SPRÅK

nyttU T G I T T AV N O R S K S P R Å K R Å D 33. årgang 1–2/2005

S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

1 Fornamn i 1905 7 Frå amt til fylke

14 Norsk avisspråk for hundre år sia21 Ordbokssituasjonen omkring 190526 Importerte ord i 190530 Språkvitskapleg arbeid med norsk i 1905

og tidlegare36 Riksmålsbevegelsen rundt 1905

har vore eit utruleg hundreår. Me markerer og feir-ar unionsoppløysinga, og gjer det fordi den 7. juniog alt som følgde etter det året, var store hendingar.

Men som vanleg med oss menneske har me lettfor å bli ståande fast i nokre få førestellingar og sågløyma resten. For i røynda er det i resten av detsom skjedde i åra rundt 1905, at me finn den verke-lege dramatikken. Sjølvsagt var unionsoppløysingahistorisk viktig, men utover det politiske påverkaho utviklinga monaleg mindre enn andre meir upå-akta hendingar. Til dømes var utbygginga av fosse-falla og den nye industrialiseringa mykje viktigarefor det nye Noreg på 1900-talet enn unionsoppløys-inga. Innføringa av sidemålsstilen i 1907 påverkarnorsk skulekvardag den dag i dag – på godt ogvondt.

Skal me skriva nokre linjer om dei store omvel-tingane i samfunnet vårt frå 1905 til 2005, blir vårestikkord tre – industrialisering, folkeflytting, språk-utvikling. I 1905 var landet framleis totalt dominertav primærnæringane, i dag er det mindre enn 10 %som er sysselsette der. I 1905 var det eit folketal påom lag 2,3 millionar – i 2005 er folketalet 4,6 milli-onar. Ei dobling på hundre år! Men aller mest dra-matisk har balansen mellom by og land vorte skipla.I 1905 budde meir enn to av tre nordmenn på land-et. I 2005 er det meir enn to av tre nordmenn sombur i by. I 1905 var vårt land, saman med Irland,det fattigaste landet i Europa. No, hundre år sein-are, er me det rikaste. Det er ingen spøk, det heller,for det skal god rygg til for å bera gode dagar, sabesten. Og endeleg – i 1905 var det dominerandeoffisielle skriftspråket dansk. Min bestefar, somgjekk for presten i indre Sogn på slutten av 1800-talet, hadde dansk katekisme. Naturlegvis.

Sidan den tid har vår offentlege språkpolitikk gjeveoss to norske skriftvariantar, der fleirtalsvariantenbokmålet (riksmålet) i røynda har ein kortare tradisjonenn mindretalsvarianten nynorsken (landsmålet).

Sanneleg har omveltingane hatt dimensjonar.Difor meiner me det er rett å fylla dette nummeretav Språknytt med artiklar som tek opp ymse språk-lege aspekt i tida rundt 1905.

I det symbolmetta året 2005 er òg Språkrådet iferd med å skifta ham. Etter Norsk språknemnd(1952–1971) og Norsk språkråd (1972–2004) er detno tredje generasjon språkorgan som tek form.Styre og direktør (utpeika av departementet) kompå plass i 2004. Dei tilsette i sekretariatet skal haldafram i stillingane som før, Språknytt skal haldafram som før, men det eksterne rådet (med sine 38medlemmer) vart lagt ned ved årsskiftet. Kva somkjem i staden for rådsforsamlinga, er det i skrivandestund ikkje gjort endeleg vedtak om. Alt tyder like-vel på at spørsmålet om ny ekstern organiseringblir avklara i 2005, slik at det nye språkorganet erferdig etablert ved komande årsskifte.

Parallelt med det organisatoriske hamskiftetskjer det ei språkpolitisk nyorientering. ProfessorGjert Kristoffersen (Universitetet i Bergen) har fåttansvaret for å leia ei gruppe som skal skriva eitspråkpolitisk dokument. Dei skal levera si innstil-ling i september i år. Det er ingen løyndom athovudsaka i den utgreiingsprosessen dreiar seg omstrategisk tenking for å ta vare på norsken som full-verdig språk i framtida. Det er dét språkpolitikkenpå totusentalet må dreia seg om.

1905–2005

38 Stoda for nynorsken og målrørsla i 190543 Samisk og kvensk i Noreg etter 1905 48 Bibelen i 1905 – status og bakgrunn53 Arne Garborg om 190555 Tilsvar til Ruth Vatvedt Fjeld57 Band V av Norsk Ordbok 60 Nei til valgfritt sidemål62 Du spør – vi svarer

INNHOLD 1–2/2005

DEN NASJONALE GLØDEN var somkjent sterk i 1905. Kan denne

nasjonale begeistringa også avlesast idei namna som nordmenn gav barnasine i 1905? Var det særlig norskenamn som var på moten i 1905? Dettevil eg gjøra nærmare greie for i denneartikkelen. Ettersom det i år er 100 årsidan unionen med Sverige vart opp-løyst, fell det også naturlig å samanlik-ne dei vanligaste fornamna i Noreg ogSverige. I kva grad kan det påvisastsærtrekk når fornamna i desse landablir kontrastert?

Sterk nasjonal namnetrend i 1905Under nasjonsbygginga på 1800-taletvar det fleire nordmenn som ivra for atnordmenn burde bruke norske fornamni staden for utanlandske. Ein av deiivrigaste var Ivar Aasen. At han ikkjelikte at utanlandske namn dominerte idelar av Noreg, kjem tydelig fram i det-te sitatet frå Norsk Navnebog, som hangav ut i 1878: «Nu derimod have frem-mede Navneformer og Navnestumper inogle Bygder faaet en saadan Over-vægt, at det næsten seer ud, som om etandet Folkeslag havde indtaget Landetog underkuet hele den gamle Slægt.»

I namneboka si bruker Aasen ter-men norske namn, og dette er fullt for-ståelig under nasjonsbygginga i sistehalvdel av 1800-talet. Men i denne

artikkelen vil eg i staden bruke termennordiske namn, og grunnen til det er at mange av dei «norske» namna ersvært gamle og vart tekne i bruk førvikingtida. Når ein er så langt tilbake,kan det vera vanskelig å veta om eitnamn fyrst vart teki i bruk i Noreg,Sverige eller Danmark. I eit slikt histo-risk perspektiv høver det betre å talaom nordiske namn.

Som materiale har eg brukt dei van-ligaste namna på dei som vart føddi 1905 (100 jentenamn og 100 gute-namn). I nokre tilfelle har vi stave-variantar av same namn, t.d. Ester ogEsther, og slike variantar – og frekven-sane for dei – er slått saman. Dermedvart talet på ulike namn redusert til 93jentenamn og 91 gutenamn. I denneartikkelen vil eg stort sett avgrensemeg til dei 30 vanligaste namna (sjåtab. 1 og 2), men i sjeldne tilfelle vil egogså trekke inn namn som kjem lengerned på ranglista enn 30. plass. I detmaterialet som rådgivar Jørgen Oureni Statistisk sentralbyrå velvillig har gittmeg, inngår det ikkje frekvensopplys-ningar om namn i 2. eller 3. posisjon,t.d. Marie i Anne Marie, og Karoline iHanne Elise Karoline. Frekvensen forMarie inkluderer altså dei som entenhar Marie som det einaste namnet ellersom det fyrste av fleire namn, t.d.Marie Beate.

1S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Fornamn i 1905

GULBRAND ALHAUG

Det mest iaugefallande ved namne-moten i 1905 er at nordmenn var myemeir nasjonale i namnevegen da ennnå. Såleis har 20 av dei 30 mest frek-vente gutenamna nordisk opphav:Ole, Karl, Olav, Einar, Harald, Arne,Olaf, Sverre, Erling, Alf, Sigurd, Trygve,Håkon, Gunnar, Bjarne, Reidar, Rolf,Knut, Leif, Ivar. (I opprekninga her – ogrett nedafor – kjem dei mest populærenamna fyrst.) Også dei nordiske jente-namna var populære – med desse 17blant dei 30 vanligaste: Astrid, Borg-hild, Gudrun, Ingeborg, Solveig, Signe,Sigrid, Ragnhild, Ingrid, Aslaug, Hjørdis,Dagny, Helga, Inga, Ragna, Gunvor. I til-legg kjem det nokre namn som folkflest ser på som «norske», sjølv om deieigentlig har utanlandsk opphav. Mendet er mange hundre år sidan vi fekkdei inn i Norden, og her vart dei til-passa lydsystemet i norsk, svensk ogdansk. I tab. 1 og 2 gjeld dette bl.a. Nils(av Nikolaos), Lars (av Laurentius), Jon(av Johannes), Margit (av Margareta) ogKaren (av Katrine). Når vi plasserer sli-ke justerte namn som Nils og Margitsaman med dei som opphavlig er nord-iske, står vi att med svært få utanland-ske namn i tab. 1 og 2, t.d. dei bibelskeJohannes, Ester, Marta og Rut.

Ein del av dei opphavlig nordiskenamna inngår i den namnemoten somden svenske personnamngranskarenRoland Otterbjörk har kalla den nordiskenamnerenessansen. Dette er namn sompå 1800-talet vart henta fram att frånorrøn litteratur, bl.a. Snorre og islend-ingesoger, t.d. Sigurd, Harald, Sverre,Ragnhild, Gudrun og Helga. For Noregsin del reknar ein med at den nordiskenamnerenessansen for alvor fekk vindi segla omkring 1860. Også forfattar-

ane bidrog til denne renessansen.Såleis brukte Ibsen og Bjørnson namnsom Dagny, Hjørdis og Bergljot i dentidlige diktinga si (skodespelet Hær-mændene paa Helgeland av Ibsen og dikt-et Bergljot av Bjørnson). Dei foreldrasom tok i bruk «renessansenamna» fråca. 1860, hørte til den sosiale eliten,men mot slutten av 1800-talet kan viregistrere at namn som Hjørdis ogDagny er mest brukt i lågare sosialelag, bl.a. i Kristiania. I denne saman-hengen kan vi forresten legga merketil eit meir allment motetrekk: Når over-klassa oppdaga at eit motefenomenhadde sigi ned i lågare sosiale lag, vil-le dei fjerne seg frå arbeidarklassa vedå finne på noko nytt, t.d. ved å ta ibruk meir «eksklusive» namn.

Det er mye som tyder på at forfattar-ane hadde større innverknad pånamngivinga på 1800-talet enn i dag.Eg har ovafor nemnt Dagny, Hjørdis ogBergljot frå den nasjonalromantiskeepoken i norsk litteratur. Litt seinarevart foreldra inspirert til å ta i brukandre namn frå litteraturen. Dette gjeldt.d. det innlånte namnet Agnes fråBrand (nr. 20 i tab. 1) og dei nordiskeSolveig og Ingrid frå Peer Gynt (nr. 11og 17). Dei to siste er forresten «eks-portert» til mange andre land (Ingridmed god drahjelp av Ingrid Bergmanpå 1900-talet). Mens vi i dag allment ersterkt påverka av anglo-amerikanskkultur, finn vi berre eitt engelsk namnpå topplistene i 1905, Jenny (nr. 10).Men det var ikkje direkte engelsk på-verknad som låg til grunn for popula-riteten til Jenny. Det var nok den sven-ske «nattergalen», songarinna JennyLind (1820–87), som gjorde dette nam-net så populært i Noreg.

2 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Den nasjonale namnebølgja kulminerteikkje i 1905, for om vi studerer namne-kurver for dei nordiske namna i tab. 1og 2, kan vi registrere at dei allerfleste held fram med å stige i populari-tet etter 1905. Derimot går dei flesteinnlånte namna i desse tabellane ned-over, og denne nedgangen begynte før1905, t.d. Anna, Kristine, Olga, Jenny –Johannes, Johan, Hans, Martin. Dettegjeld også nokre innlånte namn somfor lenge sidan vart justert på nordiskgrunn, t.d. Nils og Peder. Når er vi såpå toppen av den nasjonale bølgja?Om vi med dette meiner når flestnordmenn får nordiske namn, viserdet seg at den nasjonale bølgja kulmi-nerer noko tidligare for kvinnenamna(i mellomkrigstida) enn for manns-namna (litt etter 1950). Heilt allmentendrar namnemotane seg raskare forkvinnenamna enn for mannsnamna,og dei nordiske namna følgjer dermeddette mønsteret.

I 1905 og i dagVi har ovafor sett at dei nordiske nam-na dominerte på topplistene i 1905.Derimot må vi leite med lys og lykteetter slike namn på dagens topplister.Som samanlikningsgrunnlag har egbrukt dei 30 vanligaste namna i 2003og 2004. (For desse to åra har eg lagt tilgrunn ei samanslått liste, éi for jente-namn og éi for gutenamn.) Blant dei30 vanligaste jentenamna finn vi berreIngrid, Tuva og Vilde som har udiskut-abelt nordisk opphav. Og like dårligstelt er det med gutenamna – meddesse tre namna: Eirik, Ole og Sondre.Av plassomsyn kan eg ikkje her pre-sentere dei 30 vanligaste namna i 2003og 2004, men interesserte kan finne dei

på heimesida til Statistisk sentralbyrå(www.ssb.no).

Det mest iaugefallande ved topp-namna av i dag er dei mange utan-landske namna. Ser ein nærmare på deivanligaste gutenamna, kunne ein truat det går ei religiøs vekkingsbølgjeover landet. Såleis finn vi desse seksbibelske namna blant dei ni vanligaste(her i popularitetsrekkjefølgje): Mat(h)i-as, Markus/Marcus, Andreas, Jonas, To-bias, Daniel. I tillegg kjem Kristian/Christian (plass nr. 4), som er språkligrelatert til Kristus. Ut frå dette kunneein tru at kyrkjene var stappfulle undersøndagsgudstenesta, men det er joikkje tilfellet. For Noreg sin del kannok det sterke innslaget av bibelskenamn snarare tolkast som at vi følgjerein internasjonal trend, for i ein delandre land, t.d. Storbritannia, USA ogTyskland, har kyrkjelige namn voripopulære på slutten av 1900-talet. Vissnorske foreldre hadde teki slike namndirekte frå Bibelen, ville dei berre habrukt stavemåtar som Markus og Jakobog ikkje dei meir internasjonale Mar-cus og Jacob. (Dei to siste er i dag nes-ten like mye brukt som dei «norske»stavemåtane.)

Den danske namneforskaren EvaVillarsen Meldgaard har peikt på atdagens danske foreldre ofte lèt barnafå namn som var populære blant olde-foreldra eller generasjonen før. Da vildet gjerne ha gått om lag 100 år sidannamna sist var populære. Stemmer sådette på materialet vårt frå 1905 og2003–04? Berre i liten grad, for vi finnfå namn som står på begge listeneover dei 30 vanligaste namna: Anna,Ingrid, Marie – Ole, Martin, Oskar/Oscar og Kristian/Christian. Og her kan

3S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

populariteten vera nokså ulik på dei tolistene. Såleis ligg Ole på 1. plass i1905, men må ta til takke med 25. plassi dag.

Ein annan forskjell mellom namna i1905 og i dag er at foreldra i 1905 istørre grad flokka seg om dei mestpopulære namna. Såleis var det da såmange som 4,3 % av jentene som fekkdet vanligaste namnet, Anna. I 2003–04 var det Emma som tronte på topp-en, men dette namnet var det einastesom kom over 2 %. Derimot var det i1905 heile sju jentenamn som låg over2 %: Anna, Astrid, Borghild, Gudrun, Inge-borg, Margit og Marie. Og den sametendensen kan vi konstatere for gute-namna: I 2003–04 var det ikkje eit ein-aste namn som kom over 2 %, mensdei åtte namna Ole, Johan, Karl, Olav,Hans, Einar, Harald og Arne hadde meirenn 2 % i 1905.

Meir nasjonale enn svenskaneEttersom vi i år markerer at det er 100år sidan unionsoppløysinga, kan dethøve å gjøra greie for nokre forskjellarmellom fornamna i Noreg og Sverige.Om dette emnet har eg skrivi meirdetaljert i ein artikkel som snart kjemut i ein kongressrapport. Her vil egkonsentrere meg om nokre hovud-trekk. Som materiale har eg brukt dei200 vanligaste namna (for kvart kjønn)på nordmenn og svenskar som levde i1998. Tyngdepunktet vil dermed liggapå dei som er fødd i siste halvdel av1900-talet. Eg vil her legga særlig vektpå dei namna som skil seg ut som spe-sielle for kvart land. Slike spesiellenamn har eg i andre samanhengar kal-la markørnamn. Dette er namn som erbrukt mye meir i eitt område enn i eit

anna, og her har eg sett som krav atnamnet må vera brukt minst fire gong-er meir i det eine landet enn i detandre. Det er da teki omsyn til uliktfolketal i dei to landa.

Det mest iaugefallande resultatet erat vi i Noreg – kanskje ikkje uventa –bruker atskillig fleire nasjonale namnenn i Sverige. Til saman har eg regist-rert 114 nordiske markørnamn forNoreg (71 mannsnamn og 43 kvinne-namn) – mot berre 33 for Sverige (24mannsnamn og 9 kvinnenamn). Eg lis-tar fyrst opp dei nordiske markørnam-na for Noreg: Are, Arild, Arnfinn, Arve,Asbjørn, Asle, Atle, Audun, Bjarne,Bjarte, Bjørnar, Bård, Dag, Dagfinn, Egil,Eirik, Eivind, Endre, Erling, Espen, Even,Finn, Frode, Geir, Hallvard, Halvor, Ha-rald, Helge, Håvard, Idar, Ingar, Ingvald,Jarle, Jostein, Kjetil, Knut, Kåre, Magnar,Magne, Normann, Odd, Oddbjørn, Odd-mund, Oddvar, Ole, Ottar, Reidar, Roald,Roar, Runar, Sigmund, Sindre, Sondre,Steinar, Stian, Ståle, Sverre, Terje, Tor,Torgeir, Torleif, Tormod, Trond, Truls,Trygve, Vegard, Vidar, Viggo, Øystein,Øyvind, Åsmund – Aslaug, Aud, Berg-ljot, Bjørg, Borghild, Borgny, Gro, Gry,Guri, Guro, Haldis, Hege, Hilde, Inge-bjørg, Ingunn, Ingvild, Jorunn, Kjellaug,Liv, Målfrid, Oddbjørg, Oddny, Olaug,Ragna, Ragnhild, Randi, Rannveig, Rei-dun, Rigmor, Sigrun, Solfrid, Solveig,Svanhild, Tone, Tordis, Torhild, Torill,Torunn, Tove, Turid, Unni, Vigdis, Åshild.

Dei nordiske namna som er bruktminst fire gonger meir i Sverige enn iNoreg, er: Algot, Alvar, Bo, Bror, Börje,Elof, Eskil, Folke, Gustaf, Gustav, Gösta,Göte, Hilding, Holger, Ingemar, Ingmar,Ingvar, Karl, Sixten, Sture, Sune, Tage,Ture, Ulf – Eivor, Gunborg, Gunilla, Gun-

4 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

nel, Hillevi, Ingegerd, Lillemor, Svea, Ylva.Sverige skil seg ut frå Noreg med eitmye sterkare innslag av utanlandskenamn. Éin grunn til dette er nok at densvenske namnedagskalenderen har hattinnverknad på namngivinga, og i den-ne kalenderen finst det mange utan-landske namn, særlig namn med kyr-kjelig bakgrunn.

I samband med namnedagskalen-deren kan det nemnast at mannsnamn-et Nore, som er avleidd av landsnamn-et Noreg, stod i denne kalenderen framtil 1905. Det var den svenske forfattar-en Esaias Tegnér som i 1814 hadde tekii bruk dette namnet som ei personifi-sering av Noreg. I 1905 forsvann Norefrå namnedagskalenderen, og i dennesamanhengen vil eg sitere litt frå detAnders Malmsten skriv om Nore på s.166 i boka Nittiotalets namnbok (1993):«Vid unionsupplösningen hade Norenamnsdag den 4 november men dåslängdes namnet ut och ersattes avSverker för att visa norrmännen vilkastraff de hade att vänta när de lämna-de unionen.» Den 4. november var dendagen i 1814 da Noreg gjekk inn i uni-onen med Sverige, så Nore var ikkjetilfeldig valt. I ei seinare utgåve avnamneboka si (2000), som nå heiterSvenska namnboken, seier Malmstendette på s. 199 om Nore og Nora (kvin-nenamnet kan oppfattast som avleiddav Nore): «När namnlängden i alma-nackan gjordes om 1993 fick Nore ochNora ta över den 17 maj som en litenhyllning til lusekoftornas nation. Menfrån och med 2001 har Rebecka fåttåterta sin traditionella namnsdag ochNore har åter kastats ut.»

Nore har altså hatt eit turbulent til-være i den svenske namnekalenderen.

I motsetning til i Sverige, der det i1973 var 1045 som heitte Nore, var detpå same tida berre 15 med dette nam-net i Noreg. Nore har dermed ikkjeslått til som ei personifisering av No-reg her i landet. Derimot har Nora voripopulært, og i dag ligg det på 5. plass.Som nemnt ovafor, kan Nora oppfat-tast som avleidd av Nore, som Tegnérsåg på som ei personifisering av No-reg. Dermed kjem Nora nærmast pålinje med kvinnenamnet Svea, som erei personifisering av Sverige. Eg villikevel understreke at Nora vanligvisblir oppfatta som kortform av det inn-lånte Eleonora.

Eg har her lagt vekt på dei namnasom er spesielle for kvart land, dvs.dei som er markørnamn. Her er detikkje plass til å gå nærmare inn på deimange namna som er omtrent likemye brukt i Noreg og Sverige, og somvitnar om ein tett kulturell kontaktmellom nabolanda. Denne nære kon-takten har bl.a. gitt seg det utslaget atvi har lånt namn av kvarandre. Densvenske namneforskaren Roland Otter-björk har kalla denne namneutveksl-inga namnskandinavismen. (Dette feno-menet omfattar dermed også Dan-mark.) Han meiner at blomstringstidafor namneskandinavismen var 1930-og 1940-åra. Som døme på namn somSverige har lånt frå Noreg, nemnerhan bl.a. Astrid, Dagny, Hjørdis, Solveigog Synnøve (s. 42 i boka Svenska för-namn). Som eit døme på det omvend-te, lån frå Sverige til Noreg, vil eg trek-ke fram Elin. Dette namnet vart popu-lært i Sverige pga. songen Drömmenom Elin. Da den kom til Noreg, faukElin oppover på namnelistene, og i1974 og 1975 var det heilt oppe på 5.

5S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

plass. I perioden 1950–75 var det nes-ten dobbelt så mange (11 846) somfekk dette namnet i Noreg som i Sve-rige (6 321). Og dette er mye når vi tekomsyn til at Noreg berre har om-trent halvparten så mange innbyggar-ar som Sverige. Populariteten for Elinkan nok tolkast som eit utslag av atnordmenn sett stor pris på svenskesongar.

Namn som eignar seg ved 100-års-markeringaVed tusenårsskiftet i 2000 viste det segat jentenamnet Mille (jf. latin mille =’tusen’) vart populært. Dette namnet,som nesten ikkje hadde vori brukt før,gjekk rett til vêrs ved tusenårsskiftetog ligg på 79. plass på den samanslåtte

lista for 2003–04. Også ved andre mile-pælar i historia har spesielle namn fåttstor popularitet. Såleis vart Fred enormtpopulært i fredsåret 1945. Spørsmåleter så om det er noko namn som peikerseg ut som godt eigna for dei foreldrasom i år vil markere hundreårsjubileetmed å gi barnet eit «jubileumsnamn».

På slutten av 1800-talet kunne nor-ske foreldre gi barna patriotiske namnsom Norgia (Lofoten) og Norgen (Drø-bak). Og tidlig på 1900-talet vart Norgabrukt. Men desse namna blir somkuriositetar å rekne, og nå i 2005 er dettrulig Nora som framstår som det mesteigna namnet for dei foreldra som vilmarkere at Noreg har vori ein sjølv-stendig nasjon i 100 år. Namnet skulleogså høve godt i ein internasjonal

6 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

%1 ANNA 4,292 ASTRID 2,553 BORGHILD 2,343 GUDRUN 2,345 INGEBORG 2,276 MARGIT 2,157 MARIE 2,148 OLGA 1,899 MART(H)A 1,87

10 JENNY 1,70

%11 SOLVEIG 1,6211 SIGNE 1,6213 SIGRID 1,5914 RAGNHILD 1,4915 KLARA 1,4516 KAREN 1,4417 INGRID 1,4218 RUT 1,3319 ASLAUG 1,2720 AGNES 1,25

%21 HJØRDIS 1,2422 EST(H)ER 1,1623 DAGNY 1,1224 HELGA 1,1025 INGA 1,0426 RAGNA 1,0227 GUNVOR 0,9428 ANNE 0,9329 KRISTINE 0,8730 MAGNHILD 0,74

%1 OLE 2,972 JOHAN 2,583 KARL/CARL 2,524 OLAV 2,355 HANS 2,296 EINAR 2,267 HARALD 2,188 ARNE 2,019 OLAF 1,94

10 SVERRE 1,88

%11 ERLING 1,8412 ALF 1,6113 KRISTIAN 1,5814 SIGURD 1,5415 PEDER 1,5116 TRYGVE 1,4716 HÅKON/HAAKON 1,4718 NILS 1,3519 JOHANNES 1,3420 LARS 1,26

%21 GUNNAR 1,2422 BJARNE 1,1823 REIDAR 1,1624 JO(H)N 1,1224 KNUT 1,1224 OSKAR/OSCAR 1,1224 ROLF 1,1228 LEIF 1,0629 IVAR 1,0030 MARTIN 0,99

Tab. 1 Toppliste – jentenamn i 1905

Tab. 2 Toppliste – gutenamn 1905

Framhald side 64

VED UNIONSOPPLØYSINGA i 1905 varNoreg delt i 20 amt, medrekna

Bergen og Kristiania, og seks stift. Den1. januar 1919 vart amt og stift avløyste av fylkeog bispedøm(m)e, samstundes som sjølve namna på desse eining-ane vart endra. Endringane råka ogsånamn på andre grupper av administ-rative einingar, såkalla inndelingsnamn. Det var ei offentleg rydding der land-et bytte ut mykje innlånt språkgods mednorske termar og namn.

Prosessen starta mykje tidlegare.Alt i 1836 skreiv Ludvig Kristensen Daai Morgenbladet at ein burde få attgamle landskapsnamn som Telemarkfor Bratsberg og Vestfold for Jarlsberg ogLarvik, og i ei lengre utgreiing tok P.A.Munch til orde for å ta opp att dei his-toriske landskapsnamna som amts-namn i staden for å knyta dei til fest-ningar og embetsmannsresidensar avtypen Akershus og Bratsberg (utgjeveposthumt i 1878, jf. Indrebø 1927, s. 89ff.). Dei administrative namneendring-ane som vart innførte i 1918–19, var ògeit ledd i den oppnorskinga av stad-namn som starta med matrikkelrevi-sjonen i 1838, og som vart vidareførtgjennom Namnekommisjonen av 1878,der Oluf Rygh var formann og drivan-de kraft. Denne kommisjonen utar-beidde eit grunngjeve framlegg tilskrivemåten av gards- og bruksnamn i

ein ny matrikkelrevisjon som var fer-dig i 1886. Med det var det teke eitlangt steg mot ein skrivemåte tufta påden nedervde lokale uttalen, sjølv omdet enno i matrikkelen stod former somSture og Feste for Stura og Festo (Hor-daland) og Engen og Myren for Enga/Engi og Myra/Myri.

I 1885, same året som det vart gjortvedtak om å jamstella landsmål medriksmål, gjekk eit fleirtal på Stortingetinn for å be regjeringa om å byta ut dei«mere eller mindre uhøvelige amts-navne» med namn som seier betre kvadei skal uttrykkja. Men saka vart ikkjefylgd opp av departementet før detfemten år seinare kom eit nytt initiativfrå dei folkevalde. Etter framlegg fråNils Skaar (som møtte som varamannfor Hordaland) og nokre fleire vedtoknemleg Stortinget den 16. januar 1900fylgjande framlegg:

Stortinget uttalar ynskje um atnamni paa fylki (amti) i riket, paadomssokner (sorenskriverier), herad,bispedøme, provsti, prestegjæld ogandre offentlige [sic] syslor («em-bætte») maa verta umvølte paanorsk elder umbytte med nasjonalenamn, der det trengst, og bed Rik-styret [sic] um aa gjenomføra dessebrigdi, elder um log skulde til, daa aaarbeida ut fyrelegg um desse (sitertetter Ot. prp. nr. 55 (1918), s. 1).

7S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Frå amt til fylke

BOTOLV HELLELAND

Den 6. januar 1902 sette Kyrkjedepar-tementet ned ein kommisjon til å greiaut om den historiske utviklinga avnamn på inndelingar og om dei mestrasjonelle prinsippa for namngjeving avsivile, rettslege og kyrkjelege område.Komiteen, der fyrst Gustav Storm, såEbbe Hertzberg, var formann, gav inn-stillinga si i 1905. Dei rådde til at nem-ningane amt og stift skulle bytast ut medsyssel og bispedøme, og at provsti og soren-skriveri skulle bytast ut med prostedømeog domssokn. I tillegg hadde nemndaframlegg til nye amtsnamn (fylkes-namn), heradsnamn og soknenamn. Amthadde vorte innført 19. februar 1662 ogkom då i staden for den eldre nemningalen, som hadde vore nytta som adminis-trativ inndeling sidan 1300-talet.

Komiteen heldt fram i innleiinga tilinnstillinga at «det rette tidspunkt foren saadan reform, om den ønskes iverk-sat, nu tør erkjendes at være inde».Grunnlaget for desse namna skullevera «bygdens egen udtale, renset ognormaliseret under tilbørlig hensyn-tagen til ordenes oprindelige skikkelsesaavelsom til befolkningens øre forden sproglige velklang» (sitert etterNOU 1983:6, s. 34).

FylkesnamnaKomiteen kom i 1905 med framlegg tilnye namn på dei dåverande amta, menhan delte seg i synet på korleis namnaskulle lyda, slik det går fram av opp-stillinga på side 9 (Indstil. 1905 s. 26).Ein kan her leggja merke til at komi-témindretalet (Marius Hægstad) brautmed det gamle prinsippet med geni-tivskonstruksjon og innførte umarkertlaus samansetjing, t.d. Hordaland syslamot Hordalands syssel i fleirtalsinnstil-

linga. Dette prinsippet vart fylgt opp idei seinare namneendringane.

Året 1905 kunne såleis ha vortesjølve merkeåret for dei nye inndel-ingsnamna. Men saka vart liggjande,m.a. av di det knytte seg store formelleog praktiske vanskar til eit så omfat-tande namnebrigde. Og som me skalsjå, vart det til dels heilt andre namnsom vart vedtekne. I mellomtida ver-serte mange ulike framlegg, t.d. Fjord-ane, Fjordane og Sogn, Sygna og Firda-fylke, Firda og Sygnafylke, Firda for detseinare Sogn og Fjordane fylke.

Fyrst i 1914 vart saka fremja pånytt, og etter oppdrag frå departemen-tet leverte dei to professorane HjalmarFalk og Marius Hægstad to utgreiing-ar i 1915 og 1916 der dei presentertegrunngjevne framlegg til nye namn ognemningar på fylke og herad. Hæg-stad, som i utvalet frå 1902 noko mot-viljug hadde gått med på syssel (sysla)som avløysing for amt, gjekk no samanmed Falk inn for fylke. I valet mellomfylke og sysle argumenterte dei for fylkeut frå den historiske bruken av nemn-inga (Falk og Hægstad 1915, s. 7,1916, s. 3 ff). I mellomalderen haddefylke vore nytta om større område medadministrative og andre offentlegefunksjonar, og sjølv om innhaldetkunne ymsa noko over tid, haddedet ein fastare karakter enn sysle. (Detsiste var innført av kong Sverre, menvart avløyst av len i seinmellomalde-ren.) Dessutan meinte dei at fylke vareit velklingande ord og «bekvemt» isamansetningar, i motsetning til syssel.Dei støtta seg òg på glossariet tilNorges gamle love, der fylke var definertsom ’landskab, der udgjorde en mili-tær og administrativ, judiciel og bor-

8 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

gerlig underafdeling af riget’. Fylke eravleidd av folk og vart opphavleg nyttaom ’flokk, hærfylking’, seinare om’område, landsdel’. Eit grundigareoversyn over bruken av fylke i eldretid er gjeve av Gustav Indrebø (1931).

Utover landet var det skiftandemeiningar om kva nemning som bur-de nyttast. Amtsstyra og heradsstyrahadde fått høve til å uttala seg, og iSør-Trøndelag og dei sentrale aust-landsfylka, med unntak av Oppland,var det fleirtal for å halda på amt,medan dei andre fylka kunne visa tileit større eller mindre fleirtal for fylke.Av 449 heradsstyre gjekk 270 inn forfylke, medan 179 heldt på amt.

Parallelt med diskusjonen av amt,len, syssel/sysle eller fylke var det usemjeom korleis ulike funksjonar på fylkes-

nivå skulle nemnast. Dei viktigasteframlegga utanom det eksisterandeamt(s)smann var jarl, lensmann, syssel-mann, fylkesstyrar, fylkeshøvding, fylkes-mann. Som kjent var det det siste somvann fram. Lensmann hadde alt einfunksjon i det lokale forvaltningssys-temet, og sysselmann vart i 1925 lovfestsom tittel på det øvste embetet påSvalbard. Falk og Hægstad rådde til atføreleddet fylkes- skulle nyttast i deifleste samansetjingane, som i fylkes-ting, fylkesskule, fylkeslækjar.

To år etter at Falk og Hægstad had-de levert inn den andre innstillinga si,kunne Kyrkje- og undervisningsde-partementet (KUD) fremja odelstings-proposisjon nr. 55 (1918) Om forandringav rikets inddelingsnavn. Med få unntakfylgde departementet framlegga frå

9S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Smaalenenes Amt Borgar syssel Austfold sysla (noko ulikt i Falk og Hægstad 1915)

Akershus Amt Oslo syssel Romerike syslaHedemarkens Amt Østoplandenes syssel Aust-Uppland syslaKristians Amt Vestoplandenes syssel Vest-Uppland syslaBuskerud Amt Drammen syssel Sud-Uppland syslaJarlsberg og Larvik Amt Vestfold syssel Vestfold syslaBratsberg Amt Skiens syssel Telemark syslaNedenes Amt Østagder syssel Austagder syslaLister og Mandal Amt Vestagder syssel Vestagder syslaStavanger Amt Rogalands syssel Rogaland syslaSøndre-Bergenhus Amt Hordalands syssel Hordaland syslaNordre-Bergenhus Amt Sogn og Fjordenes syssel Sogn og Fjordarne syslaRomsdals Amt Møre syssel Møre syslaSøndre-Trondhjems Amt Ikkje oppført Sud-Trondheim syslaNordre-Trondhjems Amt Ikkje oppført Nord-Trondheim syslaNordlands Amt Ikkje oppført Nordland syslaTromsø Amt Ikkje oppført Trumsøy syslaFinmarkens Amt Ikkje oppført Finnmark sysla

FYLKESNAMNA

Statskalenderen 1905 Komitéfleirtalet 1905 Komitémindretalet 1905

Falk og Hægstad. Justisdepartementethadde alternative framlegg til nokre avfylkesnamna. Det same hadde ein delav amtsstyra, og då gjerne med eksiste-rande namn som primære ynske. Dåsaka kom opp i Odelstinget 25. juli,vart det ein hard debatt. «[D]ei konser-vative gjorde ein hardsett freistnad paaaa faa henne framdrygd» (Indrebø1927, s. 115), og det vart hevda at detvar målfolk og vestlendingar som villepåtvinga austlendingar namn som deiikkje kjendest ved. Odelstinget gjordefleire endringar i høve til lovframleg-get, m.a. vedtok det Akershus for Rome-rike, Buskerud for Ringerike og Østfold for

Austfold. Møre fekk tillegget og Romsdalså seint som i 1935. Dei ulike framleggai endringsprosessen kjem fram i opp-stillinga øvst på denne sida. Namna er(utan tillegget fylke) ordna i geografiskrekkjefylgje (noko annleis i odelstings-proposisjonen).

Lovutkastet gjekk òg ut på å setjajarl i staden for amtmann (amtmand), menher vart resultatet fylkesmann. Lovamed dei nye fylkesnamna tok til å gjel-da frå 1. januar 1919. Nokre ortografis-ke endringar har vore gjort seinare isamsvar med gjeldande rettskriving.Elles er det dei same namna som gjeldi dag.

10 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Austfold Austfold Austfold ØstfoldOslo Oslo Oslo OsloRomerike Romerike Akershus AkershusAust-UplandFalk:-Opland Heidmark Hedmark HedmarkVest-UplandFalk: -Opland Upland Opland OplandRingerike Ringerike Ringerike BuskerudVestfold Vestfold Vestfold VestfoldTelemark Telemark Telemark TelemarkAust-Agder Aust-Agder Aust-Agder Aust-AgderVest-Agder Vest-Agder Vest-Agder Vest-AgderRogaland Rogaland Rogaland RogalandHordaland Hordaland Hordaland HordalandFjordane Sogn og Fjordane Fjordane/Sogn og Fj. Sogn og FjordaneMøre Møre Rauma/Møre og Rauma Møre, 1935: Møre

og RomsdalSør-Trøndelag Sør-Trøndelag Sør-Trøndelag Sør-TrøndelagNord-Trøndelag Nord-Trøndelag Nord-Trøndelag Nord-TrøndelagHaalogaland Nordland Nordland NordlandTrums Trondenes Trondenes/Troms TromsFinnmark Finnmark Finnmark Finnmark

FYLKESNAMNA

Falk og Hægstad 1916 KUD 1918 Justisdept. 1918 Odelstinget 1918

Geistlege inndelingsnamnNår det galdt dei geistlege inndelinga-ne, gjekk departementet inn for bispe-døm(m)e som avløysar for det som tid-legare heitte stift, i samsvar med tilråd-inga frå Falk og Hægstad. Samstundesvart det gjort framlegg om fleire end-ringar av sjølve namna. Sjå tabellen over.

Særleg iaugefallande var oppattak-inga av dei gammalnorske namnefor-mene Bjørgvin, Nidaros og Hålogaland.Denne modellen vart seinare vidare-ført med Tunsberg bispedøme (1948) ogBorg bispedøme (1969). I 1925 vart Kris-tiansand bispedøme delt i Agder bispedø-me og Stavanger bispedøme. Hålogalandvart i 1952 delt i Nord-Hålogaland bispe-døme og Sør-Hålogaland bispedøme. Mørebispedøme vart skilt ut frå Bjørgvin ogNidaros i 1983. Falk og Hægstad villehalda på stift i ein del samansetningarder det var «bekvemmest», og fekk til-slutning til det. Det galdt særleg stifts-direksjon, stiftskapellan og stiftsarkiv, mendet siste vart alt i 1919 avløyst av nemn-inga statsarkiv.

På lågare geistleg nivå hadde komi-teen frå 1905 gått inn for å skifta utprosti med prostedøm(m)e. Falk og Hæg-stad meinte at prosti kunne nyttastvidare, m.a. ved å visa til samanset-ningar som prostiarkiv, prostigrenser. Pågrunn av store meiningsskilnader rundt

om meinte dei tida ikkje var inne til åfastsetja nye namn på desse einingane.

I utgreiinga om inndelingsnamnkom Falk og Hægstad òg inn på namnapå sorenskriveria, men viste her til atjustiskomiteen i Stortinget hadde lagtfram ei innstilling om at riket skulle del-ast inn i domssokner for herads- og by-rettar, og at namna på dei nye doms-soknene burde gjennomgåast av sak-kunnige.

HeradsnamnaFor heradsnamna galdt det om å fåskrivemåten «i den endelige form» (Falkog Hægstad 1915, s. 9). Det haddestarta alt i 1908, då den nye matrikkel-utgåva for Nordland og Troms vartgjeven ut. Her vart det med grunnlag iein kongeleg resolusjon av 6. januar1908 fastsett skrivemåte for bådegardsnamn og inndelingsnamn i sam-svar med uttalen og rettskrivinga ilandsmål. Dette prinsippet vart inn-ført for namn på offisielle kart i 1912–13, etter tilråding nettopp frå Falk ogHægstad. Når det no vart aktuelt å gågjennom heradsnamna, måtte sameprinsippet leggjast til grunn for dei.Og framlegget til endringar i herads-og soknenamna valda like mykje stridsom ved fylkesnamna. Falk og Hæg-stad hevda at der heradsstyra heldt på

11S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Kristiania Stift Oslo bispedøm(m)e Oslo bispedøm(m)e Oslo bispedøm(m)eHamar Stift Hamar b. Hamar b. Hamar b.Kristiansand Stift Kristiansands b. Kristiansand b. Kristiansand b. Bergen Stift Bergens b. Bjørgvin b. Bjørgvin b.Trondhjem Stift Nidaros b. Nidaros b. Nidaros b.Tromsø Stift Tromsø b. Trums b. Hålogaland b.

GEISTLEGE INNDELINGSNAMN

Statskalenderen 1905 Komiteen 1905 Framlegg KUD 1918 Odelstingsvedtak 1918

den eksisterande namneforma og gjekkimot endringsframlegget, dreia det segom eit val mellom «en fordansket ogen fuldnorsk form», og at saka eigent-leg var avgjord ved dei prinsippa somvar vedtekne for skrivemåten på deioffisielle karta. Men i fleire høve ver-ka innkomne fråsegner inn på tilråd-inga (sjå Falk og Hægstad 1916, s. 9 f.).

Med kongeleg resolusjon av 3. no-vember 1917 vart det gjort vedtak om190 heradsnamn. Slett ikkje alle fram-legga til Falk og Hægstad vart fylg-de opp, t.d. vart Spydeberg og Skiptvet iØstfold ståande mot framlegga Spebergog Skjetve. I Oppland vart Lunner ogJevnaker ståande mot framlegga Lynnerog Jemnåker.

BynamnI ei tredje innstilling kom Falk og Hæg-stad (1918) med framlegg til skrivemå-ten av bynamna. Det viste seg at herhadde tida i endå større grad runne fråei oppretting på norskspråkleg grunn.Av dei dåverande 66 bynamna hadde33 ein skrivemåte som det ikkje vartvil om. For resten sette dei fram nyeeller alternative forslag, der Oslo, Trond-heim/Nidaros og Fosna (Kristiansund)var dei viktigaste – og mest kontrover-sielle. Som kjent vann ikkje dei to sistefram, det gjorde heller ikkje Vesle-hamar, Tunsberg, Tveitestrand, Vatsøy.Frå eit historisk-etymologisk synspunktvar det god grunn for Gustav Indrebø(1927) å setja fram eit program medoverskrifta «Namnevøling som stendatt», der han lista opp mange av deinamna Falk og Hægstad ikkje fekk inn.

Frå bunden til ubunden formFylkesnamnet Finnmark fekk som me

har sett, ny bunad i ubunden form, oggrunngjevinga til departementet var:«Overensstemmende hermed vil mani det nuværende navn kun foreslaasløifet endeartiklen der i almindelig-het ikke hører hjemme i egennavne.Derfor også Heidmark og Telemark»(Ot.prp. nr. 55 (1918), s. 9). Akkuratdette ser ut til å ha vore ei utbreiddmeining ved fastsetjinga av dei nyeinndelingsnamna, og for heradsnam-na fekk det fleire utslag, t.d. Leksvik fortidlegare Leksviken, Inderøy for Inder-øen, det siste med støtte av MariusHægstad (jf. Helleland 1990, s. 81).Dette synet kan hjå somme ha bak-grunn i at den samanvaksne bundneartikkelen er ei relativt nyare utviklingi språket, men for dei fleste har det ågjera med at innarbeidde skriftformerutan artikkel er mykje brukte i sam-funnet, ikkje minst som slektsnamn.Det er grunn til å leggja merke til atdette synet faktisk på nytt har gjortseg gjeldande i den nyss vedtekne re-visjonen av lov om stadnamn, nem-leg at bunden/ubunden artikkel ikkjetreng fylgja uttalen i skrivemåten avbruksnamn.

Seinare endringar i inndelingsnamnaDet finst mange andre inndelingarmed ulike funksjonar som det ikkjehar vore høve til å koma inn på her, oggjennom åra har det vore gjort ei radendringar som har verka inn på nam-nebruken. Eit stort inngrep skjedderundt 1964 i samband med dei storekommuneendringane etter tilrådingfrå Scheikomiteen. Eit veksande prob-lem har vore å finna fram til namn nårto eller fleire inndelingar skal slåastsaman. Skal hovudsenteret i den nye

12 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

eininga leggja premissane for kom-munenamnet, t.d. Horten for Borre? Ellerskal ein velja eit hybridnamn somHoltålen for dei tidlegare Haltdalen ogÅlen? Eller skal ein ta med båe dei togamle namna som i Eresfjord og Vistdal?Eller eit heilt nytt namn som Ringe-rike for m.a. Hønefoss, Norderhov og Hole?Her kjem både namnekonsulentane ogdei aktuelle vedtaksorgana til å fåmykje å hanskast med i tida som kjem.

Kjelder og litteraturFalk, Hjalmar og Marius Hægstad, 1915:Utredning om landets inddelingsnavne.

Kristiania. Falk, Hjalmar og Marius Hægstad, 1916:Utredning om landets inddelingsnavne. II.

Kristiania. Falk, Hjalmar og Marius Hægstad, 1918:Utredning om norske bynavn. Kristiania.

Helleland, Botolv, 1990: Stadnamn i ubunden

form. Namn och bygd 78, s. 79–88.Indrebø, Gustav, 1927: Norsk namneverk. Oslo.Indrebø, Gustav, 1931: Fylke og fylkesnamn.

(Bergens Museums Årbok 1931. Historisk-antikvarisk rekke 1.) Bergen.Indstill. 1905 = Indstilling fra den af kirke- ogundervisningsdepartementet under 6. januar1902 nedsatte komite til revision af de geistli-ge og civile inddelingsnavne. Kristiania 1905.NOU 1983: 6 = Noregs offentlege utgreiingar.Stadnamn. Frå eit utval oppnemnt ved kon-geleg resolusjon 12. oktober 1979. Lagt framfor Kultur- og vitskapsdepartementet i mars1983. Oslo – Bergen – Tromsø.Ot.prp. nr. 55 (1918). Om forandring av riketsinddelingsnavn. Kirke- og Undervisnings-departementets indstilling av 19de juni 1918,som er bifaldt ved kongelig resolution avsamme dag.

13S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Populære nettsiderDei nye nettsidene til Norsk språkrådhar over 50 000 besøk i månaden. Be-søka fordeler seg på vel 30 000 brukar-ar. Over 30 prosent av brukarane harvitja nettstaden tidlegare. I gjennom-

snitt er ein brukar innom fem nettsideri kvar økt. Mest brukte er sidene medsøk i ordbøker, det interaktive nynorsk-kurset og skrivereglane. Nettadressaer: www.sprakrad.no

AVISA SØNDHORDLAND (senere Sunn-hordland) hadde 28. mai 1903 en

artikkel om «Skjotarlaget Tambeskjel-var»: «Slik heiter eit Skjotarlag, somvart skipa for ei Tid sidan millomSkuleguten ved Stord Lærarskule.»Foranledningen til artikkelen ser ut tilå være at laget 17 dager i forvegenhadde hatt «ei liti Premieskjoting, ogdet gjekk godt i det heile, um Veret varno noko vaatsamt». Vi får ikke vitehvem som vant; vi får ikke engangvite hvem som deltok. Men vi får viteat «daa me skipa Laget, so var detmed den Tanke, den Von, at me, umden tid kom, vilde verta fregare til aaverja Landet mot dei, som kjem medUfred». Laget fikk navnet «Tambe-skjelvar»

avdi det skulle mana oss, og dei,som kjem etter, til aa likna honom,som var yngste Mann paa Ormenlange ved Svolder, men hadde sterk-aste Arm og vissaste Auga.

Men Einar sin Boge brast og sjølvfall han i Myrkre, og tomt vart hansog mange andre sine Rom millomFedrelandsvaktarane. Difor vil meynskja, at Skjotarlaget «Tambeskjel-var» vil gjera sitt til aa heila NorigsBoge att og øva upp mange Gutarmed visst Auga og sterk Arm til aamøta upp ved Grensa, um Krigs-luren skulde ljoda og kalla alle til

Vakt um Fridom, Heim og Fedra-land.

Dette sitatet forteller mye. Det fortellerat en begivenhet som var uker gam-mel, godt kunne omtales. Det fortellerat konkurransen ikke var det viktigsteved et skytestevne. Det forteller atskyting som idrettsgren hadde forsvarav landet som sitt fremste praktiskesikte, og om et ustabilt forhold til Sve-rige. Vi fornemmer stemningen overhundre år tilbake i tid, med innslag avpatos: «yngste Mann paa Ormen langeved Svolder», «sterkaste Arm og vis-saste Auga», «Boge brast», «fall (…) iMyrkre», «Fedrelandsvaktarane», «hei-la Norigs Boge att», «um Krigslurenskulde ljoda» og «Vakt um Fridom,Heim og Fedraland». Både innholdet ogspråkforma forteller om patriotisme.Vokalismen understøtter det: «mil-lom», «ynskja» og «upp».

Søndhordland fra 1903 inngikk i etavismateriale jeg har analysert (Roks-vold 2005). De andre avisene i materi-alet var Adresseavisen, Dagbladet, Gud-brandsdølen og Nordlys. Alle var i1903 redigert på dansk-norsk. Ar-tikkelen jeg har sitert fra ovafor, utgjøraltså et unntak.

PartiaviserAvisene på begynnelsen av 1900-talletvar det vi kaller partiaviser (Roksvold

14 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Norsk avisspråk for hundre år sia

THORE ROKSVOLD

1997:51ff.). De var organ for politiskepartier. I partiavisa var lederartikler,anmeldelser og innsendte innlegg plas-sert på side én, mens nyhetsstoff stoinne i avisa. Det virker ellers ikke somstoffet var plassert på sida etter noenspesiell redaksjonell plan i den for-stand at noe skulle framheves gjennomlayoutvirkemidler. Sakene var bareunntaksvis illustrerte. Typografien varavdempa, med små og beskjedne titler.Noen av kildene var utenlandske ma-gasiner. Ellers kom stoffet fra nyhetsby-råer og innsendere – i tillegg til detavisas egne medarbeidere skrev, menredaksjonene var ikke store. Opplys-ningene virker lite sorterte. Ofte vardetaljer som vi i dag oppfatter som litevesentlige, tatt med. De vesentligsteopplysningene var ikke stilt først i artik-lene, men ble formidla der de passa innkronologisk. Titlene var ofte av dentypen vi kaller etiketter (eks.: «OmFattigondet»); de framheva ikke noenyhetspoeng. Den syntaktiske konst-ruksjonen var for det meste i tradisjo-nell sakprosastil. Ord og uttrykk varstort sett nøkterne og avdempa, menkunne – særlig i den sosialdemokratis-ke avisa Nordlys i mitt materiale – visepolitisk farge gjennom livfulle karakte-ristikker. Språklige bilder ble brukt til åkrydre framstillinga både i politiskereferater og i portretter og skildringer,som forutsatte observasjon – jf. Chris-tian Krohgs artikler i Verdens Gang påslutten av 1800-tallet. Skildringer medmakabre detaljer kunne forekomme inyhetsjournalistikken. Reportasjer i enmuntlig, levende stil med dramatise-rende virkemidler fantes, men gjen-nomgående knitra språket i partiavisaav dokumenter.

Journalistikken på begynnelsen av1900-tallet var passiv: «En viktig, oftaavgörande, förutsättning för att någotskulle publiceras 1910 var att ett med-delande hade anlänt till redaktionen.»(Ekecrantz og Olsson 1994:129)

Stor valgfrihetDen språklige valgfriheten var størretidlig på 1900-tallet enn senere. Ikkefør i 1907 var tiltaka til fornorskingsystematisert og leda av et autorisertstyringsorgan som Stortinget. Skrive-måten var derfor lite enhetlig: «Derhar også tidligere lydt klager overusikkerheden i vor retskrivning; menend sterkere er disse blit i de sidste år»(Aars mfl. 1898:6). Det forrige århund-reskiftet var ei skriftspråklig bryt-ningstid:

Ortografien i 1890-årene var (…) enblanding av gammalt og nytt. Detgamle hadde godt tak, og selvreformer som hadde gjort seg gjel-dende i en mannsalder og mer varikke trengt helt igjennom. (…) Påden andre siden holdt stadig flerenorske og folkelige former på å stik-ke fram. (…) Ortografien syntes løsog vaklende på mange punkter.(Nygaard 1967:64f.)

Virvaret kan vi illustrere ved bøyings-former av verbet «bli». Tabellen somfølger, viser formene som finnes i detanalyserte 1903-materialet på i alt50 000 ord. Antall forekomster er førtopp i parentes.

Alle avisene skrev i 1903 «aa» for«å», trass i at «å» var anbefalt skrive-måte (etter et interskandinavisk språk-møte i Stockholm i 1869).

Nordlys skrev i 1903 substantivenemed små forbokstaver; de andre brukte

15S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

store. Nordlys brukte også diftongen«øj», som Knud Knudsen hadde anbe-falt. De andre avisene brukte «øi».Knud Knudsen anbefalte også «ej» for«ei». Det fulgte Nordlys i 1903: «grejet,… rejser», «vejen», «kuldsejlte», «strej-ker» og «Sejre».

Preposisjon og etterfølgende ord,som vi i dag helst skriver hver for seg,ble i 1903 i stor utstrekning skrevetsammen. Likevel kunne Adresseavisenskrive «op til».

InkonsekvenserDagbladet hadde i 1903 både «naa-ede» og «naaet» i preteritum. Der fin-nes også «hævdede» og «bemerket»som preteritumsformer. Dessuten fin-nes norvagismen (eventuelt svesis-men) «overtydet». Nordlys har norva-gismen «vilkaar». I Søndhordland fore-

kommer både «Skog» og «Skov». I Gud-brandsdølen finnes «tilslaaet Sten»ved sida av «uslaget Sten».

Nordlys brukte i 1903 i stor utstrek-ning hard konsonant, der det var mu-lig: «opmærksomhet», «ansøkning» og«ledsaket». De andre brukte bløt isamsvar med dansk skrivemåte. Sønd-hordland skriver riktig nok «Eker-sund» i stedet for Egersund. I formerav «uttale» bruker Nordlys bare «-tt-»,mens de andre avisene bare bruker «-dt-».

Inkonsekvenser finnes – også i enog samme periode. Varianter av hardog bløt konsonant i to Nordlys-eksemp-ler er her understreka:

Efter at formanden, Jon Nysted,hadde aapnet møtet og redegjortfor dets hensigt, valgtes J. Traasdahltil dirigent, hvorpaa R. Tollefsen i et

16 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

BØYNINGSKATEGORI

Avis Infinitiv Presens Preteritum Perf. partisipp

Adresseavisen blive (18) bliver (8) blev (35) blevet (12)

Dagbladet bli (16) blir (11) ble (2) blit (12)blev (27)

Gudbrandsdølen bli (19) blir (14) ble (1) blet (10)blive (1) bliver (4) blev (21)

Nordlys bli (24) blir (12) ble (1) blet (17)blev (44)

Søndhordland bli (6) blir (11) ble (1) blit (1)

blive (7) bliver (2) blev (36) blevet (6)

verta (2) vert (1) vart (10) blet (1)

Bøyningsformer av verbet «bli» 1903

kort foredrag fremholdt hvad somhadde foraarsaget og gjort dannel-sen av et nyt politisk parti nødven-digt og refererte dettes program.

De 3 mand kom paa hvælvet, ogden anden baat forsøkte at bergedem. Efter et par bauter lyktes detat berge to mand. Da der skuldegjøres baut igjen, støtte baaten mothvælvet og fik knust tre bord. Baat-en sank straks. 5 mand kom op iden medbragte jolle, medens 4 sank.

Adresseavisen skrev «Distrikt», «Dist-rikter», «Distrikterne» og «Distrikter-nes», men «Distrigtet». Dessuten skrevAdresseavisen «Udsigt» og «Udsigt-erne». Gudbrandsdølen skrev i 1903«Udsikt», mens Nordlys skrev både«utsigter» og «udsigt». I Nordlys-ma-terialet finnes orda «bakstrævet», «rig-tig», «sykdom», «knukende», «sprog»,«ansigtet», «overmagt», «yterste», «sø-ker» og «tugthuslov». Nordlys gjen-nomførte «lyktes», mens de andre avi-sene konsekvent brukte «lykkedes».

Substantiv endte i Nordlys i ube-stemt form flertall på «-er» der deandre avisene brukte «-e»: «penger» iNordlys og «Penge» i de andre 1903-avisene.

Nordlys skrev i 1903 «saas», mensAdresseavisen og Søndhordland had-de «saaes». Søndhordland hadde også«omgaaes». Adresseavisen og Gud-brandsdølen skrev «seet», mens Dag-bladet og Nordlys hadde «set». Sønd-hordland hadde begge former.

I 1903 hadde Adresseavisen ogGubrandsdølen «faaet», mens Dag-bladet og Nordlys brukte «faat». Sønd-hordland hadde begge former.

Gudbrandsdølen hadde adverb på«-lig» uten «-t» – «sedvanlig» – og med

«-t»: «utilregneligt og bevisligt» og«ønskeligt». Nordlys skrev «under-saatligt» og «fattigt» og Søndhordland«opbyggeligt».

Spor av talemålFormer fra nordnorsk talemål slårgjennom når Nordlys i 1903 kan apo-kopere infinitiv: «La os ikke længertaale dette uretfærdige aag som er lagtpaa vor nakke og som vi nu ikke mag-ter at bær.» Tromsø-området har ikkeapokopert infinitiv (Christiansen: 187f.),men det kan hende den som har skre-vet «bær» i infinitiv, har hatt det.«Bær» for «bære» kan ellers være enslurvefeil.

I Nordlys fra 1903 finnes ogsåeksempel på apokopert flertallsformav adjektiv i predikativ stilling, som eret målmerke for hele Nord-Norge(ibid.):

Kunde man bare ofte minde ar-bejdsmanden om, at mange av destyrende er for flot, vilde det engang gaa op for den arbejdendeklasse, at vi maa ta «haand i hanke»med karerne hvis vi ikke til sist skalsynke ned i fattigdom, bundløs fat-tigdom og elendighet.

Skrivemåten «kval» i Nordlys 1903har grunnlag i tale: «Regjeringens for-slag til ny kvallov gaar ut paa, at detfor et tidsrum av 10 aar skal være for-budt paa norsk sjøomraade at drivefangst av finkval og knølkval.»

Gudbrandsdølen har i 1903 enartikkel som er skrevet på landsmålmed dialektinnslag:

Ja, det ser ikkje vakkert ut helder;me skriv no 20. April, og endda liggSnogen mesta heil i Baksia, i Foin-ner længst attaat alle Skigarar, i

17S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Dækkom, i Holom og i Bakkeheil-lom paa Solsia –, ligg og trasast oggjere seg godt af Tidi i – 3 og 4 Gr.R. til kvar Nott, og kjem du uppfraa Bygdi og dei øvste Heimarne,so hev du – 7 Gr. R. um Notti og –2–3 Gr. R. um Dagen.

Her er bl.a. dativ i formene «Dækk-om», «Holom» og «Bakkeheillom», menandre steder mangler dativ der dialekt-en (fra Vågå) har (eller hadde) det:«Baksia», «Solsia», «Tidi» og «Bygdi».

I dansk-norsk-artiklene fra 1903 harjeg registrert bare ei -a-ending i be-stemt form entall av hunkjønnsord.Eksempelet sto i Nordlys: «Man sier joat man ikke bør spandere krut paakraaka.»

Av de fem avisene jeg har analysert,er det Nordlys som i størst grad fore-griper senere rettskrivingsendringer.Også politisk skiller Nordlys seg fra deandre, med en markant opprørsk hold-ning. Avisa ble etablert i 1902 somorgan for Arbeiderpartiet. I en artikkelfår Venstre-bladet «Tromsø» gjennomgå:

«Huf, for et elendigt og tørt blad’Tromsø’ er,» er nu den gjængseuttale. Nu ser det ut til at det harstof nok saa at baade Letvinten oghans halehængere har forspist sigpaa præst og socialist i den grad atde alle om kap tygger drøv spalteop og spalte ned, spytter haan ogforagt til alle sider efter beste ævne.En rigtig finfin opvartning disseherrer serverer læserne for kr. 4,40pr. aar, ikke sandt ? Ja, velbekomme!

Eksempelet er karakteristisk for skri-vemåten i artikkelen, og viser en lev-ende stil. Her er i rekkefølge bådemuntlige vendinger («Huf …»), sar-kasme («Letvinten og hans halehænge-

re»), ladde ord («haan og foragt»), lad-de metaforer («forspist … tygger drøv… spytter … opvartning … serverer»,hyperbol («alle om kap … til alle sid-er») retorisk spørsmål («ikke sandt?»)og ironi («rigtig finfin opvartning …serverer … velbekomme!»). Det sterkeengasjementet ser ut til å ha drevet tan-ken på at han sjøl «spytter haan og for-agt», vekk fra skribentens bevissthet.

Komplekse setningerAv de fem 1903-avisene jeg har analy-sert, hadde Nordlys i gjennomsnittfærrest ord per periode og forholdsvisfærrest lange ord. Forskjellene i gjen-nomsnittlig lesbarhetsindeks var sværtstor mellom de fem avisene. I Dagblad-et var den hele 51,6; Adresseavisenhadde 49,2, Gudbrandsdølen 45,4 ogSøndhordland 40,9. I Nordlys var denså lav som 38,9. Gjennomsnittet foravisene samla var 45,1. I 1993 var dettil sammenlikning 42,2, og da var for-skjellen mellom avisene svært liten(Adresseavisen høgest med 43,4; Dag-bladet lavest med 41,0).

Leddsetningene kunne ha en for-holdsvis høg underordningsgrad i 1903.Den understreka leddsetningen i detteeksempelet fra Adresseavisen er under-ordna i femte grad:

Hagerup fremholdt, at Retferdig-hedshensyn tilsiger, at der var Ad-gang for en Ministerchef til at for-svare sin Politik, netop naar han harlidt Nederlag ved Valgene af Hen-syn til det Parti, hvis største Mændellers vil blive sat udenfor, og afHensyn til det hele Land, som ikkevar tjent med, at et Partis kyndigsteog dygtigste Mænd i lang Tid holdesudenfor det offentlige Liv.

18 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Ved attributiv sperring står flere un-derordna bestemmelser mellom be-stemt artikkel og substantiv. Den attri-butive sperringa er understreka i detteeksempelet fra Søndhordland: «Der-for henvendte jeg mig til den prægti-ge nu afdøde Stiftamtmandinde Stangog talte med hende om Sagen.»Attributiv sperring forekom åtte gang-er hyppigere i 1903 enn i 1993, og varkarakteristisk for avisstilen på begyn-nelsen av 1900-tallet. Det samme gjel-der enkelt bestemmelse, som forekom14 ganger hyppigere i 1903 enn i 1993.Enkelt bestemmelser er understreka idette eksempelet fra Adresseavisen:«Blydt klandrede den Maade, hvorpaaSjødygtighedskommissionen havdefremlagt sit Arbeide, idet de to Frak-tioner lod til straks at være blivet saauenige, at ethvert Samarbeide er und-gaaet.» Med dobbelt bestemmelse vil-le det ha stått «den Maaden» og «de toFraktionerne».

Andelen fremmedord har økt i norskavisspråk sia 1903.

I 1903 var -s-passiv vanligere ennomskrevet passiv. Senere er omskrevetpassiv blitt vanligere. I 1903 forekom-s-passiv også i fortid av verbet, som idette eksempelet fra Dagbladet: «Saa-ledes beskreves det endnu i 1843, ogheller ikke i de følgende Aar – lige til1866 – bemerket man lunefulde Til-bøieligheder hos det.» Som omskrevetpassiv ville det ha stått «blev beskrevet».

Setningsbygningen kunne i 1903 blimerkelig når periodene var innfløkte,som i Dagbladet: «I Forbindelse her-med fremholdt han, at det – hvad hanvilde kalde – negative Bevis for, atLastelinjen skulde være upaakrævet somSkibsrederforeningen havde søgt at føre,

var mislykket.» (Riktig ordstilling måvære: «… Bevis, som Skibsrederforen-ingen havde søgt at føre for, at Laste-linjen skulde være upaakrævet, var …».)Et eksempel fra Nordlys viser en feil-konstruksjon prega av muntlighet: «Vikan bare forsøke at tænke os, eller kasteet blik inden vor egen menighet, hvilkesørgelige forhold gaar der ikke for sig der,og som med næb og klør forsvares avoverklassen, ja selv fra prækestolen ikirken.»

Også i 1903 kunne skribentene for-veksle «dets» og «sit», som her i Sønd-hordland: «Jeg vil hermed ønske Lagettil lykke med sit nye Hus og nye Bane.»

Enklere landsmålHvordan var så språket i den lands-

målsredigerte pressa rundt det forrigehundreårsskiftet? Jeg har ikke under-søkt dette, sia Søndhordland da bruk-te dansk-norsk. Men Åslaug Undheimhar analysert Dølen, Fedraheimen ogDen 17de Mai i perioden 1859–1898,og funnet ut at landsmålspressa haddekortere perioder og forholdsvis færreleddsetninger enn samtidige dansk-norsk-aviser. Stilen i landsmålspressavar også mer prega av aktive verbfor-mer. Undheim mener «landsmålspres-sa fram mot slutten av hundreåretkvittar seg med latinkansellipåverknad-en. Språket der vert på desse 40 årastadig meir talemålsnært og lettare ålesa» (Undheim 1997:167). Det hengernok sammen med at disse avisene pro-grammessig var skrevet for allmuen,sia de var sentrale i en motkultur somskulle tjene folket. Disse tendensenekan spores også i de få landsmålsartik-lene som finnes i mitt materiale fra 1903.

19S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

ReferanserChristiansen, Hallfrid (u.å.): Målføre III.De viktigste målmerker og deres råderom. U.s.Ekekrantz, Jan og Tom Olssen (1994):Det redigerade samhället. Om journalisti-kens, beskrivningsmakten och det informera-de förnuftets historia. StockholmNygaard, Rolf R. (1967): Fra dansk-norsktil norsk riksmål. Rettskrivningsstrevet ibokmålet inntil 1907. Oslo Roksvold, Thore (1997): «Riss av norskeavisers sjangerhistorie», i Roksvold,Thore (red.): Avissjangrer over tid.Fredrikstad (Kristiansand)

Roksvold, Thore (2005): Var avisspråketbedre før? En metodetriangulert studie avnormendringer i norsk avisspråk på 1900-tallet. Det humanistiske fakultet,Universitetet i OsloUndheim, Åslaug (1997): «Innhald, genre og stil i tre landsmålsaviser fråsiste halvdel av 1800-talet», i Roksvold,Thore (red.): Avissjangrer over tid.Fredrikstad (Kristiansand) Aars, Jonathan mfl. (1898): Om endel retskrivnings- og sprogspørsmål.Redegjørelse til det kongelige departementfor kirke- og undervisningsvesenet. Kristiania

20 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Rettskrivningsendringer fra 1. juli

Kultur- og kirkedepartementet har fast-satt ny rettskrivningsnormal for bok-mål med virkning fra 1. juli 2005. Nor-malen bygger på endringsforslag somtidligere er vedtatt i Norsk språkråd.Endringene består i at en del lite bruk-te former går ut av ordlistene, menstradisjonelle former som er mye brukt,blir godkjent som en del av den offisi-elle rettskrivningen. I tillegg blir selverettskrivningssystemet forenklet vedat skillet mellom hovedformer ogsideformer forsvinner. Sideformer erformer som står oppført i klammepa-rentes i ordlistene, og som ikke kanbrukes i lærebøker og i statstjenesten.

På oppdrag fra departementet harNorsk språkråd utredet en tilsvarendeforenkling av rettskrivningssystemet

også i nynorsk. Ved den endelige be-handlingen av saken ble det imidlertidvedtatt å opprettholde systemet medhovedformer og sideformer i nynorsk.Behandlingen i Språkrådet har avdekk-et ulike syn både i dette spørsmålet ognår det ellers gjelder den nærmereutforming av nynorskrettskrivningen.Departementet har derfor ikke funnetgrunnlag for å godkjenne de endring-ene som ble vedtatt i nynorsk. Ny-norskrettskrivningen forblir dermed iuendret, med unntak av vedtak fornoen få enkeltord og en del vedtaksom gjelder både bokmål og nynorsk.

Oversikt over rettskrivningsendring-ene:www.sprakrad.no/endring05

VI HAR ET INTERESSANT VITNESBYRD

om ordbokssituasjonen i Norge i1890-årene, som med hensyn til dansk-norsken godt kan gjelde også for tiåretsom fulgte. Det er den 33 år gamleHans Tambs Lyche (unitarprest, ideal-ist og fremskrittsoptimist), som i 1893kommer hjem fra utlandet, især USA,for å bli redaktør av det nystartedetidsskriftet «Kringsjaa», den tids «DetBeste». Han synes han er kommet hjemtil kaotiske språkforhold, og merkersnart at han trenger ordbokshjelp. I enredaksjonell artikkel «Et norsk lexi-kon» 2. september 1893 klager han sinnød, og ber om at noen går i gang medå lage en ordbok med «alle de ord,som har vundet sproglig hevd, med engrei definition – paa norsk – af deresforskjellige betydninger samt exemp-ler (fra anerkjendte forfattere og sprog-mænd) paa deres forskjellige brug.Helst også med hvert ords slægts-register, oprindelse og afstamning. –Et lexikon i lighed med de engelske,franske og amerikanske.»

Tambs Lyche ønsker seg altså noe iretning av den amerikanske «Webster»,en enspråklig definisjonsordbok til brukfor skrivende folk av alle slag. Denskulle kunne brukes både av nord-menn og av utlendinger som ville læreseg norsk, og den burde romme flestmulig ord av alle slag; redaktøren

skulle «gjennempløie oldnorsk og hvereneste by- og bygdedialekt for ord. Oglad ham saa tillige skrabe sammen allede fremmedord, han kan finde i brugiblandt os – og en hel del til –, fornorskedem helt og give dem plads i sproget …Vi savner ofte ord for finere menings-afskygninger. Skaf os dem, ligegyldigtom fra Island eller Kina, – saa vi barefaar tegn og udtryk for de tanker ogfølelser, der rører sig i os og i tiden.Det er hovedsagen.»

Tambs Lyches synspunkter er verdå merke seg også i dag. Han har øyebåde for den lov og orden i ordenesverden som er nødvendig i et samfunnmed skriftkultur – «vi maa faa bragtlidt orden i dette kaos» – og for denspesielle situasjonen i Norge, medstørre variasjon i språkbruken enn iland med lengre nasjonal skrifttradi-sjon. – Hadde vi så ingenting å hjelpeoss med? – Ikke mye, og ingen ordbokav typen Webster. Tambs Lyche måtteha levd i bortimot 120 år hvis hanskulle ha fått oppleve en ettbinds en-språklig norsk ordbok av dictionary-typen (en «håndordbok»). Han dødefor øvrig allerede i 1898.

LandsmåletDen ordboken fra 1800-tallet som i artog anlegg kommer nærmest en mo-derne håndordbok, er Ivar Aasens

21S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Ordbokssituasjonen omkring 1905

TOR GUTTU

«Norsk Ordbog med dansk For-klaring» (1873). Den har vært og vilvære et standardverk i norsk leksiko-grafi, uansett hvilken målform manarbeider med og i, men den har neppevært noe lettbrukt hjelpemiddel for densom skulle skrive landsmål. Tittelenantyder formålet: boken skulle førstog fremst gi ordenes betydning. Så girden god beskjed om deres utbredelseog gammelnorske form, men når detgjelder eksempler på ordbruken, er denforholdsvis knapp. Og boken er to-språklig, som navnet sier. I 1895 komHans Ross’ «Norsk Ordbog. Tillæg til«Norsk Ordbog» af Ivar Aasen». Tilsammen danner «Aasen og Ross» etsolid grunnlag for mange slags viten-skapelig behandling av landsmålet, menhovedsakelig tilbakeskuende, historisk.Det manglet en ordbok som kunnebrukes i landsmålsopplæringen og tje-ne praktiske formål i et moderne sam-funn, og flere forhold gjorde at densom omsider påtok seg dette arbeidet,Steinar Schjøtt (1844–1920), ikke komtil veis ende før i 1909 og 1914.

Schjøtt hadde planer om en moder-ne landsmålsordbok allerede i 1870,men håpet i det lengste at Aasen ellerRoss ville utføre arbeidet. Da Aasensordbok kom i 1873, var dessuten stri-den allerede begynt om hvordan nor-men for landsmålet skulle være, ogSchjøtt var blant dem som hadde etannet syn enn Aasen.

Landsmålet vant en rekke politiskeseire i 1890-årene; bl.a. hadde det frem-gang som opplæringsmål i skolen, ogman trengte ordlister, grammatikkerog lærebøker. Nordahl Rolfsens lese-bok (se ndf.) kom i landsmålsutgave i1894, med enkelte avvik fra Aasen-

normalen, og heller ikke de som skrevlandsmål, praktiserte det likt. På ord-listefronten var Lars Eskeland (1867–1942) pioneren med en liten «NorskOrdlista» allerede i 1897; han haddeutgitt en «Hjelpebok i Norsk rettskriv-ing» to år tidligere.

Ved århundreskiftet ble Aasen-nor-malen revidert, og resultatet, den så-kalte Hægstad-normalen av 1901, bleordlistenorm til 1917-rettskrivningentrådte i kraft. Eskeland utvidet sinordliste kraftig til en «Norsk rettskriv-ingsordbok» (139 sider), som utkom i1906 og i 2. ytterligere forøkede utgavei 1912. I tillegg til rettskrivning og bøy-ning gir boken betydningen av ordene(forklart på landsmål) og ganskemange sammensetninger med opp-slagsordet som førsteledd – den slagsopplysninger vi kjenner fra våre dag-ers «Tanums store rettskrivningsord-bok». Dessuten bringer Eskeland ikkeså få eksempler på bruken av sentraleord, og eksempler på bruken av opp-slagsordet som siste sammensetnings-ledd. Ved ordet maal i betydningene«språk» og «stemme» ser det slik ut:

maal eit. hava maal og mæle. faaupp maalet. paa vaart maal. kjenna ein på maalet. høgt maal, grant maal.bera upp maalet. spursmaal, festar-,giftar-, o. fl. maal-bera(-ing), -binda,-brigde [osv. ]

Dette er enkelt, men effektivt. – Nevnesmå også Matias Skards «Landsmaals-ordlista» fra 1901, sterkt forøket ogomarbeidet til «Nynorsk ordbok forrettskriving og litteraturlesnad» (1912)med 30 000 ord; begge Skards bøkergir ordbetydninger på riksmål. – Vid-ere utgav Chr. Vidsteen «Dansk-norskOrdbog» (1907) på hele 539 sider, som

22 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

riktignok fikk mindre å si. Han haddei 1900 utgitt en «Ordbog over Bygde-maalene i Søndhordland» på over 200sider.

Til overmål kom så Steinar Schjøttmed sine to ordbøker «Dansk-norskOrdbog» (1909) på nærmere 1000 si-der, som han hadde arbeidet sammen-hengende med fra 1899, og «Norskordbok med ordtyding paa norsk-dansk. Til skule- og literært bruk» (1914)på vel 600 sider – begge langt størreenn Eskelands og Skards ordbøker.Med alle disse verkene stod målfolketgodt rustet både i og utenfor skolestu-ene under den fremgangen de opp-levde i årene omkring og særlig etter1905.

RiksmåletPå riksmålssiden manglet det mye.Knud Knudsens store «Unorsk og norskeller fremmedords avløsning» (1881)skulle ifølge forordet «give en så vidtmuligt omfattende og righoldig ud-stilling af det norske folks hele ordfor-råd for tiden», og den burde for så vidtgi svar på noe av det Tambs Lyche ogsikkert mange med ham savnet. Men«Unorsk og norsk» er en spesialord-bok, slik tittelen sier – en kombinertfremmedordbok og synonymordbok/fornorskningsordbok, hvor det frem-mede også omfatter det tyske innsla-get i norsk. Boken ble en kilde forandre ordboksredaktører, bl.a. Schjøtt,og den ble solgt i et betydelig antall.Men hvilken betydning den har hattfor den jevne mann som hjelp i skrive-arbeid, lar seg vanskelig fastslå. An-tagelig har den ikke vært stor.

Knudsen stod bak den første offisi-elle rettskrivningsreformen i dansk-

norsken/riksmålet, som kom i 1862.Den var beskjeden sett med våre øyne,og gjaldt fjerning av stum e (faae > faa),fjerning av dobbeltskrevet lang vokal(Huus > Hus), fornorsket skrivemåte forc, ch og q når de betegnet k-lyd (Capitel >Kapitel, Mechanik > Mekanik, Quadrat/Qvadrat > Kvadrat) og fornorskning avskrivemåten ph for f-lyden (Physik >Fysik). – I 1877 ble det offisielt slutt påå skrive substantivene med stor for-bokstav, og i 1885 fikk vi det første de-partementale rettskrivningsvedtaket avstørre betydning, med fullstendige rett-skrivningsregler, autorisert til skole-bruk. I 1892 kom Nordahl Rolfsenslesebok med en del påfallende avvikfra 1885-rettskrivningen, f.eks. flertallpå -er av enkelte substantiver (hesterfor heste), verbalformer som kasted forkastede, talte for talede, trodde for troede,norsk lydform i ord som leke, rope,blaase for lege, raabe, blæse, kortformersom far og mor. En del av dette bleautorisert som valgfrie former i 1894.

Men da som nå var det langt fra atalle fulgte offisielle rettskrivningsreg-ler. Mange fortsatte å skrive som dehadde skrevet, og de toneangivendeforfatterne hadde sine særegenheter.Dessuten var språket i skjønnlitteratur-en i sterk utvikling stilmessig sett. Altdette til sammen kunne Tambs Lycheog andre lett oppfatte som kaos. I våredager revideres ordlistene både etterog mellom rettskrivningsreformene ogkommer i nye fullstendige utgaver.Den gang var praksis slik at nyheteneble presentert i rettskrivningslærer. «Ret-skrivnings-regler til skolebrug» avJonathan Aars (1837–1908) kom i 1866,og de fikk departementets autorisa-sjon fra og med sjuende utgave 1885;

23S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

fra og med ellevte utgave (1894) med-virket Simon Wright Hofgaard (1843–1908), og «Aars og Hofgaard» ble etbegrep i rettskrivningsopplæringen iskolen – systematiske, relativt kortfat-tede rettskrivningslærer – eventuelt meden kort alfabetisk ordliste som bilag.De kom i 16 utgaver, siste gang i 1903.

Selv den store reformen i 1907, dadet avgjørende skrittet ble tatt fra envesentlig dansk rettskrivning til envesentlig norsk, avfødte ingen skole-ordlister som vi kjenner dem i dag,derimot en ny utgave av Aars og Hof-gaards «Norske retskrivnings-regler»,med 40 sider rettskrivningslære ogsom tillegg deler av den kongelige re-solusjonen om rettskrivningsreformensammen med en 30 siders ordliste somstort sett bare viser rettskrivning, ikkebøyning. Denne versjonen av «Aars ogHofgaard» kom i til sammen ni opplageller utgaver, siste gang i 1918.

Imidlertid hadde det pågått noe påordboksfronten, og 1910 ble merkeåret.Da kom to viktige ordbøker: «Retskriv-ningsordbok over det norske riks-maal» av S. Juell Tønnessen og «Norskuttaleordbok» av Ivar Alnæs. JuellTønnessens bok er på vel 300 sider, oger ifølge forordet inspirert av en danskordbok. Foruten rettskrivningen girden fyldige opplysninger om bøyning,om ordets bruk i sammensetninger ogom betydning. Dessuten får vi noe ety-mologi og i noen tilfeller ordets form ilandsmål og bygdemål. Den rommeraltså noe mer enn Eskelands og Skardsordbøker og er betydelig større, men ianlegg er den ikke ulik Eskelands. JuellTønnessen var klar over at ikke altkunne «være paa det rene» med hen-syn til rettskrivningen, selv etter 1907,

og han ber publikum bedømme boken«som et første forsøk paa en kritiskgjennemgaaelse av riksmaalets ordfor-raad». Sammenfattende omtaler hansitt arbeid slik: «Det har været mitmaal at levere en populær ordbok somer billig nok til at komme ind i de tu-sen hjem og vække interessen for vortsprog og sansen for det som er rigtignorsk i former og ordforraad.»

Også arbeidet med «Norsk uttale-ordbok» begynte før 1907. Den varopprinnelig tenkt som en kombinertrettskrivnings- og uttaleordbok og somet innlegg i striden om fornorskningenav dansk-norskens ortografi. Rettskriv-ningsordbok ble den for så vidt også,ettersom oppslagsordene har 1907-rett-skrivning. Det er dessuten hele 14 000av dem, langt flere enn i noen rett-skrivningsordliste; «ikke mindst forfremmedordene er den meget fuld-stændig,» sier forordet. Men i praksisble boken først og fremst uttaleordbok-en for norsk standardtalespråk, og denkom i nye, sterkt forøkede utgaver i1925 og 1969.

Tospråklige ordbøkerMed tospråklige ordbøker var det rela-tivt godt bevendt på riksmålssiden vedbegynnelsen av 1900-tallet, både fordiordbøker til og fra dansk kunne gjøretjenesten, og takket være John Bryn-ildsen (1852–1926). Han var lærer vedSjøkrigsskolen i Horten fra 1876, do-sent fra 1893, og aktiv som leksikografallerede i 1880-årene som medarbeideri flere danske ordboksprosjekter. Hanhadde ansvaret for tredje utgave (1886)av Geelmuydens «Engelsk-Norsk Ord-bog», og selv utgav han «Norsk-Engelsk Ordbog» i 1892, «Engelsk-

24 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Dansk-Norsk Ordbog» i 1907 og skole-ordboken «Tysk-Norsk (dansk) Ord-bog» i 1906. Den norsk-engelske kom isterkt forøket utgave i 1917, og dennorske delen var inntil da den størstesamling ord fra norsk riksmål. Disseordbøkene og den norsk-tyske fra 1926holdt stillingen som ledende tospråk-lige ordbøker i det større format til engod stund etter siste krig.

SpesialordbøkerSom nevnt tenkte Ivar Alnæs seg atuttaleordboken kunne fungere som enslags fremmedordbok når det gjaldtskrivemåten. Men betydninger oppgirboken ikke, og det gikk lang tid før vifikk noen brukbar fremmedordbok tilavløsning av Maurits Hansens, denmed det lange navn «Fremmed-Ord-bog eller Forklaring over de i det nor-ske Skrift- og Omgangs-Sprog almin-deligst forekommende fremmede Ordog Talemaader», som kom i «andet be-tydeligt forøgede og forbedrede Op-lag. Udgivet af A. Autenrieth» i 1851,ni år etter Hansens død. Severin Eske-land utgav en liten «Framandordbokmed tyding og rettleiding» i 1919 (75sider), og få år senere kom første utgaveav «Aschehougs fremmedordbok» vedErnst W. Selmer. Ellers måtte de to storedanske gjøre nytten: Ludvig Meyers«Fremmedordbog» (7. utg. 1902) og«Allers Fremmedordbog» (2. forøkedeutg. 1910).

Det området hvor det ble ytet mest itiden omkring århundreskiftet, varuten tvil det historiske. Det dreier segher om fire klassikere – større verker,ordbøker for forskere og morsmålsstu-denter. Eldst av dem er Johan Fritz-ners «Ordbog over det gamle norske

Sprog», som først kom i ett bind1862–67 og så kraftig utvidet i tre bind1883–96. Fritzner (1812–93) var teolog,og begynte å gjøre notater til ordbokenalt i 1830-årene, men utførte det ve-sentlige av arbeidet fra 1878, da hantok avskjed som sogneprest. Hans ord-bok er fortsatt det viktigste hjelpemid-delet i studiet av den norrøne littera-turen, og vil ikke få noen verdig av-løser før den danske (arnamagnæan-ske) «Ordbog over det norrøne prosa-sprog» er fullført en gang i fremtiden;den befinner seg nå i bokstaven E.

Et annet storverk er «EtymologiskOrdbog over det norske og danskeSprog» på vel 1000 sider av HjalmarFalk (1849–1928) og Alf Torp (1853–1916). Den utkom i årene 1903–06 ogkom på tysk i omarbeidet form i 1911.Dermed fikk den stor betydning forstudiet av skandinavisk etymologi ikkebare i Norden, men i alle land hvor detble undervist i germansk filologi. –Sammen med den må nevnes Torps«Nynorsk etymologisk ordbok» (1916)på nærmere 900 sider. Begge har værtuunnværlige hjelpemidler gjennom hele1900-tallet og ble utgitt i faksimile i1990-årene. Især den første viste segda å oppnå et stort salg.

Endelig har vi så «Gamalnorsk ord-bok» (1909) av Hægstad og Torp. Deter en ettbindsordbok over det norrønespråket, som gir betydningene pånynorsk. Den kom i ny utgave i 1930,ble videreført i «Norrøn ordbok»(1975) og har hele tiden fylt behovetsom man tok sikte på for 100 år siden:«å gjeva deim som hev hug til å gjeraseg kjende med den gamle norskebokheimen ei lettvint og billeg ord-bok».

25S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

AFTENPOSTEN TRYKTE 8. JUNI 1905 den-ne meldinga frå Stockholm:

«Efter at Storthinget gjennem sinPræsident i Telegram til Kongenhar anholdt om Audiens for denDeputation, som skulde overlevereden af Storthinget vedtagne Adresse,har Kongen til Storthingets Præsi-dent sendt følgende Telegram:

Da jeg ikke anerkjender de revo-lutionære Skridt, som Storthingetmed Krænkelse af Grundlov og Rigs-akt og i Oprør mod sin Konge des-værre har foretaget, saa modtagerjeg ikke den af Storthinget tiltænkteDeputation. Oscar.

Samtidig har Kongen underrettetStorthingets Præsident om, at Expe-ditionschef Sibbern er bemyndigettil at modtage Adressen, for at denkan blive forelagt Kongen.»

Det har skjedd ein del – også språkleg– på dei hundre åra sia dette blei skri-ve. Nesten ein Revolution, for at viskulle få ein Nation med sjølvstendeogså i utarikssaker.

Av dei 89 orda i teksten (vi held alt-så unna namnet Oscar) er 27 % slike vikallar importord. Her er elleve frå tysk,og det eldste av dei kom i norrøn tid(Krænkelse, jf. norr. krenkja). Sju av orda

kjem frå latin og fransk (Præsident,Audiens, Deputation, Adresse, revolutio-nære, -akt (i ordet Rigsakt), Expeditions-chef) og hører heime i det nye politiskespråket som spreidde seg særleg på1700-talet. Vi kan faktisk leggje merketil at dei fleste orda som har eit viktiginnhald i denne teksten, er importord.Men småorda, f.eks. efter, at, gjennem,sin, i osv. – som er nordiske arveord –er sjølvsagt nødvendige for å få bygdopp setningane.

Ein vanleg nyheitstekst i ei avis idag inneheld ikkje så stor prosentdelimportord som denne teksten. Eitt avorda her er utrangert i moderne norsk:anholde blir neppe brukt på dennemåten lenger – om ein ikkje skal vereskjemtsam. Men elles er orda velkjen-de, og ordforrådet i det nøkterne ny-heitsstoffet er ikkje sterkt omlagt. Viheld oss i stor grad til same orda i den-ne sjangeren. Men språket i annonsane(NB: enda eit importord frå fransk!) eromlagt radikalt. Inga forretning ville idag ha kjøpt seg annonseplass på før-stesida i VG med denne teksten fråVerdens Gang i 1905: «Vaaren 1905. Nyeelegante Vaarfrakketøier, Dress- ogBenklædestoffe, er netop ankommetog anbefales.» Også denne annonsener ein fin garderobe av importord,men vi ser tydeleg at slitasjen er størrei denne bransjen.

26 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Importerte ord i 1905

HELGE SANDØY

Det auget legg først merke til i eineldre tekst, er dei «rare» skrivemåtane.Ikkje minst importorda har fått nyskrivemåte. Ein ekspedisjonssjef i dagville kanskje få mistanke om ein iro-nisk tone om han fekk tittelen sin skri-ven på gamlemåten.

Skrivemåtar før og etter 1905Politikken med å tilpasse skrivemåtenav importord til norsk har vart likelenge som vi har drive med rettskriv-ingspolitikk. Første offisielle inngrepether til lands skjedde i 1862, da Kyrkje-departementet prøvde å rydde bortskrivemåtar med ph, c, q og ch for ut-talane f og k: Philosophie > Filosofi, con-cis > koncis, Technique > Teknik. Det storespråklege skandinavistmøtet i 1869foreslo å byte ut x og th med ks og t, ogdet blei dels følgt opp i rettskrivings-reglane åt Jonathan Aars i 1874. De-partementet velsigna så i 1885 offisieltbåde eksempel, magasin og provins somnye skrivemåtar for exempel, magazinog provinds.

Dei importorda som var mest av-stikkande frå norsk uttale i 1905, vardei franske, som f.eks. jaloux, chef, mar-che og nettopp revolutionær, deputationog præsident ovafor. Det var ikkje heiltopplagt korleis ein skulle få dei tilpas-sa til norsk rettskriving, og derfor tokdet ein del år før ein hadde skapt eitklårt og konsekvent mønster for dei.

I 1917 blei det endelege mønsteretetablert, for da var både nasjonen, de-putasjonen og ekspedisjonen på plass. Idag er det berre dei franske import-orda som i uttalen sluttar på -ang og–mang, som ikkje har fått eit tilpassaskriftbilete (jf. restaurant og departe-ment).

Motiv og politikkFor hundre år sia var landet i ei bryt-ingstid – også språkleg. I 1898 haddeei tremannsnemnd av J. Aars, S.W.Hofgaard og Moltke Moe lagt fram eiutgreiing Om en del retskrivnings- ogsprogspørsmål. Arbeidet var gjort forKyrkje- og undervisningsdepartemen-tet, og ei grunnsetning var at «’vortsprog’ er dog først og fremst det lev-ende talesprog, samtidens sprog». Deisåg det som si oppgåve å rette oppmishøvet mellom skrift og tale for å«gjøre det lettere for børnene at vindeherredømmet over morsmålet somskriftsprog». Det dominerande ar-beidsmålet på den tida var sjølvsagt å fornorske det norsk-danske skrift-språket, men importorda var likevel såaktuelle at innstillinga har eit eige til-leggskapittel om skrivemåten av «frem-mede ord». Vanskane med importordakan ikkje løysast «hvis man ikke vilbestemme sig til at skrive alle frem-mede ord som om de var norske, efterden uttale de har hos os, uten alt hen-syn til deres skikkelse i det fremmedesprog. Altså som man gjør i italiensk,spansk, osv».

Utover å skape betre konsekvens ienkeltord, slo komitéen ned på totypar problem som det var ønskjeleg årydde opp i: Der c-en var uttalt k, had-de tidlegare revisjonar sett inn k, menframleis var det slik at c-en «voldernæsten uoverkommelig vanskelighet»der han er uttalt s, og «[v]i er derformeget tilbøielige til at foreslå, at i allefremmedord som er opptatt i vortsprog, skal lyden s betegnes som s».Tilsvarande foreslo dei skrivemåten sjfor «lyden sj». Her stilte jo rettskriv-inga på denne tida store krav til bruk-

27S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

arane, for denne lyden blei skrivensom både ch, g, j, ti, si, ssi, xi, sch (chef,geni, jaloux, nation, division, mission, re-flexion, dusch). Denne remsa gjorde detnok lett å støtte dansken N.M. Petersenfrå tidleg på 1800-talet, som med mot-toet «Hvad øret hører, bør og øjet se»,gjekk inn for lydrett (ortofon) skrive-måte.

Det var ingen nasjonal patos i argu-mentasjonen for ny bokstavering; ho-vudformålet var å skape eit språk somvar lett å bruke. «Større norskhet i vorskrivemåte» betyr først og fremst «nær-are talemålet», nemleg «et hjemligeresprog», og argumentasjonen går motdei som er opptekne av «Klassicitet» iskrifttradisjonen og reknar endringar iskrivevanane for «barbariske». Dette erkrassare enn adjektivet «latterleg», somer brukt i tilsvarande debattar i dag,men tendensen til å bruke bokstaver-ingane som kulturelle og sosiale dis-tinksjonsmarkeringar var dei same.Det var viktig å vise seg fram som densom meistrar noko andre ikkje kan. Vikan elles leggje merke til at modernise-ringsretorikk blei brukt for vel hundreår sia også, slik som denne i utgreiingafrå 1898: «Skolernes overbestyrelse harstillet sig på fremskridtets side i dennesproglige bevægelse.»

To år etter det store frigjeringsåretkom ei ny rettskriving for det vi i dagkallar bokmål. Der blei framlegga frå1898 stort sett gjennomførte. I 1905 vardet aktuelt å kalle inn mannskap tilexercis, og dei budde i tronge logis,men etter 1907 reiste ungdommar påmoen til eks(ers)is og budde i losji. Før1905 hadde dei neppe innlagt dusch,men etter 1907 kunne dei i alle fallskrive både dusj og toalett. Og i salong-

ane kunne ein nå spele konsertar. Detblei snart nye tider.

Utgreiinga frå 1898 gjaldt berre «vortskriftsprog», som enda ikkje hadde fåttnoko namn. («Norsk-dansk», som bleimye brukt, var sjølvsagt eit problema-tisk namn.) Landsmålet var underlegnok enno utafor horisonten i ei slik sak.Men i landsmålsleiren fann ein størstedristigheita, slik at ein del nye skrive-måtar blei introduserte i landsmåletfør dei blei tekne opp i norsk-dansk-en/riksmålet/bokmålet, f.eks. nasjonal,sirkel og sjef i 1895, lossi (seinare losji) i1898 og kjemi i 1901. Ei utgreiing frå1909 av H. Eitrem, Amund B. Larsen ogSteinar Schjøtt, som dreiar seg om «etmulig samarbeide mellem landsmaalog riksmaal», drøftar nettopp dei unød-vendige forskjellane i importorda, og iseinare rettskrivingsrevisjonar har einlagt vekt på å samordne norvagiser-ingane i dei to målformene.

System og ordenDen store rettskrivingsomvøla etteråret 1905 skjedde i 1917, og her kom eisiste systematisering av dei franskeproblemorda i tråd med framlegga fråm.a. 1898. No fekk både nation, deputa-tion og revolution dagens skrivemåte,og jaloux kunne bli til det gjenkjenne-lege sjalu. Dessutan kom ei omleggingi skrivemåtane med e og æ, slik at ògpræsidenten i Stortinget blei moderni-sert. Og expeditionschefen, som frå 1907var blitt til ekspeditionschef, fekk i 1917 iriksmål/bokmål enda eit mellomsta-dium (til 1938) med ekspedisjonschef.Landsmålet/nynorsk hadde teke dessestega før.

Samtidig som dei franske problemano blei rydda bort, kunne ein gå i gang

28 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

med dei nye: I 1907 fekk vi streik, ogi 1917 kom trålen. Den engelske peri-oden meldte seg. Ei systematisering avdei problema måtte vente til 1998, daSpråkrådet vedtok retningslinjer.

Sjølv om språkspørsmålet her i land-et har vore dominert av fornorskingav norsk-dansken og av «national sam-ling» (som det heitte i mandatet for1917-komitéen) av dei to skriftmåla,har importorda vore så aktuelle at deier blitt drøfta i eigne avsnitt i dei fleste

rettskrivingsutgreiingane. Anna skal einheller ikkje vente ettersom det alltid erein viss straum inn av slike ord, og vimøter dei som ein sentral del av skrift-lege tekstar. Dessutan føyer politikkensom gjeld importorda, seg godt inndet som lenge prega den norske språk-og kulturpolitikken, og som Rune Slag-stad i boka De nasjonale strateger (1998)har karakterisert som «rasjonalistisk-instrumentell» og «rasjonalistisk moder-nisering».

29S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Arveord og importordArveord er ord som høyrer til det opp-havleg nedarva ordtilfanget, til skil-nad frå lånord og framandord. Kor stordel av ordtilfanget i norsk er arveord?I ei nyleg utkomen bok har HelgeSandøy og Jan-Ola Östman rekna ut atheile 44 % av ordstammane i Nynorsk-

ordboka er importerte. Nynorskord-boka har ca. 90 000 ord fordelte på29 844 ordstammar. 56 % av ordstam-mane i ordboka er altså arveord

Tabellen nedanfor viser kva språkdei importerte ordstammane er hentafrå:

IMPORTERT FRÅ TAL ORDSTAMMAR PROSENT

latin 4089 31gresk 2120 16lågtysk 2021 15fransk 1931 15engelsk 1564 12italiensk 358 3nederlandsk 167 1arabisk 148 1spansk 108 1portugisisk 80 1russisk 51hebraisk 42keltisk 24tyrkisk 14slavisk 4indisk 3

Frå Sandøy, Helge og Jan-Ola Östman (red.): «Det främmande» i nordisk språkpolitik. Oslo: Novus 2004. ISBN: 82-7099-395-6

DET KONGELIGE Frederiks Universiteteller på latin Universitas Regia

Fredericiana vart skipa i 1811, men op-na ikkje verksemda før juni 1813. Denfyrste tida femnde arbeidet heller ikkjevidt, som rimeleg var. Universitetethadde ikkje eige hus; bygningane vedSlotsvejen (frå 1852 Karl Johans gate)kom fyrst i tida 1841–52. Det fyrsteverkeåret vart det utnemnt sju profes-sorar; fem av dei kom frå tilsvarandeembete i København. Året etter komdet åtte til. Så seint som i 1823 var detberre tre filologiske lærarstillingar vedUniversitetet. Det var mange fleire i1905, men fåe i norsk språk.

Til universitetsjubileet i 1911 vartdet laga eit festskrift i to store band.Stykket om filologien var skrive avMagnus Olsen, som frå 1908 var pro-fessor i «oldnorsk og islandsk sprogog litteratur». Han delte kapitlet i firebolkar. I tida frå 1813 til 1845 var detdei klassiske studia av gresk og latinsom rådde. Tida frå 1845 til 1863 gavOlsen namn etter den fyrste storenorskfilologen: «P.A. Munch og hanssamtid». Både Munch (1810–63) ogRudolf Keyser (1803–64) arbeiddemed språk ved sida av historie. Somfilologar var dei pionerar i studiet avgammalnorsk og gammalislandsk (sein-are: norrøn filologi). Den tredje bolken iartikkelen er om «Sophus Bugge (og

Oluf Rygh)». I arbeidet med eddadiktautvida Bugge kunnskapane om bådespråket og litteraturen. Rygh var fyrstarkeolog, men med opplegget av detmonumentale verket om norske gards-namn vart han den store namnegransk-aren. Den fjerde bolken (frå 1870) kny-ter band mellom Sophus Bugge og deisom kom etter han.

Professorat i landsmål (nynorsk)Studiet av språk og historie i gammal-norsk tid var ein viktig del av norsknasjonsbygging i sambandstida medSverige. Noko anna var studiet av denbindelekken mellom gammal og nytid som dialektane utgjorde. Den fyrs-te utgranskinga av nyare norsk språkkom utanfor Universitetet med arbeid-et åt Ivar Aasen (1813–96). Den ættar-arven som i det gjeldande skriftmåletvart kalla «Almuesprog» eller «Folke-maal», vart fyrst granska med pengarløyvde av Det Kongelige Norske Vi-denskabers Selskab i Trondheim. Frå1851 stødde Stortinget arbeidet medeit fast og livsvarig tilskot beinvegestil Aasen. Det var på tale å gjera han tilprofessor, men det vart ikkje nokoav, mykje fordi han sjølv ikkje ville.Dialektarbeidet til Aasen vart ført vid-are av Hans Ross (1833–1914). Hanvart heller ikkje professor då han kun-ne tenkje seg å bli det (1881), og då

30 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Språkvitskapleg arbeid med norsk i 1905 og tidlegare

KJELL VENÅS

sjansen kom seinare, hadde han ikkjehug. Den fyrste universitetsstillinga inyare norsk språk kom i 1886. Då vartMoltke Moe (1859–1913) professor i«norsk Folkesprog, med Forpligtelsetil ogsaa at foredrage Folketradition-er». Interessene hans låg til folketradi-sjonane, og han tok seg ikkje godt avden fyrste delen, norsk folkemål.

I 1890-åra vart det noko politisktogdraging om professoratet MoltkeMoe hadde. Det enda med ei omskip-ing, så eitt embete vart til to. Språk-delen vart professorat i «landsmaaletog dets dialekter». Det var to som søktedet, Marius Hægstad (1850–1927) ogAmund B. Larsen (1851–1928). Norsk-språkleg bakgrunn, utdaning, forsk-ingsprofil og også språkleg syn ogpraksis hjå dei to var ulike.

Marius Hægstad var vestlending,med oppvokster i Nordfjord og Bergen.Ved Universitetet hadde han teke arti-um og andreeksamen. Alle artiumskan-didatar tok før 1883 eksamen ved Uni-versitetet. Andreeksamen var det folke-lege namnet på det som offisielt heitte«Examen philosophicum». Den omfattamange fag, med studium som på eit årstid skulle gjera studentane mogne tilsjølve embetsstudiet. Etter utdaninga iChristiania hadde Hægstad ei tid stu-dert språk i Oxford, særleg fonetikk. Iyrkeslivet var han lærar i mellomskulenog folkehøgskulen og dessutan lokal-og rikspolitikar. Han hadde eigenlegberre eitt vitskapleg vedlegg til søknad-en på professoratet, ei utgreiing omtrøndermålet i gammalnorsk tid.

Amund B. Larsen var frå Solør oghadde embetseksamen frå Universi-tetet. Etter det hadde han vore lærar iden høgre skulen, og han hadde granska

norske dialektar med ymse offentlegetilskot. Han hadde doktorgraden på eistor utgreiing om heimemålet sitt.

Nemnda som skulle velja mellomdei to, hadde ei vanskeleg oppgåve.Hægstad skreiv landsmål, hadde skrivelærebøker i landsmål og var leiar for einemnd som skulle normere målet.Han var vel den fremste landsmåls-mannen i landet, men vitskapsarbeidethans galdt gammalnorsk. Larsen skreivdet tradisjonelle skriftmålet og interes-serte seg ikkje for landsmål, men hanvar suveren i «dets dialekter», og hanvar ein framifrå målgranskar. Løys-inga vart at landsmålsdugleiken fekktelja mest, så Hægstad vart professor.Han sat i embetet i 1905 og vart sitjan-de til han gjekk for aldersgrensa etterfylte 70 år i 1920. Ja, vel så det, for hangav undervisning eit par år til. I mel-lomtida hadde embetet rett nok skiftnemning; i 1917 vart det omdøypt tilprofessorat i nordisk språkvitskap.

Normering og målstridOm Hægstad ikkje hadde mykje doku-mentert vitskapleg gransking å vise til i1899, vart også han ein framifrå språk-vitskapsmann. Han arbeidde mest meddei historiske kjeldene til dialektanevåre; dei er grunnlaget som landsmål(frå 1929 nynorsk) byggjer på. Som pro-fessor i vel tjue år gav Hægstad ut bandetter band om målet i gammalnorsketekster, og noko som han ikkje fekk fer-dig med han levde, vart publisert avandre seinare. Ved målmedvite og ut-røyttande arbeid gav han eit systemati-sert og veldokumentert jamførandeoversyn over gammalnorsk i dei ymselandsdelane. Ved dette arbeidet komdet overtydande klårt fram at talemålet

31S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

i Noreg før 1350 skilde seg noko fråéin landsdel til hin. Det fanst norskedialektar også då. I lange ekskursar laHægstad fram funn om nyare tid, bådemellomnorsk (1350–1525) og nynorsk(etter 1525). Han hadde også andresaker å stelle med. Nemndarbeidet medå normere landsmål førte til dei fyrsteoffisielle inngrepa i Aasen-normalen. Idei nye skrivereglane for landsmålet iskulane, den såkalla Hægstad-norma-len av 1901, hadde mindretalsvotumetåt Hægstad i nemnda vorte til eit fleir-talsvedtak i statsråd.

Då det i 1916 kom ei ny nemnd somskulle ta for seg norma i båe skriftmå-la, var Hægstad også med. Heile livetvar han sjølv ein overtydd føretals-mann for landsmål i høve til den andremålforma i landet. Målsynet hansfemnde vidt. Han gjekk imot Bjørnsondå diktarhovdingen i 1899 lyste krigmot målrørsla, han stridde for stil påsidemål og vart i 1906 den fyrste leiar-en av Norigs Maallag; laget vart skipaeit år etter unionsbrotet.

Hægstad i 1905Det er råd å gå meir presist inn på kvaMarius Hægstad gjorde i 1905. I vårse-mesteret det året gjekk han i undervis-ninga si vidare med eit emne frå haust-en 1904: Med éin time i veka gjekk hangjennom romanen Brite-Per av sunn-hordlandsforfattaren Jens Tvedt. Dåhan var ferdig med den, las han overSymra av Ivar Aasen. Hovudsaka varsikkert språket i bøkene. I éin veketi-me underviste han i nynorske dialek-tar, frå Oppland til Setesdal; éin veke-time gjekk til skriftlege øvingar og –som universitetskatalogen seier: «retro-version». Å retrovertere var å omsetja

attende til språket ei tekst er omsettfrå; det var vel dei to skriftmåla i land-et studentane skulle setja i høve tilkvarandre. Det var jamtover 14 somfølgde timane.

Hægstad var friteken for to veke-timar av undervisningsplikta på femfor skuld eit vitskapsarbeid han haddeunder hender. Det ruvande verket Vest-norske maalføre fyre 1350 kom med detfyrste bandet i 1906. Hausten 1905 le-verte han til prenting eit par mindrearbeid som knytte seg til det.

Sommaren 1905 var Hægstad påstudieferd til København. I bibliotekader fann han originalane til mangegammalnorske tekster han skulle ar-beide med. Han treivst alltid godt iKøbenhavn. Det hadde å gjera med athan fekk arbeide med vitskapen sin ifred, men også med at han trefte nyemenneske; Hægstad hadde eit ope ogomgjengeleg lag.

Denne sommaren var det likevelnoko spesielt med. Opphaldet i Køben-havn fall saman med tingingane i Karl-stad om oppløysinga av unionen ogordskiftet om kongedøme eller re-publikk. Hægstad var overtydd repub-likanar, men no skreiv han i brev heim:

«Det er ikkje hyggjelegt aa lesa umden republikanske uppøsingi i Norig.Republiken kjem visst likevel av segsjølv utan alt dette strævet, som berreskapar gagnlaus strid og set oss ned iaugo aat utlandet, som ikkje skynar kor-leis nordmennerne, naar det gjeld heilesjølvstendet, kann gaa avstad og stridastinnbyrdes um eit so uviktig spursmaal.»

Seks dagar seinare skreiv han:«Dei hev ikkje vore gode, dei siste

dagarne her for meg. Fredag og i gaartrudde endaa eg at det kunde verta

32 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

krig i Norig, og eg hev aldri vore i slikspaning som dei siste dagarne. – I dagtidleg fekk eg daa endeleg sjaa iPolitiken at der er von til ei fredelegløysing. Og glade kann me alle vera.Eg vonar daa at den norske delegation-en i Karlstad ikkje hev gjenge med paanoko som er til vanære eller skam forfedrelandet.»

I ei filologforeining heldt Hægstadforedrag om landsmålet. Det var mangetil stades og stor fagning, så han skreivheim: «eg lika meg godt millom dessehyggjelege folk».

Arbeid med det gamle måletAttende til gammalnorsk og no til Uni-versitetet i 1905. Den gamle og storeSophus Bugge (1833–1907) var over 70då. Ein augnesjukdom hadde gjorthan mest blind, men han heldt likevelfram med undervisning og vitskapsar-beid. I vårsemesteret 1905 gjekk hangjennom eddakvæde (Rigs

flula, Háva-mál) i to veketimar og tolka runeinn-skrifter i éin. I alle timane brukte hannoko tid til å øve inn gammalnorskgrammatikk. Undervisninga tok til 24.januar og slutta sist i mai; etterpå varuniversitetslærarane opptekne medeksamen. Bugge hadde gjennomgåan-de 30 tilhøyrarar, nokre færre i rune-timane.

Sophus Bugge var frå 1866 «extra-ordinær professor i sammenlignendesprogvidenskab med forpligtelse til atforedrage oldnorsk». Mange av arbei-da hans i jamførande språkvitskapkrinsa om fjerne språk, som albansk,armensk, etruskisk og hettittisk; deihar fått hard kritikk i ettertida. I studi-et av gammalnorsk språk og litteratur,runer, stadnamn og folkeviser sette

han derimot varande merke etter seg.Bugge hadde eit uvanleg rikt fantasi-flog, som likevel var kontrollert av sto-re kunnskapar og djup innsikt. Hanvart høgt vørd av vitskapsfolk på deisame felta ute i verda, og her heimesåg mange på han nærast som ein heltav Nansen-format for arbeidet hansmed emne som vedkom nasjonenNoreg. I den samanhengen må einikkje minst tenkje på tolkingane avruneinnskriftene våre. I 1865 haddehan tolka innskrifta på det vidkjendedanske gullhornet frå Tønder i ei av-handling på berre 23 liner, som vartein lykel til grunnlag for andre tolk-ingar. Like etter synte han at språket idei eldre runeinnskriftene ikkje er got-isk, men urnordisk. Mange var mindreglade då han i 1880-åra meinte å finneframandt opphav til mytane i deigamle helte- og gudedikta. Bugge gavut folkeviser (1858) og eddadikt (1867)i ei utgåve som enno er ein standard.Han var riddar, kommandør og fekkstorkorset av St. Olavs orden.

Då Bugge på gamle dagar tok til ågje ut runeinnskriftene, fekk han frå1902 hjelp av studenten Magnus Olsen(1878–1963). Han las innskriftene forBugge, og Bugge dikterte korleis hanmeinte dei skulle tolkast. Bugge haddekontaktar med fagfolk i mange land,og gøymde brev etter han kom i 2004 iei trebands utgåve. Alt i 1902 skreivhan til svensken Adolf Noreen at Ol-sen «er min tilhører, og jeg tenker paaham som min efterfølger». Som altnemnt gjekk det slik Bugge tenkte.Embetet åt Magnus Olsen var rett nokavgrensa til nordisk, men i dei nordis-ke disiplinane førte han tradisjonanefrå Bugge vidare i eit langt og idug

33S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

forskarliv som femnde om språk oglitteratur i norrøn tid, runer, stadnamnog anna. Olsen gav ut det språkvit-skaplege og allmennkulturelle tids-skriftet Maal og Minne frå 1909 til 1950.

Frå dansk-norsk til riksmålSkriftspråket som Noreg i 1814 ervdefrå det dansk-norske fellesbuet, vartdrøft og studert på ymse måtar i sam-bandstida med Sverige. Fyrst var detnoko strid om namnet på det, medsterke meiningar både i Noreg ogDanmark. Namnestriden slo igjennomtil skulen, særleg fordi det vart tvil omkva dei skulle kalle lærebøkene i dettespråket: Kunne ei lærebok i dansk-norsk heite Norsk Grammatik? Det vartprøvt å ordleggje og løyse dette påmeir enn ein måte. I alle høve kom detut lærebøker, etter kvart noko tilmåtanorsk talemål og tilhøvet mellom tale-mål og skriftmål. Desse lærebøkenevar utgreiingar om språket. Det varinga vitskapleg stilling ved Universi-tetet til å granske det, men det er like-vel ikkje meldt sterke ynske om slikestillingar. Mange studiar om skriftspråk-et hadde med fornorsking å gjera –den var nokre for og andre imot.

I 1850-åra kom det likevel to storegrammatikkar som skildra dansk-norsk.Dei var skrivne på privat basis, av for-fattarar som hadde utdaning frå Uni-versitetet, men sjølve arbeidde i denhøgre skulen. Dei to grammatikkanespeglar av namnespørsmålet i titlane.I 1855 kom Modersmaalets Formlære iudførlig Fremstilling av Jakob Løkke(1829–81) og i 1856 Haandbog i dansk-norsk Sproglære av Knud Knudsen (1812–85). Knudsen hadde nokre år før opnaeit arbeid med det ein kan kalle bruks-

retta språkvitskap, og etter kvart førtedet til ei mengd av bøker, artiklar ogandre skrifter. Han hadde eit språkpo-litisk føremål, men gav samstundesmykje ny kunnskap om det skriftspråk-et han sjølv kalla dansk-norsk, og omtalemålet som knytte seg til det, somhan kalla «den dannede dagligtale».

Ein annan som arbeidde mykje mednorsk språkvitskap på slutten av 1800-talet og fyrst på 1900-talet, var nokknytt til Universitetet, men hadde eitembete som ikkje galdt norsk. JohanStorm (1836–1920) var frå 1873 til 1912professor i romansk og engelsk filolo-gi, men han hadde norsk språk somden fyrste kjærleiken sin, og endåembetet hans peikte i ei anna lei, søktehan i 1877 Stortinget om tilskot til ålaga eit Værk over det norske Sprog. Hanfekk ikkje stønad, men arbeidde like-vel med norsk språk på ymse felt gjen-nom mykje av universitetslivet sitt.Han granska dialektane våre inngåan-de, skreiv utførleg om lydane i norsktalemål, laga eit eige lydskriftsystemfor det og gjorde hundretals oppskrift-er etter heimelsfolk i bygdene. Dia-lektgranskingane galdt grunnlaget forlandsmålet, men Storm skreiv òg stu-diar over det skrivne landsmålet. Hansette Aasen høgt, men trudde ikkje pånoka framtid for landsmålet. Også omdet dansk-norske skriftmålet laga hanmange utgreiingar. I 1905 skreiv hansåleis om «Sproget i den nye Over-sættelse af Det Nye Testamente» (1904)som eit avbrot i studiar om skriftmålettil forfattarane frå 1800-talet. Han grans-ka det for å klårleggje grunnlaget forei mogeleg ny rettskriving.

Embetet åt Storm hadde etter namn-et ikkje noko med norsk språkvitskap

34 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

å gjera. Eit par andre embete stod forså vidt nærare norsk, men det var like-vel dei særlege interessene åt inneha-varane som gjorde at dei granskanorsk språk vitskapleg. Dei to var AlfTorp (1853–1916) og Hjalmar Falk (1859–1928). Frå 1890-åra og utover laga deiviktige verk saman. Torp hadde frå1894 eit personleg professorat i sansk-rit og jamførande språkvitskap. Falkvar fyrst dosent og seinare professor igermansk filologi. Falk skreiv i 1890-åra populærvitskaplege bøker om språkog kulturminne. Torp interesserte segòg for nordisk og skreiv privat likegodt gammalnorsk som latin. Midt i1890-åra gjorde Falk framlegg om atdei skulle laga ei etymologisk (histo-risk) ordbok saman. Med dei arbeiddemed ordbokprosjektet, gav dei ut bø-ker om dansk-norsk lydhistorie (1898)og syntaks (1900). Ordboka tok til åkoma i 1901, og ho var ferdig i to storeband i 1906. I 1910–11 kom dei med eiomarbeidd og utvida utgåve på tysk.Den etymologiske ordboka vart eit vik-tig verk ikkje berre for nordisk, menfor historisk språkvitskap i det heile.Falk og Torp gav kvar for seg andre til-skot til utgranskinga av norsk, men detvil føre for langt å gå inn på dei her.

Eit professorat i riksmål vart skipa i1912, med tilsetjing i 1916 av DidrikArup Seip. Året etter vart det samanmed professoratet i landsmål omdøypttil professorat i nordisk språkvitskap.

KjelderDet Kongelige Fredriks Universitet 1811–1911. Festskrift I–II. Kristiania 1911.Det Kongelige Norske Frederiks UniversitetsAarsberetning for [...] 1902–1907. Kristiania.

Falk, H. og A. Torp. 1900. Dansk-norskenssyntax i historisk fremstilling. Kristiania.Falk, H. og A. Torp. 1903–06. Etymologiskordbog over det norske og det danske sprog.I–II. Kristiania.Flo, R., A. Garborg og M. Hægstad.1899. Framlegg til skrivereglar for lands-maale i skularne. Tillegg til Universitets-og skoleannaler. Kristiania.Halvorsen, E.F. 2000. Bugge, ElseusSophus. Norsk biografisk leksikon2. 2, 61 f.Holm-Olsen, L. 1981. Lys over norrøn kultur. Oslo.Hægstad, M. 1899. Gamalt trøndermaal.Kristiania.Hægstad, M. 1906–42. Vestnorske maalførefyre 1350. Kristiania/Oslo.Knudsen. K. 1856. Haandbog i dansk-norsk Sproglære. Kristiania.Kruken, K. (utgjevar). 2004. SophusBugges brev. I–III. Øvre Ervik.Linn, A.R. 2004. Johan Storm. dhi grétestpràktikal liNgwist in dhi werld. Oxford.Longum, L. [1989]. «Norsk» som forsk-nings- og studiefag. Oslo.Løkke, Jakob: Modersmaalets Formlære iudførlig Fremstilling. Kristiania.Nygaard, R.R. 194I: Fra dansk-norsk tilnorsk riksmål. Oslo.Olsen, M. 1911. Filologien. Det kongeligeFredriks Universitet. Festskrift. II, 290–380.Kristiania.Olsen, M. 1925. Bugge, Elseus Sophus.Norsk biografisk leksikon 1. II, 356–68.Rindal, M. 2003. Olsen, MagnusBernhard. Norsk biografisk leksikon2. 7, 148 f.Torp, A. og H. Falk. 1898. Dansk-norskenslydhistorie med hensyn paa orddannelse ogbøining. Kristiania.Venås, K. 1992. I Aasens fotefar. MariusHægstad. Oslo.Venås, K. 2000. Ivar Aasen ogUniversitetet. Oslo.

35S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

DET VAR BJØRNSTJERNE BJØRNSON

som i 1899 skjøv i gang en organi-sert riksmålsbevegelse i Norge. Førhadde han hatt stor sympati for målsa-ken og de første landsmålsdikterne,men nå reagerte han med stor harmemot fremstøtene for å gi landsmålet enstadig sterkere posisjon i skole og styr-ingsverk gjennom lovvedtak og poli-tisk hestehandel, og mot programmetom at det nye språket skulle skyve utdet tradisjonelle litteraturspråket ogbli «einaste mål i landet». Høsten 1899holdt han en serie foredrag om detteog samlet fulle hus. Den 25. novemberble det offentliggjort et protestoppropsom Bjørnson hadde skrevet, med enlang rekke underskrifter, og under etfolkemøte i «Eldorado» 28.11. ble dettevedtatt og Riksmålsforeningen stiftet.Professor Hjalmar Falk ble formann,og med i styret var bl.a. riksadvokatBernhard Getz og professor GustavStorm.

Bjørnson lot seg ikke velge inn, menvar utvilsomt den drivende kraft, medmange foredrag og lange avisartiklerogså i de nærmeste årene. Det var hansom gav sitt eget språk navnet «riks-mål» – flere andre hadde brukt ordetfør, men med Bjørnsons autoritet fikkdet gjennomslag.

I prinsippet skulle foreningen værelandsdekkende, men av praktiske

grunner ble arbeidet konsentrert omhovedstaden, med opprop og innsam-ling av underskrifter, og salg av noenpamfletter, især av Bjørnson ogSophus Bugge. Innbydelser til å tegnemedlemskap ble sendt landet over,men vi vet ikke hvor mange som fulg-te opp. Det ble også arrangert fore-dragsreiser og startet enkelte lokaleforeninger, især var foreningen iBergen aktiv.

Redaktøren har bedt meg skrive omhvor langt riksmålsarbeidet var kom-met i 1905. Det er raskt å svare:Etterhvert som unionsstriden tilspissetseg, sank interessen for språkstrid,folk fikk annet å tenke på. Fra høsten1904 var det ingen aktivitet i riksmåls-leiren, og i 1905 lå foreningen skinn-død. Hvis den spinkle kretsen av orga-niserte riksmålsfolk i 1941 hadde opp-trådt like klokt, ville Kjartan Fløgstadhatt mindre å skrive om.

I 1907 foreslo Hjalmar Falk at for-eningen skulle nedlegges. Det blestoppet av Bjørnson, som nå gikk tilkamp mot det ferske påbudet om obli-gatorisk stil på landsmål til examenartium. En ny rekke folkemøter bleholdt på mange steder, med sprengfyl-te hus, fremfor alt møtet i gymnastikk-salen på Akershus festning 7. april,med Bjørnson som hovedtaler. Det bledet første møte med riksmålskampen

36 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Riksmålsbevegelsen rundt 1905

LARS ROAR LANGSLET

for gymnasiastene Francis Bull ogArnulf Øverland, som siden skulle bliprofilerte deltagere i den.

Etter dette møtet ble Riksmålsfor-eningen gjenopprettet, med Bjørnsonsom den selvskrevne formann, og medbl.a. professorene Simon Michelet, BredoMorgenstierne, Gerhard Gran og JohanStorm i styret. I 1909 ble navnet endrettil Riksmålsforbundet, som det siden harhett.

I historieverker blir det oppgitt skift-ende årstall for når forbundet ble stift-et. Flere angir 1909, da det endeligenavnet ble etablert. Men det var utvil-somt kontinuitet mellom foreningenav 1899, den gjenoppståtte foreningenav 1907 og forbundet av 1909 – navne-skiftet var av underordnet betydning.Jeg mener derfor at det riktigste er åskrive 1899.

I 1908 og 1909 ble det organisert enrekke omfattende foredragsturnéer.Bjørnson var selvsagt det store trekk-plaster, han samlet store folkemengderhvor han enn kom, og skrev også bre-de avisartikler om kampsaken – ingenannen sak engasjerte Bjørnson så sterkti de siste ti år av hans liv, skriver pro-fessor Øystein Sørensen. Men ogsåandre kjente folk holdt mange fore-

drag, som Johan Bojer, Ragna Nielsen,Hjalmar Falk, Sigurd Høst og NilsVogt. Forbundets sekretær Yngvar Brunsatte rekord med hele 126 foredrag i1909. I november året før hadde hanreist i Sogn og Fjordane, og kunne rap-portere at foreningen i Vik alleredehadde 1200 medlemmer!

Det man især merker seg i demange referatene, er at oppslutningenvar enorm, og responsen særlig stor ideler av landet som siden ble utprege-de nynorskbastioner, Vestlandet ogindre Østland. Folk som strømmet til,følte at dette var en rikssak, hevet overregionale og sosiale skiller.

Det er også et interessant trekk atmange kvinner var aktive – flere år førde fikk stemmerett. Ragna Nielsen,kjent kvinnesakskvinne og skolerefor-mator, ble formann da Bjørnson måttetre tilbake på grunn av sykdom. Etterhenne fulgte presten Alfred Eriksen(1911), ledende skikkelse i Arbeider-partiet.

På dødsleiet i Paris sa Bjørnson:«Undrer meg på om noe annet sivili-sert folk omgås sitt språk så lettferdigsom det norske … Å minke et folkskulturspråk, det er å minke dets ånds-evne.»

37S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

DÅ UNIONEN MED SVERIGE vart opp-løyst 7. juni 1905, hadde det alt

gått 20 år sidan Stortinget med 78 mot31 røyster gjorde det skilsetjande jam-stellingsvedtaket som sikra det nyreistelandsmålet politisk plass som skrift-mål ved sida av «det almindelige bog-sprog». Dette rydda grunnen for denstore framgangen som «det norskefolkesprog» – også kalla landsmål, og frå1929 nynorsk – kom til å få i tiåra frå1890 og fram til 1920. I desse hektiske30 åra skjedde det meir i den ytre norskespråkhistoria enn det har gjort nokongong før i moderne tid. Oppløysingaav unionen med Sverige var eit avgjer-ande politisk steg for landet som detvar full semje om i alle politiske leirar.Det var det slett ikkje om målspørs-målet. Politisk fridom kravde indrespråkleg frigjering frå den framands-lege dansk-norsken, meinte dei pålandsmålssida, medan riksmålssidaville byggja vidare på det etablertedansk-norske skriftspråket og hellerendra på det i ulik grad.

Med dette politiske rammeverketfrå 1885 på plass kunne ein lettarebyggja opp og grunnfesta stillinga tillandsmålet på ulike samfunnsområde.Politisk var det målrørsla og ung-domslagsrørsla og bondereisinga sombar dette verket fram, kanalisert gjen-nom partiet Venstre på Stortinget. Som

målpolitiske arenaer var skulen ogkyrkja i ei særstode, sidan kom lokaltog sentralt styringsverk etter. Menogså det nynorske skriftlivet måtte hasitt trygge rom om det nye skriftspråk-et skulle makta å føta seg. Særleg vik-tige vart då skjønnlitteraturen og ny-norske forlag, aviser og blad. Medetter måten små økonomiske ressursarmåtte nynorsken kjempast fram gjen-nom parallellorganisering, sidan måletofte møtte stengde dører i dei dansk-norske organa.

Aviser, blad og forlagDet vitskaplege og litterære grunnla-get for det nye skriftspråket vart fast-sett i dei 50 åra som gjekk føre 1905.I og med Ivar Aasens målvitskaple-ge grunnlagsarbeid og den litteræregjennombrotsfasen for nynorsk som vifekk ved diktarar som A.O. Vinje ogArne Garborg og Aasen sjølv, og gjen-nom pioneraviser som Dølen (1858–1870) og Fedraheimen (1877–1891), lågspråket føre som eit skriftleg alternativi det minste, sjølv om brukarane ennovar heller få. Mange andre bladtiltakstranda etter berre få år, og noka sterkog omfattande nynorsk presse fekk viikkje før Den 17de Mai kom i 1894, etter-følgt av vestlandsavisa Gula Tidend i1904. Borna fekk sitt Norsk Barneblad(1887 og 1894) og ålmenta det velkjende

38 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Stoda for nynorsken og målrørsla i 1905

OLAF ALMENNINGEN

tidsskriftet Syn og Segn i 1894. Forlags-verksemda sleit også tungt, og mykjeav ansvaret fall her på Det Norske Sam-laget. Sidan opna også bokmålsforlagsom Olaf Norlis forlag og Aschehoug dør-ene sine for nynorsk skjønnlitteratur.Men skulle det nynorske riksmålet foralvor verta eit bruksmål i samfunnet,måtte det ut til breiare lag av folket, ogher var skulen den aller viktigaste ar-beidsteigen.

SkulenAlt i 1878 hadde Stortinget fastsett atborna kunne få bruka sin eigen dialekti skulen, og læraren skulle ta omsyn tildette i undervisninga. No kom turen tilskriftspråket. Frå 1892 hadde det vortehøve for skulestyra til å velja landsmålsom opplæringsmål i folkeskulen, ogmange krinsar nytta no høvet til å gjeradet. Skilnaden mellom det «gamle» ogdet «nye» norske språket var enno nok-så stor, sett med moderne norske auge,så alternativa var rimeleg klare. Legg vitekstar på dei to målformene, slik deisåg ut i 1905, ved sida av kvarandre, såser vi det klart og tydeleg.

Læraren og målmannen Peder Hovdan(1874–1965) frå Hemne i Sør-Trønde-lag fungerte som eit slags statistisksentralbyrå for det målbytet som nokom, og frå heimen sin på Stabekkfølgde han heilt frå fyrst på 1890-taletnøye med på dei målvedtaka som novart gjorde i skulen. Ut frå Hovdansopplysningar gjekk om lag 250 skule-krinsar over til landsmål (nynorsk) iåra 1892–1900 og 170 krinsar til i tids-rommet 1900–1905. Då Noreg og Sve-rige skilde lag, hadde såleis kring 420skulekrinsar valt det nye skriftmålettil opplæringsmål. Dei fleste av desse

krinsane var heller små, for folk bud-de endå meir spreidd enn dei gjer idag, og mest kvar grend hadde si eigavesle skulestove. Kor mange prosentav elevane som no lærde å skriva ny-norsk frå 1. klasse i 1905, veit vi ikkje,truleg var det mindre enn 5 %. Dei fyrs-te kjerneområda for nynorsk vart Sunn-møre, Vest-Telemark, Innherad, Vefsn,Hardanger, Midtre Sogn og IndreAgder. Dalføra austafjells og kystrokapå Vestlandet, som i dag er sikre ny-norskområde, lét enno venta på seg,men alle landsluter vart med, medunntak av Sør-Austlandet og Finn-mark.

Men det var uråd for skulane å vel-ja nynorsk opplæringsmål dersom detikkje fanst kunnige lærarar som maktaå læra det frå seg til elevane. Frå 1885og frametter løyvde Stortinget derforpengar til landsmålskurs kringom ibygdene, då det no vart større etter-spurnad etter særskild landsmålskom-petanse, for å seia det på moderne vis.På lærarskulane vart det ikkje obliga-torisk skriftleg opplæring i begge riks-måla før i 1902, så desse kursa haddesin viktige misjon lenge. Dertil komslike frivillige kurs og ymis anna opp-læring som målorganisasjonane skipatil på eiga hand. Peder Hovdan opply-ser at medan 8 % av lærarskulestudent-ane nytta landsmål som sitt skriftmål i1897, så hadde dette talet stige til 31 %i 1901, berre fire år etter. Dette fortelsitt om det kraftige oppsvinget somlandsmålet fekk i ei nøkkelgruppe isamfunnet i desse avgjerande åra.

Ei autorisert rettskriving, «Hægstad-normalen» (som har namn etter pro-fessor Marius Hægstad (1850–1927))fekk det nye, men tidvis noko sprik-

39S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

jande skriftmålet også i 1901, då regjer-inga fastsette korleis målet skulle sjåut i skulen. Sjølv om både forfattararog andre skribentar prøvde seg frammed ulike måtar å skriva nynorsk på,var det no slutt med at målet fekk gåpå sjølvstyr i skulen.

Nynorskopplæringa i dei høgareskulane (gymnaset), som den gongenvar mest reine byskular for borna åtborgarskapet og embetsmennene, vareit heitt stridstema i åra før og etterunionsoppløysinga. Eit framlegg om åjamstella dei to skriftmåla i den skrift-lege opplæringa i norsk til studenteks-amen fall på Stortinget i 1896, mensaka kom opp att framfor valet i 1906,og det vart vedteke i 1907. I gymnasastod altså nynorsken nokså veikt dåunionen med Sverige brast.

UniversitetetPå Universitetet i Oslo, sjølve bastion-en for den norske embetsmannsstaten,gjekk det endå tråare med å gje rett ogrom til nynorsken, så her laut Stor-tinget overstyra universitetsleiinga ogløyva pengar og oppretta særskildeprofessorat i landsmål og folkekulturto gonger før 1905. Moltke Moe vart ut-nemnd til professor i norsk folkemålog folkedikting i 1886, medan Storting-et fem år før hadde røysta ned eitframlegg om å gjera Hans Ross til pro-fessor i landsmål. Så sommaren 1899vart Marius Hægstad sett til professor i«landsmålet og dets dialekter» av Stor-tinget, og det gav det nyreiste skrift-målet både den vørdnad og tyngd somtrongst. Studentane på si side fekkikkje lov til å bruka nynorsk til eksa-men før i 1908, men det måtte fyrst einkongeleg resolusjon til her òg.

Lærebøker og skjønnlitteraturLærebøker på det nyreiste, men ennonoko uferdige skriftmålet var det ògskralt med lenge. Stoda for morsmåls-faget kom seg derimot monaleg dåAndreas Austlids ABC-bok kom ut i1881, etterfølgd av leseboka hans i1889. Seinare kom Nordahl Rolfsen medsine vidkjende og omtykte lesebøkerog bygde bru mellom dei to måltradi-sjonane og batt det heile saman. Iandre fag stod det langt verre til, mendei nytta lærebøker i bokmål inntil detlåg føre nynorske bøker i dei få fagadet galdt. Skjønnlitteraturen var alt påplass, med nynorske storkultar somIvar Aasen, A.O. Vinje og Arne Garborgsom vegbrøytarar. Sidan følgde PerSivle og Rasmus Løland opp med sogerog forteljingar for borna. Gløymast måheller ikkje Elias Blix’ banebrytandelitterære innsats med Nokre Salmar frå1869. Sidan kom denne samlinga ut ifleire omvølte utgåver.

KyrkjaSame avgjerande rolle for målreisingafekk Blix-salmane i kyrkja, der mot-standen mot landsmålet var hellersterk. «Me vil ha Guds ord på detmålet Herren nytta på Sinai bjerg ogikkje på det som me bannar på,» skalein arg sogning ein gong ha sagt dådet bryggja opp til målbyte og mål-strid i den lokale kyrkja han sokna til.Språkstriden som no følgde i kyrkja,var på mange vis hardare enn i skule-stova, for det religiøse livet stod meirsentralt for mange folk i den tida enndet gjer no. Derfor var det overlag vik-tig å gje nynorsken status og prestisjeved å reisa han som religiøst riksmål.Styresmaktene autoriserte Blix-salmane

40 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

til bruk i kyrkja i 1892, og no følgde eirad kyrkjelydar opp med å innføra dei isine heimegrender. Men enno fanst detingen sjølvstendig nynorsk liturgi, ogberre einskilde delar av Bibelen låg førei nynorsk omsetjing. Det Nye Testa-mentet var ferdig omsett i 1889, medandet drog ut med å få alle skriftene i DetGamle Testamentet ferdige, såleis komikkje dei fem Mosebøkene ut før etter1905. Det Norske Samlaget stod forutgjevinga, og Stortinget løyvde peng-ar. Tekstbok og altarbok på nynorskkom ikkje før i 1907. Også i kyrkja vantadet folk som meistra nynorsk i den fyr-ste tida. Pionerar som Anders Hovden,Bernt Støylen og Peter Hognestad ryd-da vegen, og sidan kom andre etter.Ikkje minst viktige vart ungdomsprest-ane som reiste ikring i sine bispedømeog heldt nynorske preiker og agitertefor målsaka samstundes. Men den storeframskuven for nynorsk som offisieltkyrkjemål kom fyrst i dei 20 åra etterunionsoppløysinga.

Offentlig styre og stellDet tok også noko lengre tid å få ny-norsken i bruk i offentleg styre og stell.Sentralt gjekk Stortinget i brodden, fyrstmed munnlege innlegg haldne på lands-mål av somme nynorskvenlege ting-menn, seinare kom han òg inn i skrift-lege dokument. Såleis kom den fyrstelova på nynorsk – Log um sams normal-tid for kongeriket Norig – i 1894. Lettaregjekk det ute på bygdene, der det gjer-ne fungerte slik at ordføraren i bygdatok til å føra møteboka for heradsstyretpå nynorsk. Setesdølar og telemarking-ar var fyrst ute med dette, men den fyrs-te skreda over til nynorsk i kommun-ane kom ikkje før i åra 1908–1914.

Målrørsla og ungdomslagaMen alt dette kom ikkje av seg sjølv,det laut ei brei organisering til for å gjemålreisinga kulturpolitisk tyngd nok.Her fekk Noregs Ungdomslag, den radi-kale landssamskipnaden for ungdoms-lagsrørsla, mykje å seia då han vartskipa i 1896. Svært mange av ung-domslaga hadde målsaka øvst på saks-kartet, attåt andre aktuelle spørsmålsom lausriving frå Sverige, kvinnesak,folkedans og amatørteater og fremjingav allmenn folkeopplysning elles. Også dreiv medlemene i ungdomslagagjerne og øvde seg i skriving på detnye målet i lagsblad og møtebøker.Alle dei nystarta folkehøgskulane ut-etter på bygdene stod det også gjerneungdomslagsfolk og målfolk bak.

Dei reine mållaga spratt opp her ogder i åra etter 1868 då Oslo og Bergenhadde fått sine lag gjennom Det NorskeSamlaget og Vestmannalaget. Truleg had-de det vorte skipa kring 30 lokale mål-lag før 1892. I 1905 låg dette talet påkring 100, noko som fortel om ei kraftigorganisatorisk bølgje for målsaka vedhundreårsskiftet. Viktigast her var dei11 nye fylkesmållaga som no kom til,der Austmannalaget, som skulle dekkjaOppland og Hedmark, var fyrst ute(1899). Seinare på året følgde Trønder-laget, Rygjalaget, Firda Mållag, Egde- ogTelelaget, Vestfoldlaget og Møre og RaumaMållag etter. I 1900 kom så Austfoldlagetog Buskerud Mållag, medan Akershus-laget såg dagens lys i 1902. Det størsteog mektigaste fylkesmållaget vart like-vel Vestlandske Mållag, som vart skipa iBergen i 1904. Dertil kom dei store mål-laga og ungdomslaga i byane, som sik-ra økonomien i norskdomsrørsla medkaffistovene og bondeheimane sine og

41S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

vart miljøskapande samlingsstader forinnflyttarane frå bygdene. Her var Bon-deungdomslaget i Oslo (1899) det mestsentrale, men også Kristiansand, Stav-anger, Bergen, Trondheim og Tromsøhadde sine BUL-lag. Politisk spelaStudentmållaget i Oslo (1900) ei veldigviktig rolle, og på mange lærarskulardukka det også opp eigne elevmållag.Både aktivitet og medlemstal ymsa eindel i mange av desse laga, og det sam-la medlemstalet kom truleg ikkje opp imeir enn 3000. Landslaget Noregs Mål-lag kom derimot ikkje til før i februar1906, men både Det Norske Samlagetog Noregs Ungdomslag hadde fungertsom sentrale politiske pressgruppergodt nok fram til dette.

Åra før 1905 er såleis ei kraftig opp-blomstringstid for målrørsla både orga-nisatorisk og politisk, og rørsla veksfram nedanfrå i takt med framvokster-en av mykje anna folkeleg organisa-sjonsliv i Noreg i desse åra. Tida kringhundreårsskiftet er sjølve fødselstidafor Organisasjons-Noreg. Unionsopp-løysinga i 1905 kom såleis midt i eitid med store ombrøyte i norsk språk-

historie. For landsmålet, som no varpå full fart inn i det nye norske sam-funnet, var alt mykje vunne litterærtog politisk, men det stod endå att eindel i kyrkja, den høgre skulen ogoffentleg verksemd, både lokalt ogikkje minst sentralt.

LitteraturOlaf Almenningen: Målstrev og målvokster

1905–1913. Oslo 1984Det Norske Samlaget 1868–1968. Oslo 1968Einar Haugen: Riksspråk og folkemål. Oslo 1966Kjell Haugland: Målpolitiske dokument 1864–

1884. Oslo 1971Kjell Haugland: Striden kring sidemålsstilen.Oslo 1971Peder Hovdan: Frå folkemål til riksmål. Oslo 1928Turid Kleiva og Bodil Røyset: Paa børnenes

eget talemaal. Oslo 1981Anders Lothe: Målreisingssoga i Sogn og

Fjordane. Flora 1950Målreising i 75 år. Noregs Mållag 1906–1981.Oslo 1981 Jostein Nerbøvik: Norsk historie 1870–1905.Oslo 1973

42 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Prosjekt språk 2005Lørdag 9. april startet Prosjekt språk2005 i Bærum Kulturhus. Språk 2005inngår i hundreårsmarkeringen i Askerog Bærum, og det er samtidig en delav Norsk språkråds 2005-markering.Prosjektet består av en serie lørdags-matineer med «språk og identitiet»som samlende tema.

Bak prosjektet står Norsk språkråd,språkinstitutt ved Det humanistiske

fakultet, Universitetet i Oslo, Nynorskkultursentrum, Høgskulen i Volda,NoTAM, NRK Ulyd, Asker kommune,Bærum kommune og Bærum Mållag.

Prosjektet fortsetter til høsten ogavsluttes med Norsk språkråds 2005-konferanse 27.–28. oktober.

Informasjon blir lagt ut på nettsidene:www.sprakrad.no.

I

NGEN STADER I NOREG var fleirspråkleg-heit så utbreidd på 1800-talet som i

Troms og Finnmark. Samar utanfor ind-re Finnmark var to- og trespråklege,kvenane var tospråklege (som regel ifinsk og norsk), i Nord-Troms var overhalvparten trespråklege. I dei områdader kvenar eller samar var i fleirtal, varogså nordmenn fleirspråklege, særlegi Nord-Troms og Alta, men også i Var-anger.

I dag, over eit hundreår seinare, ersituasjonen drastisk endra. Viss vi serbort ifrå indre Finnmark, førte einaktiv fornorskingspolitikk til ei omlegg-ing frå fleirspråklegheit til einspråk-legheit. Etter eit par døme på konsek-vensane av fornorskingspolitikken skalvi sjå på korleis samane og kvenanemøtte denne politikken.

Den norske politikkenSpråkleg innebar ikkje sjølvstendet i1905 noko positivt for kvenane og sam-ane. Den gamle, kyrkjedominerte poli-tikken med bruk av samisk og kvenski konfirmasjonsundervisninga vart er-statta med ein politikk der det var vikt-igare å lære ungane norsk enn å læredei evangelia. Denne politikken er vel-kjend. Tre døme kan illustrere kor langtstaten gjekk.

Jordsalgsloven, lov av 22. mai 1902om avhendelse av og bortforpaktning

av Statens jord i Finnmark, § 1c, sa at«Avhendelse må kun skje til norskestatsborgere – som kan tale, læse ogskrive det norske sprog og benyttedette til daglig bruk». Denne paragraf-en innebar sjølvsagt ei grov krenkingav rettane til samane og kvenane.

NRK vart oppretta i 1933. Allereieåret etter vart den første NRK-bygderadiosendaren utanfor Oslo opna – ogdet i Vadsø. Etter oppfordring frå For-svaret delte NRK ut 50 radioapparatgratis til samar og kvenar i grensestrokamot Finland, så det er ikkje tvil omkva motiva bak denne radiosatsingavar. NRK-soga viser også ein skilnad ipolitikken andsynes samar og kvenar:Sendingar på samisk vart ikkje sett igang før i 1946, m.a. fordi NRK-leiingafrykta at kvenane ville krevje sending-ar på finsk viss samane fekk sendingarpå samisk. Først i 1970 kom det sen-dingar på finsk i NRK, men dei var, oger, svært korte.

I Finnmark vart det satsa på bygg-ing av skoleinternat, store skoleinsti-tusjonar der sjuåringane budde isolertfrå foreldra sine, og med forbod mot åsnakke samisk eller finsk, både i skole-tida og i friminutta og på kveldstid.Brot på forbodet vart straffa, i verstefall med juling. Undervisninga var ber-re på norsk. Det første statlege inter-natet i Finnmark, Strand internat i Sør-

43S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Samisk og kvensk i Noreg etter 1905

TROND TROSTERUD

44 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Varanger, vart oppretta nett i 1905, ogfram til 1940 vart det bygd til saman50 slike internat i Finnmark. Ingenandre fylke fekk så store løyvingar tilskolebygg, og på ingen andre sektorarfekk Finnmark så store delar av dei stat-lege løyvingane som her.

Resultata av språkpolitikken and-synes kvenar og samar er velkjende:Heile generasjonar av samar og kven-ar har fått skolegang på eit språk deiikkje har forstått, dei har ikkje lært ålese og skrive sitt eige morsmål, ogovergangen til norsk har nokre stadervore så brå at dei fornorska generasjon-ane i mange tilfelle rett og slett harvore avskore frå å kommunisere medsine eigne besteforeldre.

SamiskSamane i Noreg organiserte seg først idet sørsamiske området, frå 1906 og i ti-åra framover. Organiseringa vart hem-ma av at norske «samevener» aktivtgjekk inn og fungerte som møteleiarari kraft av posisjonen sin i samfunnet,for dermed å kontrollere den samiskeorganiserte rørsla. Fokuset var på nær-ingspolitikk, det var her dei sterkastekonfliktane mellom samar og nord-menn stod. Seinare kravde sørsamaneeigne skolar for ungane sine, og fekkdet: Sameskolen i Hattfjelldal i 1951 oginternatskolen på Snåsa i 1968. Sjølvom desse skolane fungerte på norsk,fekk dei likevel etter kvart under-visning i sørsamisk nokre timar i veka,og i og med at dei var oppretta somreine sameskolar, kom dei til å fungeresom identitetsskapande institusjonar,til skilnad frå internatskolane i nord.

Den kulturelle og språklege mot-standen mot fornorskinga var sterkast

i nord, der Anders Larsen og Isak Sabalike før førre hundreårsskiftet haddegått på Tromsø Seminar og vorte på-verka av ideologien til den frilynte ung-domsrørsla. Anders Larsen gav ut eisamisk avis, Sagai Muittalægje, frå 1904til 1911, der han skreiv om politiske ogkulturelle spørsmål. Isak Saba vartvald inn på Stortinget i 1906, som denførste samen, og første arbeidarparti-mannen. I 1924 fekk ein annan samiskpioner, Per Fokstad, Finnmark Arbei-derparti med på eit samiske programsom kravde ein samisk læreplan, medsamisk som undervisningsspråk i alleandre fag enn norsk. Planen kravde og-så oppheving av lova frå 1902, somsette norsk daglegspråk som krav for åfå kjøpe jord i Finnmark.

Skolepolitikken den neste mannsal-deren var så langt frå dette program-met som mogleg, med forbod mot åbruke samisk språk på skolane i detheile. Først i 1959 vart det opna for atdet Etter avgjerd frå departementet kan(…) nyttast samisk som opplæringsmål iskulen. Denne avgjerda skulle sitjelangt inne, undervisning i samisk eitpar timar i veka kom i gang i Karasjokog Kautokeino først i 1967. Så seintsom i 1985, fleire år etter Alta-saka,fekk grunnskolelovas § 40 dette tillegg-et: Barn i samiske distrikter skal få under-visning i eller på samisk på barnetrinnet.Eleven velger selv om han/hun vil hasamisk som fag på ungdomstrinnet. Der-med var det opna for undervisning påmorsmålet også for det samiske folket.

Det er opplagt at Alta-saka, den ster-ke samiske mobiliseringa mot utbygg-ing av Alta-Kautokeino-vassdraget ogdiskusjonen rundt norsk politikk and-synes samane også fekk konsekvensar

for samisken si stilling. I kor stor gradAlta-saka kan forklare heile omlegg-inga, er meir usikkert: Sjølv om tiltakafor samisk på 60-talet var små saman-likna med det som kom 20–30 år sein-are, var det likevel eit brot med einpolitikk som gjekk ut på å kvitte segmed samisk. Generasjonen av utdannasamisk ungdom som utdanningsrevo-lusjonen produserte, var også viktig:No kunne samane sjølv styre sine eig-ne organisasjonar og saker, utan deivanskane pionerane frå 1906 haddestøytt på. Ei anna sak som har verkainn, er rettskrivingsendringane i nord-samisk i 1948 og 1979. Den første førtetil felles ortografi for nordsamisk iNoreg og Sverige, den andre førte til einsams ortografi for Noreg, Sverige ogFinland. 1948-rettskrivinga vart litebrukt i og med at samisk i praksis varforbode som bruksspråk. På det einedomenet der samisk vart brukt, i låg-kyrkjeleg samanheng, som t.d. i Finne-misjonens blad Nuorttanaste, vart 1948-rettskrivinga ikkje tatt i bruk, og Bibelog salmebok ligg framleis føre berre i1887-rettskrivinga til Friis. For dei somgjekk på skole eller studerte samisk iperioden frå 1967 og fram til innpå åtti-talet, representerte 1979-ortografien eitsteg attende, dei måtte setje seg ned oglære å lese og skrive på nytt. På denpositive sida tel at no var det mogleg åbruke same skriftlege materiale i alledei tre landa. Særleg i kommunikasjonmellom norsk/svensk og finsk sidevar samisk i praksis einaste linguafranca.

Lulesamisk fekk skriftspråket sitteit par år etter nordsamisk. I utgangs-punktet var det vilje til å la den lulesa-miske ortografien følgje dei same prin-

sippa som nordsamisk, for å gjere detlettare å lese tekstar på to grannespråksom skil seg lite frå kvarandre. Dennepolitikken vart det ikkje gjennomslagfor, og i dag står lulesamisk fram someit språk som ser ut som om det skilseg sterkt frå nordsamisk men somhøyrest svært likt ut.

Framleis er det mykje ugjort i sa-misk språkpolitikk. Dei første tiåramed samisk i skolen har vore prega avmangel på undervisningsopplegg oglærebøker. Enno er ikkje samiske ut-gåver av lærebøker i alle fag i ung-domsskolen på plass. Undervisning isamisk som andrespråk er viktig for ålære innvandrarane i Sápmi samisk ogdermed gjere det mogleg å snakke sa-misk også i forsamlingar der det ernordmenn til stades. Det er først deisiste åra dette har tatt til å fungere.

Den første generasjonen med skole-gang på samisk attom seg er no på veginn i nøkkelstillingar. Fleire grunnlegg-jande verkty for den nye språkpolitik-ken manglar: Det finst for få gramma-tikkar og ordbøker (t.d. ingen ordbøk-er mellom samisk og engelsk). Fram-leis er det umogleg å gje ungane eitsamisk namn som Máret (med á) og fådet ført inn i folkeregisteret. Trass i eingrunnlovsparagraf som seier at statenskal leggje til rette for bruk av samisk,har ikkje Skattedirektoratet gått medpå å ta i bruk samiske bokstavar i bas-ane sine.

Nordsamisk kjem til å bli svekt ikystområda dei næraste tiåra. I mangeområde der samisk dominerte forhundre år sidan, er det no berre folkover 50 år som snakkar samisk. I kjer-neområda går talet på samisktalandefram, men ikkje nok til å kompensere

45S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

46 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

for det kommande tapet av den eldregenerasjonen i randsona for samisk. Forsørsamisk stiller saka seg litt annleis.Her har språksamfunnet allereie voreigjennom den store fornorskingspro-sessen, og det er revitaliseringsprosessensom dominerer. Den staden i Snåsa derdet er best vilkår for å snakke samisk,er i barnehagen.

KvenskAv politiske grunnar stod kvensk i eienno svakare stilling enn samisk i denstrengaste fornorskingsperioden. Frå åvere velkomne som nyryddarar i Finn-mark på 1800-talet vart kvenar etter atFinland vart sjølvstendig, sett på somein tryggingspolitisk risiko for Noreg,og handsama deretter. Så seint somtidleg på 70-talet fekk kvenske ungarmed seg karakterbok med merknad frålæraren om at «det blir snakka formykje finsk med Per i heimen». Kunn-skap i finsk vart aldri rekna som noko,og då Høgskolen i Finnmark vart opp-retta og fekk finsk som fag, skjeddedette med sterk motstand frå rektor,som heller ville ha fransk som studie-tilbod.

Finsksendinga viste seg å veresvært viktig. Ho har aldri vore nokonstor del av NRK sitt tilbod, trass i at hovar svært populær da ho starta. Påslutten av nittitalet gjekk sendetidaned frå 15 til 12 minutt i veka.

Nyinnvandringa av finnar frå 1970-talet var ein viktig inspirasjon for kven-ane. Dei nye innvandrarane såg segsom del av ein kontinuerleg finskimmigrasjon. Avisa til Vardø finskfor-ening og seinare Norsk finskforbund,som kom ut i tidsrommet 1981–2002,heitte t.d. i byrjinga Uuskveeni, ’Nykven-

en’. Den organiserte rørsla vart fleirestader drege i gang av folk som haddeinnvandra til Noreg etter at Finlandvart sjølvstendig i 1917, og som der-med kom med ein respekt for eigespråk og kultur såpass grunnfesta atdei ikkje godtok den norske assimiler-ingspolitikken. Dei siste ni åra har detkomme ut ei kvensk avis i Tromsø,Ruijan Kaiku («Klangen frå Finnmark»).

Ei viktig endring i den norske poli-tikken var innføringa av finsk som andre-språk i skolen i dei tre nordlegaste fyl-ka, frå 1996. Denne endringa kom et-ter hardt politisk arbeid frå NorskeKveners Forbund, der den avgjerandefaktoren var at dei la vekt på kvenanesin status som nasjonal minoritet. Idag er det i hele landet omtrent likemange elevar med kvensk/finsk somandrespråk som det er elevar med sa-misk som førstespråk (1 030 elevar medfinsk som andrespråk vs. 1 021 elevarmed samisk som førstespråk, og 913med samisk som andrespråk) (http://www.wis.no/gsi/).

FramtidsperspektivTalet på dei som talar nordsamisk,kjem til å gå kraftig ned dei neste tiåra,kanskje så mykje som frå 20 000 til12 000. Grunnen til det er rett og slettat samisk i store delar av det samiskeområdet berre blir snakka av den eldregenerasjonen. I dei samiske kommu-nane fører revitaliseringa til at samiskstår sterkare i den yngste generasjon-en enn i mellomgenerasjonen, men alt-så langt svakare enn den stillinga sa-misk har i den eldre generasjonen.Med mindre det skjer store endringar inær framtid, vil nordsamisk vere overbølgjedalen om ca. ein generasjon, i eit

mindre, men meir konsolidert områdeenn i dag.

Når det gjeld sørsamisk, er situasjon-en ein annan. Her har nedgangen alle-reie komme, og dei som no snakkarsørsamisk, gjer det ikkje i språksam-funn der fornorskingspolitikken ennoikkje har slått inn, men i språksam-funn som har komme over fornorsk-ingspolitikken.

Lulesamisk blir i Noreg snakka i eitkonsentrert område i Tysfjord kommu-ne. Her skjedde det eit språkskifte påmidten av sekstitalet, men frå og medmidten av nittitalet har lulesamiskeforeldre drive ein aktiv revitaliserings-prosess, slik at lulesamisk no er tale-språk i barnehagen og i mange heimar.Det er for tidleg å seie om denne tren-den vil halde seg, og det er òg usikkertom det har vore eit klokt val å leggjeskriftspråket så langt frå nordsamisk.

Kvensk står i ein litt annan situ-

asjon enn samisk. Fornorskingspolitikk-en har vore hardare, og i Bugøynes,der kvensk står sterkast, skjedde detkollektive språkskiftet til norsk hos dengenerasjonen som er fødd på byrjingaav 70-talet. På den andre sida er kon-takten med Finland betre enn på lenge,og kombinert med ein meir positivspråkpolitikk kan det hende vi får sjåei sterkare revitalisering av kvensk også.

Sett i eit internasjonalt perspektiv errevitaliseringa av dei norske minori-tetsspråka svært interessant. I ein situ-asjon der over halvparten av språka iverda ser ut til å forsvinne, treng vipositive erfaringar med språkleg revi-talisering som vi kan lære av. Visshundreårsjubileet for unionsoppløys-inga kan markere eit sterkare fram-hald av den nye politikken frå dei sistetiåra før det siste hundreårsskiftet, harvi tatt opp arven frå 1905, men dennegongen på ein positiv måte.

47S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

1905 i to bygderEit minne frå barndomen. Det storebiletet på veggen i bestestova – medStedjekyrkja, med fjord, gardar og fjelli bakgrunnen. Litt moe (varmedis) insti fjorden. Framfor kyrkja ei stor folke-mengd, dei fleste svartkledde menn,men innimellom kvinner med kvitehovudplagg. Teksten fortalde at foto-graf N.O. Reppen hadde teke biletet13. august 1905. No skulle mennene iSogndal røysta over spørsmålet omunionen med Sverige skulle ta slutt.Og det ville 675 av dei 677 som røysta.Berre to ville at unionen skulle haldafram. I heile Sogn og Fjordane var dettre unionstilhengjarar, så to av dei svart-kledde var dristige karar. Båe bestefed-rane mine var til stades i sine svartevadmålskledningar. Kan henda varbestemødrene der òg, for i Sogndalherad hadde kvinneunderskriftaksjon-en sine lister, det eksisterer ei fråKaupanger sokn. Det var høgtid vedStedjekyrkja.

«Det er fest i Norig idag». Dette varopningsorda i festtalen som J.A. Bar-stad heldt i Volda 25. november 1905.Barstad var prest der og redaktør avlandsmålsbladet Stille Stunder, og derprenta han 1905-talen. – Ei ny tid errunnen, nasjonen er fullt og heilt sjølv-stendig, og den sjuande kongen mednamnet Håkon ber bod om ei vonrik

framtid. – Ja, slike tankar gjer Barstadseg i dette festhalvåret for folk og kyr-kje.

Bibelen som språkleg dokumentBarstad høyrde til mellom dei fyrsteprestane som skreiv og tala landsmål ikyrkjeleg samanheng, og om ikkje alleordla seg slik som han, må vi reknahan som ein eksponent for det somrørde seg i kyrkjelege krinsar i 1905. Itida både før og etter lausrivingsåretvart det lagt politisk grunnlag forlandsmålet sin plass i kyrkja og i sam-funnet elles. Ynsket om ein nynorskbibel kom i fremste rekkja her. Men føreg skriv meir om nynorsk bibelmål,skal eg gjeva eit attersyn på bibel ogbibelspråk her i landet frå reforma-sjonstida av.

Bibelen i dobbeltmonarkietDet var Christian III som med sin bibelfrå 1550 skulle setja Luthers tanke omein leseleg bibel ut i livet. Ein krins av’lærde’ menn i København stod bakomsetjinga, og Luthers bibel gav deirettesnora. Ein vakker og fint illustrertbibel vart send til kyrkjene i dobbelt-monarkiet, til Noreg kom 96 eksemp-lar i fyrste omgang. Språket har fåttgod omtale av dei sakkunnige, isærspråkforskaren Peter Skautrup talar omein «stil med et jævnt foredrag» og ein

48 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Bibelen i 1905 – status og bakgrunn

JARLE BONDEVIK

stødig ortografi, noko som ikkje var såvanleg for dansken på dei tidene.Denne bibelen kom til å vera det frem-ste dokument på dansk i lang tid, fordei skrivande intellektuelle var underinnverknad av humanismen og bruktejamleg latin i skriftene sine.

Sidan dansk bibelspråk ikkje var sær-leg dyrka tidlegare, vart denne bibelengrunnleggjande for den bibelske termi-nologien. Ord som genløse, helliggøre,saliggøre og skriftklog vert ståande idansk bibelspråk. På 1600-talet vartdenne teksten revidert av Hans Poul-sen Resen, professor i teologi, og nokoseinare av biskop Hans Svane. Densåkalla Svaningske Bibelen var kyrkje-bibel i Danmark-Noreg i lang tid fram-over. Utgjevarane var opptekne av åfylgja grunntekstane svært nøye, så-leis vart ord som ikkje hadde ein di-rekte ekvivalent i grunnteksten, sette iparentes. Omdømet åt denne ordtrug-ne bibelutgåva har ikkje alltid voresærleg godt. Men denne bibelen fekkstort rom og lang levetid, også i No-reg. Her må likevel skytast inn at taletpå biblar ikkje var stort, det var salme-bøkene som rådde grunnen i heimane,så sant det fanst bøker der. Lese- ogpreiketekstane frå Bibelen var teknemed i salmebøkene.

Bibelselskapa vil gjera Bibelen til folkebokPå 1800-talet byrja strevet med å gjeraBibelen til folkebok, og i fremste rekkjestod bibelselskapa. I Danmark vart detskipa bibelselskap i 1814, og i Noregbyrja Det Norske Bibelselskap verk-semda si i 1816. Initiativet kom faktiskfrå ein svensk statsråd, Mathias Rosen-blad, den svenske hovudrepresentant-

en under tingingane med Stortingethausten 1814 om endringane i 17. mai-grunnlova. Startkapital kom frå kron-prins Karl Johan. Rosenblad var leiar idet svenske bibelselskapet og greiddeå vinna mange framståande nordmennfor bibelsaka. Så hadde då òg mangeav stortingspolitikarane kyrkjelege em-bete. På skipingsmøtet i Det NorskeBibelselskap 26. mai 1816 var mellomandre stortingspresident Wilhelm Fri-mann Koren Christie til stades. Inter-essene for politikk og for bibelarbeidfann ein såleis ofte hjå dei same folka.

Med bakgrunn i stønaden frå dennye unionspartnaren skulle ein tru atdei felles bibeltekstane med Danmarkville verta forkasta av det nasjonalebibelselskapet, men det vart ikkje til-fellet. Då Bibelselskapet kom med einy utgåve av Det nye testamentet i1830, var det berre ein varsam revisjonav den eksisterande danske teksten,gjord av S.B. Hersleb, professor i teo-logi ved det nye norske universitetetog ei tid stortingsmann frå Kristiania.Hersleb hadde ikkje noko ynske om åbryta med den danske teksten, ogmykje av revisjonen gjekk ut på å førainn rettingar frå den seinaste danskeomsetjinga. Men Åge Holter, som harskrive historia åt Bibelselskapet, tilletseg å bruka ei overskrift som «Fram-skritt i syntaks», men seier elles at«det var en dansk revisjon av en dansktekst».

Arbeidet som seinare vart utførtmed bibeltekstane, var helst varsamerevisjonar, mellom anna av biskop Skaari 1873. Men mot slutten av hundreåretvart det fart i sakene. No hadde for-norskinga byrja å gjera seg gjeldande iallmennspråket, og det danskfarga i

49S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

ordforråd og syntaks skilde seg formykje ut. Mange ynskte «en hjemlignorsk Sprogtone» (Frederik W.K.Bugge). Det arbeidet som no fylgde,var kanskje det mest omveltande idenne omsetjingstradisjonen. Det somhende, er godt dokumentert i bokaBibelsproget (1906) av Johan Storm. Ikomiteen som fekk til oppgåve å om-setja Det nye testamentet etter grunn-teksten, hadde m.a. biskop A.Chr.Bang (tidlegare både kyrkjestatsråd ogprofessor i kyrkjehistorie) og professori hebraisk Elias Blix (tidlegare kyrkje-statsråd) sete. Johan Storm (professor iengelsk og romansk filologi) var einframståande kjennar av norske dialekt-ar og ivrig deltakar i språkstriden. Medstor autoritet som språkekspert fekkStorm mykje å seia for den språklegeutforminga av teksten.

Det som hende, var at eit ras avdanske ord og forelda uttrykksmåtargjekk ut or bibelteksten, og nye ord somvar meir i samsvar med skriftmålet påden tida, kom inn. Nokre fåe døme (det’nye’ ordet står i parentes): allehaande(alle Slags), hige (stunde), skjænke (give),ledsage (følge), Forjættelse (Løfte), Mølle-sten (Kværnsten), Paulun (Bolig). Hel-ler ikkje dei mange orda med førestav-ingar var trygge, og ei mengd ord avtypen annamme, beskjæmme, erholde, for-sage og overtræde fekk sine avløysingar.Også i formverk og syntaks vart det eifornorsking. Til dømes vart verbforma«skjælvede» til «skalv» og «erfor» til «er-farede». Pronomena «hvo som» vart til«den som» og setninga «Det fortrydermig» til «jeg angrer det».

Med Det nye Testamentet frå 1904vart det teke eit langt steg bort frå dentradisjonelle danskfarga bibelteksten

og mot ei fornying og fornorsking avbibelspråket, ein fin opptakt til dennasjonale festen i 1905. Åge Holter harundersøkt korleis den nye omsetjingavart motteken, og han fann ei positivhaldning, «med takknemlighet over atBibelen hadde fått en ny og mer hjem-lig språkdrakt». – Men framleis kviltedet oppgåver på omsetjarane; for ennovanta ei nyomsetjing av Det gamle tes-tamentet.

Bibelen på «Folkesproget»Den ’nye’ norske målforma var alt re-presentert i fleire bibeltekstar då uni-onen vart oppløyst. Etter mange freist-nader med omsetjingar på Ivar Aasenslandsmål og andre omsetjingar, t.d.Johannes-evangeliet på vest-telemål avWerner Werenskjold, vart heile Detnye testamentet utgjeve på nynorsk i1889, og vegen inn i kyrkja byrja å op-na seg. I 1899 sende forleggjar og bok-handlar Olaf Huseby ut heftet Salmarog Tekstar til kyrkjebruk den 17. Mai, ogder finst alt av tekstar som trengst til eigudsteneste. Elias Blix hadde omsetttekstane og kollektbøna. Dette heftetmå takast som eit signal om at detnasjonale tildrivet var viktig i reisingaav eit nynorsk bibel- og kyrkjemål.Vona var, står det i heftet, at «mangevil finna stor Hugnad i aa høyra Norsk-en i Kyrkja serleg denne dagen».

I 1905 fanst såleis mykje av Bibeleni den nynorske målforma: heile Detnye testamentet, til og med revidert i1899, og delar av Det gamle testament-et, m.a. Salmane, Høgsongen og fleireskrifter og spreidde kapittel av andregammaltestamentlege tekstar. Og ikkjeminst, i sjølve feståret gav AlexanderSeippel ut Fyrste Mose-bok eller Upp-

50 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

51S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

havs-boki. Dette skriftet vart innleiingatil eit omsetjingsarbeid av høg kvali-tet. Seippel har vorte rekna for meiste-ren mellom dei nynorske bibelomset-jarane, og det med rette. – Men sogahans høyrer til i tida etter 1905. Noskal vi sjå attende på det som hendefør 1905.

Hovudtrekk i den nynorske bibelomsetjingaDet er visse sams trekk for omsetjingatil landsmål/nynorsk. Det var fyrst ogfremst mange deltakarar, 17–18 namnkan oppreknast, og dei kom frå allekantar av landet. Dei fleste omsetjar-ane var teologar, og fylgjeleg var deimenn, slik var det på den tida. Fleireav teologane sat i vitskaplege stilling-ar og dreiv forsking innom teologi.Frittståande var tidlegare sokneprestJohannes Belsheim, han fekk eit namnsom granskar av bibelske handskrifter.Nokre var filologar, t.d. Erik Eggen, el-ler hadde anna utdanning, som juristenWerner Werenskjold.

Måten dei nynorske tekstane vartpubliserte på, er interessant, for herstod ikkje veletablerte institusjonarklare til å gjera arbeidet. Dei nynorskeavisene og tidsskrifta tok imot mangeav dei korte bibelomsetjingane. Herkan nemnast Fedraheimen og Stille Stun-der, to organ som skulle fremja dennye språkforma, men som elles haddesvært ulike redaksjonelle mål. Bibel-omsetjingane som vart publiserte someigne trykk, kom på marknaden gjen-nom ’eigne forlag’, gjennom privateforlag eller gjennom ’ideelle forlag’.Det Norske Samlaget på den tida høyr-er til den siste typen. Samlaget kanbest jamførast med ein bokklubb, og

gav ut og spreidde bøkene til medlem-er. Samlaget vart den institusjonensom tok seg av utgjevinga av dei flestebibeltekstane i 1880-åra. Det NorskeBibelselskap hadde eva seg for å veramed på nynorskomsetjinga, men i1899 gav det ut den reviderte utgåvaav den fyrste landsmålsomsetjinga frå1889, og seinare, i 1904, Salmane.

Opplaga på dei enkelte skrifteneymsa noko, men Samlaget trykte somoftast 2 500 eksemplar, for bøkene vartautomatisk sende til medlemene, ogi 1885 låg medlemstalet på 1 367. Iunionskløyvingsåret var 1. Mosebokprenta i heile i 5 100 eksemplar, så dåhadde optimismen stige hjå nynorsk-folka!

I denne sjangeren kan ein tala omein sidestraum og ein hovudstraum.Til sidestraumen reknar eg dei mangefreistnadene som vart gjorde etterprivat initiativ og på eigen kostnad.Mange av desse omsetjingane varskrivne i ei målform som veik av fråAasen-norma. Til hovudstraumen kjemdei omsetjingane som vart sette i gangetter offentlege vedtak og med offent-lege løyvingar. Det meste av dette ar-beidet gjekk føre seg i 1880-åra. Dettebibelarbeidet var i stor mon avhengigav den politiske velviljen som nynorsk-en hadde hjå eit fleirtal i Stortinget. Idet fylgjande skal det gjerast næraregreie for dette.

Trongen for ’nye’ bibeltekstar vartsærleg merkande etter at Stortinget i1878 hadde pålagt lærarane å undervisa«på Børnenes eget Talesprog». Styret iDet Norske Samlaget hadde sans forat sentrale tekstar i skulen skulle få ny-norsk målform. Det går tydeleg framav den søknaden som vart send Stor-

tinget i 1881. Der heiter det at «IvarAasens Norm i alt væsentlig bør befølg-es, samt at Sproget bør lægges saa nærind til det nuværende Talesprog sommuligt er uden at der stødes an modden bibelske Sprogtones Værdighed».Det vart ein lang debatt i Stortinget, ogotten for eit brot med det gamle og forkløyving av det einskaplege språket ikyrkja kom tydeleg fram i mange avinnlegga. Men tilhengjarane av ny-norsk, med Jakob Sverdrup (brorsontil Johan Sverdrup) og Ole Anton Qvami brodden, visste å argumentera imot,og dei fekk fleirtal for å løyva pengartil ei prøveomsetjing av Det nye testa-mentet på det norske «Folkesprog».Dermed kunne omsetjarane gå i gang.Kyrkjedepartementet førde nøye til-syn med arbeidet, dei godkjende om-setjarane, utnemnde konsulentar ogkontrollerte utbetalingar og rekneskap-ar. Av dei tre omsetjarane, JohannesBelsheim, Elias Blix og Matias Skard,var Blix på denne tida med i det poli-tiske livet. Han var Johan Sverdrupsmann og med i regjeringa hans 1884–88. I Det nye Testamente, som vart full-ført i 1889, kan ein sjå kva tid dei ulikedelane er godkjende av departementet.Der legg ein merke til kor tett sambanddet var mellom kyrkja og politikken.Som statsråd godkjende Blix fleire avskriftene, den andre statsråden somskreiv under godkjenningar, var JakobSverdrup. Så Venstre visste vèl å bru-ka den makta som dei rådde over!

Nynorsk bibel var på denne måten

gjord til ei offentleg sak, og det varsjølvsagt av stor verdi for fremjinga avlandsmålet. 1880-åra var på mange måt-ar ei god tid for «Folkesproget». Jam-stellingsvedtaket i 1885 trygde den nyemålforma som skulespråk og offisieltspråk, og fram mot 1905 var det fram-gang for nynorsk på mange område.

I bibelarbeidet sette nynorskfolkettil mål å få Det gamle testamentet om-sett. Elias Blix og Peter Hognestad tok iferd med Salmane, som kom ut i 1904.Somt i innhaldet der var lesetekstarunder gudstenesta og hadde eit inn-hald som høvde vel til gudstenester derland og folk var tema. Med 1. Mose-bok frå 1905 var i alle høve grunnlagetfor ein heil nynorsk bibel lagt, menfyrst i 1921 kunne arbeidet avsluttast.

I ettertid ser ein at striden om union-en på den politiske arenaen var eit inci-tament for dei nasjonale og folkelegerørslene, og i dei krinsane vart det ar-beidt for få nynorsk inn i kyrkja. Detkom mange religiøse og estetiske verdi-ar med nynorske salmar, med liturgiog bibeltekstar, og dette kom i tillegg tildei verdiane som allereie var til stadesi den tradisjonelle språkforma.

Dei viktigaste kjeldeneBondevik, Jarle: Og ordet vart nynorsk. Bergen 2003Holter, Åge: Det Norske Bibelselskap gjennom

150 år. 1. 1816–1904, Oslo 1966Kjelda 13.3, Leikanger 2004Skautrup, Peter: Det danske sprogs historie.

II–IV, København 1968

52 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

– Stor glede vart det her, som visstall stad i landet, då trådbodi kom, atunionen er avliden. Ufred er det inginsom kann tru på.

Mange er det som takkar Vårherre,for di dei hev fengi liva denne dagen;og gjenom heile folket gløder visst nodet ynskje: gjev me rett kunde få nyttedenne nåde-stund!

Eg for min part tenkte fysst påSveits; gjev me kunde få ein fristat somden Sveits hev! Eg hadde nettupp lesium riksskipnaden i Sveits (i «Stav-anger Avis»); dette vesle landet hevdet greidaste og vitugaste riksstell iEuropa. Det er eit riksstell som kundehøve serskilt godt åt oss. Regjeringi – 7mann høg – vert der beintfram vald avstorthinget. Like eins vel storthingetein av desse same 7 riksrådane til riks-formann (præsident). So er det kje meir.Det gjeng so lett og greidt, at det erknapt so vidt bladi legg merke til det.

Billegt er dette riksstyret au. Kvarriksråd hev 12,000 frank (8640 kr.) umåret; den av deim som er riksforstand-ar, hev dertil eit tillegg på 1500 frank(1100 kr.) um året. Aldri dusti meir. Deter so du knapt kann tru det. So vitugtog modigt kann andre stelle seg!

Thinget i Sveits er visst og mykjebillegare enn vårt. Vel hev kvart fylke(kanton) sitt thing; men sjølve lands-thinget kann ikkje koste so svært myk-

je. For alle vigtige spørsmål vert iSveits avgjorde gjenom folke-avrøyst-ing (referendum); då trengst det ikkjeso mange stortalarar. Saki vert ut-greidd for folket på rimeleg vis; folketsvarar med røystesetlar ja eller nei;dermed er saki avgjord.

Soleis steller det rike Sveits seg. Umme med våre 300 millionar kronur iriksskuld kunde styra våre stakkars 2millionar menneskje med likso litebråk!

– Men me kann vel ikkje vente sliktenno.

Me er kje so frie at me kann «gjerasom me vil» heller. Der er so mangeandre me lyt tenkje på. Der er stor-svensken; der er Bernadottane. Og derer den; og der er den. Og ufred vil meinkje våge. Det er i riksstyringi som ilækjekunsten: knivsbruk er kje lovlegt,utan når det gjeld helsa eller livet.

Me fær vera fornøgde med eit fram-stig um gongen, og glade og takksametil. Sjølve Rom vart ikkje bygd på eindag. Etter det storverket som thingethev gjort, trur me at det no gjer altsom der er råd med å få fram dennegongen. At storsvensken skulde gjerastort meir krangel no, kann me ikkjetru, serleg um den norske kruna vertverande i Bernadotte-ætti, og um detvert forsvarssamfeste millom «broder-landi». Voni um, at me endeleg ein

53S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Arne Garborg om 1905

Knudaheibakken, 9.6.05

gong skal få arbeidsfred, er so stor, atmot den vert alt anna lite, so nær somlive og fridomen då.

Ei lang, god arbeids-ykt, – det er detlandet no treng. Gjev den må komano; og gjev ho må verte vel nytta!

Republik – kongedømeStrid um fristat eller kongedøme erdet ikkje tid til no; difor segjer jamveleg, at me bør taka ein konge, um medermed kann sleppe det som verre er.

Men fristatsmann fær ein vel havalov til å vera i dette frie landet? Oghava lov til å segja at ein er dat au? Ogtil jamvel å ynskje fristat, – t.d. ein fristat

som den sveitsiske, heller enn eit meireller mindre dyrt og meir eller mindreframandt kongedøme? – Ein må havalov til so mykje i det frie Norig, liksomein hev lov til å ynskje, og segja at einynskjer, kongedøme.

Namnet på den kongen som mekannhennde fær, var det verdt å bliuvenir um det enno, tru? – Lat detikkje gange med oss som med gjenta,som gløymde å koma med øl til friar-en sin, av di ho fyrst vilde finne ut kvadet fyrste skulde heite!

Arne Garborg: Artikler og essays1891–1923. Aschehoug 2001

54 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Språk på nett

Garborg på nettDagbøkene til Arne Garborg finn dupå nettstaden til Ivar Aasen-tunet: www.aasentunet.no

Skriftir i samling (1921–22) finn du hosDokumentasjonsprosjektet:www.dokpro.uio.no/litteratur/

Framlegg til skrivereglar for landsmaale iskularne frå 1899 kan du lese hos Norskspråkråd:www.sprakrad.no/reformer

Og meir om midlandsnormalen, somArne Garborg og Rasmus Flo gjekkinn for i rettskrivingsutgreiinga frå1899, finn du i Norsk språkråds faksi-milebibliotek:www.sprakrad.no/faksimilebiblioteket

RettskrivingsreformerOversyn over rettskrivingsreformer på1900-talet og dokumentasjon av reform-ene:www.sprakrad.no/reformer

Fakta om stadnamnEit oversyn skrive av Olav Veka:www.sprakrad.no/stadnamn

Nordisk møteordlisteNordisk språksekretariats ordliste frå1996:www.sprakrad.no/normote

Stortinget og språksakaEinar Lundebys oversyn 1860–1963 iinnstillinga frå Vogtkomiteen:www.sprakrad.no/lundeby

I ovennevnte artikkel i Språknytt nr. 1for 2004 uttaler professor Ruth VatvedtFjeld seg dels villedende, dels galt omriksmålet, riksmålsbevegelsen, NorskRiksmålsordbok og om Norsk språk-råd. I det følgende kommenteres noeav det; henvisningene i parentes angirsidenummer i Språknytt. En fyldigereimøtegåelse finnes på Riksmålsforbund-ets nettside: www.riksmalsforbundet.no.

Ruth Vatvedt Fjelds omtale av språk-tilstanden på 1900-tallet (s. 1) er forvir-rende. Betegnelsen «riksmål» om detdansk-norske skriftspråket er fra 1890-årene, men ble selvsagt også brukt omresultatet av 1907- og 1917-reformene.Det Ruth Vatvedt Fjeld kaller «detmest brukte skriftspråket i Norge», eraltså nettopp riksmålet, dokumentert iNorsk Riksmålsordbok I–IV i hele sinbredde.

Riksmålsorganisasjonenes historie erutførlig beskrevet i Lars Roar Langsletsbok «I kamp for norsk kultur» (1999).Forbundet ble stiftet i 1907, ikke 1899. –Å utnevne 1907-rettskrivningen til Riks-målsforbundets «private» norm fordidet ikke aksepterte 1917-rettskrivning-en, gir et fortegnet bilde av situasjonen isamtiden. Skepsisen til 1917-reformenvar utbredt; i Stortinget fikk den detknappest mulige flertall, og det gikk10–15 år før den kunne sies å ha slåttigjennom. 1917-reformen kom ganske

enkelt for tidlig. – At Riksmålsforbundeteier Norsk Riksmålsordbok (s. 2), er frifantasi. Forbundet har aldri hatt noemed ordboksarbeidet eller utgivelsen ågjøre. – Riksmålsforbundet «har lanserten egen skriftnorm» for så vidt som detutgav en riksmålsordliste i 1952. Denskulle knytte forbindelsen med den –offisielle – moderate versjonen av 1917-rettskrivningen og være en motvekt motde nye offisielle ordlistene med 1938-rettskrivning.

Fra 1953 ligger ansvaret for riks-målsnormeringen hos Det Norske Aka-demi for Sprog og Litteratur. Helevedkommende paragraf i statuttene,ikke bare de fem siste ordene somRuth Vatvedt Fjeld siterer, er her vik-tig: «Akademiet vil i sin rådgivendevirksomhet tilstrebe en normering avriksmålet med grunnlag i dets litteræ-re tradisjon og aktuelle bruk i velpleietlandsgyldig skrift og tale. Det vil mot-arbeide enhver kunstig eller tvungentilnærmelse mellom de to målformer ilandet, og arbeide for å bevare konti-nuiteten i folkets kulturliv.» Dette gjel-der normeringen av riksmålets mo-derne normalstil. Norsk Riksmåls-ordbok dokumenterer langt mer, nem-lig litterært språk i vid forstand fraWergelandstiden frem til i dag – det«som etter sin intensjon ikke er lands-mål/nynorsk» (forordet i bd. V). Det

55S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Tilsvar til Ruth Vatvedt Fjelds artikkel «Behovet for et større

ordboksverk for bokmål»

er rettesnoren også for det pågåendevidereføringsarbeidet. At «hovedvekt-en av det materialet som legges tilgrunn, tilhører de høyere stillag» (s. 3),er grepet ut av luften. Det er heller ikkeriktig at «Aftenpostens elektronisketekstarkiv har vært flittig brukt» (s. 5).Arkivet har ikke vært brukt, men viskal nok bruke både det og andre elek-troniske baser. At vi ikke skulle ha «engjennomtenkt plan for hvilke tekstervi velger ut», er en drøy påstand. Vivet hvor Norsk Riksmålsordbok I–VItrenger å suppleres, og vi vil selvsagtdokumentere dagens litteraturspråk –i vid forstand. Som før skal Norsk Riks-målsordbok redigeres på riksmål. Detbetyr i dag: etter en norm som bare av-viker ubetydelig fra moderat bokmål.

Ruth Vatvedt Fjeld erkjenner (s. 4) at

mange normeringsvedtak i Språkrådeti de senere år har gått i riksmålets fa-vør, og skriver at «den normering somforegår i offentlig regi, foregår ut fraspråkrådsmedlemmenes skjønn, og der[sic] er språkideologiske organisasjon-er sterkt representert». Riksmålsfor-bundet og Akademiet har til sammenhatt fire av nitten medlemmer av bok-målsseksjonen. Vi tror Ruth VatvedtFjeld vet at subjektivt skjønn nå spilleren mindre, og hensynet til aktuellspråkbruk en større rolle enn før.

Det Norske Akademis ordbokskomité

John Ole AskedalTor GuttuArthur O. SandvedOle Michael Selberg

56 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Norsk språkråd arrangerte 10. mars etseminar om film- og fjernsynsteksting.Bakgrunnen var blant annet mange til-bakemeldinger om dårlig språk i fjern-synstekstinga. Dersom språket ikke ergodt, vil det kunne ha en negativ virk-ning på språket hos barn og unge,frykter Norsk språkråd. Undersøk-elser tyder på at nettopp denne grup-pa er storforbrukere av tekstet film, ogat tekstespråket kan være det språketunge mennesker leser mest av.

I dag stilles det ingen formellespråkkrav på dette området, og det

fins ingen spesiell utdanning for tekst-ere. De negative konsekvensene avdette kan på lengre sikt bli store. Påseminaret tok Norsk språkråd oppdette spørsmålet: Bør det stilles språk-lige kvalitetskrav i samband med til-deling av konsesjon for fjernsynssend-inger?

Deltakerne på seminaret kom frautdanningssektoren, mediene, stats-administrasjonen og tekstebransjen.Representanter fra Sverige, Danmarkog Finland informerte om situasjoneni sine land.

Seminar om film- og fjernsynsteksting

BERRE TO ÅR etter det fjerde bandetav Norsk Ordbok vart utgitt på slut-

ten av 2002, ligg no det femte bandetføre. Bakgrunnen for at arbeidet meddette bandet har gått så fort, er at Stor-tinget i 2001 slutta seg til innstillingafrå Kulturdepartementet (Stortings-melding 22 1999–2000) og vedtok åsatse på at ordboksverket skulle gjerasferdig i 2014, dvs. til 200-årsjubiléet forden norske grunnlova. Det medførtesjølvsagt at det planlagte omfangetetter redaksjonsreglane som hittil had-de vori følgt, måtte leggas om, og detvart sett ei grense på 12 band for heileverket Etter vedtaket om Norsk Ord-bok 2014 har det derfor skjedd storeforandringar i dette prosjektet: løyv-ingane er kraftig auka, det er tilsettmange fleire medarbeidarar, det erskipa ein eigen filial av redaksjonen iTrondheim (i dag med fire tilsette),materialet er digitalisert, det er utar-beidd fastare og klarare reglar for redi-geringa, bl.a. når det gjeld eksempelpå bruk av ord og tydingar, manu-skripta for ordartiklane blir lagt direk-te inn i eit nyutvikla redigeringspro-gram, osv.

Band V er da det første resultatet avdenne store satsinga. Heile 18 person-ar har vori med og redigert dette ban-det, som omfattar det meste av boksta-ven H (frå og med harm) og heile I og J.

Det ser såleis ut til at dei er i rute – fakt-isk litt før – etter den oppsette tidsplan-en, og ein kan i åra som kjem, venteseg ei utgivingstakt på eitt band kvarattande månad. Dersom dei greier det,er det meir enn imponerande, for sjølvom det i 2014 vil vera 84 år sidan star-ten på Norsk Ordbok, er det berre 64år frå det første heftet av band I vartutgitt (heile band I var fullført i 1966).Tilsvarande nasjonale ordboksverkplar gjerne vera hundreårsprosjekt(Deutsches Wörterbuch 1838–1961,Woordenboek der Nederlandsche Taal1852–1998, Svenska Akademiens ordbok1884–2004, enno ikkje fullført).

Det mest synlege resultatet av om-legginga er sjølve det grafiske bildet.Ordboka har både fått ein meir lesar-vennleg font, som ikkje er meir plass-krevjande, og ho er lettare å finne frami, bl.a. for di andre samansetningsled-det i samansette ord no er rykt ut motmargen på eiga line, f.eks.

ill-beisk adj (…)-beist m (…)-beisten adj (…) osv

Denne oppstillinga gir eit meiroversiktleg bilde enn det vanlege sys-temet i ordbøker der samansetningarkjem i fortløpande tekst under oppsla-get for ordet i førsteleddet. Ein kunneha ønskt at dei i Norsk Ordbok, i allefall i dei store ordartiklane, hadde gått

57S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Band V av Norsk Ordbok

ARNOLD DALEN

enda eit steg vidare, og at kvar hovud-tyding av eit ord eller ei samansetninghadde starta på ny line, men det villesjølvsagt ha kravd noko meir plass.

Elles er hovudprinsippa for ordartik-lane i Norsk Ordbok dei same som før,men dei nye redaksjonsreglane krevvisse innskrenkingar, både når detgjeld utval av oppslagsord og eksem-pel på bruk av ord i kontekst. Sam-tidig er sjølve grunnlaget for redige-ringa utvida i og med at meir materia-le er lagt inn i databasen. Til skilnadfrå andre store nasjonale ordbøker,som registrer ordtilfanget ein kan fin-ne i skriftleg materiale, skal NorskOrdbok vera ei ordbok over «det nor-ske folkemålet og det nynorske skrift-målet», og det er ikkje tilfeldig at «fol-kemålet» her står før «skriftmålet».Det nynorske skriftspråket har ei korthistorie. Det går berre om lag 150 årtilbake i tida, men i og med at det iutgangspunktet bygger på dei norsketalemåla i bygd og by, er det dei, dia-lektane, som representerer den saman-hengande nasjonale tradisjonen, i prin-sippet tilbake til 1500-talet. Derfor erdet i ordartiklane i det femte bandet,som i dei tidlegare, i regelen gitt opp-lysningar om variasjon i dialektane,både når det gjeld lydleg form, bøyingog bruk. Dette gjeld sjølvsagt ikkjeinnlånte og litterære ord. Dersom detved ei nemning er geografisk betingaulikskap i bøying eller innhald, blirheimfestinga av varietetane utgangs-punktet, og litterære belegg blir settinn i denne ramma.

Opplysningar om geografisk plas-sering av uttale- eller tydingsvariantarser elles ut til å ha vorti forenkla i for-hold til tidlegare. Mens heimfestinga i

dei første banda var spesifisert, oftemed kommunenamn (etter den gamlekommuneinndelinga) og tillegget M,dvs. «medarbeidar», er den no mindrespesifikk, og det er tilvising til størreområde, f.eks. «Austl mst [mange sta-der]», «Shl sumst [Sunnhordland sum-stad]», når det er fleire belegg frå eitdistrikt, utan at alle bygder og byar erbelagt. Sjølv om slike opplysningar ermindre nøyaktige, gir dei eit rettarebilde av utbreiingsmønsteret. Skilnad-en på dette punktet ser ein tydelegved å samanlikna oppslagord i tidleg-are band og i band V. Under beisel mi band I vil ein såleis sjå at det erto belegg for uttalen beitl (ØlenM,BrekkeM), og for uttalen behl er detvist til ØvRendal, Tynset, Oppdal,Rennebu, Snåsa, Sørli. Det seier segsjølv at dei to uttaleformene fins fleirestader enn dei som er opprekna, menat Norsk Ordbok hadde belegg i setel-arkivet berre derifrå. Under hassel m iband V får vi derimot slike opplys-ningar om uttaleformer: «hatl (ØvSir-dal, Rog mst, Hl, So), hatl’e (Sfj mst)»osv. Den meir omfattande geografiskeheimfestinga kan ha samanheng medat grunnlagsmateriale er sterkt utvida,men endring av redaksjonsprinsippaer nok her hovudsaka.

Norsk Ordbok skal gi eit bilde avordtilfanget både i eldre og modernenynorsk, og samtidig få registrert mestmogleg av ordskatten i dei norsketalemåla. I og med at både skriftmålog talemål forandrar seg, må mykje avdet som kjem med i eit slikt verk, nød-vendigvis bli av historisk interesse.Særleg vil det gjelde dialektvokabular.Det er elles verdt å merke seg at inter-essa for gamle ord og uttrykk no har

58 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

fått eit utruleg oppsving, og i dei sei-nare åra har det vorti publisert lokaleordsamlingar frå alle delar av landet.Ein kan her spesielt merke seg at visselandsdelar som det tidlegare ikkje varså mange slike samlingar frå, no harfått sitt talemål langt betre dekt ennfør. Det gjeld f.eks. Østfold, indre Aust-landet og Nord-Noreg. Alt dette ermateriale som Norsk Ordbok har hattnytte av og har registrert. Om det tid-legare kunne vera eit geografisk mis-forhold i grunnlagsmaterialet for ord-boka, ser det no ut til at dei underre-presenterte landsdelane har fått betredekning. På tilleggslista over ekser-perte arbeid som er med i band V, ersåleis om lag ein femtedel litteratureller samlingar frå Nord-Noreg.

Norsk Ordbok skal, på same måtesom andre nasjonale ordbøker, bådefortelje om norske ord og norsk ord-bruk i eldre og nyare tid. Mange av deiregistrerte orda og mange tydingar avord vil sjølvsagt bli av historisk inter-esse. Spesiell terminologi knytt tileldre arbeidsliv og eldre samfunn harforsvunni eller er i ferd med kommabort i vår tid. Eit ord som ei hodde el.hadde ’hank, særleg på gryte’ er vel

ikkje så kjent blant yngre folk i dag,men av opplysningane i Norsk Ordbokser vi at det før var utbreidd over sågodt som heile landet. Eit anna ord,som truleg heller ikkje er så kjent idag, er horr m ’lin’. Det er vesentlegbelagt frå Austlandet og i tillegg fråOppdal og Surnadal. Det forekjem i eisamansetning som horr-gul adj, somtruleg er kjent (i forma hørgul) fleirestader enn det eine belegget frå Opp-dal som det er vist til, utan at saman-hengen med ordet for ’lin’ er klar forbrukarane.

Å registrere og ta vare på gamle ognye ord og uttrykk er derfor ei viktignasjonal oppgåve som Norsk Ordbokskal ta seg av. Ein kan håpe at ordbokaikkje berre blir ein dokumentasjon avdet rike språklege materialet som liggi eldre og yngre mål her i landet – deter sjølvsagt eit viktig kulturminnepro-sjekt – men at ho også kan bli inspira-sjon og kjelde for alle som er interes-sert i eit variert språkleg uttrykk. Medsatsinga på Norsk Ordbok 2014 er detutsikt til at fleire av oss som har kom-mi opp i åra, vil kunne få eit fullførtleksikalsk hjelpemiddel. Det femte ban-det gir gode utsikter i så måte.

59S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Norsk språkråd har i brev til Utdan-ningsetaten i Oslo i desember 2004 av-slått å delta i en referansegruppe forforsøket Valgfritt skriftlig sidemål. Ibrevet kritiserer Norsk språkråd forsøk-et:

«Forsøk som sier seg å bedre hold-ningene til nynorsk sidemål uten atdet blir forsket på den skriftlige fer-digheten i sidemålet, bidrar, etter vårtsyn, til å undergrave nynorsk somskriftspråk. Forsøket Valgfritt skriftligsidemål i Oslo kommune forholder segikke til gjeldende offisiell kultur- ogspråkpolitikk verken når det gjelder 1)språklig likestilling mellom nynorskog bokmål eller 2) den politiske tilslut-ningen i Stortinget til å videreføre denskriftlige sidemålsopplæringen i skol-en.

Som statens språkorgan takker Norskspråkråd derfor nei til å delta i en refe-ransegruppe for dette forsøket.»

Norsk språkråd skriver videre i bre-vet til Utdanningsetaten:

«Norskfaget som helhet, legitimer-ingen av dette og sidemålsspørsmåleter noe Språkrådet alltid har vært opp-tatt av, og forsking og forsøk i språkog språkopplæring er noe vi gjerne vilvære med på å støtte opp om. Vi men-er at situasjonen er overmoden forkonstruktive forsøk med skriftlig ny-norsk sidemål i opplæringen. Vi finnerdet likevel ikke riktig å delta i en refe-ransegruppe til forsøket Valgfrittskriftlig sidemål i Oslo kommune.Denne konklusjonen baserer seg påfølgende forhold:

1 Språklig likestillingBokmål og nynorsk er likestilte mål-former (skriftspråk) i Norge. Skriftligsidemålsopplæring i grunn- og videre-gående skole er en forutsetning forfunksjonell likestilling mellom de toskriftspråkene. Innst. S. nr. 109 (2001–2002) Målbruk i offentleg teneste sier:«Fleirtalet er samd i at den obligatoris-ke sidemålsundervisninga i skulen erein avgjerande føresetnad for å kunnehandheve målbruksreglane innanforstatsforvaltninga.»

2 Opplæring i sidemålSpørsmålet om opplæring i skriftligsidemål er behandlet i Innst. S. nr. 268(2003–2004) Kultur for læring. Her blirdet slått fast av et bredt politisk flertallat den skriftlige opplæringen i sidemålskal fortsette: «Et […] flertall, med-lemmene fra Arbeiderpartiet, Høyre,Kristelig Folkeparti og Venstre, visertil at departementet foreslår å videre-føre den skriftlige opplæringen i side-mål. Dette flertallet støtter dette.»

Sammenhengen mellom språkliglikestilling og opplæring i sidemål erbehandlet i St. meld. nr. 9 (2001–2002)Målbruk i offentleg teneste: «Departementet ser det som ein avgjeran-de føresetnad for å kunna handheva deiandre målbruksreglane innanfor statsfor-valtninga at det framleis skal vera ei pliktetter lova at den enkelte tilsette skal brukabåde bokmål og nynorsk. Det fundamentetsom dette lovkravet i praksis byggjer på, erden obligatoriske sidemålsundervisninga iskolen.» (Uthevet i meldingen).

60 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Nei til valgfritt skriftlig sidemål

Ny nordisk språkpolitikkNordens språkråd har utarbeidd utkasttil ei fråsegn om nordisk språkpolitikk.Framlegget har vore på høyring og skaletter planen underteiknast av dei an-svarlege ministrane til hausten. Du finnlenkje til dokumentet under Aktuelt pånettstaden til Norsk språkråd.

Rosings språkprisGyldendal Akademisk/TISIP fekk iapril Rosings språkpris 2005 for godelærebøker og fagbøker i datafag, og forboka Webprogrammering i PHP spesi-elt.

Rosings språkpris vart skipa i 2002av Den Norske Dataforening og Norskspråkråd. Prisen skal oppmuntre tilbruk av godt norsk språk i informa-sjons- og kommunikasjonsteknologi.

Dansk Sprognævn fyller 50Norsk språkråds systerorganisasjon iDanmark, Dansk Sprognævn, er 50 år.Nemnda vart skipa i 1955, tre år etterskipinga av Norsk språknemnd, for-gjengaren til Norsk språkråd.

Den danske språknemnda har statussom forskingsinstitusjon og har tre ho-vudoppgåver:• å følgje utviklinga av det danske

språket • å gje råd og informasjon om det

danske språket • å fastsetje den danske rettskrivinga.

Dei tilsette i den danske språk-nemnda følgjer med i språkutviklingaved å lese aviser, blad og bøker og hentestoff frå radio og TV. Nye ord blir

noterte i ordkartoteket og i den elektr-oniske databasen. Kartoteket omfattari dag ca. 265 000 ulike ord fordelte på900 000 kort. Kvart år veks kartoteketmed 10 000 kort.

Liksom Norsk språkråd svarar dendanske språknemnda på spørsmål påtelefon og e-post. Kvart år får nemndaca. 14 000 språkspørsmål. Først og fremster det private verksemder, offentlegekontor og institusjonar som kontaktarnemnda.

Den danske språknemnda gjev utRetskrivningsordbogen. Boka er den offi-sielle ordboka for dansk rettskrivingog skal følgjast av alle offentlege insti-tusjonar og av skulane. Siste utgåve erfrå 2001 og omfattar 64 000 ord, om lagdet same som den norske Bokmåls-ordboka. Nettsider: www.dns.dk

Forståeleg språk for alle?Dette var tittelen på den tredje nordiskekonferansen om klarspråk, som varthalden i november 2004 på Kongsberg.Konferansen samla deltakarar frå of-fentlege organ, private rådgjevingsfir-ma og nokre store bedrifter.

Ordet «klarspråk» har vore bruktsom term i svensk dei siste tiåra omklårt, enkelt og forståeleg språk someit ideal for offentleg språkbruk. Detstår i motsetnad til «kansellistil», «by-råkratspråk» osb. – det som på engelskhar vore kalla tåkespråket.

Rapporten frå konferansen er på 120sider, inneheld foredraga og kostar75 kr.

61S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Notisar

62 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Spørsmål: Jeg har lenge lurt på riktighet-en av skrivemåten undertegnede. For meghøres det ut som om denne formen betyr’en som er undertegnet’. Jeg synes form-en undertegnende er mer riktig, for denbetyr ’en som undertegner’. Er dette rik-tig, eller er det en helt gal oppfatning avbetydningen av ordformene?

Svar: Siden verbet heter å undertegne, kanman kanskje mene at undertegnende (densom undertegner) ville ha vært mer log-isk enn undertegnede. Men saken er at deter undertegnede det heter, og hvis en skri-ver noe annet, vil det bli oppfattet somfeil.

Denne uttrykksmåten er trolig flerehundre år gammel og har paralleller iandre språk: Unterzeichneter på tysk og lesoussigné på fransk.

Spørsmål: På min arbeidsplass begyntevi å filosofere over ordet kjeledress/kjel-dress. Det var mange teorier, men denmest seriøse gikk på at det var arbeids-tøy brukt i forbindelse med en eller an-nen type stor fyrkjele el.l. Vet vi noe mereksakt?

Svar: Norske ordbøker gir opplysningerom hva en kjeledress er, men ikke omhva opphavet til ordet er. I W.A. Kirke-bys «Stor norsk-engelsk ordbok» står kje-ledress oversatt med:

1 (for voksne): boiler suit. I USA heterdet samme coveralls.

2 (for barn): combination suit, stormsuit. I USA kan det også hete snow suit.

Boiler betyr ’kjele’, nærmere bestemt’fyrkjele’. Heller ikke i engelske ordbøk-er står det hva boiler suit kommer av,men det du har gjettet på, er høyst sann-synlig det riktige.

Et plagg som ligner på kjeledressen,er overallen. Uttalen er enten slik ordetblir skrevet, eller åveråll. Den siste utta-len viser at ordet må ha engelsk opphav,og det engelske ordet er overalls, som alt-så egentlig er et ord i flertall, men det be-tyr ’en overall’.

Ordet overalls ligner svært på cover-alls, som vi alt har nevnt som det ameri-kanske ordet for kjeledress. Ordet coverallser trolig dannet etter mønster av overalls,og det er jo et godt ord i og med at det be-skriver en viktig funksjon ved dette plag-get, nemlig at det dekker alt ’covers all’.

Spørsmål: Uttrykket å svelge med hud oghår heter i Sverige svälja med hull och hår.Kan det være slik at hud og hår er en vari-ant som har oppstått på grunn av en mis-forståelse, og at det opprinnelig het hullog hår hos oss også?

Svar: Svensk har uttrykket med hud ochhår ved siden av med hull och hår. Detnorske ordet som tilsvarer svensk hull, erhold, som betyr ’kjøtt på kroppen’, jf.uttrykket være i godt hold, dvs. ’være fyl-dig’. I Ordbog over det danske Sprogstår det at uttrykket på dansk heter medhud og hår. Det henvises også til at det påengelsk heter hair and hide (hår og hud)eller hair and hoof (hår og hov), tysk mitHaut und Haar (med hud og hår).

Av disse uttrykkene er det det svenskemed hull och hår og det engelske hair andhoof som avviker mest fra de øvrige. I til-legg avviker det engelske og det svenskeuttrykket fra hverandre i og med at hullog hoof er helt forskjellige ting. Disse to om-stendighetene og det at dansk med hud og

Redaksjonen targjerne mot brev fraleserne. Det kanvære kommentarertil artiklene ogemner i bladet,

interessante ord og uttrykk en har kommetover, nyord, språkspørsmål eller annet.Adressen er: Språknytt, Norsk språkråd,Postboks 8107 Dep, 0032 OSLO.

63S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

hår, tysk mit Haut und Haar, nederlandskmet huid en haar og engelsk hide and hairinneholder akkurat de samme betyd-ningselementene, kan tyde på at det erdenne typen som er den opprinnelige.

Spørsmål: Språkrådet har anbefalt oss iNTB å kalle den nye paven Benedikt 16.,men jeg ser at de fleste aviser og nettsted-er bruker romertallet: Benedikt XVI. Hvaer begrunnelsen for at vi bør bruke 16.?Det er vel tradisjon også for konger åbruke romertall? Jeg synes selv at 16. ermer forståelig, men vi må også ta hen-syn til hva våre kunder velger å bruke.

Svar: Ifølge de offisielle skrivereglene kanbåde romertall og arabertall brukes. Språk-rådet har i alle år anbefalt arabertall.Benedikt 16. er altså den skrivemåten vi an-befaler.

Det kan være nyttig å snu spørsmåletditt: Er det noen grunn til å bruke romer-tall? De fleste har i dag lite kjennskap tilromertall, og det er ikke opplagt at leser-ne forstår at for eksempel Benedikt XIVvar Benedikt 14. Det er også veldig lettå forveksle Benedikt XIV (den 14.) medBenedikt XVI (den 16.), siden vi ikke ervant til å bruke bokstaver som tall-tegn. Det ser ut til at NTBs kunder vel-ger å bruke den skrivemåten de finner iutenlandske tekster. Det må være en for-del for leserne at NTB bruker våre vanli-ge ordenstall.

Spørsmål: Jeg har slått opp ordet frisbee iBokmålsordboka på nettet, med følgen-de resultat:

frisbee frisbee -en (utt frisbi; eng.,visstnok etter Frisbie, paibakeri i Con-necticut, fordi bakeriets paiformer kunnebrukes til å kaste med) (kasting med) kon-kav plastskive, skjenebrett, sendeplate .

Det var jo interessant. Men så be-gynte jeg å fundere, for jeg skulle skriveordet i bestemt form entall. Ordbok-angivelsen frisbee-en skulle tilsi skrive-måten frisbeen, som oppstår hvis en til-

føyer endelsen -en og sløyfer den tredjevokalen. Men jeg synes ikke dette ser braut, fordi denne skrivemåten slett ikke giren god representasjon av uttalen ’frisbi-en’. Jeg tenkte da at siden skrivemåtenmed to e-er er engelsk, må -en-endelsentilføyes med bindestreken foran: frisbee-en. Etter mine begreper er dette det mestkorrekte (bedre enn frisbee'en – for detmangler jo ikke noen bokstav her). Menvakkert er det på ingen måte. Hvamener Norsk språkråd? Mitt problemville også være løst hvis vi fornorsketskrivemåten helt og skrev frisbien. Ordetfrisbee har fått sin plass i talespråket, ogvi må kunne skrive det. Hvilken skrive-måte tilrår dere i bestemt form entall?

Svar: Takk for skarpsynte observasjoner. Iprinsippet er korrekt bøyning av et ordden bøyningen som Norsk språkråd harfastsatt. Denne bøyningen vil normaltframgå av ordbøker som Tanums storerettskrivningsordbok og Bokmålsordboka,som følger offisielle rettskrivningsvedtak.

Engelske lånord som frisbee utgjør etproblem i denne forbindelse. (Andre slikeord er «jamboree» og golfuttrykket tee.)Her har en egentlig aldri funnet fram tilnoe funksjonelt bøyningsprinsipp somkan gjennomføres konsekvent. I tilleggkan oppføringen i ordbøkene virke tilfel-dig og ufullstendig.

Norsk språkråd mener at den riktigebøyningen av frisbee på bokmål er:

frisbee – frisbeen – frisbeer – frisbeene Også jamboree må bøyes på denne

måten. Vi regner altså ikke frisbee-en osv.som riktig. Derimot må tee danne et unn-tak fra dette bøyningsmønsteret. Heroppgir Tanum bøyning med bindestrek:tee-en osv., og noen annen løsning er noki praksis umulig. Enten dette nå virkerinkonsekvent eller uestetisk eller beggedeler, er det likevel nettopp slik vi opp-fatter reglene og oppføringen i ordbok-en. Vi er for øvrig helt enig i at det villevært løst for lengst om vi kunne ha nor-vagisert skrivemåten av frisbee til frisbi.

64 S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

Trykksaker frå Språkrådet

...... eks. Kjønn, språk, likestilling. 20 s. Gratis. (Klassesett à 30 eks. kr 90)

...... eks. Derfor trenger vi språkteknologi på norsk. 8 s. Gratis.

...... eks. Purisme på norsk? Norsk språkråds skrifter nr. 4. 72 s. Kr 50.

...... eks. Ordtilfanget i nynorsk – synsmåtar og røynsler.

Norsk språkråds skrifter nr. 5. 114 s. Kr 50.

...... eks. Ordbok for fysikk og kjemi til skolebruk. Norsk språkråds skrifter nr. 7. 154 s. Kr 195.

...... eks. Språknytt nr. 1–2, 2001. Temanummer om sidemål. Gratis. (Klassesett à 30 eks. kr 90)

...... eks. Språknytt nr. 3-4, 2003. Temanummer om språk i den muslimske verda. Gratis.

(Klassesett à 30 eks. kr 90)

...... eks. Språknytt nr. 3-4, 2002. Temanummer om norsk språkutvikling 1950–2000. Gratis.

(Klassesett à 30 eks. kr 90)

Namn: .........................................................................................................................................

Adresse: ........................................................................................................................................

Postnummer og -stad: ................................................................................................................

Trykksaker som ikkje er gratis, blir sende med faktura.

samanheng, for utlendingar som kjen-ner til Et dukkehjem av Ibsen, kan få«norske» assosiasjonar når dei hørerdette namnet. I nokre land, t.d. Tysk-land og Russland, er Nora også bruktsom namn på skodespelet. Kanskje

Nore skulle få sjansen som gutenamn i2005? Som tidligare nemnt såg Tegnérpå Nore som ei personifisering avNoreg. Og riktig stas ville det ha vortiom eit tvillingpar vart heitande Noraog Nore.

Frå side 6 … Fornamn i 1905

NORSK SPRÅKRÅDPostboks 8107 Dep0032 OSLO

Telefon: 24 14 03 50Telefaks: 24 14 03 51

Ansvarlig redaktør:Sylfest Lomheim

S P R Å K N Y T T 1 – 2 / 2 0 0 5

FORFATTERNE

Gulbrand Alhaug er professor i nordiskspråkvitenskap ved Universitetet i Tromsø.Han har nettopp utgitt boka Fornamn i Noregfrå 1900 til 1975 – med vekt på endringar i namne-mønsteret.

Olaf Almenningen er er tidligere leder iNoregs Mållag, fra 1987 redaktør i NorskOrdbok ved Universitetet i Oslo.

Jarle Bondevik er professor emeritus fraUniversitetet i Bergen. Tidligere medlem avfagnemnda i Norsk språkråd. Han har bl.a.forsket i nynorsk bibelspråk. Siste bok: Ogordet vart nynorsk, Bergen 2003.

Arnold Dalen er pensjonert professor i nord-isk språkvitenskap ved Universitetet iTrondheim, NTNU, og har dialektgransking,med særlig vekt på trønderske dialekter,som spesialområde.

Tor Guttu er førsteamanuensis ved Instituttfor lingvistikk og nordistikk ved Universi-tetet i Oslo. Han har redigert flere ordbøker.

Botolv Helleland er førsteamanuensis istedsnavngransking ved Universitetet i Oslo

og siden 1984 en av statens navnekonsulent-er, forfatter av flere bøker og tallrike artiklerom navn.

Lars Roar Langslet er tidligere stortings-representant og kultur- og vitenskapsminis-ter Har bl.a. skrevet riksmålsbevegelsenshistorie, I kamp for norsk kultur (1999).

Thore Roksvold er førsteamanuensis i norskspråk og stil og leder for Journalistutdanning-en ved Høgskolen i Oslo.

Helge Sandøy er professor i nordisk språk-vitenskap ved Universitetet i Bergen.Arbeider særlig med sosiolingvistikk, talemål og språkhistorie.

Trond Trosterud er doktorgradsstipendiat ilingvistikk ved Universitetet i Tromsø.

Kjell Venås har vært professor i nordiskspråkvitenskap ved Universitetet i Oslo. Harskrevet bøker og artikler om målføre, steds-navn, sosiolingvistikk og faglige biografierom Ivar Aasen, Marius Hægstad og GustavIndrebø.

Redaktører:Svein NestorE-post: nestor@sprakrad.noÅsta NorheimE-post: norheim@sprakrad.no

Signerte artikler står for for-fatterens syn. Redaksjonenforbeholder seg rett til å

publisere innsendte artikler påInternett. Fire nummer i åretRedaksjonen avslutta 10.05.2005

Form: NIGARD ANS, Venabygd Trykk: PDC Tangen 2005

ISSN 0333-3825

INTERNETT Tekstene i dette nummeret fins også på Internett: http://www.sprakrad.no

Omslagsbilde:Nasjonalbiblioteket, Småskriftsamlingen

Returadresse:

NORSK SPRÅKRÅD

Postboks 8107 Dep

0032 OSLO

ISSN 0333-3825

B