
16. 16. 15 Pr nga ajo se sa jan t drejtprdrejta burimet e informacionit, mund ti klasifikojm n: 1) Burime t rendit t par (burime primare) jan burimet m t drejtprdrejta t informacionit. Shembuj t ktyre burimeve jan veprat origjinale, t cilat paraqesin pasqyr t hulumtimit nga ana e vet autorit dhe ato botohen n revista dhe anale shkencore. 2) Burime t rendit t dyt (burime sekondare) jan m pak t drejtprdrejt nga burimet primare dhe jan t prgatitura mbi bazn e tyre. Shembuj t ktyre burimeve jan analet, q mundsojn nj pasqyr t shpejt n ndonj fush dhe sintez t punimeve primare. 3) Burime t rendit t tret (burime terciare) jan burime t hartuara mbi bazn e burimeve sekondare. Shembull i ktyre burimeve jan librat, q paraqesin nj sintez si t burimeve primare ashtu edhe t atyre sekondare t informacionit. Lexuesi prej librave shpesh merr informacione t dors s tret, d.m.th. burimi primar sht "i filtruar" nprmjet interpretimit t autorit t artikullit t shqyrtuar dhe autorit t librit. 4) Burime t rendit t katrt. Pr shembull, artikujt e revistave prmbajn pasqyr t prmbajtjes s librave. 5) Burime t rendit t pest. Diskutimi i informacioneve t rendit t katrt, pr shembull, diskutimi me nj koleg. 2.4. Puna n terren I mundson hulumtuesit q t njoftohet n mnyr t drejtprdrejt me rrethanat natyrore t manifestimit t fenomeneve q sht lnd e studimit. Puna n terren mund t prfshij diskutime me ekspert (Ata q kan qasje t mir mbi problemin), qasje n t dhnat lokale, shqyrtimi i dukuris n kushtet natyrore dhe ngjashm. 2.5. Hartimi i skics ideore t hulumtimit Skica ideore duhet t prgjigjet n tre pyetjet themelore: (1) far do t jet lnd dhe problem i hulumtimit, (2) si do t realizohet hulumtimi, (3) cilat jan supozimet materiale pr realizimin e hulumtimit. Struktura e skics ideore (konceptuale) Problemi, qllimi dhe detyrat e hulumtimit Hulumtuesi prcakton problemin, qllimin dhe detyrat e hulumtimit dhe me kt tregon mnyrn se si ai e ka kuptuar problemin q e ka theksuar porositsi, dhe si duket ai problem kur formulohet me termat shkencore.
17. 17. 16 Qasjet e mundshme metodologjike Prshkruhen metodat, teknikat dhe instrumentet q duhet t ndrtohen dhe prdoren n hulumtim. Parashikohet madhsia e mostrs dhe vllimi i hulumtimit (popullimi). Koha, stafi dhe mjetet e nevojshme Parashikohen aktivitetet themelore hulumtuese, korniza kohore e tyre dhe mjetet e nevojshme pr realizimin e aktiviteteve. Duke pasur parasysh qllimin e saj, q t largoj dykuptimsit potenciale n komunikim mes porositsit dhe hulumtuesit, skica ideore duhet t jet e shkruar shum qart, thjesht dhe n mnyr maksimale e qart. Skice ideore nuk duhet t jet e detajuar, pasi ajo sht baz pr prpilimin e detajuar t projektit krkimor. Pr shembull, kapitujt e skics ideore (konceptuale). Instituti i Edukimit Republika e Kosovs Departamenti pr Hulumtim dhe Zhvillim Hulumtimi i opinioneve, qndrimeve dhe njohurive t studentve, profesorve dhe prindrve rreth shprndarjes dhe formave t korrupsionit n institucionet arsimore (skic e projektit me plan t veprimit dhe buxhetin e projektit - skica ideore) Realizuesi i projektit: Me kt dokument projektohen aktivitetet dhe Buxheti i hulumtimit t mendimeve, qndrimeve dhe njohurive t studentve, profesorve dhe prindrit n lidhje me shprndarjen dhe llojet e korrupsionit n institucionet arsimore. N dokument sht e prcaktuar baza fillestare (Strategjia dhe Plani i Veprimit pr Luftn kundr Korrupsionit n arsim), nocioni i korrupsionit, si dhe aktivitetet metodologjike dhe praktike q duhet t realizohen, si dhe nj pasqyr e mjeteve materiale t nevojshme pr realizimin e suksesshm t projektit. 2.6. Dizajni i hulumtimit Dizajni (projektimi) i hulumtimit sht nj proces gjat t cilit studiuesi merr vendime pr t gjitha shtjet e rndsishme n lidhje me realizimin e hulumtimit. do projekt n nj far
18. 18. 17 mnyre sht unik, origjinal por edhe tipik, karakteristik pr nj lloji t caktuar dhe lloj t hulumtimit. 2.7. Zhvillimi i instrumenteve Pas projektimit t hulumtimit kalohet n krijimin e instrumenteve t hulumtimit. Q t vzhgohet dhe regjistrohet nj dukuri e caktuar sht e nevojshme q t zhvillohen apo t adoptohen instrumentet ekzistuese pr grumbullimin e t dhnave (pyetsor, teste, shkalla matse t vlersimit, protokolle t intervistimit etj.). 2.8. Realizimi i hulumtimit Te hulumtimet e mdha prpara realizimit final kryhen hulumtime preliminare (paraprake). Hulumtimet paraprake realizohen me nj mostr prej 5% deri n 10 % t madhsis s mostrs s planifikuar pr hulumtimin prfundimtar dhe ka funksionet: (1) q te testoj instrumentet krkimore, dhe (2) q t kontrolloj organizimin hulumtues. 2.9. Prpunimi dhe analiza e t dhnave Pas realizimit t hulumtimit, t dhnat futen n nj baz t dhnash t prgatitur paraprakisht dhe fillimisht analizohen n mnyr statistikore dhe pastaj analizohen n mnyr logjike. T dhnat e mbledhura vendosen n raport me hipotezn e propozuar, me ciln gj ajo konfirmohet (pranohet) ose refuzohet. Analiza statistikore dhe mnyrat e analizs statistikore do t shqyrtohen n kapitujt e m vonshm. Raporti zakonisht ka nj struktur t caktuar logjike t prmbajtjes: Emrtimi (identifikimi) i raportit - titulli i raportit; emri dhe mbiemri i hulumtuesve dhe i bashkpuntorve nse ka pas, emri i plot i institucionit ku hulumtimi sht realizuar; Prmbledhje (Rezyme) prej 150 deri n 300 fjal; lista e fjalve kye; Hyrje korniza e definimit t problemit; theksimi i qllimit t prbashkt dhe pritjet nga krkimi; Lnda e hulumtimit - Prcaktimi i sakt i prmbajtjes s hulumtimit, definimi i nocioneve themelore, parashtrimi i hipotezave krkimore; Procedura e hulumtimit - shpjegimi i zgjedhjes s metodave dhe teknikave hulumtuese t prdorura pr mbledhjen dhe prpunimi e t dhnave; Prfundimet e hulumtimit - Pjesa m e madhe prfshin nj paraqitje sistematike dhe analiz t rezultateve t hulumtimit; diskutimi dhe interpretimi i gjetjeve (rezultateve); Gjetjet e hulumtimit - pjes n t ciln paraqiten dhe diskutohen konkluzionet e prgjithshme dhe specifike krkimore; Literatura; Shtojca (Anekse).
19. 19. 18 KAPITULLI III PROJEKTI I HULUMTIMIT Projekti i hulumtimit kryesisht prbhet nga tre pjes kryesore: (1) pjesa teorike, (2) pjesa metodologjike dhe (3) pjesa financiare e projektit. 1. Pjesa teorike e projektit 1.1. Formulimi i problemit 1.2. Prkufizimi i koncepteve themelore 1.3. Definimi i qllimit t hulumtimit 1.4. Formulimi i hipotezs s prgjithshme dhe hipotezave t veanta 2. Metodologjia e projektit 2.1. Przgjedhja e metodave t prgjithshme t krkimit 2.2. Prkufizim i variablave operacionale 2.3. Zgjedhja e tekniks pr mbledhjen e t dhnave 2.4. Mostra 2.5. Plani pr prpunimin e t dhnave 2.6. Plani i realizimit t hulumtimit 3. Pjesa materiale e projektit
20. 20. 19 1. Pjesa teorike e projektit Aktivitetet kryesore pr zhvillimin e pjess teorike t projektit jan: (1) formulimi i problemit krkimor, (2) vendosja e qllimit krkimor, (3) formulimi i hipotezs s prgjithshme dhe t hipotezave t veanta dhe detyrave krkimore, (4) analiza e nocioneve kye (klasifikimi dhe prkufizimi i variablave). 1.1. Formulimi i problemit Pika kritike e do hulumtimi sht zbulimi i boshllqeve, paqartsive, vshtirsive, problemit q duhet t zgjidhet. Njohurit e mparshme dhe prvoja luajn nj rol t madh n identifikimin dhe prcaktimin e problemit. Prandaj, prej hulumtuesit pritet q s pari, n mnyr teorike t analizoj problemin dhe pastaj n mnyr t qart ta formuloj. Analiza teorike e problemit nnkupton n mnyr sistematike t ekspozohen mnyrat se si jan qasur ktij problemi hulumtuesit n studimet e mparshme, cila procedur metodologjike sht aplikuar, cilat rezultate jan arritur, cilat pyetje kan mbetur t hapura. Me fjal t tjera, hulumtuesi analizon, vlerson dhe sintetizon (prmbledh) t gjitha informatat dhe njohurit n lidhje me problemin q ai hulumton. Problemi formuluar shkencrisht shpreh nj raport (lidhje) n mes dy apo m shum dukurive. Problemi mund t formulohet n formn e nj pyetje apo deklarate pr at se cilt dukuri jan objekt i hulumtimit. Pr shembull: Sa sht i prhapur korrupsioni n institucionet arsimore sipas mendimit t studentve, profesorve dhe prindrve dhe cilt jan llojet kryesore t manifestimit t tij. N t vrtet, i gjith hulumtimi sht zgjidhje t problemit t vendosur, apo prgjigje n pyetjen e parashtruar. 1. Prkufizimi i koncepteve themelore N hulumtime, veanrisht n ato empirike, sht e nevojshme q t prcaktohen saktsisht fenomenet q hulumtohen. Shpesh n prcaktimin e disa prej fenomeneve komplekse ekzistojn dallimet n mes t shkollave, autorve dhe qasjeve t ndryshme. T fillohet hulumtimi pa definicione t qarta t nocioneve mund t shkaktoj konfuzion t madh. Pr kt arsye, studiuesit jan t detyruar q t: (1) t theksojn qasjet themelore n prcaktimin e nocioneve themelore, (2) t theksojn prcaktimin e vet, ose t japin definicionin e tyre i cili ndryshon nga ato ekzistuese; (3) t arsyetojn zgjedhjen e tyre. Pr shembull, ne mund t prcaktojm klasn shoqrore si nj grup i njerzve i cili ndryshon pr nga pozita n shoqri, pr nga shuma e pasuris materiale, sipas lartsis s t ardhurave, pr nga stili i jetess dhe ndikimit social i antarve t saj.
21. 21. 20 1.3. Vendosja e qllimit t hulumtimit Hapi i ardhshm n konkretizimin e problemit paraqet prcaktimi i qllimeve t hulumtimit. Qllim i hulumtimit sht q t zbulohet ajo q sht lnd e hulumtimit. Shembull, i prcaktimit t qllimit t hulumtimit. Qllim i prgjithshm i hulumtimit sht q t prcaktohen qndrimet, mendimet dhe njohurit e studentve, profesorve dhe prindrve n institucionet arsimore pr: sa sht i pranishm korrupsioni n shoqrin ton (n Kosov); n cilat veprimtari dhe profesione korrupsioni sht veanrisht i pranishm; sa sht i prhapur korrupsioni n institucionet arsimore (kolegje, universitete); vlersimi prirjes s grupeve t ndryshme n arsim ndaj korrupsionit; cilat jan veprimet m t shpeshta t korrupsionit n institucionet arsimore; cili sht qndrimi yn personal ndaj korrupsionit dhe sa jemi t gatshm pr t raportuar korrupsionin; cilave autoritetet duhet tua raportojm korrupsionin; prfshirja e vet n korrupsion; prfaqsimi i problemit (korrupsionit) n publik dhe plan programin shkollor; n ciln shkall sht e mundur q t zvoglohet korrupsioni, me cilat masa dhe kush sht m prgjegjs pr t. Lnd e hulumtimit jan mendimet, qndrimet dhe njohurit e studentve, profesorve dhe prindrve n lidhje me shtrirjen dhe format e korrupsionit n institucionet arsimore. 1.4. Formulimi i hipotezave t prgjithshme dhe t veanta N hapin tjetr t prpunimit t problemit paraqitet ideja pr zgjidhjen e problemit (hipoteza e hulumtimit). Hipoteza paraqet supozim pr marrdhniet midis elementeve t fenomenit t hulumtuar, ose pr lidhjen n mes asaj dukurie dhe nj dukurie tjetr. Funksioni i hipotezs sht q t hulumtimin ta drejtoj n krkim t asaj nse ndrmjet elementeve t dukuris, ose n mes t dukuris dhe nj dukurve tjetr ekziston lloji i rregullsis q ajo (hipoteza) specifikon (Cohen dhe Nagel, 221). Detyr e hulumtimit sht q t vrtetoj nse ai lloj specifik i marrdhnieve midis fakteve prgjigjet n pyetjen e parashtruar, nse kjo sht zgjidhje e problemit (Cohen dhe Nagel, 221). Hipotezat pr shembull mund t jen si n vijim:
22. 22. 21 prvojat nga fmijria e hershme prcaktojn disa karakteristika t individit n moshn e rritur, statusi social i njerzve prcakton interesat dhe vlerat e tyre, efikasiteti i grupit kontribuon n kohezionin e tij, shprblimi ndikon n sjelljen e vazhdueshme t shprblyer Me hipotez nnkuptojm supozimin t bazuar shkencrisht pr tiparet ende t panjohura t lnds (subjektit) s hulumtimi. Ky supozim (hipoteza) vrtetohet gjat hulumtimit dhe n varsi t rezultateve pranohet, pjesrisht pranohet ose refuzohet. Hipotezat mund t klasifikohen sipas karakteristikave t tyre n: Hipoteza t thjeshta dhe komplekse Sipas numrit t ndryshoreve (variablave) marrdhnia e t cilve n to supozohet q mund t ndahet n hipoteza t thjeshta dhe komplekse. T thjeshta jan ato q supozojn raportin (lidhjen) n mes dy variablave (p.sh. niveli m i lart i arsimit do t thot nivel m i ult i pranimit t botkuptimeve radikale); hipotezat komplekse supozojn marrdhniet n mes t nj numri m t madh t variablave ( p.sh. me rritjen e moshs dhe uljen e viteve t shkollimit rritet shkalla e pranimit t botkuptimin radikal). Hipotezat prshkruese, t lidhjes dhe hipotezat shkaksore Sipas llojeve t qllimeve q jan t vendosura, hipotezat mund ti klasifikojm n prshkruese, hipoteza q flasin pr lidhshmrin dhe hipoteza pr marrdhnie shkak-pasoj. Hipotezat prshkruese supozojn se cilat jan vetit, respektivisht karakteristikat e nj dukurie (p.sh. pr rolin e pritur t shtetit n mbrojtjen e t varfrve, ose, si njerzit i shohin t drejtat e grave); hipoteza pr lidhshmrin e disa dukurive te t cilat nuk mund t provohet nj marrdhnie shkaksore (p.sh. ekzistimi i lidhjes n mes numrit t maceve t zeza dhe aksidenteve n komunikacion, ose t majtt radikal dhe t djathtt radikal kan pikpamje t ngjashme pr marrdhniet ideale n shoqri). Hipoteza pr marrdhniet shkak-pasoj (kauzale, shkaksore) supozon q nj dukuri shkakton nj dukuri tjetr (p.sh. sa m i madh t jet presioni i jashtm aq m i madh sht kohezioni i grupit). Hipoteza zero dhe hipoteza krkimore (alternative) N anketat statistikore zakonisht testohet e a. q. hipoteza zero. Pr shembull, nse hulumtojm lidhjen n mes dy variablave (mosha dhe periudha n shrbim) do t nisemi nga supozimi q n mes variablave nuk ka asnj lidhje. Ky supozim do t refuzohet vetm n qoft se jemi t sigurt (me probabilitet m t lart se 95 % ose 99 %) se supozimi sht i gabuar. Hipoteza e hulumtimit (hipoteza alternative) q ne fakt ne e hulumtojm dhe duam q t provoj me
23. 23. 22 hedhjen (mos pranimin) e hipotezs zero n kt rast sht se me rritjen e moshs, rriten edhe vitet e shrbimit. Hipotezat teorike dhe empirike N varsi t mnyrs s verifikimit (metods s hulumtimit) dallojm hipotez teorike dhe empirike. Hipotezn teorike e testojm me analiz teorike, me analiz logjike t argumenteve pr ose kundr saj, ndrsa hipoteza empirike pranohet ose refuzohet n baz t provave mbledhura empirike. Hipoteza t prgjithshme dhe t veanta N kuadr t nj hulumtimi zakonisht vendoset nj numr m i madh t hipotezave q jan me shkall t ndryshme t parimit t prgjithsis. Hipoteza e prgjithshme ka t bj me tr lndn e hulumtimit dhe prfshin t gjith aspektet e saj. Kjo hipotez e prgjithshme zakonisht ndahet n hipoteza t veanta (specifike) q prfshijn aspekte t ndryshme t problemit t hulumtimit. Hipotezat specifike jan konkrete dhe mund t testohen, d.m.th. mund t vrtetohet (provohet) saktsia e tyre. Pr shembull, prkatsia n nj klas sociale sht e lidhur me pamjen e ndryshme n shtjet m t rndsishme shoqrore dhe politike dhe n pranimin e vlerave t caktuara shoqrore (Kjo hipotez e prgjithshme sht e prpunuar m tej n hipoteza t veanta). n mes antarve t klasave t ndryshme shoqrore, ekziston dallim i rndsishm statistikor n shkalln e pranimit t mendimit se shteti duhet t kujdeset q do individi ti siguroj mjete pr jet. mes antarve t klasave t ndryshme shoqrore ekziston dallim i rndsishm n shkalln e pranimit t mendimit se disa individ munden pakufi t pasurohen dhe shteti nuk duhet t przihet. Etj. 2. Pjesa metodologjike e projektit Pas formulimit t problemit, vendosjes s qllimeve dhe hipotezave, dhe pas definimit t nocioneve dhe variablave, kalohet n pjesn e metodologjis s projektit, i cili prfshin: (1) przgjedhjen e metods s prgjithshme t organizimit t hulumtimit, (2) definimi operacional i variablave, (3) zgjedhja e teknikave pr mbledhjen e t dhnave, (4) prcaktimi i mostrs (kampionit), (5) zhvillimi i planit pr prpunimin e t dhnave; (6) zhvillimi i planit pr realizimin e hulumtimit.
24. 24. 23 2.1. Przgjedhja e metods s prgjithshme t hulumtimit Nse lm anash hulumtimin teorik, hulumtuesit mund t zgjedhin nj nga dy mnyrat e prgjithshme empirike metodologjike. Gjegjsisht, ato mund t vendosin pr realizim t hulumtimit eksperimental ose jo-eksperimental. Brenda kategoris s hulumtimeve eksperimentale llojet kryesore jan eksperimenti laboratorik dhe eksperimenti n kushte natyrore. Hulumtimet jo-eksperimentale mund t klasifikohen n anketime t popullats dhe hulumtime n terren n komunitetet lokale. Pr metodat e hulumtimit m gjer do t flitet n kapitujt n vijim. 2.2. Prkufizim operacional i ndryshoreve (variablave) Vetm prkufizimi (definimi) teorik i dukurive n hulumtimet empirike nuk sht i mjaftueshm. N hulumtimet empirike dukurit duhet t maten. Matja sht qllimi i do shkence dhe q ajo t realizohet sht e nevojshme q variablat t prgatiten dhe t jen n dispozicion pr matje. Pr shembull, si t maten ndjenjat e dikujt, knaqsia nga puna, apo nga stili i jetess. Detyr (funksion) i prkufizimit operacional sht q t prcaktoj ndryshoret n mnyr q mundson zgjedhjen ose prpilimin e teknikave t prshtatshme pr nxitjen, vzhgimin dhe matjen e saj. Pr shembull, stili i jets (si prcaktues i klass shoqrore) q t mund t matet duhet t definohet n mnyr operative, pr shembull si: a) mnyra se si njerzit e prdorin kohn e lir (n mnyr aktive, duke u marr me sport, me lexim apo pasive duke shikuar TV, duke fjetur, b) mnyra se si ata vishen, c) lloj i muziks q e dgjojn, filmat i shohin... N kt mnyr konkrete t definuar stilet e jets mundsojn q prmes pyetjeve prkatse nga pyetsori t anketuarit t klasifikohen n klasa. do tipar q manifestohet n shkall t ndryshme, secila madhsi e cila rrite ose ulet n terminologjin hulumtuese quhet ndryshore ose variabl. N shembullin ton, n nivel t hipotezave specifike kemi dy dukuri q mund t prfaqsohen n mnyr t qart si ndryshore dhe lidhja reciproke e t cilave mund t matet me saktsi statistikore. pr shembull: n mes antarve t klasave t ndryshme shoqrore, ekziston dallim i rndsishm n shkalln e pranimit t mendimit se shteti duhet t kujdeset q do individi ti siguroj mjete pr jet. Operacionalizimi i lnds s hulumtimit nnkupton q pr do variabl n hipotez t prcaktohen indikatort, d.m.th. llojet e t dhnave deri te t cilat me hulumtim mund t arrihet. Me opreacionalizimin e variablave, krijohet mundsi pr regjistrimin dhe matjen e tyre. Pr shembull n baz t prkufizimit operacional t nocionit klas (sasia e pasuris materiale,
25. 25. 24 lartsia e t ardhurave, ndikimi shoqror ...) t anketuarit mund t klasifikohen n shkall shoqrore (klasa e lart, e lart e mesme, e mesme, e mesme e ult dhe klasa e ult). N ann tjetr, t anketuarit mund ti radhisim sipas shkalls s pajtimit ose t qenit dakord me pretendimin se shteti duhet t kujdeset q do individi ti siguroj mjete pr jetes (nj ato q plotsisht pajtohen, pjesrisht pajtohen, jan neutral, nuk pajtohen, plotsisht nuk pajtohen). 2.3. Zgjedhja e teknikave pr mbledhjen e t dhnave N shkencat shoqrore shfrytzohen tre grupe kryesore t mnyrave ose teknikave t hulumtimit. Pr teknikat e hulumtimit n detaje do t diskutohet n kapitujt e mvonshm. N grupin e par bjn pjes teknikat e ndryshme t vzhgimit t drejtprdrejt. Grupi i dyt prbhet nga teknikat e bazuara n komunikimin verbal me goj me ose me shkrim (intervist, pyetsor, shkall vlersimi). N grupin e tret prfshihen teknikat pr analiz t prmbajtjes (porosive, dokumenteve, ligjeve, komunikimeve, mediave, etj.). N varsi t prkufizimit operacional t ndryshoreve, d.m.th. prej indikatorve t prcaktuar vendosemi pr nj lloj t caktuar tekniks pr mbledhjen e t dhnave. Llojet e treguesve Teknikat pr mbledhjen e t dhnave Deklarata (me shkrim dhe me goj); Intervista/biseda; Pyetsori pr intervist t thelluar, Grupet e fokusit Sjellja e individve dhe grupeve Vzhgim, anket, intervist, grupe t fokusit, analiza e prmbajtjes T dhna pr rrethinn natyrore dhe shoqrore Regjistrime statistikore, matje tjera statistikore (shporta e konsumatorit, indeksi i mimeve t shitjes me pakic, etj.) Gjeste, mimika, lvizje Vzhgim Sjellja (shikimi n televizor, leximi i gazetave, dgjimi i radios, kyja n internet) Intervist, panelet n media, grupet e fokusit Prmbajtja e shkruar (tekst) prmbajtje n fotografi (fotografi, postera, vizatime), prmbajtje audio-vizuale (t dhna filmike) Analiza e prmbajtjes Dokumente (me shkrim, audio dhe audio - vizuale); Analiza e prmbajtjes Lloje t ndryshme t artefakteve: simbole fetare, objekte rituale, lloje t ndryshme t mjeteve t prdorura gjat nj ngjarjeje, vepra arti Vzhgim, studime etnografike Prvoja personale: prshtypje shqisore (fotografi, ndjenja), shfaqje, koncepte, qndrime, ndjenja, ndrra Analiz e vetvetes, diskutime n grup
26. 26. 25 2.4. Prcaktimi i mostrs krkimore Prcaktimi i mostrs krkimore paraqet nj shtje q sht veanrisht e rndsishme pr hulumtime q kan pr qllim t studiojn fenomenin n popullimin e prgjithshme apo n segmente t veanta t saj. N hulumtimet eksperimentale n prgjithsi shfrytzohen grupe t vogla t t anketuarve homogjen pr t gjith karakteristikat themelore (gjinia, mosha, niveli arsimi, etj.). N hulumtimet jo-eksperimentale shtjet e popullimit dhe mostrs jan t rndsis thelbsore dhe pr kt arsye pr ato mendohet si pr detyra t veanta krkimore. Pr popullimin dhe mostrn do t bhet fjal n kapitujt n vijim. 2.5. Plani pr prpunimin e t dhnave Nnkupton zgjedhjen e teknikave dhe procedurave statistikore pr prpunimin e t dhnave. Pyetja m e rndsishme q duhet br ktu sht se me ciln metod statistikore mund (duhet) t prpunohen t dhnat e mbledhura. Zgjedhja e metodave statistikore varet nga niveli i matjes q kemi arritur n hulumtim. Pr nivelet e matjes do t shpjegohet n kapitujt e mvonshm. 2.6. Plani pr realizimin e hulumtimit Prfshin krijimin e kalendarit t hulumtimit dhe specifikimin e aktiviteteve t caktuara n hulumtim. (Kush, kur ...). 2. Pjesa materiale e projektit Prfshin planifikimin e burimeve financiare pr realizimin e hulumtimit (pajisje, instrumente, puna n terren...). Buxheti i projektit sht shum i rndsishm, sepse nse ne nuk parashikohen sakt mjetet, i tr hulumtimi mund t vihet n dyshim. Shembull: buxheti i projektit Aktivitetet Prshkrimi i aktiviteteve Euro Analiza e rezultateve t hulumtimeve t kaluara n Kosov Analiza e literaturs dhe burimeve t tjera n mnyr q t identifikohen hulumtimet pr korrupsionin n arsim Analiza e hulumtimeve t realizuara deri m tani Projektimi i hulumtimit Prcaktimi i qllimit t hulumtimit Definimi i lnds s hulumtimit Analiza e burimeve dhe prcaktimi i popullimit krkimor (numri i studentve, profesorve... Kosov) Prkufizimi i sakt i mostrs krkimore 300 Konsulenti
27. 27. 26 Prcaktimi i metodave statistikore pr analizn e t dhnave 700 Hartimi dhe para testimi i pyetsorve (anketave) Hartimi i nj serie t pyetjeve n prputhje me qllimet dhe lndn e hulumtimit Hartimi i pyetsorit pr studentt Hartimi i pyetsorit pr profesort Hartimi i pyetsorit pr prindrit Para testimi i pyetsorit n mostr prej 50+50+50 t anketuarve Prgatitja (shtypja) e versionit final t pyetsorit 500 Konstatimi i kalendarit t hulumtimit Hartimi i Kalendarit t hulumtimit 100 Trajnimi anketuesve T realizohen konsultime nj-ditore me anketuesit 300 Realizimi i hulumtimit Vizita n shkolla nga anketuesit Organizimi i plotsimit t pyetsorve Dorzimi i pyetsorve t plotsuar 1800 Regjistrimi i t dhnave Hapja e bazs s t dhnave n SPSS Futja e t dhnave n bazn e t dhnave 500 Analiza statistikore e t dhnave analiz statistikore sipas parametrave t krkuara 500 Analiza logjike e t dhnave Analiza logjike e t dhnave Analiza kohore e t dhnave Analiza relative e t dhnave 500 Hartimi i raportit Shkrimi i raportit Lektori Prpunimi i tekstit Shtypja e raportit 500 100 500 100 Prezantimi i raportit tryez t rrumbullakt me tem pr korrupsionin n arsim (rreth 50 pjesmarrs) Organizimi dhe administrimi i projektit 300 400 Gjithsej 7500
28. 28. 27 KAPITULLI IV SI T SHKRUHET PUNIMI SEMINARIK Punimi seminarik (ang. term paper) paraqet pun individuale t studentit, gjat s cils, nn udhheqjen e mentorit prpunohet tema e dhn ose e zgjedhur nga vet studenti. Tema mund t jet teorike ose praktike. Qllimi primar i hartimit t punimit seminarik sht q t vrtetohet aftsia e studentit pr zgjidhjen e pavarur t problemeve praktike ose teorike t cilat domosdo nuk kan nevoj t ken karakter origjinal. D.m.th. punimi nuk duhet t paraqes arritje origjinale shkencore, por, vetm sht e nevojshme q t tregohet aftsi t aplikimit t nj teorie t caktuar, aparatit analitik ose leximit analitik t tekstit. Punimet mund t sjellin edhe pasqyr t teorive dhe doktrinave shkencore. Me kt rast, duhet theksuar q sht shum e rndsishme q nga ana e studentve t mbizotrohen rregullat e shkrimit akademik dhe t shtjellimit t problematiks, bashk me citimin e burimeve. Gjat t shkruarit t punimit seminarik studenti duhet t ket parasysh inkorporimin e dijes s tij praktike dhe teorike lidhur me temn konkrete si dhe dhnien e prfundimeve dhe rekomandimeve individuale pr zgjidhjen e shtjes q e hulumton. Punimi seminarik duhet t bazohet n leximin paraprak t temave nga burime t ndryshme (m s paku pes 5 burime). Shfrytzimi i literaturs nacionale dhe literaturs s huaj, luan nj rol t rndsishm gjat citimeve t profesorve, autorve si dhe shkenctarve t vendeve t ndryshme, gj q tregon aftsin e studentit pr nj krkim m t thell rreth shtjes dhe problematiks q e analizon. PO ashtu, sht i mundshm dhe i lejuar shfrytzimi i burimeve shkencore nga resurset e internetit, por, duke i respektuar rregullat etike pr citim dhe prshkrim t sakt t burimit. Respektimi i rregullave pr t shkruar nj punim, leximi i literaturave t ndryshme lidhur me temn e zgjedhur si dhe shfrytzimi i metodologjis pr shkrimin e nj punimi, do t ndikoj q ne studentt t prfitojm nj prvoj pr shkrimin e punimeve krkimore dhe shkencore, t kemi nj qndrim kritik dhe nj analiz deri diku t bazuar, si dhe gjat leximit t literaturs do t jemi t ndihmuar q t pasurohemi me t dhna m t thukta pr problematikn q hulumtohet. Pra, edhe pse, qllimi i nj punimi seminarik sht q studenti t ket: Aftsi individuale t shfrytzimit t literaturs, Pjekuri n prpunimin serioz t tems, d.m.th aftsi n zgjedhjen e problemit nga sfera t ndryshme q jan objekt krkimi (hulumtimi), n veanti kujdes t posam duhet treguar n respektimin e forms s punimit. Punimi seminarik (varsisht prej kritereve t profesorit t lnds) mund t punohet nga nj student ose nga nj grup studentsh (maksimum deri 3 student). Qllimi i hartimit t punimit seminarik n grup mundson t msuarit e studentve pr pun n grup dhe diskutime m t thelluara n mes studentve antar t grupit. N kt mnyr gjenerohen rezultate m t theksuara, prfundime dhe konkluzione m koncize.
29. 29. 28 1. Zgjedhja e tems pr punim seminarik Gjat zgjedhjes s tems sht e rndsishme q nga ana e studentit t zgjidhet materie e cila sht n prputhje me interesat dhe njohurit e tij. Sigurisht q do t zgjas m gjat n qoft se zgjidhet nj prmbajtje pr t ciln nuk ka shum njohuri, sepse, me at rast, duhet t fillohet t studiohet vet baza e asaj lmie ose problematike. Por, kjo assesi nuk duhet t jet penges pr t studiuar at shtje dhe n fund t fundit krijimin e punimit. sht gjithashtu e kshillueshme q t zgjidhet nj tem pr t ciln studenti shfaq interes t madh dhe q do ti ofroj knaqsi t plot. Ky sht kushti m i rndsishm q t ket vullnet dhe t jet i gatshm t ndaj koh pr t shkruar nj punim cilsor. Pr arsye se t pasurit koh sht nj nga komponentt kryesor. Shpesh vet profesort e lndve prcaktojn dhe ndajn tituj t punimeve t seminarit, por, ndonjher ka mundsi q studenti t krkoj nga profesori nj tem pr t ciln ka interes t caktuar. Prandaj, zgjedhja e tems sht ndoshta parakushti m i rndsishm pr t shkruar nj punim seminarik t mir, pr shkak se nga niveli i interesit varet edhe sasia e mundit dhe prpjekjes q do t jepet nga studenti pr hartimin e punimit seminarik. 2. Aktivitetet prgatitore Edhe pse zakonisht mendohet q koha e nevojshme pr hartimin e punimit seminarik sht e shkurt, prsri, kjo detyr e studentit krkon planifikim t realizimit t gjitha aktiviteteve q do t rezultojn me hartimin e punimit seminarik. Aktivitetet prgatitore kryesisht jan t lidhura me leximin e literaturs dhe marrjen e shnimeve. 2.1 . Leximi i literaturs: Prej njohurive t mparshme t studentit do t varet se sa literatur duhet t konsultoj me qllim q t jet n gjendje t filloj me punimin. Sigurisht, n qoft sht i njohur mir me temn e tij, do t ishte mir q fillimisht vetm t prsris bazn dhe me kt t ndrtoj njohuri t reja. Megjithat, n qoft se studenti ka przgjedh tem pr t ciln nuk din shum, sht e dshirueshme q t krkoj kshilla prej mentorit apo ndonj t punsuari n bibliotek, q ti rekomandojn artikuj apo libra q do ti shrbejn si hyrje n kt problematik. Bashkrisht me pyetjen se far duhet lexuar, n kt rast, sht po aq e rndsishme edhe pyetja si duhet lexuar. Sot n burime t shumta teorike jan t theksuara shum rregulla t prgjithshme pr mnyrn e leximit t literaturs akademike, dhe ato mund t prmblidhen si n vijim: Rregulla 1: T investohet koh pr lexim. do prmbajtje s pari duhet t shqyrtohet mir. Studim i mir do t thot t investohet koh q t zotrohet prmbajtja e tems. Nuk sht e mundur q pr koh t shkurtr t lexohen disa libra ose artikuj dhe t kemi pasqyr t qart pr t gjitha pikat e rndsishme t tems. Prandaj, rregulli i par dhe kryesor sht q t investohet koh pr t arritur nj kuptim m t mir dhe n mnyr m cilsore t shrbehemi me t gjitha
30. 30. 29 informacionet e fituara. Natyrisht, kuptohet q t gjith studentt kan numr t madh t angazhimeve n universitet, angazhime t cilat reduktojn mundsin e leximit t literaturs, por me prqendrim dhe organizim t mir mund t zvoglohet koha e nevojshme pr tu njohur me shtjet e nj teme t veant. Rregulla 2: T jesh i hapur ndaj tekstit. Me fjal tjera, gjat leximit t literaturs s nevojshme, studenti duhet t jet neutral (i paanshm) ndaj tekstit q e lexon. Kjo pr arsye se gjat leximit intensiv t literaturs haset n m shum autor q mbrojn pozicione t ndryshme, kshtu q lexuesit shpesh do t ndeshen me mendime, argumente dhe prfundime t ndryshme. sht e mir q nga ana e studentit t mbahet nj pozicion neutral, t paktn deri n kohn kur ai me t vrtet do t jet i njohur me shtjet q i ka n fokus ose deri sa t bhet i aft q t shpreh mendimin ose konkluzionin e tij pr nj tem t caktuar. Qndrimi neutral, gjithashtu nnkupton edhe rregulln themelore n vijim: Rregulla 3: Lexim aktiv dhe kritik. Qasja aktive do t thot q studenti duhet t jet n gjendje t njoh vlefshmrin, besueshmrin dhe vrtetsin e argumenteve t parashtruara n tekst. Leximi aktiv gjithashtu supozon edhe kushte prkatse, pr shkak se nuk sht e njjt t lexohet nj tekst n tramvaj apo n tavolin, pr arsye t fitimit t prqendrimit dhe kushteve prkatse pr t shkruar shnimet e nevojshme duhet qetsi dhe atmosfer pune pr rreth lexuesit (studentit). Po ashtu, sht e dshirueshme q gjithmon me nj doz mosbesimi ti qaset tekstit (edhe n qoft se autori sht autoritet i madh n at fush). Kritika e till do ta drejtoj q vet t vij deri te argumentet dhe konkluzionet e tija, q realisht sht edhe qllimi i vrtet i do teksti akademik. 2.3. Marrja e shnimeve sht shum e rndsishme q studenti pas shqyrtimit t literaturs t jet n gjendje q t mbaj mend dhe t riprodhoj at q e ka lexuar. Metoda m e mir dhe m efektive sht t mbajturit e shnimeve. Nj nga mnyrat m t preferuara sht q t merret nj flet letre me format A4, pastaj fleta t ndahet me nj linj vertikale n at mnyr q n ann e majt t ngel 2/3 e flets ndrsa n ann e djatht pjesa tjetr. N ann e majt do t regjistrojm argumentet m t rndsishme dhe gjith at q ne mendojm se duhet t regjistrohet, ndrsa n ann e djatht (ana m e vogl) do t shrbej pr ti regjistruar vrejtjet, mendimet, shqetsimet, pyetje, shtesa... Me fjal t tjera, do gj q e nnkuptohet si lexim aktiv dhe kritik. Me kt rast, pr qartsi t shnimeve, do artikull apo kapitull libri duhet t regjistrohet n nj flet t re. Rezultati prfundimtar do t jet shnime t qarta dhe me cilsi dhe vrojtime brenda tekstit t lexuar. 3. Shkrimi i punimit Shkrimi i punimit prbhet prej pjesve t ashtuquajtura: projektimi i punimit dhe strukturimi i tij.
31. 31. 30 3.1. Projektimi i punimit Me projektimin e punimit nnkuptohet faza e zhvillimit t prmbajtjes s punimit. Prmbajtja fillon t formulohet q n momentin e zgjedhjes s tems. Gjat kohs s leximit t literaturs ngadal fillohet edhe t hartohet koncepti i punimit. Prandaj, pikrisht n kto momente sht e kshillueshme q t hartohet edhe plani i puns. Ky plan paraqet skeletin e puns, q prbhet nga prmbajtja e prgjithshme e punimit dhe sht ndar n disa trsi logjike. Skeleti ka t bj vetm me pjesn qendrore t tekstit. Funksioni m i rndsishm i ktij plani sht q t lehtsoj fillimin e shkrimit t punimit t plot. Nga kjo kuptojm q punimi do t ndrtohet mbi shnimet e planit t puns. do shnim duhet t jet i prgjithshm n mnyr q ai vetm t zgjerohet dhe n kt mnyr t fitojm punimin e plot. Prandaj shkrimi i nj plani pune sht i nevojshm pr shkak se i njjti shrben: a) si udhrrfyes pr at se si duhet t duket punimi, b ) si baz pr t filluar shkrimin e punimit. Sa m shum q sht lexuar dhe prpunuar literatur aq m shum informacione jan pranuar, m shum konkluzione jan br dhe m shum ide jan krijuar. Pr t ruajtur idet dhe konkluzionet para vet konceptimit dhe krijimit t planit t puns, rekomandohet e a.q. metoda Brainstorming (Stuhi idesh). E cila nnkupton q pr t gjitha idet, gjetjet dhe mendimet t mbahen shnime t shkruara. Me pak fjal, t gjith ajo q n at moment vin n mendje, pa marr parasysh se sht e palogjikshme si ide pr momentin, e pavlefshme ose e rreme, duhet t vihet n letr. Pasi t kemi prfunduar me brainstorming-un, sht e nevojshme q gjithka q sht shkruar t filtrohet dhe t mbahen vetm idet m t pjekura dhe m t mir. Kto ide duhet t radhiten n planin e shpjeguar m lart (planin e puns). 3.2 . Strukturimi i punimit Pas dizajnimit t prmbajtjes, respektivisht projektimit (konceptimit) vijon strukturimi i punimit faz q paraqet konceptimin e forms. Kur konceptojm prmbajtjen, at duhet ta paraqesim n form t ciln e ndjekin shumica e teksteve akademike, e cila sht si n vijim: Hyrje Pjes qendrore (analiz, argumentim) Ankesat Prfundim Hyrja, paraqet pjesn e par n ciln shpjegohen lnda, objektivat dhe metodat e puns. Hyrja nuk duhet t jet e gjat, por sa m e shkurt dhe m prmbledhse. Hyrja duhet, si edhe vet fjala thot t hyje n prmbajtjen e punimit. Prandaj, hyrja domosdoshmrish (n mnyr eksplicite) duhet t formuloj tezn kryesore, dhe gjithashtu mund t shtohet dhe sfondi
32. 32. 31 (prapaskena) e tij: kuptimi i tezs dhe pse sht e rndsishme teza, implikimet e saj, kush e ka prfaqsuar deri tani kt tez, kush e ka prfaqsuar tezn kundrthnse. sht e dshirueshme q t shpjegohen metodat e puns, respektivisht, me far jemi shrbyer gjat hulumtimit (t dhna statistikore ose anketa), ose thjesht t shpjegojm se far mjetesh t mendimit kemi zgjedhur q t na oj deri te n rezultatet (njohurit) prfundimtare, si p.sh. metoda induktive - prmes shembujve (rasteve) t caktuara vijm n konkluzionin e prgjithshm (gjetjet). Pr shkak t shkurtsis s hyrjes, ekzistojn disa gjra q duhet shmangur kur dizajnohet hyrja: Kto jan kryesisht klishet q nuk kontribuojn n prshtypjen se puna sht e natyrs shkencore, pastaj, fjalt dhe frazat q nuk kontribuojn n prezantimin e tezs kryesore dhe sfondin e saj, t cilat gjithashtu mund t jen klishet, prgjithsime t panevojshme, si disa informacione enciklopedike, gjithashtu, nuk ka nevoj edhe pr fusnota n hyrje. Pjesa qendrore e punimit,sht pjesa m e gjat dhe m e rndsishme e gjith punimit. At e prbn prpunimi (elaborimi, shtjellimi) i shtjes (problematiks) n t ciln sht hy n pjesn fillestare, d.m.th. n Hyrje. sht veanrisht e rndsishme q t paraqiten qndrimet e sakta t autorit pr kt shtje. Pr m tepr, argumentimi si kontribut personal duhet zakonisht t vijoj pasi q jan analizuar trsisht tezat e autorve t tjer. Nj argument, apo sipas fjalorit t logjiks nj prfundim (konkluzion) prbhet nga premisat e tij. Premisat jan deklarata logjike q mbshtesin ose provojn argumentin. Premisat mund t jen: a) Logjike: pr shembull nj prkufizim (definicion), implikim (shpesh prdoret n shkencat humane, t tilla si etnologji, filozofi apo teorin e letrsis) b) empirike: premisat e tilla zakonisht gjenden n punimet e shkencave shoqrore, si jan drejtsia, ekonomia etj. Ato prfshijn shembuj t llojllojshm, citate, t dhna statistikore... Premisat duhet t jen t kuptueshme, respektivisht t shprehura qart, t definuara dhe vetm me nj kuptim. Qartsia e premisave i lehtson lexuesit q n mnyr m t mir dhe m t shpejt t informohet n lidhje me idet e autorit. Dihet se gjithmon preferohen tekstet e qarta, te t cilat leht mund t thithim t gjith argumentin e autorit. Sigurisht q premisat duhet t jen t bazuara, gjegjsisht, t mbshtetura n logjik ose n mnyr empirike. Pr shembull, n qoft se theksohet nj e dhn statistikore, duhet t paraqitet edhe mbshtetja (vrtetimi) e tyre, zakonisht nprmjet nj reference - n qoft se paraqesim t dhna pr numrin e shkurorzimeve n vitin 2012, burim (mbshtetje) mund t jet referimi n Byron Qendrore t Statistikave apo librin e t drejts familjare. Pas premisave t cilat duhet t jen t lidhura logjikisht vijon argumenti. Ai duhet gjithashtu t jet i paraqitur n mnyr t qart dhe i lidhur qart me tezn kryesore. Nuk ekziston numr i caktuar i argumenteve deri te t cilat duhet t arrihet. Kjo varet nga teza kryesore. Ndonjher nj argument i qndrueshm, i besueshm dhe i fort sht i mjaftueshm q t mbrohet teza kryesore, por e gjitha varet nga titulli i punimit dhe teza e vendosur.
33. 33. 32 Kufizimet nganjher jan pjes integrale e pjess qendrore, megjithat, mund t jen t ndara si pjes e veant e strukturs s punimit. N kt pjes paraqiten vshtirsit potenciale apo aktuale pr tezn kryesore, argumentet apo premisat. Kufizimet e tilla duhet t jen t plota dhe objektive. Shpesh, sidomos n nivel t studimeve deri diplomike, studentt pr shkak t mungess s prvojs dhe kohs u jan t nnshtruar kufizimeve dhe vshtirsive. Te ato gjithmon duhet kthyer dhe n qoft se vshtirsit jan me t vrtet t mdha, dhe pr kt arsye vjen n pyetje besueshmria dhe korrektsia e punimit, ather duhet patjetr t konsultohet mentori i cili mund t kthej studentin n rrugn e duhur, d.m.th. t ja tregoj gjrat e pa logjikshme (mosprputhjet). Kshillat e mentorit jan me siguri ndihma m e madhe n situata t tilla. N prgjithsi, ankesat e referuara nga mentori, profesort, kolegt student dhe t tjert duhet gjithmon t merren n konsiderat. Kundrshtimeve t tilla duhet prgjigjur, respektivisht, t jepen prpjekje q t tregohet q kundrshtimi nuk qndron ose duhet t rregullohen pjest e paqarta t punimit. Nse kundrshtimet me t vrtet qndrojn (mbajn), ather, ose duhet t provohet se ata vetm relativizojn tezn, por jo aq shum sa q t duhet t braktiset, ose duhet t tregohet se cila sht mnyra e nevojshme q t modifikohet teza q ajo t jet imune ndaj kritikave. Prfundimi, sht pjesa e fundit e do punimi, i ngjashm me pjesn fillestare, hyrjen. Prfundimi prsri duhet t prmbaj formulimin e tezs kryesore. sht e dshirueshme q po ashtu t theksohet rndsia e tezs kryesore, t prmbaj prmbledhjen e punimit, bile, edhe t theksoj pyetjet e lna t hapura. Qllimi i prfundimit sht q t prmbledh at q sht trajtuar dhe deri te e cila sht arritur si prfundim, duke i dhn komentet e fundit. N prfundim, nuk sht e dshirueshme q t paraqiten argumente t reja, pr shkak se vetm do t nxis mosbesim dhe paqartsi te i gjith punimi seminarik. 4. Rekomandime se cilave elemente duhet kushtuar vmendje t veant: Q puna e hartimit t punimit seminarik t jet akademike dhe me cilsi t lart, e plot, e besueshme, profesionale/shkencore, etj. sht e nevojshme q gjat hartimit t punimit tu kushtohet vmendje pes karakteristikave n vijim: qartsis, saktsis, shkurtsis, logjiks dhe strukturimit. Qartsia: sht virtyti themelor i do aktiviteti t shkruar, veanrisht e shkrimit akademik, sepse pa t mbetemi pa funksionin baz t do punimi - prshkrim i rrugs q on n njohuri t reja apo hedhjen drit mbi nj tem t re. Parashtrohet pyetja sht se si t arrihet qartsia: kushti themelor sht prdorimi i gjuhs standarde/gjuhs letrare, sht e dshirueshme q t shmanget terminologjia teprt profesionale (Natyrisht, kjo nuk do t thot se terminologjia profesionale nuk duhet t prdoret, por e kundrta, jo n vendet ku do t ishte e panevojshme dhe ku krijon dyshime tek lexuesit pr prmbajtjen e punimit), pr shkak t qartsis, sht e kshillueshme q
34. 34. 33 shpesh t jepen shembuj, t cilt n mnyr figurative pasqyrojn argumentet, prfundimet dhe shrbejn si mbshtetje, gjegjsisht, e lehtsojn leximin e tekstit, n fund t fundit, shpesh stili i t shkruarit prcakton edhe shkalln e qartsis s nj teksti, kshtu q qartsia nnkupton stil t qndrueshm t t shkruarit. Saktsia: sht gjithashtu nj tipar jashtzakonisht i rndsishm i cili shum bazohet n kt t fundit. Prandaj, saktsia, n fakt sht nj aspekt i veant i qartsis s tekstit. Me fjal t tjera, me saktsi nnkuptojm mnyrn se si prdoret nj fjal e zgjedhur ose term (nocion) n tekst. T jesh i sakt, nnkupton shmangien e shum kuptimeve t prkufizimeve (definicioneve), pastaj, ti kushtohet vmendje prdorimit t premrave, dhe n fund t fundit t qenit gjithmon n prputhje (konsistent) n formulim. Shkurtsia: Element q lindn nga dy t mparshmit sigurisht q sht shkurtsia ose ngjeshja (konciz). Me kt nnkuptojm aftsin q mendimi apo informacioni t prcillet n form sa m t shkurtr t jet e mundur ose n mnyrn sa m ekonomike n formn e saj t plot. Arsyet pr kt jan q t arrihet qartsi, saktsi dhe lehtsim pr lexuesin gjat rrugtimit n tekstin ton. Ngjeshja (koncize) mund t arrihet duke shmangur fjalit e panevojshme t gjata, ose heqjen e fjalve t panevojshme, d.m.th. fjalt q nuk kontribuojn n paraqitjen e mendimeve ose informacioneve. Logjika: paraqet lidhshmrin e menduar t nocioneve n fjali, ndrmjet fjalive dhe paragrafve. Pr realizimin e logjiks, mendimet duhet t shfaqen nj nga nj ose si nj trsi e mendimeve pas nj tjetr trsie. Pr t arritur kt, duhet t shfrytzojm t a. q. fjal udhzuese, si jan: n fillim (fillimisht), pastaj (m pas), n fund ... Strukturimi i tekstit: paraqet element jashtzakonisht t rndsishm i cili tashm sht prshkruar n detaje. Me strukturim nnkuptojm lidhjen e njsive m t mdha brenda punimit. Kjo arrihet me ndarjen e punimit n paragraf. Pas ksaj ndarjeje, t gjith paragraft i ndajm n trsi me nnkapituj (propozohen shenja t titujve dhe nntitujve, si 1,2,3 ... a , b , c ...). Pr t qen sa m t qart sht e dshirueshme q t theksojm at q do t bjm n nj trsi t caktuar dhe t vendosim fjalt udhzuese. 5. Gabimet n argumentim: do pun akademike duhet gjithmon t lexohet t korrigjohet, ndonjher edhe sht e shqyrtuar (recenzuar) nga persona prkats. Deklarata e ktill supozon ekzistimin e personit (profesor, mentor) i cili do t lexoj punimin. Ai person i zgjedhur ose i caktuar gjithmon sht mjaft t arsimuar dhe i prgatitur pr tematikn e punimit dhe q sht n gjendje t analizoj n mnyr kritike punimin. Leximi i till kritik sht i ndjeshm ndaj gabimeve n argumentim. do lexues i informuar do t jet n gjendje t identifikoj jo logjikn dhe gabimet n
35. 35. 34 argumentim, e cila do t krijoj prshtypjen e paaftsis (jo profesionalizmit) t autorit dhe mungesn e seriozitetit t punimit. Ekzistojn disa lloje themelore t gabimeve n t cilat duhet t kushtojm vmendje dhe me siguri q ti eliminojm: a. Shpesh pretendimin e dikujt q ne duam ta kontestojm apo kundrshtojm me qllim e paraqesim n mnyr jo t drejt me qllim q t rrnohet leht. Kjo zakonisht ndodhn kur at deklarat e thjeshtojm ose e ndrlikojm (komplikojm). Mentori, recensuesi apo lexuesi i cili ka njohuri pr lndn shum leht do t njoh nj gabim t till. b. Pastaj, me t a.q. Argumentum ad hominem sht nj gabim q ndodh kur nj deklarat sulmohet me diskreditimin e atij q e ka shpalosur at. Pr shembull, sulmojm autorin pr shkak t jets s tij private, duke mos u prqendruar n vlefshmrin dhe vrtetsin e pretendimeve t tij. c. Gabimet n referimin e burimeve ndodhin kur nj pretendim specifik hidhet posht duke sulmuar ose diskredituar grupin, organizatn, ideologjin q ajo deklarat ka shpalosur. Pr shembull, zvoglojm saktsin dhe vlefshmrin e t gjitha pretendimeve q kan qen t paraqitura nga marksistt sepse ideologjia marksiste e interpretuar ashpr ka ndikuar n krijimin e nj nga format m t rnda t totalitarizmit. d. Dykuptimsia (shum kuptime) sht nj nga gabimet m t zakonshme n punimet akademike, veanrisht n ato q autort e t cilve jan student me pak prvoj. N dy pohime t lidhura, nj fjal apo fraz prdoret n dy kuptime t ndryshme. Ndonjher sht e mir q t shqyrtohet fjalori ose n ndonj mnyr tjetr t kontrollohet dhe krahasohet kuptimi i disa frazave ose nocioneve nga autor t ndryshm. 6. Referimi dhe citimi: Qllimi kryesor i referimit sht q t tregohet q ideja apo argumenti i caktuar nuk sht shpikur nga vet autori i punimit. Gjithashtu, qllimi i referimit sht q t informohen lexuesit pr burimin e ideve apo argumenteve. Ekzistojn tre mnyra pr referim: citimi, parafrazimi dhe paraqitja. 6.1 . Citimi Citimi nnkupton paraqitjen e sakt t formulimit origjinal t autorve t tjer n punim. Ka tre mnyra pr t cituar: a) citim i pes ose m shum rreshtave, b) citim i 3 deri n 5 reshta, dhe c) citim deri n 3 reshta. Ekzistojn rregulla t caktuara n lidhje me citimin:
36. 36. 35 Nse n punim nga burimi i cituar lshojm nj pjes, ajo duhet t tregohet me (...) N qoft se pr qllim t citimit ndryshojm shkronjn e par t madhe n t vogl, apo anasjelltas, kt e paraqesim me kllapa t mesme, Nse teksti i cituar sht vendosur n thonjza, dhe ai vet i prmban ato, ather, thonjzat n citat i ndryshojm n apostrofa t nj anshme - . 6.2 . Parafrazimi: Parafrazimi paraqet shprehjen e ideve dhe argumenteve t autorve t tjer n form t prmbledhur apo t shpjeguar nga vet autori i punimit seminarik (n kt rast, studenti). Gjja m e rndsishme sht q parafrazimi i ideve dhe dokumenteve duhet patjetr t jet i sakt. Parafrazimi nuk duhet t vendoset n thonjza. Pas perifrazs zakonisht vijon referenca, por ekziston situat e veant nse nga e qart konteksti i cilit autor apo tekst sht parafrazuar. 6.3. Paraqitja Me paraqitje nnkuptojm shnimin e punimeve q tregojm se ku mund t gjendet nj ide e ose argument i veant q sht prmendur n punim. Paraqitja duhet t shoqrohet me referenc, dhe n referenc m shpesh prdoret fraza shih, krahaso ose kshtu. 6.4 . Stilet e referimit: Gjithashtu sht e rndsishme t theksohet se titujt e librave zakonisht shkruhen n font italik, ndrsa artikujt ose revistat vendosen n thonjza. N fund, pr qartsi vjen lista e referencave q prfshin t dhna t plota bibliografike t librave, artikujve dhe revistave q jan prdorur n punim pa numrat e faqeve. Dallimi n mes t emrit bibliografi dhe literatur sht fakti se n bibliografi jan prfshir edhe libra q nuk jan prmendur n referenca, ndrsa n literatur radhiten vetm ato libra, artikuj dhe revista q jan theksuar si referenc. Shnimet e burimeve sipas praktiks s deritanishme shnohen n dy mnyra: fusnot n margjinn e fundit t faqes; shnohet me numra rendor prej 1 e tutje. endnot n faqen e fundit; shnohet me numrin rendor 1 e tutje. Se si do t shnohen dhe cila teknik do t prdoret, kjo varet nga kandidati. Nse kandidati sht prcaktuar pr mnyrn b), ai sht i detyruar q faqen ta shnoj me kt titull REGJISTRI I BURIMEVE. Kjo faqe vendoset para shtojcs (nse nuk e ka kt, ather shnohet para faqes s literaturs), por lexuesin duhet ta njoftoni me prmbajtjen e punimit. Fusnotat dhe endnotat shfrytzohen pr t dokumentuar:
37. 37. 36 - pr do citim t drejtprdrejt (n shenjn e thonjzave, ..........) n tekst; - pr t dhn do fakt q nuk sht i njohur shum, kur autori i atyre fakteve sht nj person i caktuar. N rastin e par mund t jet nj tekst m i gjat dhe t parafrazohet me fjalt tuaja, por sht e domosdoshme t shnohet burimi nga jan marr t dhnat. Nse punimi shtypet n kompjuter, puna sht m e leht, sepse ka komand t caktuar pr fusnotat dhe endnotat. P.sh. (CTR+ALT+F). Fusnotat dhe endnotat shnohen si shnimi i literaturs, por n fund duhet ta shnoni edhe numrin e faqeve ku gjendet citati n literaturn e dhn. Pr shembull: 1. Mishkin, Walter: Economics, McGraw-Hill, New York, 1977, fq. 24. Nse n punim njher e keni cituar nj vepr t autorit t njjt dhe dshironi ta citoni prsri, tani nuk duhet t`i jepni prsri t gjitha t dhnat pr autorin, por shnojeni vetm mbiemrin-emrin dhe shkruani op. cit., fq. Pr shembull: 3. Mishkin, Walter: op. cit., fq. 55. Nse shfrytzohet citati nga nj vepr q sht cituar m par n fusnot ose endnot n faqen e njjt t tekstit, para fusnots duhet t shkruani ibid dhe faqen nga sht marr citati. Pr shembull: 4. Ibid., fq. 83. Nse shfrytzohet ndonj artikull ose ndonj e dhn nga interneti (duhet t shkruhet viti kur sht shkruar artikulli, e jo viti kur sht lexuar ose sht paraqitur n internet, apo kur sht lexuar, edhe pse shumica e metodologve krkojn q t shkruhet edhe paraqitja e artikullit n internet), ather duhet ta shnoni n kt mnyr: n artikuj s pari shnohet emri i autorit, pastaj titulli i artikullit, adresa e internetit n t ciln gjendet artikulli dhe n fund shkruhet viti kur sht botuar artikulli. Pr shembull: 1. Brown, B. N.: Leading-For All Your Followers. http:/www.worldweb.org/bzdigest/leading.html, 1996. Nse t dhnat q jan shfrytzuar nuk jan pjes e artikullit t paraqitur n internet, por gjenden n nj faqe t internetit, sht e udhs q t shkruhet emri dhe adresa e faqes s internetit q e keni shfrytzuar n punn tuaj. P.sh. http://www.dol.gov/dol/wb//???
38. 38. 37 Pr m tepr, ekzistojn rregulla t veanta q duhet t ndiqen: Titulli i librit, prmbledhja e punimeve, emri i revists gjithmon shkruhen me shkronja italik, Titulli i artikullit n revist apo artikujve n prmbledhje gjithmon sht n thonjza, T dhnat bibliografike gjithmon duhet do her t prmbajn shnim pr vitin e publikimit, Librat dhe prmbledhjet gjithmon duhet t prmbajn emrin e botimit, Te prmbledhjet gjithmon duhet t specifikohet emri i redaktorit dhe shtoni shenjn - (red.) 7. Pasi t jet shkruar punimi Pasi t kalohen t gjitha procedurat pr realizimin e punimit seminarik vijon korrigjimi i gabimeve gramatikore dhe fjalive t paqarta, paragraft ... Korrigjimi i gabimeve gramatikore mund t bhet me prfshirjen e t a. q. Opsione pr kontroll t drejtshkrimit n programet pr shkrim (Microsoft word). Por pothuajse gjithmon ndodh q t prvidhen disa gabime drejtshkrimore ose sintaksore, dhe mnyra m e mir pr t ri korrigjim t sigurt sht q t shtypet nj kopje e punimit n letr dhe t kontrollohet prsri, sepse nga prvoja dihet q punimi n letr sht gjithmon m mir t lexohet se n monitor. Megjithat, sht shum e vshtir q t gjenden mosprputhjet (jo logjika) dhe paqartsit n punim, kryesisht pr shkak se vet autori e ka shkruar. Autorit t punimit shumica e pohimeve t shkruara dhe t paraqitura i jan t kuptueshme, por kjo n asnj mnyr nuk do t thot se edhe lexuesit t punimit kto pohime (pretendime) do ti jen t qarta. Shpesh ndodh q disa pjes t tekstit jan me t vrtet e pakuptueshme dhe e palogjikshme, dhe q vet autori nuk mund ta vrej kt. Rekomandimi pr t hequr gabime t tilla sht q gjithmon tu jepet kolegve, miqve apo t afrmve nga nj kopje t punimit q ta lexojn dhe ti kushtojn vmendje asaj nse autori sht i shprehur qart dhe n mnyr logjike. Vlersim i till objektiv pr korrektsin e deklaratave dhe fjalive do t ndihmoj n mas t madhe pr t kaprcyer vshtirsit e fundit n hartimin e punimit. Pas ktyre kontrolleve t fundit, punimi duhet t prfundoj dhe ti dorzohet mentorit ose recensuesit, me t cilt npr t gjitha fazat e krijimit t punimit ka ekzistuar detyrimi pr konsultime dhe t pranohen sugjerimet dhe kritikat qllim-mira t mentorit.
39. 39. 38 PRMBAJTJA HYRJE...........................................................................................................................................2 1. PJESA QENDRORE..............................................................................................................3 1.1.NNPJESA QENDRORE ...................................................................................................4 1.2.NNPJESA QENDRORE ...................................................................................................5 1.3.NNPJESA QENDRORE ...................................................................................................6 PRFUNDIM.................................................................................................................................8 LITERATURA...............................................................................................................................9 SHTOJCA.....................................................................................................................................10
40. 40. 39 FAKULTETI JURIDIK PUNIM SEMINARIK TEMA: LNDA: MENTOR: STUDENTI: _______________________ ________________________ Prishtin, 2013
41. 41. 40 PUNIMET FINALE Doktrina dhe praktika msimore aktuale pedagogjike prfshin q n nivelet e arsimit t lart t zbatohen metoda specifike t msimdhnies - prgatitja e punimit prfundimtar. Punimet finale si form e msimdhnies jan t prfaqsuara edhe n shumicn e programeve t huaja arsimore, kshtu q ata t mund t konsiderohen si metod q n prgjithsi sht e pranuar. N varsi prej natyrs dhe nivelit t programit msimor pjes e t cilit ata jan edhe punimet finale parashikojn prmbajtje dhe kompleksitet t duhur. Ato lvizin n diapazon prej punimeve t thjeshta shkollore pr nj tem t dhn deri te projektet e plota hulumtuese shkencore teorike, me t gjith faktort dhe atributet q projektet e ktij lloji i prfshijn. Si metod msimore punimet finale kan dy funksione kryesore: arsimore, dhe verifikuese Funksioni arsimor i punimit final sht jo vetm segment i fundit i msimdhnies s organizuar, por, kurora e gjith angazhimit (mundit). N at sistemohen dhe lidhen njohurit e fituara nga fusha e lnds n nj njsi koherente njohse. Elementet, e trsis s ngusht dhe t gjer t njsive msimore kristalizojn vendin e tyre dhe marrdhniet e ndrsjella. Me punimin final veanrisht theksohet rndsia e prmbajtjes s studimit konkret dhe vlera e tij e prdorimit. Me at sigurohet nj vzhgim dhe kuptim i plot i prmbajtjes s paraqitur dhe vendi i tij n sistemin e fondit t gjer hulumtues shkencor. Funksioni verifikues i punimit final dallohet nga metodat e zakonshme t msimdhnies dhe paraqet nj lloj t veant t verifikimit t njohurive t fituara. Ai nuk sht vetm pjes e msimit q ka pr qllim marrjen e njohurive t reja, por edhe nj lloj testi me t cilin kandidati provon nj nivel t caktuar t zotrimit t prmbajtjes s caktuar. Me kt kandidati tregon njohjen e elementeve t prmbajtjes s kursit, lidhjen e tyre me njri-tjetrin dhe kapacitetin e vet pr prdorim t mtejshm t pavarur t asaj dije. Prandaj, tradicionalisht, punimet finale konsiderohen si dshmi e pjekuris dhe arritjes s maturimit t kandidatit me t ciln ai arrin formn e fundit e personalitetit aktiv njohs i gatshm pr edukim n nivelin e ardhshm m t lart ose ushtrimin e pavarur t nj profesioni t caktuar. Pr shkak t rndsis s tij t veant n msimdhnie punimet finale konsiderohen nj lloj shkalle e zhvillimit psikologjik dhe jetsor, me t cilat jan prcaktuar biografit profesionale dhe jetsore t shumics s njerzve. Kjo vendos detyrimin pr t gjith pjesmarrsit n krijimin e tyre, prpjekje maksimale q kto prova t aftsimit dhe pjekuris t jen sa m mir t realizuara. Pavarsisht rndsis s jashtzakonshme reale dhe simbolike punimeve finale shpesh nuk u jepet vendi t cilin duhet ta ken. Kjo veanrisht vlen pr prgatitjen e kandidatve pr kryerjen e ksaj pune komplekse dhe gjithprfshirse. Kandidatt shpesh nuk kan udhzime t mjaftueshme pr at se si ti kryejn kto detyra, pr shkak se konsultimet me msimdhnsit jan zakonisht siprfaqsore dhe t prgjithsuara dhe si rregull realizohen n grupe, kshtu q nuk prfshijn specifikat e mundshme t problemeve t veanta. Literatura prkatse pr kt lloj pune n kushtet tona zakonisht mungon, kshtu q kandidatt zakonisht prdorin prvojn e paraardhsve t tyre. Prandaj, si rregull, paraqitet numr m i madh ose m i vogl kopjeve m pak t suksesshme t punimeve t mparshme.
42. 42. 41 Ky kapitull ka pr qllim q kandidatve q i pret puna e hartimit t punimit final tu ofroj disa kshilla baz dhe orientimi n kt detyr. Kshillat, jan dhn parimisht dhe nuk mund t jen t plota pr do rast konkret, e cila duhet t zgjidhet n kontaktet ndrmjet msimdhnsit dhe kandidatit. 2. Llojet e punimeve finale Punimet finale si procedura msimore dhe t testimit dukshm ndryshojn, para se gjithash, pr nga qllimi i tyre, pastaj pr nga kompleksiteti, thellsia e prfshir, vllimi, kushteve materiale dhe teknike n dispozicion dhe kushteve tjera. T gjitha ato kritere t klasifikimit t zbatueshme pr projektet e krkimit, si jan kriteret e qllimeve, prmbajtjes, fushs shkencore, funksionet, mund t aplikohen edhe te projektet e punimeve finale. Sigurisht, do t ishte pritje e ekzagjeruar q kontributi i puns s pavarur t studentit t jet i barabart me punn e nj ekipi t projektit hulumtues. Kjo nuk e prjashton mundsin q edhe te kto veprimtari t hasen rezultate q kan rndsi pr zhvillimin e disiplins shkencore t cils i prkasin. Rregull sht q autort e shklqyer shkencor radhiten n radht e ktij lloji. N praktikn ton msimore universitare hasen kryesisht katr lloje t punimeve finale t sistematizuara sipas dedikimit. Kto jan: punime seminarike, punime t diploms, punime t magjistraturs, dhe punime t doktorats. Cili do lloj i punimit final q t jet n pyetje, nnkupton dy (ose m shum) pjesmarrs aktiv. Dhe ato jan, studenti dhe msimdhnsi, t cilt n kt form t msimdhnies kan rolin e: kandidatit, dhe mentorit. Komunikimi ndrmjet kandidatit dhe mentorit sht i dyanshm, ndrsa bashkpunimi realizohet n mnyr aktive q nga przgjedhja e tems, prmes prgatitjes dhe hartimit t punimit deri n mbrojtjen e saj. Kjo marrdhnie bashkpunuese sipas intensitetit t tij i tejkalon t gjitha llojet e tjera t bashkpunimit, kshtu q mund t flasim pr nj bashk-autorsi t pjesmarrsve n punimin final. Punimi final i suksesshm ose jo i suksesshm nuk sht vetm dshmi e aftsis prkatse e kandidatit, por edhe e angazhimit t mentorit, respektivisht, e shkalls t suksesit t bashkpunimit t tyre. 2.1. Punimi i diploms Punimi i diploms paraqet nj lloj konsiderueshm m kompleks dhe m t gjer t punimeve finale, n krahasim me punimin seminarik. Paraqiten si forma t fundit t msimdhnies q sistemojn dhe vrtetojn kualifikimet e kandidatve pr pun t m tejshme t pavarur. Kandidati me temn e diploms duhet t fitoj nj pasqyr t qart dhe t plot pr rndsin dhe nevojat e prmbajtjes s plan programit n t cilin ai ka punuar dhe t bhet i vetdijshm pr vlern e tij t prdorimit. Roli i tij nuk sht protokollar, por ajo sht nj nga format m aktive dhe m reale t kyjes s studentit n proceset arsimore.
43. 43. 42 Vllimi, prmbajtja dhe mnyra e hartimit t tems varet nga fusha msimore-shkencore me t cilat tema sht e lidhur. Punimet e mira t ktij lloji realizohen n vllim prej 40 deri n 50 faqe, n varsi t prmbajtjes, mnyrs t t shkruarit dhe kontributit. sht e qart se puna n fushn e shkencave shoqrore dhe humanitare, sipas rregulls, sht tekstualisht m e pasur se punimet nga fusha e tekniks, informatiks apo matematik. Raporti ndaj punimit t diploms varet nga tradita e institucionit shkencor n t ciln ai do t realizohet. N disa fakultet, atyre u jepet rnd