SIMBOLIZAM U EVROPSKOJ POEZIJI II

PRVO PREDAVANJE: Evropski simbolizam

Rene Velek simbolizam shvata vrlo široko i upotrebljava ga kao opšti termin za književnost posle realizma i pre avangarde. Zavisno od shvatanja ovog pojma, možemo pratiti istoriju simbolizma kao pravca i istoriju simbolizma kao pojma. Slično kao i sa pojmom „modernizam“, radi se o terminološkoj lakuni, neodređenosti.

Pojam je prvi uveo Edmund Vilson, a Velek ga je definisao trojako: kao školu, kao pokret i kao period. Ipak, još je pre termin „simbolisti“ prvi predložio Žan Moreas kada je 1886. u časopisu Figaro objavio manifest u kojem ovim terminom pokušava da se odbrani od naziva „dekadenti“. Ta godina može se uzeti za početak simbolizma. Međutim, kraj simbolizma veći je problem. Valeri, na primer, ostaje veran Malarmeovim idealima, ali sumnja u simbolizam. Obično se simbolizam deli na sledeće faze:

1) Bodler kao preteča do 1867; 2) Verlen i Malarme kao vrhunac do 1886.3) 1886. se ustanovljuje pojam4) neosimbolizam (termin Gia Mišoa) u XX veku, a reprezentativna dela su iz 1915:

Valerijeva Mlada parka i Klodelove Blagovesti. Prozni i dramski pisci koje Velek svrstava u ovu fazu jesu Meterlink, Uismans, Žid i Prust.

Vilson prvi govori o simbolizmu kao o međunarodnom pokretu, pa u simboliste svrstava Jejtsa, Džojsa, T. S. Eliota, Gertrudu Stajn, Prusta, Tomasa Mana, Valerija i dr. Na osnovu ovog spiska, koji je sastavljen do trenutka kada Vilson piše Akselov zamak, mogli bismo zaključiti da simbolizam traje do ’30-ih godina XX veka. Neki teoretičari nisu koristili termin (npr. Hugo Fridrih), a drugi su ga shvatali širim nego što jeste. Kajzer, na primer, u simboliste ubraja D’Anuncija, Jejtsa, Virdžiniju Vulf, Valerija, Prusta i Foknera i etablirane francuske pesnike.

U Italiji je odjek simbolizma bio slabiji, a italijanski hermetični pesnici se pre mogu smatrati dekadentima nego simbolistima. Najznačajniji predstavnik je D’Anuncio, koji je izvršio bitan uticaj na Džojsa.

U Španiji je simbolizam bio važan, iako se tamo pre koristio termin „modernizam“ nego „simbolizam“. Predstavnici su generacija 1898, pre svega Ruben Dario. Velek i Lorku donekle ovde ubraja, kao spoj ciganskog narodnog i simboličnog mita.

I u Nemačkoj se izbegavao termin „simbolizam“, a Velek smatra da se u nemačkom simbolizmu ne vidi francuski uticaj. Predstavnici su Štefan George i Georg Trakl.

U Rusiji postoje dve faze simbolizma: starije simboliste, dekadente, predvodi Brjusov, dok Meražkovski nagoveštava podelu na starije i mlađe, koje će činiti Ivanov, Bjeli i Blok. Simbolizam u Rusiji traje od 1892. Do 1914, kada se javljaju futurizam i ostali avangardni pravci. Na simbolizam će se nadovezati i ruski akmeizam1.

Francuski simbolisti žele da raskinu sa pesničkom tradicijom Igoa i parnasovaca. Oni su želeli da njihove reči nagoveštavaju, tj. da prestanu da budu puki ukras, već da postanu organizacioni princip pesme. Najznačajnije dostignuće francuskog simbolizma jeste slobodan stih, ali ne zna se da li ga prvi uvodi Gistav Kan, kako većina smatra, ili Rembo. Slobodan stih samo je rezultat traganja za slobodom u umetnosti, koja je bila reakcija na parnasovce i naturaliste. Po Velekovom mišljenju simbolizam u Francuskoj traje od Nervala i Bodlera do

1 Objašnjenje na Wikipediji

1

Valerija i Klodela. Opšte odlike ovog pokreta jesu nepoverenje u inspiraciju i neprijateljstvo prema prirodi, što simboliste udaljava od romantičara, a bliži Pou i Bodleru.

Možemo zaključiti da je simbolizam međunarodni pokret koji traje od 1885. do 1914, koji je krenuo iz Francuske i čiji epicentar ostaje u Francuskoj iako se širi na veliki broj evropskih zemalja.

Simbolizam prvobitno nastaje kao reakcija na parnasovce, koje predvode Lekont de Lil, Žoze-Marija Eredija i Teodor Banvil. Svi oni izlaze iz larpurlartističkog kruga Teofila Gotjea. Parnasovci nikada nisu bili jasno definisana škola, već pesnici vođeni sličnom vizijom. Okupljali su se oko Savremenog Parnasa, bili su erudite i pisali su za učenu publiku, zbog čega je njihov ton najčešće hladan i distanciran. Teme njihovih pesama najčešće su bile istorijske i mitološke, a njihov estetički ideal bilo je usavršavanje pesničkog zanata, dostizanje savršenstva forme. Njihov stih bio je aleksandrinac. Viktor Igo se hvalio da je pomerio cezuru aleksandrinca, čineći ga trimetrom (4+4+4), ali najveću transformaciju aleknadrinca vrše simbolisti dolazeći polako do vers libre. Ovom stihu prethodi Remboov vers libere (franc. oslobođeni stih). Parnasovski ideal bio je vajarski. Simbolisti se ne vezuju za vajarstvo, već nastavljaju bodlerovsku vezu između poezije i muzike, ali raskidaju vezu sa matematikom. Veza sa muzikom ostvaruje se i Vagnerovim uticajem, jer on smatra da poezija u svojoj dovršenosti treba da postane muzika. Malarme počinje kao parnasovac, dok Rembo Pijani brod piše kao reakciju na Parnasovo odbijanje njegovih pesama.

Simbolizam je usko vezan za dekadentizam. Ovaj termin prvobitno označava propadanje rimskog carstva, ali se sada prvenstveno vezuje za fin de siecle i Šopenhauerovu i Ničeovu filozofiju kraja veka: gađenje prema akciji koje je reakcija na pozitivizam i naturalizam.

DRUGO PREDAVANJE: Dekadencija i Verlen

Manifest simbolizma kasni za pesničkom produkcijom ovog perioda. Simbolizam se javlja kao reakcija na sve duhovne tekovne XIX veka: realizam, naturalizam, pozitivizam. To je u vezi sa dekadentizmom s kraja veka. 1880. nastaje mnogo kružoka mladih ljudi (Hidropate, Je-m’en-foutistes, Le Chat Noir (po kafeu) i dr.). Bune se protiv morala i religije, a za strast. Tako se dekadenti javljaju kao prva manifestacija simbolizma. Rečju „dekadenti“ Žil Laforg pohvalno označava duh mladih. Misija dekadenata nije da nešto osnivaju, već da ruše zastarelo. Malarme i, pre svega, Verlen jesu pravi dekadenti.

Pol Burže govori o Bodleru i dekadentizmu. On smatra da dekadentni stil razlaže celinu knjige na ušrb samostalnosti stranice. Stranica se dalje razlaže kako bi ustupila mesto samostalnosti rečenice. Na posletku, rečenica se razlaže na samostalne reči. To je „le liure se decompose“.

Odlika dekadencije jeste preterana individualizacija. To su uglavnom pojedinci koji zaziru od bilo kakve aktivnosti, u čemu se vidi Šopenhauerov uticaj. Dekadentno raspoloženje odlično prikazuje Verlenov sonet Malaksalost2, u kojem se sreće motiv bodlerovskog splina. U ovoj pesmi se vidi prezir prema svakoj aktivnosti i zatvaranje u pesničku kulu od slonovače. Time se pesnik suprotstavlja utilitarizmu, a zalaže za esteticizam.

Simbolistički esteticizam najjasniji je u njihovom povezivanju pesništva i muzike. Naročito se kod Malarmea zaboravlja na bukvalno značenje reči i pesma počinje da se sluša kao

2Malaksalost nije najbolji prevod francuskog langueur, jer francuska reč sadrži momenat čežnje, a malaksalost je samo jedna od manifestacija. Ona može biti potpuno putena i čulna, a može biti i posledica onostranih želja i težnji. (prim. prof.)

2

muzika. U samim rečima postoje analogije koje upućuju na onostrano, kao i u Bodlerovim Vezama. U svemu tome važan je udeo nepoznatog, enigme.

Na Verlena su bitan uticaj izvršili parnasovci, ali i Bodler. Zbirke pesama zovu mu se Saturnske pesme (1867), Fêtes Galantes (1869), Romanse bez reči (1874), Mudrosti i dr. Objavljuje u časopisu Lutèce (lat. Pariz) u kom su objavljivali dekadenti. Verlen je posebno značajan zbog poznanstva sa Remboom i upravo je on pozvao Remboa u Pariz. Njihova veza se okončala Verlenovom pucnjavom na Remboa, nakon čega je Verlen završio u zatvoru (2 godine). U zatvoru piše zbirku Mudrost u kojoj se vidi religiozni zanos, tako da uočavamo suprotnost u odnosu na prethodnu nesmirenost duha. Verlen je imao problematičan temperament. Prema ženi Matildi More ponašao se gotovo divljački, a kasnije zapada u religiozni zanos i peva kako ju je ranio ljubavlju.

Verlen je imao veliki strah od toga da bude odbačen. Rembo je smatrao da on nema nedostataka, ali je Verlen verovao da nije lep (ovakvo osećanje vidljivo je i u pesmi Ja dođoh, smireno siroče) i pribojavao se kako će drugi reagovati na njega. Anri Per (Henri Peyre) u knjizi o simbolizmu govorio o Verlenu i Rembou. Smatra da je Verlen oduševio Remboa svojim delom, tako da je njegov značaj za Remboovu poeziju veći od dovođenja u pariske kružoke. Per ističe da Verlen, za razliku od Remboa, nije odustao od poezije, jer je poezija za njega bila suštinska. Per uočava podvojenost u Verlenu do koje je došlo u potrazi za ljubavlju i razumevanjem – podvojenost između anđela i fauna, tj. deteta i tigra. Ova podvojenost se vidi u njegovom odnosu sa ženom, ali i sa majkom.

Perov tekst je važan, jer ističe i da Verlen uvodi govorni kolokvijalni jezik u francusku poeziju. Na taj način je želeo da suštinski izmeni i oslabi aleksandrinac. To je postizao i opkoračenjima i raznim kombinacijama. Svojim eksperimentima on je učinio francuski stih manje mehaničkim.

Rišar govori o tome da je Verlen istovremeno i „ja“ i neko drugi.3 Ne postoji mogućnost jasne identifikacije zbog nemogućnosti smirenja na jednom polu (čak i u bukvalnom smislu), bio on religiozni, seksualni, umetnički, itd. U tome se ogleda stalna dualnost Verlenovog bića. On je u stalnom prelazu između ploti i duše. On je zaista bio čovek ekstrema, pa nije u religioznoj ekstazi u potpunosti uspeo da dođe do uznesenja. Međutim, šta god mu se dešavalo u privatnom životu, on je uvek ostajao na visini u svojoj poeziji.

TREĆE PREDAVANJE: Verlenove pesme

Verlen u pesmi Pesnička umetnost (deveterac 4+5, programska pesma u zbirci Jadis et Naguère (franc. nekad i nedavno)) nema didaktičan ton, samo daje misao o suštini tadašnje poezije. Eksplicitan je zahtev za muzikom. U ovoj pesmi vidimo i forsiranje nepara. Verlen se borio protiv parnih stihova zbog rigidnog aleksandrinca. Smatrao je da razne kombinacije neparnih stihova bolje izražavaju prelive, tako da nema ni sprega, ni stega. Pesma govori o sivilu i melanholiji, ali i o prelivima. Koristi proste reči, čime se suprotstavlja parnasovskoj elitističkoj visokoparnosti i savršenstvu forme. Tema nije uzvišena i eruditna, jer je tema sivilo. Time se pokazuje da ne postoje velike i male teme, jer je lepota u formi i prosedeu. Sivilo je samo po sebi preliv a ne boja, jer su boje stege, što Verlena vezuje sa impresionističkim slikarskim tehnikama. Za impresionističko slikarstvo ga vezuje i prisustvo setnih i svedenih pejzaža u njegovim pesmama, a kako su impresionisti shvatali svetlost, tako je Verlen shvatao

3Dok je za Remboa „ja“ uvek neko drugi. (prim. prof.)

3

muziku. Nejasnost boje je Verlenova borba protiv parnasovske tiranije jasnoćom i plastičnošću. Dakle, Verlenov ideal je siva pesma, a ne crna ili bela. Teži se nagoveštaju, podsticaju i toku, a izbegavaju se racionalističke rečenice. Teži se i nepredvidivosti – pevanje ne sme biti sputano time što će biti plansko. Osećanjima i tananim prelivima postiže se muzičko jedinstvo, a ne plod računa.

Verlen problematizuje rimu, ali je ipak ne odbacuje: „Ako kažem ,Rimujte manje’ ne kažem,Rimujte lošije’!“ On nije želeo da nameće teoriju, što se u ovoj pesmi i vidi, već da preporuči. Njegova najznačajnija teorija jeste teorija o neparu. Već na primeru Pesničke umetnosti vidimo da je većina neparnih stihova pogodnija da se vrati „tajanstvenom životu“.

U zbirci Jadis et Naguère dominiraju melanholija i prolaznost, koje se prethodno sreću u Jesenjoj pesmi iz Saturnskih pesama. Pesnik je u sukobu sa svetom, kao uveli list što ga svet nosi. U pesmi se javlja polutmina i prigušeno osvetljenje, koji će se javiti i u drugim pesmama. Muzika se postiže kombinacijom asonance i aliteracije u ponavljanju sloga „lo“ (Les sanglotslongs/ Des violons...). Melodizacija je propraćena monotonim prizvukom koji gotovo mimetizira malaksalost i klonuće. Slika lista koji pada dočarana je muzikom stiha. Verlen često razbija aleksandrinac na dva stiha od šest slogova, a tako i ovde koristi kraći metar. Kratkoća metra takođe aludira na putanju lista koji pada.

Pored Malaksalosti, Pesničke umetnosti i Jesenje pesme, značajne su i sledeće pesme: Mesečina i Sentimentalni razgovor iz Fêtes Galantes, U meni sve jače plače iz Romansa bez reči, Ja dođoh, smireno siroče i Plavo nebo iznad krova iz Mudrosti i Nevermore i Moj prisni san iz Saturnskih pesama.4 Već je iz naslova pesme Nevermore jasan Poov uticaj. Motivi su slični kao u Jesenjoj pesmi. U pitanju je reminiscencija na uspomene sa voljenom koje se više neće ponoviti, ostaje samo zvonko treperenje glasa da podseća lirskog subjekta na ranije događaje.

Moj prisni san (ili San moj svakidašnji) je možda posvećen Verlenovoj rođaci Elizi, za koju kritičari smatraju da je bila njegova prva fascinacija ženskim, i jedina divna ženska figura u njegovom životu pored majke. To je bila čista, platonska ljubav, a ona je za Verlena predstavljala neku vrstu anđela i večnog ženskog. Rano je umrla i njena smrt ga je slomila, što se vidi u prizvuku nekih pesama, a verovatno i ove. Ipak, u pesmi deluje kao da pesnik vaja statuu nepoznate žene (što je donekle parnasovski). Ona se identifikuje kroz zvuk imena i glas. Jedino sigurno jesu njena mladost i nežnost. Neodređenost iz ove pesme priziva bledilo i prigušenost iz ostalih pesama. Motiv sna upućuje na nemogućnost ostvarenja bliskosti sa idealom, od čega potiče prigušena jesenja seta. Verlenova melanholija je svedenija jer je u polutonovima. Živopisne sive slike Pariza, umoran senzibilitet i melanholične vizije odjek su bodlerovskog splina kod Verlena. Međutim, bodlerovske velike teme kod Verlena su jednostavnije, krhkije i tužnije, jer nema bodlerovske gorčine. Verlenov doprinos francuskoj poeziji upravo je u konstrastu prema grubom i nepodnošljivom očaju, jer je njegova patnja svedena i nagoveštena. Pesma ima setan i pomalo tragičan ton, a jasne su indikacije da harmonije i ostvarenja ne može biti.

U pesmi Mesečina reč je o neposrednom pozivu na osećanje, koje je nejasno. To je pandan Verlenovom zalaganju ne za boju, već prelaz što se vidi i u motivu mesečine kao prigušenom snopu svetlosti. U pesmi se duša poistovećuje sa pejzažom. Ljupke maske aludiraju na naziv zbirke, jer su Fêtes Galantes galantne svečanosti za više slojeve, u kojima se spajaju kostimi i muzika. Kiš u prevodu zadržava izraz „bergamaske“, što aluziju proširuje na commediu dell’ arte. Neki kritičari skreću pažnju i na Šekspirovu upotrebu ovog termina u Snu letnje noći,

4Pesme kojih nema u prevodu Ivana V. Lalića mogu se potražiti u Kišovim Pesmama i prepevima. (prim. prof.)

4

gde se pominje Bergomask5. Važan lik commedie dell’ arte jeste Arlekin, u početu sluga, a onda sinonim za klovna, a za commediu dell’ arte važna je i potisnuta erotičnost. U tom smislu je ovo kontrast u odnosu na galantnu svečanost. Svečanost prikazana u pesmi trebalo bi da bude vedra, ali su oni tužni. Takav je lik commedie dell’ arte Pjero, predstavljen belom maskom sa suzom, a ovako se zove i jedna Verlenova pesma. Ljudi na svečanosti pevaju o sreći, a oni sami nisu srećni. Uspostavlja se kontrast između vesele maske i sete. Propratni dekor u pesmi čuva telos parnasovskog ideala, međutim, već je prvi stih u strogo simboličkom ključu. Motivi ove pesme ukazuju na ono što je učinio Verlen, pored Bodlera – vaskrsnuće velikih francuskih slikara XVIII veka, pre svega Vatoa.

Sentimentalni razgovor pokazuje prisnost, koja je česta kod Verlena. Pesma preuzima čuveni topos sastanka ljubavnika u vrtu. Ovde se bledilo manifestuje u tome što su od osoba ostale samo usne koje vode sentimentalan razgovor, ali on je ironizovan. Ironija se sastoji u sledećem: usne su nekada služile za poljubac, a sada služe za reči, odnosno za dozivanje prošlosti – u pravom ljubavnom sastanku to nije slučaj. Pjesnik se u Sentimentalnom razgovoru koristi sinegdohom. Kao jedna od karakteristika verlenovske melanholije javlja se u ovoj pesmi izbledelost.

ČETVRTO PREDAVANJE: Verlenove pesme; Uvod u Remboa

Verlenova poezija predstavlja oslobađanje od parnasovskih i romantičarskih stega. Ona obiluje ritmičkim vrlinama: prisutne su rime, asonance, aliteracije. Značajna inspiracija ove poezije dolazi iz slikarstva, u prvom redu belgijskih pejzaža i francuskog slikarstva XVIII vijeka. Verlenovska tuga/seta, posebno izražena u zbirci Mudrost, predstavlja poseban ton u francuskoj književnosti.

Kritika je često oštra prema Verlenovoj poeziji, pa se otuda čuje primjedba kako je pjesnikov program smjeliji od samih pjesama – on je, u suštini, i dalje obični parnasovac, kažu ovi kritičari; to je stoga što se trudi da sačuva formu. Ipak, Verlen je za života bio prepoznat kao značajan pjesnik; generacija mlađih pisaca, na koju je uticao (pesmama, predavanjima i člancima) bira ga za "kneza pesnika", kao naslednika Lekonta de Lila. To mu je bila i poslednja satisfakcija, pre smrti u januaru 1896. (prim. Ivan V. Lalić).

Anri, odnosno Henri Dorak razmatra Verlena kao impresionističkog i postimpresionističkog umjetnika. On ističe Verlenov zahtjev da ritam i rima treba da se potčine muzikalnosti pjesme. Verlen je pročistio i dematerijalizvao poeziju; muzički je pokorio svoje srce (dok ga je Bodler psihološki razotkrio!); nijedan jezik nije bliži neizrecivom nego što je to njegov.6 Neko drugi primijetio je da po prvi put jedan francuski pjesnik nije brojao slogove.

Verlen je u svoje pjesme uveo tipske likove iz commedije dell'arte. To su u prvom redu Pjero (postoji istoimena pjesma), Arlekin i Kolumbina. Pjerro je tužni klovn obučen u široku bijelu košulju sa crnim dugmetima; ima crnu suzicu na izblijedjelom licu. Njegova dominantna osobina jeste naivnost. On je sličan samim simbolistima. Arlekin je takođe vrsta klovna; u pitanju je lik koji je evoluirao od sluge, a uvijek ga karakteriše agilnost. Pikaso se takođe vraća Arlekinu, i slika ga u trikou sa romboidima. (Pikaso će načiniti crtež Artura Remboa.) Kolumbina (Colombina) je fatalna žena koja bira Arlekina, što uzrokuje Pjeroovu tugu.

5Profesorka kaže da je to ime lika, ali to nije tačno. U poslednjem činu Vratilo kaže: „Will it please you to see the epilogue, / or to hear a Bergomask dance between two of our company?“ Samim tim, u pitanju je vrsta plesa.6 Nisam sigurna da li je ovo rekao Anri, čak mislim da nije. Naravno, sama sam dotjerala citat, pa nije ni u potpunosti vjerodostojan.

5

Kostimografski elementi likova iz commedije dell'arte javljaju se i u Verlenovoj pjesmi Mjesečina.

Pored navedenih likova, važni su i Brigelo, Pučinelo (Pulcinella). Brigelo (Brighella) ima zeleno lice i njegov karakter sadrži i erotsku dimenziju. On je pohlepan i požudan. Upravo kroz lik Brigela iskrsava potisnuta čulnost u Galantnim svečanostima.7

Verlen preuzima brojne slike i motive od Bodlera. Motiv kiše priziva bodlerovski splin, ali Verlenove pjesme lišene su bodlerovske gorčine splina, njegov splin postaje razliven. Još jedna važna karakteristika verlenovske tuge jeste neodređenost. U pjesmi U srcu mi suze kaže se: To najgore boli,/ Ne znam srcu razlog:/ Ne mrzi, ne voli,/ A toliko boli. Motiv suza povezuje se, u navedenoj pjesmi, sa motivom kiše. Povezivanje je utoliko uspjelije što u se u francuskom jeziku sličnim glagolskim oblicima izražava padanje kiše i plakanje. Važno je istaći da melanholija nije neposredno indukovana, nema joj jasnog razloga. Stih pjesme je kratak (6+6, što zamjenjuje 12 slogova aleksandrinca), brojne su aliteracije, te je pjesma muzički uspjela. Za verlenovsku neodređenost karakteristična je još neka pjesma u kojoj se pojavljuje djevojka: za nju se, naime, kaže da se ne zna da li je plava, ili crna, ili riđa.

Važno je istaći Verlenov strah da nije bio fizički privlačan. U pjesmi Ja dođoh, smireno siroče pominje se Gaspar – siroče bez igdje ikoga, koji donekle korespondira sa onim što se u engleskom naziva Misfit – to je lik koji se nigdje ne uklapa. Verlen u jednom trenutku kaže: Možda za života nemam dara. U svakom slučaju, izvjesna je dugotrajna sjeta koja je obilježila čitavo njegovo pjesništvo.

U pjesmi Plavo nebo iznad krova kaže se da je ono Mirno poput ulja! (ovo je sledeći stih) i to priziva impresionizam. U pjesmi se javlja "žal za mladosti".

Verlen u svojim pokajničkim pjesmama, koje je pisao za vrijeme tamnovanja zbog pokušaja ubistva Remboa, nudi svoje tijelo za mučenje. Tako se pravi aluzivni most ka biblijskoj Golgoti i u Verlenovu poeziju na velika vrata ulaze hrišćanski stradalnički motivi. Treba obratiti pažnju posebno na dvije pjesme iz Mudrosti: O moj Bože, tvoja me ljubav rani (prev. Danila Kiša) i Evo mojih nogu, taštih lutalica (iz 1875).

ARTHUR RIMBAUD (1854-1891)

Rođen je u francuskoj provinciji Šarlvil. Rano osvaja nagradu za stihove na latinskom, te tako pokazuje dvostruki talenat: za latinski, i za poeziju. U krajnjoj tajni, godine 1868. na carevićevu pričest, Rembo šalje svoje heksametre na latinskom. Ovaj događaj svjedoči o njegovoj samouvjerenosti, svijesti o sopstvenom talentu. Za Remboovu duhovnu evoluciju važan je dolazak prof. retorike Žorža Izambara u kolež u Šarlvilu, a njegove tetke pomažu mladom pjesniku u jednom od čuvenih bjekstava. Izambar je stavio svoju biblioteku na raspolaganje Rembou. Otkriva mu savremene pjesnike i pisce, Igoa. U ranoj mladosti na Remboa ostavljaju utisak istorijski događaji u vezi sa pariskom komunom (La Commune de Paris)8, francusko-pruski rat. Zbog rata gimnazija koju Rembo pohađa biva zatvorena, te on neće polagati maturu. Rembo prije susreta sa Verlenom čita njegove Galantne svečanosti. Šalje svoje pjesme vodećem parnasovcu: Ofeliju, Credo in unam (kasnije: Sunce i put), Predosećanja, kako bi bile objavljene u časopisu Savremeni Parnas. To se neće dogoditi.

7 Prof. je pominjala i Bergama kao lika commedije dell'arte; znam da je nastala konfuzija sa tim, ne nalazim ništa u RKT-u. Našla sam na netu da je Arlekin zločesti sluga iz Bergama, tako da to sigurno jeste naziv mjesta (Bergamo). Da je i lik, djeluje mi problematično. Uostalom, izgleda da su i Brigelo i Pučinelo iz Bergama, tako da to mjesto samo po sebi funkcioniše kao aluzija na commediju dell'arte.8 Bertolino ovo piše malim slovima, a samo "Komuna" velikim.

6

Tri su čuvena Remboova bjekstva od kuće. Posle prvog bjekstva sklanja se kod gospođica Gindre (Šandr), tetaka Žorža Izambara. Deset dana kasnije bježi po drugi put, odlazi pješice do Holandije. Usput piše Moje boemstvo. Žandarmi ga vraćaju majki, a on rukopis svoga djela ostavlja Polu Demeniju. Poznata su dva Remboova pisma: Prvo je napisao Žoržu Izambaru, a drugo Polu Demeniju i na ovo pismo se često referiše kao na Pismo vidovitog.

U aprilu i maju 1871. iskazuje solidarnost sa komunom i piše angažovane pjesme. Iste godine, 10. juna, moli Demenija da spali sve njegove dotadašnje pjesme, a šalje mu nove. Ovog ljeta piše i Verlenu, a malo posle toga dolazi u Pariz. Stiče raznovrsna pariska poznanstva, ali izostaje priznanje od parnasovaca. Na Remboov drugi boravak u Parizu referiše se kao na "zlatno doba" njegovog stvaralaštva, jer tada piše svoje najljepše pjesme. U Briselu objavljuje Boravak u paklu, prvobitno nazvan Paganska crnačka knjiga. Postoji zabluda da je to poslednje Remboovo djelo. Iluminacije su nastale posle, ali je to naknadno otkriveno. Godine 1873. Rembo boravi u Londonu i Briselu sa Verlenom; 10. jula Verlen puca na njega. U Londonu provodi dio 1874, i tada nastaje veći dio pjesama iz Iluminacija. Pješice za Italiju se upućuje 1875. godine. Uči strane jezike; priključuje se vojsci; dezertira i vraća se u Pariz. U Etiopiji je 1880, bavi se prodajom kafe; neuspješan pokušaj isporuke oružja tamošnjem kralju – neće uspjeti da naplati. Šalje izvještaje Geografskom društvu. Godine 1886. u Vogu se objavljuju Iluminacije, bez Remboovog znanja. Da se Rembo pitao, samo šačica pjesama bila bi objavljena. Umire 10. novembra 1891, biva objavljena zaostavština. Remboovo djelo biva objedinjeno i tako objavljeno 1898, zahvaljujući Verlenu, između ostalih. Postoje i pogrešne atribucije: u čuvenom Plejadinom izdanju potkrada se jedna pjesma koja nije Remboova.

Značajna imena za dekadente: Šarl Kro (jedan od hidropata), autor Zezačkog albuma, Laforg (ili La Forg?) – majstor ironije, važan za Eliota, Tristan Korbjer.

PETO PREDAVANJE: Pisma vidovitog, Bunila II – Alhemija reči

Za razumijevanje Remboove poezije i poetike od presudnog značaja su dva pisma. U pismu Žoržu Izambaru kaže da do nepoznatog treba dopreti rastrojstvom svih čula – to je čuveno mjesto pisma. Podjednako je važna i formula Jer JA, to je neko drugi. Rembo je rodonačelnik ideje o umnožavanju, metamorfozi pjesničke persone, on je rodonačelnik ideje o depersonalizaciji. Svjesno i sistematsko rastrojavanje svih čula vodi oslobađanju, nadrealističkom "automatskom pisanju": spontanom pisanju, kao po diktatu, sa što manje upliva racionalnog, odnosno bez intelektualne cenzure. Rembo je veoma značajan za nadrealiste, praktično njihov preteča. On iznosi zahtjev za apsolutnom slobodom, i to uključuje poeziju. On je pobinjenik protiv konvencionalnog pjesničkog jezika. Jednom prilikom Rembo će reći: Ono što mene razlikuje od ostalih jeste to što nemam srce (u smislu da nije sentimentalan i emotivan pjesnik). Mnogostrukost pjesničkog ja najizrazitije je u Iluminacijama.

Pismo Polu Demeniju važno je jer u njemu Rembo iznosi svoju metodu vidovitosti i daje sopstveni prikaz istorije pjesništva; takođe naslućuje šta će doći. Rasin piše u simetričnom aleksandrincu (6+6), naglašava Rembo, te dodaje da je potrebno da se izmjesti ova simetrija – tome teži nova poezija. Ono što čovek koji hoće da bude pesnik mora pre svega ostalog da prouči jeste njegova sopstvena i potpuna svest; on istražuje svoju dušu, on je nadzire, iskušava je, izučava je... Kažem da treba biti vidovit, učiniti sebe vidovitim. Pesnik postaje vidovit pribegavajući dugom, ogromnom i smišljenom rastrojavanju svih čula. Kada kaže da pjesnik treba da kroz sebe cedi sve otrove, da bi sačuvao samo kvintesencije to priziva Bodlera (da iscedim lepotu iz zla). Rembo se u ovoj tački nadovezuje na Bodlera, a to nije slučaj jedino na

7

ovom mjestu. Pjesnik je poput šamana, vrhovni Učenjak. Koncepcija pjesnika kao svojevrsnog vrača postoji od antike; to je tradicija koja ima svoj tok: antika, poeta vates, Šelijeva Odbrana poezije, a vrhunac te tradicije, paroksizam, jeste kod Remboa. U romantizmu je pjesnik upravo zbog imaginacije imao pristup sferama do kojih ne bi mogao doći racionalnim putem. Jedna od direktnih inspiracija za pismo je Bodlerovo Putovanje kojim se njegova zbirka i zatvara; tu se romantičarsko povjerenje u transcendenciju dovodi u pitanje. Bodler izbjegava da ponudi bilo kakvu sigurnu predodžbu, transcendencija kod njega ostaje pod znakom pitanja. Zato Rembo insistira na dolaženju baš do nepoznatog, jer se tako dolazi do novog koje je pravi pjesnički zahtjev. Važno je stići do nepoznatog i vidjeti neviđeno, pa i po cjenu ludila. Do toga se stiže rastrojstvom svih čula.

Od suštinske važnosti je pronalaženje novog jezika, jezika koji će sažimati sve, mirise, zvuke, boje... Pjesnik treba da vodi čitavo čovječanstvo napred (poezija će biti napred). Pjesnik mora da zna da je rođeni pjesnik, mora prvo sam da postane vidovit, pa onda da ta iskustva posredstvom novog pjesničkog jezika unese u poeziju.

Pohvala romantizmu. Rembo je dosta rano čitao Jadnike, koje u pismu naziva poemom. Oštra kritika Misea. Priznanje Bodleru, on je kralj pesnika, pravi Bog. Kada kaže da je Bodler živio u suviše umjetničkoj sredini, on zapravo kritikuje parnasovske i larpurlartističke zahtjeve pisanja, pjesništvo koje nalikuje zanatu. Bodlerova forma je stoga oskudna, a pronalaženje neznanog zahteva nove forme. Bodleru se uprkos svemu daje centralno mjesto.

Boravak u paklu (najvjerovatnije napisan nakon raskida sa Verlenom, mada neki smatraju da je napisan prije toga) smatra se sumom Remboovog dotadašnjeg životnog i pjesničkog iskustva. Pjesnik se ovdje poredi sa alhemičarom zato što on putem svog pjesničkog jezika sve što dotakne pretvori u zlato. T. S. Eliot pravi poređenje sa katalizatorom. Tako se nastanak pjesme dovodi u vezu sa hemijskim procesom. Često se, naime, govori o hermetičnosti Boravka u paklu. Bunila II ukazuju, međutim, na važnost Remboovog duhovnog razvoja – ovdje on gotovo sa prezirom gleda na svoj eksperiment vidovnjaštva iz pisama. I inače se u zbirci kritički osvrće na svoja prethodna djela. U navedenom tekstu kritikuje Samoglasnike. Vrlo je vjerovatno da, kada pred kraj Alhemije reči kaže pesnička starudija time zapravo aludira na sopstveno stvaranje u stihu. Tradicionalna kritika smatrala je da u ovoj zbirci Rembo pre svega kritikuje Iluminacije, što nije tačno. Iluminacije predstavljaju prozni oblik, a Rembo ovdje citira samo stihove, njegova kritika odnosi se na dotadašnje stihove. Nadalje, uočljiva je enigmatičnost poslednje dvije rečenice: To je bilo i prošlo. Ja danas znam da pozdravim lepotu.

Suzan Bernar, O pesmama u prozi kod Remboa (klasična studija): Boravak u paklu nije bio oproštaj od književnosti kao takve, već samo od jednog njenog vida – od pjesništva u stihu; zbrika ukazuje na prelazak sa stiha na prozu kao na novi, adekvatan pjesnički oblik. U pitanju je oslobađanje od stiha. Suzan Bernar, nadalje, ističe da pjesma u prozi nije proza, već je to suštinski pjesma. Iluminacije se dovode u vezu i sa njemačkim romantičarima, sa fragmentom.9

Suzan Bernar, opet, govori o suštinskoj dvostukosti Remboove prirode: s jedne strane vidljiva je izrazita tendencija ka anarhiji i rušenju, dok sa druge strane Rembo ima izuzetan osjećaj za stvaranje sistema. Ovo takođe objašnjava suštinsku ambivalentnost njegove poezije.

Suzan Bernar ukazuje na paradoks pred kojim se Rembo našao prilikom opisivanja metoda vidovnjaštva: pjesnik treba da nađe ime za ono što se ne može imenovati. Ona razlikuje dvije etape izvršenja zadatka koji je pred sebe postavio mladi pjesnik: 1. postati vidovit, 2. pa pronaći jezik kojim će se preneti vizije. Potrebno je, međutim, nagovjestiti, sugerisati nepoznato;

9 To radi njen bivši profesor, nisam razumjela kako se zove.

8

pjesnik to može upravo magijom ritma, alhemijom reči – po tome je pjesnik čarobnjak. Treba se prisjetiti da je za Bodlera poezija upravo evokativna mađija. Pjesma sadrži jezik koji može da nagovjesti nepoznato. Poput mističara kada nam prenose svoja iskustva, i pjesnicima nedostaju riječi pomoću kojih bi nam prenijeli ono što su vidjeli. Samo zvučanje riječi treba da sugeriše nešto čitaocu – otuda je muzika bila toliko važna simbolistima.

U Boravku u paklu kritikuje se, dakle, prethodno stvaralaštvo utoliko što se kritikuje pisanje u stihu. To ne mora, međutim, da znači nužnu detronizaciju svega što je Rembo napisao u pismima, jer upravo pjesničko izražavanje u prozi označava fleksibilniji način prenošenja nevidljivog.

Nadalje, Rembo se može smatrati pionirom slobodnog stiha. Dvije pjesme iz Iluminacija nesumnjivo su njime napisane: Marina i Kretanje.

Rembo je simbol pobune, ali i simbol novog stvaranja, novog pjesničkog jezika.

ŠESTO PREDAVANJE: Pijani brod

Pijani brod je poslednja pesma koju Rembo piše u Šarlvilu, prije nego što će doći u Pariz na Verlenov poziv. Pjesma ima 100 stihova u aleksandrincu, odnosno 25 katrena. Sto stihova je granica koju i Po i Bodler postavljaju kao krajnju za djelo u stihu. Fascinantno je da Rembo nije uopšte vidio more u svom dotadašnjem životu. Vjerovatno su mu pomogle slike iz knjiga i časopisa, kao i uspomene sa plovidbe rijekom u djetinjstvu. Kao što se Bodler svojim Labudom upisao u književnu tradiciju u eliotovskom smislu te riječi, tako će to učiniti i Rembo upravo sa Pijanim brodom, birajući temu koja nije nova, nije sama po sebi originalna. Motiv navigacije, života kao plovidbe, koriste i parnasovci i Bodler; pjesma čak podsjeća i na Kolridžovog Starog mornara. Tema je poznata od antike, od Odiseje, Epa o Argonautima, Enejide – sve su to epovi putovanja (kao života). Pored Starog mornara, važne su analogije sa Bodlerovim Putovanjem, kao i sa Poovom pripovjetkom Dubine Malstroma. Avanturistički roman, takođe, važan je za Remboa. Igoove pjesme takođe (Pučina i more, Morski radnici). Žil Vern, 20 000 milja pod morem – knjiga se pojavila 1869; neke slike iz Pijanog broda korespondiraju sa vizijama posade Nautilusa. Sve su ovo neposredni podsticaji za Remboovu pjesmu.

U prvom stihu oglašava se sam brod! Rembo, dakle, koristi apsolutnu metaforu; ona će biti jedno od važnih obilježja moderne lirike, a njen začetnik je upravo Rembo. Crvenokošci iz prve strofe jesu Indijanci, te se tako otvara tema sukoba civilizacije i primitivnijih oblika društvenog postojanja. U prve dvije strofe saznaje se da su Crvenokošci uhvatili lađare, i da je brod ostao sam. Kada brod na kraju druge strofe kaže Pustile su me reke gde želim da i slazim misli na more. Takođe postaje evidentno da je u pitanju trgovački brod: Ja, nosač flamanskog žita, engleskog pamuka; mnogi kritičari smatraju da upravo ove odrednice treba da sugerišu civilizaciju. Brod, međutim, želi da se riješi tog tereta, žudi za potpunom slobodom. Otkinuti rtovi iz treće strofe zapravo su putujuća ostrva. Smatra se da je Remboa za ove stihove inspirisao članak o određenom grčkom putujućem ostrvu, koji je mogao da nađe u izvjesnom časopisu. U četvrtoj strofi spominju se glupa svetla na žalu, što je takođe negativna odrednica same civilizacije.

U petoj strofi javlja se zelena voda te se tako već probija boja kao jedan od dominantnih atributa ove pjesme. Vatromet boja koji je prisutan kod Remboa, kao i činjenica da se boja izdvaja u odnosu na ostale čulne predstave, potkrepljuje mnogobrojna određenja mladog pjesnika kao preteče ne samo nadrealista, već i ekspresionista, pa čak i fovista. Voda se javlja kao stihija

9

(onemogućuje dalje svjesno upravljanje i voljno zaustavljanje) i kao ona koja pročišćuje. Kaže se da je voda Sprala od bljuvotina i od mrlja vina,/Kormilo mi i sidro raznela je u pljusku. Ovakva ambivalentna slika vode održaće se kroz čitavu pjesmu. Već u početku se javljaju glagoli poput prodiranje, razaranje čime se ukazuje na silinu i destrukciju o kojoj pjesma do kraja govori. Poslednji stih osme strofe podsjeća na Pismo vidovitog – javlja se, dakle, i autoaluzija. Deveta strofa je aluzija na Bodlera, na Harmoniju večera. Takođe se, poslednjim stihom, aludira na čas profesora Izambara na kojem se govorilo o Eshilovoj drami i njegovim glumcima (statičnost, ukočenost): ...Koji liče na glumce iz vrlo drevnih drama!

U pjesmi nam se ponovo otkrivaju boje i, naročito, novi treptaju i novi prelivi. U ovom smislu ilustrativna je deseta strofa. U francuskom postoji epitet koji označava sedefasto prelivanje boje. Poslednji stih opijeva planktone, koji daju osjećaj osvjetljenog mora (bioiluminacija), tako da djeluje da more fosforescira.10 Izvjesni Remboov biograf objašnjava sledeću, jedanaestu strofu podsjećajući na detalj iz Poove pripovjetke gdje se zvuk morske oluje (brujanje) poredi sa topotom krda divljih bivola. Nadalje, Floride iz 12. strofe povezuju se sa plutajućim ostrvima. Levijatan iz sledeće, 13. strofe nije samo biblijsko čudovište, već i ime koje Viktor Igo daje brodu čiji brodolom opijeva u jednoj svojoj pjesmi. Otuda se smatra da je u levijatanu sadržana referenca na samog Igoa. Važan je, potom, odnos plavo:zlatno u 15. strofi. Ribe koje Rembo opisuje podsjećaju na zlatne diskove koji se kreću u plavoj vodi. Slikovitost Pijanog broda sasvim je nova i autentična.

U 18-toj strofi pominju se Monitor i Hanzina jedrilica, oklopni stražarski brodovi i Hanzine jedinice: oni će da tragaju za brodom koji se izgubio jer on ipak nosi vrijednost – trgovačke proizvode koji znače novac.

U 19-toj strofi vidljivi su neobični spojevi, inače prisutni u pjesnikovom opusu. (Njih ima i kod Bodlera.) Rembo se u poslednjem dvostihu ove strofe ironijski okreće ka parnasovskoj poeziji i njenoj artificijelnosti. Nova poezija treba da je "revolucionarna" i pjesnički jezik treba iznova da stvara svijet. Za ovu temu značajna je pjesma Vječnost, jedna od poslednjih Remboovih pjesama napisanih u stihu. Njegova misija upravo je da se svijet iznova stvori.

Kada se u 21. strofi pomene Evropa ukazuje se ne samo na kontinent, već prevashodno na evropsku pjesničku tradiciju. Do promjene u tonu dolazi sa 23. strofom pa je ona zbog toga naročito značajna. Sa njom u pjesmu ulazi osjećanje melanholije; pojavljuje se mrtvilo, želja za uništenjem koja je nihilistička težnja (paralele sa Ničeom). Mora zadobija svoj stihijski vid.

Leksika geografije, topografije u Pijanom brodu u čitalačkoj svijesti budi utisak širine. Međutim, spram ogromnog vodenog prostranstva i potpune slobode u 24. strofi iskrsava lokva koja je crna i hladna. Unutar slike koju tvore poslednja dva stiha ove strofe ponovo se javlja slika broda. U poslednjoj strofi kaže se da brod ne može da se kreće onako kako je nekad bio primoran da se kreće, ne može više da brodi tragom nosača pamuka; spominju se tamnice-lađe u kojima su se nekada držali zatočenici. Uspostavlja se paralela sa prvom strofom.

Povratak primitivnom (prvodobnom) kod Remboa, kao i zahtjev za ukidanjem svih stega vidljiv je i u Pijanom brodu; brod prolazi kroz nekoliko faza: prvo biva opustošen (pobuna), onda sebi daje apsolutnu slobodu, da bi u trećoj i poslednjoj fazi utonuo u mirno uništenje. Ovo je struktura kretanja koja se nalazi u čitavom Remboovom pjesništvu, primjećuje neki naučnik. Kraj je, dakle, u neuspjehu. Pjesma se završava u melanholičnom tonu. Navigatio vitae, život kao plovidba, ima nekoliko faza.

Remboovska ambivalencija prema prirodi vidljiva je i ovdje: sa jedne strane postoji želja subjekta da joj se preda, dok sa druge strane opstaje i svijest o njenoj destruktivnosti. Slična

10 Ovaj efekat proizvodi se samo kada se mikroorganizmi uznemire.

10

situacija javiće se i u Majskim barjacima. Usled neobičnih kombinacija i slika pejzaža, gustine čulnih percepcija, vidi se da je jezik Remboove poezije zaista stvaralački; to su prizori koji nikad prije nisu viđeni. Snažan utisak pomijeranja koji se pjesmom Pijani brod proizvodi u kontrastu je sa "statičnošću" parnasovske poezije. Eksplozija.

Zašto je pjesma simbolistička? Ne misli se zaista na brod: paralela između kretanja broda i kretanja ljudskog života. Pijanost broda ukazuje na zanos pjesnika. Harmonija zvučenja i značenja koja je neprevodiva na srpski jezik (primer sa Crvenokošcima, u zvučanju te riječi ima nečeg urođeničkog).

Boja, vizija, pokret, intenzitet slika, silovitost leksike. Na sve to treba obratiti pažnju prilikom čitanja.

SEDMO PREDAVANJE: Predosećaj, Ofelija, Venus Anadyomene i Samoglasnici

Pesmu Predosećaj Rembo je uputio Banvilu, pored Ofelije i Sunca i puta kako bi ga uvrstio u Savremeni parnas. One nisu prihvaćene, ali su u drugim časopisima objavljene druge tri pesme i Boravak u paklu. Iluminacije su takođe objavljene ali bez njegove dozvole i posthumno u časopisu La Vogue.

Predosećaj govori o zovu da se krene na put. Reč je o prepuštanji prirodi i lutanju, što je prisutno i u pesmi Moje boemstvo. „Boem“ na francuskom zapravo znači „Ciganin“, tako da je ovo romantičarski motiv. Nagoveštaj sreće i predavanja prirodi ovde su u vezi, ali u Pijanom brodu je predavanje prirodi destruktivno, tako da je Remboov panteizam ambivalentan. Priroda se ovde javlja kao žena i majka.

Ovu pesmu treba uporediti sa pesmom bez naslova iz Kontemlacija Viktora Igoa:

Sutra, kad se polje zabijeli od zore, Neću pred Harfleurom gledat u sumrakuNa put ću poći. Znam, ti me čekaš tamo. Jedra u daljini, zlato što se ljeska.Ići ću kroz šumu, ići preko gore, Kad stignem, na tvoju položit ću rakuJer ne mogu dugo da ti nisi sa mnom. Buket od božike i procvala vrijeska.

Zadubljen u misli, hodat ću u muku,Nit ću što vidjeti niti čuti moći,Sam, neznan, pogrbljen, prekrštenih ruku,Tužan, a dan će mi biti sličan noći.

Pesma je nastala posle smrti Igoove ćerke, koja se utopila. Pjer Brinel ističe bitne razlike između ove pesme i Remboovog Predosećaja. Igoova pesma može se dovesti u vezu i sa Ofelijom zbog motiva utopljenja.

U Ofeliji je izražena simbolika crnog i belog. Belo je nevinost i krhkost, jer je Ofelija žrtva okolnosti. Tu se vidi i veza sa engleskim prerafaelitiskim slikarom Džonom Mileom, koji je naslikao Ofeliju. →

Korišćenje francuske i engleske transkirpcije imena Ofelija ukazuju na uske veze Šekspirovog i

11

Remboovog dela. Tako Remboove rese iva asociraju na vrbu koju pominje Šekspir, a norveška brda na Dansku.

Odjeci hajke koji se čuju iz daljine Brinel objašnjava Remboovom ljubavlju prema primitivnim ritmovima. Ofelija vekovima plovi zato što je postala pensički simbol. Glagoli kao što su „romori“ i „teče“ ukazuju na sazvučje s prirodom. „Tajanstvena pesma“ u vezi je sa remboovskom alhemijom reči. Sreće se i pitagoresjka harmonija sfera.

Rembo Hamleta naziva „bledim vitezom, jasnim ludakom“, jer je njegovo ludilo glumljeno, dok je Ofelijino stvarno. Ofelijina pesma posledica je ludila i zato je vandiskurzivna, što je remboovski pesnički program. Ipak, kod Remboa ona nije žrtva ludila, ona postaje vizionar pun vizija raja, slobode i ljubavi. Ona umire za idealom, za onim što prevazilazi ovostrani život. Sve to nju samu čini pesnikinjom, ali i tragičkom figurom koja strada u sukobu sa svetom.

U Ofeliji se donekle vidi sklonost ka pastišu. Za Remboa pesnik je „kradljivac plamena“. Sklonost ka pastišu i travestiji u skladu je sa estetikom ružnog i upravo je u tom pogledu, pored ideja o vidovitosti i teorije pesničkog jezika, Rembo uticao na avangardne pesnike. Estetika ružnog suprotstavlja se parnasovskoj ideji lepog i ona predstavlja parodiju parnasovske estetike. Jedan od jasnijih napada na parnasovce predstavlja pesma Pesniku povodom cveća, gde se jasno napada parnasovska simbolika cveća. Rembo je čak otvoreno Banvila nazvao fotografom livada.

Estetika ružnog najjasnija je u pesmi Venus Anadyomene (starogrčko „koja se diže“). Venera rođena iz morske pene predstavlja etalon ženske lepote, dok je Remboova Venera negacija svega što Venera predstavlja. Ona pre podseća na Veneru kod Glatimija? koja je prostitutka. U ovoj pesmi Rembo se otkriva kao pesnik pobune, jer on ruši kult lepote.

Sonet Samoglasnici često se dovodi u vezu sa Bodlerovim Vezama. U međuodnos se stavljaju boje i muzika, što nije novo, jer je poznato još od Voltera. Ova pesma najbolje oslikava fenomen obojenog slušanja, kako se prevodi francuski termin audition colorée. Fenomen nije nov, ali mu Rembo prvi daje ovakav naziv. Za razliku od Bodlera, Rembo ne želi da nagovesti analogiju, već da raščlani i samu reč. Sinestezija u ovoj pesmi teži da prenese širi doživljaj stvarnosti. Samoglasnici su u svojoj prirodi dvojaki kao grafeme i kao zvuk, pa se u tom smislu i vide i čuju, međutim, Rembo želi da kaže da ih mi vidimo kao zvuk.

Rembo u Alhemiji reči tvrdi da je proučavao boju samoglasnika. I Igo je imao svoju viziju samoglasnika, mada Rembo nije znao za njegov tekst. Insipiracija za Remboove Samoglasnike tražena je na više mesta, a jedna od verovatnijih jeste bukvar. U bukvaru svako slovo ima drugačiju boju, a francuski bukvar iz perioda u kom je Rembo živeo ilustrovao je svako slovo pomoću četiri slike. Jedino nepodudaranje jeste to što je za E Rembo uzeo belu boju, a ne žutu. Bela mu je važna zbog kontrasta crno-belo, a važne su mu i jarke boje. U bukvaru jedna od slika za slovo A jesu pčele, na šta možda aludiraju muve koje Rembo pominje. Takođe, korset je možda reminiscencija na abdomen.

Po okutnom tumačenju, boje u pesmi imaju intelektuano značenje i mogu se uzeti za ključ čitavog Remboovog sistema. Međutim, ovo stanovište je suviše mehaničko i hermetično i kasnije je bilo opovrgnuto. Jedno od suludih tumačenja svakako je erotsko, po kojem izokrenuto A predstavlja vaginu, a pošto su Verlen i Rembo E pisali zaobljeno, ono izokrenuto izgleda kao omega i predstavlja zadnjicu. Po ovom tumačenju, ovaj sonet je slika ekstaze.

Po simbolici boja crna predstavlja smrt, bela čistotu, a zelena spokoj. Simbolički potencijal boja ranije je istakao Bodler, kada se u Salonu 1846. žalio što niko nije napravio analogiju boja i osećanja.

Poslednji stih pesme Lalić prevodi ovako: „- O Omega, Njenog oka modri zrak je“. Na francuskom rod zamenice nije jasno određen. Zbog velikog početnog slova, prihvatljivo je misliti

12

da je u pitanju Bog. Međutim, neki misle da je Omega i Verlen. Sintetičko tumačenje je takođe prihvatljivo – Omega su i ljubav i božanstvo, nije obavezno zadržati se samo na jednom tumačenju.

OSMO PREDAVANJE: Spavač u dolu, Večnost, Barjaci maja i Iluminacije

Spavač u dolu je sonet koji želi da izazove efekat šoka, jer se ispostavlja da je spavač zapravo mrtav vojnik. U prvoj strofi predstavljen je locus amoenus, prisutna je Remboova opsesija svetlošću. I drugi katren ostaje u finoj idili, dok se u tercetima menja ton. Priroda se i u ovoj pesmi, kao i u Ofeliji, ponaša kao majka: „Zagrej ga, Prirodo, jer zima ga mori.“ Rišar govori o prirodi u Remboovoj poeziji kao o ljubavnom telu koje rađa, prima i koje je meko i time ističe generativnost prirode. Terceti aludiraju na simptome smrti i mrtvila: „Miris mu drhtaje nozdrva ne budi“. Crvena rupa od metaka u tercetu u kontrastu je sa zelenim rupama iz katrena. Ovaj brutalan kontrast među strofama stvara agresivnu reakciju na idilu, samim tim i antiidilu. To je poseban atak na parnasovce, koji su idilu posebno negovali. Idila se naročito narušava upadom istorije, jer je junak pesme žrtva rata. Na to se aludira i motivima – vojnikova stopala su u irisu, a na latinskom gladius znači i mač. Ostvaruje se i paralalela između smrti i sna, zato što se opisuju istim simptomima.

Pesma Večnost počinje rečju retrouver, što znači ponovo nađena. Teži se stvaranju sveta iz novog poetskog jezika. Motivi mora i vatre predstavljaju elemente koji se spajaju u nov entitet. More je krenulo za suncem – u pitanju je stremljenje elemenata. Tako nastaje vatrena voda. Sve se to dešava u duhu usled radosti trenutka bivanja u prirodi. U ovoj pesmi srećemo hermetičnost i enignatičnost jezika i sibilinsku eliptičnost po kojima će naročito ostati poznat Malarme. „Znalačka naivnost“ je važna za Remboa jer on insistira na povratku iskonskom – paganskom, prirodi, itd. Ipak, odnos prema prirodi je ambivalentan, jer je uživanje samo jedna strana, a druga su patnja i stradanje. Pesma ukida temporalnost i otuda je ona ponovo pronađena Večnost.

Barjaci maja takođe je teško prohodna pesma. U njoj uočavamo važnost vegetativne simbolike za Remboa. Uspostavljaju se veze, tako da su ribizle ujedno i kapi krvi. Azur i val se pričešćuju, tako da su elementi ovde u sakralnom odnosu. Zrak se prikazuje kao strela, čime se govori da je moguće umreti od svetlosti. Prosvetljenje se u tom kontekstu otkriva kao streljanje stetlosti, penetracija svetlosti. I u ovoj pesmi se uspostavlja kontrast sa idilom („K vragu s mojim jadom“). Lirski subjekt želi da se veže za kola prirode. Ovde je Remboov panteizam agresivan. Kraj pesme, smrt na suncu, u kontrsastu je sa početkom pesme i razdraganošću početnih stihova. Javlja se želja za samouništenjem i to u stapanju sa prirodom. To su pomirenje i predavanje vlastitom jadu, što je odlika melanholije. Pesma se završava prihvatanjem nesreće.

Za Iluminacije se pretpostavlja da su nastale pre Boravka u paklu i da se ironičan stav iz Boravka u paklu odnosi i na Iluminacije. Međutim, to nije tačno, jer su one nastali ili u periodu između 1873. i 1875. ili između 1872. i 1875. U pitanju je zbirka pesama u prozi, mada su dve pesme (Marina i Kretanje) u slobodnom stihu. Gijo smatra da ovde Rembo stvara novi žanr – inachévement, fragment u šlegelovskom smislu. To je fragment zatvoren u samog sebe, bez veze sa okolnim tekstom. Nedovršenost je suština iluminacija.

Pesme u prozi ne piše prvi Rembo. Prethodi mu Bodlerov Pariski splin, a prve pesme u prozi na francuskom pisao je Gaspar de la Nuit (Gaspar Noći). Bodler prelazi u pesme u prozi zato što osećaj sveta postaje drugačiji. To je psoledica traume modernog života. Suzan Bernar smatra da se Rembo nije oprostio od čitave književnosti, već samo od pesama u stihu. Ovde ipak

13

treba napraviti razliku između pesama u prozi i pesničkih proza. Pesnička proza predstavlja prozniji kontinuum teksta, dok su u pesmama u prozi jasno prepoznatljive odelite celine.

Iluminacije su otisci u boji, što ima misterijsko značenje – to je svetlost koju Bog baca na dušu, prosvetljenje duše.U Iluminacijama se nastavljaju osnovne stavke Remboove poetike. Matemorfota „ja“ koje postaje neko drugi i „ne mislim, već misle me“ predstavljaju nastavak eksperimenta iz Vidovnjaštva. Zbog metamorfoza lirskog subjekta ova poezija je avanturistička i puna diskontinuiteta. Teži se prekidu svake vrste logike. U pripovedanju se teži alegorijskom obrtu, ali je ovde alegorizacija mistifikacijski postupak. Pripovedač ostaje tajanstven i ne daje objašnjenja. Pesničko stvaranje narativne maske ovde je u vezi sa biblijskim stvaranjem sveta. Stvaranjem drugog „ja“ pripovedač se depersonalizuje. Diskontinuitet se, kako je to tipično u modernoj poeziji, ogleda u odvajanju lirskog i empirijskog „ja“.

Razbijanje svakog logičkog okvira podrazumeva i razbijanje temporalnosti. Dolazi do fragmentacije osećanja vremena. Iako su pesme u okviru naracije, one su mimo svake kauzalnosti prikazivanja. Ipak, veza između pesničke reči i referenta i stvarnog sveta nije potpuno izgubljena. Ona je pre predočena kao kaleidoskopska vizija. Sama vizija stvarnosti je fragmentisana. Pesnička vizija je drugačija, ali je ona i izražena drugačijim pesničkim stilom. Proza otvara mogućnost za mešanje žanrova, pa se prepliću sećanja, opisi i dr. Sve to ovu formu čini otvorenom – priisutna je raznovrsnost tona, kao i formalna raznovrsnost. Namerno se izbegava zaključak, jer bi on logički zatvorio pesmu.

Važan predložak Iluminacijama jesu slikarstvo i muzika. Dolazi do pretapanja slika, što je naročito u vezi sa impresionizmom. Kasnije će se ekspresionisti pozivati na Remboa.

DEVETO PREDAVANJE: Iluminacije

Mada je za Remboove pesme u stihu karakteristična maskirana narativnost, u Priči ona nije maskrirana. Donekle je bliska formi apologa, poučne priče koja se često odnosi na životinje. Poslednja rečenica se naziva parada i treba da sadrži ključ tumačenja. Parada je ime jedne od Iluminacija, invektive upućene katoličanstvu, ali se ovaj termin pre svega odnosi na kraj ove Iluminacije: „Ja jedini imam ključ te parade.“ Pensička misija u ovoj pesmi slična je kao u Iluminaciji Posle potopa – ponovno stvaranje sveta. U pesmi se aludira na rimskog imperatora Julijana Apostata (tj. Otpadnika). Na osnovu istorije ovog imperatora još jednom vidimo želju za povratkom paganstvu i prvobitnom stanju, ali i kao reakcija na hrišćanstvo, naročito katoličanstvo. S druge strane, pesma je u bliskoj vezi sa Bodlerovim Splinom „Ja sam ko kralj u zemlji gde kiša stalno pada”. Međutim, razlika je velika, jer od Remboa srećemo divlji despotizam. U pesmi se javlja i aluzija na Mišleovu ideju da žena treba da ponudi vise od tela. rembo je bio simpatizer emancipatorskog pokreta za slobodnu ljubav, ali i slobodu žena.

Nije neophodno da imamo ključ za to ko su knez i Genije, jer oni prerastaju u pensičke simbole, ali evo nekih od tumačenja: to su Rembo i Verlen, ali to je možda i podvojeni Rembo usled eksperimenta vidovitosti, jer je Genije Remboov alter-ego, njegovo idealno lice. To bi ovu pesmu približilo Boravku u Paklu, i Boravak u paklu učinilo samo pretvaranjem da Rembo odustaje od eksperimenta vidovitosti, ali je Boravku u paklu bliži i motiv preobražavanja ljubavi. Rembo se ovde retroaktivno i autoironijski osvrće na projekat iz Alhemije reči, jer je ovde lirski subject zreliji. Kraj pesme može se dovesti u vezu sa drugim delom Remboovog života, gde on sebe vidi kao muzičara koji je pronašao ključ ljubavi. Pesma se završava enigmatično, što je u kontrastu sa njenom poučnošću.

14

Pesma Being Beautious tumačena je na mnogo načina. Neki smatraju da ona priziva sliku azijske igračice koja izvodi ples, drugi da je u pitanju aluzija na kraj Avantura Gordona Pima, itd. Verovatno je najispravniji stav onih koji smatraju da nijedno tumačenje ne može da obuhvati sve slike koje pesma prikazuje. Ono što je neizvesno jeste da ne smemo zanemariti kontrast između lepog bića i rana kojima je ono unakaženo. Međutim, kako kod Remboa ništa nije patološko, tako se i rane mogu tumačiti u drugačijem ključu, kao otvori očiju i ustiju. U svakom slučaju, kroz pesmu se odvaja od prikazanog predmeta i slikarska vizija postaje sve jasnija kroz sam proces stvaranja. Umetnička kreacija ovde je biće kakvog nema u prirodi. Na prvi pogled ovo nas može podsetiti na parnasovski vajarski ideal, ali, za razliku od parnasovske skulpture koja je statična, ovde je ovaploćen pokret, što će naročito važno biti za Iluminaciju Antička. Predmet pesme se pesniku ne prikazuje kao nastao, već u nastajanju. Pokret se ogleda i u promeni pesničkih perspektiva, jer su Iluminacije sačinjene od kaleidoskopskog prelianja perspektiva.

Pesma koja sledi posle Being Beautious naslovljena je kao ... i zbog toga je neki kritičari tretiraju kao deo prethodne. Međutim, zbog znaka odvajanja verovatnije je da je nasov izostavljen. Zatim sledi pesma Odlazak koja dočarava sam ritam odlaska, odlaska u nove čulne senzacije.

U Antičkoj nije reč o skulpturi koja je kontrapost, već o skulpturi koja dočarava pokret. Ali za razliku od stvarne skulpture u pesmi pokret nije fiksiran. Dvostruki pol ukazuje na dvostruku prirodu bića koje je prikazano. Ideju o hermafroditu neki povezuju sa Remboovim seksualnim sklonostima.

Mistična (tj. Tajanstvo) prikazuje dihotomiju koju ćemo sresti i u Kretanju: smrt-napredak. Suprotnosti se sučeljavaju, a zbog položaja sunca smrt se verovatno vezuje za zapad, a napredak za istok. Ova pesma verovatno ima slikarski predložak, a mnogi smatraju da je u pitanju Van Ajkov poliptih Mistično jagnje prikazan na gentskom oltaru. Ipak, slika je svakako samo polazište za dublju percepciju, koja će biti izražena jezikom. Ono što povezuje sliku i pesmu jeste kontrast između intenzivne zelene boje i neitnenzivne narandžastocrvene. →

Motiv padine može se tumačiti kao zabačena glava, čime bi pesnik transponovao sopstvenu viziju. Ovo korespondira sa mističnom opijenošću lutalice, što takođe može biti predložak za pesmu. Ovim položajem glave namerno bi se poremetili noralni odnosi u viđenju sveta. Ali, padina može biti i stvarna padina ispred pariske železnice.

U Iluminaciji Cvetovi dolazi do razdvajanja viđenja i vizije. Pretpostavlja se da lirski subjekt gleda cveće iz najneposrednije blizine, što menja percepciju. Priroda se prikazuje kao tepih, što dalje otvara mogućnost za uvođenje motiva raznih materijala. Na taj način pesnik postaje juvelir. Dolazi do simfonije odlika, materijala i strukture. Neki pesmu tumače u alhemičarskom ključu, jer cvetovi u alhemiji predstavljaju čiste supstance i duh ovaploćen u

15

materiji. Takvo tumačenje je ipak preterano. Čulno posmatranje cvetova je samo polazište, zatim se javlja vizija, ali se na kraju i ona prevazilazi.

U Iluminaciji Zora, kao što je kod Bodlera bio sumrak, oovde zora postaje granični trenutak. Zora je povlašćen trenutak i za Igoa, a Rembou je važna zbog svetlosti pod kojom se sve drugačije vidi, ali je to i trenutak u kom on polazi na svoje putovanje. Ova pesma je verovatno najbliža senzualnom panteizmu, mada i u njoj postoji destruktivnost koja panteizam podriva. Motiv podizanja vela u vezi je sa oktivanjem tajni, što i ovu pesmu dovodi u vezi sa eksperimentom vidovnjaštva koje teži da ode do najdaljih granica. I ovde se javlja priroda kakvu je opisao Rišar – ona je hipergenerativna i stalno rađa. Motiv buđenja može se protumačiti kao buđenje iz dečaštva, pa bi to dete u pesmi činilo mlađim Remboom. Ovo bi bilo u skaldu sa eksperimentom vidovnjaštva. Međutim, legitimno je tumačiti i da je dete zaista novo dete koje je pesnik stekao sa Zorom. Na kraju pesme se javlja motiv čežnje za prašumom, što nas još jednom vraća remboovskom senzualnom divljaštvu.

Iluminacije Grad, Gradovi i Mostovi gotovo su ekfraze. U njima dolazi do emancipacije u opisu, jer se boje osamostaljuju. Hugo Fridrih ove pesme smatra apstraktnim pesništvom.

U pesmi u slobodnom stihu Marina Rembo se služi oštrom leksikom kao i u Pijanom brodu. Pramac je ovde sinegdoha za brod. I ovde pokret definište viziju. Međutim, naspram dinamičnosti javlja se i statičnost u sukobu mora i kopna. Dolazi do pretapanja slika koje u slikarstvu funkcionišu kao metamorfoze, a u poeziji kao metafore. O ovome govori Fridrih.

Druga pesma u slobodnom stihu je Kretanje i u njoj uočavamo uticaj Vitmenovih Vlati trave u tretiranju indistrijske civilizacije, a Vitmen je i pionir slobodnog stiha. Mladi par u ovoj pesmi mogu biti Verlen i Rembo, a pesma u tom slučaju verovatno tematizuje njihovo putovanje brodom. Rembo je želeo da vidi vrli novi svet, ali je bio svestan da kretanje ka njemu ne podrazumeva nužno napredak. U tom smislu je on blizak floberovskoj ideji o progresu. Tako u pesmi o industrijskoj civilizaciji kontratežnju čini ironijski odnos prema progresu. Kretanje je u pesmi protivrečno – na jednoj strani je slavljenje modernog doba („hemija“, „nauka“), a na drugoj žeja za povratkom bajkovitosti iracionalnog i primitivnog doba („drevno divljaštvo“). Time se kontrastiraju osvajači i divljaci, gde je jasno da su divljaci bolji pol, ali se ovaj kontrast podriva opozicijom varvari-civilizacija, gde je civilizacija bolja. Pesma je, dakle, jasna aluzija na kolonijalne ekspanzije Francuske. Kretanje kod Remboa ostaje dvostruko – uvek se krećemo i unapred i unazad.

16