slikari zadu@bina lazarevi]a - · pdf filekrasili pridvorne crkve u kru{evcu i beogradu ni{ta...

UDK: 75:27-526.62Š(497.11)“13”

Tatjana Starodubcev

SLIKARI ZADU@BINA LAZAREVI]A

Postavqa se pitawe umetni~kog porekla zografa koji su oslikali zadu-`bine Lazarevi}a, Ravanicu kneza Lazara, Qubostiwu knegiwe Milice i Resavudespota Stefana. Traga se za srodnim slikarstvom nastalom u tom vremenu ipretpostavqa da su slikari ve}inom pristigli iz Vizantije, mogu}e iz Solunaili wegovog okruèwa.

Na~in rada sredwovekovnih zografskih druìna, {kolovawe slikara,ustrojstvo radionica u gradovima ili manastirima, kako su ktitori birali ipozivali tajfe da rade za wih, a i kako su se poru~ioci ili wihovi savetnicisporazumevali i dogovarali sa ìvopiscima, pitawa su koja, usled nedostatkaizvora, za sada nemaju jasne odgovore.1 Dela mnogih zografa tokom vekova suprili~no postradala ili su pak uni{tena, a potpisi se nisu o~uvali, te se wi-hov ìvotni i profesionalni put ne moè pratiti, a kako o wima ~esto nisupreostali nikakvi podaci, obi~no se wihova ostvarewa posmatraju kao slikejednog kulta i vremena, uprkos ~iwenici da su wihovi tvorci bili odre|eniqudi, razli~itog geografskog i socijalnog porekla, kao god i talenta, da su narazne na~ine dolazili do posla, odlazili ~esto i u daleke krajeve da bi tokomtople letwe sezone oslikali neki hram, mogu}e uradili i slike za ikonostas, apotom se vra}ali svojoj porodici ili manastirskom bratstvu.2

A ktitori, u skladu sa materijalnim mogu}nostima i li~nim estetskimmerilima i potrebama, za oslikavawe svojih zadu`bina upo{qavali su majsto-re razli~itog dara. Vladari su, naravno, kao najmo}niji i najimu}niji, obi~nonegovanog ukusa i èqni da svoje zadu`bine ukrase slikarstvom koje }e izgle-

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßÇÇÇ, 2006Recueil des travaux de l’Institut d’etudes byzantines XßIIÇ, 2006

1 Sliku o zografima i wihovim radionicama, koliko je mogu}e na osnovu malobrojnih po-dataka, pro{irila je S. Kalopissi-Verti, Painters in Late Byzantine Society. The Evidence of ChurchInscriptions, Cahiers archeologiques (=CA) 42 (Paris 1994) 139–158; ista, Oi zwgrafoi sthn usterhbuzantinh koinwnia. H marturia twn epigrafwn, ed. M. Vasilaki, To portraito tou kallitecnh stoBuzantio, Irakleio 1997 (=To portraito), 121–159, sa izvorima i starijom literaturom. Pitaweustrojstva slikarskih druìna u Srbiji, usled nedostatka izvora, nije prou~eno.

2 Up. zapaàwa S. Kalopissi-Verti, Painters, 139–151; ista, Oi zwgrafoi, 121–159.

dom iskazati wihov poloàj u dru{tvenoj hijerarhiji, pozivali, ~ak i iz uda-qenih predela, najdarovitije zografe {kolovane u presti`nim ateqeima.

Posmatrawem hramova podignutih i oslikanih nakon smrti posledwegcara iz dinastije Nemawi}a, name}e se pitawe: koji su slikari radili za vla-dare na severu nekada{we prostrane dràve. Lazarevi}i su darivali i podi-gli vi{e hramova, od kojih ~esto vi{e ni{ta nije preostalo, te bi vaqalo is-traìti one koji su na{e dane do~ekali u boqem stawu. Od ìvopisa {to sukrasili pridvorne crkve u Kru{evcu i Beogradu ni{ta nije preostalo, izuzet-no su malobrojni tragovi slika u katolikonima obiteqi koje su osnivali zaugledne pustinoìteqe, monahe, duhovnike. Na sre}u, daleko su se boqe sa~u-vale freske u hramovima koje su podizali kao svoje najznamenitije zadu`bine iu wima za ìvota pripremili grob, a oni predstavqaju i krunu wihove ktitor-ske delatnosti; re~ je o Ravanici kneza Lazara, Qubostiwi knegiwe Milice iResavi despota Stefana.3

* * *

Crkva Vaznesewa u manastiru Ravanici ìvopisana je, kao {to je odavnopoznato, u tri maha4 i svaki put je ktitor pozivao drugu skupinu zografa, te jeoslikavawe svakako duè potrajalo, a dovr{eno je, kako se pretpostavqa naosnovu uzrasta kneèvih sinova prikazanih na portretu, negde izme|u 1384. i1387. godine.5 Najpre je ukra{ena velika kupola, potom je pristigla nova sku-pina majstora koji su freskama prekrili male kupole, svodove i vi{e zone zi-dova, a posao je zavr{ila tre}a grupa, oslikav{i dva najnià registra naosa ioltara. Zografi posledwe dve druìne ispisali su istorijske natpise i legen-de uz scene i likove na srpskoslovenskom, ali su uz nekoliko pravednika i sve-titeqa ostavili gr~ke oznake koje diskretno odaju wihovo poreklo.6

350 Tatjana Starodubcev

3 O ovim hramovima kao grobnim crkvama i u wima pripremqenim grobovima D. Popovi},Srpski vladarski grob u sredwem veku, Beograd 1992, 121–131.

4 Ve} je P. Popovi}, Fasada manastira Manasije, Prilozi za kwièvnost, jezik, istorijui folklor (=PKJIF) 4 (Beograd 1924) 191; isti, Zapadni zid crkve Ravanice, PKJIF 5 (1925)238; isti, Le mur occidental de l'eglise de Ravanica, L'art byzantin chez les Slaves, Paris 1930, 213–216,zapazio da se na medaqonima du` zidova naosa i svetili{ta i na stupcima uo~ava linija dodiradva ìvopisa koji nisu nastali u isto vreme, a da je hram ukra{en u tri navrata ustanovio je V. J.\uri}, Zidno slikarstvo Moravske {kole, Beograd 1968, 10–12; isti, Vizantijske freske u Jugo-slaviji, Beograd 1974, 94.

5 Za ovo datovawe, koje je preovladavalo do 1983, kada je D. Todorovi}, Prvobitni izgledktitorskih portreta u Ravanici, Zograf 14 (Beograd 1983) 68–72, izneo mi{qewe da su portretidoslikani, iznosimo samo osnovnu literaturu, gde su navedene starije studije, V. J. \uri}, Vi-zantijske freske, 94 i nap. 124; G. Babi}-\or|evi}, V. J. \uri}, Polet umetnosti, Istorija srp-skog naroda II, Beograd 1982, 177; N. Anti}-Komnenovi}, Moravsko zidno slikarstvo, Kru{evac1989, 6; I. M. \or|evi}, Freske Ravanice, izd. B. @ivkovi}, Ravanica. Crteì fresaka, Beograd1990, 3. Za godinu ro|ewa Stefana Lazarevi}a M. Dini}, Iz na{e ranije pro{losti. IV Godinaro|ewa Stefana Lazarevi}a, PKJIF XXX 3–4 (1964) 243–246.

6 O ìvopiscima koji su radili u hramu u Ravanici ovde }e ukratko biti prikazani re-zultati moga rada pod naslovom O slikarima ravani~kog hrama, koji jo{ nije objavqen, a izloèn

Kupolu je ìvopisao, izgleda, jedan majstor nevelikog dara, mogu}e lo-kalni zanatlija, navikao da prikazuje figure neujedna~enih proporcija, ve}i-nom sitnih glava i tela nezgrapnih pokreta skrivenih ispod draperije gra|enedebelim tamnim potezima i jarkim bojama, osvetqenim i zatamwenim prili~nogrubim prelazima (sl. 1).

U drugoj skupini radili su majstori sa pomo}nicima vaspitani u sredi-ni gde se cenio klasicisti~ki uzor. Odavno je V. J. \uri} izneo mi{qewe daslikarstvo sredweg pojasa ravani~kog hrama treba vezati za solunske radioni-ce7 i ne{to kasnije dodao da to potvr|uje velika srodnost sa tada gotovo tekotkrivenim freskama u staroj mitropolitskoj crkvi u Vodenu, dana{woj Ede-si,8 {to su prihvatili docniji istraìva~i,9 a umetni~ki rukopis trojice ra-vani~kih ìvopisaca zaista se moè prepoznati u crkvi Hrista Premudrostiu Vodenu, zvanoj Stara mitropolija.10 Dela ovih zografa u Ravanici jako su po-stradala i na retkim od malobrojnih preostalih fresaka o~uvao se zavr{nigorwi sloj. Na wima se zapaà da se ostvarewa ovih ìvopisaca odlikuju za-jedni~kim crtama, me|u kojima se najpre uo~avaju sklad boja i fino oblikova-we. Scene se odvijaju u arhitekturi ~esto raspore|enoj u vi{e planova ilibreùqkastim pejzaìma koji stvaraju ose}aj dubine prostora. U wima se kre-}u figure skladnih stavova, zaogrnute draperijama mekih nabora, koje prateoblik i pokrete tela pruàju}i sna`nu voluminoznost, dok pa`qivo modelo-vanim likovima vlada miran i dostojanstven izraz.

Prvi od ìvopisaca ove skupine, koji je sa pomo}nikom oslikao male ku-pole, odli~an je poznavalac anatomije qudskog tela, koje je zaogrnuo prirodnonabranim draperijama, pravi stru~wak da u nekoliko brzih i nepogre{ivihpoteza pruì ose}aj titravih krila besplotnih bi}a. Najzna~ajnija dela ostva-

Slikari zadu`bina Lazarevi}a 351

je 2003. u Trsteniku na me|unarodnom simpozijumu povodom {est vekova qubostiwskog ìvopisa(1403–2003), Srbija i vizantijska periferija oko 1400: Istorija, kultura, umetnost.

7 V. J. \uri}, Solunsko poreklo resavskog ìvopisa, Zbornik radova Vizantolo{kog in-stituta (=ZRVI) 6 (Beograd 1960) 119–124; isti, Freske crkvice Sv. Besrebrnika despota JovanaUgqe{e u Vatopedu i wihov zna~aj za ispitivawe solunskog porekla resavskog ìvopisa, ZRVI 7(1961) 125–126; isti, La peinture murale de Resava. Ses origines et sa place dans la peinture byzantine,izd. V. J. \uri}, Moravska {kola i weno doba. Nau~ni skup u Resavi 1968, Beograd 1972 (=Morav-ska {kola) 285–286.

8 V. J. \uri}, Vizantijske freske, nap. 124; isti, Thessalonique et la peinture serbe au moyenage, Cyrillomethodianum XV-XVI (Thessalonique 1991–1992) 37; isti, Istoriografsko-memoarskabele{ka o umetni~kom poreklu resavskih slikara, izd. M. Panti}, V. J. \uri}, Manastir Resava.Istorija i umetnost, Nau~ni skup Manastir Manasija i wegovo doba, Despotovac, 21–22. 8. 1994,Despotovac 1995 (=Manastir Resava) 32.

9 E. Kyriakoudis, La peinture murale de Kastoria pendant la deuxieme moitie du XIVeme siecleet ses relations avec l'art de Salonique et des pays balkaniques limitrophes, ed. R. Samardì}, L'art deThessalonique et des pays balkaniques et les courants spirituels au XIVe siecle, Recueil des rapports duIVe colloque serbo-grec, Belgrade 1985, Belgrade 1987 (=L'art de Thessalonique) 38; isti, The MoravaSchool and the Art of Thessaloniki in the Light of New Data and Observations, Zograf 26 (1997)100–101; E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn se naouj thj Makedoniaj,Thessaloniki 1999, 126.

10 @ivopis u vodenskoj crkvi najpotpunije je objavio E. N. Tsigaridas, Toicografiej thjperiodou twn Palaiologwn, 117–127, pin. 61a–86, sa starijom literaturom.

rio je na likovima pravednika, staraca sa o~ima pomalo odsutnog pogleda, ote-~enih kapaka natkriqenih gustim jakim obrvama, baburastim nosem i opu{te-nim mi{i}ima ostarelog lica (sl. 2), a wegov umetni~ki rukopis u Vodenuprepoznaje se upravo na predstavama praotaca i proroka u bo~nim brodovimahrama (sl. 3).11

Drugi, koji je sa u~enikom ukrasio sredwu zonu oltara i vi{e registrezidova i stubaca, tako|e klasicisti~kog obrazovawa, koristio je mnoge skicekakve su imali mozai~ari Hore carigradske. On je voleo da stvara slike sa ose-}ajem dubine, zatvorene obi~no visokim kulisama, oblikuju}i tako pozornicugde se odvija scena u kojoj u~estvuju figure skladnih proporcija, pa`qivopromerenih tela i odmerenih pokreta, pokrivene mekim draperijama {to pri-rodno priawaju, pravilnih ovalnih lica finog inkarnata (sl. 4). Wegov u~e-nik, kome je dao da se oku{a u ponekom liku na ve}im slikama, izgleda da jo{nije bio spreman za takav poduhvat, te se wegova ostvarewa po grubosti i neu-kosti zapaàju na prvi pogled, a umetni~ki rukopis iskusnog u~iteqa razazna-je se u Vodenu na ju`nom zidu protesisa (sl. 5), dok su ostala wegova dela uhramu Hrista Premudrosti, izgleda, uni{tena.12

Ovom ìvopiscu je pomagao i jedan zograf koji je u Ravanici naslikaoneke od figura u ve}im kompozicijama i u oba hrama ukrasio pandantife (sl.6–7).13 On inkarat gradi okerom koji prelazi u rumenilo i preliva se u masli-nastu u senkama i u splet brojnih sitnih belih poteza na svetlu, a crte licaoblikuje te{kom tamnom linijom stvaraju}i neretko deformisane uzane liko-ve jake vilice.

A slikar ~ije je jedino o~uvano delo u Ravanici freska u konhi apside,koja se odlikuje klasicisti~ki obra|enim figurama skladnih proporcija telapokrivenog mekom draperijom, finim prelazima tonova i gotovo ikonopi-sa~kim tretmanom inkarnata (sl. 8), izgleda da nije radio u hramu Hrista Pre-mudrosti. S druge strane, u Ravanicu nisu do{la dvojica koji su bili uposle-ni u Vodenu, jedan koji je naslikao svetiteqe dowe zone i drugi ~iji se umet-ni~ki rukopis zapaà u nekolikim scenama u vi{im zonama sredweg broda.14

Najstarija istorija crkve Hrista Premudrosti u Vodenu, velike trobrod-ne gra|evine sa pripratom, plana ina~e veoma ~estog u oblasti Pele,15 kao godi wena prvobitna namena, nije poznata. O vremenu wenog nastanka govore jedi-no freske i na osnovu wihovog izgleda oslikavawe se obi~no datuje u vreme od1375. do 1385, kada je u jesen grad pao u turske ruke,16 a o ktitoru svedo~i ne-


11 Za dela ovog slikara u Vodenu up. isto, pin. 78–84.12 Za ostvarewa ovog zografa u Staroj Mitropoliji v. isto, pin. 75–77.13 Za wegova dela u Vodenu v. isto, pin. 66–68.14 Za ostvarewa ova dva slikara v. isto, pin. 61–65, 69–71.15 Up. N. Moutsopoulos, Oi ekklhsiej tou nomou Pellhj, Thessaloniki 1973, 16, pin.

109–113; E. Tsigaridas, Buzantina kai mesaiwnika mnemeia Makedoniaj, Arcaiologikon Deltion28 (1973), meroj B' 2- Cronika (Atina 1977) 487–489.

16 E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of Thessaloniki, 101; E. N. Tsigaridas,Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, 127; E. Kyriakoudis, The Main Features of Monumental

znatni ostatak portreta li~nosti koja prinosi model hrama Hristu, ozna~enimnatpisom kao Premudrost Boìja.17 Od slike ktitora preostali su samo frag-menti gorweg dela glave, prsa i desnog ramena, te se moè zapaziti jedino da jegologlav i obu~en u belu haqinu bez ukrasa ispod koje uz vrat izviruje kraji-~ak tamne tkanine, a ispred wega vide se slabi tragovi dva mala deteta koja ta-ko|e prilaze patronu hrama. Ktitor je bio ili sitni vlastelin kome je ènanedugo pre toga umrla te nosi skromnu belu haqinu kao znak àlosti ili, {to}e biti verovatnije, jerej u belom felonu ispod koga oko vrata izviruje epitra-hiq. Ne treba iskqu~iti mogu}nost da je bio neki od parohijskih sve{tenika,jer su oni mogli biti imu}ni ba{tinici i ulaziti u red vlastele.18

U tre}oj skupini {to je ukrasila ravani~ki hram bila su dvojica slikarasa u~enicima, obrazovana u radionicama gde se negovalo klasi~no nasle|e, akoji su u~estvovali na ukra{avawu crkve manastira Pantokratora na SvetojGori.19 Prekrivene slojem slika iz XIX veka, wene freske dugo su ~ekale dabudu o~i{}ene i nedavno je prime}eno da izgledom podse}aju na ravani~ke.20

Prvi, tvorac ve}ine likova u medaqonima na zidovima i stupcima, figu-ra u prozorima i slike Tajne ve~ere u zadu`bini kneza Lazara, znao je brzo ispretno da gradi materiju, da diskretnim prelivima svetlih i tamnih tonovaoblikuje inkarnat lica nagla{enih jagodica i upalih obraza modelovanih ne-mirnim potezima u obliku slova S, te da iskusno crnom linijom stvara osobe-ne, ponekad i nelepe, likove izraàjnih o~iju i pogleda uperenog nagore i po-kreta svedenih samo na neophodne (sl. 9), a wegov umetni~ki rukopis izgledada se moè prepoznati na likovima svetih monaha u zapadnom traveju katoliko-na manastira Pantokratora (sl. 10).21


Painting in Macedonia in the Late Byzantine Period, ed. J. Burke, R. Scott, Byzantine Macedonia. Art,Architecture, Music and Hagiography. Papers from the Melbourne Conference July 1995, Melbourne2001 (=Byzantine Macedonia) 77. Za ovaj deo istorije Vodena G. Suboti}, Manastir BogorodiceMesonisiotise, ZRVI 26 (1987) 7–12; N. Rado{evi}, G. Suboti}, Bogorodica Gavaliotisa u Vo-denu, ZRVI 27–28 (1989) 218–222, 255, sa starijom literaturom.

17 E. N. Tsigaridas, Scetika me thn onomasia thj Paliaj mhtropolewj Edessaj, Makedo-nika 24 (Thessaloniki 1984) 259.

18 Up. R. Gruji}, Li~na vlastelinstva srpskih crkvenih predstavnika u XIV i XV veku,Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva XIII (Skopqe 1934) 58–64; B. Ferjan~i}, Ogled o parohijskomsve{tenstvu u poznoj Vizantiji, ZRVI 22 (1983) 59–115, naro~ito 77–78, 83–86.

19 @ivopis u katolikonu manastira Pantokratora najpotpunije je objavio E. N. Tsigaridas,Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, 55–64, pin. 25–40, sa starijom literaturom.

20 E. N. Tsigaridas, Toicografiej kai eikonej thj monhj Pantokratoroj Agiou Orouj, Ma-kedonika 18 (1978) 190, 191; isti, Nouveaux elements sur le decor du catholicon du monastere du Pan-tocrator au Mont Athos, Zograf 26 (1997) 79; E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art ofThessaloniki, 99; T. Papamastorakis, Icons 13th–16th Century, Icons of the Holy Monastery of Pantokra-tor, Mount Athos 1998, 45; E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, 63. Nazna~aj ovih slika ukazao je ve} V. J. \uri}, Thessalonique et la peinture serbe, 36; isti, Istorio-grafsko-memoarska bele{ka, 31.

21 Za wegova dela u manastiru Pantokratora v. E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodoutwn Palaiologwn, pin. 28–31, up. i isti, Toicografiej kai eikonej, pin. 6–7; isti, Nouveaux ele-

ments, Figs. 5–9.

Drugi je mnogo boqe umeo da prikaè i lice i telo, te mu je s pravom, kaove{tijem, bilo povereno da naslika ktitore i svetiteqe u dowoj zoni i scenuPrawa nogu. Premda je uglavnom imao da predstavi redove figura, nije pribegaostati~nosti, ve} je uvek svetiteqe postavqao u blagi pokret ili okret, likovepravilnih obli~ja, i mlade i stare, oblikovao finim prelivima i wihov bogatunutarwi ìvot podvla~io izraàjnim o~ima sa jakim podo~wacima (sl. 11), asrodna dela, po svemu sude}i wegova, mogu se videti u pevnicama, na lukovima ipilastrima hrama svetogorske obiteqi Hrista Pantokratora (sl. 12).22

Na jednom od svetiteqa koje je on naslikao, u dowem delu haqine svetogNestora u severnoj pevnici Ravanice (sl. 13), jo{ je 1920. godine V. R. Petko-vi} zapazio detaq u kome su mnogi istraìva~i i{~itali kaligrafski natpisœKonstantin pisaŒ i prepoznali potpis doma}eg slikara,23 dok su drugi tu vi-deli ukrasna slova na tkanini.24 De{avalo se da majstori zabeleè svoja imenana ki}enoj opremi svetih ratnika, ali se ovakva vrsta stilizacije ne sre}e, a isamo bi se uz dosta domi{qawa mogla razaznati prva slova, te se moè pretpo-staviti da se ne radi o potpisu, ve} o o{te}ewima nastalim slivawima koja sui u gorwem delu haqine ovoga svetog na~inila neobi~nu {aru {to podse}a nakakav kaligrafski natpis.

Taj slikar, Grk, verovatno je pripadao velikoj zografskoj tajfi koja jeukrasila katolikon svetogorske obiteqi Pantokratora. Ovaj manastir sa hra-mom prili~no velikih dimenzija, osnove razvijenog trikonhosa sa pripratomi docnije dogra|enim paraklisom, spoqnom pripratom i tremom,25 zadu`binaje bra}e velikog stratopedarha Aleksija i velikog primikirija Jovana, ugled-nih, poverqivih i hrabrih qudi vizantijskog cara Jovana V Paleologa, kojiim je, zbog verne slu`be, u ba{tinu dao prostrana imawa.26 Smatra se da je cr-kva postojala ve} u avgustu 1358, kada su bra}a od prota dobila dozvolu da ob-


22 Za wegova ostvarewa u svetogorskom manastiru v. E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj pe-riodou twn Palaiologwn, pin. 34–40, up. i isti, Toicografiej kai eikonej, pin. 8; isti, Nouveaux ele-

ments, Figs. 11–16.23 V. R. Petkovi}, Narodni muzej u 1920. god., Godi{wak SKA XXIX, za 1920 (Beograd

1921) 149–150; isti, Manastir Ravanica, Beograd 1922, 64; S. Radoj~i}, Majstori starog srp-skog slikarstva, Beograd 1955, 39–40, sl. 25; B. Vulovi}, Potpis slikara Konstantina u Ravani-ci, Saop{tewa I (Beograd 1956) 167–168; V. J. \uri}, Solunsko poreklo, 123; isti, Freske cr-kvice Sv. Besrebrnika, 126; S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd 1966, 180; V. J. \u-ri}, Ravanica, Enciklopedija likovnih umjetnosti (=ELU) 4, Zagreb 1966, 61; D. Milo{evi}, Morav-ska Srbija — qudi i dela, Kru{evac 1971, 22–23; S. Radoj~i}, Vizantijsko slikarstvo od 1400.do 1453, Moravska {kola, 4; V. J. \uri}, Vizantijske freske, 94; G. Babi}-\or|evi}, V. J. \u-ri}, Polet umetnosti, 177; M. Tati}-\uri}, V. S. Jovanovi}, Ravanica, Likovna enciklopedija Jugo-slavije (=LEJ) 2, Zagreb 1987, 702; N. Anti}-Komnenovi}, Moravsko zidno slikarstvo, 6; S. Kalo-pissi-Verti, Painters, 139; ista, Oi zwgrafoi, 129; M. Belovi}, Ravanica. Istorija i slikarstvo, Be-ograd 1999, 163–164.

24 R. Nikoli}, Prilog za prou~avawe ìvopisa manastira Ravanice, Saop{tewa IV (1961)11; M. Qubinkovi}, Ravanica, Beograd 1966, XV; ista, Manastir Ravanica, Beograd 1989, 46.

25 E. N. Tsigaridas, Toicografiej kai eikonej, 183–186.26 O ktitorima v. V. Kravari, Actes du Pantocrator, texte, Paris 1991, 7–12, up. i G. Ostro-

gorski, Serska oblast posle Du{anove smrti, Beograd 1965, 147–154; G. Pavlikianov, Medieval Ari-stocracy on Mount Athos, Sofia 2001, 114.

nove keliju Ravduhu, i da je, kako ukazuje jedan zapis, osve}ena 1362/63. godi-ne.27 Oni su obiteq ina~e obilato darivali mnogim imawima i dragocenosti-ma, Jovan je i nakon bratovqeve smrti 1368. ili 1369. zdu{no nastojao da zavr-{i poduhvat koji su zajedno zapo~eli,28 a da li je hram ukra{en pre ili nakonsmrti Aleksijeve nije poznato, te se ìvopis obi~no datuje u doba izme|u1360. i 1370. godine.29

Na izradi fresaka prostranog atonskog hrama svakako je u~estvovalo vi-{e ìvopisaca jedne velike zografske tajfe, ali se na ravani~kim slikama mo-è prepoznati umetni~ki rukopis samo dvojice {to su radili u naosu katoli-kona, dok majstor koji je bio uposlen na ukra{avawu narteksa na Svetoj Gori30

nije oti{ao sa wima u Ravanicu.

Nekada otvorenu ravani~ku pripratu, sude}i po malobrojnim preosta-lim freskama na isto~nom zidu, oslikala su dva zografa, oba vaspitana natradicijama klasicisti~kog nasle|a, ali sklona slobodnijem tretmanu kolo-rita i povi{enoj ekspresiji. Prvi je voleo da prikaè telo u pokretu pod na-borima draperije, razli~ito obra|uju}i vitko odraslo i bucmasto de~je, in-karnat je oblikovao meko i plasti~no prelivima tonova, dok bi nagla{enetamne o~i natkrilio spojenim obrvama koje pruàju snaàn izraz (sl. 14).Drugi je tako|e znao da predstavqa figure pravilnih proporcija, ali sa sla-bijim ose}ajem za pokret, a inkarnat je modelovao tonovima sme|e sa crvenimprelivima, ~ime jo{ vi{e dolaze do izraàja specifi~ne prodorne o~i sve-tlih ro`wa~a (sl. 15). Ne bi trebalo iskqu~iti mogu}nost da su i ova dva zo-grafa pripadala istoj tajfi kao i dvojica koji su dovr{ila ìvopisawe nao-sa i da su se wihovoj druìni prikqu~ili tek nakon oslikavawa hrama mana-stira Pantokratora.

* * *

Ni hram Uspewa Bogorodice u Qubostiwi nije odmah u celini ukra{en.Najpre su ìvopisani kupola i pandantifi naosa i anikoni~ne slike dobilidovratnici portala severne pevnice i lunete nad vratima u narteksu,31 kako se


27 V. Kravari, Actes du Pantocrator, 12–13 i nap. 62, up. i E. N. Tsigaridas, Toicografiej kaieikonej,181–182.

28 V. Kravari, Actes du Pantocrator, 13–15.29 E. N. Tsigaridas, Toicografiej kai eikonej, 186, 189, 190, 191; isti, Nouveaux elements,

79–80; E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of Thessaloniki, 99; T. Papamastorakis, Icons,figs. 11–14; E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, 64; isti, Artistic Activityon Mt. Athos. Monumental Painting in the Byzantine Period (963–1453), Byzantine Macedonia, 48.

30 Za wegova dela v. E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, pin.25–27, up. i isti, Toicografiej kai eikonej, pin. 5; isti, Nouveaux elements, Figs. 1–4.

31 Up. V. J. \uri}, Vizantijske freske, 97 i nap. 131; S. \uri}, Najstarije slikarstvo Qu-bostiwe, Ra{ka ba{tina 2 (Kraqevo 1980) 109–114; N. Anti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo ma-nastira Qubostiwe, Zbornik Narodnog muzeja (=ZNM) XI–2 (Beograd 1982) 22–24, 31, 39, 43–44,47–48; S. \uri}, Manastir Qubostiwa, Beograd 1983, 27–35; isti, Qubostiwa. Crkva UspewaBogorodi~inog, Beograd 1985, 75–82.

pretpostavqa, negde uo~i Kosovske bitke 1389,32 a hram i priprata ukra{enisu freskama docnije, sude}i po najnovijim istraìvawima, nakon ktitorkinesmrti u poznu jesen 1405,33 te pomi{qamo da se o ìvopisawu brinuo wen sindespot Stefan negde u vreme izme|u 1406. i 1408. godine.

Knegiwa Milica je za oslikavawe kupole svoje crkve pozvala zografa da-leko slabijih sposobnosti od onih koje je uposlio wen suprug, ali darovitijegod ìvopisca kubeta kneève zadu`bine. Freske ovog majstora pokazuju da jeproporcije figura pravilno odmeravao, ali ode}a, sa naborima ra|enim izlo-mqenim i o{trim potezima koji je ~ine te{kom, samo grubo ocrtava obrise te-la. Oblikovawe je ve}inom zasnovano na ~vrstom i sigurnom crteù ~iji jeosnovni oblik urezan u malter, dok je skala boja prili~no ograni~ena. Inkar-nat je gra|en okerom i sme|om sa svetlosivim akcentima i mrkom senkom, aliravnomerno nanete boje ne pruàju ose}aj plasti~nosti. Likovi neobi~nih cr-ta, ponekad i deformisani, zra~e gotovo fanati~nom energijom {to isijava izizraàjnih o~iju vrlo tamnih ro`wa~a, a snagu li~nosti neretko podvla~e iizvijeni stavovi u silovitom pokretu (sl. 16).

Ovo je delo prili~no neukog ìvopisca, a wegov umetni~ki rukopis neda se prepoznati u poznatom slikarstvu drugih hramova toga vremena na severuili jugu Balkana. Kako je neke od natpisa zabeleìo na gr~kom,34 mada ih je ve-}inom po èqi ktitora ispisao na srpskoslovenskom, verovatno je pristigaoiz Vizantije, te se name}e pitawe za{to bi zograf tako skromnog dara bio po-zvan da do|e iz udaqenih krajeva. Mo`da je mogao da pruì i boqa ostvarewa,ali je, da bi se ona jasno videla sa zemqe, svoj umetni~ki rukopis prilagodiowihovom mestu. S druge strane, kako rad nije nastavio, mogu}e da wegov pri-stup nije zadovoqio ukus ktitorke, te su kasnije, kada je do{la druga skupinazografa da oslika ovu crkvu, wegova dela premalterisana da bi preko wih bileura|ene freske koje su odgovarale estetskim merilima naru~ioca.

O docnijem ukra{avawu hrama i priprate Qubostiwe, verovatno nakonsmrti ktitorke, pretpostavqamo da je brinuo wen sin, despot Stefan, te da jeon mo`da pozvao zografsku druìnu sa majstorom Makarijem na ~elu. U pri-prati, nad lunetom portala koji vodi u naos, nalazi se delimi~no ne~itak pot-pis slikara Makarija zabeleèn na gr~kom, koji se razli~ito ~ita i tuma~i, aovaj ìvopisac obi~no se izjedna~ava sa istoimenim jeromonahom, bratom mi-tropolita Jovana zografa.35


32 V. J. \uri}, Vizantijske freske, 97; S. \uri}, Najstarije slikarstvo, 110; N. An-ti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo manastira Qubostiwe, 21; S. \uri}, Manastir Qubostiwa,27, 35; isti, Qubostiwa, 82; ûvari ba{tine, Beograd 1998, 81.

33 B. Cvetkovi}, O dinasti~koj slici Lazarevi}a u manastiru Qubostiwi i problemu da-tovawa qubostiwskog ìvopisa, Saop{tewa XXVII–XXVIII (1995/96) 71–76.

34 Up. S. \uri}, Najstarije slikarstvo, 111, 112, 114; N. Anti}-Komnenovi}, Zidno sli-karstvo manastira Qubostiwe, 23, 31; S. \uri}, Qubostiwa, 76.

35 O ovom natpisu i slikaru Makariju bi}e re~i docnije, te }e tamo biti priloèna li-teratura.

Malobrojne preostale freske ovog sloja ìvopisa delo su iskusne radio-nice ~iji su ~lanovi dugo radili zajedno, te su im umetni~ki rukopisi posta-li tako srodni da ih je ponekad te{ko me|usobno razlikovati.36 Boqe o~uvanescene pokazuju da su se dràli uobi~ajenih osnovnih obrazaca sa glavnim doga-|ajem u sredini, ali se nisu odrekli ni odre|ene raspri~anosti. Slikana ar-hitektura i name{taj ukra{eni su mnogim detaqima i ispred wih se ~esto na-|u i nepotrebno sabijene i ponekad deformisane figure. Radwa se uglavnomodvija u prvom planu, a skromni pejza` ili arhitektura svedena na fasadu ilikulisu pruàju izvestan ose}aj dubine koji nije uvek spretno iskazan. Modelo-vawe likova je izuzetno plasti~no, inkarnat minuciozno obra|en gustom mre-òm paralelnih ili zrakastih tankih belih poteza na osvetqenim mestima, do-wi deo obraza istaknut rumenilom, ~elo pro{arano dijagonalnim, talasastimili oblim borama, a levi je oval lica skoro redovno u senci. Nabori na drape-rijama ra|eni su svetlijim tonovima i dugim, nervoznim tamnim potezima, teje wihova plasti~nost, naro~ito na sve~anim odorama sa rasko{nim ukrasima,jedva primetna. Svi detaqi oblikovani su sigurnim crteòm, osobito na li-kovima koji se odlikuju individualno{}u gotovo portretskih obele`ja. Me|u-tim, slikari pokazuju iznena|uju}u nespretnost u postavqawu i ina~e nepri-rodno izduènih figura sa malim glavama i dugim udovima, dok su im boje po-malo sirove.

Bez obzira na ove op{te sli~nosti, barem se delimi~no mogu razlu~itiumetni~ki rukopisi pojedinih majstora, ali se, kako je slikarstvo velikim de-lom uni{teno, ne moè pouzdano utvrditi koliko je wih u~estvovalo na ukra-{avawu crkve i priprate. Mogu}e da je onaj ~ija su se dela sa~uvala u ju`nojpevnici sa jo{ jednim oslikao ceo hram i, kao darovitiji, dobio zadatak daprikaè ve}inu figura svetiteqa dowe zone (sl. 17–18). U priprati su se o~u-vale samo freske u niìm registrima i me|u wima se ne prime}uju ve}a odstu-pawa, {to ukazuje da je verovatno zograf Makarije, koji se tu potpisao, samukrasio ove delove zapadnog zdawa (sl. 19–20).

Razlika izme|u slikarstva hrama i priprate koja se najpre zapaà jestesloj crvene nanet ispod plave pozadine,37 a potom i finese u tretmanu likova.U naosu su oni mesnatiji, krupnih, ponekad izbezumqenih o~iju, nagla{eniharkada, pomalo nate~enog nosa, ekspresivnijeg, nervoznog, uznemirenog izraza,a takvi su im neretko i pokreti (sl. 17–18), dok su u priprati mirniji, sklad-niji, finiji, pa`qivije ra|eni, bliì klasi~nom uzoru, te otkrivaju zografaMakarija kao najdarovitijeg i, po svemu sude}i, predvodnika slikarske druì-ne (sl. 19–20).


36 Wihovi umetni~ki rukopisi toliko su srodni da V. J. \uri}, Zidno slikarstvo Morav-ske {kole, 17; isti, Vizantijske freske, 97, govori o ovom ìvopisu kao o delu jednog umetnika,Makarija.

37 Ovaj specifi~an tretman ìvopisa u priprati zapazila je N. Anti}-Komnenovi}, Zid-no slikarstvo manastira Qubostiwe, 50.

Natpis nad lunetom portala izme|u priprate i hrama zapazio je i umra~nom zdawu neo~i{}enih fresaka neve{to prepisao ve} M. S. Milojevi},38

ali novost koju je on izneo te daleke 1872. godine, iz koje se nije dalo ni na-slutiti da se radi o potpisu ìvopisca, nije imala odjeka. Pa`wu je privukaotek po{to je \. Sp. Radoji~i} 1949, nakon {to je u jesen prethodne godine obi-{ao Qubostiwu, objavio wegov sadràj ukazuju}i da je to potpis slikara u ko-me je prepoznao istoimenog jeromonaha iz Zrza, brata mitropolita Jovana zo-grafa.39 Stoga su obi~no kasniji istraìva~i, tvrdwom ili opreznom pretpo-stavkom, izjedna~avali qubostiwskog ìvopisca sa bratom poznatog mitropo-lita zografa, opisuju}i tako sudbine slikara koji su se sklawali od Turaka umirnije severne krajeve.40 S druge strane, pojavqivala su se i zapaàwa o ra-zlici u slikarskim kvalitetima fresaka u zadu`bini knegiwe Milice i delabrata mitropolita Jovana i mi{qewa da se ìvopisac iz Qubostiwe ne moèizjedna~avati sa onim iz Zrza.41

Kada se freske qubostiwske priprate uporede sa ikonom Bogorodice Pe-lagonitise iz 1421/2, pouzdano delom jeromonaha Makarija, i ikonama Deisi-snog ~ina iz Zrza, za koje se s puno prava smatra da su wegova ostvarewa,42

uo~avaju se znatne razlike koje se ne mogu pripisati samo drugoj tehnici, ve}druga~ijem obrazovawu, temperamentu i talentu (sl. 21–24).43


38 M. S. Milojevi}, Putopis dela prave (Stare) Srbije II, Beograd 1872, 60.39 Up. Delatnost instituta za prou~avawe kwièvnosti u godini 1948-oj, Glasnik SAN

I/1–2 (Beograd 1949) 226–227; \. Sp. Radoji~i}, Makarije, @ivopisac Qubostiwe, Glasnik SANI/1–2 (1949) 235–236; isti, Makarije, @ivopisac Qubostiwe, Starinar, n. s. I, Beograd 1950,87–90.

40 Spomenici kulture, ur. M. Pani}-Surep, Beograd 1951, 155; S. Radoj~i}, Majstori,43–44, 45; V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, Beograd 1961, 37–40; isti, Ljubostinja, ELU 3 (1964)356–357; S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 166, 168; V. J. \uri}, Zidno slikarstvo Moravske{kole, 16–17; isti, Radionica mitropolita Jovana zografa, Zograf 3 (1969) 19–21, 29–33; P.Miqkovi}-Pepek, O slikarima mitropolitu Jovanu i jeromonahu Makariju, Moravska {kola,244–247; V. J. \uri}, Vizantijske freske, 97; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola XV veka,Beograd 1980, 46–47; G. Babi}-\or|evi}, V. J. \uri}, Polet umetnosti, 155–156; S. \uri}, Mana-stir Qubostiwa, 35–51; isti, Qubostiwa, 108–110.

41 R. Nikoli}, Lazarica i Qubostiwa, Beograd 1963, 27–29; K. Balabanov, Ikone iz Make-donije, Beograd 1969, XXVI; N. Anti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo manastira Qubostiwe,44–47; R. Nikoli}, Zapis o qubostiwskim stranama i o trsteni~kom ikonomu Makariju, GlasnikDru{tva konzervatora Srbije (=Glasnik DKS) 10 (Beograd 1986) 38–44, sa prili~no neobi~nomargumentacijom; S. \uri}, Ljubostinja, LEJ 2, 227; N. Anti}-Komnenovi}, Moravsko zidno slikar-stvo, 8.

42 Za ostvarewa jeromonaha Makarija za crkvu manastira Zrza v. V. J. \uri}, Radionicamitropolita Jovana zografa, 29–33; P. Miqkovi}-Pepek, O slikarima mitropolitu Jovanu i jero-monahu Makariju, 244–247, sl. 9, 10, 13; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 46–47, sl.15–19; Z. Rasolkoska-Nikolovska, Manastirot Zrze so crkvite Preobraènie i Sveti Nikola,Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija IV (Skopje 1981) 419–422, 425.

43 O delima jeromonaha Makarija v. V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, 37–40; K. Balaba-nov, Ikone iz Makedonije, XXV–XXXVI; V. J. \uri}, Radionica mitropolita Jovana zografa,19–21, 29–33; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 46–47, sl. 15–19; Z. Rasolkoska-Nikolov-ska, Manastirot Zrze, 419–422, 425.

Ne samo da osobine li~nih umetni~kih rukopisa zografa pokazuju razno-rodne pristupe, ve} ni slova natpisa na wihovim delima ne nose jednake karak-teristike, {to ukazuje na to da ih nije pisala ista ruka (sl. 25). Pored toga, je-romonah Makarije potpisao se u Zrzu na srpskoslovenskom, te bi bilo neobi~noda to uradi na gr~kom, koji nije bio wegov materwi jezik, daleko na severu u Qu-bostiwi. Iza petog stiha 92 (93) psalma zabeleènog na srpskoslovenskom, qu-bostiwski slikar ostavio je potpis na gr~kom koji je delimi~no ne~itak i vero-vatno bi ga trebalo ra{~itati kao Hktrou Makariou ceir taca (kai) qut‰ouŠ,44

œRuka bednog Makarija tobo` (i) jerejaŒ, dok je poznati Makarije iz Zrza na iko-ni Bogorodice Pelagonitise, u duòj bele{ci o slikawu ove ikone, zapisao'pomeni g(ospod)i Ïer&m(o)naxa kur(y) MakarÏa Z&grafaî (sl. 26).45

Nisu samo jezik i rukopis slikara Makarija u dva potpisa razli~iti, ve}ni wihova zvawa nisu ista. Onaj {to je radio u Qubostiwi zabeleìo je da jejerej, ne pomiwu}i da je primio rizu, dok je onaj iz Zrza, kao {to je poznato,bio jeromonah. Ukoliko je nosio ovaj ~in, Makarije iz Qubostiwe bi, jednakokao i drugi slikari Grci jeromonasi, to zapisao, kao {to je u~inio, na primer,wegov savremenik Joanikije 1409/10. u maloj crkvi Bogorodice Eleuse na Veli-koj Prespi, ‰IŠw‰aŠ<n>nikioj ieromonacoj k(ai) zwgrafon.46 Zvawe pokraj ime-na Makarija u Qubostiwi jasno svedo~i da je bio jerej, {to potvr|uju i drugigr~ki zapisi u kojima sve{tenici nisu zabeleèni nazivom iereuj,47 ve}quthj,48 te se, kako su istorijski natpisi i legende na drugom sloju ìvopisa uzadu`bini knegiwe Milice ispisani na srpskoslovenskom sa gr~kim upadica-ma, a potpis slikara na gr~kom,49 moè pretpostaviti da je glavni qubostiw-ski zograf bio jerej Grk Makarije.

* * *

Crkva Svete Trojice u manastiru Resavi oslikana je do Duhova 1418. go-dine, kada je izvr{eno sve~ano osve}ewe,50 a despot Stefan se potrudio da nawenom ukra{avawu, kako i prili~i zadu`bini vladara, budu uposleni zografikoji ulaze u dru{tvo najvi|enijih u svom vremenu.


44 Navod prema ~itawu koje donosi S. Kalopissi-Verti, Painters, 140; ista, Oi zwgrafoi, 129.45 Navod prema G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 46 i sl. 21.46 Up. G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 37; S. Kalopissi-Verti, Painters, 141–142; ista,

Oi zwgrafoi, 131.47 Up. molitvu Mihaila jereja i slikara u hramu Panagije u Arhatosu na Naksosu iz 1285,

S. Kalopissi-Verti, Painters, 143 i fig. 5; ista, Oi zwgrafoi, 136.48 Up. tri primera molbe slikara jerejima da ih pomenu u svojim molitvama zabeleène

na Kritu tokom XIII i XIV veka, gde su dvaput navedeni kao quthj, a jednom kao qhthj, up. S. Kalo-pissi-Verti, Painters, 144; ista, Oi zwgrafoi, 133.

49 Up. N. Anti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo manastira Qubostiwe, 19, 33, 34, 37; S.\uri}, Qubostiwa, 87, 90.

50 B. Todi}, Manastir Resava, Beograd 1995, 20, 25, 65, 106, gde je navedena starija litera-tura.

@ivopis je jako postradao te je na retkim od malobrojnih o~uvanih fre-saka preostao fini gorwi sloj na osnovu koga bi se pouzdano mogli razlu~itiumetni~ki rukopisi razli~itih zografa, jer je na oslikavawu u~estvovalo vi-{e majstora koji su svakako dugo vremena proveli zajedno, te su svoj na~in radame|usobno prilagodili,51 ali me|u wima ima i onih ~iji se li~ni pe~at pre-poznaje na prvi pogled. Razlu~ivawe wihovih dela oteàva i na~in na koji surasporedili posao; izgleda da nisu, kako je uobi~ajeno, izdelili prostore dabi svaki dobio onaj koji }e ìvopisati, ve} su radili zajedno i naporedo, de-le}i sve vreme du`nosti, po~ev od kupole, a ~esto su i jedan drugog zamewiva-li prilikom slikawa ve}ih celina. Jedino su se u jednom dràli ve} uobi~aje-nih na~ina rasporeda posla: i ovde su najslabijima bila poverena mesta koja subila teè dostupna oku vernika.52

Wihova se dela odlikuju odre|enim zajedni~kim crtama, me|u kojima senajpre zapaàju rasko{ zlata i azura i oblikovawe fino uskla|enim jedrimintezivnim koloritom i preciznim i sigurnim crteòm. Scene se odvijaju usloènoj arhitekturi postavqenoj u vi{e planova ili prostranom breùqka-stom pejzaù koji prili~no uverqivo pruàju ose}aj dubine. U wima obitavajumirne i spokojne figure aristokratskog izgleda i otmenih stavova, odevene ubogate odore i okruène detaqima iz onovremene svakodnevice ritera i ple-mi}a, te pojedini prizori deluju kao ise~ci iz ìvota dvora. Figure su kla-si~nog izgleda, atletske gra|e, zate~ene u paradnom pokretu i pokrivene drape-rijama mekih nabora koje prate oblik i kretawe tela poja~avaju}i ose}aj volu-minoznosti. Fino modelovani plemeniti likovi nose skoro portretne crte, ave}em realizmu izraza doprinose i beowa~e obavezno nagla{ene sa one straneodakle bi trebalo da pristiè svetlost.

Bez pa`qivog posmatrawa svake slike iz neposredne blizine nije mogu}eustanoviti ni ta~an broj zografa i wihovih u~enika, jer veoma srodan tretman~esto dovodi nas u nedoumicu: da li su odre|ene me|u wima uradili razli~itiìvopisci bliskog umetni~kog izraza ili jedan isti koji je ne{to druga~ijepristupao nekim motivima.53 Stoga treba naglasiti da bi za sada vaqalo pome-nuti barem one ~ija se dela lako daju izdvojiti, a i me|u wihovim ostvarewimasamo ona koja najizrazitije oslikavaju li~ni umetni~ki pe~at.54

Odmah se prepoznaje umetni~ki rukopis najdarovitijeg, ~ija se ostvare-wa, kao {to su proroci Avakum, Jezekiq, Gedeon, jevan|elisti i scena Hristosjede sat i ribu, odlikuju izrazito klasicisti~kim oblicima i finom tonskommodelacijom kojom stvara svojevrsni sfumato (sl. 27).55 Lako se izdvaja i maj-


51 Up. V. J. \uri}, Resava (Manasija), Beograd 1966, XII; B. Todi}, Manastir Resava, 107.52 Up. V. J. \uri}, Resava (Manasija), XII; B. Todi}, Manastir Resava, 117.53 Up. V. J. \uri}, Resava (Manasija), XIV; B. Todi}, Manastir Resava, 120.54 Pojedina~nim umetni~kim rukopisima i razdvajawu dela razli~itih slikara pa`wu su

poklonili V. J. \uri}, Resava (Manasija), XII–XIV; B. Todi}, Manastir Resava, 117–120. Wihovazapaàwa donekle se podudaraju, ali se delimi~no i razlikuju, a isti je slu~aj i u odnosu na na-{a. Jedino kada bude uslova da se sve freske pogledaju izbliza u hramu, bi}e mogu}e pouzdanijeodgonetnuti koliko je majstora i wihovih pomo}nika radilo na ukra{avawu Resave.

55 Ovog slikara kao najdarovitijeg navode V. J. \uri}, Resava (Manasija), XII–XIII; B. To-di}, Manastir Resava, 117, pripisuju}i mu i druga dela.

stor izuzetno skromnih mogu}nosti koji se vi{e oslawa na te{ku i nespretnuliniju oblikuju}i karakteristi~ne nezgrapne likove, kao {to pokazuju scene uoltarskom prostoru poput @rtve Avramove ili Isceqewa Hananejkine k}eri(sl. 28).56 Me|u ìvopisce nesumwivog talenta i dobrog obrazovawa ulazi ì-vopisac svetih ratnika, verovatno i Hristovih parabola u severnoj pevnici,o~igledno upu}eni i daroviti sledbenik slikara najvi{ih dometa onovremeneumetnosti (sl. 29),57 kao i drugi zograf, slabiji u poznavawu anatomije, alipravi stru~wak u pa`qivom oblikovawu plasti~nog inkarnata, koji je prika-zao scene Hristovih parabola u ju`noj pevnici (sl. 31).58 U oslikavawu oltar-ske apside kao da su se stalno smewivala dva ìvopisca ~iji se umetni~ki ru-kopisi susti~u na sredini slika Pri~e{}a apostola i Slu`be arhijereja, alikao da se nisu zadugo dràli ovakvog dogovora, ve} su se me|usobno ispomaga-li, te se i u severnom i u ju`nom delu mogu videti svetiteqi koje je naslikaojedan {to prikazuje oble meke likove (sl. 33) ili drugi koji je vi{e okrenutispo{}enom izgledu (sl. 34), dok je sam na~in na koji obojica modeluju izuzet-no srodan. Me|utim, u svetili{tu su, pored ova dva zografa osredwih mo-gu}nosti, neke od likova naslikali i ve} pomenuti daroviti ìvopisci, aisti je slu~aj i sa monumentalnim Uspewem, u ~ijoj su izradi u~estvovali mno-gi slikari. I na ukra{avawu stubaca kao da je radilo vi{e zografa, me|u koji-ma su najzaposleniji bili jedan {to voli da prikaè jedra lica sitnih o~iju idrugi koji predstavqa svetiteqe krupnih o~iju i sugestivnog pogleda, ali su iovde neke od likova, osobito onih u niìm registrima, kao {to svedo~i figu-ra arhan|ela Mihaila, radili pomenuti darovitiji ìvopisci (sl. 35).59

A malobrojne freske u priprati toliko su postradale da nije mogu}e od-rediti ne samo da li ih je naslikao jedan zograf i da li je radio i u naosu ve}se ne daju razaznati ni osnovne osobine umetni~kog pristupa i jedino se, naosnovu obrisa figura i skromnih o~uvanih ostrvaca inkarnata, moè nazretida su i one plod sledbenika klasi~nih uzora, a sude}i po velikim dimenzijamaovog zdawa, verovatno je i na wegovom ukra{avawu u~estvovao znatan broj ì-vopisaca.

Pripovedaju}i kako je despot Stefan osnovao ovaj manastir, KonstantinFilozof beleì: œI svuda, dakle, sa svekolikom ùrbom i najlep{im stvari-ma i mnogo~asnim najve{tijim radnicima, najiskusnijim ìvopiscima, ako(ih) je gde bilo, i mnogim zlatnim i cvetnim {arama (ukrasi je). Jer {iqa{e


56 Ovu scenu kao delo jednog od slabijih zografa pomiwe B. Todi}, Manastir Resava, 117.57 B. Todi}, Manastir Resava, 117, pomi{qa da je to najboqi slikar, ~ija su dela ve} po-

menuta, ili neki wemu srodan i kao wegova ostvarewa pomiwe slike u severnom delu hrama, para-bole, svete ratnike, mu~enike na stupcima, mo`da i parabole u ju`noj pevnici. V. J. \uri}, Resa-va (Manasija), XIII, kao dela jednog velikog zografa navodi proroke Mojsija i Danila, svete rat-nike Andriju Stratilata i Teodora Tirona i Hrista iz Pri~e{}a apostola.

58 B. Todi}, Manastir Resava, 117–120, pomi{qa da je zograf ju`nog dela hrama naslikaosvete ratnike, scenu Mladi Hristos u hramu, svetiteqe na ju`nom paru stubaca i figuru arhan-|ela Mihaila.

59 B. Todi}, Manastir Resava, 117, kao {to smo ve} pomenuli, navodi da je ovo delo slika-ra ju`nog dela hrama.

svuda, ~ak i na ostrva.Œ60 Na osnovu ovih re~i ima tvrdwi da su slikari Resavepristigli sa egejskih ostrva,61 sa Krita62 ili Mitilene,63 da su to bili umet-nici sa podru~ja Halkidike sa Svetom Gorom i Solunom64 ili zograf Srbin sajadranskog primorja.65 S druge strane, prema osobinama ìvopisa, ima mi{qe-wa da se tu mogu prepoznati ostvarewa doma}eg majstora koji je sledio najboqetradicije srpskog slikarstva66 ili pak da je despot uposlio zografe umet-ni~kim poreklom iz Soluna,67 odnosno da su oni pristigli iz prvog ili dru-gog grada Carstva.68

Malobrojni o~uvani natpisi ne pruàju podatke o wihovom etni~kom po-reklu, ali izgled slika moè da ukaè na umetni~ko poreklo. Svakako da su po-znavali najboqa ostvarewa svog vremena u vizantijskim velikim gradovima,naro~ito Carigradu i Solunu. Me|utim, dela nastala u ovo vreme u prva dvagrada Carstva jedva da su o~uvana i moè se samo pretpostavqati u kome sesmeru kretao ukus romejskog dvora i aristokratije,69 a i tu je izgleda postojalovi{e razli~itih pristupa estetskim merilima, me|u kojima se opaàju i onibliski resavskom slikarstvu.70 Verovatno je ova druìna bila iz Vizantije, a


60 Navedeno prema prevodu L. Mirkovi}a, v. Konstantin Filozof, Povest o slovima, @i-tije despota Stefana Lazarevi}a, izd. G. Jovanovi}, Beograd 1989, 103.

61 S. Radoj~i}, Portreti srpskih vladara u sredwem veku, Skopqe 1934 (Beograd 1996²) 70.62 L. Mirkovi}, Ikone gr~kih zografa u Jugoslaviji i u srpskim crkvama van Jugoslavije,

Ikonografske studije, Novi Sad 1974, 335 (=Die Ikonen der greichischen Maler in Jugoslawien undin den serbischen Kirchen ausserhalb Jugoslawiens, Pepragmena tou Q' Dieqnouj Buzantinologikousunedriou I, Atina 1955, 301–328).

63 S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 202.64 S. Mandi}, œOstroviŒ Konstantina Filozofa, Rozeta na Resavi, Kru{evac 1986 (=^rte

i reze, Beograd 1981) 77–84.65 R. Nikoli}, Ravanica i Manasija, Beograd 1960, 13, 15; S. Tomi}, R. Nikoli}, Manasija.

Istorija — ìvopis, Saop{tewa VI (1964) 82–86 et passim (R. Nikoli}); R. Nikoli}, Na koja toostrva pomi{qa Konstantin Filozof kada govori o Manasiji, Saop{tewa VIII (1969) 187; isti,Dositej, kwièvnik i zograf despota Stefana Lazarevi}a (1389–1427) i tvorac prekrasnog i sve-blagonaro~itog fresko-slikarstva Kaleni}a i Manasije, Glasnik DKS 21 (1997) 81–87, uz neo-bi~ne argumente i zakqu~ke.

66 M. Ka{anin, Resava despota Stefana, Zograf 3 (1969) 3–10.67 V. J. \uri}, Solunsko poreklo, 111–126; isti, Freske crkvice Sv. Besrebrnika,

125–136; isti, Manasija (Resava), u: ELU 3, 392; isti, Resava (Manasija), III–VI; isti, Zidno sli-karstvo Moravske {kole, 20, 21; isti, La peinture murale de Resava, 278, 281–286; isti, Vizantijskefreske, 99–100; isti, Thessalonique et la peinture serbe, 37–39; isti, Istoriografsko-memoarska be-le{ka, 27–35; M. Markovi}, Sveti ratnici iz Resave. Ikonografska analiza, Manastir Resava,215–216; E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of Thessaloniki, 95–105, naro~ito 95–97,103–104.

68 S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 190; B. Todi}, Manastir Resava, 120–129, naro~i-to 120, 129.

69 Najre~itiji primer je dosta o{te}ena freska nad grobom G u carigradskoj Hori, kojaodaje srodnost sa slikarstvom italijanske Renesanse, a datuje se u vreme neposredno pre pada Ca-rigrada 1453, v. P. A. Underwood, The Kariye Djami, Volume 1. Historical Introduction and Descriptionof the Mosaics and Frescoes, New York 1966, 292–295; P. A. Underwood, The Kariye Djami, Volume 3.The Frescoes, New York 1966, Pls. 548–549.

70 Re~ je o freskama u solunskim crkvama, o ~ijem slikarstvu, kao srodnom resavskom, ve-oma argumentovano govori V. J. \uri} (up. nap. 67, 71, 72 u ovom radu), a o kojima }e niè biti re-

sude}i po visokim dometima i velikom broju darovitih ~lanova, mogu}e da jepristigla u Srbiju iz jednog od prva dva grada Carstva.

Najbliè paralele umetni~kog izraza ìvopisaca Resave, kao {to jeodavno uo~io V. J. \uri}, o~uvane su u Solunu. U crkvi Svetog Dimitirija uovom gradu nalazi se poznata predstava svetog Dimitrija sa nekim arhijerejemkoja nosi odre|enu srodnost sa pojedinim likovima iz Resave71 i pripada bli-skom estetskom toku, ali je svakako nije naslikao neki od majstora koji su ra-dili za despota Stefana. Neuporedivo zna~ajnije za razmatrawe ìvopisa za-du`bine despota Stefana jesu prili~no postradale slike u velikom solunskomhramu sada posve}enom proroku Iliji.72 Dela tvorca scena u ju`noj pevnicicrkve Svete Trojice veoma su srodna onim zografa ~ije je najznamentije deloIsceqewe mnogih u solunskoj priprati (sl. 31–32), izgleda da se isto moè re-}i i za ostvarewa ìvopisca svetih ratnika u Resavi i slikara svetih monahau potrbu{ju luka ju`nog ulaza narteksa Svetog Ilije (sl. 29–30),73 a izuzetnabliskost zapaà se i izme|u lika arhan|ela Mihaila u hramu despota Stefana


~i. Za ovaj ìvopis up. Ch. Mauropoulou-Tsioumi, H mnhmeiakh zwgrafikh sth Qessalonikh stodeutero miso tou 14ou aiwna, Eufrosunwn. Afierwma ston Manolh Catzhdakh 2, Atina 1992, 663,665–666, pin. 363–365, 370; ista, Byzantine Thessaloniki, Thessaloniki 1993, 157–161, 168; M. Pa-nayotidi, Les tendances de la peinture de Thessalonique en comparaison avec celles de Constantinople,comme expression de la situation politico-economique des ces villes pendant le XIVe siecle, Buzantiokai Serbia kata ton ID' aiwna, Athens 1996 (=Buzantio kai Serbia) 356. Pomi{qamo da bi treba-lo pomenuti i ikonu Hrista i svetog Fanurija sa ìtijem, koju je uradio kritski slikar XV vekaAngelos za crkvu Svetog Fanurija manastira Valsamonero (v. M. Bourboudakis, K. Gallas, K. Wes-sel, Byzantinisches Kreta, Munchen 1983, Abb. 83–85, naro~ito Abb. 83; M. Chatzidakis, Eikonej thjkrhtikhj tecnhj, Iraklion 1993, 478–479, pin. 122). Za ostale ikone koje je potpisao, a koje nemajutoliko sli~nosti sa freskama Rasave up. isto, 475–476, 481, 506–507, 553–555, pin. 119, 124, 151,203, 204, za one koje mu se pripisuju na osnovu stila v. isto, 447–449, 473–475, 480, 512–513,529–530, pin. 94, 95, 117, 118, 123, 157. Za mi{qewe da je to slikar Angelos Akotantos, koji sepomiwe u pisanim izvorima M. Bourboudakis, K. Gallas, K. Wessel, Byzantinisches Kreta, 139–144.

71 Za stilske srodnosti V. J. \uri}, Solunsko poreklo, 116–117; isti, Freske crkviceSv. Besrebrnika, 125, 128, 132; isti, Zidno slikarstvo Moravske {kole, 20, 21; isti, La peinturemurale de Resava, 284–285; isti, Vizantijske freske, 99; isti, Thessalonique et la peinture serbe, 36;isti, Istoriografsko-memoarska bele{ka, 32. Za ovu sliku koja se obi~no datuje u vreme pre1380. godine, takozvanu fresku svetog Joasafa i svetog Grigorija Palame, u stvari, svetog Dimi-trija i nekog arhijereja (za identifikaciju v. M. Markovi}, Two Notes on the Wall Paintings at theGreat Lavra of St. Sabas. The Portrait of Emperor John VI Kantakouzenos and the Cycle of St. John Da-mascene, Zograf 25 (1996) 59, nap. 15), up. Ch. Mauropoulou-Tsioumi, H mnhmeiakh zwgrafikh sthQessalonikh, 665–666, pin. 370; ista, Byzantine Thessaloniki, 168; M. Panayotidi, Les tendances de lapeinture de Thessalonique, 356.

72 Na srodnost dva slikarstva ukazao je jo{ V. J. \uri}, Solunsko poreklo, 115–116; isti,Freske crkvice Sv. Besrebrnika, 125, 128, 129, 132; isti, Resava (Manasija), IV; isti, Zidno sli-karstvo Moravske {kole, 20, 21; isti, La peinture murale de Resava, 284; isti, Vizantijske freske,99; isti, Thessalonique et la peinture serbe, 36; isti, Istoriografsko-memoarska bele{ka, 27, 31–32;isti, L'art imperial serbe: marques du statut imperial et traits de prestige, Buzantio kai Serbia, 55, up. i B.Todi}, Manastir Resava, 127–129. Za negirawe ovog mi{qewa v. S. Tomi}, R. Nikoli}, Manasija,80–84 (R. Nikoli}); G. V. Popov, Ikona Grigorià Palamá iz GMII i ìvopisâ Fessalonik pozdne-vizantièskogo perioda, Iskussto zapadnoè Evropá i Vizantii, Moskva 1978, 272. Za freske crkveSvetog Ilije koje su srodne ìvopisu Resave up. Ch. Mauropoulou-Tsioumi, H mnhmeiakh zwgrafikhsth Qessalonikh, 663, pin. 363–365; ista, Byzantine Thessaloniki, 157–161; T. Papazotos, The Churchof the Prophet Elijah, Byzantine and Post-Byzantine Thessaloniki, Thessaloniki 1997, 136.

73 Na osnovu zapaàwa na terenu.

i jako o{te}ene figure ovog arhan|ela u tremu pokraj ju`nog ulaza u pripratucrkve u gradu svetog Dimitrija.74 Wihova sli~nost je tolika da se doista moèpomi{qati da su dela istih ruku, ali pouzdaniji sud bi}e mogu}e doneti teknakon ~i{}ewa fresaka u solunskom hramu.

Me|utim, problem je {to je ìvopis u ovom zdawu impresivnih dimenzi-ja, verovatno manastirskom katolikonu,75 veoma postradao. U samoj crkvi preo-stale su jedino malobrojne figure u prozorima pevnica, tipikarija i |akoni-kona, {to je ve}inom slu~aj i sa bo~nim paraklisima, u tremu se nazire samonekoliko veoma o{te}enih predstava svetih, a najboqe su se o~uvale freske upriprati gde se vide scene Hristovog detiwstva i javne delatnosti u vi{imdelovima i likovi svetiteqa, ve}inom monaha, u dowoj zoni.76

Po{to je tokom prohujalih vekova, kada je sluìla kao bogomoqa islam-skog kulta i bila zvana Sarajli xamija, {to zna~i xamija palate,77 wena prvo-bitna posveta zaboravqena, postavqa se pitawe kome je bila posve}ena, kako bise onda na osnovu o~uvanih pisanih izvora mo`da odgonetnulo i ko ju je i kadaosnovao. Ranije se smatralo da je bila podignuta u slavu Bogorodice i da se uwoj moè prepoznati katolikon obiteqi Nea Moni ~iji je ktitor bio Makari-je Humn,78 a u novije vreme da je bila vladarska zadu`bina79 posve}ena Hri-stu,80 odnosno hram manastira Akapniu.81 Sude}i po o~uvanim slikama u dowojzoni fasade priprate i na wenom isto~nom zidu uz ulaz u naos, moè se pomi-


74 Izuzetnu srodnost ovog arhan|ela sa onim iz trema solunskog hrama Svetog Ilije zapa-zio je ve} V. J. \uri}, Istoriografsko-memoarska bele{ka, 32. Freska nije publikovana, a wenizgled proverili smo na terenu.

75 To je hram razvijenog trikonhosnog plana sa tipikarijama, prostranom pripratom, ka-tihumenom, tremom i dva bo~na paraklisa, up. P. Vocotopoulos, Church Architecture in Thessalonikiin the 14th Century. Remarks on the Typology, L'art de Thessalonique, 111–114, Fig 4; T. Papazotos,The Identification of the Church of "Profitis Elias" in Thessaloniki, Dumbarton Oaks Papers 45 (Wash-ington D. C. 1991) 122, 126, Figs. 1–4; Ch. Mavropoulou-Tsioumi, Byzantine Thessaloniki, 158–160; T.Papazotos, The Church of the Prophet Elijah, 128–136.

76 Program o~uvanog slikarstva nije objavqen, ve} je u literaturi navedeno samo u kojimdelovima hrama jo{ ima ostataka fresaka i pomenuto je nekoliko predstava, ve}inom iz pripra-te, up. T. Papazotos, The Identification, 122–123; Ch. Mauropoulou-Tsioumi, H mnhmeiakh zwgrafikhsth Qessalonikh, 663; ista, Byzantine Thessaloniki, 160; T. Papazotos, The Church of the Prophet Eli-jah, 136.

77 T. Papazotos, The Identification, 121, sa starijom literaturom.78 Za istoriju ovog manastira najjezgrovitije R. Janin, Les eglises et les monasteres des

grands centres byzantins, Paris 1975, 398–399, sa izvorima i literaturom.79 Za razmatrawe da galerije svedo~e da je to carska zadu`bina ili barem hram blisko vezan

za ~lanove carske porodice T. Papazotos, The Identification, 126–127. Za pretpostavku da crkvu Sve-tog Ilije treba posmatrati kao manastirski katolikon i carsku zadu`binu Paleologa isto, 127.

80 isto, 122–123.81 isto, 121–127; Ch. Mavropoulou-Tsioumi, Byzantine Thessaloniki, 157–158; T. Papazotos,

The Church of the Prophet Elijah, 129–130. Ukoliko se prihvati da je prvobitno bio hram posve}enHristu, postojala bi i mogu}nost da je to katolikon manastira Pantokratora ili Hrista Filan-tropa koji se pomiwu u pisanim izvorima s po~etka XV veka (up. R. Janin, Les eglises et les mona-steres, 416–417, 417–418) ili pak mo`da crkva nepoznate posvete Kesarovog manastira {to se na-vodi krajem XIV stole}a (up. R. Janin, Les eglises et les monasteres, 389), ali ove pomisli nemajunikakve jasne osnove.

{qati da je ipak bila podignuta u ~ast Majke Bo`je,82 a dimenzije i izgled sa-me gra|evine, osobito galerije, ukazuju da bi zaista mogla biti zadu`bina vla-dara ili nekog iz wegove porodice ili bliskog okruèwa.

Poseban problem predstavqa ~iwenica da freske solunskog hrama nisupreciznije datovane i ve}inom se wegovo oslikavawe vidi u vremenima pre pr-vog pada grada pod Turke 1387, obi~no izme|u 1360. i 1380. godine,83 a u studi-jama posve}enim umetnosti u drugom gradu Carstva uop{te se ne pomiwe da jeneka crkva ili pak freska nastala u periodu nakon obnove vizantijske vlasti1403. do predaje Veneciji 1423. ili, {to je malo verovatno, do kona~nog pada uotomanske ruke 1430. godine.84


82 T. Papazotos, The Identification, 122–123, pomiwe Bogorodicu Zastupnicu sa svitkom na-slikanu u priprati uz ulaz u naos i pretpostavqa da je naspram we bio sveti Jovan Prete~a i uluneti Hristos kao patron hrama, potom i likove svete Ane sa malom Bogorodicom i Majke Bo`jesa malim Hristom u ni{ama trema, odnosno zapadne fasade narteksa, i nagla{ava ~iwenicu da suu priprati u vi{im registrima prikazane scene Hristovog detiwstva i javne delatnosti, te na-lazi paralelu u Hori carigradskoj, za koju navodi da je posve}ena Hristu. Podse}amo da je prvo-bitna posveta carigradskog hrama i daqe predmet rasprave, up. R. Ousterhout, The Virgin of theChora: An Image and Its Contexts, The Sacred Image East and West, Urbana-Chicago 1995, 96–97, sma-tra da je podignut u slavu Hrista i Bogorodice; N. Teteriatnikov, The Dedication of the Chora Mona-stery in the Time of Andronikos II Palaiologos, Byzantion LXVI/1 (Bruxelles 1996) 188–207, da jeosnovan u ~ast Bogorodice Hore. Naspram Bogorodice Zastupnice sa svitkom sa re~ima molitveuvek se prikazuje Hristos kome se ona obra}a (up. I. M. \or|evi}, M. Markovi}, On the Dialogue Re-lationship Between the Virgin and Christ in East Christian Art. Apropos of the discovery of the figures ofthe Virgin Mediatrix and Christ in the naos of Lesnovo, Zograf 28 (2000–2001) 13–47), te pitawe ne-kada{weg lika u luneti nad ulazom u naos ostaje otvoreno. Ciklusi Hristove javne delatnosti upripratama iz doba Paleologa o~uvali su se, osim u Hori, i u dvema crkvama u Mistri, Afendi-ko i Pantanasa, podignutim u slavu Bogorodice, kao i u solunskom Vlatadonu, prvobitno posve-}enom Hristu, up. S. Dufrenne, Les programmes iconographiques des eglises byzantines de Mistra, Pa-ris 1970, 41, 42, Pls. 13, 15, Sch. IX, XVI; Ch. Mavropoulou-Tsioumi, Byzantine Thessaloniki, 167; E.Kourkoutidou-Nikolaidou, A. Tourta, Wandering in Byzantine Thessaloniki, Athens 1997, 104. Sve to, aosobito ~iwenica da su na zapadnoj fasadi uz ulaz u pripratu prikazane sveta Ana sa malom Bo-gorodicom i Majka Bo`ja sa malim Hristom, ukazuje da je crkva prvobitno verovatno bila posve-}ena Bogorodici. Ipak, trebalo bi iskqu~iti staru identifikaciju sa Nea Moni, jer, kako sve-do~i ktitorski hipotiposis, to je bio skromniji manastir koji je trebalo da primi samo petnae-stak monaha (up. T. Papazotos, The Identification, 122). U woj se mo`da moè prepoznati katolikonmanastira Gorgoepikoos koji pomiwe 1405. ruski putopisac Igwatije iz Smolenska (B. de Khitro-wo, Itineraires russes en Orient, Geneve 1889, 147; M. Laskaris, Naoi kai monai Qessalonikhj to1405 eij to Odoiporikon tou ek Smolensk Ignatiou, Tomoj Kwnstantinou Armenopoulou, Thessalo-niki 1952, 318, 326; R. Janin, Les eglises et les monasteres, 380), ali postoji pretpostavka da u wojtreba videti hram danas posve}en Svetim apostolima (R. Janin, Les eglises et les monasteres, 380,za razli~ita ranija mi{qewa up. M. Laskaris, Naoi kai monai Qessalonikhj, 326–327), prvobitnokatolikon Bogorodi~inog manastira (S. Kisas, O vremenu nastanka fresaka u crkvi Svetih Apo-stola u Solunu, Zograf 7 (1977) 53, nap. 5, sa starijom literaturom). Na àlost, ni Simeon So-lunski nije od ve}e pomo}i, jer poimeni~no pomiwe samo par hramova, a ni o wima ne pruà pre-ciznije podatke, up. D. Balfour, Politico-Historical Works of Symeon Archbishop of Thessalonica(1416/17 to 1429), Wien 1979, 23, 42, 113, 251–253.

83 Navodimo samo novije gr~ke studije, gde je navedena starija literatura, Ch. Mauropou-lou-Tsioumi, H mnhmeiakh zwgrafikh sth Qessalonikh, 663; ista, Byzantine Thessaloniki, 167; M.Panayotidi, Les tendances de la peinture de Thessalonique, 358; T. Papazotos, The Church of the ProphetElijah, 136. Na nesigurnost ovog datovawa ukazao je B. Todi}, Manastir Resava, 127.

84 Za ovaj deo istorije Soluna up. I. \uri}, Sumrak Vizantije, Beograd 1984, 245–250,255; A. Foti}, Pad Svete Gore pod vlast Osmanlija, Druga kazivawa o Svetoj Gori, Beograd 1997,112, sa starijom literaturom.

Grad svetog Dimitrija sa okolinom predstavqao je u to doba apana`niposed mladih Paleologa. Od 1403. do jeseni 1408. godine wim je vladao car Jo-van VII, a nakon wegove smrti dodeqen je mla|anom sinu cara Manojla II, de-spotu Androniku Paleologu, koji je tu samo formalno boravio, dok je fak-ti~ki upravqao poverqivi Dimitrije Leontaris, sve do ranog prole}a 1415,kada je car Manojlo II predao vlast mladom i bole{qivom despotu Androniku,koji je ovaj posed drào sve do 1423, kada ga je predao Mle~anima.85 Varo{ jesve vreme nastavila svoj uùrbani ìvot va`nog trgova~kog sredi{ta, ali jedva puta, 1412. i 1416. godine, bila pod dugom i mu~nom turskom opsadom i od1417. primorana da pla}a teàk namet, a glad i nesigurnost nagnali su mnogeda je napuste, te je bila svedena na samo 20.000 do 25.000 stanovnika.86

U tom periodu i sami vizantijski carevi vi{e su puta boravili u gradusvetog Dimitrija. Manojlo II je tu bio ubrzo nakon smrti sinovca Jovana VII ujesen 1408. i potom tokom jeseni i zime 1414–1415. kako bi li~no prisustvo-vao prelasku fakti~ke uprave nad gradom sa Dimitrija Leontarisa na despotaAndronika, a mladi car Jovan VIII jesen i zimu 1416–1417. proveo je u drugomgradu Carstva da bi pregovarao sa sultanom Mehmedom I.87 I nosioci vlasti uovom apana`nom posedu i romejski vasilevsi {to su dolazili u grad svetogDimitrija brinuli su o odnosima sa crkvom i mona{tvom i darivali svetogor-ske i solunske manastire,88 ali nema nikakvih podataka i da su podigli nekihram u samoj varo{i. Ipak, ne bi trebalo iskqu~iti da je crkva danas posve}e-na proroku Iliji bila sagra|ena u to doba kao zadu`bina ~lanova porodicePaleolog ili wima bliskih dostojanstvenika. Ubrzo po turskom osvajawu So-luna pretvorena je u xamiju,89 a kako je, izgleda, bila podignuta tokom posled-wih decenija slobode, malo je nade da }e u poznim vizantijskim pisanim izvo-rima biti prona|en kakav podatak o woj.

Sude}i po politi~kim i ekonomskim okolnostima i, naravno, izgleduslika u hramu Svetog Ilije i wihovoj sli~nosti sa onima iz Resave, moglo bise pomi{qati da su one ura|ene upravo u vremenima nakon 1403. godine i preopsade 1412. ili mo`da pred 1416,90 a ne treba iskqu~iti pretpostavku da subarem neki od ìvopisaca, ukoliko ne i gotovo svi ~lanovi ove velike zograf-ske tajfe, u to te{ko doba oti{li na sever da bi oslikali zadu`binu despotaStefana.


85 B. Ferjan~i}, Despot Andronik Paleolog u Solunu, Zbornik Filozofskog fakultetaX–1 (Beograd 1968) 227–234; I. \uri}, Sumrak Vizantije, 126–127, 131–132, 139–140, 144,146–149, 158–159; S. Me{anovi}, Jovan VII Paleolog, Beograd 1996, 108–125.

86 I. \uri}, Sumrak Vizantije, 165, 169–200, 239–240; V. Dimitriades, Byzantine and Otto-man Thessaloniki, Byzantinische Forschungen XVI (Amsterdam 1991) 266–267.

87 I. \uri}, Sumrak Vizantije, 148–149, 188, 189, 196–200.88 Up. isto, 145, 189; S. Me{anovi}, Jovan VII Paleolog, 117–124.89 T. Papazotos, The Church of the Prophet Elijah, 130.90 Da je hram bio zidan u doba oskudice ukazivala bi ~iwenica da je umesto maltera kori-

{}eno blato i on bi se uru{io da ga Turci nisu oja~ali sna`nim spoqnim podupira~ima, up. T.Papazotos, The Identification, 127.

U solunskom hramu od ìvopisa naosa skoro da ni{ta nije preostalo, a uresavskom je gotovo potpuno postradao onaj u priprati. Obe crkve su izuzetnihdimenzija i na wihovom ukra{avawu morao je u~estvovati znatan broj zografa.Sude}i po preostalim slikama, ima dosta osnova da se pretpostavi da su dvahrama ìvopisali ~lanovi iste tajfe i da su verovatno najpre radili u drugomgradu Carstva, a potom u srpskoj Despotovini.91 Na àlost, mnogi se problemiispre~uju u poku{aju da se odgonetne koliko je ta druìna imala ~lanova i dali su svi oni krenuli iz osiroma{ene varo{i u jo{ uvek materijalno mo}nudràvu despota Stefana Lazarevi}a.

* * *

Vladari iz ku}e Lazarevi}a gledali su da wihove grobne crkve, kako iprili~i zadu`binama suverena, ukrase slikari koji su pripradali dru{tvunajdarovitijih i najobrazovanijih u svom vremenu, ~ija se ostvarewa mogu po-rediti sa onima uglednih radionica prva dva grada Carstva.92 Knez Lazar jepozvao zografe koji su, sude}i po o~uvanim delima, radili za crkvene krugovei visoke dràvne dostojanstvenike romejskog Carstva, a despot Stefan talen-tovane ìvopisce {to su poznavali najnovije domete toga doba u vizantijskimvelikim gradovima, naro~ito Solunu, a koja su odgovarala ukusu romejskog dvo-


91 Nema o~uvanih pisanih izvora koji bi svedo~ili o vezama despota Stefana sa Solu-nom. Stoga podse}amo da je wegov naslednik \ura| Brankovi}, sklawaju}i se pred gnevom turskogprinca Muse, uspeo da se iskrade iz opsednute Selimvrije i zahvaquju}i pomo}i vizantijskogcara Manojla II Paleologa u prole}e 1412. stigne u Solun, gde je boravio do jeseni, kada mu je po-{lo za rukom da se domogne Srbije. Mogu}e da je tada upoznao svoju budu}u suprugu Irinu iz so-lunske grane porodice Kantakuzina, rodbinski povezane sa carskom ku}om Paleologa. Brak jeugovoren verovatno nakon \ur|evog izmirewa sa ujakom Stefanom, koji je, sude}i po dubro-va~kim izvorima, prisustvovao wegovoj svadbi proslavqenoj 26. decembra 1414, up. M. Spremi},Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, Beograd 1994, 59–61, 63–64. Ne treba iskqu~iti da sepreko \ur|eve tazbine despot Stefan upoznao sa radom ove zografske tajfe, te da ih je pozvao daoslikaju wegovu zadu`binu.

92 Naàlost, od ìvopisa ovih vremena u prestonici gotovo ni{ta nije preostalo. Oestetskim zahtevima sredine svedo~e samo malobrojni fragmenti, kao {to je lik jednog svetite-qa u Bogorodi~inoj crkvi na jednom od Prin~evskih ostrva na Bosforu, na ostrvu Halki, koji serazli~ito datuje (fresku je objavio u italijanskom izdawu svog kapitalnog dela V. N. Lazarev,Storia della pittura bizantina, Torino 1967, 373, t. 518, koji wen nastanak vidi u godinama izme|u1341. i 1372. i, ~ini nam se, s puno prava, uo~ava srodnost tretmana sa likovima iz Calenxihe, zaistorijat hrama v. i R. Janin, Les eglises et les monasteres, 73–74, 75–76, datuje u vreme cara JovanaV Paleologa (1341–1391) ili Jovana VIII Paleologa (1425–1448)). O tokovima u slikarstvu u Ca-rigradu upu}uju samo dela koja su uradili u udaqenim krajevima prestoni~ki majstori kao {tosu Teofan Grk i Kir Manojlo Evgenik (D. Tasi}, Spomenici carigradskog slikarstva u posled-wem veku samostalosti, Moravska {kola, 13–18, naro~ito 15; H. Belting, Le peintre Manuel Eugeni-kos de Constantinople, en Georgie, CA 28 (1979) 103–114; D. Mouriki, The Formative Role of Byzanti-ne Art on the Artistic Style of the Cultural Neighbors of Byzantium, Jahrbuch der OsterreichischenByzantinistik 31/2, Wien 1981, 749–751; G. I. Vzdornov, Feofan Grek, Moskva 1983, passim; I.Lordkipanidze, Rospisâ v Calendìha, Tbilisi 1992, passim; R. Cormack, O kallitecnhj sthnKwnstantinoupolh: ariqmoi, koinwnikh qesh, zhthmata apodoshj, To portraito, 67–71). Podse}a-mo i na ve} navedenu pozniju fresku nad grobom G u carigradskoj Hori (P. A. Underwood, The Ka-riye Djami 1, 292–295; P. A. Underwood, The Kariye Djami 3, Pls. 548–549).

ra i aristokratije. S druge strane, supruga vladara, knegiwa Milica, za ìvo-pisawe kupole svoje zadu`bine na{la je zografa daleko skromnijih sposobno-sti od onih koje je uposlio wen suprug. A kasnije, nakon smrti ktitorke, oukra{avawu ovoga hrama i wegove priprate pretpostavqamo da se brinuo wensin despot Stefan i pozvao druìnu sa Grkom Makarijem na ~elu u kojoj su ra-dili majstori koji nisu imali onog dara i obrazovawa kakvo su posedovali zo-grafi {to su oslikali zadu`bine kneza i despota.

Vladari oslabqene dràve koja je predstavqala samo deo nekada{weg pro-stranog Carstva nisu bili u mogu}nosti da podiù i ukra{avaju mnogobrojnehramove, a samo za ìvopisawe onih koje su namenili za svoje grobnice, verovat-no i za pridvorne crkve u prestonicama, pozivali su najvi|enije umetnike togadoba. Ne moè se ni naslutiti da je postojala zografska radionica koja je radilaza suverena, neka poput druìne solunskih slikara Mihaila i Evtihija, odno-sno Mihaila Evtihijevog, koja je gotovo redovno ukra{avala zadu`bine kraqaMilutina.93 U vreme Lazarevi}a romejski ìvopisci iz presti`nih ateqea bi-vali bi pozivani da oslikaju jednu crkvu ili samo wen deo zadràvaju}i se usrpskim predelima tek toliko da zavr{e ugovorene obaveze.94

Zografi su kao i svi ostali majstori tragali za poslom i odlazili kadabi ga dovr{ili ili po{to bi se okon~ali topli letwi dani. Zato se doga|aloda prilikom ukra{avawa crkve jednu skupinu ìvopisaca zameni druga95 ilida oslikavawe velikih hramova potraje vi{e godina, odnosno toplih sezona,96

ali znatan broj druìna {to su radile jedna nakon druge, kao {to je slu~aj uRavanici, nije uobi~ajen, a te prekide mogli su da nametnu doga|aji kakvih jeìvot pun i koji se ne beleè u hronikama.

Verovatno su razlozi za smewivawe zografskih tajfi u Ravanici i Qubo-stiwi bili razli~iti. Prvobitni ìvopis u zadu`bini knegiwe Milice to-kom kasnijeg oslikavawa bio je obijen dletima, premalterisan i nad wim suizra|ene nove freske. I u Ravanici je prvo bila ukra{ena samo kupola, ali oveslike, iako slabijih estetskih vrednosti od potowih, nisu docnije prekrivenemla|im slojem ìvopisa. Za smenu druge i tre}e tajfe u ovom hramu moè se je-dino pretpostaviti da je rezultat ugovora izme|u ktitora i ìvopisaca koji suu jednoj sezoni uradili slike do iste visine u celoj crkvi, te ih je verovatnoodmah slede}eg prole}a zamenila ona koja je zavr{ila ukra{avawe ovog zdawa.

Slikari Ravanice, Qubostiwe i Resave za sobom nisu ostavili podatkekoji bi o wima ne{to vi{e rekli, te se o ovim zografima jedino moè pone{tonaslutiti. Tajfe {to su radile ranije u katolikonu svetogorskog manastira


93 Za najnovija saznawa o ovim slikarima M. Markovi}, Umetni~ka delatnost Mihaila iEvtihija. Sada{wa znawa, sporna pitawa i pravci budu}ih istraìvawa, ZNM XVII/2 (2004)95–112, gde je navedena starija literatura.

94 O uslovima rada i ugovorima izme|u slikara i poru~ilaca v. S. Kalopissi-Verti, Painters,150; ista, Oi zwgrafoi, 153–154.

95 Up. V. J. \uri}, Vizantijske freske, passim.96 G. Suboti}, Prilog hronologiji de~anskog zidnog slikarstva, ZRVI 20 (1981) 111–135.

Pantokratora i u crkvi Hrista Premudrosti u Vodenu i docnije u Ravanici,sude}i po o~uvanom ìvopisu nastalom u dràvi kneza Lazara, izgleda da se ni-su zadràvale, ve} su se ili vratile u Makedoniju ili nastavile potragu za po-slom u nekim daqim krajevima. Zografi koji su ukrasili solunsku crkvu danasposve}enu proroku Iliji verovatno su oslikali Resavu, a {ta se s wima desilopo{to je osiroma{eni grad svetog Dimitrija do{ao u mleta~ke i kasnije i uturske ruke ne moè se ni naga|ati. Mogu}e je da su o~uvana i druga dela koja suneki od ìvopisaca ovih tajfi uradili, ali da su oni vremenom toliko izmeni-li svoj izraz da je te{ko prepoznati wihov umetni~ki rukopis, a mo`da se nekawihova ostvarewa jo{ uvek nalaze skrivena pod slojevima mla|ih slika.

Klasi~no nasle|e o~uvano u visokim krugovima u~enih Romeja, osobitooko dvora i aristokratije, stole}ima negovano i razvijano u skladu sa merili-ma epohe i zahtevima i potrebama crkve, bilo je neprestano prisutno i doì-vqavalo organske promene unutar ìvog bi}a vizantijske estetike. Dela nasta-la u najve}im romejskim gradovima na Balkanu koji su jo{ uvek posedovali iz-vesna bogatstva svedo~e da se, uprkos te{kim vremenima politi~ke nesigurno-sti, negovala ugla|ena rafinovana umetnost kao potpuna suprotnost mra~nojrealnosti ìvota ispuwenoj stalnim opasnostima, kao beg iz tmurne svakodne-vice u uzvi{eni ulep{ani svet, a upravo su ti tokovi {to su sledili klasici-sti~ki pravac bili duboko ceweni na dvoru Lazarevi}a.

Druga~ije je bilo u drugom delu nekada prostranog srpskog Carstva, uobli`woj dràvi sinova kraqa Vuka{ina, svedenoj na uzani pojas oko Prile-pa, gde su za ~lanove vladarske porodice radili zografi razli~itog tempera-menta i estetskih shvatawa. Kraq Marko je 1376/7. za oslikavawe zadu`binesvoga oca, crkve Svetog Dimitrija u Su{ici, ju`no od Skopqa koje vi{e nijebilo u wegovim rukama, uposlio ohridske ìvopisce nemirnog umetni~kogtemperamenta, izuzetno ekspresivnog manira i antiklasi~nog tretmana.97 We-gov brat Andreja{ je 1388/9. za ukra{avawe crkve Svetog Andrije na reci Tre-ski pozvao mitropolita Jovana zografa, sledbenika klasi~nih uzora, {kolova-nog verovatno u nekoj presti`noj radionici velikih romejskih gradova, i we-govog saradnika monaha Grigorija.98

Slikari druge i tre}e tajfe u Ravanici i oni {to su ukrasili Resavusvakako su u~ili u nekom od znamenitih ateqea. Zavr{iv{i zanat, oni su sa so-bom poneli i brojne priru~ne bele`nice u kojima su se nalazili crteì scena


97 V. J. \uri}, Markov manastir — Ohrid, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 8(Novi Sad 1972) 131–160; S. Gabeli}, Jedna lokalna slikarska radionica iz sredine XIV veka.De~ani — Lesnovo — Markov manastir — êlopek, izd. V. J. \uri}, De~ani i vizantijska umet-nost sredinom XIV veka. Me|unarodni nau~ni skup povodom 650 godina manastira De~ana, Sep-tembar 1985, Beograd 1989, 367–377, up. i L. Mirkovi}, @. Tati}, Markov manastir, Novi Sad1925, 31–76, naro~ito 72–73 (L. Mirkovi}). Za datovawe ovog ìvopisa C. Grozdanov, G. Subo-ti}, Crkva svetog \or|a u Re~ici kod Ohrida, Zograf 12 (1981) 73, nap. 75, sl. 17.

98 V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, 37–40; S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo,165–168; V. J. \uri}, Radionica mitropolita Jovana zografa, 18–33; P. Miqkovi}-Pepek, O sli-karima mitropolitu Jovanu i jeromonahu Makariju, 239–247; G. Suboti}, Ohridska slikarska{kola, 43–47; J. Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas an der Treska, Wien 1997, 206–231.

i predstava svetiteqa kakve su koristili i stariji zografi koji su radili zaugledne ktitore u Romejskom carstvu. Pojedina~no navo|ewe svake od takvihslika zahtevalo bi posebnu studiju, te bi vaqalo barem pomenuti da su u Rava-nici mnoge od scena prikazane po uzoru na ranije slike nastale tokom XIV sto-le}a: Boì}na stihira, izgleda, prema uni{tenoj predstavi u crkvi Nea Peri-vleptos carigradske obiteqi Harsijanita,99 brojne epizode ciklusa Hristovejavne delatnosti ponovile su nacrte mozaika spoqne priprate manastira Horeu istom gradu, slika Ulaska u Jerusalim obrasce jednake onima koje su imalislikari Bogorodi~inog hrama Afendiko u Mistri,100 a sveti ratnici su poputonih u crkvi Bogorodice Teoskepastos u Trapezuntu.101 Slikari Resave su zaneke od scena ciklusa Hristovog detiwstva koristili skice kakve i carigrad-ski mozai~ari {to su ukrasili spoqnu pripratu Hore,102 a za prikazivawesvetih ratnika iste kao i zografi {to su za despota Ugqe{u pred Mari~kubitku 1371. ìvopisali paraklis Svetih Besrebrnika u Vatopedu.103

Majstori koji su ukra{avali ove crkve nisu samo me|usobno udaqenivremenom u kome su ìveli ve} se i na~in na koji su crteè preto~ili u slikerazlikuje koliko i izbor epizoda za koje }e prihvatiti nacrte kori{}ene uHori ili pak u nekom drugom hramu, te se ne moè pomi{qati da su u~ili uistoj radionici odakle bi preuzeli skice niti da su mla|i bili u~enici onih{to su pre wih radili. Na~in na koji su bile ustrojene zografske tajfe i pute-vi kojima su se prenosili priru~nici sa nacrtima skoro da su potpuno nepo-znati. Te sveske ipak nisu mogle biti tako qubomorno ~uvane, a slike u slav-nim hramovima, naro~ito àri{tima kulta, imale su vrednost uzora, te su nawihovo podobije ra|ene nove {irom isto~nohri{}anskog sveta. Nacrti pre-sti`nih radionica bili su dostupni mnogim zografima razli~itog ume}a, a


99 T. Starodubcev, Sticheron “What shall we offer you, Christ”. A description and a painting, Ca-hiers balkaniques 31 (Paris 2000) 21–37.

100 Za spoqnu pripratu Hore, up. P. A. Underwood, The Kariye Djami 2, The Mosaics, NewYork 1966, Pls. 113–115, 117–121, 127, 129, 139, za sliku u hramu Afendiko u Mistri i jednakomobrascu kori{}enom kasnije i prilikom ukra{avawa Bogorodi~ine crkve Pantanase u istom gra-du, up. D. Mouriki, The Wall Paintings of the Pantanassa at Mistra: Models of a Painters' Workshop inthe Fifteenth Century, ed. S. ]ur~i}, D. Mouriki, The Twilight of Byzantium. Aspects of Cultural and Re-ligious History in the Late Byzantine Empire, Papers from the Colloquium Held at Princeton University8–9 May 1989, Princeton, New Jersey 1991, 221, 230, Figs. 16, 17.

101 Up. G. Millet, D. Talbot-Rice, Byzantine Painting in Trebizond, London 1936, 40, 120, Pl.XVII, fotografija nije dovoqno o{tra, freske nisu o~i{}ene, a danas su pod debelim slojem ~a-|i i nisu dostupne, jer se crkva nalazi u okviru lokalne de~je bolnice, v. A. Bryer, D. Winfield,The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Dumbarton Oaks Studies 20 (Washington D.C. 1985) 244–245.

102 Up. P. A. Underwood, The Kariye Djami 2, Pls. 103–104; D. Simi}-Lazar, Observations surle rapport entre les decors de Kaleni}, de Kahrie Djami et de Curtea de Argeô, CA 34 (1986) 147; ista,Kaleni}. Slikarstvo, istorija, Kragujevac 2000, 231.

103 V. J. \uri}, Freske crkvice Sv. Besrebrnika, 125–136, za do sada o~i{}ene delovefresaka u vatopedskom paraklisu E. N. Tsigaridas, Ta yhfidwta kai oi buzantinej toicografiej,Iera Megisth monh Batopaidiou, Paradosh — istoria — tecnh, tomoj A', Agion Oros 1996,280–284, pin. 71, 74, 238–241, up. i E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of Thessaloniki,95–96. Podse}amo da je arhan|eo Mihailo naslikan po istom predlo{ku kao onaj uz ju`ni ulaz upripratu crkve Svetog Ilije u Solunu.

figure ili scene prikazane na osnovu jednakog obrasca u vremenom i mestomudaqenim hramovima ukazuju da su se skice precrtavale i razmewivale i bilelako dostupne ne samo ìvopiscima {kolovanim u vi|enim radionicama ve} iskromnim zanatlijama. Posredna saznawa o slikarskim priru~nicima, preno-{ewu i, izgleda, ìvoj razmeni skica, otkrivaju da su majstori iz razli~itihsredina, nejednakog obrazovawa i dara, koristili brojne iste nacrte do kojihsu dolazili na samo wima znane na~ine, te da upotreba odre|enih obrazaca nepruà osnove za razmatrawe porekla i mesta {kolovawa wihovih vlasnika.

Ina~e, malobrojni su oni ìvopisci koji su delali u dràvi Lazarevi}a~ija su imena poznata. Na ukra{avawu crkve u Rudenici, negde 1402/3, bio jeuposlen zograf Teodor, sude}i po jeziku i pismu wegovog potpisa doma}i sli-kar, a prema imenu verovatno monah.104 Radili su u to vreme i ìvopisci kojisu bili laici i ìveli u bogatim gradovima, kao {to je slikar Milo{ iz No-vog Brda, zabeleèn u jednom dubrova~kom dokumentu od 11. oktobra 1419. go-dine.105 Zograf Radoslav, predvodnik druìne koja je mo`da tako|e delala unekoj od varo{i, potpisao se ispod minijature jevan|eliste Jovana u jevan|equduhovnika Visariona koje je prepisivao jeromonah Teodor, poznat kao Inok izDal{e, i dovr{io ga verovatno 1429. godine.106 Na osnovu wegovog li~nogumetni~kog izraza, postoji mi{qewe, zasnovano na veoma sna`nim argumenti-ma, da je Radoslav bio glava tajfe koja je negde po~etkom tre}e decenije XV ve-ka oslikala hram manastira Kaleni}a.107 Ktitor ove obiteqi, protovestijarBogdan, pozvao je ~lanove te izuzetno darovite i obrazovane doma}e zografskedruìne, a i ulomci fresaka prona|eni u {utu u manastiru Melentiji ukazujuda su i na ukra{avawu ove crkve, mo`da zadu`bine wegovog savremenika ~el-


104 Up. M. Valtrovi}, Rudenica, Srpske ilustrovane novine br. 4, Novi Sad 1881, 51; Q.Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, III, Beograd 1905 (1984²) 228, br. 5970; Q. Stojano-vi}, Stari srpski zapisi i natpisi, VI, Sremski Karlovci 1926 (Beograd 1988²) 55, br. 9714; L.Mirkovi}, Rudenica, PKJIF 11 (1931) 91 i sl. 2 i ka slici 2; S. Radoj~i}, Majstori, sl. 31, up. iS. Kalopissi-Verti, Painters, 150; ista, Oi zwgrafoi, 140. Za datovawe ìvopisa u Rudenici D. Vojvo-di}, Vladarski portreti srpskih despota, Manastir Resava, 65–69.

105 D. Kova~evi}-Koji}, Dru{tvena struktura rudarskih gradova, izd. J. Kali}, M. ôlo-vi}, Socijalna struktura srpskih gradskih naseqa (XII–XVIII vek), Smederevo–Beograd 1992, 44.

106 Za osnovne podatke o ovom rukopisu v. S. Radoj~i}, Stare srpske minijature, Beograd1950, 37–38; V. J. \uri}, Slikar Radoslav i freske Kaleni}a, Zograf 2 (1967) 22–23; J. Maksi-movi}, Srpske sredwovekovne minijature, Beograd 1983, 123–124. Za zapis Inoka iz Dal{e v.Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, I, Beograd 1902 (19822) 78–84, br. 250. O ne-davno otkrivenom potpisu ovog monaha koji se zvao Teodor, Q. Vasiqev, Ko je Inok iz Dal{e,hilandarski pisar prve polovine XV veka, izd. V. Kora}, Osam vekova Hilandara. Istorija,duhovni ìvot, kwièvnost, umetnost i arhitektura, Oktobar 1994, Beograd 2000, 399–402.Za potpis slikara Radoslava V. J. \uri}, Slikar Radoslav i freske Kaleni}a, 22, sl. 4, up. iQ. Stojanovi}, Zapisi i natpisi, I, 84, br. 251; J. Maksimovi}, Srpske sredwovekovne mini-jature, 123.

107 Do takvog zakqu~ka minucioznom analizom do{ao je V. J. \uri}, Slikar Radoslav ifreske Kaleni}a, 22–29, up. isti, Zidno slikarstvo Moravske {kole, 26–27; isti, Vizantij-ske freske, 104 i nap. 137; isti, Kaleni}, LEJ 2, 4, {to su prihvatili docniji istraìva~i. Zanova saznawa o ktitoru Kaleni}a v. S. M. ]irkovi}, O ktitoru Kaleni}a, Zograf 24 (1995)61–69.

nika Radi~a,108 u~estvovali slikari estetskih merila srodnih onima ìvopi-saca Resave.109

Ovi skromni i malobrojni podaci svedo~e da je u Srbiji toga vremena bi-lo zografskih radionica razli~itih dometa, pa i onih koje su dostigle takvuve{tinu da bi se wihova dela mogla porediti sa najboqim ostvarewima wiho-vih savremenika iz presti`nih romejskih ateqea. Bilo je me|u wima i mona-{kih druìna i laika ponekad nastawenih u rudarskim i trgova~kim sredi-{tima koja su prerastala u velike gradove. Svakako se jednom od najznameniti-jih tajfi moè smatrati ona slikara Radoslava, dok o zografima koji su osli-kali Melentiju nema nikakvih podataka, ali wihova dela jasno svedo~e da su uSrbiji toga doba radili daroviti i obrazovani ìvopisci.

Za{to su onda za ukra{avawe svojih najznamenitijih zadu`bina Lazare-vi}i pozivali slikare Grke? U doba kneza Lazara u ovim severnim delovimanekada{we prostrane dràve nije bilo tradicije, ni umetni~ke, izgleda ~akni ktitorske. On je morao odnekud da pozove zografe, te su ih verovatno wego-vi savetnici potraìli u podru~jima sa kojima su imali stalnih i neposred-nih dodira i gde je bilo vi|enih slikara {kolovanih u uglednim ateqeima. Iwegova supruga je pozvala ìvopisca Grka, ali daleko skromnijih mogu}nosti,mo`da na podsticaj nekog od duhovnika koji su pristizali sa Svete Gore. Ovadela izgleda da nisu zadovoqila istan~ani ukus despota Stefana jer je traìoda se ona prekriju novim slikama koje su opet radili Grci, sa jerejem Makari-jem na ~elu, ali ni one nisu pripadale umetnosti visokih zahteva koja odzvawasa zidova wegove zadu`bine, ~ak se ne bi moglo tvrditi da su mnogo vi{ih do-meta od ìvopisa skupine zografa Teodora {to je radila u Rudenici. S drugestrane, izuzetno daroviti doma}i slikari hrama protovestijara Bogdana nisubili pozvani da ukrase zadu`binu svoga vladara, ve} je despot Stefan potra-ìo gr~ke zografe koji su svakako radili za ktitore iz vi|enih romejskih po-rodica, ako ne i za same Paleologe.


108 Selo Melentija na Rasini pomiwe se kao ba{tina ~elnika Radi~a u poveqi iz1429/30. kojom mu despot \ura| Brankovi} potvr|uje ba{tine koje je imao za vlade despota Ste-fana, up. St. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredwega veka, Beograd 1912, 336.Za pretpostavku da je crkva Radi~eva zadu`bina, A. Deroko, I. Zdravkovi}, Stare crkve kod Le-penca, Melentije i Stala}a, Starinar I (1950) 224; A. Deroko, Monumentalna i dekorativna arhi-tektura u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 1953, 216; G. Tomi}, Crkva Sv. Stevana u Milentiji,Arheolo{ki pregled (=AP) 2 (Beograd 1960) 165–166; ista, Milentija, ELU 3, 467. Za dosada{wa is-traìvawa najstarije istorije manastira v. N. Katani}, Dekorativna kamena plastika moravske{kole, Beograd 1988, 230–233.

109 Za ove ulomke fresaka v. G. Tomi}, Crkva Sv. Stevana u Milentiji, 168; ista, Milen-tija — manastirski kompleks, AP 6 (1964) 136–137; ista, Milentija, 467; D. Milo{evi}, MoravskaSrbija — qudi i dela, 35, sl. 2–3; G. Tomi}, Jedna varijanta u okviru moravske {kole, Moravska{kola, 250; ista, Milentija, op{tina Kraqevo — utvr|eni manastirski kompleks AP 18 (1976)141, 142; ista, Milentija, LEJ 2, 332. U Narodnom muzeju u Beogradu ~uva se sedam ve}ih i pet malihfragmenata zidnih slika. Na dva, jednom sa gorwim delom lica svetiteqa (br. 5297) i drugom salikom Bogorodice (br. 5685), moè se razaznati tretman koji podse}a na poneke slike u Resavi,prvi ima srodnosti sa pojedinim od likova u severnoj pevnici, drugi sa nekima iz Uspewa, alise ne moè tvrditi da su dela ìvopisaca koji su radili za despota Stefana.

Ukoliko su ìvopisci koje su pozivali Lazarevi}i ve}inom bili iz ra-dionica grada svetog Dimitrija, onda bi se i wihovo u~e{}e na ukra{avawuzadu`bina srpskih vladara moglo posmatrati i kao neka vrsta ogledala stawa uSolunu i wegovoj okolini. U te{ka vremena pred prvo osvajawe grada 1387, ka-da su turske ~ete neprestano pretile tim krajevima,110 slikari koji su ulaziliu red darovitijih i obrazovanijih u svom vremenu dolazili su u dolinu Mora-ve da rade za kneza Lazara. Nakon 1403, kada je drugi grad Carstva vra}en Rome-jima, svakako je varo{ obuzeo talas novog poleta i nade, te su podizani i osli-kavani novi hramovi i obnavqani i opravqani oni koje su Turci, po obi~aju, ume|uvremenu prilagodili svojim verskim potrebama i koristili kao xami-je,111 a tada su na sever Balkana odlazili ìvopisci skromnijih mogu}nosti iznawa. Upravo u doba novih kriza, kada su zidine grada svetog Dimitrija opse-dali turski odredi, kada se nisu podizala i ukra{avala ki}ena zdawa, ve} sveulagalo u odbranu a oni koji su mogli napu{tali osiroma{enu varo{, najdaro-vitiji zografi ponovo su po~eli da odlaze u dràvu Lazarevi}a.

Ostvarewa slikara koji su radili za Lazarevi}e treba posmatrati u okvi-ru {ireg balkanskog i isto~nohri{}anskog pejzaà od koga su danas preostalijedino neznatni fragmenti kojima se, uz veliku opreznost, moè sklopiti samonepotpuna slika o raznorodnim estetskim tokovima i zahtevima epohe. Sku~e-na srpska dràva bila je u to vreme prividno udaqena od pretwe s jugoistoka ipredstavqala je jednu od malobrojnih o~uvanih hri{}anskih celina na Balka-nu koje su postepeno potpadale pod vlast Turaka. Ipak, u tim ostrvcima slobo-de i daqe su podizani i ukra{avani hramovi, neretko skromnih razmera iumetni~kih dometa, ali ponekad prili~nih dimenzija i visokih estetskih zah-teva, kao {to upravo svedo~e zadu`bine vladara iz dinastije Lazarevi}a.


110 O te{kom stawu u Solunu i okolini u godinama koje su prethodile 1387. i o prvom pa-du grada pod tursku vlast R. Radi}, Vreme Jovana V Paleologa (1332–1391), Beograd 1993,423–426, 419–431.

111 Podatke o hramovima koji su tokom prve vladavine Osmanlija bili kori{}eni kao xa-mije donosi Simeon Solunski, ali je wegovo izlagawe prili~no uop{teno i broj hramova, izgle-da, preuveli~an, a da su ubrzo po oslobo|ewu grada vra}eni u kult svedo~e bele{ke Igwatija izSmolenska, koji je varo{ posetio 1405. godine, up. D. Balfour, Politico-Historical Works, 42, 113,251–253.

Tatjana Starodubcev

PAINTERS OF THE ENDOWMENTS OF THE LAZAREVI] DYNASTY

Churches erected after the death of the last emperor of the Nemanji} dynastyraise the question of the identity of the painters who worked for the rulers in thenorth of the formerly vast state territory, namely in Ravanica, established by PrinceLazar, in Ljubostinja, the memorial of Princess Milica, and in Resava, raised by Des-pot Stefan.

The Ascension Church in Ravanica was adorned with paintings on three occa-sions, the decoration being finally completed between 1384 and 1387. The domewas decorated by a painter of modest talents, possibly a local craftsman (fig. 1). Inthe second group were masters with apprentices educated in workshops in which theadherence to the classicist ideal was demanded. The artistic treatment of three ofthem is recognizable in the Church of Christ-Sophia, called Old Metropolis, inVoden, today Edessa, painted between 1375 and 1385 (figs. 2–3, 4–5, 6–7). Thethird group comprised only two artists, both of them trained in the workshops thatcherished the classical heritage, who seem to have taken part in the decoration of thecatholicon of the Monastery of Pantocrator on the Mount Athos, painted between1360–1370 (figs. 9–10, 11–12). Judging by the few remaining frescoes in thenarthex, it was embellished by two painters who had a propensity to a somewhatpronounced expressivity (figs. 14–15); it is possible that they joined the guild afterthe completion of the work in Pantocrator Monastery.

The Dormition Church in Ljubostinja was not adorned by one single group ofpainters, either. The dome and pendentives of the naos were decorated first, in theeve of the Battle of Kosovo (1389), whereas the paintings of the church and thenarthex date from the time after the death of the founder, probably between 1406 and1408. For the embellishment of the dome of her church, Princess Milica engaged amoderately gifted painter (fig. 16) who wrote a few inscriptions in Greek; this maybe interpreted as an indication of his Byzantine origin. His work was interrupted andhis paintings were plastered over, and another group of painters created new frescoeson this new layer. The few preserved paintings allow only for a partial identificationof the artistic hands of different painters. It may be assumed with some probabilitythat one whose works are preserved in the southern choir and in the lower zone ofthe naos decorated the whole church with a colleague of his (figs. 17–18). The re-maining frescoes in the lower registers of the narthex do not display any major di-vergences which would point to different hands. They were probably made by thepainter Macarios, who signed his name in the narthex above the lunette of the doorleading into the naos (figs. 19–20). This painter is usually identified with thehomonymous monk, brother of the Metropolitan John, painter from Zrze. Comparingthe frescoes of Ljubostinja with the works of the hieromonk Macarios (figs. 21–24),as well as the letters in their inscriptions (fig. 25), significant differences come to thefore. Besides, the painter of Zrze signed his name in Serbian Church Slavonic, thepainter of Ljubostinja in Greek (fig. 26), and their titles are not identical, either, the


former being a hieromonk, the latter a priest. Therefore it can be assumed thatLjubostinja was decorated by a group of painters lead by the Greek priest Macarios.

The Church of the Holy Trinity in Resava was adorned before its consecrationon the Pentecost of 1418. It was decorated by a group of painters who adjusted theirartistic treatments to one another and worked together and simultaneously all thetime, starting from the dome, so only those whose works can be easily distinguishedare mentioned here. The artistic hands of the most talented painter (fig. 27) and ofthe least talented one (fig. 28) are easily recognizable. Two other painters of thenaos also belong to the gifted and well educated masters (figs. 29, 31). The apse ofthe altar was decorated by two mediocre artists (figs. 33, 34), the pillars by a numberof painters who left it for the more experienced ones to paint some of the figures inlower registers (fig. 35). The few preserved frescoes in the narthex are so damagedthat even their basic characteristics cannot be determined. The closest parallels to theartistic treatment of the painters of Resava can be seen on the severely damaged fres-coes of the Thessaloniki church now dedicated to the Prophet Elijah (figs. 29–30,31–32), which have not been precisely dated yet. This church may have been erectedby one of the members of the Palaeologi family or someone from their close circleafter 1403 and before either the 1412 or the 1416 siege of Thessaloniki. It is proba-ble that at least some of the painters, if not all the members of the guild, decoratedDespot Stefan's church.

The members of the Lazarevi} dynasty attached great importance to their se-pulchral churches being decorated by the artists who belonged to the circles of themost gifted and best educated painters of their time. The rulers of the weakened statecould not erect and decorate numerous endowments, so that it is only for those in-tended to be their mausolea, probably also for the court churches in the capitals, thatthey hired the most eminent artists of that time, mostly from Byzantium, probablyfrom the workshops of the town of St. Demetrius and its surroundings.



Sl. 1. Ravanica, kupola, prorok David, foto RZZSK


Sl. 2. Ravanica, naos, pravednik, foto RZZSK Sl. 3. Voden, Stara mitropolija, pravednik,foto prema E. N. Tsigaridas-y

Sl. 4. Ravanica, naos, Hristos iz Isceqewaslepog, foto RZZSK

Sl. 5. Voden, Stara mitropolija, svetiSilvestar, foto prema E. N. Tsigaridas-y


Sl. 6. Ravanica, naos, jevan|elist Marko,foto RZZSK

Sl. 7. Voden, Stara mitropolija,jevan|elist Matej, foto prema E. N.

Sl. 8. Ravanica, naos, konha apside, foto RZZSK


Sl. 9. Ravanica, naos, sveti Aftonom, foto RZZSK

Sl. 10. Manastir Pantokrator, katolikon, sveti Atanasije Atonski, foto prema E. N. Tsigaridas-y


Sl. 11. Ravanica, naos, sveti \or|e,foto RZZSK

Sl. 12. Manastir Pantokrator, katolikon,sveti \or|e, foto prema E. N. Tsigaridas-y

Sl. 13. Ravanica, naos, sveti Nestor, deo haqine, foto T. Starodubcev


Sl. 14. Ravanica, priprata, Bogorodica sa malim Hristom, foto T. Starodubcev

Sl. 15. Ravanica, priprata, sveti Gerasim Jordanski, foto T. Starodubcev


Sl. 16. Qubostiwa, kupola, prorok Mihej, foto prema S. \uri}u


Sl. 17. Qubostiwa, naos, Isceqewe raslabqenog, foto prema S. \uri}u

Sl. 18. Qubostiwa, naos, arhan|eo Gavrilo, foto prema S. \uri}u


Sl. 19. Qubostiwa, priprata, Peti vaseqenski sabor, foto prema S. \uri}u

Sl. 20. Qubostiwa, priprata, arhijerej iz Petog vaseqenskog sabora, foto prema S. \uri}u


Sl. 21. Qubostiwa, priprata, BogorodicaZastupnica, foto prema S. \uri}u

Sl. 22. Jeromonah Makarije, IkonaBogorodice Pelagonitise iz Zrza, foto

prema G. Suboti}u

Sl. 23. Qubostiwa, priprata, Hristos saportreta kneza Lazara i knegiwe Milice,

foto prema S. \uri}u

Sl. 24. Pripisano jeromonahu Makariju,Ikona Hrista Spasiteqa iz Deisisnog ~ina iz

Zrza, foto prema V. J. \uri}u


Sl. 25. Slova natpisa na delima zografa Makarija (crna jeromonaha Makarija iz Zrza,siva jereja Makarija u Qubostiwi)

Sl. 26. Potpisi slikara Makarija, gore Qubostiwa (prema S. \uri}u),dole Zrze (prema G. Suboti}u)


Sl. 27. Resava, naos, prorok Avakum, foto prema B. Todi}u

Sl. 28. Resava, naos, Isceqewe k}eri Hananejkine, detaq, foto prema B. Todi}u


Sl. 29. Resava, naos, sveti ratnici, foto prema B. Todi}u

Sl. 30. Solun, Sveti Ilija, priprata, sveti monasi, foto prema Ch. Mauropoulou-Tsioumi


Sl. 31. Resava, naos, Parabola i bludnom sinu, foto prema B. Todi}u

Sl. 32. Solun, Sveti Ilija, priprata, Isceqewe mnogih, foto prema T. Papazotos-y


Sl. 33. Resava, naos, an|eo iz Pri~e{}a apostola, foto prema B. Todi}u

Sl. 34. Resava, naos, an|eo iz Pri~e{}a apostola, foto prema B. Todi}u


Sl. 35. Resava, naos, arhan|eo Mihailo, foto prema B. Todi}u

slikari zadu@bina lazarevi]a - · pdf filekrasili pridvorne crkve u kru{evcu i beogradu ni{ta...

Documents