Sogdiyana Tarihine GiriflDR. MATTEO COMPARET‹

Venedik CA’ Foscar› Üniversitesi / ‹talya

TÜRKLER ‹LKÇA⁄157

ogdiyana (klasik kaynaklarda Sougdian˘, So-ugdˆa ve Sougdi˝z), milattan önce 6. as›rdanbafllayarak milattan sonra 10. asra kadar uzanan

ve milattan sonra 5. ve 8. as›rlar aras›nda en parlak dö-nemini yaflayan ve ‹ran kültür ve medeniyetinin geliflti-¤i Orta Asya’n›n tarihi bir bölgesidir. Klasik yazarlaragöre Sogdiyana, Orta Asya’da Amu Derya ya da Oxusnehrinin ötesinde bulunan bölge olan Maverünehir’e da-hildi.

Sogdiyan medeniyeti, bat›da Marginya, kuzeydeHorezmiya ve Cafl (ve K›z›lkum Çölü), do¤uda ise Fer-gana gibi Orta Asya’da oldukça geliflmifl di¤er tarihibölgeler ile s›n›r› bulunan ve güneyde Baktirya-Tokha-ristan’dan Hissar S›rada¤lar› ile ayr›lan, Zerefflan (Yunanyazarlar›n Politímetos -Polutˆmhtoz- dedi¤i, yerel diller-de ise 19. yüzy›la kadar Namik diye bilinen ve Çin kay-naklar›nda Na Mi - - diye adland›r›lan) ve KaflkaDerya nehirlerinin oluflturdu¤u vadi üzerinde geliflmifl-tir.1 Sogdiyana tarihi bölgesi, bu dönemde, Güney Özbe-kistan (Buhara, Semerkant ve Kaflka Derya bölgeleri) veBat› Tacikistan (Hocend Bölgesi’nin güney kesimi) ara-s›nda bölünmüfltür (fiekil 1).

Sogdiyana ekonomisinin temelinde, yayg›n sulamakanallar› sistemi sayesinde, büyük ölçüde toprak iflleme-cili¤i/tar›m bulunmaktayd›: Pamuk ve meyveler gibiürünler, Çin ‹mparatorlu¤u gibi uzak ülkelerin egzotikeflyalar›na olan talebingerektirdi¤i masraflar›karfl›l›yordu. Geneldeasillerin yaflad›¤› Sogdi-yan flehrinin idari k›sm›olan Pencikent’in fiehe-ristan’›n›n ortas›nda bu-lunan bir “zahire ambarl›ev”in arkeolojik kaz›la-r›nda Erkek tar›m tanr›-s›na atfedilen yerel birinanc›n izlerine rastlan-m›flt›r.2

Bu durum, Çin veRoma ile ba¤lant›lar›olan Orta Asya kervan

yollar›n›n geliflti¤i, yani de¤erli mallar›n ticaretinin (vebir ölçüde de üretiminin) neredeyse tamam›n›n, flaflal›malikanelerin bulundu¤u flehir merkezlerinde yaflamay›tercih eden Sogdiyan tacirlerin elinde oldu¤u s›ralardabile devam etti.

Sogdiyana bir merkezi hükümdarl›k olmaktan ziya-de Semerkant’›n3 üstünlü¤ünü tan›yan ba¤›ms›z prens-liklerden oluflan bir konfederasyondu (Yunan kaynakla-r›nda Maracanda -Mar˝canda- fleklinde geçmektedir).

Sogdiyana’n›n tarihi, Avrasya göçerleri ve bunlar›nBüyük Persiya, Makedonya ve Çin içindeki göçleri ileba¤lant›l›d›r. Bu güçler aras›ndaki iliflkiler tarihçiler içinözellikle önemlidir, Sogdiyana’dan bahsedilen bu ülke-lerdeki eski tarihi kaynaklardaki (Avesta’da4 oldu¤u gi-bi) bilgiler Bizans ve Arap yazarlardan elde edilen bilgi-ler kadar önemlidir.

Arkeolojik araflt›rmalar, bölgede yerleflimin tarihöncesi ça¤lardan5 beri oldu¤unu ortaya ç›karmasayd›,Sogdiyana’n›n tarihte yer al›fl› sadece, bu ülkenin Afla-imenid ‹mparatorlu¤u (M.Ö. 559-330) taraf›ndan ilhak›ve iktidar›n› kutlamak için Dayrus’in I (M.Ö. 522-486)tebaas› olan halklara yönelik yaz› ve temsilcileriyle ala-kal› olacakt›. Bisoutun kitabesi, bu aç›dan, kesinlikle eneski belgedir ve tarihi belki de Daryus saltanat›n›n

(M.Ö. 6. yüzy›l) ilk y›lla-r›na kadar dayanmakta-d›r, oysa Persepolis, Nak-fli Rüstem ve Apada-na’n›n (Hepsi de ‹ran’dabulunmaktad›r) KraliyetMezarlar›ndaki kabart-malar daha sonraki dö-nemlere aittir. Susa’da(Bat› ‹ran) bulunan veüzerine yontulmufl olantebaa durumundaki ‹ranhalklar›n›n listesi ve yon-tular›n alt k›sm›nda kim-lerden bahsetti¤i konu-sunda flüpheye mahal b›-

S

fiekil 1- Tarihi Sogd Bölgesi

TÜRKLER ‹LKÇA⁄158

rakmayan hiyerogliflerin bulundu¤u ayakl› Daryus hey-keli ve M.Ö. 500 tarihine dayanan M›s›r’›n Kanal Yaz›t-lar› istisnai kay›t gruplar›n› temsil etmektedir (fiekil 2).6

Eski Yunan ve Latin kaynaklar›nda Sogdiyana’danStrabo, Plutarch, Curtius Rufus, Arrian, Ptolemy veözellikle de bu ülkeden Partlar, Horezmiya ve Aflamenid‹mparatorlu¤un (Tarihçeler, VII. 93) XVI. Satrapy’nde-ki Arya ile birlikte Heredotus bahsetmektedir (fiekil 3).Sogdiyanlar›n komflular› ‹skender’in Xerxes seferine(M.Ö. 486-465) kat›ld›lar. Bildi¤imiz kadar›yla bu itti-fak Pers merkezi otoritesinin haraca ba¤lad›¤› ülkelerleidi, fakat Herodot bu konuda yay ve k›sa baltalardanoluflan savafl ekipmanlar› tasvir etmekle yetinmifltir (Ta-rihçeler, VII 66).

Büyük ‹skender’in çabuklaflt›rmas›yla Aflamenidle-rin çöküflünden sonra (M.Ö. 336-323), Sogdiyana Makedonlara ensert flekilde direnen ve iflgaller-den en fazla ac› çeken Orta Asyabölgelerinden biri haline geldi. Sogdi-yan lideri Spitanemes’i (Sptam˛nhz)boyunduruk alt›na almak ve bu liderle it-tifak kuran göçerleri pasifize etmek ‹sken-der’in tam üç y›l›n› ald›. Pasifize edilmifl nüfus üzerin-de otoritesini güçlendirmek ve bölgede meflru bir hü-kümdar olarak gözükebilmek için ‹skender, sonunda, ye-rel bir flef olan Oxyartes’in (’Oxuarthz) k›z› Roxane(‘Rwx˝nh) ile evlendi.7

‹yi bilindi¤i gibi, ‹skender’in ölümü üze-rine halefleri ‹mparatorlu¤u de¤iflik prens-liklere böldüler: Bu dönemde Sogdiyana,Seleucid Hükümdarl›¤›’n›n (M.Ö.312-65) bir parças›yd›, fakat çok k›sabir süre sonra Seleucid dominyonlu-¤unun do¤u k›sm›n›n ayr›lmas› vePartlar›n ‹ran’› iflgalinin bafllamas›yla birlikte bölünme-siyle (M.Ö. 250) Yunan-Baktiryan Hükümdarl›¤› (M.Ö.250-50) ile iflbirli¤ine girdi.

Bu dönemde, Makedonyal› ‹skender’in ard›ndanbölgede kalanlar Orta Asya’daki egemen s›n›f› teflkil edi-yordu ve bölgede yap›lan kaz›lar›n ispatlad›¤› gibi, ço-¤unlu¤unu Sogdiyanlar›n oluflturdu¤u ve özellikle güç-lü bir flekilde ‹skender’in hakimiyetinden etkilenen Bak-tiryanlar gibi bir çok ‹ran nüfusunu yönetmekteydiler.8Ancak, arkeolojik kan›tlar bulununcaya kadar, bu dö-nem Orta Asya tarihçileri taraf›ndan afl›r› flekilde kar›fl-t›r›lmaktayd›. Gerilimler, önce Seleucus I (M.Ö. 355-281) taraf›ndan k›sa bir süre için iflgal edilen Hindis-tan’›n Maurya ‹mparatorlu¤u (M.Ö. 322-185) ve dahasonra da Menanderlerin (M.Ö. 150-135) sald›rd›¤› Sun-gaslar›n (M.Ö. 185-M.S. 97) da kar›flt›¤› bir savafl duru-munun devam etmesine sebep oldu.

M.Ö. 200 y›l› civar›nda Sogdiyana (ço¤unlukla Bak-tirya’da yo¤unlaflm›fl olan) ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›, fakatdo¤udan gelen göçer iflgallerine karfl› son derece savun-mas›zd›, buna da Mo¤olistan ve Kuzey Çin’de kurulan

Nu ‹mparatorlu¤u ( M.Ö.209-M.S.155) ve afla¤›yukar› K›rg›z ve Kazak steplerine denk düflen Sogdiya-na’n›n do¤usuna do¤ru olan bölgede yerleflmifl bulunanKang Ju Hükümdarl›¤› ( M.Ö. 2. yüzy›l-M.S. 3.yüzy›l) sebep olmaktayd›.9

Çin kaynaklar›na göre, M.Ö. 174 ile 160 tarihleriaras›nda Xiong Nu, Yue Shi’yi ( ) ma¤lup etti vebugünkü Çin’in Ningxia ve Gansu bölgele-rine denk gelen kendi topraklar›ndan ilk önce WuSun’un ( ) (Çin Sincan Uygur Özerk Bölgesi’ndeki

Urumçi ve Hami civar›) topraklar›-na göç etmeye zorlad›, Wu Su da bunlar› daha sonra, Sa-kalar taraf›ndan iflgal edilmifl olan K›rg›zistan’daki ‹li,Cu ve Nar›n nehirleri civar›na sürdü. Bahsi geçen iflgal-ciler, ki bunlar eski Çince kaynaklarda Se ( ) olarak,

Sanskritçede Saka olarak ve Latincede Sacae10 fleklindegeçmektedir, topraklar›n› terk etmeye ve bat›ya

do¤ru göç ederek yeni yerleflim yerleri bulmayazorland›lar. Bu, Orta Asya yerleflik toplumlar›-n› bir girdap gibi yutan, Baktirya’daki son ‹s-kender e¤itmenli¤inin b›rakt›¤› yönetimleriy›kan ve baz› Saka kabilelerinin kendi hüküm-darl›klar›n› kurduklar› Do¤u ‹ran ve Kuzeyba-t› Hindistan’› da yak›ndan ilgilendiren göç sü-recinin bafllang›c›yd›.

‹kinci aflamada, tebaalar›n› Xiong Nu’yakapt›rma endiflesinde olan Wu Sun bat›ya göçetti ve Yue Shi’yi bir kez daha Sogdiyana’yado¤ru göçe zorlad›, bunlar M.Ö. Sogdiyana’ya

ulaflt›lar ve ülkeyi iflgal ettiler. Çin kaynaklar›nagöre, Yu Shi, Kang Ju Hükümdarl›¤› ile savaflt›

ve haraç toplamlar›na son vermek suretiyleSogdiyana topraklar›na girmesinin önünegeçti.

Hun karfl›t› bir ittifak kurmak için YueShi’nin deste¤ini talep eden Bat› Han Hanedan›’ndan( , M.Ö. 206-M.S. 23) Çin ‹mparatoru Wu Di’den( , M.Ö 141-87) bir mesajla birlikte olaylarla dolubir sefere ç›kan Çinli General Zhang Qian ( ) M.Ö.128’de Sogdiyana’ya ulaflt›. Fakat, Yue Shieski düflmanlar›yla yeni bir savafla giriflmeye ilgi göster-medi ve Çin elçisine yard›mda bulunmay› reddetti.Zhang Qian’›n görevi baflar›s›zl›kla sonuçlanmas›na ra¤-men, ileriki dönemlerde Çinlilerin Orta Asya’da geniflle-mesinde afl›r› derecede faydal› olacak olan Bat› Bölgeleri(Xiyu , yani Orta Asya hakk›nda büyük miktardabilgi elde edilmiflti. M.Ö. 1. yüzy›l›n sonlar› ile M.S. 1.yüzy›l›n bafllar› aras›nda, befl klandan Yue Shi grubunuoluflturan biri Baktirya ve Kuzey-Bat› Hindistan’daKuw#^a ‹mparatorlu¤u’nu (M.Ö. 1. yüzy›l-M.S. 3. yüz-y›l) kurdu. Yue Shi’nin orijini bilim adamlar› aras›ndahâlâ bir tart›flma konusudur. ‹mparatorlu¤un kurulmas›ile, yönetimlerindeki halklar›n Helenistik-Roman un-surlarla bezenmifl ‹ran ve Hint kültürlerini de kucakla-m›fl oldular.

Bilim adamlar›n›n ço¤u, son zamanlarda, basit biriflgalden ziyade güçlü bir Kuw#^a’n›n Sogdiyana (Horaz-

fiekil 2- Sogd dönemi duvar resmindeninsan figürü çizimi

TÜRKLER ‹LKÇA⁄159

miya gibi di¤er Orta Aya bölgelerinde oldu¤u gibi) üze-rinde kültürel ve ekonomik nüfuza sahip oldu¤unda;hatta Yue Shi’nin bir bölümünün Buhara vahalar›nda veKaflka Darya Vadisi’nde yeleflmifl olduklar› konusundahemfikirler.11 Muhtemelen, Kuw#^a Sogdiyana ve OrtaAsya’n›n büyük bölümü üzerinde, evlilik ittifaklar› yada Çin ‹mparatorlu¤u’nu bile muaf tutmad›klar› bir tö-re olan baflkentte aç›kça rehineler bulundurmak suretiy-le, bir çeflit Protektorya kurmufltu. M.S. 1. yüzy›ldaKuw#^a, Orta Asya’n›n en büyük güçlerinden biriydi:Hatta Tar›m Havzas›’n› bile egemenlikleri alt›na almay›denemifller, ancak Do¤u Hanlar› ( , M.S. 25-220) ta-raf›ndan yenilgiye u¤rat›lm›fllar ve haraçlar› kesilmifltir.

M.S. 70 y›l›ndan 3. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadarSogdiyana nispeten bir bar›fl dönemi yaflam›flt›r. Kuw#^ahakimiyeti s›ras›nda, Orta Asya’dan geçerek ÇinlilerleRoma ‹mparatorlu¤u’nu birbirine ba¤layan kervan yolu(‹pek Yolu), t›pk› Hindistan ve Sri Lanka’dan ‹ran, M›-s›r, Etyopya (aksum), Güney-Do¤u Asya ve Güney Çin’edo¤rudan ulafl›m sa¤layan deniz yolunun aç›lmas›nda ol-du¤u gibi, ticarette büyük bir geliflme sa¤lam›flt›. Sog-diyana’da ‹pek Yolu’ndan geçen Çinliler taraf›ndan talepedilen lüks eflyalar, atlar,flarap ve silahlar üretil-mekteydi. Sogdiyan ta-cirler M.Ö. 3. yüzy›ldanitibaren ‹pek Yolu bo-yunca faaliyetlerde bu-lunmufllar ve bölgeninsessizli¤e kavuflturulma-s›ndan flüpheye mahalb›rakmaks›z›n büyükyararlar elde etmifllerdir.Büyük bir olas›l›klaKuw#^a Sogdiyanlar›nartan zenginliklerinionaylam›fl ve aynen 6. yüzy›lda Türk Ka¤an›’n›n yapt›¤›gibi bu ticaretten yararlanm›flt›r. Kuw#^a ‹mparatorlar›,Budizm’i hem korumufllar hem de Orta Asya ve UzakDo¤u Asya’da propagandas›n› gelifltirmifllerdir, Çin kay-naklar›nda Sogdiyanlar (Hintliler, Partlar, Yue Shiler,Kuceyanlar ve Hotanl›lar ile birlikte) Budist misyoner-ler ve Tanr›sal ‹mparatorluk’taki çevirmenler aras›ndailk s›rada an›lmaktad›r.12

Helenistik kültürel s›zmalara bir tepki olarak, Sog-diyanlar›n “hakiki” ‹ran kültürü, mimari hariç, bu dö-nemde bütün sanatlar› hâlâ ilkel olarak kalm›fl ise de, ye-ni bir s›çrama yapm›flt›r. Baktiryan paralar›n›n taklitedilmesine dayanan sikke yap›m›na son verilmifl ve uy-gun bir yaz› gelifltirilmifltir (bu yaz›, Aflamenid yöneti-min resmi yaz› dili olarak bölgeye nüfuz etmifl olan Ara-mi alfabesinden uyarlamad›r (fiekil 4). Yavafl yavafl, kil-den yap›lma heykellerin üretimine yeniden bafllanmas›,Helenistik flartlardan uzaklafl›ld›¤›n› ve ‹ran tarz›na dö-nüflü yans›tmaktad›r.13

Kuw#^a’n›n y›k›lmas›, Sasani Hanedan›’n›n (M.S.224-642) ilk iki fiahinflah›’n›n sald›rgan politikalar› yü-

zünden olmufltur. M.S. 260 civar›nda Orta ‹ranca, Part-ça ve Grekçe yaz›lm›fl olan Kabe-i Zerdüflt’teki fiapurI’in (241-272) büyük kitabesinde, Sogdiyana do¤uda Sa-sanilere boyun e¤mifl bölgeler aras›nda görülmektedir.Arkeologlar bu tür iflgallerin çok uzun süreli olmad›¤›-na, ancak, Sasanilerle yak›nlaflman›n özellikle kültürel vesosyal alanda kesinlikle pek çok de¤iflikli¤e sebep oldu-¤una inanmaktad›rlar: ‹ran’da zaten çok yayg›n olan Zo-roastrianl›k, Nasturilik (ve H›ristiyanl›¤›n di¤er flekille-ri) ve Manizm, özellikle Mazdiyan din adamlar›n›n hofl-görüsüz eziyetleri s›ras›nda, Orta Asya’da yeni takipçilerbuldu. Sogdiyana’da bu inançlar, Zoroastrianizm ve Ya-hudilikle bar›fl içinde birlikte yaflarken, 7-9. yüzy›llardabölgede bulunan Çinli seyyahlara göre Budizm’e (birkaçsanat eseri, mesela yukar›da bahse konu olan Pencikentresimlerinde Erkek Tar›m Tanr›s› gibi, gösterilmektedir)zulmedilmekte ve manast›rlar› y›k›lmaktayd›.14 5. yüz-y›l örneklerine dayanarak, pek çok arkeolog ‹ran sanat›-n›n ve paras›n›n Sogdiyana’da son derece yayg›n oldu¤u-na inanmaktad›r.15

4. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, Sogdiyana ve komflubölgeler, yaz›l› kaynaklarda Çionitler ya da Kidaritler

olarak geçen esrarengizgöçerler taraf›ndan iflgaledildi: ilk isim Latin var-say›m›d›r ve büyük olas›-l›kla da bir etnik isimdir,bunlar ayn› zamanda“Kidaritler Hunlard›r” -O’˙noi oi‘Kidarˆtai- bir5. yüzy›l Bizans kayna-¤›nda muktedir Hü-kümdar Kidara’dan türe-tilmifltir (Çince’de Jidu-olo, ). Bunlar›nHunlarla ayn› kifliler ol-

du¤una dair bilgiler Hint ve Ermeni kay›tlar›nda da geç-mektedir.16

Kidaritler, Sasani ‹mparatorlu¤u’nun do¤u s›n›r›ndave Gandhara, Keflmir ve bir k›sm›n› iflgal ettikleri Pen-cap’›n da dahil oldu¤u Hindistan’daki Gupta ‹mparator-lu¤u için ciddi bir dehflet sergilediler (320-500), kendi-lerini Kuw#^a’nin varisleri olarak görüyorlard›.

fiapur II. (309-379) sald›r›lar›n› s›n›rlamak, Bizans-l›lara karfl› savaflmak ve fakat kesinlikle Orta Asya’n›nuçsuz bucaks›z bölgelerinde Kidarit üstünlü¤ünü tan›-mak üzere Kidaritlerin hükümdar› Grumbates ile bir it-tifak kurdu.17

Arkeolojik araflt›rmalara göre, Kidaritlerin (dahado¤rusu Hun)18 Sogdiyana’y› iflgali, yerel nüfus için ta-mir edilmesi imkans›z sonuçlar do¤urdu¤u halde, birçok yerleflim yerinin yak›p y›k›lmas›na denk gelmekte-dir. Muhtemelen bölgede bir çeflit Sasani kontrolü oldu-¤undan, 5. yüzy›l Sogdiyanas›’nda herhangi bir Çinoit-Kidarit faaliyeti19görülmemektedir.

Hindistan’daki Guptalar›n ve Baktirya’daki Sasani-lerin karfl› sald›r›lar› sonucu Kidaritlerin gücü zay›flad›

fiekil 3- Makedonyal› ‹skender zaman›nda Sogdiana

TÜRKLER ‹LKÇA⁄160

ve 5. yüzy›l›n ortalar›nda yerlerini, Orta Asya steplerin-den güçlü ama ilkel yeni bir göçer halk olan ve gücünündoru¤undayken s›n›rlar›n› Tar›m Havzas› vahalar›ndan‹ran’a ve Kuzey Hindistan’a kadar geniflleten bir impa-ratorluk kuran Beyaz Hunlar ya da Heftalitler (Yunanca-da’Ejtalitai, Çincede Yida -Yeda fleklinde de yaz›l›r

- Süryanice, Orta Farsça, Farsça, ‹branice ve Arap-ça kaynaklarda bilinmektedir, ancakErmeni tarihçiler bunlar› Kidaritlerleayn› isimle adland›rmaktad›rlar:

K’u{an) ald›. Baktirya veSogdiyana’y› iflgal eden di¤er yabanc›iflgalciler gibi, orijinal etnik grubu bi-linmeyen Heftalitler de ‹pek Yolu bo-yunca ticareti kontrol eden, iflgal ettik-leri yerleflik toplumlara hakim olan‹ran kültürünü benimsediler.

Bizans ve Arap kaynaklar›na göre,Sogdiyana’n›n yolu Heftalitlere, muh-temelen Merv civar›nda savafl meyda-n›nda ölen Sasani ‹mparatoru Piruz’un(459-484) a¤›r yenilgisinden sonraaç›lm›flt›r, ancak gerçek iflgalin 509 ci-var›nda bafllad›¤› düflünülmektedir.Çince kaynaklar, Sogdiyanlar ile Hef-talit saray› aras›nda arac›lar›n oynad›¤›rolü ve daha sonra Sogdiyan yaz›s›n›nbenimsenmesini aç›kça teyit etmekte-dir.20

M.S. 563 ve 568 y›llar› aras›ndabir Sasani-Türk ittifak› Heftalit Hükümdarl›¤›’na sonverdi ve hükümdarl›k galipler taraf›ndan ikiye bölündü.Jüstinyen’in (527-565) bafl düflman› ve “Sasani alt›n ça-¤›”n›n bafllat›c›s› Hüsrev I. Anuflirevan (531-579) tara-f›ndan yönetilen ‹ranl›lar, Baktirya ve Hindistan toprak-lar›n› ald›lar; Bat› Türkleri ise Sogdiyana ve Fergana’y›da kapsayacak flekilde Maverünnehir’i ele geçirdiler (fie-kil 5).

Mançurya’dan (Bugünkü Kuzeydo¤u Çin) HazarDenizi’ne kadar uzanan devasa bir co¤rafyan›n yönetici-leri olan göçer orijinli bir Altay nüfusu olan Türkler, Çinkaynaklar›nda Tu Jue ( ), fleklinde kay›tlara geçmifl-tir. 552 y›l› civar›nda Türk dominyonu iki parçaya bö-lünmüfltür: Mo¤olistan’daki Do¤u Türk ‹mparatorlu¤u(552-630) Çin medeniyetinin asimilasyonuna aç›k ol-mufltur ve gerçek göçer kültürünün savunucusu olanMaverünnehir’deki Bat› Türk ‹mparatorlu¤u (552-657).

Ka¤an›n korumas› alt›nda bulunan ‹pek Yolu bo-yunca ticaret kolonileri sistemi sayesinde Sogdiyan var-l›¤›n›n hem Bat›, hem de Do¤u Türk ‹mparatorlu¤u’ndamevcudiyeti ispatlanm›flt›r. Her iki Türk ‹mparatorlu-¤u’nda da Sogdiyanlar dan›flman, dini otorite ve özellik-le de asker olarak önemli roller oynam›fllard›r.21

Pratikte, Sogdiyana merkezi emperyal otoritedenba¤›ms›zd›, ancak bu tarihten itibaren Orta Asya’dakiTürklefltirme süreci amans›z bir hal alm›fl ve Sogdiyanflehirlerinin flefleri para bas›m›n› Türk isimleri alt›ndasürdürmüfllerdir.22

Heftalitlerin yenilgisinden sonra, Sogdiyanlar ‹ran veBizans ile düzenli bir ticari iliflki kurmak için Bat› Türk-lerinin Ka¤an› olan ‹stemi’ye (552-576) bask› yapm›fllar,ancak Sogdiyan-Türk misyonu Husrev’in ajanlar› tara-f›ndan engellenmifl, tacirler Sasani topraklar›ndan uzakkalmaya zorlanm›flt›r. Bu dönemde, asl›nda, ‹ranl›lar birtaraftan ‹pek Yolu boyunca Sogdiyan-Türk gücünü s›-

n›rland›rmaya gayret ederken, öte yan-dan kendileri Do¤u’da Hindistan veSri Lanka’dan gelen de¤erli eflyalar›ndeniz yoluyla ticaretini kontrol etmek-teydi ve Do¤u Afrika’da AksumilerHükümdarl›¤›’n› (M.S. 1-7. yüzy›l)ma¤lup edip, 570 y›l›nda Yemen’i ifl-gal ederek23 Bizans’›n bütün lüks eflyave Do¤u’nun baharatlar›na olan talep-lerini sadece kendileri sa¤lamaya çal›fl-m›fllard›r.

Bu tür bir önleme ilk Türk tepki-si, daha önce ‹ran’›n müttefikleri tara-f›ndan kazan›lm›fl olan Hindistan top-raklar›n› iflgal ederek, Sasanilere karfl›Bizans deste¤ini teminat alt›na almakolmufltur. Bat› Türkleri, Bizans ‹mpa-ratorlu¤u’na yollamak üzere en uygundiplomatlar›n Sogdiyanlar oldu¤unudüflünmekteydi. Asl›nda, 567-568 y›l-lar›nda Maniakh ad›nda bir Sogdiyanseyyah taraf›ndan liderli¤i yap›lan bir

elçilik heyeti, büyük olas›l›kla, Rus arkeologlar›n yol üc-reti olarak de¤erli ipek kumafllar›n kullan›ld›¤›na dairbulgular› ortaya ç›kard›¤› Kafkaslar üzerinden geçerekKonstantinapol’e ulaflt›.24 Yine de, Sogdiyanlar›n bu ta-rihten önce de Konstantinapol’de bulunmalar› ve 552’deJüstinyan döneminde ipek üretiminin s›rlar›n›n Bizans-lara aç›klanmas›nda rol alm›fl olmalar› büyük bir olas›-l›kt›r. Bu bilgiler, kaçak ipek böceklerinin as›l vatan›n›Sogdiyana ile ayn› bölge olarak tan›mlanabilecek Serin-da (Shrˆnda) fleklinde adland›ran Procopius taraf›ndanverilmektedir.25

Maniakh’›n misyonu yeni aç›lan, Harezm, KuzeyHazar Denizi, Kafkaslar ve Sogdiyan varl›¤› ile ba¤lant›-l› oldu¤u görülen Sugdaya flehri (önceleri Sughd#k or Sol-daia olarak bilinmekteydi) K›r›m üzerinden geçen ve ha-la tam olarak araflt›r›lmam›fl olan bir ‹pek Yolu kolu(“Kürk Yolu”) üzerinde Sogdiyan trafi¤inin geliflmesi aç›-s›ndan bir baflar›d›r.26 Güney Ukrayna ve Kuzey Kafkas-lar’daki Hazarlar›n 567-571 y›llar›nda Bat› Türkleri tara-f›ndan kontrol alt›na al›nmas›, Bizanslarla olan iliflkileri-ni kolaylaflt›rm›fl ve iki imparatorlu¤u do¤rudan temasageçirmifltir. Bu dönemden itibaren, Bizans-Sogdiyan ilifl-kileri afl›r› derecede iyi, ancak karfl›l›kl› sanat27 ve parabas›m›28 al›flveriflleri gibi kültürel alanla k›s›tl› kalm›fl veaskeri iflbirli¤i boyutuna hiçbir zaman ulaflmam›flt›r.

Tang ‹mparatorlu¤u’nun ( , 618-906) yükselmesive Çin’de ekonomik, politik istikrar›n sa¤lanmas›yla

fiekil 4- Sogd, Uygur ve Arami Alfabeleri

Türkler düflüfle geçmifllerdir. Enerjik ‹mparator TaiZong ( , 626-649) Do¤u Türklerini ma¤lup ederek,topraklar›n›n kontrolünü ele geçirmifl ve kendilerini deÇin ordusuna katarak Bat› Türklerine karfl› savaflta kul-lanm›flt›r. “Barbarlar› barbarlara karfl›” kullanma sana-t›nda son derece mahir olan Çinliler 659 civar›nda Ma-veraünnehir’i iflgal ettiler ve 661’de tüm Bat› Türk top-raklar› Tang yönetiminin alt›na girdi.

650 ve 675 y›llar› aras›nda Sodiyana Tang egemenli-¤ini tan›d›, fakat boyunduruk yerel fleflerin (ik◊sid) Çinpatronaj›29 alt›nda görevlendirilmesine ve Emperyal sara-ya haraç ödemeye, tanr›sal imparatorlu¤un yönetici s›n›-f›na büyük sayg› göstermeye ve sanayileflmifl Sogdiyan ta-cirlerin büyük miktarda ihracat›na indirgendi.

Sogdiyan para sistemi de merkezinde kare bir delikbulunan Çin modelleri lehine de¤iflti. Bu sikkelerinüzerinde zaman zaman Çince karakterlere de rastlan-maktad›r.30

Bat› Hanlardan Tanglara kadar geleneksel Çin y›l-l›klar›nda, Suli dönemi , Xiuli , Suyi , Shu-yao ve 5-6. yüzy›ldan itibaren de Sute dönemine

(eski telafuzu *Siwok-d’ ∂k) göre Sogdiyana çok iyitasvir edilen bir bölgeydi.

Han ‹mparatorlu¤u’nun çözülmesinden sonra, Çin,küçük iktidarlar aras›ndaki sürgit savafl durumu ile belir-ginleflen bir tarihi kar-mafla dönemine girdi vebüyük bir gelene¤in mi-rasç›s› olmas›na ra¤menbirleflik bir merkezi dev-let oluflturamad› ve Çintopraklar›na yerleflen veburalarda gerçek “bar-bar” hanedanlar› kurangöçer istilac›lar›n dehfle-tiyle karfl› karfl›ya kald›.Kuzey Çin, birinci Türk-ler imparatorlu¤ununkaderini paylaflan KuzeyWei ( , 386-534) bir Xianbei hanedan› alt›ndabirli¤ini sa¤lad›: Bir seri iç huzursuzluktan sonra ikiyebölündü, Do¤u Wei’nin ( , 534-550) yerini ÇinliKuzey Qi ( , 550-577) ald› ve daha barbar olan Bat›Wei ( , 535-557) di¤er bir Xianbei hanedan› olanKuzey Zhou ( , 557-581) taraf›ndan y›k›ld›. Bütünbu hanedanlar›n Türklerle iyi iliflkileri, hatta evlili¤e da-yal› ittifaklar› vard›, Sogdiyan göçmenler ve Sogdiya-na’n›n kendisi ola¤an haraç sistemi arac›l›¤›yla imparato-run saray›na sunuldu. Sogdiyan yaz›s›n›n geçmifli M.S.313’e31 dayanan ünlü Sogdiyan eski harflerinin kan›tlar›tamamen Çince içeri¤iyle bulunmufltur.

Barbar hanedanlar›n yönetiminde özel bir özgürlükalan› tan›nan Sogdiyanlar, özellikle ‹ran repertuar›ndanal›nan ve zengin unsurlarla bezenmifl Buda heykellerininyap›m› olmak üzere, sanat alan›nda belirli bir nüfuza sa-hiplerdi.32 Arkeolojik bulgular Sogdiyanlar›n kendi din-lerini izlemeyi ve (Çin topraklar›nda yayg›n bir uygula-

ma olan defin iflleminin benimsendi¤ine dair izler ol-makla birlikte) kendi dini cenaze merasimlerini (cesediortaya koymak suretiyle hayvanlar taraf›ndan etlerinintemizlenmesini sa¤layarak kemikleri özel bir sand›kta yada astodan içinde korumaktayd›lar) yapmay› sürdürdük-lerini aç›kça göstermektedir.33

Çin’in Suiler yönetiminde birleflmesi Sogdiyanlariçin önemli bir de¤ifliklik yaratmad›, aksine, prestijleridaha da yükseldi ve 605’te He Chou isimli bir Sogdiyanbizzat imparator taraf›ndan de¤erli ipeklerin ve Çin sa-ray›nda çok moda olan “bat› tarz›”na uygun mimari de-korasyonda kullan›lan çinilerin üretiminin yap›ld›¤› çoközel bir atelyenin bafl›na getirildi.34

Tang döneminin bafllang›c›nda, Bat› Bölgelerininegzotik eflyalar›na ‹mparatorluk saray›ndan büyük talepvard›. Bu tür ürünler flunlar› kapsamaktayd›: Meyveler,sebzeler, hayvanlar, metal eflyalar, tekstil ve çanak çöm-lek özel talepler aras›ndayd›.35 Sogdiyan lüks mallar› Bi-zans ‹mparatorlu¤u, Tar›m Havzas› Vaha fiehirleri veMo¤olistan’a ilaveten Kore, Japonya, Tibet ile Tanr›sal‹mparatorluk ile ba¤lant›s› olan di¤er ülkelere, hattaHindistan, Sri Lanka ve Güney Do¤u Asya ülkeleri ileGüney Çin limanlar›n› birbirine ba¤layan sözde “Deniz‹pek Yolu” boyunca bulunan yerlere ulaflmaktayd›.36

Çin saray›, komflu ülkelerin hükümdarlar›na diplo-matik hediye olarak ver-mek için bu tür eflyalar›bulundurmaktayd›, ki bukomflu hükümdarlar›ntürbelerinde kaz› sonucuilk bak›flta ‹ran tarz›n›ça¤r›flt›ran, Sasanilere aitoldu¤u zannedilen ancakdaha iyi incelendi¤indeSogdiyan oldu¤u anlafl›-lan kumafllar, cam ve me-tal eflyalar a盤a ç›kar›l-m›flt›r.37

Barbar olmaktan zi-yade ‹ranl› olan hu tacirlerinde s›k s›k rastlanan bu dö-neme ait Çince hikayelerin garip figürleri aras›ndan ba-z›lar› baz› kumafllar›na ifllenmesinde kullan›lm›flt›r, me-sela barbar hükümdar› karakterize eden bir lider deveyisembolize eden hu wang karakterleri ile dekore edi-len bir kumafl.38 Ayr›ca, Tang cenaze sanat›nda (esas ola-rak çanak/çömlekçilik ve boyamada) ‹ranl›lar›n temsil-leri önemli bir role sahiptir. Çinliler Sogdiyan müzi¤inive dans›n› çok takdir etmekte ve Orta Asya’dan ya da‹ran’dan getirdikleri polo oyununu benimsemekteydi-ler. Asl›nda, Çin’deki ‹ranl› say›s› önemli miktardayd›ve 642’de Sasaniler Arap iflgaline u¤ray›nca bu rakamdaha da artt›. Tang ‹mparatoru, 621 civar›nda Çin’inbaflkentinde bir Zoroastrian tap›na¤› infla edilmesineizin verdi. ‹mparator, Piruz’u (Çincede Bilusi ,son Sasani hükümdar› Yezdigerd III’ün-630-651- o¤lu)kardeflçe kabul etti ve hatta ‹ran’› yeniden ele geçirebil-mesi için ona bir ordu ayarlad› (ama somut bir neticeyeulaflamad›).39

TÜRKLER ‹LKÇA⁄161

fiekil 5- M.S. 600-700 y›llar› aras›nda Sogd ticaret yollar›

TÜRKLER ‹LKÇA⁄162

Yani, sadece Çin’deki ‹ranl›lar›n kendileri de¤il,bunlar›n iflleri, Zoroastrianizme ilaveten Budizm, Nas-turilik ve Manizm gibi dinleri de koruma alt›na al›nd›.40

Mallar› ve Budizm aç›s›ndan özellikle yabanc›lar için enparlak/favori dönem, Çin tarihinin gelece¤i için önemlisonuçlara sebep olan Kraliçe Wu Zetian’›n (684-705) dönemidir.

Tang yönetimi alt›nda, Sogdiyana flaflaan›n zirvesin-deydi. Afrasyab (eski Semerkant), Varakhsa (Buhara’dançok uzak olmayan bir yer) ve Pencikent’te (Bat› Tacikis-tan’da, Semerkant’a yaklafl›k 55 kilometre) ortaya ç›kar›-lan resimler, asiller gibi giyinmifl ve silah kuflanm›fl olanve yerel destanlarda, klasiklerde oldu¤u kadar Hint hi-kayelerine esin kayna¤› ve resimlerin müflterisi olan zen-gin tacirlerin yaflam tarz›n› göstermektedir.41 Sogdiyandili, Orta Asya’n›n bütün kolonilerine yay›larak, ‹pekYolu boyunca bir ortak ticaret dili -lingua franca- halinegeldi, ayr›ca Sogdiyanca bir kaç dinin bölgede yay›lma-s›nda da önemli bir rol oynad›.Ancak, bu durum uzun sürme-di. Asl›nda, 7. yüzy›l›n ikinciyar›s›nda Emevi Hanedan›(661-750) yönetimindeki Arapordular›n›n h›zla ilerlemeleriyüzünden Orta Asya’n›n kültü-rel-siyasi yap›s›n› köklü flekildede¤ifltirecek bir dizi olay cere-yan etti.

Hâlâ bir Tang protektorya-s› olarak düflünülen Sogdiyana,673-676 y›llar› aras›nda (hattadaha erken bir dönemde)42

Araplar›n bölgeye gelmesindenve Horasan Valisi Utayba ibn-Müslim al-Behili taraf›ndan706-715 y›llar› aras›nda tamamen iflgal edilmesindenbüyük zarar gördü. Bofluna Çin müdahalesini bekleyenyerel prensler aras›ndaki ayr›l›k, Araplar›n bölgeyi iflga-lini kolaylaflt›rd›. Asl›nda Çin de, Türgifllerin konfede-rasyonu alt›nda 699’da Bat› Türk ‹mparatorlu¤u’nu kur-mufl olan Türk kabileleri ve bu kabilelerle ittifak yapanTibetlilerin (630-846) aç›kça iflgaline u¤ram›flt›.

Transoxiana’n›n (ya da Müslüman fatihlerin söyledi-¤i isimle Maveraünnehir diye bilinen ve ayn› zamandada Sogdiyana yaz›s› Sughd, Soghd ya da GkäO, GpO, GpWfleklinde geçmektedir) Araplar taraf›ndan iflgali ile karfl›karfl›ya kalan yerel halk, 707 y›l›nda ‹kinci Do¤u Türk‹mparatorlu¤u’nun (684-734) ordular›n› acilen yard›maça¤›rd›lar (bu muhtemelen 701’de de olabilir), bu ordudaha sonra 712’de Bilge Ka¤an’›n (716-734) kardefli KülTegin’in (Köl-tigin) (Prens Kül, 731’de öldü) komutas›-na girdi. Türklerin bu müdahalesi önemli oranda baflar›sa¤lad›ysa da Emevilerin Sogdiyana’daki durumunu de-¤ifltiremedi. Ne Türgifl lideri Su Lu’nun 724’teki müda-halesi, ne de “Sogdiyana Hükümdar›, Semerkant lordu”Devastik’in 722’de liderli¤ini yapt›¤› isyan durumu de-¤ifltirmedi, isyan Araplar taraf›ndan fliddetli bir flekilde

bast›r›ld›. 728’de patlak veren ve Türgifller ile Tibetliler(Krallar› Khri lde gtsug brtsan, 712-755 y›llar› aras›ndabir Semerkant prensesi ile evlendi) taraf›ndan destekle-nen bir baflka isyan Sogdiyana’daki Arap dominyonlar›-n› aralar›nda Semerkant’›n da bulundu¤u birkaç müs-tahkem mevki ile s›n›rland›rd›. Daha sonra, 734 y›l›nda,El-Haris ibn-Süreye el-Mücàfli, Su Lu ve di¤er yerel flef-lerle merkezi Emevi otoritesine karfl› savaflmak üzere it-tifak kurdu¤unda bu sefer kabilelerin kendi aralar›ndabir isyan patlak verdi. Bu tür sars›c› olaylar serisinin so-nucu olarak Sogdiyanlar›n göçü bafllad›.43

Kutayba’n›n Halife Süleyman’a (715-717) karfl› is-yan›ndan ve akabinde fiam’da öldürülmesinden sonra(Sogdiyan muhaf›zlar taraf›ndan korunmaktayd›), Sogdi-yana, yerel ihflids ile iflbirli¤i yapan Arap yönetici Nawribn-Sayy#r al-Kin#nO taraf›ndan 739 y›l›nda huzura ka-vuflturuldu, göç eden Sogdiyanlar›n geri dönüflü teflvikedilirken, al-Haris isyan› 744 y›l›nda son buldu.

Bu k›sa sakin dönem Ebu-Müslim el-Horasani’nin 747-749 y›llar› aras›ndaki isyan› veAbbasi Hanedan›’n›n (750-1258) iktidara gelmesindensonra bafllayan bölgenin Müslü-manlaflt›r›lmas› ile kesintiyeu¤rad›. 750 y›l›ndan bafllaya-rak, asl›nda, halk›n tedricen ‹s-lam’a geçifli ile birlikte yerel di-ni an›tlar ve evlerdeki resimleryok edilmeye bafllanm›flt›.

751’de, Araplar ÇinlileriTalas’ta (Bat› K›rg›zistan) ma¤-lup etti ve Orta Asya’da iflgalettikleri topraklardan çekilme-ye zorlad› (sistemli bir flekilde

Tibetliler taraf›ndan al›nd›) ve gelecekte Sogdiyana’yayönelecek muhtemel Tang müdahalerini engelledi. TalasSavafl›’ndan sonrad›r ki, Semerkant’taki baz› Çinli esirlerka¤›t yapma tekniklerini ‹slam dünyas›na ö¤retti. Abba-si hakimiyeti s›ras›nda, Orta Asya bölgeleri bir çok kezisyan etti, ancak Araplar do¤uya yönelen eflyalar›n önü-ne bir çeflit engel koymufl gibi görünse bile,44 Tar›mHavzas›, Dunhuang ( ) ve Çin’deki Sogdiyan yerle-flimciler için ciddi sonuçlar do¤uracak bir düflüfl yaflan-mad›.45

8. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, s›ras›yla Çin’in güney vekuzey s›n›rlar›nda Tibetliler ve Uygurlar›n artan gücü veSogdiyan-Türk Generali Rokhsan’›n (Çin y›ll›klar›ndaAn Luflan olarak geçmektedir) büyük isyan› yüzündenTang Hanedan› 755-756 y›llar›nda bir kriz dönemiylakarfl› karfl›ya kald›.

‹kinci Do¤u Türk ‹mparatorlu¤u’nun çöküflündensonra Uygur Türkleri, Yaylakar Hanedan› liderli¤indeMo¤olistan’da kendi Ka¤anl›klar›n› (744-840) kurdularve Tanr›sal Krall›k için rahats›z edici bir komflu oldular.Ancak, Halife’nin güçlü Tibetlilere karfl› Çin ‹mparato-runa destek olsun diye Arap ordular›n› gönderdi¤i s›ra-

Sogd dönemi duvar resmi

TÜRKLER ‹LKÇA⁄163

da, Çinliler An Luflan isyan›nda Uygurlardan da yard›mistediler. Bögü Ka¤an (Muyu, 759-779), 762-763 y›lla-r›nda, An Luflan isyan›n›n yaratt›¤› düzensizlik ve Çinbaflkenti Chang’an’›n 763 y›l›nda Tibetliler taraf›ndaniflgali s›ras›nda Tang Hanedan›’n›n devam›n› güvenceyealmak için Çin’de bulunurken baz› Sogdiyan rahiplerinetkisiyle Maniheizm’i kabul etti ve bu dini Ka¤anl›¤›nyönetici s›n›f›n›n dini olarak ilan etti. Onun ölümündensonra yeniden Uygurlar aras›nda etkin olmaya bafllad›k-lar› Adiz kabilesinden Huaixi’nin saltanat›na kadarçok ciddi bir zulüm dönemi yaflad›lar. 806’da, baz› Ma-ni rahipler Çin saray›na gönderilen bir Uygur diploma-tik misyonuna ilk kez dahil edildiler.

Uygur Ka¤anl›¤› var oldu¤u sürece Tibetlilere vebaflta K›rg›zlar46 olmak üzere Türk kabilelerine karfl› sa-vaflmak zorunda kald› ve nihayet 840 y›l›nda yok edildi,geride kalanlar› ise güneye yaniDunhuang ve Tar›m Havzas›çevresindeki bölgeye göç etmeyezorland›, burada s›ras›yla Gan-su’da Shazhou Uygur Hüküm-darl›¤›’n› (850-1028) ve Sin-can’da Koco Uygur Hükümdar-l›¤›n› kurdular. Bugün Uygurlarhâlâ buralarda nüfusun ço¤unlu-¤unu oluflturmaktad›rlar.

Bu dönemde, özellikle KocoHükümdarl›¤›’ndaki Sogdiyankültürünün etkisi çok güçlüydüve muhtemelen Sogdiyan sanat-ç›lar, Koco (Çincede Gaoçang

) flehri y›k›nt›lar›nda bulu-nan Manist ilisturasyonlu el yaz-mas› parçalar›n boyanmas›ndagörev alm›fllard›r,47 oysa Murtuq ve Bazaklik’teki (9-12.yüzy›l) Budist ve Maniheist duvar resimleri farkl› birtarz› sergilemekteler ve özellikle ‹ranl› tacirlerin takliteserlerinde Çin’den güçlü bir flekilde etkilenmifllerdir(fiekil 6). Uygur alfabesi Sogdiyan alfabesini model ola-rak alm›fl ve bunu daha sonra (yeniden uyarlad›ktansonra) Mo¤ollara ve Mançulara iletmifltir, bugünÇin’deki Mançular hala bu yaz› formunu kullanmakta-d›rlar (fiekil 4).

An Luflan isyan›ndan sonra Tang saray›n›n Sogdi-yanlara karfl› tavr› radikal bir flekilde de¤iflti. Bakan LiMi (722-789) Chang’an’a yerleflmifl olan yabanc›-lara, özellikle de ‹ranl›lar ve Sogdiyanlara uygulananimtiyazlar› k›s›tlamak için bir dizi ferman yay›nlad›48

ve ‹ranl›-Türk tüccarlara zarar vererek Çinli tacirleridesteklemek için ciddi önlemler al›nd›.49 M.S. 843-45y›llar›nda Çin’deki yabanc› dinlere karfl› aç›k bir zulümbafllad›, rahipler, din adamlar› mallar›ndan mahrum b›-rak›ld› ve seküler yaflama dönmeye zorland›lar. Sogdi-yanlar›n çöküflü 878-879 y›llar›ndaki bir isyan s›ras›n-da, yani önemli say›da Müslüman, Yahudi, H›ristiyanve Zoroastrian’›n Canton’da katledildi¤i s›rada zirveyeç›kt›.

Bu tür y›k›c› olaylara ra¤men Çin’deki ve daha uzunbir dönem olmak üzere Dunhuan ve yukar›da bahsedil-di¤i gibi Tar›m Havzas›’ndaki Sogdiyan topluluklar ha-yatlar›n› sürdürmeyi baflard›. Sogdiyana’n›n Hint alt k›-tas› ile olan iliflkileri hala iyi bir flekilde araflt›r›lmad›,ama biz bu iliflkiler hakk›nda özellikle de 8. ve 9. yüz-y›llarda Tibet ve Amdo (bugünkü Qinghai Çin Bölgesi

) ile olan ticari iliflkileri hakk›nda oldukça çok fleybiliyoruz.50

8. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Sogdiyana’da pek çok(dini olanlar› da olmak kayd›yla) isyan patlak verdi,steplerdeki Türklerin d›fl müdahalesine ra¤men, Abbasi-ler bölgenin kontrolünü ellerinde tutmay› baflard›lar.793-795 y›llar›nda Araplar hakimiyetlerini Tacik flehriHokant civar›nda bulunan ve Sogdiyan kültürünün ege-men oldu¤u Ustrusana’ya genifllettiler. Maveraünne-

hir’de büyük çapl› bir isyana li-derlik eden Na¡r ibn-Sayy#r’›ntorunu Rafi’ ibn-Layth 806 ve809 y›llar› aras›nda isyan etti. Buisyana çabucak Türk ve Tibet or-dular› da kat›ld›, ancak AbbasiSaray› ile uzlafl›larak isyan sonaerdirildi.

9. yüzy›lda Bat› Orta As-ya’da güçlü bir ‹slami hanedanolan Samano¤ullar› (819-1005)yükselifle geçti. Samano¤ullar›soy olarak Baktirya’dan (o za-manlar Tokharistan diye bilin-mekteydi), ispat edilmemeklebirlikte muhtemelen Sasani so-yundan, gelen bir ‹ranl› aile idi.Üyeleri bafllang›çta Sogdiya-

na’n›n yöneticili¤ine atanm›fl ve buradan hakimiyetleri-ni geniflçe bir co¤rafyaya yaym›fllard›, pratikte Abbasi-lerden ba¤›ms›zlard›.

Samano¤ullar› Dönemi Sogdiyana için bir çeflit Rö-nesans idi ve Orta Asya’n›n bu k›sm›n›n tamam› haki-miyetleri alt›na girdi. Emirlikte ve ülke d›fl›nda özellik-le Sogdiyan kumafl›na büyük bir talep vard›. Bu kumafl‹slam kaynaklar›nda, muhtemelen siql#ÄÑn or siql#Ä diyebilinen bir di¤er de¤erli ürünle de tan›nan Buhara ya-k›nlar›ndaki Zandana köyünden ald›¤› isimle Zandaniad›yla geçmekteydi. Bilim adamlar› zandani¤O’nin tabi-at› ve ikonografyas› hakk›nda hemfikir olmamakla bir-likte, Bat› Avrupa’da, Dunhuang ve Tibet’te bulunanipeklere bak›ld›¤›nda bunlar›n ortak bir kanuna göresüslendi¤ini ve bir vakada da kumafl›n arka yüzündeSogdiyan yaz›s› bulunmas›na ra¤men, bu tür mallar›nSogdiyan resimlerinde yer almad›¤›n› görürüz.51 Mevcutaraflt›rmalar›n durumuna bak›ld›¤›nda bu gruptaki ku-mafllar daha fazla araflt›rmay› gerektirmekle birlikte, bukumafllarda Bizans motiflerinin kullan›lmas› ve bunakarfl›l›k Konstantinapol’ün ipek üretimini etkilemesi Sa-mano¤ullar› kontrolündeki Orta Asya ile Bizans aras›n-da sürekli bir ticari al›flveriflin oldu¤u gerçe¤ini do¤ru-

fiekil 6- Sasani etkisinde Sogd dönemi duvar resmi çizimi

TÜRKLER ‹LKÇA⁄164

lamaktad›r.52 893 y›l›ndaEmir ‹smail (892-907)hâlâ bir Zoroastrianinançl› olan Ustrusa-na’n›n (af{On) hükümda-r›n› öldürttü, topraklar›-n› ilhak eti ve halk›n› ‹s-lama geçmeye zorlad›.Daha sonra da ‹slam’›nyayg›n bir flekilde yaflan-mad›¤› ve al-K#{EarO’ye göre hâlâ Sogdiyancan›n konu-fluldu¤u Karluk Türklerinin muhkem bölgesi Talas’a sal-d›rd›. Samano¤ullar› Dönemi’nde, Do¤u ‹ran lehçesininson temsilcilerinden biri olan bu dilin yerini yeni ‹rancaalmaya bafllad›. Sogdiyanlar için di¤er bir dehflet de Ma-veraünnehir’in Türklefltirilmesiydi, özellikle de Samano-¤ullar›n›n yenilgiye u¤ramas› ve Emirli¤in 1001’de Kar-luklar›n hanedan ailesi (Sogdiyana da dahil olmak üzerekuzey bölgelerini alan Karahanl›lar) ve Gazneliler (güneyk›sm›n› ald›lar) aras›nda bölünmesinden sonra. S›n›r çiz-gisi Amu Derya olarak kararlaflt›r›ld› fakat, tam olarakSasani-Türk ittifak›n›n oldu¤u dönemde iki güç birbirle-riyle savaflmaya bafllad›lar. Göçer hareketleri yüzündendo¤uda göçe zorlanan yeni bir Türk nüfusu olan Selçuk-lular, 1040’da bu çat›flmaya müdahale etti, GaznelileriOrta Asya’dan sildi ve Karahanl›lar› da 1089 y›l›nda birkukla devlete indirgedi.

Selçuklular 1141’de Budist Karah›taylar (KuzeyÇin’de Mançu Jin , 1115-1234 taraf›ndan yönetilenLiao ‹mparatorlu¤u’nun , 907-1125 y›k›lmas›ndansonra bilindikleri adlar›yla Bat› Liao) taraf›ndan ezildiler

ve yerlerini 1210-1212y›llar›nda Harezmflahlarab›rakt›lar.

‹yi bilindi¤i gibi,Harezmflahlar 1218 y›l›n-da, Cengiz Han’›n ordu-lar›n›n sald›r›s›na u¤raya-rak y›k›ld›. Ayn› dönem-de Asya’n›n büyük bölü-mü Mo¤ol ‹mparatorlu-

¤u’na ilhak edilmeden önce göçer ordular›n›n büyük y›-k›c›l›¤›ndan ac› çekmekteydi.

Ancak, Sogdiyan medeniyeti bu tarihten çok öncele-ri yok olmufltu ve Mo¤ollar›n medenilefltirilmesi tecrü-beli Uygurlar için zekice bir görev olacakt›.

Rubrucklu Fransisken William, 1253-1254 y›lla-r›nda Soldaini diye adland›r›lan bir grup H›ristiyan›nAlt›nordu Devleti’nin Mo¤ol Han›’na baz› hediyelersunduklar›n› kaydetmektedir. Orta Asya’da Yunancadanfarkl› bir dil konuflan ve Latincede Soldins, Soldinis, Sol-dis diye yaz›lan bir H›ristiyan nüfusun varl›¤›na dair bil-gi, bir Ermeni rahip olan Het’um (ya da Hayton) tarf›n-dan Frans›z saray›na sunulan 1037 tarihli bir kaynaktageçmektedir: 20. yüzy›l›n bafllar›nda Yagnobi nehri va-disinde (Bat› Tacikistan), uzun süredir unutulmufl ve sa-dece eski kaynaklarda ve arkeolojik kal›nt›larda kald›¤›bilinen bir medeniyetin canl› kan›tlar› olarak keflfedilen,yaklafl›k 2500 kifli taraf›ndan konuflulan üç dialektindo¤rudan Sogdiyanca ile alakal› oldu¤u ortaya ç›kar›l-mas›na ra¤men, bunlar Sogdiyanlar ve Orta Asya’dakidilleri hakk›ndaki son bahsedilifllerdir.53

Sogd dönemi duvar resmi

1 Baz› klasik kaynaklar bu tür bölgeleri Paraitakene (Paraitachu˘) ola-rak adland›rmakta ve buralar›n Sodiyana ve Baktirya’dan ayr›ld›klar›-n› düflünmektedirler: Rtveladze, 1990, ss. 11-13; Mar{ak, 1997, p.321. Daha ayr›nt›l› bir tart›flma için bak›n›z: Daffinà, 1967, ss. 17-19.

2 Mar{ak, Raspopova, 1987; Marshak, Raspopova, 1990. a, ss. 153-157.3 Grenet, Sims-Williams, 1987, s. 115.4 Gnoli, 1980, ss. 121-127; Gnoli, 1989, s. 46.5 Besenval, Isakov, 1989.6 Konu, Roaf, 1974, ss. 78-9’da özetlenmifltir.7 A. B. Bosworth, 1980, s. 11.8 Shishkina, 1994. Aflamenid dönemi’nde sürülenler sayesinde, Make-

don iflgalinden çok önceleri’de Sogdiyana’da bir miktar Yunan yerlefl-mifl bulunmaktayd›: Masson, 1966, s. 359; Hammond, 1998.

9 Shiratori, 1928; Enoki, 1955. Orta Sogdiyana’n›n Kang Ju taraf›ndaniflgali hakk›nda önerilen arkeolojik kan›tlar: Pougatchenkova, 1988(Ayr›ca bak›n›z: Mar{ak, 1997, ss. 325-326).

10 Yunancada bunlar sadece muzafünileyh (içindelik hali) durumuna gö-re görülmektedir: Daffinà, 1967, s. 3.

11 Kabanov, 1963.12 Brough, 1965, s. 587.13 Shishkina, 1994, ss. 87-88.14 Belenitskii, Marshak, 1981, ss. 28-29; Abdullaev, 2000. Pencikent’te

bulunan baz› resimler ve özellikle Varaksha’dakinin Hintli inançlar›temsil etmesi, Hinduizm’in Orta Asya’da çok h›zl› yay›lmas›ndan de-¤il de anikonizmlerinden dolay› tam bir sanatsal kutsal ikonografya-lar› bulunmayan Sogdiyanlar›n bunu Hintlilerden ödünç ald›¤› flek-

linde yorumlanmaktad›r: Belenitskii, Marshak, 1981, ss. 29-30;Mar{ak, 1990, p. 297.

15 Grenet, Sims-Williams, 1987, ss. 113-114; Mar{ak, 1990, ss. 292-293, 298; Grenet, 1996. a. Para reformu, Bahram V döneminin Sasa-ni paralar›na dayand›r›lm›flt›r, Gor (420-438).

16 Zeimal, 1996, ss. 119-120.17 Bu tür ittifak, Bamiyan’daki kay›p resimler aras›nda, 38 metre uzun-

lu¤undaki Buda’n›n üzerindeki bir odac›kta çok ilginç iddilarla bir-likte tespit edilmifltir: Bivar, 1998.

18 Sogdiyanca’da xwn fleklinde adland›r›l›r: Marshak, 1996, ss. 234. Buetnik isim için daha ayr›nt›l› araflt›rma için: Grenet, 1989; Parlato,1996.

19 Marshak, 1996. a, ss. 234-235.20 Cannata, 1981, p. 22.21 Yine Sogdiyan alfabesinden etkilenildi¤i düflünülen Türk runik alfa-

besi üzerine teoriler hakk›nda bir özet için: Niu Ruji, 1994; Sherbak,2001, ss. 68-72.

22 Marshak, Raspopova, 1990. b, ss. 182-183.23 Harmatta, 1974.24 Riboud, 1976, p. 23; Jeroussalimskaja, 1978.25 Daffinà, 1994, p. 22.26 Tomaschek, 1877, ss. 11-12; Grenet, 1985, p. 34; Marshak, 1996 a,

p. 238; Soucek, 1997; Mielczarek, 1997. Hazar türbelerindeki baz›tekstil ürünleri üzerindeki arkeolojik bulgular Sogdiyan tarz›n› yan-s›tmaktad›r: Noonan, 2000, fig. at p. 85.

27 Compareti, gelecek 2002.

Dipnotlar

TÜRKLER ‹LKÇA⁄165

28 Raspopova, 1999.29 650 ile 655 aras›nda Çin ‹mparatoru Gao Zong ( , 649-683) Se-

merkant Hükümdar› Varguman’a yat›r›m yapt›. (Sogdiyan-ca’da’brgm’n, Çince’de Fuhuman ) O bölgenin valisinin un-van›yla: Chavannes, 1903, p. 135;Mode, 1993, ss. 20-23, 71-75.

30 Yoshida, 1996, ss. 70-71.31 Sims-Williams, 1985; Grenet, Sims-Williams, 1987. Orta Asya’dan

Hindistan’a uzanan kervan yolu boyunca, Yukar› Indus Vadisi’nde afla-¤› yukar› ça¤dafl Sogdiyan yaz›tlar› (4-6. yüzy›l) bulunabilir: Dani,Jettmar, Thewalt, 1987, ss. 21-23; Jettmar, 1991; Vilyams, 1995.

32 Knauer, 1983; Feng, 1990; Dien, 1991; Howard, 1996; Tsiang, 2000;Zhang Zong, 2000.

33 Scaglia, 1958; Lerner, 1995; Jiang Boqin, 2000. a; Shi Anchang,2000. Çin’de ortaya ç›kar›lan ve Sogdiyanlara ait olan türbelerin birbibliografyas› için Cheng Yue, 1996, 24-26.

34 ‹pek üretimi için bak›n›z: Zhao Feng, Simcox, 1997, p. 85; Catalo-gue New York 1997, ss. 23, 24; Heller, 1998. a, ss. 112-13 ve not73; Heller, 1998. b, p. 91; Lubo-Lesnichenko, 1999, p. 462. Çini üre-timi için bak›n›z: Pang, 1998/99; Jiang Boqin, 2000. b, p. 95. O ai-lesini orta Sogdiyana’da bulunan ya da Sogdiyana ile alakal› bir yerdebulunan Gava’n›n yerlisi olarak anlatmaktad›r: Shiratori, 1928, ss.113-17; Gnoli, 1980, ss. 63, 121-27.

35 Orta Asya’n›n en meflhur ressamlar› kesinlikle Hotanl›lard›, fakatTang y›ll›klar›nda Sogdiyanlar da kaydedilmifltir: Mortari VergaraCaffarelli, 1971, ss. 64-65 note 5.

36 Daffinà, 1985, p. 122; Jiang Boqin, 1994, ss. 227-235; Grenet, 1996.b; Sims-Williams, 1996, ss. 49-50, 54-57; Yoshida, 1996, ss. 74-75;Boperachchi, 1997/98.

37 Compareti, gelecek.38 Riboud, 1977; Knauer, 1999, fig. 12. Ça¤dafl ya da daha erken dönem

ait bir örnek için: Bunker, 2001, figs. 29-30.39 Harmatta, 1971.40 Lin Wushu, 2000.41 Catalogue Milano, 1987, cat. 196-198, 207-208; Raby, 1987/88.42 Smirnova’ya göre, Araplar›n bölgeye ilk girifli tam olarak 654’te ol-

mufltur: Smiova, 1970, s. 199. Bu çal›flma hala Sogdiyana’daki 7. -8. yüzy›l olaylar›n› en ayr›nt›l› veren eserlerden biridir.

43 750-850 y›llar› aras›nda Sogdiyanlar›n Merv, Niflapur, Ba¤dad ve Sa-marra yönüne do¤ru kitlesel göçü bafllad›: Belenitskii, Marshak, 1981,p. 18. Muhtemelen, Samarra (9. yüzy›l) resimlerinde Orta Asya unsur-lar›n›n sürekli bir kullan›m›n› görmek mümkün ve daha sonra da birflekilde bu göçle alakal› olan H›ristiyan Sicilya’daki Cappella Palatinave Duomo at Cefalù’da (1140): Grube, 1994; D’Erme, 1995.

44 Broomhall, 1966, s. 19.45 Sims-Williams, 1996, s. 59; Boulnois, 1966, s. 152.46 K›rg›zlar aras›nda da yay›lan Maniheizmin epigrafik ve arkeolojik iz-

leri blunmaktad›r ve bk: Marazzi, 1979, ss. 245-252’de dikkatliceetüd edilmifltir.

47 Katalog New York, 1982, s. 174. 20. yüzy›l›n bafl›nda Alman arkeolo-jik seferlerinden getirilen Bazaklik duvar resimlerinden baz›lar›ndagörülen Buda’n›n yan›na diz çökmüfl iyilikseverler Orta Asyal› zengintacirler olarak tan›mlanabilir: Turfan Bölgesi’ndeki Arkeolojik Kal›n-t›lar› Muhafaza Kurumu, 1990, pls. at ss. 35, 38, 72-73. Tipik süslükaftanlar, bafll›klar, kemerler ve botlar ile bu tacirler, yüklü eflekleri,atlar› ve develeri Buda’n›n ayaklar›n›n dibine sayg›yla diz üstü çök-müfl olduklar› halde Buda’ya adaklar sunarken resmedilmektedir. El-biseleri ve özellikle bafll›klar› yüzünden pek çok bilim adam› bunlar›Sogdiyanlar olarak tan›mlamaktad›r, Klimkeit, 1990, s. 192; vos-tochn›y Turkestan v drevnosti i rannem srednevekovya, 2000, s. 365;Mallory, Mair, 2000, fig. 144. Daha ihtiyatl› olan Grenet ve Pinault,“coiffé d’un chapeu de style iranien, qui tient une balance dans la ma-in droite, ce qui correspond simultanément au 1er décan, à la fois dansla tradition persane et la tradition indienne […] (“un homme sur laplace du marché avec les outils de son commerce”) ” bir ad›m olarakAlman arkeolojik seferleri taraf›ndan Sincan’da ortaya ç›kar›lan bir elyazmas›nda Zodyak’taki terazi burcunun bir temsilinden bahsetmek-tedirler: Grenet, Pinault, 1997, ss. 1034-1038, fig. 5. ‹ran tarz› bafl-l›k Murtuk ve Bazaklik’ta resmedilenlerle ayn›d›r, o halde pazardakibir tacir ile ilgili olarak bir Zodyak iflaretini tercih eden bir ‹ranl› ak-la hemen bir Sogdiyan figürünü getirmektedir. El yaz›s›n›n parçalar›için bak›n›z: Catalogue New York, 1982, cat. 117.

48 Dalby, 1979, p. 593.49 M.S. 766 ve 799 y›llar› aras›nda bir imparatorluk ferman› “bat›l›” mo-

tifli ve Çin karakterleriyle on bin (wan) yaz›s›yla süslenmifl ürünleriyasaklad›, bu yasa¤›n resmi olarak Konfüçyan yenilenmenin gerektir-di¤i basitlik ve tok gözlülü¤ün de¤eri için konuldu¤u söylense de, as›lamac›n Çin’de bulunan “barbar” tacirlerin gücünü s›n›rlamaya yöne-lik oldu¤u büyük bir ihtimaldir: Lubo Lesnichenko, 1993, p. 10. Buyasak Çin tarihinde tek örnek de¤ildir. Genellikle tabu haline getiril-mifl karakterler yönetici ‹mparatorun flahsi ismiyle alakaland›r›lm›flt›r.Kay›tlar›ndaki derlemelere bak›ld›¤›nda, Nasturi rahiplerin özellikleyabanc›lara iyi gözle bak›lmad›¤› dönemlerde bu karakterleri kullan-maktan dikkatlice kaç›nd›klar› görülmektedir: Enoki, 1964, ss. 70,74-76.

50 Xu Xinguo, 1996; Heller, 1998. b; Compareti, 2001’de bas›ld›.51 Sorun hakk›nda en yeni çal›flmalar için: Cornu, Martiniani-Reber,

1997, ss. 50-51; Otavsky, 1998. b, ss. 200-213.52 Yerusalimskaya 1972; Compareti, 2002’de bas›lacak.53 Dauvillier, 1953, ss. 67-68.

K. Abdullaev, Une image Bouddhique Découverte à Samarkand, ArtsAsiatiques, t. 55, 2000, ss. 173-175.

G. Azarpay, Sogdian Painting. The Pictorial Epic in Oriental Art, Ber-keley-Los Angeles-London, 1981, ss. 11-77.

K. M. Bajpakov, Nouvelles données sur la culture sogdienne dans les vil-les médievales du Kazakhstan (avec une note additionelle par F. Gre-net), Studia Iranica, t. 21, fasc. 1, 1992, ss. 33-45.

K. M. Baipakov, The Great Silk Way: Studies in Kazakhstan, New Arc-haeological Discoveries in Asiatic Russia and Central Asia, Arc-haeological Studies, 16, Sankt Peterburg, 1994, ss. 89-93.

K. M. Bajpakov, Medieval Towns in South Kazakhstan and Semire2’e, Rivista degli Studi Orientali, vol. LXXII, fasc. 1-4, 1998, ss. 245-261.

T. J. Barfield, The Perilous Frontier. Nomadic Empires and China,Cambridge (Massachusetts), Oxford, 1989.

W. Barthold [C. E. Bosworth], al-}ughd, The Encyclopaedia of Islam,vol. IX, C. E. Bosworth, E. van Donzel, W. P. Heinrichs, G. Lecomteeds., Leiden, 1997, ss. 772-773.

L. Bazin, Manichéisme et syncrétisme chez les Ouïgours, Turcica, t. XXI-XXII, 1991, ss. 23-38.

C. I. Beckwith, The Tibetan Empire in Central Asia: a History of theStruggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs andChinese during the Early Middle Ages, Princeton, 1987.

A. Belenitsky, Asia Centrale, Ginevra, 1975.A. M. Belenizki, Mittelasien. Kunst der Sogden, Leipzig, 1980.A. M. Belenitskii, B. I. Marshak, The Painting of Sogdiana, G. Azarpay,

Sogdian Painting. The Pictorial Epic in Oriental Art, Berkeley-Los Angeles-London, 1981, ss. 11-77.

P. Bernard, Les nomades conquérants de l’empire gréco-bactrien. Réflexi-ons sur leur identité ethnique et culturelle, Comptes Rendus del’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, Novembre-Dé-cembre 1987, ss. 758-768.

P. Bernard, Alexander and His Successors in Central Asia. Part Two. TheSeleucids in Central Asia, History of Civilizations of Central Asia.c. II. The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700B. C. to A. D. 250, Paris, 1994. a, ss. 88-97.

P. Bernard, The Greek Kingdoms of Central Asia, History of Civilizati-ons of Central Asia. c. II. The Development of Sedentary and Noma-dic Civilizations: 700 B. C. to A. D. 250, Paris, 1994. b, ss. 99-129.

P. Bernard, L’Asie centrale et l’empire séleucide, TOPOI, c. 4/2, 1994.c, ss. 473-511.

P. Bernard, Maracanda-Afrasiab Colonie Grecque, La Persia e l’AsiaCentrale da Alessandro Magno al X secolo, Roma, 1996, ss. 331-365.

R. Besenval, A. Isakov, Sarazm et les débuts du peuplement agricole dansla région de Samarkand, Arts Asiatiques, tome XLIV, 1989, ss. 5-19.

Kaynaklar

TÜRKLER ‹LKÇA⁄166

A. Biswas, The Political History of the HÑnas in India, New Delhi,1973.

A. D. H. Bivar, The Sasanian Princes at Bamiyan, The Art and Archa-eology of Ancient Persia. New Light on the Parthian and Sasani-an Empires, ed. by V. S. Curtis, R. Hillenbrand and J. M. Rogers,London, New York, 1998, ss. 103-110.

O. Boperachchi, The Maritime Silk Roads: Trade Relations between Cent-ral Asia and Sri Lanka from the Evidence of Recent Excavations, SilkRoad Art and Archaeology, 5, 1997/98, ss. 269-95. VosmohiyáTupecman ∂pe

A. B. Bosworth, Alexander and the Iranians, The Journal of Hellenis-tic Studies, c. C, 1980, ss. 1-21.

C. E. Bosworth, M# war#’ al-Nahr, The Encyclopaedia of Islam, c. 5, C.E. Bosworth, E. van Donzel, B. Lewis, Ch. Pellat eds., Leiden, 1986,ss. 852-859.

L. Boulnois, The Silk Road, London, 1966.M. B. A. Broomhall, Islam in China. A Neglected Problem, New York,

1966.J. Brough, Comments on Third-Century Shan-Shan and the History of

Buddhism, Bulletin of the School of Oriental and African Studi-es, vol. XXVIII, 3, 1965, ss. 582-612.

E. C. Bunker, The Cemetery at Shanpula, Xinjiang. Simple Burials,Complex Textiles, Fabulous Creatures from the Desert sands.Central Asian Woolen Textiles from the Second Century B. C. tothe Second Century A. D., Riggisberger Berichte, 10, Riggisberg,2001, ss. 15-45.

M. Bussagli, L’arte del Gandh#ra, Torino, 1994. The Cambridge His-tory of Iran. Volume 2. The Median and Achaemenian Periods, ed.I. Gershevitch, Cambridge, London, New York, New Rochelle, Mel-bourne, Sydney, 1985.

P. Cannata, Profilo storico del I° Impero Turco (metà VI-metà VII se-colo), Roma, 1981.

P. Cannata, Sulle relazioni tra India e Asia Interna Nelle Testimoni-anze cinesi, Supplemento no 1 alla Rivista degli Studi Orientali, vol.LXXIII, Roma, 2000. Catalogue New York, 1982: Along the Anci-ent Silk Routes. Central Asian Art from the West Berlin StateMuseums, New York, 1982. Catalogue New York, 1997: When Silkwas Gold. Central Asian and Chinese Textiles, A. E. Wardwell, J.C. Y. Watt (Curators), New York, 1997. Catalogue Milano, 1987: Te-sori d’Eurasia. 2000 anni di Storia in 70 anni di Archeologia So-vietica,

B. B. Piotrovskij (Curator), Milano, 1987.C. Cereti, Primary Sources for the History of Inner and Outer Iran in

the Sasanian Period (3rd Century Onwards), Napoli, 1996.E. Chavannes, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, St-

Pétersburg, 1903. Cheng Yue, A Summary of Sogdian Studies in Chi-na, China Archaeology and Art Digest, vol. 1, no 1, January-March1996, ss. 21-30.

A. Christensen, L’Iran sous les Sassanides, Copenaghen, 1944.P. Chuvin, Les ambassades byzantines auprès des Premiers Souverains

Turcs de Sogdiane. Problèmes d’onomastique et de toponyme, Cahi-ers d’Asie Centrale, no 1-2, 1996, ss. 345-55.

B. E. Colless, The Traders of the Pearl. The Mercantile and Missionary Ac-tivities of Persian and Armenian Christians in South-East Asia. IV,Abr-Nahrain, vol. XIII, 1972-73, ss. 115-135.

B. E. Colless, The Nestorian Province of Samarqand, Abr-Nahrain, vol,XXIV, 1986, ss. 51-57.

M. Compareti, The Role of the Sogdian Colonies in the Diffusion ofthe Pearl Roundel Design, Serindica, 1, bas›lacak.

M. Compareti, Iranian Divinities in the Decoration of Some Dulanand Astana Silks, Annali di Ca’ Foscari, Bask›da 2001.

M. Compareti, Evidence of Mutual Exchange Between Byzantine and Sog-dian Art, Papers to be presented at the International Conference“La Persia e Bisanzio”, Roma, October 14-18 2002.

G. Cornu, M. Martiniani-Reber, Étoffes et vêtements dans le ménolo-gue de Basile II. Reflets des courants d’échange entre Byzance etle monde ‹slamique, Quaderni di Studi Arabi, 15, 1997, ss. 45-64.

P. Daffinà, L’immigrazione dei Sak# nella Drangiana, Roma, 1967.P. Daffinà, Il nomadismo centrasiatico. Parte prima, Napoli, 1982.P. Daffinà, La Persia Sassanide secondo le fonti cinesi, Rivista degli Stu-

di orientali, vol. LVII, 1985, ss. 121-170.

P. Daffinà, La seta nel mondo antico, La seta e la sua via, M. T. Ludici(Curator), Roma, 1994, ss. 17-24.

M. T. Dalby, Court Politics in Late T’ang Times, Cambridge History ofChina, vol. 3. Sui and T’ang China, 589-906, Part I, D. Twitchett andJ. K. Fairbank gen. edts., Cambridge, London, New York, Melbour-ne, 1979, ss. 561-681.

A. H. Dani, Alexander and His Successors in Central Asia. Part One.Alexander’s Campaign in Central Asia, History of Civilizationsof Central Asia. Volume II. The Development of Sedentary and No-madic Civilizations: 700 B. C. to A. D. 250, Paris, 1994, ss. 67-88.

A. H. Dani, K. Jettmar, V. Thewalt, Between Gandh#ra and the SilkRoads. Rock-Carvings Along the Karakorum Highway. Discove-ries by German-Pakistani Expeditions 1979-1984, Mainz am Rhe-in, 1987.

J. Dauvillier, Byzantins d’Asie centrale et d’extrème-oriente au moyen age,Revue des Études Byzantines, t. XI, 1953, ss. 62-87.

G. D’Erme, Contesto architettonico e aspetti culturali dei dipinti delsoffitto della Cappella palatina di Palermo, Bollettino d’Arte, 92,1995, ss. 1-32.

A. Dien, A New Look at the Xianbei and their Impact on Chinese Cultu-re, Ancient Mortuary Traditions of China. Papers on Chinese Ce-ramic Funerary Sculptures, ed. G. Kuwayama, Los Angeles, 1991,ss. 40-59.

E. Enoki, Sogdiana and the Hsiung-Nu, Central Asiatic Journal, vol. I,1955, ss. 43-62.

E. Enoki, On the Date of the Kidarites (1), Memoirs of the ResearchDepartment of the Toyo Bunko, 27, 1969, ss. 1-26.

E. Enoki, On the Date of the Kidarites (2), Memoirs of the ResearchDepartment of the Toyo Bunko, 28, 1970, ss. 13-38.

K. Enoki, The Nestorian Christianism in China in Mediaeval TimeAccording to Recent Historical and Archaeological Researches,L’Oriente cristiano nella storia della civiltà, Roma, 1964, ss. 45-81.

K. Enoki, G. A. Koshelenko, Z. Haidary, The Yüeh-chih and Their Mig-rations, History of Civilizations of Central Asia. Volume II. TheDevelopment of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B. C. to A.D. 250, Paris, 1994, ss. 171-189. Jivopis drevnego Pyandjikenta, Moskova 1954.

V. Fiorani Piacentini, Turchizzazione ed Islamizzazione dell’AsiaCentrale (VI-XVI secolo d. Cr. ), Milano, Roma, Napoli, Città diCastello, 1974.

R. N. Frye, The History of Bukhara. Translated from a Persian Ab-ridgment of the Arabic original by NarshakO, Cambridge (Massac-husetts), 1954.

R. N. Frye, La Persia Preislamica, Milano, 1967 (The Heritage of Per-sia, 1962).

G. Gnoli, Zoroaster’s Time and Homeland. Origins of Mazdeism andRelated Problems, Naples, 1980.

G. Gnoli, Avestan Geography, Encyclopaedia Iranica, vol. III, E. Yars-hater ed., Costa Mesa (California), 1989, ss. 44-47.

P. B. Golden, The Karakhanids and Early Islam, The Cambridge Historyof Early Inner Asia, D. Sinor ed., Cambridge, New York, Port Ches-ter, Melbourne, Sydney, 1990, ss. 343-370.

F. Grenet, Samarcande et la route de la soie, L’histoire, no 77, Avril1985, ss. 30-41.

F. Grenet, Les “Huns” dans les documents sogdiens du Mont Mugh (avecun Appendice par N. Sims-Williams), Études Irano-Aryennes Of-fertes à Gilbert Lazard, Studia Iranica Cahier 7, C. -H. Defouché-cour, Ph. Gignoux éds., Leuven, 1989, ss. 165-184.

F. Grenet, Crise et sortie de crise en Bactriane-Sogdiane aux IVe-Ve sièc-les: de l’héritage antique à l’adoption de modéles Sassanides, La Per-sia e l’Asia Centrale da Alessandro al X secolo, Roma, 1996. a, ss.367-390.

F. Grenet, Les Merchands Sogdiens Dans les mers du Sud à L’époquepréislamique, Cahiers d’Asie centrale, no 1-2, 1996. b, ss. 65-84.

F. Grenet, G. -J. Pinault, Contacts des traditions astrologiques de l’In-de et de l’Iran d’après une peinture des collections de Turfan,Comptes Rendus de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres,fasc. IV, 1997, ss. 1003-1063.

F. Grenet, N. Sims-Williams, The Historical Context of the Sogdian An-cient Letters, Transition Periods in Iranian History. Actes duSymposium de Fribourg-en-Brisgau, Studia iranica. Cahier 5, Le-uven, 1987, ss. 101-122.

TÜRKLER ‹LKÇA⁄167

F. Grenet, Zhan Guangda, The last refuge of the Sogdian Religion: Dun-huang in the Ninth and Tenth Centuries, Bulletin of the Asia Insti-tute, n. s., vol. 10, 1996, ss. 175-186.

E. J. Grube, La Pittura ‹slamica Nella Sicilia Normanna del XII seco-lo, La pittura in Italia. L’Altomedioevo, Milano, 1994, ss. 416-431.

L. Hambis, Ak-Be{im et Ses Sanctuaires, Comptes Rendus de l’Acadé-mie des Inscriptions et Belles-Lettres, 1961, ss. 124-137.

N. G. L. Hammond, The Branchidae at Didyma and in Sogdiana, TheClassical Quarterly, n. s., vol. XLVIII, n° 2, 1998, ss. 339-344.

K. Hannestad, Les relationes de Byzance avec la Transcaucasie etl’Asie Centrale aux 5e et 6e siècles, Byzantion, 25-27, 1955-57, ss.421-56.

J. Harmatta, The Middle Persian-Chinese Bilingual Inscription fromHsian and the Chinese-S#s#nian Relations, La Persia nel Medioevo,Roma, 1971, ss. 363-76.

J. Harmatta, The Struggle for the Possession of South Arabia BetweenAksÑm and the S#s#nians, IV Congresso di Studi Etiopici, Roma,1974, ss. 95-106.

A. Heller, Two Inscribed fabrics and their Historical Context: SomeObservations on Esthetics and Silk Trade in Tibet, 7th to 9th Cen-tury, Entlang der Seidenstraße. Frühmittelalterliche Kunst zwischenPersien und China in der Abegg-Stiftung, Riggisberger Berichte 6,Riggisberg, 1998. a, ss. 95-118.

A. Heller, Some Preliminary Remarks on the Excavation at Dulan,Orientations, vol. 29, no 9, October 1998 b, ss. 84-92.

A. Heller, Arte Tibetana. Lo sviluppo della spiritualità e dell’arte inTibet dal 600 al 2000 d. C., Milano, 1999.

A. Hermann, An Historical Atlas of China, Edinburgh, 1966.D. A. Hitch, Kushan Tarim Domination, Central Asiatic Journal,

XXXII, 3/4, 1988, ss. 170-192.H. H. R. Hoffman, The Tibetan Names of the Saka and the Sogdians, Asi-

atische Studien, XXV, 1971, ss. 440-455.A. F. Howard, Buddhist Cave Sculpture of the Northern Qi Dynasty: Sha-

ping a New Style, Formulating New Iconographies, Archives of Asi-an Art, XLIX, 1996, ss. 6-25.

A. A. Yerusalimskaya, K slojeniyu khudojestvennogo shelkotkachest-va v Sogde, Srednyaya Aziya i ‹ran, Leningrad 1972, pp. 5-46.

A. Jeroussalimskaja, Le caftan aux simourghs du tombeau de Mochtcheva-ja Balka (Caucase Septentrional), Studia Iranica, t. 7, fasc. 2, 1978,ss. 183-211. Im. Hyo-Jai, Cultural Relationships Between CentralAsia and Korea from Archaeological Evidences in Korea, Journal ofCentral Asia, vol. XV, no 1, July 1992, ss. 14-19. Institute for theSafeguard of the Archaeological Relics in the Turfan Region,Grotto Art of Pazikelik Buddhist Caves in Turpan, Urumqi, 1990.

A. Invernizzi, Sogdiana, Enciclopedia Italiana di Scienze, Lettere ed Ar-ti. V Appendice 1979-1992, Roma, 1995, s. 46.

N. Ishjamts, Nomads in Eastern Central Asia, History of Civilizations ofCentral Asia. Volume II. The Development of Sedentary and Noma-dic Civilizations: 700 B. C. to A. D. 250, Paris, 1994, ss. 151-169.

K. Jettmar, Sogdians in the Indus Valley, Histoire et Cultes de L’asieCentrale Préislamique, éds. P. Bernard, F. Grenet, Paris, 1991, ss.251-253.

, 1994(Jiang Boqin, Dunhuang and Turfan Documents and the Silk Ro-ad, Beijing, 1994).

Jiang Boqin, The Zoroastrian Art of the Sogdians in China, China Arc-haeology and Art Digest, vol. 4, n° 1, December 2000. a, ss. 35-71.

Jiang Boqin, An Iconological Survey of the Decorative Elements on theZoroastrian Temple in Jiexiu, Shanxi, China Archaeology and ArtDigest, vol. 4, n° 1, December 2000. b, ss. 85-101.

A. L. Juliano, J. A. Lerner, Cultural Crossroads: Central Asia and ChineseEntertainers on the Miho Funerary Couch, Orientations, vol. 28, n°9, October 1997, ss. 72-78.

S. K. Kabanov, “Arkheologicheskie dann›e k etnicheskoy istorii yujnogoSogda v III-VI vekakh”, Sovetskaya Arkeologiya, no. 1, 1963, pp.219-230.

P. E. Karetzky, Foreigners in Tang and Pre-Tang Painting, Oriental Art,vol. XXX, n° 2, Summer 1984, ss. 160-166.

H. J. Klimkeit, The Donor at Turfan, Silk Road Art and Archaeology,1, 1990, ss. 177-201.

E. R. Knauer, The Fifth Century A. D. Buddhist Cave Temples at Yün-Kang, North China, Expedition, Vol. 25, n° 4, Summer 1983, ss.27-47.

E. R. Knauer, Le Vêtement des Nomades Eurasiatiques et sa Postérité,Comptes Rendus de l’Académie des Inscriptions et Belles Lett-res, fasc. IV, 1999, ss. 1141-1187.

H. Kumamoto, The Khotanese in Dunhuang, Cina e Iran. Da Alessand-ro Magno alla Dinastia Tang, a cura di Alfredo Cadonna e LionelloLanciotti, Firenze, 1996, ss. 79-101.

M. A. Lala Comneno, Cristianesimo nestoriano in Asia Centrale nel primomillennio: testimonianze archeologiche, Orientalia Christiana Peri-odica, vol. 61, fasc. II, 1995, ss. 495-535.

D. D. Leslie, Persian Temples in T’ang China, Monumenta Serindica,35, 1981-83, ss. 275-303.

G. Le Strange, The Lands of the Eastern Caliphate, Cambridge, 1930.Lin Wushu, A General Discussion of the Tang Policy Towards ThreePersian Religions: Manicheism, Nestorianism and Zoroastrianism,China Archaeology and Art Digest, vol. 4, n° 1, 2000, ss. 103-116.

B. A. Litvinsky, The Hephthalite Empire, History of Civilization ofCentral Asia. Volume III. The Crossroad of Civilizations: A. D. 250to 750, ed. B. A. Litvinsky, Paris, 1996, ss. 135-162.

C. Lo Muzio, Ustru{#na, Enciclopedia dell’Arte Antica, Classica ed Ori-entale, Secondo supplemento, 1971-1994, vol. V, Roma, 1997, ss.915-918.

E. I. Lubo-Lesnitchenko, Western Motifs in the Chinese Textiles of theEarly Middle Ages, National Palace Museum Bulletin, vol. XXVI-II, n° 3-4, 1993, ss. 1-28.

E. Lubo-Lesnichenko, Western Motifs in the Chinese Textiles of the EarlyMiddle Ages, Coins, Art and Chronology. Essays on the Pre-Isla-mic History of the Indo-Iranian Borderlands, ed. M. Harlam andD. E. Klimburg-Salter, Wien, 1999, ss. 461-480. Luo Feng, LacquerPainting on a Northern Wei Coffin, Orientations, vol. 21, n° 7, July1990, ss. 18-29.

C. Mackerras, The Uighur Empire. According to the T’ang DynasticHistories. A Study in Sino-Uighur Relations 744-840, Canberra,1972.

C. Mackerras, The Uighurs, The Cambridge History of Early InnerAsia, D. Sinor ed., Cambridge, New York, Port Chester, Melbourne,Sydney, 1990, ss. 317-42.

J. P. Mallory, V. H. Mair, The Tarim Mummies. Ancient China and theMistery of the Earliest Peoples from the West, London, 2000.

U. Marazzi, Alcuni Problemi Relativi alla Diffusione del Manicheismopresso i Turchi nei Secoli VIII-IX, Annali dell’Istituto Orientale diNapoli, vol. 39 (n. S. XXIX), 1979, ss. 239-52.

A. Maricq, Classica et Orientalia. 5. Res Gestae Divi Saporis, Syria, 35,1958, ss. 295-360.

B. ‹. Marshak, Sogdiskoe serebro, Ocherki po vostochnom torevtike,Moskova 1971.

B. I. Marshak, La Sogdiana nel VII-VIII secolo d. C., Tesori d’Eurasia.2000 anni di Storia in 70 anni di Archeologia Sovietica, Milano,1987, ss. 157-167.

B. Mar{ak, Les fouilles de Pendjikent, Comptes Rendus de l’Académiedes Inscriptions et Belles Lettres, 1990, ss. 286-313.

B. I. Marshak, Sogdiana. Part one. Sughd and Adjacent Regions, Historyof Civilization of Central Asia. Volume III. The Crossroad of Civi-lizations: A. D. 250 to 750, ed. B. A. Litvinsky, Paris, 1996. a, ss.233-258.

B. I. Marshak, D@v#{tO2, Encyclopaedia Iranica, vol. 7, E. Yarshater ed.,1996. b, ss. 334-335.

B. I. Mar{ak, Arte della Sogdiana, Enciclopedia dell’Arte Antica, Clas-sica ed Orientale, Secondo supplemento, 1971-1994, vol. V, Roma,1997, ss. 321-27.

B. ‹. Marshak, “Sogd V-VIII vv. ‹deologiya po pamyatnikam iskustva”,Arkeologiya, Srednyaya Aziya i Dalniy Vostok v epokhu sredn-evekovya, Srednyaya Aziya v rannem srednevekovye, red. G. A.Br›kina, Moskova 1999, pp. 175-191.

B. I. Mar{ak, V. I. Raspopova, Une image sogdienne du dieu-patriarche del’agriculture, Studia Iranica, t. 16, fasc. 2, 1987, ss. 193-199.

B. I. Marshak, V. I. Raspopova, Wall Paintings from a House with a Gra-nary. Penjikent, 1st Quarter of the Eight Century A. D., Silk RoadArt and Archaeology, 1, 1990. a, ss. 123-176.

TÜRKLER ‹LKÇA⁄168

B. I. Marshak, V. I. Raspopova, Les nomades et la Sogdiane, Nomades etsédentaires en Asie Centrale. Apports de l’arcéologie et de l’eth-nologie, H. -P. Francfort, Paris, 1990. b, ss. 179-185.

V. M. Masson, I monumenti archeologici dell’Asia Centrale. Influenze erelazioni greco-romane, La Persia ed il Mondo Greco-Romano, Ro-ma, 1966, ss. 357-81.

M. Mielczarek, Remarks on the Numismatic Evidence for the Nort-hern Silk Route: the Sarmatians and the Trade Route Linkingthe Northern Black Sea Area with Central Asia, Studies in SilkRoad Coins and Culture. Papers in Honour of Professor Ikuo Hiraya-ma on his 65th Birthday, eds. K. Tanabe, J. Cribb, H. Wang, Kama-kura, 1997, ss. 131-147.

M. Mitchner, Indo-Greek and Indo-Schythian Coinage, IX Volls., Lon-don, 1975.

M. Mode, Sogdian Gods in Exile-Some Iconographic Evidence from Kho-tan in the Light of Recently excavated Material from Sogdiana, SilkRoad Art and Archaeology, 2, 1991/92, ss. 179-214.

M. Mode, Sogdien und die Herrscher der Welt. Türken, Sasanidenund Chinesen in Historiengemälden des 7. Jahrhunderts n. Chr.Aus Alt-Samarqand, Frankfurt am Main, Berlin, Bern, New York,Paris, Wien, 1993.

P. Mortari Vergara Caffarelli, Proposte per una nuova Cronologia e Per unUlteriore esame Critico dell’opera di Yü-C’hih I-Seng, Rivista degliStudi Orientali, vol. XLVI, fasc. I-II, 1971, ss. 63-85.

N. N. Negmatov, Sogdiana. Part two. Ustrushana, Ferghana, Chach andIlak, History of Civilization of Central Asia. Volume III. The Cross-road of Civilizations: A. D. 250 to 750, ed. B. A. Litvinsky, Paris,1996, ss. 259-80.

Niu Ruji, A New Study on the Origin of the Old Turkic Script, Altaico-logy Studies, vol. I, Li Xiangrui, Niu Ruji eds., Urumqi, 1994, ss.156-164.

Th. S. Noonan, Les Khazars et le commerce oriental, Dossier d’Arché-ologie, n° 256, Les échanges au Moyen Age, Septembre 2000, ss. 82-85.

A. Olmstead, L’impero Persiano, Roma, 1982 (The History of PersianEmpire, Chicago, 1948).

K. Otavsky, Stoffe von der Seidenstraße: Eine neue Sammlungsgrup-pe in der Abegg-Stiftung, Entlang der Seidenstraße. Frühmittelal-terliche Kunst zwischen Persien und China in der Abegg-Stiftung,Riggisberger Berichte 6, Riggisberg, 1998. a, ss. 13-42.

K. Otavsky, Zur kunsthistorischen Einordung der Stoffe, Entlang derSeidenstraße. Frühmittelalterliche Kunst zwischen Persien und Chinain der Abegg-Stiftung, Riggisberger Berichte 6, Riggisberg, 1998. b,ss. 119-214.

B. Overlaet, Apeçu historique, Splendeur des Sassanides. L’empire perseentre Rome et la Chine [224-642], Bruxelles, 1993, ss. 19-29.

T. Pang, Some Chinese Glazed Tiles of the 6th Century, Oriental Art,vol. XLIV, 4, Winter 1998/99, ss. 61-68.

S. Parlato, Successo eurasiatico dell’etnico “Unni”, La Persia e l’AsiaCentrale da Alessandro al X secolo, Roma, 1996, ss. 555-566.

P. Pelliot, Le “Cha tcheou tou fou t’ou king” et la colonie sogdiennede la région du Lob Nor, Journal Asiatique, tome VII, 1916, ss.111-123.

U. Pestalozza, Il Manicheismo presso i Turchi Occidentale ed Orientali (ri-lievi e chiarimenti), Reale Istituto Lombardo di Scienze e Lettere-Rendiconti, vol. LXVII, 1934, ss. 417-497.

M. Pirazzoli-t’Serstevens, Pour une archéologie des échanges. Apports ét-rangers en Chine-trasmission, réception, assimilation, Arts Asiatiqu-es, t. XLIX, 1994, ss. 21-33.

G. A. Pougatchenkova, L’image du K’ang-Kiu dans l’art sogdien, Orien-talia Iosephi Tucci Memoriae Dicata, vol. 3, G. Gnoli, L. Lanciot-ti eds., Roma, 1988, ss. 1143-1158.

E. G. Pulleyblank, A Sogdian Colony in Inner Mongolia, T’oung Pao,vol. XLI, 1952, ss. 317-356.

E. G. Pulleyblank, The Background of the Rebellion of An Lu-Shan,Oxford, 1966.

E. G. Pulleyblank, Chinese-Iranian Relations. i: in Pre-Islamic Times,Encyclopaedia Iranica, ed. E. Yarshater, V, 4, Costa Mesa (Califor-nia), 1992, ss. 424-31.

J. Raby, Between Sogdia and the Mamluks: a Note on the Earliest Illust-rations to KalOla wa Dimna, Oriental Art, n. s., vol. XXXIII, n° 4,Winter 1987/88, ss. 381-398.

C. Rapin, M. Isamiddinov, Fortifications hellénistiques de Samarcan-de (Samarkand-Afrasiab), TOPOI, vol. 4/”, 1994, ss. 547-565.

M. G. Raschke, New Studies in Roman Commerce with the East,Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Geschichte und Kul-tur Roms im spiegel der neuren Forschung, II, Principat 9. 2, H.Temporini ed., Berlin, New York, 1978, ss. 604-1378.

V. Raspopova, Gold coins and bracteates from Pendjikent, Coins, Art andChronology. Essays on the Pre-Islamic History of the Indo-Irani-an Borderlands, ed. M. Harlam and D. Klimburg-Salter, Wien,1999, ss. 453-460.

V. ‹. Raspopova, G. V. Shishkina, “Sogd”, Arkeologiya, SrednyayaAziya i Dalniy Vostok v epokhu srednevekovya, SrednyayaAziya v rannem srednevekovye, red. G. A. Br›kina, Moskova1999, pp. 50-77.

J. Rawson, Central Asian Silver and Its Influence on Chinese Ceramics,Bulletin of the Asia Institute, n. s., vol. 5, 1991, ss. 139-51.

L. ‹. Rempel, “Sogd”, Entsiklopediya iskustvo stran i narodov mira, t.1-4, Moskova 1962-1978, pp. 204-208.962-1978, ss. 204-208.

K. Riboud, A Newly Excavated Caftan from the Northern Caucasus, Tex-tile Museum Journal, vol. IV, n° 3, 1976, ss. 21-42.

K. Riboud, Some Remerks on the Face-Covers (Fu-mien) Discovered inthe Tombs of Astana, Oriental Art, vol. 24, n° 4, Winter 1977, ss.438-54.

M. Roaf, The Subject Peoples on the Base of the Statue of Darius, Cahi-ers de la Délégation Archéologique Française en Iran, 4, 1974, ss.73-160.

Rong Xinjiang, The Migrations and Settlements of the Sogdians in theNorthern Dynasties, Sui and Tang, China Archaeology and Art Di-gest, vol. 4, n° 1, 2000, ss. 117-163.

J. M. Rosenfield, The Dynastic Arts of the Kushans, Berkeley, 1967(reprint New Delhi, 1993).

E. V. Rtveladze, On the Historical Geography of Bactria-Tokharistan, SilkRoad Art and Archaeology, 1, 1990, ss. 1-33.

M. Sabattini, P. Santangelo, Storia della Cina, Roma-Bari, 1989.G. Scaglia, Central Asians on a Northern Ch’i Gate Shrine, Artibus Asi-

ae, XXI, 1958, ss. 9-28.U. Scerrato, Elementi iranici nell’arte del Giappone, Il Giappone, anno

1°, 1961, 2, ss. 6-11.E. H. Schafer, Iranian Merchants in T’ang Dynasty Tales, University of

California Publications in Semitic Philology, Semitic and Orien-tal Studies Presented to William Popper, vol. XI, 1951, ss. 403-422.

E. H. Schafer, The Golden Peaches of Samarkand. A Study of T’angExotics, Berkeley, Los Angeles, 1963.

R. B. Serjeant, Islamic Textiles. Material for a History up to the Mon-gol Conquest, Beirut, 1972.

A. Sheng, Innovations in Textile Techniques on China’s Northwest Fron-tier, 500-700 AD, Asia Major, Third Series, vol. XI, Part 2, 1998, ss.117-160.

D. G. Shepherd, W. B. Henning, Zandaniji Identified?, Aus der Weltder Islamische Kunst. Festschrift für E. Künhel, Berlin, 1959, ss. 15-40.

Shi Anchang, A Study on a Stone Carving from the Tomb of a Sogdi-an Aristocrat of the Northern Qi: A Preliminary Study of an Os-suary in the Collection of the Palace Museum, China Archaeo-logy and Art Digest, vol. 4, n° 1, December 2000, ss. 72-84.

K. Shiratori, A Study on Su-T’ ê ( ), or Sogdiana, Memoirs of theResearch Department of the Thyh Bunko, II, 1928, ss. 81-145.

G. V. Shishkina, Ancient Samarkand: Capital of Soghd, Bulletin of theAsia Institute, New Series, vol. 8, 1994, ss. 81-99.

N. Sims-Williams, Ancient Letters, Encyclopaedia Iranica, vol. II, 1, ed.E. Yarshater, London, 1985, ss. 7-9.

N. Sims-Vilyams, “Puteshestvenniki v Tibet: sogdiyskie nadpisi Ladaka”,Vestnik Drevney ‹storii, no. 2, 1995, pp. 61-66.

N. Sims-Williams, The Sogdian Merchants in China and India, Cina eIran. Da Alessandro Magno alla Dinastia Tang, a cura di Alfre-do Cadonna e Lionello Lanciotti, Firenze, 1996, ss. 45-68.

D. Sinor, The Establishment and Dissolution of the Türk Empire, TheCambridge History of Early Inner Asia, D. Sinor ed., Cambridge,New York, Port Chester, Melbourne, Sydney, 1990, ss. 285-316.

TÜRKLER ‹LKÇA⁄169

O. Sirén, Central Asian Influences in Chinese Painting of the Tang Peri-od, Arts Asiatiques, t. III, fasc. 1, 1956, ss. 3-21.

O. ‹. Smirnova, Ocherki iz istorii Sogda, Moskova 1970.S. Soucek, Sughd#k, The Encyclopaedia of Islam, vol. IX, C. E. Bos-

worth, E. van Donzel, W. P. Heinrichs, G. Lecomte eds., Leiden,1997, ss. 773-774.

B. Stawiski, Mittelasien. Kunst der Kuschan, Leipzig, 1979.B. Ya. Staviskiy, Sudb› buddizma v Sredney Azii, Moskova 1998.A. M. Sherbak, Tyurkskaya runika, Proiskhojdenie drevneyshey pismen-

nosti Tyurok, Sankt-Peterburg 2001.W. W. Tarn, The Greeks in Bactria and India, Cambridge, 1955 (rep-

rint New Delhi, 1980).W. Tomaschek, Centralasiatische Studien. I. Sogdiana, Wien, 1877.K. V. Trever, Kushan›, Khionit› i Eftalit› po armyanskim istochnikam IV-

VII vv. (K istorii narodov Sredney Azii), Sovetskaya Arkeologiya,XXI, 1954, pp. 131-147.

K. R. Tsiang, Miraculous Flying Stupas in Qingzhou Sculptures, Orien-tations, vol. 31, n° 10, December 2000, ss. 45-53.

D. Twitchett, Merchant, Trade and Governament in Late T’ang, n. s., AsiaMajor, vol. XIV, Part I, 1968, ss. 63-95.

D. Twitchett, Hsüang-tsung (reign 712-56), The Cambridge History ofChina, vol. 3. Sui and T’ang China, 589-906, Part I, D. Twitchettand J. K. Fairbank gen. edts., Cambridge, London, New York, Mel-bourne, 1979, ss. 333-463.

D. Twitchett, H. J. Wechsler, Kao-tsung (reign 649-83) and the EmpressWu: the Inheritor and the Usurper, The Cambridge History of Chi-na, vol. 3. Sui and T’ang China, 589-906, Part I, D. Twitchett and J.K. Fairbank gen. edts., Cambridge, London, New York, Melbourne,1979, ss. 242-89.

G. Uray, Tibet’s Connections with Nestorianism and Manicheism in the8th-10th Centuries, Arbeitskreis für Tibetische und Buddhistisc-he Studien Universität Wien, ed. E. Steinkellner und H. Tauscher,Wien, 1983, ss. 399-429.

W. Watson, Iran and China, The Cambridge History of Iran. Volume 3(1). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, ed. E. Yarshater,

Cambridge, London, New York, New Rochelle, Melbourne, Sydney,1986, ss. 537-558.

G. Widengren, Xosrau Anh{urv#n, les Hephtalites et les peuples Turcs(Études préliminaires de sources), Orientalia Suecana, vol. I, 1952,ss. 69-94.

G. Widengren, Il Manicheismo, Milano, 1964.Xu Xinguo, The Tibetan Cemeteries in Dulan County: Their Disco-

very and Investigation, China Archaeology and Art Digest, vol.1, n°3, July-September 1996, ss. 7-12.

Yang Fuxue, On the Shazhou Uighur Kingdom, Altaicology Studies,vol. I, Li Xiangrui, Niu Ruji eds., Urumqi, 1994, ss. 165-194.

Y. Yoshida, Additional Notes on Sims-Williams’ Article on the Sog-dian Merchants in China and India, Cina e Iran. Da AlessandroMagno alla Dinastia Tang, a cura di Alfredo Cadonna e Lionello Lan-ciotti, Firenze, 1996, ss. 69-78.

Yü Ying-shi, Han Foreign Relations, The Cambridge History of Chi-na. Volume 1. The Qin and Han Empires 221 B. C. -A. D. 220, eds.D. Twitchett, M. Lowe, Cambridge, London, New York, New Rochel-le, Melbourne, Sydney, 1986.

Y. A. Zadneprovskiy, The Nomads of Northern Central Asia After the In-vasion of Alexander, History of Civilizations of Central Asia. Volu-me II. The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700B. C. to A. D. 250, Paris, 1994, ss. 457-472.

M. Zand, Bukhara. vii. Bukharan Jews, Encyclopaedia Iranica, vol. IV,E. Yarshater ed., 1990, ss. 530-545.

E. V. Zeimal, The Political History of Transoxiana, The Cambridge His-tory of Iran. Volume 3 (1). The Seleucid, Parthian and Sasanian Pe-riods, ed. E. Yarshater, Cambridge, London, New York, New Rochel-le, Melbourne, Sydney, 1986, ss. 232-262.

E. V. Zeimal, The Kidarite Kingdom in Central Asia, History of Civili-zation of Central Asia. Volume III. The Crossroad of Civilizations:A. D. 250 to 750, ed. B. A. Litvinsky, Paris, 1996, ss. 119-133.

Zhang Zong, Exploring Some Artistic Features of the Longxing Si Sculp-tures, Orientations, vol. 31, n° 10, December 2000, ss. 54-63. ZhaoFeng, J. Simcox, Silk Roundels from the Sui to the Tang, Hali, 92,May 1997, ss. 80-85.