İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ

DEPRE M BÖLGELERİ NDE YI ĞMA YAPI TASARI MI NI N

YÖNET MELİ ĞE GÖRE İ NCELENMESİ

YÜKSEK Lİ SANS TEZİ

Mi mar Nurgül AKGÜNDÜZ

OCAK 2004

Anabili m Dalı : Mİ MARLI K

Progra mı : YAPI Bİ LGİ Sİ

17

ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ

DEPRE M BÖLGELERĠ NDE YI ĞMA YAPI TASARI MI NI N

YÖNET MELĠ ĞE GÖRE Ġ NCELENMESĠ

YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ

Mi mar Nurgül AKGÜNDÜZ (502011141)

OCAK 2004

Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 22 Aralı k 2003

Tezi n Savunul duğu Tari h : 14 Ocak 2004

Tez Danı Ģ manı : Doç. Dr. Bil ge IġI K

Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. Feri dun ÇI LI (Ġ. T. Ü.)

Prof. Dr. Canan TAġDEMĠ R (Ġ. T. Ü. ĠnĢ.)

ii

ÖNS ÖZ

Çalış ma mı n gerçekl eş mesi sırası nda yardı ml arını ve yor uml arı nı esirge meyen,

ki şisel kitaplı ğı nı bana açarak, her aşa mada değerli el eştirileri il e t ezi me yön veren,

bu süreç i çerisi nde kişisel ve mesl eki gelişimi me büyük kat kı da bul unan t ez

danış manı m Doç. Dr. Bilge Işı k’a sonsuz teşekkürleri mi sunarı m.

Çalış mada ör nekl enmekte ol an yı ğma yapı nı n sahi bi Dr. Y. Mi mar Ömer Aydeğer’e,

yapı r öl evel eri ni n alı nması sırası nda sağl adı ğı kol aylı klar ve yapı il e ilgili ver mi ş

ol duğu bil giler içi n teşekkürleri mi sunarı m.

Çalış mal arı mı n geliş mesi sırası nda manevi ve t ekni k dest ekl eri ni esirge meyen ve her

za man yanı mda ol an sevgili dostları m; Özl em Di vandiler’e, Mi mar Dur muş

Üst dağ’a, İnş. Müh. Erdem Al aybeyoğl u’na ayrıca teşekkürleri mi sunarı m.

Her şeyden öt e, yıllardır bana ol an güvenl erini ve sevgileri ni hi çbir za man

kaybet meden akade mi k çalış mal arı mı sonuna kadar dest ekl eyen ve çalış ma mı n

ortaya çı kması nda en büyük güç kaynağı m ol an; sevgili baba m Er ol Akgündüz’e,

anne m Sai de Akgündüz’e, kardeşi m Eren Akgündüz’e, t ezi m süresi nce beni m kadar

yor ul an ve maddi manevi en büyük dest ekçi m olan sevgili dost um, abl am Ayşegül

Akgündüz’e sonsuz teşekkürleri mi sunarak, bu çalış ma mı aile me it haf ederim.

Aralı k 2003 Mi mar Nurgül AKGÜNDÜZ

iii

Ġ ÇĠ NDEKĠ LER

KI SALT MALAR vi

TABLO LĠ STESĠ vii

ġEKĠ L LĠSTESĠ viii

SEMBOL LĠ STESĠ xii

ÖZET xi v

SUMMARY xviii

1. GĠ RĠ ġ 1

1. 1 Amaç 1

1. 2 Kapsa m 2

2. YAPI LARDA DEPRE M KUVVETLERĠ NĠN OLUġ MASI 4

2. 1 Depre m Hareketi 4

2. 1. 1 Yerküreni n Yapısı 4

2. 1. 2 Depre ml eri n Ol uşumu ve Özelli kleri 5

2. 1. 3 Depre m Türl eri 9

2. 1. 4 Depre m Para metreleri 10

2. 1. 5 Türki ye’de Depre m 15

2. 2 Ze mi nl er ve Ze mi nl eri n Depre m Kuvvetleri Altı ndaki DavranıĢları 19

2. 2. 1 Depre mde Ze mi n Şartları nı n Rol ü 19

2. 2. 1. 1 Depre m Spektrumu 19

2. 2. 2 Ze mi n Türl eri ve Özelli kleri 20

2. 2. 3 Ze mi n Dur umunun Depre m Titreşi ml eri ne Etkisi 23

2. 2. 4 Depre m Hasarı nı Etkileyen Ze mi n Koşulları 26

2. 2. 4. 1 Depre m Hareketini n Yükselt genmesi 27

2. 2. 4. 2 Ze mi n Tabakal arını n Sı vılaş ması 29

2. 2. 4. 3 Göç mel er ve Ot urmal ar 31

2. 2. 4. 4 Toprak Kay mal arı 32

2. 2. 4. 5 Yapı – Ze mi n Et kileşi mi 32

2. 2. 5 Ze mi n Özelli kleri ve Yapı Hasar İlişkileri 34

2. 3 Yapıl ar ve Yapıl arın Depre m Kuvvetleri Altı ndaki DavranıĢl arı 36

2. 3. 1 Yapıları n Özelli kleri ve Sı nıflandırıl ması 36

2. 3. 1. 1 Yı ğma Yapılar 36

2. 3. 1. 2 Karkas Yapılar 37

2. 3. 2 Yapılara Et ki yen Yükl er 38

2. 3. 3 Taşı yı cı Siste ml erde Te mel Esaslar 41

2. 3. 3. 1 Taşı yı cı Siste m Mal ze mel eri ni n Te mel Özelli kleri 42

2. 3. 3. 2 Taşı yı cı Siste ml er İçi n Te mel Koşullar 44

2. 3. 3. 3 Te mel Geril me Dur uml arı

45

iv

2. 3. 4 Yapıları n Depre m Kuvveti Altı ndaki Davranışları 49

2. 3. 5 Yapılarda Gözl e ml enen Hasar Sebepl eri 58

2. 3. 6 Depre me Dayanı klı Yapı Tasarı mı Genel Esasları 61

2. 4 Böl üm Sonuçl arı 63

3. YI ĞMA YAPI LAR VE DEPRE M TASARI MI 64

3. 1 Gi riĢ 64

3. 2 Yı ğ ma Yapıl arı n Temel Özelli kl eri 65

3. 2. 1 Genel 65

3. 2. 1. 1 Rijitlik 65

3. 2. 1. 2 Sünekli k 66

3. 2. 1. 3 Çek me ve Bası nç Mukave meti 66

3. 2. 1. 4 El astisite ve Makasla ma Modül ü 66

3. 2. 2 Yı ğma Yapılarda Mi mari Gereksi ni ml er 67

3. 2. 3 Yı ğma Yapı Çeşitleri 68

3. 2. 3. 1 Donatısız Yı ğma Yapıl ar (Pl ai n Masonry) 69

3. 2. 3. 2 Çerçeveli Yı ğma Yapıl ar ( Confi ned Masonr y) 69

3. 2. 3. 3 Donatılı Yı ğma Yapılar ( Rei nforced Masonr y) 70

3. 3 Yı ğ ma Yapı Mal zemel eri 71

3. 3. 1 Tuğl a Yapı Mal zemesi 71

3. 3. 1. 1 Har man Tuğl ası 71

3. 3. 1. 2 Fabri ka Tuğl ası 72

3. 3. 1. 3 Tuğl a Duvar Özellikleri ve Ör gül eri 74

3. 3. 2 Taş Yapı Mal ze mesi 76

3. 3. 2. 1 Mol oz Taş 77

3. 3. 2. 2 Kaba Yonu Taş 77

3. 3. 2. 3 İnce Yonu Taş 77

3. 3. 2. 4 Kes me Taş 78

3. 3. 2. 5 Taş Duvar Özellikl eri ve Ör gül eri 78

3. 3. 3 Kerpiç Yapı Mal zemesi 80

3. 3. 3. 1 Kerpiç Duvar Özelli kleri ve Ör gül eri 81

3. 3. 4 Bet on Bl ok ( Bri ket) Yapı Mal ze mesi 81

3. 3. 4. 1 Bet on Bri ket Duvar Özelli kleri ve Ör gül eri 82

3. 3. 5 Harç Yapı Mal ze mesi 83

3. 4 Yı ğ ma Yapıl arı n Yükl er Altı ndaki Davranı Ģları 84

3. 4. 1 Yı ğma Yapı El e manl arı nda Te mel Geril me Dur uml arı 84

3. 4. 2 Depre m Kuvvetlerini n Yapısı 86

3. 4. 3 Depre m Kuvvetleri Altı nda Yı ğma Duvarların Davranışları 87

3. 4. 3. 1 Duvarları n Bası nç Dayanı mı 89

3. 4. 3. 2 Duvarları n Çek me Dayanı mı 91

3. 4. 3. 3 Taş Yı ğma Duvarları n Davranışı 92

3. 4. 3. 4 Tuğl a Yı ğma Duvarları n Davranışı 92

3. 4. 3. 5 Kerpiç Yı ğma Duvarları n Davranışı 93

3. 4. 3. 6 Boşl ukl u veya Hafif Dol u Bet on Bl ok Duvarları n Davranışı 93

3. 4. 3. 7 Karışı k Mal ze mel i Duvarları n Davranışı 94

3. 4. 4 Yükl er Altında Hat ılları n Davranışları 94

v

3. 4. 4. 1 Düşey Hatıllar 94

3. 4. 4. 2 Yat ay Hatıllar 94

3. 4. 5 Yı ğma Yapıları n Dina mi k Özelli kleri 96

3. 4. 5. 1 At al et Kuvveti 96

3. 4. 5. 2 Yı ğma Yapıları n Di na mi k Özelli kleri 96

3. 4. 5. 3 Yı ğma Yapıları n Yat ay Kuvvetl er Altında Davranışı 97

3. 4. 5. 4 Di yafra ml arı n Rijitliği 101

3. 5 Yı ğ ma Yapıl arda Hasarl ar 101

3. 5. 1 Hasar Bi çi ml eri 102

3. 5. 2 Hasar Nedenl eri 103

3. 5. 3 Ze mi n Yapısı nı n Yapı Hasarı na Et kisi 106

3. 5. 4 Yapı nı n Göç me Mekani z ması 107

3. 5. 4. 1 Duvarları n Göç me Mekani z mal arı 108

3. 5. 4. 2 Kes me Duvarı nda Boşl ukl ar 110

3. 5. 4. 3 Boşl ukl ar Arası Dol u Duvar Parçası nda Kay ma Kırıl ması 111

3. 5. 5 Yı ğma Yapı Hasarları nı n Sı nıflandırıl ması 112

3. 5. 5. 1 Az Hasarlı Yı ğma Duvarlar 113

3. 5. 5. 2 Ort a Hasarlı Yı ğma Duvarlar 113

3. 5. 5. 3 Ağır Hasarlı Yı ğma Duvarlar 114

3. 5. 5. 4 Çeşitli Hasar Derecesi Tabl ol arı 115

3. 5. 6 Genel Onarı m İl keleri 116

3. 6 Yönet meli ğe Göre Depre me Dayanı klı Yı ğ ma Yapı Tasarı mı 117

3. 6. 1 Depre me Dayanakl ı Tasarı m Genel Ol gul ar 117

3. 6. 2 Kat Sayısı ve Yüksekli kleri 119

3. 6. 3 Te mell er 120

3. 6. 4 Taşı yı cı Duvarlar 121

3. 6. 4. 1 Duvarları n Pl anda Düzenl enmesi 121

3. 6. 4. 2 Duvar Mal ze mel eri 121

3. 6. 4. 3 Duvar Kalı nlı kları 123

3. 6. 4. 4 Duvar Uzunl uk ve Açı klı kl arı 124

3. 6. 4. 5 Duvar Boşl ukl arı 125

3. 6. 5 Taşı yı cı Ol mayan Duvarlar 127

3. 6. 6 Lent ol ar ve Hatıllar 127

3. 6. 7 Döşe mel er 130

3. 6. 8 Çatılar 130

3. 7 Depre m Geçi r mi Ģ Hasarlı ve Hasarsı z Yı ğ ma Yapı Örnekl eri 131

3. 7. 1 Hasarlı Yı ğma Yapı Ör nekl eri 131

3. 7. 2 Hasarsız Yı ğma Yapı Ör nekl eri 139

3. 7. 2. 1 İstanbul’da Hasarsız Bir Yı ğma Yapı Ör neği 142

3. 7. 3 Sonuçl ar 148

4. SONUÇLAR 149

KAYNAKLAR 152

EK A 157

EK B 164

ÖZGEÇMĠ ġ 171

vi

KI SALT MALAR

P : Pri mer depre m dal gal arı

S : Seconder depre m dal gal arı

GMT : Gr eenwi ch Mean Ti me (Gr eenwi ch saati)

MM : Mer calli Cet veli

MS K : Me dvedev- Sponheur- Karni k Şi ddet Cet veli

KAF : Kuzey Anadol u Fayı

DAF : Doğu Anadol u Fayı

BBK : Bitlis Bi ndir me Kuşağı

EGS : Ege Graben Siste mi

TS : Tür k St andartları

DOHT : Dol u har man t uğl ası

DEHT : Deli kli har man t uğl ası

N : Nor mal kuvvet

M : Eğil me kuvveti ( mo ment )

V : Kes me kuvveti

SI A : İsvi çre İnşaat Mühendisleri ve Mi marl arı Birli ği Standardı

Ġ TÜ : İstanbul Tekni k Üni versitesi

BS : British St andarts (İngiliz St andartları)

ABYYHY98 : Af et Böl gel eri nde Yapılacak Yapılar Hakkı nda Yönet meli k 1998

vii

TABLO LĠ STESĠ

Sayfa No

Tabl o 2. 1 Şi ddet – Magnit üd Değerleri Dönüşüml eri......................................... 12

Tabl o 2. 2 Şi ddet, ze mi n i vmesi, yapı tipleri ndeki hasar arasındaki ilişkiler...... 13

Tabl o 2. 3 Tür ki ye’de meydana gel en öne mli depre ml er.................................... 17

Tabl o 2. 4 Ze mi n Gr upl arı................................................................................... 21

Tabl o 2. 5 Yerel Ze mi n Sı nıfları.......................................................................... 21

Tabl o 2. 6 Et ki n yer i vmesi katsayısı ( A0) .......................................................... 22

Tabl o 2. 7 Bi na öne m katsayısı (I) ...................................................................... 22

Tabl o 2. 8 Spektrum Karakt eristi k Peri yotları..................................................... 23

Tabl o 2. 9 Ze mi n büyüt me katsayıları................................................................. 28

Tabl o 2. 10 Yapı ya Et ki yen Yükl er....................................................................... 40

Tabl o 2. 11 Mal ze me çeşi di ne göre yapı sı nıflandır ması...................................... 54

Tabl o 3. 1 Bi çi ml eri ne ve bası nç dayanı ml arı na göre har man tuğlaları ………. . 72

Tabl o 3. 2 Har man t uğlası nı n boyutları............................................................... 72

Tabl o 3. 3 Fabri ka t uğlal arı nı n birim haci m ağırlı kları ve bası nç dayanı ml arı... 73

Tabl o 3. 4 Fabri ka t uğlası anma yüksekli kleri ve bi çi m katsayıları.................... 74

Tabl o 3. 5 Doğal yapı taşları nı n basınç ve eğil mede çekme dayanı ml arı ……… 77

Tabl o 3. 6 Ker pi ç ça mur unun çekme deneyi sonuçl arı na göre sı nıflandırıl ması. 81

Tabl o 3. 7 Bet on bl ok ve bri ketleri n bası nç mukave metleri................................ 82

Tabl o 3. 8 Harç karışı ml arı.................................................................................. 83

Tabl o 3. 9 Harçlarda Mi ni mu m Basınç Dayanı ml arı........................................... 84

Tabl o 3. 10 Yı ğ ma Yapılar içi n hasar kriterleri..................................................... 115

Tabl o 3. 11 Yı ğ ma yapılar içi n hasar kriterleri ..................................................... 119

Tabl o 3. 12 İzi n verilen en fazl a kat sayısı............................................................. 111

Tabl o 3. 13 Duvar altı temelleri ne ilişki n koşullar................................................ 120

Tabl o 3. 14 Sı caklı ğa göre duvar altı temelleri boyutları....................................... 121

Tabl o 3. 15 Taşı yı cı Duvarları n Mi nimu m Kalı nlı kl arı......................................... 123

viii

ġEKĠ L LĠSTESĠ

Sayf a No

ġekil 2. 1 Yer küreni n Yapısı............................................................................. 4

ġekil 2. 2 Dünyayı Ol uşt uran Levhal ar............................................................. 5

ġekil 2. 3 Levha Hareketleri.............................................................................. 5

ġekil 2. 4 Depre m Odağı ve Deprem Mer kezi.................................................. 6

ġekil 2. 5 El asti k Serbestlenme Kura mı............................................................ 7

ġekil 2. 6 Kaya kat manı nı n içi nden geçen fay.................................................. 7

ġekil 2. 7 Çitte yer değişi mi (Fay atı mı) .......................................................... 7

ġekil 2. 8 Nor mal fayl anmada bl okta çökünt ü ve yükselti............................... 8

ġekil 2. 9 Fay Ti pl eri......................................................................................... 8

ġekil 2. 10 Şok Dal gal arı.................................................................................... 8

ġekil 2. 11 Si s mograf (depre m kaydedi ci) ve Sis mogra m (depre m kayıtları).... 15

ġekil 2. 12 Tür ki ye Depre m Böl gel eri Haritası.................................................. 16

ġekil 2. 13 Depre m spektrum grafi ği .................................................................. 20

ġekil 2. 14 Spektrum katsayısı ve yapı doğal peri yodu...................................... 23

ġekil 2. 15 Deği şi k ze mi n koşulları içi n ortala ma i vme spektru ml arı................ 26

ġekil 2. 16 Ze mi nl eri n sağl a mlı ğı ile depre m hasarları ilişkisi.......................... 26

ġekil 2. 17 Kaya ve dol gu ze mi nl erde (a)uzaklı k-hız , (b) uzaklı k-i vme ilişkisi 27

ġekil 2. 18 Başl angı ç dal gası nı n yüzeydeki yükselt genmesi.............................. 28

ġekil 2. 19 Sı vılaş ma sonucu yan yatan bir bi na, Adapazarı depre mi 1999....... 29

ġekil 2. 20 Sı vılaş manı n grafi k anl atı mı............................................................. 29

ġekil 2. 21 Ot urabilir kat manı n davranışı........................................................... 31

ġekil 2. 22 Ar dışı k göç meni n açı kl an ması.......................................................... 31

ġekil 2. 23 Toprak kaymal arı - kayma yüzeyi.................................................... 32

ġekil 2. 24 Ze mi n t ürü-yapı katı ve depre m yükü ilişkileri................................ 35

ġekil 2. 25 Yı ğ ma ve bet onar me karkas siste m örnekl eri................................... 36

ġekil 2. 26 Hı mı ş ve bağdadi duvar dokul arı...................................................... 37

ġekil 2. 27 Mal ze mel eri n El astik, Lineer elasti k ve Plastik Davranışları........... 42

ġekil 2. 28 Gevrek mal ze mel eri n davranışları.................................................... 43

ġekil 2. 29 Kuvvet ve şekil değiştirmeye bağlı sünekli k grafiği ......................... 43

ġekil 2. 30 Çek me geril mesi sonucu mal ze mede ol uşan deformasyon.............. 46

ġekil 2. 31 Bası nç geril mesi sonucu mal ze mede ol uşan deformasyon............... 46

ġekil 2. 32 Nari n ele manl arda burulma............................................................... 47

ġekil 2. 33 Kay ma geril mel eri............................................................................ 47

ġekil 2. 34 Bi rbiri ne di k geril mel er ile ol uşan kayma........................................ 48

ġekil 2. 35 Bur ul ma kuvveti et kisi ndeki yapı ele manl arı nda dön me.................. 48

ġekil 2. 36 Eğil me duruml arı.............................................................................. 48

ġekil 2. 37 Depre m hareketi ile yapıda ol uşan ters yönl ü kuvvetler................... 49

ġekil 2. 38 Bi r bi nanı n yer hareketi etkisi altında titreşi m özellikleri................ 50

ix

ġekil 2. 39 Yapı peri yoduna bağlı depre m davranışları...................................... 51

ġekil 2. 40 Yön değiştiren depre m hareketi ni n yüksek yapılarda et kisi............ 51

ġekil 2. 41 Üç katlı bir bi nanı n modeli ve modl arı............................................. 53

ġekil 2. 42 Çerçeveli yapıları n deprem anı ndaki tipi k bükül me for mu.............. 56

ġekil 2. 43 Kitlesel perde duvarı n depre m anı ndaki tipi k bükül me for mu......... 56

ġekil 2. 44 Yu muşak kat hasarı........................................................................... 58

ġekil 2. 45 Kı sa kol on hasarı............................................................................... 58

ġekil 2. 46 Mi mari planl a mada yanlış ve doğrul ar............................................. 59

ġekil 2. 47 Kat döşe mel eri ni n aynı düzeyde ol ma ması, kol onda kayma hasarı. 59

ġekil 2. 48 Eği mli arazilerde te mellerin aynı yüksekli kte ol ması gerekir.......... 59

ġekil 2. 49 Çerçevel erde süreksi zlik ve kol onl arı n yanlış ve doğr u dağıtı mı ..... 59

ġekil 2. 50 Güçl ü kol on ve yet erli kiriş............................................................... 60

ġekil 2. 51 Aşırı donatı çeliği kullanı mı............................................................. 60

ġekil 2. 52 Kol on kiriş birleşi mi nde ankraj yet ersizli ği sonucu hasarlar............ 60

ġekil 2. 53 Döşe mede büyük boşl uk, di yafra m et kisi ni n azal ması..................... 62

ġekil 2. 54 Bur ul ma düzensi zliği, hasar bekl enen böl ge.................................... 62

ġekil 3. 1 Rijit yapılarda yanal yükler ile ol uşan hasarlar................................. 65

ġekil 3. 2 El ast o plasti k et ki-şekil değiştir me bağı ntısı.................................... 66

ġekil 3. 3 Taşı yı cı duvarları n planda dağılı mı.................................................. 67

ġekil 3. 4 Yapıl arı n pl anda dağılı mında genel prensi pl er................................. 68

ġekil 3. 5 Bi nanı n böl üml endiril mesi................................................................ 68

ġekil 3. 6 Donatısız yı ğma duvar örnekl eri....................................................... 69

ġekil 3. 7 Bet onar me düşey hatılların planda ti pi k yerleş me yerleri................ 70

ġekil 3. 8 Yı ğ ma duvarlar yat ay donatıları n yerleştiril mesi............................. 70

ġekil 3. 9 (a) Donatılı çift duvar, (b) Donatılı boşl ukl u bl ok duvar................. 70

ġekil 3. 10 Dol u ve düşey deli kli harman t uğl aları............................................. 72

ġekil 3. 11 Düşey deli kli fabri ka tuğlaları.......................................................... 73

ġekil 3. 12 Tuğl a duvarda örgü yardımı ile yükl eri n dağıtı mı............................ 75

ġekil 3. 13 Tuğl a duvarlarda köşe birleşi ml eri................................................... 75

ġekil 3. 14 Taş Duvarlar...................................................................................... 76

ġekil 3. 15 Yuvarlak, köşeli mol oz ve kes me taş duvar dokul arı....................... 77

ġekil 3. 16 Taş duvarda bağl ayıcı taşlar.............................................................. 78

ġekil 3. 17 Yı ğ ma duvarlarda çeşitli hatıl ve kenar det ayları............................. 79

ġekil 3. 18 Kaba yonu ve i nce yonu taş duvar örgül eri...................................... 79

ġekil 3. 19 Mol oz taş ve kes me taş duvar örgül eri............................................. 79

ġekil 3. 20 Bet on bri ketler.................................................................................. 82

ġekil 3. 21 Bet on bl ok duvarı n köşe ör güsü....................................................... 83

ġekil 3. 22 Bası nç (a) ve çekme (b) kuvvetleri altındaki yı ğma ele manl arı....... 85

ġekil 3. 23 Eğil me et kisi altındaki yığ ma yapı ele manl arı.................................. 85

ġekil 3. 24 Eşkenar dört gen mer kezi çekirdek alan............................................ 86

ġekil 3. 25 Mer kez dışı na düşen kuvvet - çekme geril mel eri ve çatla mal ar..... 86

ġekil 3. 26 Bil eşke kuvvet e göre devril me (a) ve ezil me (b) etkileri................. 86

ġekil 3. 27 Yapı ele manı nda ol uşan ezil me ve burkul ma et kisindeki tahri bat... 86

ġekil 3. 28 Yı ğ ma duvarda yükl er....................................................................... 87

ġekil 3. 29 Kes me duvarları nı n yanal kuvvetler altında davranışı...................... 88

ġekil 3. 30 Yı ğ ma duvarda yük- gerilme ilişkisi.................................................. 89

x

ġekil 3. 31 Derz kalı nlı ğı ile duvar bası nç dayanı mı arası ndaki ilişki................ 90

ġekil 3. 32 Tuğl a-duvar-harç bası nç dayanı ml arı............................................... 90

ġekil 3. 33 Harç ve yı ğma ele manı nda geril mel er.............................................. 91

ġekil 3. 34 Tuğl a duvarda yükl er ve geril mel er.................................................. 91

ġekil 3. 35 Hatıl tipleri........................................................................................ 95

ġekil 3. 36 Eğrisel davranış ile kuvvetleri n lent o uçl arı ndan akt arıl ması........... 95

ġekil 3. 37 Lent o üzeri nde eğrisel yük akt arıl ması............................................. 95

ġekil 3. 38 Yet ersiz yüksekli k sonucu eğrisel davranışı n ol maması .................. 96

ġekil 3. 39 Depre m anı nda bi nanı n salı nı ml arı ve mar uz kal dığı atalet kuvveti 96

ġekil 3. 40 Yapıl arı n depre m davranışları nı n şe mati k olarak göst eri mi............. 98

ġekil 3. 41 Yı ğ ma yapılarda yat ay kuvvetleri n dağılı mı ..................................... 99

ġekil 3. 42 Döşe mede geril me dağılımı ve defor masyon................................... 99

ġekil 3. 43 Yat ay yükün duvarlarda dağılı mı...................................................... 101

ġekil 3. 44 Yat ay yük altı nda yı ğma bi nal arda meydana gel en hasarlar............ 102

ġekil 3. 45 Duvar ve döşe me arası nda ti pi k çatlakl ar......................................... 102

ġekil 3. 46 Derzlerde ve köşede düşey çatlakl ar................................................. 102

ġekil 3. 47 Duvarları n ayrıl ması......................................................................... 102

ġekil 3. 48 Ana duvarı n eğil me ile yıkıl ması...................................................... 102

ġekil 3. 49 Ana duvarı n eğil me ile yıkıl ması...................................................... 103

ġekil 3. 50 Pencere araları nda ti pi k çaprazl ar..................................................... 103

ġekil 3. 51 Pencere araları nda ti pi k çapraz çatlakl ar.......................................... 103

ġekil 3. 52 Yapı köşesi ni n ve duvarları n kıs mi göç mesi................................... 103

ġekil 3. 53 Yapıl arda köşe hasarı........................................................................ 104

ġekil 3. 54 Uygul anabilir bir köşe detayı............................................................ 104

ġekil 3. 55 Uzun doğrult uda mesnetlenme mi ş duvarda ol uşan hasar................. 105

ġekil 3. 56 Yer hareketi ve yapı davranışı.......................................................... 106

ġekil 3. 57 Ya maca yerleşen yapı nı n depre ml e birli kte kayması...................... 107

ġekil 3. 58 Sı vılaş ma sonucu yapı nın t oprağa gömül mesi.................................. 107

ġekil 3. 59 Depre m ze mi n hareketi sırası nda yapı nı n titreşi ml eri...................... 107

ġekil 3. 60 Duvarlarda ol uşan eği k çekme çatlakl arı.......................................... 108

ġekil 3. 61 Ser best duran duvarı n göç me mekani z mal arı................................... 109

ġekil 3. 62 Yı ğ ma yapı da hasarlar...................................................................... 109

ġekil 3. 63 Üst başları nda yet erli biçi mde bağl anma mı ş yı ğma duvarlar........... 110

ġekil 3. 64 Yat ay yükl er altı nda boşlukl u duvarı n mar uz kal dığı kesit zorları... 111

ġekil 3. 65 Boşl ukl ar arası dol u duvar parçası na altı nda et ki yen kuvvetler....... 111

ġekil 3. 66 Hatılsız ve rijit döşe mesiz yapı da boşl ukl u duvarlarda hasar........... 112

ġekil 3. 67 Az hasarlı duvarlar............................................................................ 113

ġekil 3. 68 Ort a hasarlı duvarlar......................................................................... 114

ġekil 3. 69 Ağır hasarlı duvarlar......................................................................... 115

ġekil 3. 70 Taşı yı cı duvarları n mi nimu m t opl a m uzunl uğu................................ 124

ġekil 3. 71 Yı ğ ma yapı mesnetlenmemi ş mi ni mu m duvar boyu........................ 125

ġekil 3. 72 Yı ğ ma yapı girinti-çı kı ntıları, kapı ve pencere boşlukları................ 126

ġekil 3. 73 Yı ğ ma yapılarda dış cephe boşl uk oranı........................................... 126

ġekil 3. 74 Yat ay ve düşey hatıllarda mi ni mu m donatılar.................................. 128

ġekil 3. 75 Düşey hatılları n yapıla ması içi n önce duvarlar örülecektir.............. 128

ġekil 3. 76 Çatı kal kan duvarı na betonar me hatıllar........................................... 130

xi

ġekil 3. 77 Ça mur harçlı, yı kılan taş yapılar....................................................... 131

ġekil 3. 78 Pencerel er arası duvarı nda kes me çatlakl arı..................................... 132

ġekil 3. 79 Hatılsız ve büyük boşl uklu yapı da ağır hasar.................................. 132

ġekil 3. 80 Hatıllı ve küçük boşl ukl u ayakt a kal an yı ğma yapılar...................... 132

ġekil 3. 81 1995 Di nar Depre mi......................................................................... 132

ġekil 3. 82 1970 Gedi z Depre mi......................................................................... 132

ġekil 3. 83 1970 Gedi z Depre mi......................................................................... 133

ġekil 3. 84 1995 Di nar Depre mi......................................................................... 133

ġekil 3. 85 Yı kıl mı ş mol oz taş bir yapı............................................................... 134

ġekil 3. 86 Köt ü köşe bağl antısı sonucu yı kılan duvar....................................... 134

ġekil 3. 87 Hasarlı bir taş yı ğma yapı................................................................. 134

ġekil 3. 88 Hatıllı, ayakt a ol an bir yapı............................................................... 134

ġekil 3. 89 Mur at bağı Köyü İl kokulu bi nası, 1983 Erzurum Depre mi ............... 135

ġekil 3. 90 Ort a hasarlı bir tuğl a yı ğma yapı...................................................... 135

ġekil 3. 91 Üst başları ndan yet ersiz bağl anmı ş yı ğma yapı................................ 135

ġekil 3. 92 Yı ğ ma yapılarda çeşitli hasarlar........................................................ 136

ġekil 3. 93 Ça mur harçla yapıl mı ş zayıf bağl antılı tuğl a yapı............................ 136

ġekil 3. 94 Harçsız, ağır taş kapl a malı hatılsız taş yapılar.................................. 136

ġekil 3. 95 Ti pi k bir kerpi ç yapı örneği.............................................................. 137

ġekil 3. 96 Hasarlı bir kerpi ç yapı....................................................................... 137

ġekil 3. 97 Sult andağı depre mi nde yıkılan kerpi ç dol gul u bir yapı.................... 137

ġekil 3. 98 Ça mur harçlı bir yapı da gevşeyen taşları n yı kıl ması........................ 138

ġekil 3. 99 Ağır hasarlı bir yı ğma yapı, 1968 Bartı n Depre mi . .......................... 138

ġekil 3. 100 Ti pi k çapraz hasarlar, 1970 Gedi z depre mi ...................................... 138

ġekil 3. 101 He men he men hasarsız taş yı ğma yapılar......................................... 139

ġekil 3. 102 Hasarsız bir taş yapı.......................................................................... 139

ġekil 3. 103 Az hasarlı yı ğma yapı....................................................................... 139

ġekil 3. 104 Az hasarlı bir yapı............................................................................. 140

ġekil 3. 105 Yı ğ ma yapı köşel eri ni n yuvarlak yapıl ması..................................... 140

ġekil 3. 106 1969 Banj a Luka, Depremi nde sağla m kal an yapılar....................... 140

ġekil 3. 107 Az hasarlı bir tuğl a yapı.................................................................... 141

ġekil 3. 108 Az hasarlı bir kerpi ç yapı .................................................................. 141

ġekil 3. 109 Hasarsız bir yı ğma yapı, 1999 Adapazarı depre mi . .......................... 141

ġekil 3. 110 GAP Al ker pilot yapısı...................................................................... 142

ġekil 3. 111 Ör nek yapı giriş cephesi.................................................................... 142

ġekil 3. 112 İstanbul Depre m Böl gel eri Haritası.................................................. 142

ġekil 3. 113 Yapı konu mu. .................................................................................... 142

ġekil 3. 114 Ör nek yapı kat planl arı...................................................................... 144

ġekil 3. 115 Ör nek yapı duvar kesitleri................................................................. 146

ġekil A. 1 Yapı giriş cephesi.............................................................................. 157

ġekil A. 2 Yapı giriş cephesi.............................................................................. 157

ġekil A. 3 Yapı arka cephesi.............................................................................. 158

ġekil A. 4 Yapı sol yan cephesi......................................................................... 158

ġekil A. 5 +3. 30 Kot u giriş mer di veni............................................................... 158

xii

SEMBOL LĠ STESĠ

A0 : Et ki n yer i vme katsayısı

A( T) : Spektral ivme katsayısı

A, F : Bası nç uygul anan yüzey al anı (c m2)

e : Mer kezden kaç ma mi kt arı

fb : Tuğl anı n bası nç dayanı mı (kg/c m2)

EW : El astisite modül ü

G, g : Sabit yükl er / Kay ma modül ü

GW : Ma kasl a ma modül ü

H : Yüksekli k / Yüzey dal gası nı n deri nli ği

I : Bi na öne m katsayısı

k* : Tuğl anı n bi çi m katsayısı

L : Uzunl uk

m : Yapı kütlesi

M : Depre mi n büyükl üğü ( magnit üd)

P, p : Kull anı m yükl eri / Kuvvet (pascal)

Pk, Pmax : Kı rıl ma anı ndaki yük (kg)

Ra( T) : Depre m yükü azalt ma katsayısı

S( T) : Spektrum katsayısı

T : Bi na doğal titreşi m peri yodu (s)

TA, TB : Spektrum karakteristi k peri yotları

T0 : Ze mi n haki m peri yodu

T1 : Bi nanı n biri nci doğal titreşi m peri yodu (s)

T2 : Bi nanı n iki nci doğal titreşi m peri yodu (s)

t : Duvar kesiti ni n deri nliği

u, ú, ü : Yapı nı n tepesi ni n tabanına göre yat ay depl as manı

üg : Yer i vmesi

Vs : Ze mi n tabakası ndan geçen kayma dal gası nı n hı zı

Vb : Yapı ya depre mde et ki eden maksi mu m yatay taban kuvveti

Vbo : Kes me aderans taşı ma gücü

Vt : Bi naya et ki yen eşdeğer depre m yükü

W : Bi nanı n topl a m ağırlı ğı

Z : Kesit katsayısı

: Yapı nı n iç sürt ünme (sönü m) oranı

: Yapı nı n doğal titreşi m frekansı

: Sünekli k oranı / Sürt ünme katsayısı

xiii

max : Ma ksi mu m defor masyon (şekil değiştir me)

el asti k : El asti k li mitteki defor masyon

b : Nu muneni n bası nç mukave meti (kgf/c m2)

: Bası nç dayanı mı (kg/ c m2)

y : Eksenel yükt en ol uşan geril me

O : Düşey yüke bağlı bası nç kuvveti

M : Eğil me mo menti ne bağlı bası nç ya da çekme gerilmesi

f : Duvarı n eğil mesi ne bağlı olarak, bası nç ya da çekme geril mel eri

n : Duvar daki düşey bası nç geril mesi

: Kes me geril mesi

b : Kes me aderans kırıl ması dur umunda gerili m

γ : Def or masyon oranı

: Donatı çapı

ε : Def or masyon oranı

l : Mal ze me boyu

Δl : Boydaki değişi m

F : Bi ri m al an

xi v

DEPRE M BÖLGELERĠ NDE YI ĞMA YAPI TASARI MI NI N

YÖNET MELĠ ĞE GÖRE Ġ NCELENMESĠ

ÖZET

Tür ki ye depre m böl gel eri haritası na göre yur du muzun %92’si depre m böl gel eri

içi ndedir ve nüf usumuzun %95’i bu depre m böl gel eri nde yaşa maktadır. Yapı

tasarı mı nda di kkat edilmesi gereken konu, yapı nı n depre m dayanı mı dır. Yapı

çeşitleri içerisi nden yı ğma yapılar seçil mi ş ve yönet meli ğe göre i ncel enmi ştir.

Son döne mde depre me dayanı klı t asarı m konusunda bet onar me, çelik ve ahşap

yapılar günde me gel mi ş ve yı ğma yapılar bu konul arı n dışı nda kal mı ştır. Depre ml er

sonucu kırsal böl gel erde edi nilen gözl e ml er il e yığma yapıları n depre me dayanı ksı z

ol duğu kanısı yaygı nl aşmı ştır.

Tür ki ye’de büyük bir yığ ma yapı st oğunun bul unduğu ve bunl arı n büyük kı s mı nı n

kor unması gereken t ari hi ve gel eneksel yapılar olduğu göz önünde bul undur ularak,

çalış manı n a macı; yapılmı ş ve yapıl makt a ol an yı ğma yapıları n depre m sonrası nda

mevcut dur uml arı nı n irdel enebil mesi, yeni yapılaş mal ar i çi n yı ğma yapıl arı n depre m

güvenli ği ni n arttırıl ması yönünde çalış mal arı n sürdür ül mesi dir.

Yı ğ ma yapı t asarı mı konusuna geçil meden önce depre m böl gel eri nde mi mari

tasarı mı et kileyecek faktörler el e alı nmı ştır. Bu f akt örler depre m, ze mi n ve yapı

özelli kleri olarak sıralanabilir.

Böl üm 2. 1’de anl atıl makta ol an depre ml er, yerkabuğundaki fay adı verilen kırı kl arda

meydana gelir. Fayl ar, kayanı n kırıl gan özelli ğe sahi p ol ması ndan dolayı yüksek

bası nç altı nda kırıl ması yla ol uşur. Geril me l evhaları n kade meli hareketi sonucunda

yerkabuğunun değişi k nokt aları nda meydana gelir. Depre ml er, kayalı k bir al anda

ol uşan geril meni n ani bir harekete yol açacak kadar yüksel mesi yl e ol uşur. Bunun

sonucunda, geril meni n boşal ması yl a ol ağanüst ü büyük boyutta enerji açı ğa çı kar. Bu

enerji ni n çevredeki kaya kütleleri nde ol uşt urduğu titreşi m depre mi yaratır.

Böl üm 2. 2’de ze mi n t ürleri ve yapıları anl atılarak, ze mi nl eri n depre mde davranışları

açı kl anmı ştır. Depre ml erde ol uşan hasarları n her nokt ada öne mli farklılı kl ar

göst er mesi, ze mi n t abakal arı nı n davranış bi çiml eri ni n ve özelli kleri nin de daha

ayrı ntılı ol arak i ncel enmesi ni gerektir mekt edir. Bununl a birli kte, yapıları n ze mi n

üzeri nde mesnetlenmi ş ol mal arı ve depre m dalgal arı nı n ze mi nden yapıya doğr u

ilerleyerek yapılarda hasara yol aç ması, deprem ze mi n ilişkisi ni n i ncel enmesi ni n

öne mi ni ortaya çı kar maktadır.

xv

Yapı sal hasarlar ze mi n özelli kleri nden ol dukça et kilenirler. Bu et ki t e mel ze mi ni n

depre m titreşi ml eri sırası nda, ze mi n t abakalarını n aşırı ot ur ması, göçmesi veya

sı vılaş ması sonucunda gör ül ür. Taban kayada oluşan titreşi ml eri n yapı ya il etil mesi

sırası nda, titreşi m, genlik ve frekans özelli kleri değişir. Böyl ece yapı yı et kileyen

kuvvetler değişir. Ze mi n t abakal arı nı n çeşitleri, kalı nlı kları, yer altı su sevi yesi gi bi

özelli kleri kısa mesafelerde çok değiş mekt edir. Yapıl arda ol uşan hasarları n ze mi n

tabaka kalı nlı kları ile ilişki si mevcutt ur.

Böl üm 2. 2’de anl atıl makt a ol an j eol oji k yapı ile bi na arası nda peri yot et kileşi mi

sebebi yl e; katı ve sert zemi nl erde az katlı yapılar çok hasara, katı ve sert ze mi nl erde

çok katlı yapılar az hasara, kalı n yu muşak ze mi nlerde çok katlı yapılar çok hasara,

kalı n yumuşak ze mi nl erde az katlı yapılar az hasara uğrayabil mekt edirler.

Bitişi k i ki yapı nı n ze mi n mühendisli k özelli kleri birbirinden çok farklı

ol abil mekt edir. Hatta aynı yapı nı n kendi ze mi ni i çerisi nde bil e öne mli farklılı kl ar

bul unabil mekt edir. Bu bakı mdan, depre m hasarını en aza i ndirebil mek i çi n, i nşaat

yapılacak bir ze mi ni n gerçek doğal özelli kleri ni n, önceli kle parsel bazı nda

belirlenmesi, sis mi k davranış özelli kleri ni n ze mi n et üdü il e sapt anması ve yapı nı n

bu doğrult uda proj elendiril mesi gerekmekt edir.

Böl üm 2. 3’de yapılarda depre m kuvvetleri ni n ol uş ması, yapı t aşı yı cı siste ml eri,

yapı ya gel en yükl er ve yapıları n bu yükl er altı ndaki davranışları özetlenerek

anl atıl mı ştır. Yapılar t aşı yı cı siste ml eri ne göre, yı ğma ve karkas yapı lar ol arak

incel enebilirler. Yı ğma yapılar; t aş, t uğl a gi bi gereçl eri n harçlı ya da harçsı z ol arak

ve kendi ağırlı kları nı n gücü ile üst üst e yerleştirilerek ör ül mesi yl e oluşt urul an

siste ml erdir. Bu t ür yapılarda duvarlar, mekânl arı birbiri nden ayıran ( oda, sal on,

mut fak gi bi) mi mari bir i şlev gör ürler, he m de taşı yıcı dırlar. Kar kas yapılarda i se

taşı yıcılık görevi ni bet onar me, çeli k ya da ahşap mal ze meden ol uşan bir i skel et

yapar.

Her yapı, yapı m şekli, boyutları ve mal ze mesi ne ol ursa ol sun çeşitli yükleri n et kisi

altı ndadır. Bu yükl er insanl ardan ve doğadan kaynakl anan yükl er, öz ağırlı k,

kullanı m yükl eri gi bi düşey yükl er ve r üzgar, depre m yükl eri gi bi yat ay yükl er ol arak

sıralanabilirler. Bu yükl eri uygun bi çi mde t aşı yı p ze mi ne akt aran el e manları n t ümü

yapı nı n taşı yıcı siste mi ni ol uşt urur.

Depre m hareketi ni n yapıyı et kile mesi şu şekil de gerçekl eşir; yapı ya et kiyen yat ay

yükl er ol arak kabul edilen depre ml er sırası nda, ze mi n titreşi m hareketi yapar ve

yapıları n t e melleri nde ani öt elenme ve dön mel er ol ur. Te meli n bu hareketleri ne

bi nanı n üst yapısı (kol on, kiriş ve döşe mel er) aynı anda ayak uydura madı ğı i çi n

bural arda zıt yönde at alet (eyl e msi zli k) kuvvetleri ol uşur. Yapı nı n her yeri titreşi m

yap maya başl ar, el e manlar değişi k bi çi ml er alır, her an değişen büyük kuvvetler,

zorlanmal ar ortaya çı kar.

xvi

Her yapı çeşi di i çi n, yönet meli kler belli sınırla mal ar getir mi ştir. 1998 Af et

Böl gel eri nde Yapılacak Yapılar Hakkı nda Yönet meli k’te yapıl arı n depre me

dayanı mı içi n gerekli tasarı m kuralları anl atıl maktadır.

3. böl ümde yı ğma yapı tasarı mı depre m yönet meliği ne göre anl atıl makt adır. Yı ğ ma

yapı t ekni ği, i nsanlı k t arihi boyunca bili ni p uygulanan, günü müzde de kullanıl makt a

ol an bir t ekni ktir. Yı ğma yapıları n bi nl erce yıl önce yapıl mı ş gör ke ml i ör nekl eri

bugün de pek çok yerde sağl a m ol arak görül ebil mekt edir.

Yı ğ ma bi nal arı n en öneml i el e manı duvar ve duvarı n en kriti k parçası da yapı

bl okl arı nı birbirleri ne bağl ayan harçtır. Harç yığ ma bir bi nanı n geo met rik düzen,

mekani k homoj enli k ve dol ayısı yl a yanal rijitliği ni artıran öne mli bir fakt ördür.

Yı ğ ma yapı nı n yanal rijitliği ni artıran bir di ğer öne mli fakt ör de doğr u yer ve şekil de

kullanılan hatıllardır. Çünkü duvarl arı çepeçevre saran hatılları n sis mi k hareketi n

yapı nı n üç boyutl ul uğu i çi nde düzgün bir dağı lı m sağl adı ğı ve et ki n bir kontrol

sağl adı ğı bili nmekt edir. Yaşanmı ş ol an depreml er sonucu yı kı ml ar çoğunl ukl a

hatılsız yapılarda meydana gel mekt edir.

Yı ğ ma yapıları n doğal peri yotları genelli kle küçükt ür. Yapı peri yotları yapı nı n kat

yüksekli ği, eni boyu ve dol u duvar oranl arı ile ilgili dir. Yapı yüksel di kçe peri yodu

uzar. Ayrı ca eni ve boyu büyük yapıları n periyodu kı salır. Yapı ya gelen büyük

boyutl u depre m kuvvetleri yapı da hasar ve çatlama yaptı kça kesitleri n azal ması

sonucu yi ne yapı nı n doğal titreşi m peri yodu uzamakt adır. Peri yodu kı sa ol an bir yapı

rijit bir yapı dır.

Yanal depre m kuvvetleri duvara, duvarı n rijitliği oranı nda dağılırlar. Duvarın rijitliği,

duvarı n boyutları na, malze me karakt eristi kleri ne (elastisite ve kes me modül üne) ve

de duvarı n üst ve alt bağlantıları nı n durumuna bağlıdır.

Yapı el e manl arı nı n dayanı ml arı, t aşı yıcı siste mi n dayanı mı i çi n gerekli olduğu gi bi,

el e manl arı n birleşi m bölgel eri ni n gerekti ği gi bi uygun düzenl enmesi de, elemanl arı n

öngör ülen dayanı ml arı nın ort aya çı kması i çi n öneml i dir. Bu yerlerdeki çözül mel er ve

büyük dön mel er siste mdeki el e manl arda öne mli zorla mal ar ol uş madan göç meyi

doğurabilir.

Depre me karşı güvenli ğin sağl anması nda, t aşı yıcı si ste mi n t asarı mı nı n i yi yapıl ması

çok öne mli dir. Yı ğma yapılar t asarlanırken göz önünde bul undur ul ması gereken

prensi pl er; yapı nı n her i ki aksa göre si metri k ol ması, kütle mer kezi il e rijitli k

mer kezi ni n çakış ması, taşı yıcı duvarları n t ek doğr ult uda düzenl enmesi, yı ğma

yapıları n mi mari bi çi ml erini n ve pl anları nı n basit ve düzenli ol ması, basit di kdört gen

veya kare pl ana sahi p ol ması, pl anda i nce uzun di kdört gen bi nal arı n yapıl ma ması,

uzun kenarı n kı sa kenarın üç katı ndan az ol ması ya da kare ve di kdört gen parçal ara

böl ünerek bur ul ma et kisini n azaltıl ması, dilatasyon derzl eri ni n 3 cm’ den az

yapıl ma ması, bi nanı n rijitliği ni n yüksekli ği boyunca sürekli ol ması, duvarl ar

xvii

temel den çatı ya kadar sürekli ol ması, yapı nı n te mell eri ni n sürekli ol ması, i nşaatta

kullanılan mal ze mel eri n st andartlarda belirtilen özelli klere sahi p ol ması, köşe

birleşi ml eri ni n ve duvar ör gül eri ni n st andartlara uygun bi çi mde yapıl ması, yapı da

bet onar me rijit döşe me kullanıl ması, duvardaki boşl uk yerleri ni n ve büyükl ükl eri ni n

yönet meli klere uygun yapıl ması, hatılları n pencere üst ve altları nda, duvar

üstleri nde-döşe me birleşi ml eri nde yönet meli klere uygun ol arak yerleştiril mesi,

çatıları n hafif yapıl ması, ze mi n özelli klerini n sapt anarak, yapı ve ze mi n

peri yotları nı n çakış ma ması na özen göst eril mesi dir.

Yı ğ ma yapıları n i nşası, diğer siste ml ere göre daha basit ve kol aydır. Yapı mda öne mli

ol an yönet meli k ve st andartlar ile verilen kurallara uyul ması dır. Özellikle kırsal

böl gel erde kendi evl eri ni i nşa eden kitleler i çi n ya da 1- 2 katlı konut yapı mı nda

yı ğma yapılar t erci h edilmeli dir. Yüzyıllardır ayakt a duran gel eneksel yapılar, yı ğma

yapıları n depre m kuvvetleri altında daha bağışlayıcı davrandı ğı nı n göst ergesi dir.

Yüzyıllar önce yapıl mı ş ol an yı ğma yapılar, onlarca depre m geçir mi ş ol mal arı na

rağmen, sapasağl a m ayakt adırlar. Bu dur um göst er mekt edir ki, deprem s onucu

yı kı ma mahku m ol an yapılar, st andart ve yönet meli klere uyul madan yapıl mı ş

ol anlardır.

Sonuç ol arak; yaygı n olan yı ğma yapı dayanı ksızdır gör üşüne son verilmeli, konu

mevcut hasarlı ve hasarsız yı ğma yapılar i ncel enerek günde me get iril meli dir.

Yönet meli kte a mpiri k kurallar il e verilen ve deprem hesabı na gerek duyulmadan i nşa

edilebilen yı ğma yapıların t üm bu avant ajları kullanılarak, günü müzde kaliteli

mal ze mel er ile çağdaş ve sağla m yapılar yapılabilmeli dir.

xviii

EXAMI NATI ON OF MAS ONRY STRUCTURE DESI GN ON SEI S MI C

ZONES I N ACCORDANCE WI TH THE RELEVANT REGULATI ON

SUMMARY

“The Eart hquake Zoni ng Ma p of Tur key” shows t hat 92 % of t he country, where 95 %

of t he popul ati on li ves, f alls wit hi n eart hquake zones. In t he seis mi c zones, t he

response of t he mat erial and syst e m of t he buil dings are essential. Hence t here are

huge nu mber of masonry struct ures i n t he seis mi c area, t hey will be exa mi ned

accordi ng t o t he Tur kish Regul ati on About Buil dings i n Seis mi c Zones 1998.

Rei nforced concret e, st eel and wood constructi ons have become more popul ar i n

eart hquake resistant design recentl y and masonr y struct ures were excl uded from t his

list. Due t o t he observations from r ural areas aft er eart hquakes, t he i dea t hat masonr y

struct ures are not resistant to eart hquakes spread out.

There i s a bi g a mount of masonr y struct ures i n Tur key and most of t hem ar e t he

hi st orical and traditi onal buil di ngs whi ch must be conserved. The ai m of t his t hesis i s

that t o exa mi ne t he existing sit uati on of t he masonry bui l di ngs, whi ch have been

built and will be built, after t he eart hquakes and i ncrease t he eart hquake resistance of

the masonr y struct ures, whi ch will be built recently.

Bef ore t he masonr y design i s revi ewed, t he fact ors affecti ng t he architectural desi gn

on seis mi c zones will be covered. These fact ors can be cl assified as eart hquake,

gr ound and struct ure properties.

Eart hquake, whi ch expl ained i n Part 2. 1, i s t he vibrati on of t he eart h’s surface t hat

foll ows a sudden rel ease of energy i n t he crust. This energy rel ease can be caused by

a sudden di sl ocati on or fract ure of a part of t he eart h’s crust, or a vol canic er upti on,

or a man made expl osi on of great magnit ude. Vi brati ons, called seis mic waves,

e manat e from t he l ocati on of t he energy rel ease and t ravel t hrough t he earth’s mass.

On t he surface of t he eart h, t he wave acti on of t hese traveli ng vi brati ons causes

moti ons of a t ypical harmoni c nat ure.

Gr ound struct ures and pr operties is expai ned in Part 2. 2. Different da mages of

eart hquakes necessitate that mor e det ailed research must be done about t he behavi or

of gr ound l ayers and gr ound pr operties. However t he eart hquake- ground and

buil di ng relati on must also be consi dered.

xi x

Its cl arified t hat, t he struct ural da mages are fairl y affect ed by t he gr ound pr operties.

Thi s effect can be seen as a result of excessi ve settlements, fail ures or li quefacti ons

of t he ground layers during t he eart hquake vi brations.

Duri ng t he transfer of t he vi brati ons, whi ch occur i n t he base r ock, t he properties of

vi brati on, a mplit ude and frequency are changed so t hat t he f orces subj ect ed t o

buil di ng change. Gr ound l ayers’ pr operties, t hi ckness and underground wat er l evel

can be changed i n s mall di stances so t hat t he da mages on buil di ngs change accor di ng

to t he m.

On ri gi d gr ounds l ow constructi ons may be heavil y da maged and t he da mage t o

multist orey constructi ons may be little whereas on t hi ck and soft ground multist orey

constructi ons may be heavil y da maged and t he da mage t o l ow constructions may be

little due t o t he i nt eraction bet ween t he buil di ng and t he geol ogi cal structure, whi ch

expl ai ned i n Part 2. 2.

Gr ound pr operties of cl ose buil di ngs coul d be t oo different from eachot hers. Al so t he

sa me buil di ng coul d has different gr ound l ayers wi t hi n its own parcel. Because of

this nat ural properties of t he gr ound on whi ch t he buil di ng will be construct ed must

be det er mi ned properl y and t he buil di ng must be desi gned accordi ng t o t hese codes.

Eart hquake effects on t he buil di ngs, buil di ng bearing syst e ms, l oads whi ch effects t o

the buil di ngs and t he bui ldi ng behavi ours under sies mi c l oads are expl ai ned i n Part

2. 3. Buil di ngs can be cl assified i nt o t wo cat egories accordi ng t o t heir bearing syst e m:

masonr y struct ures and skel et on struct ures. Masonr y struct ures are built by pl aci ng

mat erials li ke st one, bri ck or adobe one on t he other wit h mort ar successivel y. Walls

are t he mai n beari ngs in such buil di ngs. The skel et on struct ures have beari ngs of

steel, rei nforced concret e or wood.

Al l struct ures regardl ess of t heir mat erials are subj ect ed t o several l oads. These are

nat ural l oads creat ed by t he i nhabitants of t he buildi ng and nat ure, vertical l oads such

as usage l oads or t he buil di ng’s own wei ght and hori zont al l oads li ke wi nd and

eart hquake l oads.

The eart hquake effects on t he buil di gns occur i n t hi s manner, duri ng t he eart hquakes

the gr ound generat es vi brations and t he f ooti ngs of buil di ngs are subj ect ed t o sudden

revol ve and displ ace ment. The upper construction can not adapt itself t o t hese

move ment s and opposite i nertia f orces e mer ge. Each part of t he buil di ng begi n t o

vi brat e and t he ele ments take different for ms.

Regul ati ons have br ought certai n li mitations for every ki nd of buil dings. The

Regul ati on About Buil dings i n Seis mi c Zones 1998 est ablishes t he desi gn pri nci pl es

for eart hquake resistant desi gn.

xx

In part 3, masonr y structure desi gn on seis mi c zones i n accordance wit h the rel avant

regul ation i s expl ai ned. Mas onr y t echni ques have been practiced t hroughout hi st ory

and are still bei ng used. Magnificent sa mpl es of masonr y buil di ngs, whi ch were

construct ed t housands of years ago, are strong even t oday.

The most i mport ant part of masonr y buil di ngs i s the wall and t he most critical part of

the wall i s t he mort ar. The mort ar i s an i mportant fact or whi ch i ncreases t he

geo metrical regul arit y, the mechani cal ho mogeneit y and t hus t he l at eral ri gi dit y of

the wall.

Anot her fact or whi ch i ncreases l ateral ri gi dit y i s the accurat el y l ocat ed li ntel bea ms.

Because, t he li ntels, whi ch have been l ocat ed all around t he buil di ng, suppl y

effecti ve control and resistance. De moliti ons, whi ch occur after earthquakes,

generall y have been seen to t he buil di ngs whi ch have no li ntels.

Mas onr y buil di ngs generall y have s mall peri ods. Buil di ng peri ods are rel ated t o t he

hei ght of st orey, l engt h, wi dt h and filled wall ratio. When t he buil di ng gets hi gher,

the peri od will be bi gger. The peri od will be s maller if t he l engt h and t he widt h of t he

buil di ng gets bi gger. The buil di ngs wit h s mall periods are ri gi d buil di ngs.

The l at eral eart hquake f orces di sperse t o t he wall accordi ng its ri gi dit y. The ri gi dit y

of t he wall depends on the mat erial charact eristics and t he connecti ons of the walls.

The desi gn of t he structure i s reall y i mport ant for eart hquake resistance. For t hi s

reason, t hese menti oned pri nci pl es must be t aken i nt o consi derati on; t he buil di ng

must be sy mmetrical for bot h axes, t he cent ers of mass and ri gi dit y must colli de wit h

each ot her, t he beari ng walls must not be desi gned i n one directi on, t he architect ural

shape and t he pl an of the masonr y buil di ngs must be si mpl e and orderl y, t he

buil di ngs must have si mpl e rect angul ar or square pl ans, t hi ck and l ong pl ans must

not be i mpl e ment ed, dilat ati on j oi nts must not be l ess t han 3 centi meters, if t he

hei ght of t he buil di ng i s mor e t han 9 met ers f or every st orey, 1 c m dil atation must be

added, t he ri gi dit y of t he buil di ng must conti nue al ong t he hei ght of t he buil di ng, t he

walls must conti nue al ong t he f ooti ng up t o t he r oof, t he f ooti ngs of t he buil di ng

must be conti nuous, t he mat erials used i n t he constructi on must be i n accor dance

wi t h t he st andarts, l ow qualit y mat erial li ke mud mort ar must not be used and t he

st ones must have sufficient strengt h, corner connecti ons and walli ng must be i n

accordance wit h t he st andarts, mi xed mat erials must not be used i n t he constructi on,

rei nforced concret e ri gi d fl oor must be used, e mpt y spaces on t he walls must be i n

accordance wit h t he earthquake regul ations, t he lintels must be accurat ely l ocat ed

like on t he t op of or bel ow t he wi ndows, on t op of walls, roofs must be li ght, gr ound

pr operties must be det ermi ned and t aken i nt o consi deration, t he buil di ng and gr ound

peri ods must not colli de wi t h each ot her.

xxi

Buil di ng masonr y structures i s si mpl er and easier co mpared t o buildi ng ot her

syste ms. The i mport ant thi ng i s t o abi de by t he standards and regul ati ons. Masonr y

struct ures must be especiall y preferred by t hose peopl e i n r ural areas who buil d t heir

houses on t heir own or when buil di ng 1- 2 st orey houses. Traditi onal buil dings, whi ch

have survi ved many centuries, i ndi cat e t hat masonr y struct ures are more merciful

than ot hers.

Mas onr y struct ures, whi ch were built cent uries ago, are still very strong even t hough

they have undergone many eart hquakes. This shows t hat t he buil di ngs, whi ch are

conde mned t o collapse in case of eart hquakes, are t he ones whi ch not built accor di ng

to t he standards and regulations.

As a result; t he i dea of “t he masonr y struct ures are not resistant t o earthquakes”

must be put an end. Exi sting da maged and non damaged masonr y struct ures must be

exa mi ned and must be put on t he agenda. The masonry constructi on i n t he regul ati on

has onl y e mpirical rul es and t here i s no need any eart hquake cal cul ation. By usi ng all

of t hese advant ages of masonr y desi gn shoul d be built cont e mporary and resistant

buil di ngs wit h qualified mat erials.

1

1. GĠ RĠ ġ

Depre m böl gesi ol an Türki ye‟de depre m yönet meli kleri ile depre me dayanı klı yapı

tasarı mı nda t e mel il kel er belirlenmi Ģtir. Depre me dayanı klı yapı, hafif veya ort a

Ģi ddetli depre ml erde el astik davranıĢ böl gesi nde kal abil meli, hasarsız ya da az hasarlı

ol arak depre mi atlatabil meli, çok Ģi ddetli depre ml erde de can kaybına sebep

ol ma malı dır.

Tür ki ye‟de son elli yıl da bet onar me i skel et yapı yaygı n kullanılır hal e gelip yı ğma

yapı siste mi t erk edil mekt edir. Bet onar me i skel et yapılar mi mara sunduğu t asarı m

i mkanl arı, kat sayısı ve mekan açı klı kl arı gi bi avant ajları ile t erci h edilir ol muĢt ur.

Depre ml eri n ardı ndan, Tür ki ye‟de bet onar me i skel et ve yı ğma yapı yoğunl uğunun

fazla ol ması sebebi i le bu yapıları n depre mdeki davranıĢları net ol arak

irdel enebil mi Ģtir. Her i ki t aĢı yı cı siste m de depre me dayanı klı t asarlanabil mekl e

birli kte, bil gisiz ve hukuk dıĢı yapılaĢ ma ile depre ml erdeki yı kı m kaçı nıl maz

ol muĢt ur.

1. 1 Amaç

Yüksek eğiti mde, t aĢı yı cı si ste m ol arak i skel et yapını n öğretil mesi ve deprem s onrası

hasar araĢtır mal arı nı n ve onarı m çalıĢ mal arı nı n çoğunl ukl a i skel et yapıl ar i çi n

yapıl ması göz önünde bul undur ularak, yı ğma yapı t aĢı yı cı siste mi ni n depre mdeki

davranıĢı i ncel enmi Ģ ve yı ğma yapıları n sürdür ülebilirliği ne kat kı da bul un mak

istenmi Ģtir.

Tür ki ye‟de büyük bir yığ ma yapı st oğunun bul unduğu ve bunl arı n büyük kı s mı nı n

kor unması gereken t ari hi ve gel eneksel yapılar olduğu göz önünde bul undur ularak,

çalıĢ manı n a macı; yapılmı Ģ ve yapıl makt a ol an yı ğma yapıları n depre m sonrası nda

mevcut dur uml arı nı n irdel enebil mesi, yeni yapılaĢ mal ar i çi n yı ğma yapıl arı n depre m

güvenli ği ni n arttırıl ması yönünde çalıĢ mal arı n sürdür ül mesi dir.

2

1. 2 Kapsa m

Yönet meli ğe göre depre m böl gel eri nde yı ğma yapı t asarı mı i ncel enirken, bu

konunun kapsa ml arı özetle el e alı nmı Ģtır. Genel ol arak mi mari t asarı mı etkileyecek

bu konul ar; depre m kuvveti, ze mi nl eri n özelli kleri ve depre m davranıĢları, yapıl ar ve

depre m davranıĢları ol muĢt ur. Yapı -ze mi n ve depre m konul arı anl atıl dı ktan sonra,

bu üç konu birbiri ile iliĢkilendiril mi Ģ, yı ğma yapıları n depre m kuvvetleri altı ndaki

davranıĢları bu kriterler doğr ult usunda i ncel enmi Ģtir.

Yapıl arda depre m kuvvetini n ol uĢ ması ana baĢlı ğını n altı nda il k kriter ol an depre m

hareketi, Böl üm 2. 1‟de genel hatları ile açı kl anmı Ģtır. Depre m nedir ve nasıl ol uĢur,

depre m t ürleri ve deprem para metleri nel erdir gibi konul ara deği nilerek, Tür ki ye‟de

depre mi n yeri ne ve yaĢanan büyük depre ml ere yer veril mi Ģtir.

Depre m ve yapı et kileĢimi nde en kriti k nokt al ardan biri de ze mi n yapı sıdır. Böl üm

2. 2‟de ze mi n t ürleri ve yapıları anl atılarak, ze mi nl eri n depre mde davranıĢları

açı kl anmı Ģtır. Depre m t asarı mı nda en öne mli konul ardan biri de depre m hareketi yl e

ze mi nde meydana gel en hasarlar ve bunl arı n yapılar üzeri ndeki et kileri dir. Depre m

ve ze mi n konul arı irdel endi kt en sonra büt ün bu fakt örleri n yapı ya et kisi ve depre m-

ze mi n-yapı et kileĢi mi kısaca anl atıl mı Ģtır.

Böl üm 2. 3‟de yapılarda depre m kuvvetleri ni n ol uĢ ması, yapı t aĢı yı cı siste ml eri,

yapı ya gel en yükl er ve yapıları n bu yükl er altı ndaki davranıĢları özetlenerek

anl atıl mı Ģtır. TaĢı yı cı sisteml eri n, denge, mukavemet, sünekli k, gevrekli k gi bi t e mel

özelli kleri ile et kisi altında kal abilecekl eri t e mel geril me dur uml arı açı kl anmı Ģ,

depre ml erde yapıları n maruz kal dı ğı et kiler, meydana gel en davranıĢlar ve ol uĢan

hasarlar açı kl anmı Ģ, depre me dayanı klı yapı t asarımı konusu genel özelli kleri il e el e

alı nmı Ģtır.

3. böl ümde yı ğma yapılar ve depre m t asarı mı anl atıl makt adır. Yı ğma yapı çeĢitleri

incel enerek, mal ze me çeĢitleri ne göre; t aĢ, t uğl a kerpi ç, bet on bl ok yı ğma yapıl arda

hangi kalitede mal ze me kullanıl malı ve duvarlar nasıl örül meli konul arı anl atıl mı Ģtır.

Kar gir duvar ol uĢumu anl atıl dı kt an sonra, yı ğma duvarlara ve t üm yapıya et ki yen

yükl er, bu yükl er altı nda yı ğma yapıları n davranıĢları; mal ze me, el e man ve t üm yapı

bünyesi göz önüne alı narak açı kl anmı Ģtır. Depre ml er il e yı ğma yapılarda ol uĢan

3

hasarlar i ncel enmi Ģ, hasar nedenl eri ve hasar biçi ml eri, 2. Böl üm il e anl atıl makt a

ol an depre m, ze mi n yapısı nı n hasara et kisi, yapı nı n ze mi n-depre m et kisi ndeki

davranıĢları göz önünde bul undur ularak, yapı nı n göç me mekani z ması anl atıl mı Ģtır.

Depre me dayanı klı yı ğma yapı t asarı mı konusu, 1998 Af et Böl gel eri nde Yapıl acak

Yapıl ar Hakkı nda Yönetmeli k il e birli kte anl atılmı Ģtır. Depre me dayanıklı t asarı m

temel ol gul arı ve yı ğma yapıları n kullanı m ve kat sayısı sı nırla mal arı, yığma yapı

el e manl arı nı n, t e meli n, taĢı yıcı ol an ve ol mayan duvarları n, l ent o ve hatılları n,

döĢe me ve çatıları n depre me dayanı klı t asarı mı nı n yapılabil mesi i çi n gerekli ol an

koĢullar açı kl anmı Ģtır.

Büt ün bu konul ar i ncel endi kt en sonra, Tür ki ye‟den ve dünyadan deprem geçir mi Ģ

yı ğma yapı ör nekl eri ne yer veril mi Ģtir. Kuralı na uygun yapıl mı Ģ hasarsız yapılar il e

depre mde hasar gör müĢ veya yı kıl mı Ģ yapılar ör nekl enmi Ģ ve yapıl arın t asarı m

det ayl arı kısaca irdel enmi Ģtir. Son ol arak Ġstanbul‟da çok sayı da deprem gör düğü

hal de, mevcut dur umu hasarsız ol an bir t uğl a yı ğma yapı, 3. böl ümde anl atılan

kurallar çerçevesi nde i ncel enmi Ģtir.

4

2. YAPI LARDA DEPRE M KUVVETLERĠ NĠN OLUġ MASI

Depre m böl gel eri nde yapı t asarı mı konusu i ncelenmeden önce, depre m hareketi,

ze mi nl eri n özelli kleri ve yapılara gel en yükl er i ncel enecek, yapıl arın depre m

davranıĢları bu kriterlere göre değerlendirilecektir.

2. 1 Depre m Hareketi

2. 1. 1 Yerküreni n Yapı sı

Yer küre, dı Ģtan i çe doğr u Yer kabuğu, Mant o ve Çekirdek ol arak adl andırılan

kat manl ardan ol uĢ muĢt ur. Lit osfer denilen t aĢ küre, yerkabuğu ve mantonun en üst

kı s mı nda ol uĢ makt adır (ġekil 2. 1). Ast enosfer i se üst mant onun eri yi k halde bul unan

kıs mı dır. [1]

ġekil 2. 1 Yerküreni n Yapısı [1]

Deri nli ği arttıkça sı caklığı artan yer i çi nde, büyük boyutl u ı sı akı ml arı var dır. Bu

akı ml ar yeryüzünü kapl ayan katı ve kırıl gan kabuk parçal arı nı n, l evhal arın hareket

et mesi ne neden ol makt adır. TaĢküreni n altı nda bul unan, ast enosfer denil en yu muĢak

kat manda, ı sı akı ml arı nedeni yl e ol uĢan kuvvetler, t aĢ kabuğun parçal anması na ve

levhal ara böl ünmesi ne neden ol makt adır. ġu anda 10 kadar büyük l evha ve çok

sayı da küçük l evha vardır ( ġekil 2. 2). Günü müzde bili nen belli baĢlı l evhal ar;

Pasifi k, Afri ka, Kuzey Ameri ka, Güney Amerika, Avrasya, Hi ndistan, Ar abist an,

Karayi p, Kokos, Ant arti ka, Nazka, Fiji ve Fili pi n levhal arı dır. [1, 2]

5

ġekil 2. 2 Dünyayı Ol uĢt uran Levhal ar [2]

Levhal ar Ast enosfer üzeri nde i nsanl arı n hi ssede meyeceği bir hı zl a hareket

et mekt edirler. Bu hareket sırası nda l evhal ar birbirleri nden koparlar, birbirleri ni

sı yırırlar veya birbirleri ne çarparlar ( ġekil 2. 3). Bunl ar "uzakl aĢtıran", "yakı nl aĢtıran"

ve "yanal sıyıran" sı nırlardır. [1]

ġekil 2. 3 Levha Hareketleri [3]

Depre ml er, l evha t ektoni ği ni n keĢfi ve geliĢ mesi nde öne mli rol oyna mı Ģtır.

Depre ml er l evhal arı n birbirleri ne dokunduğu sı nırda ol uĢan deformasyon ve

kırı klarla iliĢkili ol duğundan, depre m odakl arı l evha sı nırları nı belirler. ġekil 2. 2‟de

gör ülen l evha sı nırları “Depre m KuĢakl arı” ol arak adl andırılır. Ül ke mi zin üzeri nde

bul unduğu depre m kuĢağına “Al p- Hi mal aya Depre m KuĢağı ” denir. [1]

2. 1. 2 Depre ml eri n Ol uĢu mu ve Özelli kl eri

2. 1. 2. 1 Depre ml eri n Ol uĢumu

Levhal arı n kade meli hareketi sonucunda yerkabuğunun değiĢi k nokt al arı nda

geril mel er meydana gelir. Kırıl gan özelli ğe sahi p kayal ar, bu geril mel eri n

ol uĢt urduğu yüksek basınç altı nda kırılarak fayl arı ol uĢt urur. Depre ml er, bu kayalı k

al anda ol uĢan geril mel erin ani bir hareket e yol açacak kadar yüksel mesi ile ol uĢur.

6

Bu hareket il e kaya, en zayıf nokt ası ndan kırılarak yeni bir fay ol uĢt urabilir ya da

var ol an fay boyunca kayabilir.

Geril meni n boĢal ması yla çok büyük boyutta enerji açı ğa çı kar. Bu enerji ni n

çevredeki kaya kütlelerinde ol uĢt urduğu titreĢi m depre mi yaratır. Depreme yol açan

kayal ardaki kırıl manı n ya da kay manı n baĢl adı ğı nokt aya depre m odağı, bu nokt anı n

tam üzeri ne rastlayan alana depre m mer kezi denir (ġekil 2. 4). [3]

ġekil 2. 4 Depre m Odağı ve Depre m Mer kezi [3]

Depre ml eri n öne mli bir böl ümü yer yüzünden yakl aĢı k 12 k m deri nli ğe kadar uzanan

el asti k özelli k t aĢı yan üst kabuk i çi nde meydana gel mekt edir. Sı cakl ığı n 400

dereceni n üzeri nde ol duğu daha deri n böl gel erde yer değiĢtir me hareketi, yavaĢ

pl asti k Ģekil değiĢtir me enerjisi Ģekli nde yut ul ur. Depre ml er sırası nda ilk kırıl ma

baĢl angı cı bu elasti k alan sınırında meydana gelir. [1]

2. 1. 2. 2 Depre ml eri n Özelli kl eri

Depre m, el asti k bir orta mda biri ken pot ansi yel enerji ni n ki neti k enerji ye

dönüĢümüdür. Yer i çi ndeki kırı klar üzeri nde biriken bi çi m değiĢtir me enerjisi ni n

ani den boĢal ması sonucunda meydana gel en yer değiĢtir me hareketi, depre mi

ol uĢt uran kar maĢı k el astik dal ga hareketleri ne neden ol ur. Bu yer değiĢtirme mi kt arı

depre mi n büyükl üğü ile doğr u orantılıdır.

Depre m ol ayı, günü müzde 3 aĢa ma il e göst erilen ' El asti k Serbestlenme Kur a mı' il e

açı kl anmakt adır ( ġekil 2. 5). Buna göre; A- geril me biri ki mi ni n ol madı ğı saki n

döne m, B-l evha t ekt oni ğine bağlı ol arak böl gede gerili mi n yavaĢ yavaĢ birikmesi ve,

C-fayı n kırıl ması ile geril me boĢal ması aĢa mal arını t e msil eder. Üçüncü aĢa madan

sonra tekrar baĢa dönül ür ve bu çevri m deva m eder. [4]

7

ġekil 2. 5 El asti k Serbestlenme Kura mı [4]

Depre m sonrası nda st atik ve di na mi k ol mak üzere i ki t ür defor masyon meydana

gelir. St ati k defor masyon, depre m sonrası nda fayda meydana gel en kalı cı

defor masyondur ve fayın atı m mi kt arı kadardır. Di na mi k defor masyon ise, fayı n

kırıl ması sırası nda ses dalgaları olarak orta mda yayılan elasti k dal ga hareketidir.

Fayl anma Teorisi : Yerkabuğu i çi ndeki kayaçlar, bası nç altı nda kal dı kları za man

çeĢitli Ģekillerde kırılarak fayl arı ol uĢt ururlar ( ġekil 2. 6). Fay hareketi nin büyük

böl ümü, geril me biri kimi ni n en yüksek düzeyde ol duğu l evha sı nırlarında ya da

yakı nl arı nda ort aya çı kar. Fayl arı n hareketli ol duğu böl gel ere et ki n fay kuĢağı adı

verilir.

Fay üzeri ndeki hareketler, depre me yol açacak biçi mde ani ol abil di ği gi bi, kade meli

de ol abilir. YavaĢ geliĢen fay hareketi nde, biriken el asti k enerji hı zlı bir Ģekil de

boĢaltılamaz ve fay atı mı na neden ol ur (ġekil 2. 7). [3]

ġekil 2. 6 Kaya kat manı nı n içinden geçen fay [3] ġekil 2. 7 Çitte yer değiĢi mi (Fay atı mı) [3]

Fayl ar geo metrileri ne ve göreceli kayma yönl erine göre sı nıflandırılırlar. KarĢılı klı

bl okl arı, birbirleri ne göre yat ay ol arak yer deği Ģtiren fayl ar “doğrult u atı mlı

fayl ar”dır. Bu t ür fayl arda her i ki bl okt a bul unan kayaçl ar yanal ol arak öt elenirler.

Faydaki hareket eği m boyunca i se, fayl ar “eği m atı mlı fayl ar” ol arak i siml endirilir.

Bl okl ar birbirleri ne göre aĢağı ya ya da yukarı ya doğr u kayarlar. Bu yer deği Ģtir me

sonucu yeryüzünde fay sarplı kları ol arak adl andırılan basa makl ar ol uĢur (ġekil 2. 8).

Eği m atı mlı fayl ar i ki alt gruba ayrılırlar. Faylanma yüzeyi ni n üzeri ndeki bl ok

8

alttaki ne göre aĢağı ya doğr u hareket edi yorsa nor mal fay, yukarı ya doğru hareket

edi yorsa t ers fay ol arak i si ml endirilir. Bunl arın dı Ģı nda verev atı mlı fay ol arak

adl andırılan he m doğr ultu he m eği m atı mlı bileĢenl eri i çeren fayl anmal ar da gözl enir

(ġekil 2. 9). [5]

ġekil 2. 8 Nor mal fayl anmada bl okt a ġekil 2. 9 Fay Ti pl eri [5]

çökünt ü ve yükselti [1]

Bi r depre m kırı ğı, kabuk i çerisi nde odak böl gesinde baĢl ar ve fay düzl emi boyunca

dıĢarı ya doğr u her yönde yayıl ma göst erir. Kayaçl arı n fi zi ksel özelli kleri, farklı

yerlerde farklı özelli kler göst erdi kl eri i çi n depre m kırı ğı her yerde aynı Ģekil de

yayıl ma göst er mez. [5]

Depre m Dal gal arı : Yer i çi nde bir haci mde ol uĢan depre m nedeni yl e meydana gel en

dal gal ar, el asti k özelli kleri değiĢen ort a ml arı n sı nır yüzeyl eri nde, yansı ma ve

kırıl mal ara uğrayarak yer yüzüne ul aĢırlar. Depre m dal gal arı nı n yayıl ma hı zı

deri nli kle değiĢ mekt edir. Bunun nedeni, yer yuvarı nı n kabuk kı s mı nı ol uĢt uran t aĢ

küreni n deri nleri ne doğru inildi kçe yoğunl uğu fazla ol an kayaçları n bul unması dır.

ġekil 2. 10 ġok Dal gal arı [3]

9

Yer i çi nde i ki ti p dal ga ol uĢ makt adır. Bunl ar; “ Ci si m Dal gal arı” ve “ Yüzeysel

Dal gal ar”dır ( ġekil 2. 10). Ci si m dal gal arı boyuna ( Pri mer- P) ve eni ne ( Sekonder- S)

dal gal ar olarak i ki ye ayrılırlar ve mal ze meni n bünyesi içi nde yayılı m göst erirler.

Boyuna dal gal ar ( P); havadaki ses dal gal arı gibi, parti kül t aneci kl erin hareketi

yayıl ma doğr ult usuna paralel dir ve i çi nden geçtikleri kayal arı sı kıĢtırır ve gerer.

Eni ne dal gal ar ( S); titreĢen bir t el deki dal gal ar gi bi, parti kül t aneci kl erin hareketi

yayıl ma doğr ult usuna di ktir ( ġekil 2. 10) [ 3, 6]. Yüzeysel dal gal ar; yer yüzeyi

boyunca ol uĢurlar ve Rayl ei gh ve Love dal gal arı ol arak i ki ye ayrılırlar.

2. 1. 3 Depre m Türl eri

2. 1. 3. 1 Depre ml eri n Ol uĢ Nedenl eri ne Göre

Depre ml er ol uĢ nedenl erine göre t ekt oni k depreml er, vol kani k depre ml er, çökünt ü

depre ml eri ve tsuna mi olarak grupl andırılırlar.

Tekt oni k Depre ml er; t ekt oni k nedenl erle meydana gel en depre ml erdir. Levhal arı n

hareketi il e ol uĢur. Arzın mant o t abakası i çi ndeki akı ntıları sonucu, manto üzeri nde

yüzen t aĢ küre pl akları it mekt e, birbiri üzeri ne çı kar makt a, t abakal arı

sı kıĢtır makt adır. Sı kıĢ ma sonucu kayal arı n bası nçl ara dayana mayacağı dur uml ar da

kayal ar parçal anmakt a, kırıl mı Ģ kayanı n i ki yüzü arası nda sürt ünme kuvvetleri ni n

gi deril mesi yl e de ani hareketler ol uĢ makt adır. [7]

Yer yüzünde meydana gel en depre ml eri n % 90‟ı bu gr upt andır. Tür ki ye‟de ol uĢan

depre ml eri n he men hepsi bu gruba gir mekt edir.

Vol kani k Depre ml er; volkanları n l av püskür meleri sırası nda ol uĢan depre ml erdir.

Yeri n deri nli kl eri ndeki ergi mi Ģ maddeni n, yeryüzüne çı kıĢı sırası ndaki fizi ksel ve

ki myasal ol ayl ar sonucunda ol uĢan gazl arı n yapmı Ģ ol dukl arı patla mal arla meydana

gel mekt edir.

Çökünt ü Depre ml eri; yeraltı ndaki karsti k boĢl ukları n ( mağara), kö mür ocakl arı nda

gal erileri n, t uzl u ve ji psli arazilerde eri me sonucu ol uĢan boĢl ukl arı n t avan bl oğunun

çök mesi il e ol uĢan depreml erdir. Yayıl ma al anl arı yerel ol up enerjileri azdır. Büyük

yer kaymal arı nı n ve göktaĢları nı n et kileri yle ol uĢan depre ml er bu grupt andır.

10

Tsuna mi ; deni zde ol uĢan depre ml erden sonra, kıyı da deni z dal gal arı nı n yüksel mesi

ile kı yıları basan büyük dal gal ardır. [6]

2. 1. 3. 2 Depre ml eri n Uzaklı kl arı na Göre

Depre mi n et ki al anı 100 k m‟ den küçük i se “Yerel Depre m”, 100 km- 1000 k m

arası nda i se “ Yakı n Depre m”, 1000 k m- 5000 km arası nda i se “Böl gesel depre m”,

5000 km‟ den daha büyük uzaklı kt a ise “Uzak Depre m” ol arak adlandırılır. [2, 7]

2. 1. 3. 3 Depre ml eri n Büyükl ükl eri ne Göre

Depre ml er büyükl ükl eri ne göre, M ( magnit üd) > 8. 0 i se “Çok Büyük Depre ml er”;

7. 0 < M < 8. 0 i se “Büyük Depre ml er”, 5. 0 < M < 7. 0 i se “ Ort a Büyükl ükt e

Depre ml er”, 3. 0 < M < 5. 0 i se “ Küçük Depreml er”, 1. 0 < M < 3. 0 i se “ Mi kr o

Depre ml er”, M < 1. 0 ise “Ultra Mi kro Depre ml er” ol arak isi ml endirilirler. [8]

2. 1. 4 Depre m Para metrel eri

2. 1. 4. 1 Ol uĢ Za manı

Ol uĢ za manı fay üzeri ndeki il k kırıl manı n ol duğu andır. Depre ml e il gili çalıĢ mal arda

ol uĢ za manı GMT ( Greenwi ch Saati)‟ye göre belirlenir. [2]

2. 1. 4. 2 Merkez Odak Nokt ası ( Hi posantr)

Mer kez odak nokt ası, yeri n i çi nde depre mi n enerjisini n çı ktı ğı nokt a, depre mi n

kaynağı dır. Depre mi n odak nokt ası na uzaklı ğı nı bul mak i çi n, sis mogra mdaki P ve S

dal gal arı nı n varıĢ za manları arası ndaki fark kullanılır. [6, 7]

2. 1. 4. 3 Üst Merkez ( Epi santr)

Epi santr yer i çi ndeki mer kezi n yeryüzündeki i zdüĢümü ol arak belirlenmekt edir.

Odak nokt ası na en yakın, depre mi n en kuvvetli hi ssedil di ği, hasarı n en çok ol duğu

nokt adır. DüĢey titreĢiml er öne mli derecede hi ssedilir ve hı zlı bir Ģekil de

sönü ml enir. [7]

2. 1. 4. 4 Merkez Odak Deri nli ği

Üst mer kez il e, mer kez odak nokt ası arası ndaki uzaklı ktır. Bu deri nlik azalırsa

depre mi n yı kı cılı ğı artar. Depre mde enerji ni n çıktı ğı nokt anı n yeryüzüne en kı sa

uzaklı ğı depre mi n odak deri nli ği dir. [7]

11

Depre ml er odak deri nlikl eri ne göre sı nıflandırılabilir. Bu sı nıflandır ma t ekt oni k

depre ml er i çi n geçerli dir. Yeri n 0- 60 k m deri nli ğinde ol an depre ml er “sı ğ depre m”

ol arak nitelenir ve genelde kıtasal al anl arda ( örn. Tür ki ye) meydana gelir. Yeri n 70-

300 k m deri nli kleri nde ol an depre ml er “orta derinli kte” ol an depre ml erdir ve bir

levhanı n di ğer bir l evha altı na dal dı ğı böl gel erde (örn. Japonya, ġili) gör ülür. “ Deri n

depre ml er” i se yeri n 300 k m‟ den fazl a deri nliği nde ol an depre ml erdir. Deri n

depre ml er çok geniĢ alanl arda hi ssedilir, buna karĢı n yaptı kl arı hasar azdır. Sı ğ

depre ml er dar alanda hissedilirken bu alan içi nde çok büyük hasar yapabilirler. [2]

2. 1. 4. 5 EĢĢi ddet (Ġzoseit) Eğrileri

Aynı Ģi ddetle sarsılan nokt aları birbiri ne bağl ayan nokt alara denir. Bunun

tama ml anması yl a eĢĢi ddet haritası ort aya çı kar. Eğrileri n ol uĢt urduğu i ki eğri

arası nda kal an al an Ģi ddet bakı mı ndan sı nırlandırıl mı Ģ ol ur. Bu nedenl e depre mi n

Ģi ddeti eĢĢi ddet eğrileri üzeri ne değil, alan içerisi ne yazılır. [8]

2. 1. 4. 6 Depre mi n Büyükl üğü ( Magnit üd)

Depre m sırası nda açı ğa çıkan enerji ni n bir öl çüsü ol arak t anı ml anmakt adır. Enerji ni n

doğr udan doğr uya öl çülme ol anağı ol madı ğı ndan, Pr of. C. Ri cht er t arafından 1930

yılları nda bul unan bir yönt e ml e depre ml eri n aletsel bir öl çüsü ol an "Ma gnit üd"

tanı ml anmı Ģtır.

Pr of. C. Ri cht er, episantrdan 100 k m uzaklı kta ve sert ze mi ne yerleĢtiril mi Ģ özel bir

sis mografla ( 2800 büyütmeli, özel peri yodu 0. 8 sani ye ve %80 sönü mü ol an bir

Wood- Anderson t orsi yon Si s mografı ile) kaydedil mi Ģ ze mi n hareketi nin mi kr on

ci nsi nden ( 1 mi kron 1/ 1000 mm) öl çül en maksimu m genli ği ni n, 10 t abanı na göre

logarit ması nı bir depre mi n " magnit üdü" ol arak tanı ml a mı Ģtır.

Ma gnit üd, al etsel ve gözl e msel magnit üd değerleri ol mak üzere i ki gr uba

ayrılabil mekt edir. Al etsel magnit üd, st andart bir sis mografla kaydedilen depre m

hareketi ni n, maksi mu m genli k ve peri yod değeri ve al et kali brasyon f onksiyonl arı nı n

kullanıl ması ile yapılan hesapl a mal ar sonucunda elde edil mekt edir. Al etsel magnit üd

değeri, haci m dal gal arı veya yüzey dal gal arı ndan hesapl anmakt adır. Genel ol arak,

haci m dal gal arı ndan hesapl anan magnit üdl er ( m) il e yüzey dal gal arı ndan hesapl anan

magnit üdl er de ( M) ile göst eril mekt edir.

12

Gözl e msel magnit üd, gözl e msel i ncel e me sonucu el de edilen episantr Ģiddeti nden

hesapl anmakt adır. Magnit üd-Ģi ddet bağı ntısı nın, i ncel enilen böl geden böl geye

değiĢti ği de göz önünde tut ul malı dır. Gözl e mevl eri t arafı ndan bil dirilen bu depre mi n

magnit üdü, depre mi n enerjisi hakkı nda fi kir vermez, depre m sı ğ veya deri n odaklı

ol abilir. Magnit üdü aynı ol an i ki depre mden sı ğ ol anı, daha çok hasar yapar ken,

deri n ol anı daha az hasar yapacağı ndan arada bir fark ol acaktır.

Depre ml eri n Ģi ddet ve magnit üdl eri arası nda birtakı m a mpiri k bağı ntılar

çı karıl mı Ģtır. Bu bağı ntılardan Ģi ddet ve magnit üd değerleri arası ndaki dönüĢüml eri

Tabl o 2. 1‟deki gi bi verilebilir. [6, 9]

Tabl o 2. 1 ġi ddet – Magnit üd Değerleri DönüĢüml eri [9]

ġi ddet I V V VI VII VIII I X X XI XII

Ri chter Magnit üdü 4 4. 5 5. 1 5. 6 6. 2 6. 6 7. 3 7. 8 8. 4

2. 1. 4. 7 Depre mi n ġi ddeti

Her hangi bir deri nli kte ol an depre mi n, yeryüzünde hissedil di ği bir nokt adaki

et kisi ni n öl çüsü ol arak t anı ml anmakt adır. Di ğer bir deyiĢle depre mi n Ģi ddeti, onun

yapılar, doğa ve i nsanlar üzeri ndeki et kileri ni n bir öl çüsüdür. ġi ddet, depre mi n

kaynağı ndaki büyükl üğü hakkı nda doğr u bilgi ver me mekl e beraber, depre m

dol ayısı yl a ol uĢan hasarı yansıtır.

Bi r depre m ol uĢt uğunda, bu depre mi n herhangi bir nokt adaki Ģi ddeti ni belirle mek

içi n, o böl gede meydana gel en et kiler gözl enir. Bu i zl eni ml er ġi ddet Cet veli' nde

hangi Ģi ddet derecesi t anı mı na uygunsa, depre min Ģi ddeti, o Ģi ddet derecesi ol arak

değerlendirilir. Bugün kullanılan Ģi ddet cet velleri, değiĢtiril mi Ģ " Mercalli Cet veli

( MM) " ve " Medvedev- Sponheur- Kar ni k ( MSK)" Ģi ddet cet veli dir. [9]

ġi ddet – ze mi n i vmesi – hı z – yapı ti pleri ndeki hasar arası ndaki iliĢkileri n

göst eril di ği Tabl o 2. 2‟de kullanılan teri ml er aĢağıda açı kl anmı Ģtır.

Yapı ti pleri ne göre sı nıflandır ma; A ti pi yapılar; kes me t aĢ, mol oz ve ker pi çt en

yapılan ça mur harçlı köy ti pi evl er, B ti pi yapılar; t uğl a, bri ket, çi ment o harçlı kes me

taĢ bi nal ar, yarı ahĢap binal ar, prefabri ke bi nal ar, C t i pi yapılar; bet onar me bi nal ar,

iyi inĢa edil mi Ģ yarı ahĢap bi nal ar. [10]

13

Hasar yüzdel eri ne göre sı nıflandır ma; Az hasar; t akri ben %5, Çok hasar; t akri ben

%50, Pek çok hasar ; takriben %75 ol arak tanı ml anır.

Bi nal ardaki Hasarları n Sınıflandırıl ması;

1. Derece ( Hafif Hasar) : Ġnce sı va çatlakl arı ol uĢur ve küçük sı va parçal arı dökül ür.

2. Derece ( Ort a Hasar) : Duvarl arda küçük çatlakl ar meydana gelir, büyük sı va

parçal arı dökül ür. Kire mi tler kayar, bacal ar çatlar, baca parçal arı düĢer.

3. Derece ( Ağır Hasar) : Duvarlarda geniĢ çatlakl ar meydan gelir. Bacal ar devrilir.

4. Derece ( Yı kı cı) : Duvarlar yarılır, bi nal arı n bazı kı sı ml arı yı kılabilir, bi nal ar

birleĢi m yerleri nden ayrılır. Bi nal arı n (ara) dol gu duvarları yı kılır.

5. Derece ( Ağır Yı kı ntı) :Bi nal arı n ta ma mı yı kılır.

Tabl o 2. 2 ġi ddet – Ze mi n iv mesi – Hı z – Yapı tipleri ndeki hasar arası ndaki iliĢkiler [6]

Depre m Ģi ddet cetveli

I. Derece : Sarsı ntıların Ģi ddeti i nsanl arı n sezme li miti ni n altı ndadır. TitreĢi ml er

yal nı z sis mograflar tarafından kaydedilir.

II. Derece :Sarsı ntılar, bi nal arı n en üst katları nda hissedilir.

III. Derece : Depre m hafif hissedilir.

I V. Derece : Depre m çoğunl uk tarafı ndan hissedilir.

ġi ddet

Ze mi n Ġvmesi

(gal) (0. 1-0. 5 sn.

peri yod aralı ğı

içi n)

Yer titreĢi mi ni n

(0. 5~2 sn. peri yod

hı zı c m/ sn. aralı ğı

içi n)

YAPI TĠ PLERĠ

Ax Bx Cx

V 12 – 25 1. 0 – 2. 0 %5 Hafif Hasar

VI

25 – 50

2. 1 – 4. 0

%5 Ort a Hasar

%50 Hafif Hasar

% 5 Hafif Hasar

VII 50 – 100

4. 1 – 8. 0

% 5 Yı kı ntı

%50 Ağır Hasar

%5 Ort a Hasar

%5 Hafif Hasar

VIII

100 – 200

8. 1 – 16. 0

% 5 Fazla

Yı kı ntı

% 50 Yı kı ntı

%5 Yı kı ntı

% 50 Ağır Hasar

%5 Ağır Hasar

%50 Ort a Hasar

I X 200 – 400 16. 1 – 32. 0 % 50 Fazl a

Yı kı ntı

%5 Fazla Yı kı ntı

% 50 Yı kı ntı

%5 Yı kı ntı

% 50 Ağır Hasar

X

400 – 800 32. 1 – 64. 0 % 75 Fazl a

Yı kı ntı

% 50 Fazl a

Yı kı ntı

%5 Fazla Yı kı ntı

% 50Yı kı ntı

14

V. Derece : Yapılardaki titreĢi m her kes t arafı ndan hi ssedilir. A ti pi bi nalarda hafif

hasarlar ol abilir.

VI. Derece : A ti pi birçok ( %50) B ti pi pek az ( %5) bi nal ar hafif hasar (1. derece)

gör ür. A ti pi pek az bi nalarda ise orta hasarlar (2. derece) ol ur.

VII. Derece : C ti pi birçok ( %50) bi nal arda ( 1. derece) hafif hasar, B ti pi birçok ( %50)

bi nal arda i se ( 2. derece) orta hasarlar ol ur. A ti pi pek çok ( %75) bi nal arda ( 3. derece)

ağır hasar ve pek azı nda ( %5) (4. derece) yı kı ntı meydana gelir.

VIII. Derece : C ti pi binal arı n pek çoğu ( %75) ort a hasar ( 2. derece) az bir kı s mı

( %5) ağır hasar ( 3. derece) gör ür. B ti pi pek çok bi na ( %75) ağır hasar ( 3.derece) ve

bazıları nda ( %5) ( 4. derece) yı kı ntı ol ur. A tipi pek çok bi na yı kı ntıya uğrar

(4. derece) ve az mi ktarda ise ( %5) (5. derece ) yı kıntı görül ür.

I X. Derece : C ti pi pek çok bi nal arda ( %50) ağır hasar, pek azı nda da ( %5) yı kı ntı

ol ur. B ti pi birçok ( %50) bi nal arda yı kı ntı pek azı nda ( %5) ağır yı kı ntı görülür. A t i pi

birçok ( %50) bi nada ağır yı kı ntı meydana gelir.

X. Derece : C ti pi bi nal arı n t akri ben ( %50) si ( 4. derece) yı kı ntı ya, (%50) si i se

(5. derece) ağır yı kı ntı ya uğrar. B ti pi bi nal arı n t akri ben ( %50) si nde ( 5. derece) ağır

yı kı ntı ve A ti pi bi nal arda he men hepsi ağır yı kı ntı görür.

XI. Derece : Ġ yi i nĢa edi l mi Ģ bi nal arda, köpr ülerde su bentleri, barajlar ve tren yol u

rayl arı nda öne mli hasarlar ol ur. Yollar kullanıl maz hal e gelir.

XII. Derece : Toprağı n üst ündeki ve altı ndaki büt ün yapılar t a ma men harap ol ur.

Yer yüzü ta ma men değiĢir. [6, 10]

2. 1. 4. 8 Depre ml eri n Kaydedil mesi (Sis mogra m)

Depre ml eri n kaydedil mesi nde kullanılan al etlere “sis mo metre” veya “sis mograf”

denir. Si s mograflar, yeryüzü il e en az t e mas yüzeyi ol an bir sarkaça ekl enen

yazı cı dan i barettir. Si smografları n, yeri n titreĢi ml eri ne ait kayıtları nı n t a ma mı na

“sis mogra m” denir (ġekil 2. 11). [7]

Bi r depre mi n ol duğu yeri bul mak i çi n, sis mi k kayıtçılardan kur ul u bir ağ kullanılır.

Bunun i çi n en az üç kayı t istasyonundan el de edilmi Ģ sis mogra ml ardan yararl anmak

gerekli dir. P dal gası nı n ve S dal gası nı n i stasyona ne kadar za man farkı ile ul aĢtı ğı

belirlenir. El de edilen bu za man farkı nı 8 k m/ s ile çarparak, depre mi n sis mogra mı

15

okunan i stasyona ne kadar uzaklı kta ol duğu tespit edilir. Bu i Ģle mi depre mi

çevrel eyen üç i stasyonda yaparak her bir i stasyondan alı nan uzaklı klar hesapl anır.

Harita üzeri nde i stasyon yeri mer kez alı narak, elde edilen uzaklı klar yarıçap ol acak

Ģekil de çi zilen daireleri n kesiĢ me yeri bul unur. Bu kesiĢ me yeri yakl aĢık depre m

episantrı dır. [6]

ġekil 2. 11 Sis mograf (depre m kaydedi ci) ve Sis mogram ( depre m kayıtları) [9]

2. 1. 4. 9 Depre ml eri n Sı nıflandı rıl ması

Öncü Depre ml er : ġi ddetli bir depre m ol madan önce hafif depre m, arkadan gel en

Ģi ddetli depre mi n habercisi ol ur. Büyük depre ml erde önce magnit üdü 3 ol an küçük

depre ml eri n çoğal dı ğı öncü depre ml er görül ür.

Artçı depre ml er : Büyük bir t ekt oni k depre mden sonra ard ar da meydana gel en,

Ģi ddeti, sayısı azal an, aralı kları artan yer hareketleri dir. ġi ddetli depre min ort aya

çı kardı ğı dengesi zlik sonucu, yerkabuğunun yeni denge konu muna ul aĢ mak i çi n

yaptı ğı hareketler sonucu ol uĢur. Asıl sarsı ntı dan sonra 2- 3 ay boyunca deva m

edebilirler.

Depre m fı rtı nası : Bir böl gede hasar yapmayan, i nsanl ar t arafı ndan hissedilen, her

gün çok sayı da ol mak üzere birkaç ay deva m eden depre ml erdir. [7]

2. 1. 5 Türki ye’ de Deprem

2. 1. 5. 1 Türki ye’ ni n Depre mselli ği

Tür ki ye, dünyadaki en etki n depre m kuĢakl arı ndan birisi ol an Al p- Hi mal aya Depre m

KuĢağı üzeri nde bul unmakt adır. Tür ki ye Depre m Böl gel eri Harit ası‟na göre ( ġekil

2. 12), yur dumuzun %92 si depre m böl gel eri içi nde ol up, nüf usumuzun % 95‟i

depre m t ehli kesi altında yaĢa makt adır. [7]

16

Tür ki ye‟ni n i çi nde bul unduğu depre m riski göz önüne alı ndı ğı nda oluĢabilecek

depre m zararları nı azaltmak, depre m böl gel eri ni doğr u ol arak sapt a mak, harital a mak

ve o böl gel er içi nde yasalara ve yönet meli kl ere uygun yapı yapmak ile mümkündür.

ġekil 2. 12 Türki ye Depre m Böl gel eri Haritası [11]

2. 1. 5. 2 Türki ye’ ni n Depre m Böl geleri

Tür ki ye, araĢtır manı n amacı na yöneli k ol arak tekt oni k biri ml erle bağdaĢtırılarak

depre m böl gel eri ne ayrılmı Ģtır;

Kuzey Anadol u Deprem Al anı ( KAF) : Anadol u ve Avr upa l evhal arı arası ndaki

sı nır ol uĢt uran KAF, Çanakkal e, Geli bol u, Edremi t, Bursa, Ġz mit, Adapazarı, Bol u,

Gerede, KurĢunl u, Çer keĢ, Merzifon, Amasya, Tokat, Erzi ncan, Erzurum, Vart o, Van

böl gel eri nce uzanır.

Batı Anadol u Depre m Al anı : Tür ki ye‟ni n batı böl ümünü kapsayan bu al an,

Edre mit Körfezi‟nden, güneyde Rodos Adası‟na kadar uzanır.

Doğu Anadol u Depre m Al anı ( DAF) : Ant akya ( Ami k Göl ü), MaraĢ, Mal at ya ve

El azı ğ- Hazer göl ünden Bi ngöl- Göynüksuyu vadisini t aki ben Karlı ova böl gesi nde

Kuzey Anadol u depre m al anı na ul aĢan “ Doğu Anadol u depre m al anı ”nı n 8. -10.

yüzyıl da depre mselli ği nin çok et ki n ol duğu t ari hi kayıtlardan bili nmekt edir. Yer yer

güney anadol u bi ndir me al anı il e t e mas ederek deva m eder. Sol yönl ü doğrult u atı mlı

bir fay görünü mündedir.

17

Bi tlis Bi ndi r me KuĢağı ( BBK) : Tari hsel döne mde ol dukça et ki n bir döne m

geçirerek çok sayı da yıkı cı depre ml er üret miĢtir. Bu yüzyıl da saki n bir döne m

geçir mekt edir.

Ege Graben Si ste mi ( EGS) : Anadol u l evhası batı ya doğr u kay maya zorl anır. Bu

hareketi n batı da zorlanması Anadol u l evhası nın bu kesi mi nde kuzey-güney yönl ü

geniĢle mesi ne, dol ayısı yla doğu- batı doğr ult ul u graben siste ml eri ni n geliĢ mesi ne

neden ol ur. Batı Anadol u‟daki depre mselli k bu reji m nedeni yl edir. [5, 6, 7]

2. 1. 5. 3 Türki ye’ de YaĢanan Depre ml er

Tür ki ye‟de 1902 yılı ndan iti baren yaĢanan 5. 0 Ģi ddeti nden büyük depre ml eri n

kr onol ojisi Tabl o 2. 3‟de veril mi Ģtir. Tür ki ye‟de yaĢanan depre ml er sonucu ol uĢan

hasarlar, geliĢen t eknol ojini n gerekl eri ni yeri ne getir meni n, bili msel araĢtır mal arı n

sonuçl arı na öne m veril mesi ni n ve yapı güvenli ği açı sı ndan yasa ve yönet meli kl ere

uyul ması nı n ne denli yaĢa msal bir öne m t aĢı dı ğı nı göster mekt edir.

Tabl o 2. 3 Türki ye‟de meydana gel en öne mli depre ml er [12, 13]

YER TARĠ H BÜYÜKLÜK ÖLÜ YER TARĠ H BÜYÜKLÜK ÖLÜ

Çankırı 09. 03. 1902 5. 6 4 Akyazı 30. 07. 1967 6. 0 2

Mal azgirt 24. 04. 1903 6. 7 2626 Bi ngöl- El azı ğ 24. 09. 1968 5. 1 2

Mür eft e 09. 08. 1912 7. 3 216 Bartı n 03. 09. 1968 6. 5 29

Bol vadi n 04. 10. 1914 5. 1 400 Fet hi ye 14. 01. 1969 6. 2 -

Çaykara 13. 05. 1924 5. 3 50 Gönen 03. 03. 1969 5. 7 1

Pasi nler 13. 09. 1924 6. 9 310 De mi rci 23. 03. 1969 6. 1 -

Af yon- Di nar 07. 08. 1925 5. 9 3 Al aĢehir 28. 03. 1969 6. 6 41

Fi ni ke 13. 08. 1926 6. 9 27 Karaburun 06. 04. 1969 5. 6 -

Kars 22. 10. 1926 5. 7 355 Gedi z 28. 03. 1970 7. 2 1086

Ġz mir- Torbalı 31. 03. 1928 7. 0 50 Çavdarhisar 19. 04. 1970 5. 9 -

Si vas- SuĢehri 18. 05. 1929 6. 1 64 De mi rci 23. 04. 1970 5. 7 -

Hakkari sı nırı 06. 05. 1930 7. 2 2514 Bur dur 12. 05. 1971 6. 2 57

Deni zli- Çi vril 19. 07. 1933 5. 7 20 Bi ngöl 22. 05. 1971 6. 7 878

Bi ngöl 15. 12. 1934 4. 9 12 Ezene 26. 04. 1972 5. 0 -

Er dek 04. 01. 1935 6. 7 5 Van 16. 07. 1972 5. 2 1

Ġgor 01. 05. 1935 6. 2 200 Ġz mir 01. 02. 1974 5. 2 2

Kı rĢehir 19. 08. 1938 6. 6 149 Kars- Susuz 25. 03. 1975 5. 1 2

Ġz mir- Di kili 22. 09. 1939 7. 1 60 Li ce 06. 09. 1975 6. 9 2385

Tercan 21. 11. 1939 5. 9 43 Ar dahan 30. 04. 1976 5. 0 4

Erzi ncan 26. 12. 1939 7. 9 32. 962 Çal dıran 24. 11. 1976 7. 2 3840

Ni ğde 10. 01. 1940 5. 0 58 Pal u 26. 03. 1977 5. 2 8

Kayseri- Develi 20. 02. 1940 6. 7 37 Ġz mir 16. 12. 1977 5. 3 -

Yozgat 13. 04. 1940 5. 6 20 Foça 14. 06. 1979 5. 9 -

Muğl a 23. 05. 1941 6. 0 2 MuĢ- Bul anı k 27. 03. 1982 5. 2 -

Van- ErciĢ 10. 09. 1941 5. 9 194 Erzurum 30. 10. 1983 6. 8 1155

Erzi ncan 12. 11. 1941 5. 9 15 Erzurum 18. 09. 1984 5. 9 3

Muğl a 13. 12. 1941 5. 7 - Mal at ya- Sürgü 06. 06. 1986 5. 6 1

18

Tabl o 2. 3 ( Deva m) Türki ye‟de meydana gelen öne mli depre ml er [20, 21]

Bi gadi ç- Sı ndırgı 15. 11. 1942 6. 1 7 Kars- Akyaka 07. 12. 1988 6. 9 4

Os mancı k 21. 11. 1942 5. 5 7 Erzi ncan 13. 03. 1992 6. 8 653

Çor u m 11. 12. 1942 5. 9 25 Di nar 01. 10. 1995 6. 0 96

Ni ksar- Erbaa 20. 12. 1942 7. 0 3000 Çor u m- Amasya 14. 08. 1996 5. 4 -

Adapazarı 20. 06. 1943 6. 6 336 Adana- Ceyhan 27. 06. 1998 6. 3 145

Tosya- Ladi k 26. 11. 1943 7. 2 2824 Di vri ği- Ke mali ye 06. 04. 1999 5. 3

Bol u- Gerede 01. 02. 1944 7. 2 3959 Kocaeli 17. 08. 1999 7. 4 17127

Düzce 10. 02. 1944 5. 4 - Ge mli k- Bursa 19. 08. 1999 5. 1

Mudur nu 05. 04. 1944 5. 6 30 Göl cük-Iz mit 31. 08. 1999 5. 2

Gedi k- UĢak 25. 06. 1944 6. 2 21 Kocaeli 13. 09. 1999 5. 8 -

Ayvalı k- Edre mit 06. 10. 1944 7. 0 27 Mar mara Deni zi 20. 09. 1999 5. 0 -

Adana- Ceyhan 20. 03. 1945 6. 0 10 Mar maris- Muğl a 05. 10. 1999 5. 2 -

Van 20. 11. 1945 5. 8 - Sapanca- Sakarya 11. 11. 1999 5. 7

Kadı nhan-Il gı n 21. 02. 1946 5. 6 2 Bol u- Düzce 12. 11. 1999 7. 2 845

Vart o- Hı nıs 31. 05. 1946 5. 7 839 Yı ğılca- Bol u 12. 11. 1999 5. 0

Ġz mir- Karaburun 23. 07. 1949 7. 0 1 Yı ğılca- Bol u 12. 11. 1999 5. 0

Karlı ova 17. 08. 1949 7. 0 450 Bol u 17. 11. 1999 5. 0

Ġskenderun 08. 04. 1951 5. 7 6 Düzce- Bol u 19. 11. 1999 5. 0

KurĢunl u 13. 08. 1951 6. 9 52 Bol u- Yi ğilca 14. 02. 2000 5. 1 -

Hasankal e 03. 01. 1952 5. 8 133 Deni zli- Honaz 21. 04. 2000 5. 0 -

Yeni ce- Gönen 18. 03. 1953 7. 4 265 Çankiri- ÇerkeĢ 06. 06. 2000 5. 9 2

KurĢunl u 07. 09. 1953 6. 4 2 Ort a- Çankiri 09. 06. 2000 5. 0

Aydı n- Söke 16. 07. 1955 7. 0 23 Akdeni z 13. 06. 2000 5. 1

Eski Ģehir 20. 02. 1956 6. 4 2 Sakarya- Hendek 23. 08. 2000 5. 4 -

Fet hi ye 25. 04. 1957 7. 1 67 GevaĢ- Van 15. 11. 2000 5. 4

Bol u- Abant 26. 05. 1957 7. 1 52 Bol vadi n- Af yon 15. 12. 2000 5. 6

BaĢköy 07. 07. 1957 5. 1 - Ege Deni zi 10. 06. 2001 5. 5

Köyceği z 25. 04. 1959 5. 7 - Os mani ye 25. 06. 2001 5. 1

Hı nı z 25. 10. 1959 5. 0 18 Yı gılca- Bol u 26. 08. 2001 5. 1

Mar maris 23. 05. 1961 6. 5 - Akdeni z 25. 09. 2001 5. 0

Iğdır 04. 09. 1962 5. 3 1 Akdeni z 30. 10. 2001 5. 3

Deni zli 11. 03. 1963 5. 5 - Tecirli- Os mani ye 31. 10. 2001 5. 0

Çı narcı k- Yal ova 18. 09. 1963 6. 3 1 Sult andağı- Af yon 03. 02. 2002 6. 1

Deni zli 22. 11. 1963 5. 1 - Pül ümür- Tunceli 27. 01. 2003 6. 4

Mal at ya 14. 06. 1964 6. 0 8 Url a-Ġz mir 10. 04. 2003 5. 6

Ma nyas 06. 10. 1964 7. 0 23 Mer kez- Bi ngöl 01. 05. 2003 6. 1

Deni zli- Honaz 13. 06. 1965 5. 7 14 Bandır ma- Balı kesir 09. 06. 2003 5. 0

Karlı ova 31. 08. 1965 5. 6 - Saros Açı kl arı 06. 07. 2003 5. 2

Vart o 07. 03. 1966 5. 6 14 Doğanyol- Mal at ya 13. 07. 2003 5. 7

Vart o 19. 08. 1966 6. 9 2394 Bul dan- Deni zli 23. 07. 2003 5. 3

Adana- Bahçe 07. 04. 1967 5. 3 - Bul dan- Deni zli 26. 07. 2003 5. 1

Adapazarı 22. 07. 1967 7. 2 89 Bul dan- Deni zli 26. 07. 2003 5. 5

Pür ü mür 26. 07. 1967 6. 2 97 Bul dan- Deni zli 26. 07. 2003 5. 0

19

2. 2 Ze mi nl er ve Ze mi nleri n Depre m Kuvvetl eri Altı ndaki Davranı Ģl arı

Depre ml erde ol uĢan hasarları n her nokt ada farklılıklar göst er mesi, ze mi n

tabakaları nı n davranıĢ biçi ml eri ni n ve özelli klerini n de daha ayrı ntılı i ncel enmesi ni

gerektir mekt edir. Yapıları n ze mi n üzeri nde mesnetlenmi Ģ ol mal arı ve depre m

dal gal arı nı n ze mi nden yapı ya doğr u ilerleyerek yapılarda hasara yol aç ması, depre m-

ze mi n-yapı iliĢkisi ni n incel enmesi ni n öne mi ni ortaya çı kar makt adır.

2. 2. 1 Depre mde Ze mi n ġartl arı nı n Rol ü

Yapı sal hasarlar ze mi n özelli kleri nden ol dukça etkilenirler. Bu et kiler t e mel ze mi ni n

depre m titreĢi ml eri sırası nda, ze mi n t abakalarını n aĢırı ot ur ması, göçmesi veya

sı vılaĢ ması sonunda görül ür. Taban kayada ol uĢan titreĢi ml eri n yapı ya il etil mesi

sırası nda, titreĢi m, genlik ve frekans özelli kleri değiĢir. Böyl ece yapı yı et kileyen

kuvvetler değiĢir. Ze mi n t abakal arı nı n çeĢitleri, kalı nlı kları, yer altı su sevi yesi gi bi

özelli kleri kısa mesafelerde çok değiĢ mekt edir. Yapıl arda ol uĢan hasarları n ze mi n

tabaka kalı nlı kları ile iliĢki si mevcutt ur.

Yu muĢak ze mi nl erde, sert ze mi nl ere göre daha fazl a hasar gör ül mekt edir. Yu muĢak

ze mi nl erde, ze mi n defor masyonl arı ndan dol ayı depre m enerjisi ni n bir böl ümü

yut ul ur. Yapı ya gel en depre m enerjisi bir mi kt ar azalır. Geç mi Ģt e ol muĢ depre ml eri n

ivme katsayıları, hasar belirle mel eri birbiri ne çok yakı n nokt alarda bil e i vme, haki m

peri yot gi bi depre m özelli kleri ni n ze mi n t abakal arı ve ze mi n özelli kleri ne göre

değiĢti ği ni göst er mekt edir [7]. Bundan dol ayı ze mi n t abakal arı nı n nasıl davranıĢ

göst ereceği, t aban kayası i çi nden gel en depre m titreĢi ml eri ni n nasıl değiĢecekl eri et üt

edil meli dir. Si s mi k dalga yer i çerisi nde farklı özelli kli kayal ara kadar il erler,

dal ganı n bir kı s mı i ki değiĢi k kayaç sı nırı nda yüzeye yansır. Tabakal ar arası nda

yoğunl uk farkı ile yansımal ar artar. [14]

2. 2. 1. 1 Depre m Spektrumu

Depre m kayıtları birçok farklı peri yod/frekans ve sönü m veya genlikl ere sahi p

har moni k titreĢi ml eri i çerir. Har moni k titreĢi ml er basit ol arak dal gasal hareketlerdir.

Bu dal gasal hareketi n i ki t epe nokt ası arası ndaki za man aralı ğı, o titreĢi m dal gası nı n

peri yodudur; bir baĢka deyiĢle hareketi n kendi ni bir kere t ekrarı i çin gereken

za mandır. ġekil 2. 13‟de TD il e göst erilen değer bu titreĢi m hareketi nin peri yodu

20

ol ur. Frekans i se biri m za manda yapılan peri yodi k hareket sayısı dır ve biri mi de

Hert z ( Hz) ol arak t anıml an mı Ģtır. Sönü m i se basit ol arak titreĢi m hareketi ni n

baĢl adı ğı andan itibaren za man içi nde büyükl üğününün azal ması veya sönmesi dir.

ġekil 2. 13 Depre m spektrum grafi ği [15]

Bi nal ar kendi yapısal karakteristi kleri ne göre belli sönü m oranl arı na sahi ptirler.

Gerçek bir depre m kaydında farklı peri yodl arda birçok har moni k titreĢi m mevcutt ur.

Her har moni k titreĢi m yapı üzeri nde farklı di nami k davranıĢları n ol uĢ ması na sebep

ol ur. Depre m Spektrum Gr afi ği; depre m hareketi ni n meydana getirdi ği büt ün

har moni k titreĢi ml er nedeni yl e ol uĢacak maksimu m t epkileri i çerir ve depre m

et kisi ne mar uz kal an yapı nı n davranıĢı nı n (i vme, hı z veya yerdeğiĢtir me)

maksi mu munu göst eren eğri dir. [15]

Far klı peri yotlarda farklı har moni k titreĢi ml er ve bunl arı n da yapılar üzerinde farklı

et kileri ol ur, her farklı peri yodda ol uĢan titreĢi ml erden el de edil en maksi mu m

yerdeğiĢtir me, hı z veya i vme değerleri yeni bir grafi k üzeri nde i Ģaretlenerek

spektrum eğrisi ol uĢt urulur. [6]

2. 2. 2 Ze mi n Türl eri ve Özelli kl eri

Ze mi nl er kohezyonl u ve kohezyonsuz ol mak üzere i ki türde i ncel enir;

Kohezyonl u ze mi nl er (kil t ürü ze mi nl er) : Killi ze mi nl erde mukavemet, Ģekil

değiĢtir me özelli kleri depre m dal gal arı nı n yayı lıĢına, ana kaya üzeri ndeki ze mi n

tabakaları nı n ci nsi ne, kalınlığı na, t abakal arı n t abakal aĢ ma dur umuna göre değiĢir.

Ki lli ze mi nl erde depre mden yu muĢa ma ve dayanı m kaybı meydana gelir. Tekrarlı

yükl er altı nda ze mi nl erin mukave met özelli kleri, kırıl maya neden ol an frekans,

kay ma, geril me-Ģekil değiĢtir me özelli kleri ni n belirlenmesi gerekir. [7]

Kohezyonsuz ze mi nl er (kuml u ze mi nl er) : Büyük boĢl uk suyu bası ncı ze mi nl erde

göç meye neden ol ur. Suya doygun gevĢek ve ort a sı kılı kta kohezyonsuz, orta ve i nce

taneli ze mi nl erde, drenajsız ze mi nl erde sı vılaĢ ma ol abilir. [7]

21

Af et böl gel eri nde yapılacak yapılar hakkı nda yönet meli kte, yerel ze mi n koĢulları nı n

belirlenmesi nde kullanılan, ze mi n gr upl arı Tabl o 2. 4‟de, yerel ze mi n sı nıfları Tabl o

2. 5‟de veril mi Ģtir.

Tabl o 2. 4 - Ze mi n Gr upl arı [16]

Ze mi n

Gr ubu

Ze mi n Gr ubu

Tanı mı

St and.

Penetr.

( N/ 30)

Rel atif

Sı kılı k

( %)

Serbest

Bası nç

Di renci

(kPa)

Kay ma

Dal gası

Hı zı ( m/ s)

( A)

1. Masif vol kani k kayaçl ar ve ayrıĢ ma mı Ģ

sağl a m met a morfi k kayaçl ar, sert

çi ment ol u t ort ul kayaçl ar

2. Çok sı kı kum, çakıl

3. Sert kil ve siltli kil

─

> 50

> 32

─

85─ 100 ─

> 1000 ─

> 400

> 1000

> 700

> 700

( B)

1. Tüf ve agl omera gi bi gevĢek vol kani k

kayaçl ar, süreksizli k düzl eml eri bul unan

ayrıĢ mı Ģ çi ment ol u t ort ul kayaçl ar

2. Sı kı kum, çakıl

3. Çok katı kil ve siltli kil

─

30─ 50

16─ 32

─

65─ 85 ─

500─ 1000 ─

200─ 400

700─ 1000

400─ 700

300─ 700

( C)

1. Yu muĢak süreksizli k düzle ml eri

bul unan çok ayrıĢ mı Ģ met amorfi k

kayaçl ar ve çi ment ol u t ortul kayaçl ar

2. Ort a sı kı kum, çakıl

3. Katı kil ve siltli kil

─

10─ 30

8─ 16

─

35─ 65 ─

< 500 ─

100─ 200

400─ 700

200─ 400

200─ 300

( D)

1. Yeraltı su sevi yesi ni n yüksek ol duğu

yu muĢak, kalı n al üvyon tabakal arı

2. Gevsek kum

3. Yu muĢak kil, siltli kil

─

< 10

< 8

─

< 35 ─

─ ─

< 100

< 200

< 200

< 200

Tabl o 2. 5 - Yerel Ze mi n Sınıfları [16]

Depre m yükl eri ni n belirlenmesi i çi n esas alı nacak ol an Spektral Ġvme Kat sayısı,

A( T); %5 sönü m oranı içi n el asti k “Tasarı m Ġ vme Spektrumu”nun yerçeki mi i vmesi

g‟ ye böl ünmesi ne karĢılık gelir ve denkl e m ( 2.1) il e veril mi Ģtir. A( T) „ni n hangi

değiĢkenl ere bağlı olduğu denkl e mde belirtil mekt e ve ze mi nin et kisi

Yerel Ze mi n

Sı nıfı

Tabl o 3. 1‟e Göre Ze mi n Grubu ve

En Üst Ze mi n Tabakası Kalınlı ğı (h1)

Z1 ( A) grubu ze mi nl er

h1 15 m ol an ( B) grubu ze mi nl er

Z2 h1 > 15 m ol an ( B) grubu ze mi nl er

h1 15 m ol an ( C) grubu ze mi nl er

Z3 15 m < h1 50 m ol an ( C) grubu ze mi nl er

h1 10 m ol an ( D) grubu ze mi nl er

Z4 h1 > 50 m ol an ( C) grubu ze mi nl er

h1 > 10 m ol an ( D) grubu ze mi nl er

22

açı kl anmakt adır. Denkle mde yer al an A0; Tabl o 2. 6‟da, I; Tablo 2. 7‟de

veril mi Ģtir. [15, 16]

A( T) = A0 I S( T) (2. 1)

A( T) : Spektral i vme katsayısı, A0: Et ki n yer i vme katsayısı, I : Bi na önem katsayısı,

S( T): Spektrum katsayısını belirt mekt edir.

Tabl o 2. 6 Et ki n yer i vmesi katsayısı ( A0) [16]

Depre m Böl gesi Ao

1 0. 40

2 0. 30

3 0. 20

4 0. 10

Tabl o 2. 7 Bi na öne m katsayısı (I) [16]

Bi nanı n Kullanı m Amacı veya Türü Bi na Öne m

Kat sayısı (I)

1. Depre m sonrası kullanı mı gereken bi nalar ve tehli keli madde içeren bi nalar

a) Depre m sonrası nda he men kullanıl ması gerekli bi nalar ( Hast anel er,

di spanserler, sağlı k ocakl arı, itfai ye bi na ve tesisleri, PTT ve di ğer

haberleĢ me tesisleri, ulaĢı m istasyonl arı ve ter mi nalleri, enerji üreti m ve

dağıtı m tesisleri; vilayet, kay maka mlı k ve beledi ye yöneti m bi nal arı, ilk

yardı m ve afet planl a ma istasyonl arı)

b) Toksi k, patlayı cı, parlayıcı, vb özelli kleri olan maddel eri n bul unduğu veya

depol andı ğı bi nal ar

1. 5

2. Ġnsanl arı n uzun süreli ve yoğun ol arak bul unduğu ve değerli eĢyanı n

sakl andı ğı bi nal ar:

a) Okullar, di ğer eğiti m bi na ve tesisleri, yurt ve yat akhanel er, askeri

kıĢlalar, cezaevl eri, vb.

b) Müzel er

1. 4

3. Ġnsanl arı n kısa süreli ve yoğun ol arak bul unduğu binal ar:

Spor tesisleri, si ne ma, tiyatro ve konser sal onl arı, vb. 1. 2

4. Di ğer bi nalar:

Yukarı daki tanı ml ara gir meyen di ğer bi nal ar ( Konutlar, iĢyerleri, oteller, bi na

türü endüstri yapıları, vb.)

1. 0

Denkl e m ( 2. 1)‟de yer al an S( T) Spektrum Kat sayısı, yerel ze mi n koĢulları na ve bi na

doğal peri yodu T‟ye bağlı olarak denkl e m (2. 2 a-b-c) ile hesapl anır (ġekil 2. 14).

S( T) = 1 + 1. 5 T / TA (0 T TA) (2. 2a)

S( T) = 2. 5 ( TA < T TB) (2. 2b)

S( T) = 2. 5 ( TB / T )0. 8

( T > TB) (2. 2c)

23

Denkl e m ( 2. 2)‟deki Spektrum Karakt eristi k Periyotları, TA ve TB , Tablo 2. 5 il e

tanı ml anan Yerel Ze mi n Sı nıfları‟na bağlı olarak Tabl o 2. 8‟de veril mi Ģtir.

ġekil 2. 14 Spektrum katsayısı ve yapı doğal peri yodu [16]

Tabl o 2. 8 Spektrum Karakteristi k Peri yotları [16]

Tabl o 3. 1‟ ye göre Yerel Zemi n Sı nıfı TA (sani ye) TB (sani ye)

Z1 0. 10 0. 30

Z2 0. 15 0. 40

Z3 0. 15 0. 60

Z4 0. 20 0. 90

Denkl e m ( 2. 2)‟deki Bi nanı n Biri nci Doğal TitreĢi m Peri yodu T, biri nci ve i ki nci

derece depre m böl gel erinde HN ( yapı yüksekli ği) 25 m koĢul unu sağl ayan bi nal ar

içi n, üçüncü ve dör düncü derece depre m böl geleri nde i se EĢdeğer Depre m Yükü

Yönt e mi‟ni n uygul andı ğı t üm bi nal ar i çi n denklem ( 2. 3)‟deki yakl aĢı k yönt e ml e

hesapl anacaktır.

T1 T1 A = Ct HN 3/ 4

(2. 3)

Denkl e m 2. 3‟deki Ct değeri, t aĢı yıcı siste mi sadece bet onar me çerçevelerden veya

dıĢ mer kez çaprazlı çeli k per del erden ol uĢan bi nal arda 0. 07, t aĢı yıcı siste mi sadece

çeli k çerçevelerden ol uĢan bi nal arda 0. 08, di ğer t üm bi nal arda i se 0. 05 ol arak

alı nacaktır. [16]

2. 2. 3 Ze mi n Durumunun Depre m TitreĢi ml eri ne Et kisi

Ze mi ni n depre m et kisi, fayı n ci nsi, konu mu, t ürü, yönü ve fayın kırıl ma

mekani z ması na bağlı dır. Depre mden ol uĢan i vme değiĢi mi ne, ze mi n t abakal arı nı n

kalı nlı ğı, t abakayı ol uĢt uran ze mi ni n fi zi ksel özellikleri, t abakal aĢ ma özelliği, sağl a m

kaya deri nli kleri, yer altı su sevi yesi et kileri öneml i dir. Ayrı ca ze mi n et kisi, depre m

24

süresi ne bağlı ol makt adır. Yu muĢak ze mi nl erde farklı ot ur mal ar meydana gelir. Yapı

altı nda te mellerde düzensizlik uyuĢ mazlı k mevcutsa farklı ot ur mal ar ol uĢur.

Az katlı veya çok rijit yapılarda peri yotlar küçük, çok katlı veya az rijit yapıl arda

peri yotlar büyükt ür. Ze mi n ci nsi ne bağlı olarak yapı modeli seçilir. Ze mi n

dur umunun maksi mu m yer i vmesi ne et kisi i ncelenirse kayada öl çül en iv me, deri n

dol gu ze mi nl erde öl çül en i vmeden fazl adır. Bu dur um i vmeni n 0. 1 g‟den büyük

ol ması hali nde geçerli dir. Maksi mu m i vme 0. 1 g‟ den küçük i se maksimu m i v me

dol gu ze mi nl erde, kayada öl çül enden fazl a ol maktadır. Aradaki fark yu muĢak ve ort a

deri nli kteki kil ve ku mlar i çi n ol dukça büyüktür. Di ğer ze mi nl erde, maksi mu m

ivmeye ze mi ni n et kisi olma makt adır.

Ze mi n dur umunun maksi mu m hı za et kisi öneml i dir. Dol gu ze mi nde depre mden

meydana gel en hı z, kayadaki hı zı n i ki katına yakı ndır. Depre m hareketi ni n

spektrumu ze mi nden ol dukça et kilenir. [7, 17]

2. 2. 3. 1 Arazi Davranı Ģı

Yerel ze mi n Ģartları nı n et kileri ni n araĢtırıl masında, arazi et ütleri çalıĢmal arı nda,

taban kayası nda yukarı doğr u yayılan kay ma dal gal arı nı n yayıl ması analiz edilir.

Ze mi n özelli kleri nazara alı nmadan aynı yapı türünün her yerde kullanıl ma ması

gerekir. Ze mi ni n li neer ve li neer ol mayan davranıĢı di kkate alı nmalı dır. [17]

2. 2. 3. 2 Tabakalı Ze mi n Ti treĢi mi

Depre m hareketi, yeryüzünde ve yer altı nda birbirinden farklı dır. Bu da titreĢi ml eri n

ze mi n özelli kleri ne göre değiĢti ği ni göst erir. Ze mi n doğal peri yodu ve genli kl er

yu muĢak ze mi n t abakaları nda daha büyükt ür. Depre m dal gal arı yer kabuğunda

bul unan t abakal ardan yeryüzüne ul aĢırken yansımaya uğrarlar. Tabakalı ze mi nl erde,

gel en dal ga enerjisi ni n bir kıs mı biri nci orta ma yansı makt a, bir kı s mı i ki nci ort a ma

iletil mekt edir. Yansı yan dal ga, el asti k yarı sonsuz üst düzeyi ne ul aĢtı ğı za man katı

orta m il e boĢl uk kesiĢ me yüzeyi ne çarpmakt a ve t a ma men geri yansı makt adır. Ze mi n

boĢl uk, su ve havadan ol uĢur. Kohezyonsuz ze mi nl erde sı vılaĢ ma, kohezyonl u

ze mi nl erde aĢırı defor masyon ve göç mel er ol ur.

25

T= t abaka haki m peri yodu, H= t abaka kalı nlığı i se T=4H/ V peri yoduna sahi p

dal gal ar, yüzey t abakaları i çi n en t ehli keli dal gal ardır. Yu muĢak ze mi nl eri n

genli kleri sert ze mi nl eri n genli kleri nden en az iki kat daha büyükt ür.

Sert ze mi nl erde yal nı z ze mi n haki m peri yodu ci varı nda büyük i vmel er gör ül ür.

Yu muĢak ze mi nl erde i se i vmel er sert ze mi ndekiler kadar büyük değil dir, fakat geni Ģ

bir peri yot al anı nı kapl ar. Yu muĢak ze mi nde yat ay i vmeni n düĢey i vmeye oranı, sert

ze mi ne göre daha büyükt ür. Yu muĢak ze mi nl er üzeri nde her çeĢit yapı depre m

açısı ndan t ehli keli dir. Sağl a m kayaya gel en depre m dal gal arı genel ol arak

basittir. [7, 17]

2. 2. 3. 3 Yerel Ze mi n ġartları nı n Et kisi

Bi ri nci derece depre m bölgeleri nde yerleĢi m yerlerini n seçi mi nde öne mli etkenl erden

biri de, yerel ze mi n Ģartları dır. Depre mde farklı ze mi nl erde, benzer yapılarda farklı

davranıĢlar gör ül mekt edir. Depre me dayanı klı yapı t asarı mı nda ze mi nin st ati k,

di na mi k özelli kleri ni n, ze mi n koĢulları nı n bili nmesi gerekli dir.

Yapı altı ndaki ze mi n, ana kayadaki depre m et kisi ni değiĢtirir, bazı koĢull arda

depre m et kileri ni büyütür. Ze mi n et kisi il e yapı nı n di na mi k özelli klerinde, yapı

peri yodu ve mod Ģekillerinde değiĢi kli k ol ur. Depre mden doğan yapı daki titreĢi m

enerjisini n büyük bir kı smı , yapı nı n ze mi ne rijit mesnetlenmesi sağl ana madı ğı ndan,

ze mi ndeki sönü m ve ze minde yayıl ma et kisi yle söner.

Yapı ze mi n siste mi ni n di na mi k davranıĢı zemi n özelli kleri ne bağlı ol ması nı n

yanı nda, yapı daki depre m enerjisi ni n ze mi n i çi ndeki kaybı il e de bağl antılı dır.

Yapı nı n ze mi n i çi ne gömül ü ol up ol ma ması, yapı rijitliği, yapı ze mi n t e mel al anı

büyükl üğü, ze mi n özellikl eri ne göre enerji kayı pları değiĢir. Yapı ze mi n siste mi ni n

sönü m katsayıları, ze mi nin sönü m katsayısı ndan küçük, yapı nı n sönü m kat sayısı ndan

büyük ol acaktır. Yapı zemi ni ni n et kisi ile, depremde farklı ot ur mal ar ol uĢur. Yerel

ze mi n Ģartları, depre m sırası nda yapılara et ki yen yer i vmesi ni n genli ğini, frekans

özelli kleri ni ve buna bağlı olarak atalet kuvvetlerini büyük öl çüde et kiler. [7, 18]

Belirli bir al anı n ve üzeri ndeki yapıları n sis mi k t epkisi doğal ol arak yerel ze mi n

türleri ni n ve ze mi n t abakal arı nı n özelli kleri ne bağl anmakt adır. Bu dur um çok farklı

ze mi n t ürleri içi n ġekil 2.15‟ de göst eril mekt edir. [19]

26

ġekil 2. 15 DeğiĢi k ze mi n koĢulları için ortala ma i vme spektru ml arı [19]

2. 2. 4 Depre m Hasarı nı Et kil eyen Ze mi n KoĢulları

Ze mi n t abakaları, i çi nden geçen depre m dal gal arını n özelli kleri ni et kiledi ği kadar;

depre m dal gal arı da, örneği n sı vılaĢ ma ve Ģev kaymal arı nda gözl endi ği gi bi ze mi n

tabakaları nı n mukave met ve Ģekil değiĢtir me özelli kleri ni et kile mekt edir. Böyl e

dur uml arda bu t abakal ar üzeri nde yer al an yapılar, sadece ze mi n özelli kl eri ni n

değiĢ mesi sonucu büyük hasar görebil mekt edirler. Yerel ze mi n koĢull arı nı n

yapılarda hasar ol uĢt uracak baĢlıca et kileri; zemi n t abakal arı t arafı ndan depre m

hareketi ni n yükselt genmesi, ze mi n t abakal arı nı n sı vılaĢ ması, ze mi n t abakal arı nda

göç mel er ve ot ur mal ar, ze mi nl eri n ve yapıları n rezonansı ol arak sıralanabilir. [17, 19]

ġekil 2. 16 Ze mi nl eri n sağla mlı ğı ile depre m hasarlarını n et kisi arası ndaki iliĢki [17]

Ze mi n koĢulları na iliĢi k ol arak bu et menl erden bazıları yararlı et kiler yönünde

çalıĢırken di ğerleri zararlı ol makt a ve bileĢi k et ki meyi ol dukça kar maĢı k Ģekl e

getir mekt edir. ġekil 2. 16‟da her et meni n eğili mi Ģe mati k ol arak sağl a m ze mi n i çi n

belirtil mi Ģ durumdadır. [17]

27

Sağl a m, kaya ze mi n ile yu muĢak, ku ml u ze mi n davranıĢı arası ndaki fark ġekil 2. 17

ile anl atıl makt adır. ġeki l 2. 17a‟da aynı depre m büyükl üğünde i ki farklı ze mi nde

ol uĢan maksi mu m hı zl ar gör ül mekt edir. Ör nek olarak depre m mer kezi nden 30 k m

mesafede depre mi n kaya ze mi ndeki hı zı 12 c m/sn ol urken, zayıf, dol gu ze mi nde

depre m hı zı 20 c m/ sn olmakt a ve neredeyse 1. 5 kat daha hı zlı hareket et mekt edir. Bir

di ğer deyiĢle; zayıf dol gu ze mi nde depre m hareketi daha hı zlı, sağl a m zemi nde i se

daha yavaĢ il erler. ġeki l 2. 17b‟de aynı depre m büyükl üğünde i ki farklı ze mi nde

ol uĢan maksi mu m i vmeler göst eril mekt edir. Ör nek ol arak depre m mer kezi nden 20

k m mesafede depre mi n zayıf dol gu ze mi ndeki i vmesi 0. 3g ci varı nda iken, kaya

ze mi ndeki i vmesi 0. 43g‟ ye yakl aĢ makt adır. Ġvme, hı zdaki artıĢtır. Bu Ģöyl e de

açı kl anabilir; depre m dalga hareketi sağl a m zemi nde daha büyük bir artan hı zl a

geç mekt e veya daha Ģiddetli hissedil mekt edir. Sağl a m ze mi ne ot uran yapıl arı n

depre mde çok daha güvenli bir konu mda ol duğu bili nir; oysa sağl am ze mi ni n

maksi mu m i vmesi, buna bağlı olarak Ģi ddeti daha fazladır. [20]

ġekil 2. 17 Kaya ve dol gu ze mi nl erde (a)uzaklı k-hız , (b) uzaklı k-i vme iliĢkisi [20]

2. 2. 4. 1 Depre m Hareketi ni n Yükseltgenmesi

Depre m dal gası ze mi n yüzeyi nde dal ganı n peri yodunun 4H/ Vs değeri ne eĢit

ol ması yl a aĢırı Ģekil de yükselt genmekt e‟dir (büyüt ül mekt edir). H : yüzey dal gası nı n

deri nli ği, Vs : t abakadan geçen kay ma dal gası nın hı zı nı göst erir. 4H/ Vs t eri mi t ek

baĢı na yüzey t abakası nı n doğal peri yodunu göst erir, buna ze mi n haki m peri yodu da

denir. T=To yakl aĢtı kça yükselt genme büyür ve rezonans ol uĢur. T : yapı peri yodu,

T0 : ze mi n haki m peri yodudur. Sönü m art arsa hasar azalır. Ze mi ni n yapıya et ki yen

depre m i vmesi ni ve yapını n hasarı nı büyüt mesi ne deva mlı rastlanır. Hasar en büyük

yer i vmesi il e peri yot, frekans ve depre m süresi ne bağlı dır. Büyük i vmeli bi r depre m,

28

yüksek frekans ve çok kısa sürede, hi çbir hasara neden ol maz. DüĢük i vmeli bir

depre m frekans ve deprem süresi ne bağlı olarak büyük hasarlara neden ol ur. [21]

Yükselt genme kı saca yüzey t abakası nı n, özel periyotla gel en dal ganı n titreĢ mesi yl e

rezonansa gir mesi ol arak açı kl anabilir. ġekil 2. 18, basit bir har moni k depre m

dal gası nı n varsayı mı yl a el de edil mi Ģtir. Zayıf yer hareketleri nde düĢük Ģi ddette

( magnit üd = 1, 8-3, 5) el asti k ze mi n davranıĢı, kuvvetli yer hareketleri nde i se li neer

ol mayan ze mi n davranıĢları doğar. Yu muĢak ze minlerde büyü me t esiri çok fazl adır.

Depre m hareketi ni n t ekrarlı yükl e mel eri, zemi nde boĢl uk suyu bası nçl arı nı n

yüksel mesi ne neden ol ur. Bundan dol ayı yu muĢak killerde kay ma mukave meti nde

azal ma, yu muĢa ma ol ur. Neticede t aĢı ma gücü düĢer. BoĢl uk suyu bası nçl arı nı n

art ması suya doygun siltli kuml u ze mi n t abakal arı nda, daha çok t esirli

ol makt adır. [7, 17]

ġekil 2. 18 BaĢlangıç dal gasını n yüzeydeki yükselt genmesi [19]

Tabl o 2. 9‟da, depre m odağı na uzaklı ğa bağlı ol arak, yu muĢak al üvyon t abakal arı ve

orta katı ze mi n tabakaları içi n ze mi n büyüt me katsayıları veril mi Ģtir.

Tabl o 2. 9 Ze mi n büyüt me katsayıları [7]

Ze mi n Büyüt me Katsayıları

Depre m dıĢ odağı na

uzaklı k (km)

Yu muĢak Al üvyon

Tabakal arı Ort a Katı Ze mi n Tabakal arı

0-25 0, 6 0, 75

25-50 1, 1 1, 2

Depre m haki m peri yotlarını n, ze mi n t abakaları nın haki m peri yotları il e çakıĢ ması,

ze mi n büyü mesi ne neden ol ur. Ze mi n büyü mesi depre m kaydı nı n en büyük i vme

değeri ne çok bağlı dır. Depre m magnit üdünün art ması il e ze mi n büyü mel eri

azal makt adır [22]. Azalım i liĢkileri ve ze mi n yapısını n ci ddi et ütlerle araĢtırıl ması ve

29

depre m Ģi ddeti ni artırıcı et kisi ni n belirlenmesi il e ol uĢabilecek hasarları n azaltıl ması

mü mkündür.

2. 2. 4. 2 Ze mi n Tabakal arı nı n Sı vıl aĢ ması

Depre m sonrası gözl e ml erde, bazı yapıları n t asarı mı, t aĢı yı cı siste mi ve mal ze me

seçi mi ni n ol uml u ol masını n avant ajıyl a depre m et kisi altı nda st abilitesi ni kor umuĢ

ol ması na rağmen, ze mi ni n sı vılaĢ ması nedeni yle birkaç kat düĢey ol arak hareket

etti ği ya da yana yattığı gör ül mekt edir ( ġekil 2. 19). Te mel ti pi nin uygun

seçil me mesi, sı ğ bir t emel yapıl mı Ģ ol ması, sıvılaĢ mayl a t e mel ze mi nini n t aĢı ma

gücünün kal ma ması na yol açarak, yapı nı n yanal yükl ere karĢı direncini ort adan

kal dır makt adır.

ġekil 2. 19 Sı vılaĢ ma sonucu yan yat an bir bi na, Adapazarı depre mi 1999 [23]

ġekil 2. 20 Sı vılaĢ manı n grafik anl atı mı [3]

Depre m titreĢi ml eri nden yüzeye yakı n suya doygun ku m t abakal arı nda, ku m t anel eri

arası ndaki boĢl ukl ara ani depre m kuvvetleri etki yi nce, ze mi n t anel eri arası ndaki

denge bozul ur ve ze mi n sı kıĢır, haci m azal maya yönelir, drenaj ol ası değilse

haci msel azal ması boĢl uk suyu bası ncı nı arttırır, artıĢ ortala ma çevre basıncı na eĢit

30

ol unca efektif geril mel er sıfır ol ur ve ku m t abakası dayanı mı nı kaybeder ve ze mi n

sı vılaĢ ması ol uĢur (ġekil 2. 20). [7]

Sı vılaĢ ma ile ilgili Ģu tanıml ar yapılabilir:

Ön sı vıl aĢ ma : Tekrarlı yükl er altı nda boĢl uk suyu bası ncı nı n bir yükl e me çevri mi

sonunda t opl a m çevre geril mesi ne eĢit ol ması na ön sı vılaĢ ma denir. Ön sı vılaĢ manı n

meydana gel mesi, ze mi n el e manl arı nda ol uĢabilecek Ģekil değiĢtir mel eri n boyutları

ile ilgili bir bilgi ver mez.

Sı nı rlı Ön Sı vıl aĢ ma : Tekrarlı yükl er altı nda bir yükl e me çevri mi sonunda bir ön

sı vılaĢ manı n ol uĢ ması ve bunu i zl eyen yükl e me çevri ml eri nde ze mi n el e manl arı nda

bir artı k dayanı m bul unması ndan veya haci m kabar ması ndan öt ürü t ekrar bi r kay ma

direnci ol uĢur. Bunun sonucunda Ģekil değiĢtirmel er sı nırlı kalır ve zemi n el e manı

tekrarlı yükl er altı nda duyarlı bir konu ma gelir.

Sı vıl aĢ ma : BoĢl uk suyu bası ncı nı n t ekrarlı veya stati k yükl er altı nda sürekli ol arak

art ması ve bir nokt adan sonra sabitleĢ mesi, et kili çevre geril mesi ni n sıfır veya çok

küçük bir değere düĢ mesi ne neden ol ur. Bunun sonucunda ze mi n el emanl arı nda

sürekli olarak artan Ģekil değiĢtir mel er ol uĢur ve ze mi n bir sı vı gi bi davranır.

Sı vıĢa maya et ki eden faktörler; ze mi nl eri n rel atif sı kılı ğı, t ane yapısı, gerilme altı nda

kal ma süresi, Ģekil değiĢtir me oranı veya sismi k geç mi Ģ, yat ay t oprak bası ncı

katsayısı veya aĢırı yükl enmi Ģli k ve ku ml arı n fi zi ksel karakteristi kleri ol arak

sıralanabilir. [21]

Suya doygun gevĢek ve orta sı kılı kta kohezyonsuz ort a ve i nce t aneli ze minlerde ve

drenajsız t e mel altı ze minlerde sı vılaĢ ma gör ül ür. Killi ze mi nl erde de sıvıl aĢ maya

rastlanır. Killi ze mi nl erdeki sı vılaĢ ma, kili n deprem sırası nda yu muĢayarak sı vılaĢan

ku ml a birli kte yükseli p yüzeye çı kması Ģeklindedir. Killi ze mi nl er sı vılaĢ ma

bakı mı ndan güvenli olmal arı na rağmen, al üvyon ze mi nl erde silt oranı arttı kça

sı vılaĢ ma ol abil mekt edir. [3, 24]

Sı vılaĢ maya karĢı ze mi nleri n kor unması ve sı vılaĢ ma hasarları nı n azaltılması i çi n

ze mi n ıslah edil meli ve yapısal önle ml er alı nmalı dır.

31

Ze mi ni n ı slahı, ze mi n sıkıĢtırıl ması; yapı altı ndaki kazı kl arla sı kıĢtırılması, ku m

sı kıĢtırıl ması, titreĢi mli sı kıĢtır ma, titreĢi ml e ze mi ni n sı kıĢtırıl ması, ki myasal

sı kıĢtır ma, sı vılaĢacak ze mi ne ki myasal madde enj ekt e edil mesi gi bi yönt e ml er il e

gerçekl eĢebilir. Ze mi n kayma def or masyonl arı nın azaltıl ması ve drenaj ile yer altı su

sevi yesi ni n düĢürül mesi gerekir.

Yapı sal önl e ml er; kazı klı t e meller yapılarak yapı t e meli ni n sı vılaĢacak ze mi ni n

altı ndaki sağl a m ze mi ne ot urt ul ması ve radye keson t e meller yapıl ması; yapı altı na

ağır ve kalı n bodrum yapıl ması dır. [7, 18]

Depre mden sonra doygun, yu muĢak kohezyonlu ze mi nl erde yu muĢama ol uĢur.

Yu muĢayan ze mi nl erde boĢl uk suyu bası ncı, ze mi n dayanı mı nı n t a ma men

kaybol ması na neden ol acak Ģekil de efektif gerilmeye eĢit ol madı ğı i çi n sı vılaĢ ma

meydana gel mez. Kohezyonl u ze mi nl erde dayanı m azal ması, yu muĢama ol arak

isi ml endirilir. [24]

2. 2. 4. 3 Göç mel er ve Otur mal ar

Depre m titreĢi ml eri, kohezyonsuz ze mi nl erde ze mi ni n sı kıĢ ması na yol açar. Bu

sı kıĢ madan ze mi n yüzeyi nde ot ur mal ar meydana gelir ( ġekil 2. 21). Bu ot ur mal ar

farklı konu mda ot ur mal ar ol abilir [25]. Ze mi nde otur ma ol uĢ ması dur umunda, yapı da

cephe duvarları nda yat ay ve eği k çatlakl ar ol uĢur.

ġekil 2. 21 Ot urabilir kat manı n davranıĢı [23] ġekil 2.22 Ar dıĢı k göç meni n açı kl an ması [21]

Ze mi ndeki göç me, ze mi n t abakaları nı n ci nsi ne göre farklılık göst er mektedir. ġekil

2. 22‟de ze mi n t abakaları ndaki göç me davranıĢı açı kl anmakt adır. DavranıĢ

spektrumunun, sert ze mi n i çi n kı sa peri yotta belli bir pi k değeri ne sahi p ol ur ken,

yu muĢak ze mi nl erde daha yaygı n bi r pi k olduğu ve daha yaygı n bir peri yot

32

aralı ğı nda ol dukça uzun bir peri yoda kadar uzadı ğı gör ül mekt edir. Bu dur u m

yapılarda çatla mal ara ve yerel göç mel ere neden olmakt adır. [17]

2. 2. 4. 4 Toprak Kay mal arı

Eği mli arazilerde doğal kaya, ze mi n ve dol gulardan ol uĢan Ģev mal ze mel eri ni n

yerçeki mi, ze mi n suyu, j eol oji k ol ayl ar ve depre ml erden dol ayı ze mi ni n eği m

yönünde hareketi ne t oprak kay mal arı-heyel an denilir ( ġekil 2. 23). Heyel anl arda

biri nci et ki yerçeki mi kuvveti ol up, ani yağıĢ, kar eri mel eri, bit ki ört üsü bozul ması,

bili nçsiz yapılan hafri yatlar, sis mi k sarsı ntılar di ğer et kenl er il e birleĢerek de

heyel anları ol uĢt urabilir.

Daha önce heyel ana uğra mı Ģ böl gel er ya maçl arın zirve ve alt kesi ml eri, drenaj

böl gel eri ve yakı nl arı, eski dol gu Ģevl eri n üst ve t aban kı s mı, di k eği mli ya maçl arı n

taban ve üst kısı ml arı heyel an böl gel eri olarak gösterilebilir. [7, 17]

ġekil 2. 23 Toprak kaymal arı - kayma yüzeyi [23]

Ze mi n st abilitesi ni n t emi ni i çi n çeĢitli önl e ml er alı nır. Ya maç eği ml eri azaltılır,

yüksekli k düĢürül ür, kayma böl gesi kazılır kal dırılır, yüzey sul arı kesilir, yüzey su

geçir mez dur uma getirilir, düĢey drenaj kuyu ve yat ay drenaj gal erisi, po mpal arl a

kazı dol gu ve su et kisi önl enir. Dayan ma yapıları, donatılı ze mi n, kazı kl ar

bul onl a ma, ankraj il e yapısal dest ekl e me yapılır. Ayrı ca ağaçl andır ma, enjeksi yon ve

geçi ci önle ml erle stabilite sağl anır.[17]

2. 2. 4. 5 Yapı – Ze mi n Etkil eĢi mi

Yapı ze mi n di na mi k etkileĢi mi, yapı nı n depreme karĢı davranıĢı nı öne mli öl çüde

et kiler. Ze mi n özelli kleri, yapı nı n di na mi k davranıĢını, yapı nı n hareketleri de ze mi n

di na mi k hareketleri ni et kiler. [7]

33

TitreĢen bir siste m üzerine et ki yen bir i vme, siste mi n doğal peri yoduyla titreĢi m

peri yodunun çakıĢ ması dur umunda aĢırı derecede art makt adır. Rezonansı n

ol uĢ ma ması i çi n yapıların özel peri yotları nı n, üzeri nde bul undukl arı ze mini n haki m

peri yodu ci varı nda ol maması gerekmekt edir. Sert ze mi ni n haki m peri yodunun kı sa,

yu muĢak ze mi ni n uzun ol ması nedeni yl e; sert ze mi nde uzun peri yotlu esnek

yapıları n, yu muĢak ze mi nde i se kı sa periyotl u rijit yapıları n yapıl ması

uygundur. [14]

Ze mi n-yapı karĢılı klı etkileĢi mi ze mi ni n j eol ojik yapısı na, depre m odağı ndan

uzaklı ğı na bağlı dır. Depre m hareketi i se, ze mi n serbest yüzeyi nde t anı ml anmakt adır,

yapı altı ndaki ze mi n dina mi k özelli kleri ni ve davranıĢı nı et kiler. Yapı daki titreĢi m

enerjisini n büyük bir kı smı , yapı t e meli ni n ze mi ne i yi mesnetlenme mesi nedeni yl e,

ze mi ndeki sönü m ve yayıl ma et kisi ile söner.

Ze mi n hareketleri ze mi nde bir yapı yoksa, serbest ze mi n hareketleri Ģekli ndedir.

Ze mi n üzeri nde bir yapı varsa ort aya ze mi n-yapı et kileĢi mi çı kar. Ze mi n yapı

et kileĢi mi, rijit ve ağır yapı t e melleri ndeki yu muĢak ze mi nl erde öne mli dir. Çok rijit

ol mayan hafif yapılarda, sağl a m ze mi nl erde yapı -ze mi n et kileĢi mi küçüktür. Genel

ol arak yapı ze mi n et kileĢi mi, yapı-ze mi n doğal frekansı, yapı nı n doğal frekansı ndan

düĢükse ortaya çı kar. [7,17]

Ze mi n Haki m Peri yodu : Yapı, depre mde yeri n titreĢi mi il e titreĢir. Yapı

peri yodundan baĢka, zemi ni nde bir titreĢi m periyodu var dır. Sert kayalık, sı kı ve

yoğun ku ml u-çakıllı zemi nl eri n peri yodu kı sa, yu muĢak ku ml u killi ve dol gu

ze mi nl eri n peri yotları uzundur. Dol gu ze mi nl er t aban kayası ndaki depre m hareketi ni

değiĢtirerek büyüt ürler. Yapı t e meli ni n ot urduğu ze mi ni n, çeĢitli periyotlardaki

titreĢi ml er i çi nde kendi peri yoduna yakı n ol anları seç mek, hatta bunl arı büyüt mek

gi bi özelli kleri vardır. Yapı dan bağı msı z bu periyot değeri ne ze mi n hakim peri yodu

denir ve ze mi n et ütleri ile belirlenir. [7]

Yapı Peri yodu : Yapı rijitliği il e kütlesi, yapı periyodunu karakt erize eder. Peri yot,

yapı nı n bir salı nı m devri i çi n geçen süredir. Bir kütleni n za mana bağlı hareketi a

ivmesi il e ol uĢur. F= m. a, di na mi k kuvveti doğar. Ġvme yer titreĢi mi nden ol uĢur ve

yapıları n doğal peri yoduna bağlı ol arak değiĢir [ 7]. Yapı peri yodu yapı ya gel en

yükün büyü mesi il e uzar. Yapı el asti k li mit dıĢı nda titreĢi m yapar, yapı rijitliği azalır.

34

Rijitlik azal dı kça ya da kütle arttı kça, yapı periyodu da uzar. Yapı rijitli ği ni n

değiĢ mesi il e özelli kle depre ml erde ol an değiĢ mel er, yapı nı n doğal titreĢi m

peri yodunu et kiler.

Rezonans Çakı Ģ ması : Yapı doğal peri yodu, zemi n titreĢi m peri yoduna ne kadar

yakı n ol ursa, hasar o kadar fazl a ol ur. Yapı ya gel en kuvvet, yapı nı n salını m hı zı nı

daha da arttırır, Ģi ddetlendirir ve neticede hasar artar [ 17]. Depre m et kileri ni

azalt mak i çi n, i nĢa edi lecek yapıları n peri yodunu, ze mi n haki m periyodundan

uzakl aĢtır mak gerekir.

Yapı peri yodu, yapı ya yeni perde ve rijitlik el e manl arı ilave edilerek değiĢtirilebilir.

Yapı nı n uzun veya daha kısa peri yotl u ol acağı sapt anır. Yapı ya gel en her kuvvet her

seferi nde yapı nı n hı zı nı arttıracak Ģekil de et kir. Dol gu ze mi n peri yodu 0, 7 sn i se, 8-

10 katlı bir apart man yapı peri yodu 0, 6-0. 8 sn ci varı ndadır. Tek kat lı bir yapı

peri yodu 0, 1 sani yedir [7]. Apart man depre me dayanı klı olsa da, t ek katlı yapı dan

daha fazl a hasar gör ür. Apart man, t abii titreĢi m peri yodu ile dol gu ze min titreĢi m

peri yodunun birbiri ne yakı n ol ması, Rezonans olayı nı gerçekl eĢtirir. Uzun peri yotl u

yapıları n, kısa peri yotl u ze mi nl er üzeri nde daha e mni yetli ol acağı kabul edilir. Kı sa

peri yotl u yapılar uzun peri yotl u ze mi nl er üzeri nde daha e mni yetlidir. Dol gu

ze mi nl erde 1-2 katlı yapı, kayalı k ze mi nl erde çok katlı bet onar me yapı e mniyetli dir.

Ze mi n- Yapı Si ste mi nde Sönü m : Ze mi n-yapı siste mi ni n enerji t üketimi , yapı nı n

davranıĢı nı et kileyen en öne mli fakt örlerden biri dir. Enerji t üketi mi di na mi k si st e mi n

sönü müne doğr usal ol arak bağlı dır. Ze mi n-yapı siste ml eri, sönümün ze mi ndeki

enerji t üketi mi il e et kilen mekt edir. Sert ze mi ndeki yapılar kriti k sönü mden daha az

bir sönü me sahi ptir. [18]

2. 2. 5 Ze mi n Özelli kl eri ve Yapı Hasar ĠliĢkileri

Depre mde yapı hasarlarını n önl enmesi nde yer seçi mi büyük öne me sahi ptir. Depre m

sırası nda ze mi ni n yat ay yönde yer değiĢtir mesi veya ze mi nde sı vılaĢ mal ar yüzünden

nor mal ze mi n koĢulları nın t ümüyl e yitiril mesi dur umunda bi nanı n ne denli sağl a m

inĢa edil di ği ni n bir öne mi kal ma makt adır. Bu yüzden bu depre mde ayakt a kal abil mi Ģ

yapılarda biri nci fakt ör, oransal ol arak daha uygun ze mi nl er üzeri nde kur ul u

ol mal arı dır.

35

Yapıl arı n ze mi ne mesnetli ol ması nedeni yl e depre m dal gal arı nı n ze mi nden yapı ya

intikali nde, farklı ze mi nleri n bul unması hasarların farklı ol ması nı doğurmakt adır.

Yu muĢak ze mi nl erdeki yapıları n, sert ze mi nl ere göre daha fazl a hasar gör dükl eri

belirlenmi Ģtir [7]. Al üvyon ze mi nl erde t abaka kalı nlı kları nı n artıĢı il e, hasar artıĢı

orantılı ol makt adır.

Depre m hasarları ile zemi n özelli kleri arası nda çok yakı n bir iliĢki ol duğu yapıl an

araĢtır mal arda ortaya konul muĢt ur. Depre mde hasar gören ahĢap bi nal arda al üvyon

tabakası nı n kalı nlığı artıkça hasarı n arttı ğı gör ülmüĢt ür. Yı ğma t uğl a bi nal arda, sert

ze mi n veya kalı nlı ğı az al üvyon t abakası üzeri nde hasar fazl adır [17]. Yapı altı nda

ze mi nde, düzensi zlikler varsa ot ur ma daha kol ay ol uĢur.

Bi na il e Jeol oji k yapı arası nda peri yot et kileĢi mi sebebi yl e; katı ve sert zemi nl erde az

katlı yapılar çok hasara, çok katlı yapılar az hasara, kalı n yu muĢak ze mi nl erde i se

çok katlı yapılar çok hasara, az katlı yapılar az hasara uğrayabil mekt edir.

(ġekil 2. 24) [26]

ġekil 2. 24 Ze mi n t ürü-yapı katı ve depre m yükü iliĢkileri [23]

Ül ke mi zde ki depre m bölgeleri nde ze mi n o kadar het oroj en ve kar maĢı ktır ki, bitiĢi k

iki yapı nı n ze mi ni ni n mühendisli k özelli kleri birbiri nden çok farklı ol abil mekt edir.

Hatt a aynı yapı nı n kendi ze mi ni i çerisi nde bile öne mli farklılıklar bul unabi l mekt edir.

Bu bakı mdan, depre m hasarı nı asgari ye i ndirebil mek i çi n, i nĢaat yapılacak bir

ze mi ni n gerçek doğal özelli kleri ni n önceli kle parsel bazı nda, sis mi k davranıĢ

özelli kleri ni n ze mi n et üdü ile sapt anması, Tablo 2. 4‟de verilen ze mi n gr upl arı

içi nden ze mi n gr ubu belirlenerek yapı nı n Af et Böl gel eleri nde Yapılacak Yapıl ar

Hakkı nda Yönet meli ğe göre proj elendiril mesi gerekmekt edir.

36

2. 3 Yapıl ar ve Yapıl arın Depre m Kuvvetleri Altı ndaki DavranıĢl arı

Depre m sonrası nda ol uĢabilecek hasarları n önüne geçebil mek i çi n deprem- ze mi n-

yapı iliĢkisi çok i yi belirlenmeli dir. Bu böl ümde yapılar, çeĢit ve özelli klerine, mar uz

kal dı kl arı yükl ere, dı Ģ kuvvetlere karĢı dayanı ml arı na ve t aĢı yı cı özelli kleri ne göre

incel enecek, ze mi n ve depre m hareketi ile iliĢkilendirilecektir.

2. 3. 1 Yapıl arı n Özelli kleri ve Sı nıfl andı rıl ması

Yapıl arı n sı nıflandırıl ması nda belirleyi ci bir et ken mal ze me t ürüdür. Yapı lar, yı ğma

ve karkas ol arak da adlandırılan, t aĢı yıcı siste mleri nde kullanılan yapı mal ze mesi

çeĢi di ne göre sı nıflandırılır (ġekil 2. 25).

ġekil 2. 25 Yı ğma ve bet onar me karkas siste m örnekl eri [27]

Yapı st ati ği açısı ndan öne mli bir sı nıflandır ma sisteml eri n uzaydaki boyutları na göre

yapılır. Buna göre; bir boyutl u siste ml er (çubuk siste ml er), i ki boyutl u si st e ml er

(plak, kabuk), üç boyutl u siste ml er (kafes siste ml er) olarak isi ml endirilirler.

2. 3. 1. 1 Yı ğ ma Yapıl ar

TaĢ, t uğl a, bri ket, ahĢap, ker pi ç gi bi gereçl eri n harçlı ya da harçsız ol arak ve kendi

ağırlı kları nı n gücü il e üst üst e yerleĢtirilerek ör ülmesi yl e ol uĢt urul an sisteml er dir. Bu

tür yapılarda duvarlar, he m mekanl arı birbirinden ayıran ( oda, sal on, mutfak gi bi)

mi mari bir iĢlev gör ürler, he m de t aĢı yı cı dırlar. Yı ğma bi nal ar kull anılan

mal ze mel eri ne göre; kerpi ç, t aĢ, t uğl a, hafif bet on bl ok, bri ket ve bunl arın karıĢı mı

ol arak sı nıflandırılabilir. [28]

Yı ğ ma yapı t ekni ği, i nsanlı k t ari hi boyunca bilini p uygul anan, günümüzde de

kullanıl makt a ol an bir tekni ktir. Ke mer, t onoz ve kubbel er yı ğma yapı t ekni ği ni n

geliĢ miĢ öğel eri ol up, pek çok büyük yapı nı n t avanı bu el e manl arla ört ül müĢ,

37

ır makl ar üzeri ne köpr ül er kur ul muĢt ur. Yı ğma yapıları n bi nl erce yıl önce yapıl mı Ģ

gör ke mli örnekl eri bugün de pek çok yerde sağl a m olarak görülebil mekt edir. [27]

Yı ğ ma yapılar 3. böl ümde, yapı m çeĢitleri, depre m davranıĢları ve hasarları gi bi

konul ar ile ayrı ntılı olarak el e alı nacaktır.

2. 3. 1. 2 Karkas Yapıl ar

Kar kas yapıları yı ğma yapılardan ayırt eden t e mel özelli k, duvarların t aĢı yı cı

ol ma ması, yal nı zca mi mari a maçl arla yapıl mı Ģ ol mal arı dır. TaĢı yı cılık görevi ni

"karkas" adı verilen bir "i skel et" yapar. Bu karkas; bet onar me, çeli k ya da ahĢap

gereçl erden yapılabilir. Kar kas ve kat döĢe meleri ol uĢt urul dukt an sonra üzeri ne

böl me duvarları ör ül ür. Bu duvarlar "t aĢı yı cı" değil, "t aĢı nan"dır. DüĢey yayılı

yükl eri, kiriĢler üzeri ne oturan döĢe mel er t aĢır. DöĢe mel ere gel en yük önce kiriĢlere,

sonra kol onl ara ve daha sonra bi na te melleri ne aktarılır.

Kar kas yapılar kullanılan mal ze meye göre ahĢap, çeli k, bet onar me karkas yapıl ar

ol arak isi ml endirilirler.

AhĢap Karkas Yapıl ar : Taht a, özelli kle i Ģlenmi Ģ t aht a, yapılarda t aĢı yı cı si st e mden

çok mi mari det aylarda, i ki ncil servis el e manl arında ve birçok kırsal yapı da çatı

taĢı yıcı siste mi ana mal ze mesi ol arak kullanıl makt adır. TaĢı yı cı siste mi ol uĢt uran

iskel etlerde “hı mı Ģ” ve “bağdadi ” t ürü ahĢap duvarlar da kullanıl makt adır.

ġekil 2. 26 Hı mı Ģ ve bağdadi duvar dokul arı [28]

Hı mı Ģ yapılar ahĢap direkl eri n düĢey ve çapraz olarak yerleĢtiril mesi yl e oluĢt urul ur.

Me ydana çı kan boĢl ukl ar t aĢ, kerpi ç, t uğl a gi bi mal ze mel erle dol durul arak ve i ki

yüzden sı vanır. Duvarl arda ı sı ve ses i zol asyonu da kı s men sağl anmı Ģ ol ur. ġekil

38

2. 26‟da i ç yapısı gör ül en hı mı Ģ duvarı n depre m dayanı mı i nĢa kalitesi ne de bağlı

ol arak orta düzeyde ya da yet ersiz ol abil mekt edir.

Bağdadi duvar i skel eti ahĢap direkl eri n çapraz ve yat ay yönl erde düzgün bir düzl e m

ol uĢt uracak bi çi mde yerleĢtiril mesi yl e ol uĢt urul ur. Hı mı Ģt an farklı ol arak duvarı n i ç

ve dıĢ yüzü düzgün yat ay sıralar hali nde çıtalarla kapl anır (ġekil 2. 26). [28]

Çeli k Karkas Yapıl ar : Çeli k yapı mal ze mesi ni n, sünekli k düzeyi yüksektir.

Tür ki ye‟de yaĢanılan depre ml er sonrası nda, di ğer yapı siste ml eri ne göre, daha fazl a

terci h edilir ol muĢt ur. Yüksek dayanı m ve sünekli k özelli kleri sayesi nde ve hafif

ol ması nı n getirdi ği avantajlarla, yönet meli k kuralları na uyul arak, yat ay yükl ere karĢı

stabilitesi sağl andı ğı nda, depre ml erde çok az hasar gör mekt edirler.

Bet onar me Karkas Yapıl ar : Su, çi ment o, kum ve agreganı n uygun oranl arda

karıĢı mı yla el de edilen bet on, çekme dayanı mı zayıf ancak bası nç dayanımı kuvvetli

bir mal ze medir. Çeli kle birleĢtiril mesi yl e el de edilen “bet onar me”de i se bet onun

çekme dayanı mı ndaki eksi kli ği gi deril mi Ģ ol maktadır.

Bet onar me karkas yapılar, mar uz kal dı kl arı yükl eri bir iskel et siste mi yl e t e mel e

akt arırlar. Bu i skel eti oluĢt uran el e manl ar düĢeyde kol onl ar ve perdel er; yat ayda

kiriĢler ve döĢe mel erdir. Ġskel et ol uĢt urul dukt an sonra meydana çı kan boĢl ukl ar,

izol asyon ve mi mari detayl ar i çi n çoğunl ukl a t uğl a, boĢl ukl u veya boĢl uksuz bet on

bri ket, hafif bet on dol u blok ya da panel el e manl arıyla kapatılarak kullanma mekanı

yaratıl mı Ģ ol makt adır. Bet onar me bi nal ar t aĢı yı cı siste m seçi mi, hesap,

det ayl andır ma ve yapı m aĢa mal arı nda gerekli özen göst erilerek depre me dayanı klı

Ģekil de i mal edilebil mektedirler.

2. 3. 2 Yapıl ara Et ki yen Yükl er

Her yapı yapı m Ģekli, boyutları ve mal ze mesi ne ol ursa ol sun çeĢitli yükl er et kisi

altı ndadır. Bu yükl eri uygun bi çi mde t aĢı yı p ze mi ne akt aran el e manları n t ümü

yapı nı n t aĢı yı cı siste mi ni ol uĢt urur [ 29]. Mi marlıkt a kullanılan bir t aĢı yıcı siste mi n

taĢı dı ğı en öne mli yükl er, za man i çi nde hı zla değiĢ meyen st ati k yükl erdir. TaĢı yı cı

siste mi n proj elendiril mesinde bu yükl er esas alı nırlar.

39

TaĢı yı cı siste mi n mukave meti ni n kontrol ünü basitleĢtir mek i çi n, en çok karĢılaĢılan

yükl er dur uml arı na göre değerlendiril mez, yönet meli klerde yer al an hükü m ve

kurallara göre belirlenir. Yönet meli kler, i statisti ksel gerçekl ere dayanarak her bi na

türü içi n ayrı ayrı sapt anan bir eĢdeğer yük verirler.

Bi r yapı ya et ki yen yükler ya doğr udan doğr uya doğa kuvvetleri ile ya da i nsanı n

kendisi t arafı ndan ol uĢt urul ur. Tabl o 2. 10‟da i nsan ve doğa t arafı ndan oluĢt urul an

yükl er göst eril mekt edir.

Doğanı n sürekli değiĢi mi ile ol uĢan j eofizi k kuvvetler; yerçeki mi, met eorol oji k ve

sis mi k kuvvetler ol arak alt böl üml ere ayrılır. Yerçeki mi sonucu yapını n kendi

ağırlı ğı yapı üzeri nde ölü yük ol arak adl andırılan kuvvetleri ol uĢt urur. Bu yük

yapı nı n t üm ö mr ü boyunca sabit ol arak kalır. TaĢıyı cı siste mi n sabit yükünün dı Ģı nda

kal an di ğer büt ün yükl ere hareketli yük adı verilir. Ġnsanl ar ve hayvanl ar, maki nel er,

böl mel er, t aĢı yıcı ol mayan di ğer el e manl ar, yağmur suyu, kar, buz, r üzgarı n e mme

ve bası nç et kileri, su bası ncı ve ze mi n it kisi hareketli yük kapsa mına girer.

Yönet meli kte hareketli yükl er içi n ortala ma değerler veril mekt edir.

Yüksek yük et kileri ne eĢdeğer et kiler doğuran di ğer bir dur um, bi na te mell eri ni n

düzgün ol mayan ot ur mal arı ndan ileri gel ebilir. Mukave meti yer yer değiĢen bir

ze mi n, bi na yükl eri altı nda, t e meli n bir kı s mı nda di ğer kı s mı ndan daha çok çökebilir.

Bu dur umda ze mi n çök mel eri bazı yerlerde t e mel mesnedi ni zayıflatır ve üstteki bi na

parçası nı n kütleden kesilip ayrıl ması na ya da o kı s mı n aĢağı ya doğr u sar kması na

neden ol abilir. [30]

Yükl eri n yapı üzeri ndeki et kileri ni açı kl ayabil mek i çi n yapı ya et ki yen yükl er, düĢey

ve yat ay yükl er ol arak sınıflandırılırlar.

2. 3. 2. 1 DüĢey Yükl er

DüĢey yükl er yerçeki mi kuvvetleri nden ol uĢur. Bunl ar st ati k ve di na mi k yük ol arak

iki ye ayrılabilir. Yapı ele manl arı nı n öz ağırlı kları stati k yükl eri ol uĢt urur ve bunl ar

yapı da her za man vardır. Kull anı m yükl eri, kar yükü, buz yükü, t aĢı yıcı siste m

yükl eri gi bi di na mi k yükler, za man ve mevsi m değiĢi mi ya da yapı i çi ndeki mekan

fonksi yonl arı na bağlı olarak değiĢir. [29]

40

SĠS

MO

LO

JĠK

KONSTRÜKSĠ YON

ÖLÜ YÜKLER

KULLANI M

ME

TE

OR

OL

OJĠ

K

KAR- YAĞMUR

BUZ - TOZ

RÜZGAR

SU- TOPRAK

FI RTI NA VB.

SÜREKLĠ

BASI NÇ

FARKLI OTURMA

ENGELLENMĠ ġ

HACĠ M

NE M DEĞĠ ġĠ MĠ

ISI DEĞĠ ġĠ MĠ

UZUN SÜRE YÜKLE ME

TERLE ME

ÇEKME

BÜZÜL ME

GENĠ ġLE ME

ÇATLAMA

ĠN

SA

ND

AN

K

AY

NA

KL

AN

AN

DĠ

NA

MĠ

K

KA

PA

LI

G

ERĠ

LM

LE

R

PERĠ YODĠ K

VĠ BRASYONEL

ASANSÖR

MAKĠ NA

KREYN

ARABALAR

HESABA

KATI LMAMI ġ

UYUM EKSĠ KLĠ ĞĠ

ÖNGERĠ LME

Ġ NġAAT

ÜRETĠ M

ĠġLET ME YÖNETĠ MĠ

KAYNAKLAMA

PROFĠ L ÜRETĠ MĠ

YA

PI

YA

ET

KĠ

YE

N

YÜ

KL

ER

DO

ĞA

DA

N

K

AY

NA

KL

AN

AN

YE

RÇ

EK

ĠM

Ġ

EL

EK

TR

OM

AN

YE

TĠ

K

NÜ

KL

EE

R

ZA

YI

F

KU

VV

ET

LE

R

FABRĠ KA

SĠ NEMA - TĠ YATRO

KONUT

OFĠ S

TESADÜFĠ

DĠ ĞERLERĠ NE

ORANLA SÜREKLĠ

ÇARP MA

KULLANI M DEĞĠ ġĠ MĠ

PATLAMA

Ġ NSANLARI N HAREKETĠ

Tabl o 2. 10 Yapı ya Et ki yen Yükl er [29]

41

2. 3. 2. 2 Yat ay Yükl er

Yat ay yükl er di na mi k karakterde ol mal arı na karĢı n hesapl arda kol aylı k sağla ması

açısı ndan Ģart na mel erce st ati k yük ol arak değerlendirilirler. Rüzgar ve depre m

yükl eri yat ay yükl erdendir.

Rüzgar Yükü : Rüzgar eği mli çatılarda ve yüksek yapılarda öne mli bir yükt ür ve

yüzeye di k ol arak et ki diği kabul edilir. Rüzgarın yapılar üzeri ndeki et kisi r üzgarı n

esiĢ hı zı na, esiĢ doğr ultusuna, yapı nı n yerden yüksekli ği ne, geo metrisi ne ve çevre

yapıları n konu muna bağlıdır. Genelli kle r üzgar yönünde yapı da bası nç, rüzgar altı

tarafı nda e mme ol uĢur. Rüzgar bası nç değerleri yüksekli ğe bağlı ol arak art ar ve

böl geni n pürüzl ül ük özelliği ne göre değiĢir.

Depre m Yükü : Depre m hareketi, yer kabuğunda meydana gel en geril me

yı ğıl mal arı nı n ya da defor masyon enerjisi biri kimi ni n j eol oji k fay hatlarındaki ani

kay mal arla serbest kalması sonucu ort aya çıkar. Si s mi k dal gal ar tarafı ndan

ol uĢt urul an ve geliĢi güzel değiĢebilen bu ani hareketler di zisi, t e meller aracılı ğı il e

yapı ya il etilir ve yapı nı n üst katları nda daha büyük hareketlere neden ol ur. Depre mi n

yapı üzeri ndeki et kilerini n yapı nı n t aĢı yı cı sistemi ne ait karakt eristi klere bağlı

ol ma ması da depre m hesabı nı karıĢı k bir hal e getirir. Hesap yönt e ml eri, depre m

yükl eri ve yapısal düzenl e mel erle il gili sı nırlılıkl ar “ Af et Böl gel eri nde Yapıl acak

Yapıl ar Hakkı nda Yönetmeli k” 1998‟ de belirlenmi Ģtir.

2. 3. 3 TaĢı yı cı Siste ml erde Te mel Esasl ar

Yapıl ar dı Ģ yükl ere t e mel, döĢe me, duvar, ke mer, t onoz, kubbe, kiriĢ, kolon, perde,

çerçeve, çekirdek gi bi elemanl arı ile karĢı koyarlar. Bu el e manl ar, çekme, bası nç,

kes me ( makasl a ma), eğilme, burul ma gi bi mekanik zorla mal arla karĢı karĢıyadırlar.

Yapı el e manl arı geo metrik bi çi ml eri ve üretilmi Ģ ol dukl arı yapı mal ze mesi ni n

özelli kleri ne bağlı ol arak yukarı daki zorl anma biçi ml eri nden yal nı zca bi ri ne ya da

tümüne birden dayanı klı ol abilirler. Yapı gereçl erini n özelli kleri ne bağlı olarak t ürl ü

yapı siste ml eri geliĢtirilmi Ģtir. Ke merli ve kubbeli bir yapı da büt ün el e manl ar bası nç

kuvveti yle zorlanırlar; hiçbir el e mana çekme kuvveti gel mez. Bu t ekni k sayesi nde t aĢ

ve t uğla, bi nlerce yıl dan bu yana yapılarda yaygı n bir kullanı m al anı bul muĢt ur.

42

AhĢap ya da çeli k bir kiriĢ, eğil me mo menti ni kolaylı kla t aĢı yabilir. Ancak; t aĢ ya da

de mirsiz bet ondan yapıl mı Ģ bir kiriĢ; moment dol ayısı yla ol uĢacak çek me

kuvvetleri ni t aĢı ya maz. Bet onar me yapı el emanl arı nda bet on i çerisi ne de mi r

donatılar yerleĢtirilerek; bet onun t aĢı ya madı ğı çekme kuvvetleri de mire t aĢıtılır.

Bet onun hi ç çekme taĢı madı ğı ya da çok az taĢı dı ğı kabul edilir. [29, 30]

2. 3. 3. 1 TaĢı yı cı Siste m Mal ze mel eri ni n Te mel Özelli kl eri

TaĢı yı cı siste ml erde kullanılan çeĢitli mal ze mel er ort ak bazı özelli klere sahi ptir ki bu

özelli kler mal ze mel eri n yükl ere karĢı koy ması nı sağl arlar. Bir t aĢı yı cı siste me et ki

eden yükl er i ster devaml ı, i ster aralı klı, i ster kı sa süreli olsun t aĢı yıcı siste mi n

defor masyonu sı nırsız ol arak art ma malı ve yükl eri n et kisi kal ktı ktan sonra

kaybol malı dır. Yükl eri n et kisi kal ktı ktan sonra defor masyonu hı zl a kaybol an

mal ze mel ere “el asti k” olarak davranı yor denir. Tü m t aĢı yı cı siste m mal zemel eri belli

bir sı nıra kadar el asti ktir. Eğer böyl e ol mayı p, yükl er kal ktı ktan sonra bir mi kt ar

defor masyon kalırsa, yeni yükl e mel er bu kalıcı defor masyonu artıracak ve sonuçt a

taĢı yıcı siste m kullanıl maz duruma gel ecektir.

Hi çbir t aĢı yı cı siste m t am ol arak el asti k değil dir, yükl er belirli değerleri aĢtı ğı za man,

taĢı yıcı siste mi n t ürüne ve yükl eri n t abi atı na bağlı ol arak mal ze mede kalıcı

defor masyonl ar ol uĢur. Yükl er öne mli mi kt arda kalıcı defor masyon yarat mayacak

Ģekil de sı nırlandırıl malı dır. TaĢı yı cı siste m mal zemel eri nde çoğunl ukl a el asti k sı nırı n

altı nda kal an geril mel er ol uĢur.

TaĢı yı cı siste m mal ze meleri ni n çoğu sadece el astik değil, belli sı nırlar i çinde li neer

ol arak el asti ktir, defor masyonl arı yük ile orantılıdır. Yükl eri n kal kması ndan sonra

kalıcı defor masyon gösteren mal ze mel ere “pl astik” davranı yor denir. Tüm t aĢı yı cı

siste m mal ze mel eri el astik sı nırları nı n üst ünde pl astik ol arak davranırlar. Mal ze meyi

net bir Ģekil de pl asti k davranmaya baĢl atan yüke “akma yükü” ya da “akma nokt ası ”

denir (ġekil 2. 27). [27, 30]

ġekil 2. 27 Mal ze mel eri n Elasti k, Li neer elasti k ve Pl astik DavranıĢları [30]

43

Gevrek Mal ze mel er : Gevrek mal ze mel er; el astik sı nırları nda kop madan önce çok

az mi kt arda defor masyon yapabilen mal ze mel erdir. Bet on, ca m gi bi mal ze mel er

fazla defor masyon yapmaz, koparlar [43]. ġekil 2. 28‟de geril me altında Ģekil

değiĢtir me sonucunda kopan bir mal ze meni n kuvvet -Ģekil değiĢtir me grafi ği

veril mekt edir.

ġekil 2. 28 Gevrek mal ze melerin davranıĢları [30]

Sünek Mal ze mel er : Belirli bir yük altı nda, elasti k sı nırını geçti kt en sonra dahi

kop maksızı n büyük öl çüde uza ma ve def ormasyon yet eneği ne sahi p ol an

mal ze mel ere “Sünek Mal ze mel er” denir. YumuĢak çeli k, bakır, kurĢun sünek

gereçl erdir [31]. ġekil 2.29‟ da sünek ve sünek olmayan i ki mal ze meni n kuvvet -Ģekil

değiĢtir me grafi ği veril miĢtir.

ġekil 2. 29 Kuvvet ve Ģekil değiĢtir meye bağlı sünekli k grafi ği [32]

Sünekli k, bir mal ze menin, el asti k sı nırı n öt esi nde Ģekil değiĢtir me dol ayısıyl a yer

değiĢtir me yap ma özelliği ni n öl çüsüdür. Denklem ( 2. 4) il e verilen maksi mu m

defor masyonun, elasti k limi tt eki defor masyona oranı ile bul unur.

= max / el asti k (2. 4)

Mal ze me Sabitleri ve Emni yet Katsayıl arı : TaĢı yı cı a maçl ar i çi n mal zemel er çoğu

kez li neer el asti k sı nırlar içi nde kullanılır ve bu da def or masyonl arı n yükl erle orantılı

ol ması sonucunu doğur ur. Farklı mal ze meler aynı yükl er altı nda farklı

defor masyonl ar yaparlar. Güvenli k nedenl eri yle bir mal ze meni n ak maya baĢlayacağı

44

geril meni n bili nmesi çok öne mli dir. TaĢı yı cı sisteml eri n yükl er altı nda akması na ve

kalıcı defor masyonl arı n za manl a art ması na müsaade edile meyeceği nden, güvenilir

geril mel er ak ma geril mesi ni n bir kesri ol arak kabul edilir. Bu Ģekil de “e mni yet

katsayıları” ort aya çı kar. Emni yet katsayıları mal ze meni n ho moj enli ği, ak ma ve

mukave met özelli kleri, meydana gel en geril menin t ürü, yükl eri n kalıcılığı, bi nanı n

a macı gi bi çeĢitli koĢullara bağlı dır. [33]

2. 3. 3. 2 TaĢı yı cı Siste ml er Ġçi n Te mel KoĢull ar

Denge : Bir cis me belirli bir doğr ult uda et ki eden kuvvetler birbi ri ni dengeli yorsa o

cisi m o doğr ult uda hareket et mez. Belirli bir yönde uygul anan bir kuvvet e, t ers

yönde fakat eĢit değerde bir kuvvetle karĢı kon malı dır. Bu dur um gerçekleĢti ği

za man o yönde denge vardır denir.

Yapı da dengeni n t e mel koĢul u, yapı nı n ya da onun parçal arı nın hareket

et meyeceği ni n garanti edil mesi dir. Bu koĢul hi ç bir za man t a m anl a mı yl a

gerçekl eĢe mez, zat en bi r mi kt ar hareket he m kaçı nıl maz he m de zor unludur. Bi r

bi nada izi n verilen yer değiĢtir mel er bi nanı n boyut ları na kı yasla çok küçüktür. [31]

“ Rijit-cisi m” st abilitesi bi nanı n bir büt ün ol arak kabul edile meyecek hareketleri

yap ma t ehli kesi ni n i ncelenmesi dir. Bir kasırganın et kiledi ği yüksek bir bina ze mi ne

yet er derecede bağl anma mı Ģsa ya da kendi ağırlı ğı t arafı ndan dengel enmezse

parçal anmadan devrilebilir. Böyl e bir bi na dönmeye karĢı “st abil” değildir [30].

Dön me hali nde dengenin kararsızlı ğı, bi na i yi dengel enmedi ği ya da mukave meti

düzgün ol mayan bir ze mi ne ot urduğu za man da söz konusu ol ur.

Mukave met : Mukavemet, bir yapı gereci ni n üzeri ne gel en yükl ere direnebil me

yet erliliği, dayanabileceği en büyük geril me olarak t anı ml anabilir. Mukave met,

herhangi bir t ürde ve muht e mel büt ün yükl er altı nda t aĢı yı cı siste mi n ve herhangi bir

parçası nı n büt ünl üğü ile ilgili bir t aĢı yı cı siste m gereği dir [33]. Önce t aĢıyı cı siste m

seçilir ve yükl er belirlenir, sonra t aĢı yı cı sistemi n öne mli nokt aları ndaki geril me

dur umu bul unur ve bul unan geril mel er mal ze meni n e mni yetle karĢılayabileceği t ür

ve büyükl ükt eki geril melerle karĢılaĢtırılır.

Ma kasl a ma, eğil me ve bur ul ma kuvvetleri ne karĢı koy ma ol arak t anı ml anabil ecek

rijitlik, mukave metle karıĢtırıl ma malı dır. Aynı yükl er altı ndaki i ki t aĢı yı cı siste mden

biri ni n di ğeri nden daha fazla defor me ol ması na karĢılı k, her i kisi de eĢit derecede

45

e mni yetli ol abilir. Rijitlik, yükl ere karĢı, çoğu kez bir mukave met öl çüsü ol makl a

beraber, sı caklı k değiĢ mel eri ne, düzgün ol a mayan ze mi n çök mel eri ne ve di na mi k

yükl ere mar uz taĢı yı cı sisteml erde bir zayıflı k iĢareti de ol abilir.

Sünekli k : Yapıları n ve yapı el e manl arı nı n, bünyesi ne gel en kuvvetleri n büyük bir

böl ümünü, mukave meti nde ve t aĢı ma gücünde ciddi bir kayba uğra madan yut arak,

enerji yi t üket ebil me kabiliyetine “sünekli k” denir. Sünekli k mert ebesi t aĢı ma gücü

sona ererken var ol an defor masyonun, el asti k limi tt e var ol an defor masyona oranı

ol arak belirtilir. Bu orana “sünekli k oranı ” denir. Sünek ol mayan mal ze meni n

sünekli k oranı 1‟ dir. Yatay ve di na mi k yükl eri n öne mli ol duğu yapılarda sünekli k

oranı en az 3 ol malı dır. [33]

Depre mde sünekli k il e rijitlik azal makt a, per iyot büyü mekt e, deprem enerjisi

tüketil mekt edir. Depre m yükl eri ne karĢı i nel astik defor masyonu yapabilen yapıl ar

göç meden ayakt a kal abilirler. [18]

2. 3. 3. 3 Te mel Geril me Duru ml arı

TaĢı yı cı mal ze mel er, karĢı koyabil di kl eri esas geril mel eri n t ürüne göre de

sı nıflandırılırlar. TaĢı yı cı si ste ml eri n yükl endi kl eri za man yaptı kları deformasyonl ar

çı pl ak gözl e nadiren gör ül ürse de bunl ara karĢı gel en geril mel er öl çül ebilir

değerdedir. Geril me ör nekl eri en çok üç t e mel geril me dur umundan ol uĢur; çek me,

bası nç ve kay ma. Çek me geril mesi mal ze meni n parçal arı nı birbiri nden ayır maya,

bası nç, mal ze meni n parçaları nı birbirine doğru it meye, kay ma gerilmesi, bir

kerpet enle kesilen tel de olduğu gi bi mal ze meni n parçal arı nı kaydır maya çalıĢır.

Çek me : Çek me, mal zemeye uygul anan kuvvet sonrası nda, mal ze me parçacı kl arı nı n

birbirleri nden uzakl aĢ ma eğili mi nde bul undukl arı dur umdur ( ġekil 2. 30). Kuvveti n

(P) biri m al ana ( F) etki eden değeri geril me ( σ) ol arak belirlenir. Mal ze mede

meydana gel en deformasyon (ε), uza ma il e ol uĢan boydaki değiĢim ( Δl ) il e

belirlenir.

σ = P / F ( N/ mm2) (2.5)

ε = +Δl / l (2. 6a)

46

Mal ze meni n el asti k bölgeni n dı Ģı nda çalıĢ maması t e mi n edilirse, mal ze meni n

uza ması sadece kesiti ne, uzunl uğuna ve yüküne bağlı ol ur. Mal ze me kesiti ne kadar

büyük ol ursa biri m uza ma o kadar küçük ol ur. Uza ma oranı, mal ze me kesiti ni n biri m

al anı t arafı ndan t aĢı nacak yükl e veya mal ze medeki çekme geril mesi ile orantılı dır.

Çek me geril mesi ni n uzama oranı na oranı, mal zemeye ait bir karakt eristiği t anı ml ar

ve buna mal ze meni n çekmedeki el asti klik modülü denir. Yükl e meden önce ve sonra

yapılan öl ç mel er sonucu, yük arttı kça ve mal zeme uzadı kça, mal ze menin kesiti ni n

küçül düğü gör ül mekt edir. Eni ne Ģekil değiĢtir me oranı nı n, boyuna Ģekil deği Ģtir me

oranı na böl ümü “Poisson Oranı ” olarak adl andırılır. [18, 30]

Bası nç : Bası nç mal ze me parçacı kl arı nı n birbiri ne doğr u itil di ği geril me dur umudur

(ġekil 2. 31). Kı sal ma, bası nç dur umunun bir karakt eristi ği dir. Biri m uzunl uğun

kısal ması ya da bası nç hali nde kısal ma oranı, kesiti n biri m al anı na et kiyen yükl e

(bası nç geril mesi) orantılıdır. Bası nç geril mesi nin kı sal ma oranı na oranı, bası nç

dur umundaki elasti kli k modül ünü verir.

ε = - Δl / l (2. 6b)

Bası nçt aki defor masyonlar, çekmedekileri n t ersidir. Kı sal ma yük doğrult usunda,

Poi sson ol ayı nedeni yle geniĢle me buna di k doğr ult udadır. Çek meye karĢı

koya mayan mal ze mel er, çoğu kez bası nca i yi dayanırlar; t aĢ, t uğl a ve beton yüksek

bası nç geril mel eri ne çalıĢabilirler. [30]

ġekil 2. 30 Çek me geril mesi sonucu ġekil 2.31 Bası nç geril mesi sonucu

mal ze mede ol uĢan defor masyon [32] mal ze mede ol uĢan defor masyon [32]

Bası nç et kisi nde bul unan, büt ün uzun ve nari n t aĢıyıcı el e manl ar, bası nç yükü yavaĢ

yavaĢ arttı kça belli bir değere eriĢti ği nde dıĢa doğr u bur kul ur. Bu t ehli keli değere,

bası nca çalıĢan el e manı n bur kul ma yükü denir. Bası nçsal yönden e mni yetli ol an bir

yük bur kul ma yükü değerine yakı nsa gittikçe art an geril mel er ol ur ve sonuçt a el e man

bur kul ur. Mal ze meni n bası nç mukave meti i yi olduğu i çi n küçük kesitli ol abilen

el e manl arı n boyutlandırılması nda bu değer öne mli bir fakt ördür (ġekil 2. 32). [30, 31]

47

ġekil 2. 32 Nari n ele manl arda burul ma [30]

Kay ma : Kay ma, mal ze meni n parçacı kl arı nı n birbiri ne kı yasla kay ma eğili mi nde

ol dukl arı, di kdört gen biçi mli bir el e manı n Ģekli ni paral el kenara dönüĢt ürecek

Ģekil de defor masyonl ar oluĢt uran geril me dur umudur. Kay ma geril mesi () belli bir

kesite ( F) et ki yen kuvvetler ( P) sonucu meydana gelir. Kay ma düzl e mi nde

defor masyon oranı (γ) ise kay ma geril mesi doğrult usunda meydana gelen kay ma

mi kt arı nı n ( Δl) kuvvetler arası ndaki mesafeye (l) oranı dır. Kay mada Ģekil deği Ģtir me

oranı, çekme ve bası nç dur umunda ol duğu gi bi uzunl ukt aki bir değiĢme yeri ne

defor me ol muĢ di kdört geni n bozul ma açısı yl a öl çül ür (ġekil 2. 33). [34]

= P / F ( N/ mm2) (2. 7)

γ = Δl / l (2. 8)

G = / γ ( N/ mm2) (2. 9)

El asti k böl ge i çi nde defor masyon kuvvetle orantılıdır ve dol ayısı yla kaymada Ģekil

değiĢtir me oranı kay ma geril mesi yl e orantılıdır. Kay ma geril mesi ni n kayma oranı na

oranı kay ma modül ünü verir. Bu değer mal ze meye ait bir karakt eristi ktir ve çek me

ya da bası nçt aki modül ün yarısı kadardır.

ġekil 2. 33 Kay ma geril meleri [30]

48

Kay manı n esas özelli klerinden biri, dai ma birbirine di k i ki düzl e m boyunca kes me

geril mesi ol uĢ ması dır ( ġekil 2. 34). Kay manı n, çek me ve bası ncı n bir sonucu ol arak

düĢünül mesi prati k yönden büyük öne m t aĢır. DüĢük çek me mukave metli bir

mal ze me, kay ma doğrult usuyl a 45o

açı yapan doğr ult uda çek meye karĢı

koya mayacağı ndan, kayma mukave meti de iyi olmayacaktır.

ġekil 2. 34 Birbiri ne di k geril mel er ile ol uĢan kayma [32]

Burul ma : Bir çubuğun, ekseni ne di k düzl e m i çinde bir t ers i ki z kuvvetin et ki si ne

mar uz ol ması na basit bur ul ma hali denir ( ġekil 2. 35). Bur ul ma, mal ze mede t ek

baĢı na ol mayı p, eğil me ve kes me et kileri ile birli kte bul unur . Bur ulmaya karĢı

rijitlik, kay ma modül ünü i Ģe karıĢtırır. Bur ul maya karĢı en et ken kesitler, içi boĢ ol an

kesitlerdir ki bunl ar, çubuk ekseni etrafı ndaki dön mede, kay ma geril mel eri ne

mü mkün ol an en büyük mani vel a kol unu sağl arlar. [33]

ġekil 2. 35 Burul ma kuvveti etkisi ndeki yapı ele manl arında dön me [30, 32]

Eğil me : Büt ün bileĢi k geril me dur uml arı, üç t e mel geril me dur umunun

ko mbi nasyonundan i baret ol ur. Bir t aĢı yı cı el emanı n değiĢi k lifleri nde meydana

gel en çek me ve bası nç bu ko mbi nasyonl arı n en sı k karĢılaĢılanı dır, buna eğil me

denir ve eğil me t aĢı yı cı siste ml eri n çoğunda t e mel bir r ol oynar. Geril mel eri n

maksi mu m çek meden maksi mu m bası nca, doğr usal ol arak değiĢti ği bu geril me

dur umuna basit eğil me denir ( ġekil 2. 36). Eğil me, düĢey yükl eri yat ay doğrult uya ya

da yükl ere di k bir doğrultuya dönüĢt üren taĢı yı cı bir mekani z madır.

ġekil 2. 36 Eğil me duruml arı [30, 32]

49

TaĢı yı cı mal ze mel eri n çoğunun bası nç mukavemetl eri göz önünde t utul duğunda,

yükl eri ze mi ne düĢey olarak t aĢı manı n kol ay ol duğu gör ül ür. Esas t aĢı yı cı pr obl e m,

düĢey mesnetler arası ndaki açı klı ğı ör me koĢulu nedeni yl e, düĢey yükleri n yat ay

ol arak t aĢı nması pr obl e midir [30]. Bu eğil meni n, çok öne mli bir t aĢı yıcı mekani z ma

ol duğunu göst er mekt edir.

Eğil meye uygun bir mal ze meni n, prati k anl a mda, eĢit çekme ve bası nç

mukave meti ne sahi p ol ması gerekir. Bu dur um, t aĢı yı cı mal ze mel er arası nda ahĢabı n

ve çeli ği n eğil me özellikl eri bakı mı ndan üst ünlüğünü açı kl ar. Bet onarme, eğil me

özelli kleri çeli kle mukayese edilebilen yegane mal ze medir. Bu yapay mal ze mede

bet onun bası nç mukavemeti, el e manı n bası nca çalıĢan kıs mı nda, çeliği n çek me

mukave meti ele manı n çek meye çalıĢan kıs mı nda kullanılır. [33]

2. 3. 4 Yapıl arı n Deprem Kuvvetl eri Altı ndaki Davranı Ģl arı

2. 3. 4. 1 Yapıl arda Deprems el DavranıĢ Kavra mı

Depre m yer küredeki yeni i ç denge ol uĢuml arı nın açı ğa çı kardı ğı büyük enerjileri n

küreni n i çi nden dal ga hareketleri ile küre yüzüne ul aĢ ması ol ayı dır. Depre ml er

yapı ya yat ay ve di nami k yükl er uygul ayan, ek bir yük ol arak düĢünül ebilir.

Depre mden dol ayı bi nal ara ek düĢey yükl er de gelir ancak bunl ar ağırlı k kuvvetleri ne

benzeyen, di kkat e ve hesaba alı nmı Ģ yükl er ol up, yat ay yükl er kadar öne mli

değil dirler.

ġekil 2. 37 Depre m hareketi ile yapı da ol uĢan ters yönlü kuvvetler [14]

Depre m sırası nda ze mi n titreĢi m hareketi yapar ve yapıları n t e mellerinde ani

öt elenme ve dön mel er olur. Te meli n bu hareketleri ne bi nanı n üst yapısı aynı anda

ayak uydura madı ğı i çi n bural arda zıt yönde at alet (eyl e msi zli k) kuvvetleri ol uĢur.

50

Yapı nı n her yeri titreĢim yap maya baĢl ar, el emanl ar değiĢi k bi çi ml er alır, her an

değiĢen büyük kuvvetler, zorlanmal ar ortaya çı kar (ġekil 2. 37). [27]

Yere sabit ol arak bağlı bir yapı, yer ani den hareket etti ği nde bu hareket e kütl esi ni n

at aleti (durağanlı ğı) il e karĢı koyar. Yapı nı n kendi eyl e msi zli ği ni n yarattı ğı

kuvvetler, depre m nedeniyle yapı yı et kileyen kuvvetlerdir. El asti k bir yapını n t aban

hareketi altı ndaki hareketi; yer i vmesi, yapı nın t epesi ni n t abanı na göre yat ay

depl as manı, hı zı ve i vmesi ni n za man değiĢi ml eri, yapı nı n i ç sürt ünme (sönü m) oranı,

doğal titreĢi m frekansı gibi et menl ere bağlı dır.

Yapıl arda i ç sürt ünme oranı 0. 02 il e 0. 10 arası ndadır. Doğal titreĢi m frekansı ( ),

doğal titreĢi m peri yodu (T)‟ye bağlı olarak denkl em ( 2. 10)‟daki gi bi bul unmakt adı r.

= 2 / T (2. 10)

Depre m et kisi altı nda yapı yı en çok il gilendiren; yer t opl a m i vmesini n ( ü+üg)

maksi mu m değeri dir, zira bu değer yapı kütlesi (m) il e çarpıl dı ğı nda el asti k yapı ya

depre mde et ki eden maksi mu m yat ay taban kuvveti Vb‟yi verir ( Denkl e m 2.11).

Vb = m (ü+üg) (2. 11)

ġekil 2. 38‟de yer hareketi i vmesi altı nda bir yapı nı n t epesi nde meydana gel en

depl as man, hı z ve i vme değerleri ni n za mana göre değiĢi ml eri ve t aban yatay kuvveti

veril mekt edir. [35]

ġekil 2. 38 Bir bi nanı n yer hareketi et kisi altında titreĢim özelli kleri [35]

Depre m davranıĢı, bu titreĢi ml eri n yer kabuğu yüzeyi nde yarattı ğı sarsı ntı ve

defor masyonl ara yapıların uyu m yet eneği ni gösterir. Depre m sırası nda yerkabuğu,

büyük bileĢenleri yat ay bir düzl e m üzeri nde ol mak kaydı yl a, üç boyutl u kar maĢı k bir

51

hareket i çi nde bul unur. Yer kabuğu, üzeri ndeki yapı yl a birli kte bir yönde, sonra t a m

tersi yönde, sonra hafifçe farklı bir doğr ult uda baĢka bir yönde ve sonra t a m onun

tersi yönde defal arca sallanır. Bu hareket sistemi ne gir mi Ģ ol an yapı, bu titreĢi m

düzeni içi ndeki mar uz kalacağı titreĢi ml erle i ki ana tehli keyl e karĢı karĢı yadır.

Bi ri ncisi, yapı nı n t aĢı yı cı siste mi ni n, bu sarsı ntı siste mati ği i çi nde bazı kesitleri nde

çok zorlanarak, mal ze mesi ni n dayanabileceği kayma mukave meti ya da eğil me

mukave meti sı nırları nı n aĢıl ması t ehli kesi dir. Bu dur umda, yapı nın t aĢı yı cı

siste mi nde kıs mi ya da ko mpl e göç me meydana gelir.

Ġki nci kriti k ve sakı ncalı dur um i se defor masyonl arı n fazl alığı dır. Yapını n hi çbir

kesiti nde dayanı ml ar aĢıl mayabilir ve göç me yönünden bir kriti klik söz konusu

ol mayabilir ancak, yapıda o kadar fazl a hareket, yanal öt el enme, katlar arası nda

depl as man veya dön me ol uĢ muĢt ur ki, depre m sona er di ği nde yapı ayaktadır, ancak,

uğradı ğı defor masyonl ar sonunda iĢlevselli ği ni kaybet mi Ģtir. [28, 32]

Far klı yüksekli kteki yapıları n depre m davranıĢları; yüksekli ğe bağlı ol arak değiĢen

yapı peri yotları farkı ile değiĢ mekt edir ( ġekil 2. 39). Çok kat lı yapılarda ze mi n

hareketi ni n yarattı ğı at alet kuvveti ni n yapı yüksekli ği boyunca yayıl ması sani ye

düzeyi nde de ol sa za man al makt adır. Ayrı ca yer hareketi ni n yönü de değiĢi yor i se

yapı da değiĢi k katlarda atalet kuvveti ni n yönü de değiĢ mekt edir (ġekil 2. 40).

ġekil 2. 39 Yapı peri yoduna bağlı ġekil 2. 40 Yön değiĢtiren depre m

depre m davranıĢları [36] hareketi ni n yüksek yapılarda et kisi [14]

Yapıl ar depre m sırası nda kendi i çleri nden geçen ve geçerken hasarlar yarat an bir

mi kt ar serbestlenmi Ģ enerji yi i ç bünyesi nde dağıtabil meli ve ana depre m Ģoku

geçti ği nde bu uygun dağıtı m sayesi nde ayakt a kal abil meli dir. Bu enerjini n henüz

daha yapı ya ul aĢ madan ze mi n üzeri nde kontroll ü bir dağılı mı nı n yapıl ması yol undaki

araĢtır mal ar il e yapı nı n temeli sevi yesi nde bir mi kt ar depl as mana kont roll ü ol arak

52

müsaade eden ve kı saca yapı t abanı nı n enerji yalıtı mı ( base-isol ation) ol arak anıl an

yapısal yönt e ml er geliĢtiril mekt edir.

Enerjini n yapı i çerisi nde düzgün dağıtılarak vurucu et kisi ni n kontrol edil mesi i se

sönü m ( da mpi ng) ve sünekli k ( ductility) kavra ml arı ile açı kl anır. Sönü m; bir di na mi k

hareketi n serbest ol arak ol uĢ ması na müsaade et meden bu hareketi ol uĢt uran enerji ni n

bir böl ümünün yu muĢatılarak yapı nı n bünyesi ne yediril mesi dir. Sönü m tek baĢı na

yet erli ol mayı p, t aĢı yıcı siste mi n t asarı mı nda ve yapı mı nda sünekli k il e il gili alı nacak

önl e ml erle, daha vur ucu hasar gücünün azaltıl ması yol una gi dil meli dir. Sünekli k;

defor masyona uğra mı Ģ ve t aĢı ma gücünü yitir meye baĢl a mı Ģ bir kesitte kırıl manı n

ol uĢ ma ması i çi n yapı mal ze mesi ni n büyük i ç defor masyonl ara uğra ması

mecburi yeti dir. Kırıl mayı ortaya çı kartacak kesit def or masyonl arı sırası nda, enerji

baĢka a maca çevrilerek kullanılır ve kesit kırıl ma konu muna var madan t ümüne

yakı nı t üketil mi Ģtir [28]. Bet onar me ve çeli k karkaslı yapılar yı ğma yapılara oranl a

daha sünektir. Depre m hareketi ni n di na mi k t ersi nirliği il e, kesite bir yönde gel ecek

hareketi n çok kı sa bir süre sonra t ers yönde t ekrarlanabilecek ol uĢu, t aĢı yıcı siste mi n

tam si metri k bir enerji tüket ebil me mekani z ması na sahi p ol ması nı gerektirmekt edir.

Yapı mal ze me bünyesi nde kendili ği nden mevcut ol abilen sönü m ve mühendi sli k

bil gisi ve özeni yl e artan sünekli k kabili yeti sayesi nde yapılar, t aĢı yı cı si ste ml eri

hasar görse bile ta mir edilebilir biçi mde depre ml ere karĢı davranıĢ göst erebilirler.

Doğal peri yodu 0. 1 saniyeden küçük yapılar t ek ve i ki katlı yı ğma veya i çi duvarl a

ör ül ü bet onar me çerçeveli yapıları kapsar. Peri yodu 1 sani yeden büyük yapıl ar i se

genelli kle 15 kattan yüksek bi nal ardır. Yat ay depre m kuvvetleri altı nda en çok et ki ye

mar uz kal dı ğı bili nen 0. 1- 1 sani ye arası nda doğal peri yotl u bi nal ar i se 2 il e 12 kat

arası ndaki yapılardır.

Depre mi n yapılar üzeri ndeki et kisi ve yarattı ğı hasar derecesi; depre mi n enerjisi,

büyükl üğü, i vmesi, odak nokt ası nı n ya da mer kez üssünün yapı nı n bul unduğu yere

uzaklı ğı, odak nokt ası ile depre m böl gesi arası ndaki ze mi n kat manl arı nı n niteli kleri,

depre mi n Ģi ddeti, yapı nın üzeri ne ot urduğu ze mini n niteli ği, yapı nı n bi çi mi, st ati k

taĢı yıcı siste mi, yapı nı n yüksekli ği, kat sayısı, yığ ma ya da karkas ol uĢu, t e mell eri n

ve st ati k siste mi n rijit ya da esnek ol uĢu, yapısal det ayl arı gi bi et menl er il e doğr udan

iliĢkili dir. [27]

53

Yükl er- Def or masyonlar : Yapı nı n t abanı nda ol uĢan ana depre m kuvveti, katlar

hi zası ndaki büyük kitleleri n at aletleri ni n gereği ol an kitle t epki kuvvetleri yl e

karĢılanır. Yapılar katlar hi zası nda ol uĢan kuvvetlerle sarsı ntı ya t abi t ut ulurlar [28].

Kat kuvvetleri (kitle t epki kuvvetleri) her za man aynı yönde ol mayabilir. Yapıl arı n

el asti k davranıĢ mekani zmal arı nı incel erken taĢı yıcı siste ml er modelleĢtirilirler.

Bu davranıĢ bileĢi ml eri depre m modu t anı mı yl a veril mekt edirler. ġekil 2. 41‟ de üç

katlı bet onar me çerçeveli bir yapı da t aĢı yı cı si ste mi n modelleĢtirilmesi, katlar

hi zası nda ol uĢan kuvvetler ve çeĢitli mod dur uml arı nda ol uĢan geo metri k davranıĢl ar

göst eril mekt edir. Kuvvetler; her kat hi zası ndaki kitle il e doğr u orantılı bi çi mde

ol uĢur ve bi na yüksekli ği boyunca üst katlardan alt katlara doğr u azal an bir düzen

içi nde kendi ni göst erir.

ġekil 2. 41 Üç katlı bir bi nanı n modeli ve salı nı m modları [28]

2. 3. 4. 2 Yapı Grupl arı ve Depre m Davranı Ģl arı

Yapıl arı n depre m davranıĢları; t aĢı yıcı siste m seçi mi, kullanılan mal zeme t ür ü ve

özelli kleri, bu mal ze mel eri n uygul a ma bi çi mi ve det ayl arı gi bi etmenl er il e

birbiri nden çok farklı olabil mekt edir.

Mal ze meye dayalı yapı çeĢitle mesi ni n ort aya çı kardı ğı t ürleri n, depre msel

davranıĢları nı da göz önünde t ut arak, özetle t anıtıl dı ğı bir çi zel ge Tablo 2. 11‟ de

veril mi Ģtir. Bu sı nıflandır ma yapı genel t ürü bi nalar ve köpr ül erle sı nırlı dır. Bacal ar,

enerji üreti m t esisleri ndeki bazı özel det aylandırıl mı Ģ yapı parçal arı, sil ol ar, üç

boyutl u ve büyük açı klıklı özel ört ü yapıları, isti nat duvarları, anıtsal kul e t ürü

yapılar ve benzeri mühendisli k ürünl eri bu sı nıflandır maya dahil değil dir.

54

Tabl o 2. 11 Mal ze me çeĢi dine göre yapı sı nıflandır ması [28]

Yapı Ti pi Mal ze me Türü Özetle Tanı ml a ma Si s mi k Özelli kl eri ve Yük TaĢı ma

Kapasiteleri

Yı ğ ma

Yapıl ar

Ker pi ç

Bir veya i ki katlı, düzgün yüzeye

sahi p duvarl ar ağır bir kırsal ti p

çatı yı t aĢır. Yanal dayanı mı artır mak

içi n ahĢap hatıllar kullanılır.

Zayıf bası nç dayanı mı na r ağmen

düĢey yükl er i çi n yet erli ol abilir.

Depre m dayanı mı nı n zayıftır a ma

taĢa göre hafifli ği dol ayısıyla,

depre mde daha i yi davranır.

TaĢ Ġki üç katlı ol abilir; mol oz t aĢ veya

kes me taĢ kullanılabilir.

DüĢey yük dayanı mı kerpice göre

fazl adır. Mol oz taĢ duvarl ar

depre m içi n en zayıf duvarl ardır.

Tuğl a (har man

veya deli kli)

Kat sayısı üç, dört hatta daha f azl a

ol abilir; ekono mi k ol uĢu, hafifli ği ve

te mi z gör ünü münden dol ayı ol dukça

yaygı n kullanı ma sahi ptir.

Daha yüksek düĢey yük

kapasitesi ne ul aĢ mı Ģtır, fakat

depre m dayanı mı yapı m ve

tasarı m kalitesi ne bağlı ol arak

değiĢi m gösterebilir.

Bet on Bl okl ar

(boĢl ukl u veya

hafif dol u)

Üç kat a kadar kullanılabilir.Sürekli

bet on hatıllar dayanı mı artır mak i çi n

kull anılır.

Genel de t uğl a il e aynı özellikl ere

sahi p ol makl a birlikt e, gerekli

yerl erde boĢl ukl arı na bet onar me

dol durul arak depre m dayanı mı

iyileĢtirilebilir.

KarıĢı k

Bi nal ar ort a yüksekli kt e olabilir.

KöĢel erde bet onar me kol onl ar,

ort ada t uğl a duvarl ar ve sürekli

hatıllardan ol uĢur.

DüĢey yük kapasitesi art makl a

birlikt e farklı mal ze mel eri n

kull anı mı yüzünden depre m sıra-

sı nda ayrıl mal ara ve bekl enenden

daha f azl a hasara neden

ol abilirler.

AhĢap

Kar kas

Yapıl ar

Hı mı Ģ

DüĢey ve çapraz ol arak yerl eĢtirilen

ahĢap direkl erden meydana gel en,

iskelet,tek katlı kırsal yapılardır.

Ġzol asyon i çi n t uğl a t aĢ veya kerpi çl e

dol durul ur; kırsal kesi ml erde ağır

t oprak çatı ya sahi ptir.

DüĢey yükl er i çi n yet eri nce

dayanı klı dır; sönü m oranı düĢük-

t ür ve özelli kl e ağır çatısı yüzün-

den depre m dayanı mı zayıftır.

Bağdadi

Ġki-üç katlı ol abilir;ahĢap t aht al arı n

düĢey, çapraz ve yat ay ol arak

yerl eĢtiril mesi yle düzl e msel duvar

iskeleti ol uĢur, i skel etin i ç ve dı Ģ

yüzeyi ne yat ay ol arak enli düzgün

çıtalar sıral anarak çi vilenir, iki t aht a

yüzün arası ça mur ile dol durulur.

DüĢey yük kapasitesi, düktilitesi

ve si s mi k sönü m kapasitesi

fazl adır, düzgün ol arak çi vilenen

tahta parçaları dol gu mal zeme-

si ni n ak ması nı engelleyerek daya-

nı mı n art ması na yardı mcı ol ur.

Bet onar me

Kar kas

Yapıl ar

Bet onar me Kat sı nırla ması yokt ur; Hafif ve

prekast ele manl ar kullanılabilir.

DüĢey yük kapasitesi çok i yidir.

Depre m dayanı mı da yapı m ve

tasarı m aĢa ması nda bazı t e mel

nokt al ara di kkat edilince ol dukça

i yi ol abilir.

Çeli k

Kar kas

Yapıl ar

Çeli k

Kat sı nırla ması yokt ur, f akat

geliĢ mekt e ol an ül kel erde bi raz

pahalı bir çözü m ol abilir.

Bur kul maya karĢı önl eml eri

alı nmak ve yanal kuvvetlere karĢı

çaprazl a ma dest ekli düzl eml er

ol uĢt ur mak kaydı yl a uygun yapı -

sal davranıĢlar sağl anabilmek-

tedir.

55

Yı ğ ma Yapı Si ste ml erini n Depre m Davranı Ģı : Yı ğma yapı duvarı nı ol uĢt uran

el e manl ar yapı bl oğu ve harçtır. Yı ğma yapı nı n ve duvarları nı n geometri k düzeni ni,

mekani k ho moj enli ği ni ve yanal rijitliği ni artıran öne mli bir fakt ör; harç ve yapı

bl oğu arası ndaki aderansın i yi ol ması dır. [33]

Yı ğ ma yapı nı n yanal rijitliği ni artıran bir di ğer öne mli fakt ör de doğr u yer ve Ģekil de

kullanılan hatıllardır. Duvarları çepeçevre saran hatıllar il e sis mi k hareket, yapı nı n üç

boyutl ul uğu i çi nde düzgün bir dağılı m sağl ar [28]. Duvarları n ör ül me det ayları

özelli kle de köĢe det ayl arı da sis mi k dayanı mı artırmakt adır.

Yı ğ ma yapılar, di ğer yapı siste ml eri ile karĢılaĢtırıldı kl arı nda sünekli kl eri daha az ve

kırıl gan mal ze mel er il e inĢa edil mekt edir. Yapıml arı nda ve dayanı ml arında i Ģçili k

öne mli bir rol oynar. Çek me dayanı mı sıfır kabul edilebilecek kadar azdır. Bu

nedenl e i ki eksenli gerilme hali nde özelli kle harç il e yapı bl oğu arası ndaki aderansı n

yok ol ması il e baĢl ayan bozul mal ar göst erebilirler [37]. Yat ay ve düĢey geril mel eri n

oranl arı na bağlı olarak duvar, çeĢitli Ģekillerde taĢı ma gücünü yitirebilir.

Yanal kuvvetler altı ndaki yı ğma yapı davranıĢları böl üm 3. 4‟de ayrı ntılı ol arak

incel enecektir.

Karkas Yapı Si ste ml eri ni n Depre m Davranı Ģı : Kar kas siste mli yapıları n yanal

yükl er altı ndaki davranıĢları, t aĢı yıcı malze mel eri ni n özelli klerine göre

değiĢ mekt edir. Tü m karkas siste ml er i çi n öne mli bir konu, bi na kat adetleri ve

yüksekli kleri arttı kça büyüyen yat ay yükl eri ( depre m ve r üzgâr) t aĢı makt a

çerçeveleri n yet ersiz kalacağı dır. Kol onl arı n bi r boyut unun çok büyütül mesi yl e

ol uĢt urul an perde, çekirdek, t üp ya da çaprazl a mal ar ol arak adl andırılan yapı

el e manl arı nı n kullanıl ması zorunl udur.

AhĢap; hafif, çekme ve eğil meye karĢı dayanı ml ı ve sünek bir mal ze medir. AhĢap

karkas yapılarda, ahĢabın hafif bir mal ze me ol ması ndan dol ayı, mesnetlere ve

temellere il etilen yük di ğer t aĢı yı cı siste ml ere oranl a daha azdır. Yanal st abilite i çi n,

çapraz ahĢap dest ekler, çeli k çubukl ar veya rijit ahĢap paneller il e gerekli önl e ml eri n

alı nması öne mli dir. AhĢap kar kas yapılar sünek bir yapı ya sahi p ol mal arı nedeni yl e,

Ģok et kisi ne dayanı klı ve titreĢi m e mme özelli ğine sahi ptir [38]. Deprem s onucu

yapı da hasar ol uĢsa bile, ahĢabı n hafifli ği nedeniyle can kaybı az ol an bir yapı m

siste mi sunmakt adır.

56

Bet onar me siste ml er bet on ve çeli ği n birlikt e kullanıl ması yl a oluĢt urul muĢ

el e manl ardan ol uĢ makt adır. Bet on siste mi n basınç geril mel eri ne, çeli k de çek me

geril mel eri ne karĢı koy makt adır. Bu i ki mal ze me birleĢi mi il e ol uĢt urul an bet onar me

yapısı ndaki çeli ği n özelli ği sayesi nde, yat ay yükl er altı nda sünekli k

sağlayabil mekt edir.

Bet onar me karkas yapı siste ml eri nde yat ay t aĢı yıcı el e man ol arak döĢe meler (çi ft ve

tek yönl ü pl ak döĢe me, di Ģli döĢe me) ve kiriĢler (ana kiriĢ, ara kiriĢ, l ent o, hatıl, vb.)

kullanılır. Depre m et kisini n il k karĢılayı cısı ol an düĢey el e manl ar, kol onlar il e dol u

ya da küçük boĢl ukl u perde duvarlardan ol uĢur. [28]

Bet onar me yapı nı n karkası birbiri ne di k i ki asal doğr ult uda yer al mı Ģ çerçevel erden

ol uĢur. ġekil 2. 42‟de Ģemal aĢtırıl mı Ģ dört katlı basit bir çerçevede kol onları n yanal

kuvvetler altı nda bükül me f or ml arı göst eril mi Ģtir. Konkavlı ktan konveksliğe geçilen

bükl üm kesiti nde bir elasti k mafsallaĢ ma ol uĢtuğu kabul edilebilir. Çünkü bu

kesitteki liflerde bası nç ya da çekme geril mel eri il e eğil me mo menti ol uĢ maz [ 36].

DavranıĢı n t a ma men ki tlesel perde duvarl arla kontrol edil di ği karkasl ar; yat ay

kuvvetlerle zorlanmı Ģ bir düĢey konsol t aĢı yı cını n defor masyon ve depl as man

bi çi ml eri ne çok yakl aĢırlar (ġekil 2. 43). [33]

ġekil 2. 42 Çerçeveli yapıları n depre m ġekil 2. 43 Kitlesel perde duvarı n

anı ndaki tipi k bükül me formu [28] depre m anı ndaki tipi k bükül me for mu [28]

Düzgün çerçeveli sisteml erde kol onl ardaki eğil me mo mentleri alt kat lara doğr u

büyüyerek ol uĢurlar ve bunun doğal sonucu ol arak, kol onl arı birleĢtiren ki riĢleri n sağ

ve sol uçl arı na düğü ml er çevresi ndeki dengel e meyl e akt arıl mı Ģ eğil me mo mentleri

de üst katlardan alt katlara doğr u büyüyerek kendileri ni göst erirler. Depre mi n

di na mi k t ersi nir karakteri dol ayısı yl a kol onl arda ve kiriĢlerde ol uĢan eğil me

mo mentleri ni n yönl eri he m ( +) he m de (-) ol abil mekt edir [28]. KiriĢlerde donatı

hesabı düĢey yükl erden dol ayı ol uĢan eğil me momentleri ve depre m et kisiyl e ol uĢan

eğil me mo mentleri birli kte göz önünde t ut ul arak hesap yapıl malı dır.

57

Çeli k karkas siste ml erde kullanılan çeli k; yapısında karbon ve birçok değiĢi k

maddel er i çeren bir de mi r al aĢı mı dır. Fi zi ksel özellikleri açısı ndan i zotrop, düktil ve

yüksek dayanı mlı ol duğu i çi n depre m hareketleri ne karĢı uygun bir yapı

mal ze mesi dir. Çeli ği n çekme ve bası nç dayanımı nı n eĢit ol ması depremi n t ekrarlı

yükl eri i çi n uygundur. Sünek ol ması sayesi nde yük t aĢı ma kapasitesi nde herhangi bir

azal ma ol madan, büyük yer hareketleri nde elasti k ol mayan bir defor masyonl a

enerji yi yut ar ve yapı nı n yı kıl ması önl enir. Çeli ğin dayanı m/ ağırlı k oranı yüksektir

ve dayanı m/ haci m oranı da di ğer yapı siste ml eri nden büyükt ür. Çeli k yapı lar, büyük

açı klı kları n geçil mesi ne ve yüksek katları n yapıl ması na ol anak sağl ar, yapı öl ü

yükünün azal ması yl a yapıya et ki yen depre m kuvvetleri de azal makt adır. [39]

Çeli k yapı t asarı mı nda; kiriĢleri n açı klı k doğr ult usu, düĢey el e manl arı n ve yat ay yük

taĢı yıcı siste ml eri n ti pi ve düzenl enmesi, t üm t aĢı yı cı siste m el emanl arı nı n

bileĢi ml eri öne mli kriterlerdir. Çerçeve siste mi n t asarı mı, kiriĢ ve kol onl arın birli kt e

çalıĢ ması Ģekli nde doğr u yapıl madı ğı nda çeli k yapılar da depre mi n t ekrarlı yükl eri

altı nda hasar görüp yı kılabil mekt edirler.

Yı ğ ma ve Karkas Yapı Si ste ml eri ni n KarĢılaĢtırıl ması : Yı ğma ve kar kas

siste ml eri birbiri nden ayıran t e mel özelli k, yı ğma yapılarda düĢey yük t aĢı yı cıları n

duvarlar, karkas yapılarda i se ahĢap, çeli k ya da bet onar me mal ze mel erden kol onl ar

ol ması dır. Kar kas yapılarda duvarl arı n t aĢı yı cılık görevl eri ortadan kalktı ğı i çi n,

duvarları n yerleri, konuml arı ve kalı nlıkl arı kolayca değiĢtirilebilir; i nce duvarl ar,

geniĢ haci ml er, büyük pencere ve kapılar yapılabilir.

Depre m yükl eri ni t aĢı yan bi na t aĢı yı cı siste mi ve bu siste mi ol uĢt uran elemanl arı n

her biri, depre m yükl erini t e mel den ze mi ne kadar sürekli bir Ģekil de ve güvenli

ol arak akt arıl ması nı sağl ayacak yet erlilikte yapıl malı dır. Günü müzde yapı

gereçl eri ni n, yapı st ati ği, depre m mühendisli ği t ekni kl eri ni n geliĢ mesi sonucu kar kas

siste ml er kullanılarak yığ ma bi nal ara oranl a daha nari n, daha i Ģlevsel, daha yüksek

ve daha ucuz bi nal ar yapılabil mekt edir.

Kar kas bi nal ar yapılırken daha di kkatli ol mak; yapı bili mi, t ekni ği ve fen kuralları na

titizli kle uy mak gerekli dir. Yönet meli kl erle belirlenen hesapl ara ya da bir t akı m

a mpiri k kurallara uyul arak i nĢa edilebilen yı ğma yapılar; ağır gövdel eri ve bi nl erce

yıl denenmi Ģ gel eneksel t aĢı yı cı siste ml eri yle, bet onar me yapılara oranla pek çok

kusuru bağıĢlayabilirler.

58

2. 3. 5 Yapıl arda Gözl e mlenen Hasarl ar ve Sebepl eri

Tür ki ye‟de depre ml er sonrası nda ort aya çı kan hasarlar; kavra msal bil gisizli k, yapı m

bil gisizli ği ve özensi zliği, yanlıĢ seçi ml er ve bili nçsiz uygul a mal ar, ze mi n özelli kleri

ve sis mol oji bil gisi ni n eksi kli ği gi bi t e mel sebepl erden kaynakl anmakt adır. Bu

böl ümde bi na t ürü yapılarda ol uĢan hasarlar genel özelli k ve ör nekleri il e el e

alı nacak, yı ğma yapılardaki hasarlar det aylı olarak böl üm 3. 5‟de i ncel enecektir.

Bi nal arı n giriĢ katları mağaza ve benzeri a maçl ar i çi n ara duvarsız ve narin kol onl u

ol arak düzenl endi ği nde, üst katlar ağır bir kütle olarak giriĢ katı na ot urur ve depre m

yanal depl as manl arı ndaki uyu msuzl uk, bu zayıf katı n kol onl arı nı n aĢırı ötel enme ve

kırıl ma riski ni artırarak hasara neden ol ur ( ġekil 2. 44). Bu t ür mekani z mal arda

bi nal arı n ayakt a kal abil mesi i çi n ze mi n kat kol onl arı nı n çok büyük enerji

tüket ebil mel eri ve sünek ol mal arı gerekir.

Yapıl arda giriĢ ve bodrum katları nda, t ümü benzer kesite sahi p kol onl arı n bir

böl ümünün di ğerleri nden mi mari gerekçel erle daha kısa yapıl ması, yapısal

düzensi zliğe sebep ol arak hasar ol uĢt urabilir (ġekil 2. 45).

ġekil 2. 44 Yu muĢak kat hasarı [28] ġekil 2. 45 Kı sa kol on hasarı [40]

Uzun ve ağır yapı kütlelerini n belli aralı klarda dilatasyon derzi il e böl ünmesi gerekir.

Di l atasyon yapıl mayan yapılarda, depre m hareketleri sırası ndaki farklı çalıĢ mal ardan

kaynakl anan hasarlar ol uĢ makt adır. [41]

Kol onl ar aynı hat üzeri nde değilse, konsol kiriĢle üst kat kol onu dıĢarı ya alı nmı Ģsa

yapı da depre m kuvveti altı nda hasar ol uĢ ma ol asılı ğı yüksektir. Pl anda kol on ve

perdeler dengeli ve burul mayı ol uĢt ur mayacak bi çi mde düzenl enmeli dir. Kar kast a

yer al an perdel eri n si metri k yerleĢtiril me mesi sonucunda, rijitlik mer kezi yl e kitle

ağırlı k mer kezi arası na büyük mesafe girer ve kat düzl e ml eri nde bur ulma et kisi

59

ol uĢt urabilir. Pl anda ve kesitte çok giri ntili çıkı ntılı, t aĢı yıcı siste mi düzensi z

yapılarda yanal yük dağı lı mı da düzensi z ol ur ve bazı kesitlerde kontrol dı Ģı geril me

yoğunl aĢ ması ol uĢur. Yatay düzl e mde L, T, U ve [] ti pi bir mi mari pl an gerektiren

bi nal arda bur ul ma hasarları nı önl e mek i çi n, bi na gerekli sayı da di kdörtgen pl anlı

parçal ara ayrılabilir (ġekil 2. 46).

ġekil 2. 46 Mi mari planl a mada yanlıĢ ve doğrul ar [1]

Eği mli arazilerde veya farklı kat yüksekli kl eri ni n uygul andı ğı bitiĢi k ni zam bi nal arda

yet erli dilatasyon yapılmadı ğı za man, i ki bi nanı n farklı hareketleri sonucu, bir

bi nanı n döĢe mesi ni n di ğerleri ni n kol onl arı na çarp ması il e kol onl arda kırıl ma veya

kat göç mesi ne neden ol abilecek çeki çle me hasarına rastlanır (ġekil 2. 47). [43]

ġekil 2. 47 Kat döĢe mel eri nin aynı düzeyde ol ma ması sonucu kol onda kayma hasarı [28, 42]

Eği mli arazilerde t e melleri n sürekli yapıl ma ması, farklı yüksekli kteki kol onl arda

bur ul ma et kisi ol uĢt urur [ 4]. Toprak kazılı p bodr um kat yapılarak, yapı eği mli

arazi ye ot urt ul malı dır ( ġekil 2. 48). Ki riĢ bağl antısız kol onl ar, eksenl erde sapmal ar,

çerçevelerdeki süreksi zlikler, pl anda güçl ü boyutları her i ki doğr ult uda dengeli

dağıtıl ma mı Ģ kol onl ar hasar nedenl eri dir (ġekil 2.49).

ġekil 2. 48 Eği mli arazilerde te melleri n ġekil 2. 49 Çerçevel erde süreksizli k ve kol onl arı n

aynı yüksekli kte ol ması gerekir [1] planda yanlıĢ ve doğru dağıtı mı [1,25]

Yapıl arda kullanılan mal ze mel eri n st andartlara uygun ol ma ması, eksi k veya bili nçsi z

kullanıl ması, yanlıĢ uygul a ma t ekni kl eri il e yapıl ması kalitesi z ve depre me

dayanı msı z bi nal ar yaratır.

60

Ki riĢler kol onl ardan kuvvetli yapılırsa, mafsallaĢ ma kiriĢ yeri ne kol onl arda

ol uĢ makt adır, bu dur umda bi nada aĢırı yanal ötele me ol ması da söz konusudur.

Kol onl ar gerekli Ģekil de enerji yi t üket e medi kl erinde, göç me veya ağır hasar söz

konusu ol abilir (ġekil 2. 50). [44]

ġekil 2. 50 Güçl ü kol on ve yet erli kiriĢ [1] ġekil 2. 51 AĢırı donatı çeli ği kullanı mı [32]

Fazl a donatı çeli ği kullanmak faydanı n aksi ne çok büyük zarardır ( ġekil 2. 51).

Özelli kl e kol on-kiriĢ birleĢi m böl gel eri nde kırılgan davranıĢa ve ani dayanı m

kaybı na sebep ol ur.

Etri yel eri n, kes me kuvvetleri ni t aĢı mak, boyuna donatıları n bur kul ma boyl arı nı

kı salt mak, bet onun basınç dayanı mı nı artır mak gi bi gör evl eri vardır [43]. Etri yel er

yet ersiz mi kt arda yerleĢtirilir i se, yapı nı n sünekli ği ve mafsallaĢ ma yerl eri nde

depre m enerjisi t üketi mi azal makt adır. Kol on-kiriĢ birleĢi m nokt aları nda, kol on ve

kiriĢ boyu donatıları nda yet erli ankraj sağlana maz i se, t aĢı yı cıların eğil me

dayanı ml arı düĢ mekt e ve yı kıl ma gerçekl eĢebil mekt edir (ġekil 2. 52).

ġekil 2. 52 Kol on kiriĢ birleĢi mi nde ankraj yet ersizli ği sonucu hasarlar [1, 28]

Di Ģli döĢe mel er “as mol en” pat ent adı yl a anılan yalıtı m bl okl arı yl a da dol dur ul arak

yapıl dı ğı nda rijitliği azaltıl mı Ģ ve bekl enmedik Ģekil de ağırlaĢtırıl mı Ģ döĢe me

siste ml eri ni n ortaya çı kması na yol açarlar [28]. Ayrı ca ağır çatılar gereksi z yere

yapı yı ağırlaĢtırarak, yapıya gel en depre m kuvvetleri ni artır makt adır.

61

Bi na yapılırken yeraltı suyunu al acak drenajı n yapıl ma ması ve yeraltı su sevi yesi ni n

ze mi ne yakı n ol ması, bi na t e meli yakı nı nda yapılan f ossepti kl eri n t e mel e su

bırakması gi bi sebepl er mevcut yapı ya zarar verebil mekt edir.

Yerel j eol oji k, sis mi k, ze mi nsel özelli klerin bili nme mesi, ze mi n e mni yet

geril mesi ni n ve böl üm 2. 2. 2‟de anl atıl mı Ģ ol an zemi nl e il gili yönet meli k kuralları nı n

di kkate alı nma mı Ģ ol ması yapıları n hasar gör mesine sebep ol makt adır.

TaĢı yı cı perdel eri n köĢeleri nde perde uç böl gesini n yapıl ma ması, kiriĢ ve kol on

ekl eri ni n kı sa t ut ul ması, bet on dökül meden önce kiriĢ ve kol on di pl eri ni n tozl u, kirli

ve t al aĢlı bırakıl ması, kol on apli ke yönl eri ni n bir üst katlarda değiĢtirilmesi, bet on

dökül dükt en sonra yet erli süre ve mi kt arda sulanma ması, kol on ve kiriĢlerdeki

hat al arı ört mek i çi n kalın sı va t abakası kullanıl ması, kiriĢ ol mayan döĢe mel ere

taĢı yıcı veya böl ücü duvarları n ör ül mesi, mi dye ve i stiri dye kabukl u, yıkan ma mı Ģ

deni z ku mu il e mı cır kullanıl madan bet on yapılması kalitesiz ve deprem güvenli ği

ol mayan bi nal ar yaratarak yı kı ma sebep ol abilecek hasarlar ol uĢt ur makt adır.

2. 3. 6 Depre me Dayanı klı Yapı Tasarı mı Genel Es asl arı

Depre m böl gel eri nde yapıları n güvenli ve depreme dayanı klı ol ması il k koĢul ol arak

belir mekt edir. Yapı nı n taĢı yı cı siste mi, depre m et kileri ni karĢılayacak ve depre mde

uygun bir davranıĢ göst erecek Ģekil de düzenl enmek zor undadır. Depre m yönet meli ği

kuralları na uyul arak yapılan bir t asarı m, yapı nı n pl anı nı ve geo met risi ni doğr udan

et kileyeceği içi n, tasarı mın ön çalıĢ mal arı nda baĢlangı ç koĢulları ndan biri ol malı dır.

1 Ocak 1998 t ari hi nde yür ürl üğe giren “ Af et Böl gel eri nde Yapılacak Yapıl ar

Hakkı nda Yönet meli k”e göre depre me dayanı klı bi na t asarı mı nı n ana ilkesi; hafif

Ģi ddetteki depre ml erde bi nadaki yapısal ve yapısal ol mayan siste m el emanl arı nı n

herhangi bir hasar görme mesi, orta Ģi ddetteki depre ml erde yapısal ve yapı sal

ol mayan siste m el e manları nda ol uĢabilecek hasarın onarılabilecek düzeyde kal ması,

Ģi ddetli depre ml erde i se can kaybı nı önl e mek a macı il e bi nal arı n kı smen ya da

tama men göç mesi ni n önlenmesi dir. Bu bağl a mda depre me dayanı klı yapı üreti mi nde

kabul edilen tasarı m ölçütleri genel kuralları ile i ncel enecektir.

62

Depre mde yapılara kendi ağırlı kları ve kullanı m yükl eri nden baĢka yanal yükl er

gel mekt edir. Yapı siste minde depre mde gel en yanal yükl eri t aĢı yabilecek ve bu yanal

yükl eri n yarat acağı kesme ve eğil me et kileri ni fazla öt el enmeden, bükül meden ve

kırılıp kopmadan taĢı yabilecek ele manl ar ol malı dır.

Yapıl ar pl anda ve kesit düzl e mi nde, düzenli bir taĢı yıcı siste m il e t asarlan malı,

giri nti, çı kı ntılar sı nırlı t ut ul malı, uygun yerlerdeki derzl er depre me ol umsuz

davranıĢ göst er meyecek bl okl ara ayrıl malı dır. [25]

Mer di venl er gi bi ağır el e manl ar mü mkün ol duğunca yapıları n ağırlı k

mer kezleri nde tasarlanmalı dır. [45]

Yapı hafif yapıl malı, böylelikle yapılara et ki yen yükl er azaltıl malı dır.

Bi rbiri ni i zl eyen katlar arası nda ani rijitlik, dayanı m değiĢi kli ği ol ma mal ı, zayıf

ve yumuĢak katlar yaratılma malı dır.

Kat döĢe mesi l evha ( di yafra m) et kisi yapabil mel i, döĢe mede büyük boĢlukl ar

bul unma malı dır (ġekil 2.53). [25]

TaĢı yı cı siste mde bazı kol onl arı n kı sa kal ması önl enmeli, bu dur umun t aĢı yı cı

ol mayan duvarlarla da meydana gel me mesi ne di kkat edil meli dir.

ġekil 2. 53 DöĢe mede büyük boĢl uk, ġekil 2. 54 Burul ma düzensi zli ği,

di yafra m et kisi ni n azal ması [25] hasar bekl enen böl ge[25]

Katl arı n birbiri ne göre yat ay yer değiĢtir mel eri sı nırlı t ut ul malı, yet erli rijitli k

sağlanmalı dır. Yapılar rijit yapıl malı fakat düğü m nokt al arı nda sünekli k

sağlanmalı dır [7]. DüĢey eksen etrafı nda bur ulmayı önl e mek a macı yl a katl arda

rijitlik ve ağırlı k mer kezleri el den gel di ği nce yakın ol malı dır (ġekil 2. 54).

BitiĢi k bi nal arda kat düzeyl eri aynı ol malı, farklı yapıl mal arı zorunlu i se,

bırakılan derz çarpıĢ mayı önleyecek değerde ol malıdır.

Yapı daki düĢey ve yat ay yük t aĢı yan el e manl ar, yet erli ve güvenli bir biçi mde

kuvvet akt arı mı nı sağlayacak Ģekil de, birbirine iyi bağl anmalı dır.

63

Üst yapı da depre mde oluĢan at alet kuvvetleri te mell ere ve yapı nı n zemi ni ne

(toprağa) güvenli bir bi çi mde akt arıl malı dır. Tüm düĢey t aĢı yıcı el e manları ze mi ne

kadar i nmeli, t e mel e ot urmalı dır . Konsol ya da ki riĢe ot uran, t e mel e kadar i n meyen

düĢey t aĢı yı cılar, depremi n düĢey bileĢeni altı nda t ehli ke kaynağı ol uĢtur makt adır.

Depre m sırası nda ze mi nde ol uĢacak mekani k değiĢ mel er ve depre mde yapıda ol uĢan

ek kuvvetleri n te mel e ve ze mi ne getireceği ek et kiler di kkat e alı nmalı dır. [36]

Seçilen t aĢı yı cı siste m mal ze mesi ni n, uygul ama i Ģçili k ve det aylarını n i yi

kalitede ol ması na özen göst eril meli, tasarı m eksi ksiz yapıl malı dır.

Bet onar me yapılarda beton dökül meden önce kiriĢ ve kol on di pl eri ni n t ozlu, kirli

ve t al aĢlı bırakıl ma ması gerekmekt edir. Bet onar me yapıları n, bet on dökül dükt en

sonra yet erli süre ve mi kt arda sul anması, t uğl a yı ğma yapılarda t uğl al arın harcı n

suyunu e mme mesi içi n ıslatıl ması gi bi kurallara uyul malı dır.

Te mel ze mi ni üst yapı nın öne mi ne uygun ol arak i ncel enmeli, yapı t asarımı nda

ze mi n özelli kleri baz alı narak yapı -ze mi n et kileĢimi göz önünde bul undurul malı dır.

Toprağı n depre m soğur ucu et kisi vardır. Depre m sırası nda, bodr uml u yapıl arı n

bodr umsuz yapılardan daha i yi perfor mans göst erdi kl eri unut ul ma malı dır. [45]

Yüksekli ği eni ni n beĢ katı ndan fazl a ol an yapı lar, depre m sırası nda devril me

riski ni t aĢırlar [45]. Bu öl çütleri n altı nda kal maya ya da t e mel böl gesinde önl e m

al maya özen göst eril melidir.

2. 4 Böl üm Sonuçl arı

Yapıl arda depre m kuvvetleri ni n ol uĢ ması konusu, depre m hareketi, zemi nl er ve

depre mdeki davranıĢları, yapı çeĢitleri, yapılara gel en yükl er ve yapıları n yat ay

yükl er altı ndaki davranıĢları el e alı narak anl atıl mı Ģtır. Yı ğma yapı t asarı mı konusuna

geçil meden önce, depremde bir yapı, yapı -ze mi n- depre m hareketi ort ak davranıĢı nı n

et kisi altında kal acağı için bu kriterler i ncel enmi Ģtir.

Depre me dayanı klı yapı üreti mi uzun ve kar maĢı k bir süreçtir. El e alın mı Ģ ol an

tasarı m konul arı bu süreci n öne mli bir adı mı dır. Depre me dayanı klı bina, mi mari

pr ojeni n düzeni, sorun yarat mayacak bir t aĢıyı cı siste m ol uĢt ur masına ol anak

sağlayacak bi çi mde, uz manl arı n i Ģbirli ği ile baĢl anması ve geliĢtiril mesi il e

tasarlanabilir.

64

3. YI ĞMA YAPI LAR VE DEPRE M TASARI MI

3. 1 Gi riĢ

Yapıl ar; i kli m Ģartları na, terci h edilen, yörede t e min edilebilen i nĢaat mal ze mel eri ne,

gel enekl ere, sahi pl eri ni n gelir düzeyl eri ne ve sosyal alıĢkanlı kları na bağlı ol arak

öne mli farklılıklar göst er mekt edir. Bet onar me yapılar; üreti m kol aylı ğı, mal ze me

kullanı mı ve çok katlı yapabil me i mkanı il e i nĢaat sekt öründe cazi p hal e gel mi Ģtir.

Fakat bet onar me yapı m si ste ml eri; ze mi n et üdü, bet on kalitesi, donatı boyutları,

kol on-kiriĢ-döĢe me birleĢi ml eri gi bi bir dizi bili msel bilgi yi gerektir mekt edir.

TaĢ, t uğl a gi bi el e manlardan i nĢa edil mi Ģ yı ğma yapılar da, depre ml erle sürekli

karĢılaĢ ma sonucunda ve t ari hsel yapı m deneyimi mi zl e kazanıl mı Ģ ol an büyük bir

bil geli k sergiler. Yı ğma yapılar ağır gövdel eri ve bi nl erce yıl denen mi Ģ gel eneksel

taĢı yıcı siste ml eri yle pek çok kusuru bağıĢlayabilirler; a ma hat alı yapıl mı Ģ nari n ve

yüksek karkas yapıları n hoĢgörü sı nırları daha dardır.

Tür ki ye‟de bet onar me yapılara verilen öne m, özelli kle kırsal böl gel erde gi derek

art makt a, yanlıĢ ve bi linçsiz yapı m sonucu da beraberi nde depre m hasarı nı

getir mekt edir. Yı ğma yapıları n yapı m kol aylı ğı, inĢaat mal ze mel eri yle detayl arı nı n

birbiri yle uyu mu, i nĢaat mal ze mel eri ne ve kullanılabilir iĢgücüne kol ayca ul aĢılabilir

ol ması ve depre m yönet meli ği nde yer al an kurallara uyul mak kaydıyl a hesap

yapıl madan da depre m dayanı mı na sahi p ol ması gi bi özelli kleri sebebi yl e özelli kl e

kırsal böl gel erde terci h edil mesi gerekmekt edir.

Kı rsal böl gel erdeki yapılaĢ mal ar yönl endiril mel i ve yanlıĢ yapılacak bet onar me

yapılar yeri ne, yı ğma sistemi n depre m dayanı mı nın fazl a ol duğunu anl at malı dır. Bu

yapıları n i yileĢtiril mesi, bugünün i nsanı na yaraĢır düzeyde ve yet erli sayıda konut

üretilebil mesi, bu konutları n günü müz koĢulları ile t ut arlı bir Ģekil de kullanıl ması ve

depre m et kileri ne karĢı dayanı klı ol abil mel eri i çi n yı ğma yapıları n, tasarı m ve

uygul a ma kriterleri anl atılacaktır.

65

3. 2 Yı ğ ma Yapıl arı n Temel Özelli kl eri

3. 2. 1 Genel

Yı ğ ma yapılar t aĢ, t uğla gi bi gereçl eri n harçlı ya da harçsız ol arak ör ül mesi yl e

ol uĢt urul muĢ yapılardır. Bu t ür yapılarda duvarlar, he m mekânl arı birbirinden ayıran

(oda, sal on, mutfak gi bi) mi mari bir i Ģlev görürler, he m de t aĢı yı cı dırlar. Yani

yapı nı n tavanl arı nı ya da daha üst katları nı bu duvarlar ayakt a t utarlar. [27]

Yı ğ ma bi nal ar kullanılan mal ze meye göre; kerpi ç, t aĢ, t uğl a, hafif bet on blok, bri ket

ve bunl arı n karıĢı mı ol arak sı nıflandırılabilir. Yı ğma yapılarda kullanılacak biri ml er

genelli kle kullanı mı kolay, bası nç mukave meti yüksek ve harç il e i yi uyu m sağl ar

niteli kte ol malı dır [46]. Donatısız yı ğma duvarlar ve kol onl ar, di ziliĢ Ģekilleri ve

aynı hi zada ol ma hassasiyetleri ne ve biri ml eri n harç il e birbirleri ne aderansı na bağlı

ol arak, yapı da birbirini tama ml ayı cı ele manl ar gi bi davranırlar.

3. 2. 1. 1 Rijitli k

Rijitlik, bir yapı nı n makasla ma, eğil meye, bur ulma geril mel eri ne ve bu geril mel er

sonunda ol uĢacak Ģekil değiĢtir mel ere ya da yer değiĢtir mel eri ne karĢı dayanı klı

ol ma dur umudur [ 7]. Rijit yapıları n peri yotları kısadır. Yı ğma yapılar rijit yapılardır.

Kat sayısı arttı kça peri yotları da art makt adır. Az katlı yapıl dı kl arı ve i çinde donatı

çeli ği gi bi el asti k mal ze mel er bul unmadı ğı i çin, depre m kuvvetleri ne karĢı rijit

davranıĢ sergilerler (ġekil 3. 1).

ġekil 3. 1 Rijit yapılarda yanal yükl er ile ol uĢan hasarlar[33]

Yanal depre m kuvvetleri duvara, duvarı n rijitliği oranı nda dağılırlar. Duvarın rijitliği,

duvarı n boyutları na, malze me karakt eristi kleri ne (elastisite ve kes me modül üne) ve

de duvarı n üst ve alt bağlantıları nı n durumuna bağlıdır. [47]

66

3. 2. 1. 2 Sünekli k

Sünekli k, pl asti k Ģekil değiĢtir me yet eneği dir. Bi nanı n sünekli ği göç meden Ģekil

değiĢtirebil me kabili yetidir. KarĢıt durum bi nanın gevrek ol ması dır ki, kull anılan

mal ze meni n gevrek ol ması ve köt ü boyutlandırmadan ileri gelir. Yı ğma bi nal arı n

gevrek mal ze me ve zayıf bağl antılarla i nĢa edi lirler ise hasar gör ürler. Kı rıl gan

el e manl ara donatı nı n ilave edil mesi yl e süneklik artırılır [48]. Sünek mal ze me

özelli kleri böl üm 2. 3. 3. 1‟de anlatıl mı Ģtır.

TaĢı yı cı siste mi n veya el e manl arı n sünekli ği, iĢaret değiĢtiren ve sistemi el asti k

sı nırları n öt esi nde zorl ayan et kiler altı nda enerji yut ma sonucunu doğurduğundan,

düĢey yükl er altı ndaki projelendir me değil, sadece di na mi k yükl er et kisinde öne m

kazanır. Seyrek meydana gel ecek Ģi ddetli depre m et kisi ni, yapı nın el asti k

davranıĢı nı n üzeri nde Ģekil değiĢtirerek karĢılaması öngör ül ür. Yapı nı n elasti k sı nırı

geçi p, sünerek Ģekil değiĢtir me yap ması arzu edilir. Bu yolla depre mi n di na mi k et kisi

ısı enerjisi ne dönüĢerek yut ul makt a ve sönü ml enmekt edir. Sün me böl gesini n uzun

ol ması, Ģekil değiĢtir meleri ve onun yanı nda sönü mü artırır. ġekil 3. 2‟de mal ze meye

uygul anan kuvvet altı nda meydana gel en Ģekil değiĢtir me grafi ği veril mekt edir.

ġekil 3. 2 El ast o plasti k et ki-Ģekil değiĢtir me bağı ntısı [49]

3. 2. 1. 3 Çekme ve Bası nç Mukave meti

Yı ğ ma duvarları n karakteristi k bası nç mukave metleri, hazırlanan duvar

nu munel eri ne düĢey basınç kuvveti uygul anması ile öl çül ür. Çek me mukave metl eri;

yanal kes me kuvveti ya da çapraz bası nç kuvveti uygul anması il e belirlenir [47].

Mal ze mel erde çekme ve bası nç ile ol uĢan geril meler böl üm 2. 3. 3. 3‟de anlatıl mı Ģtır.

3. 2. 1. 4 El astisite ve Makasl a ma Modül ü

El asti klik ve kes me modül ü değerleri yı ğma yapını n Ģekil değiĢtir me karakt eristi ği ni

tanı ml ar. Özelli kle değiĢik mal ze mel eri n aynı yapı da kullanıl dı ğı dur uml ar da,

67

titreĢi m peri yotları na karar ver mek i çi n el astisite ve kes me modül ü t am ol arak

bili nmeli dir. El astisite ( WE ) ve kes me modül ü ( WG ) ortala ma değeri denkl e m 3. 1 i le

ifade edilebilir:

W

W

G

E= 6 (3. 1)

3. 2. 2 Yı ğ ma Yapıl arda Mi mari Gereksi ni ml er

Depre me karĢı güvenli ğin sağl anması nda, t aĢı yıcı si ste mi n t asarı mı nı n i yi yapıl ması

çok öne mli dir. Yapı ele manl arı nı n dayanı ml arı, t aĢı yı cı siste mi n dayanı mı i çi n

gerekli ol duğu gi bi, elemanl arı n birleĢi m bölgeleri ni n gerekti ği gibi uygun

düzenl enmesi de, el emanl arı n öngör ülen dayanı ml arı nı n ort aya çık ması i çi n

öne mli dir. Yı ğma yapılar t asarlanırken aĢağı daki prensi pl er göz önünde

bul undur ul malı dır;

- Yapı nı n kütle mer kezi ile rijitlik mer kezi çakıĢ malı dır

- TaĢı yı cı duvarlar t ek doğr ult uda düzenl enme meli dir. ( ġekil 3. 3). Aksi hal de yat ay

yük altı nda bi na ilave ol arak burul ma mo menti ne de mar uz kal acaktır. [48]

ġekil 3. 3 TaĢı yı cı duvarların pl anda dağılı mı [47]

- Yı ğma yapıları n mi mari bi çi ml eri ni n ve pl anları nı n basit, si metri k ve düzenli

ol ması gerekir ( ġekil 3.4. a). Basit di kdört gen veya kare pl ana sahi p bi nal arı n

depre m dayanı mı, farklı geo metri k pl ana sahi p binal ardan daha fazl adır. T, L, H gi bi

ya da çok daha kar maĢı k pl anl arı ol an yı ğma yapı larda depre mde bur ul ma et kileri ni n

ol uĢ ması kaçı nıl mazdır (ġekil 3. 4b). Pl anda i nce uzun di kdört gen bi nal arın yapıl ması

bur ul ma et kisi ni ol uĢt urur, bu ti p yapılardan kaçınıl malı dır. Bu yüzden uzun kenar,

kı sa kenarı n üç katı ndan az ol malı dır. Bi na, kare ve di kdört gen parçal ara böl ünerek

bur ul ma et kisi azaltılabilir (ġekil 3. 4c). [47]

68

- Dilatasyon derzl eri 3 c m‟ den az yapıl ma mal ıdır ve yapı yüksekli ği 9 met reyi

geçerse, her kat içi n derz kalı nlı ğı na 1 c m daha eklenmeli dir.

ġekil 3. 4 Yapıları n planda dağılı mı nda genel prensi pler [47]

- Bi nanı n rijitliği yüksekli ği boyunca sürekli olmalı dır. Duvarlar t e melden çatı ya

kadar sürekli ol malı dır. Rijitlikteki ani değiĢiklikl er ve farklı pl anlar hasar

ol uĢ ması na sebep ol ur. Yapı el e manl arı nı n rijitliği ni uygun seçerek, t itreĢi m

peri yodunu belirli aralığa getirerek depre m et kilerini küçült mek mü mkündür. [50]

- Yapısal ol arak, uzunca bir oda yap mak yerine, bi na böl me duvarlarla odal ara

ayrıl malı dır [48]. Bu sayede ġekil 3. 5a‟da kı sa doğr ult uda zayıf gözüken bi na,

böl mel er yapılarak ġekil 3. 5b‟de gör ül düğü gi bi kı sa doğr ult uda güçl endi ril mi Ģtir.

Bi na çerçeve ele manl ar kullanıl dı ğı nda, en güçl ü hali ni alır (ġekil 3. 5c).

ġekil 3. 5 Bi nanı n böl üml endiril mesi [48]

- Yapı nı n t e melleri sürekli ol malı dır, yapısal olarak depre me karĢı dayanı klı i nĢa

edilen bi nal ar bazen t emell eri nde süreklili k olma ması ve farklı ot ur mal ar ol ması

nedeni yl e depre mden zarar görürler. [53]

3. 2. 3 Yı ğ ma Yapı ÇeĢitleri

Kull anılan mal ze mel ere ve t eknol ojileri ne bağlı ol arak, yı ğma yapılar genelli kl e üç

gr uba ayrılırlar. Donatısız, donatılı ve çerçeveli yığ ma yapılar.

69

3. 2. 3. 1 Donatısız Yı ğ ma Yapıl ar ( Pl ai n Masonry)

TaĢ, t uğl a, kerpi ç gi bi mal ze mel eri n, bağl ayıcı harç il e ör ül mesi yönt e mi yl e

ol uĢt urul an yapılardır ( ġekil 3. 6). Donatı kullanılmadı ğı i çi n, mal ze me özelli kl eri ve

depre m davranıĢları açısı ndan di ğer yı ğma yapı çeĢitleri ne göre daha az

dayanı mlı dır. Donatısız yı ğma yapılar yüksek bir riji diteye sahi ptirler ve depre m

et kisi yl e gevrek davranıĢ gösterebilirler. [33, 50]

ġekil 3. 6 Donatısız yı ğma duvar örnekl eri [47]

3. 2. 3. 2 Çerçeveli Yı ğ ma Yapıl ar ( Confi ned Masonry)

Donatısız yı ğma yapıların bet onar me düĢey kol onl ar ve bet onar me yat ay kiriĢler il e

sı nırlandırıl ması yönt e mi ile ol uĢt urul urlar. Bet onar me kol onl ar il e yapılan yı ğma

yapı nı n depre m davranıĢı incel endi ği nde;

yapı nı n üst katı ve te mel siste ml eri ile birleĢi mi ni n kuvvetlendi ği,

yı ğma duvarları n stabilitesi nde artıĢ ol duğu,

yı ğma yapı nı n mukave meti ve sünekli ği nde artıĢ ol duğu,

depre m et kisi ile yı ğma duvarları n birbirinden ayrıl ma ve dağıl ma riski ni n

azal dı ğı görül müĢt ür.

Bet onar me düĢey hatıllar yük t aĢı yı cı el e manlar değillerdir. Yapı köĢel eri nde

birleĢen duvarları n kesiĢme nokt al arı na yerl eĢtiril meli dir. Ayrı ca kapı ve pencere

gi bi açı klı kları n her i ki tarafı na ve büyük açı klıklarda duvarlara belli aralıklar il e

yerleĢtiril meli dir. ġekil 3. 7‟de düĢey hatılları n planda yerleĢtiril mesi gereken yerl er

göst eril mekt edir. [47]

70

ġekil 3. 7 Bet onar me düĢey hatılları n planda ti pi k yerleĢ me yerleri [47]

3. 2. 3. 3 Donatılı Yı ğ ma Yapıl ar ( Rei nforced Masonry)

Donatılı yı ğma yapılar mal ze me ve yapı davranıĢları bakı mı ndan daha geliĢ mi Ģ

sünekli k ve mukave met e sahi ptirler. Genelli kle üç tip ol arak yapıl makt adırlar:

Çerçeveli-donatılı yı ğma yapılar

Donatılı çift duvarlı yı ğma yapılar

Donatılı boĢl ukl u bl ok yığ ma yapılar [51]

Çerçeveli ve donatılı yığ ma yapılar, yat ay ol arak yerl eĢtirilen donatıların, yat ay ve

düĢey hatıllar ile bağl anması ile ol uĢt urul urlar (ġekil 3. 8).

ġekil 3. 8 Yı ğma duvarlar yat ay donatıları n yerleĢtiril mesi [47]

Donatılı çift duvarlı yı ğma yapılar, aral arı nda 6-10 c m boĢl uk bırakılarak ör ül en 2

ayrı duvar ve boĢl uğa yerleĢtirilen yat ay ve düĢey donatılar ile oluĢt urul ur.

Sonrası nda boĢl uk bet on ile dol durul ur. Ayrıca çift duvarlar belli aralı kl arla

birbirleri ne bağl anırlar (ġekil 3. 9a).

ġekil 3. 9 (a) Donatılı çift duvar, (b) Donatılı boĢl ukl u bl ok duvar [47]

71

BoĢl ukl u bl okl arla ol uĢtur ul an donatılı yı ğma yapılar ise, yat ay sıralar arası na yat ay

donatılar ve boĢl ukl u bl okl arı n arası na düĢey donatılar yerleĢtirilip, sonrası nda

bunl arı n bet on ile dol durul ması yol uyl a ol uĢt urul urlar (ġekil 3. 9b).

3. 3 Yı ğ ma Yapı Mal zemel eri

Kar gir duvar, doğal t aĢları n veya t uğl a, bet on, briket, kireç ku mt aĢı gazbet on bl ok

vb. yapay t aĢları n, kireç, çi ment o vb. bir mi neral bağl ayı cı ile yapıl mı Ģ harç

kullanılarak ör ül mesi yol uyl a ol uĢt urul an yapı el e manı dır. Yı ğma yapı, t aĢı yı cı

duvarları kargir duvar tarifi ne uyan ve döĢe meleri bet onar me veya betonar meni n

verdi ği yat ay büt ünl üğü sağl ayan baĢka bir tip döĢe me ol an yapı dır. [52]

Yı ğ ma yapılarda genel ol arak, duvarlarda t aĢ, har man t uğl ası, bri ket, kerpi ç,

döĢe mel erde ahĢap, bet onar me, da ml arda t oprak, bet on veya ahĢap i skelet üzeri ne

kire mit veya çi nko mal ze mel er kullanıl makt adır. Bu böl ümde genel ol arak yı ğma

bi nal arda kullanılan malze mel er, il gili Tür k St andartları nda verilen t anı ml arı il e

birli kte yer al makt adır.

3. 3. 1 Tuğl a Yapı Mal zemesi

Tuğl al ar genel ol arak t oprak ve bal çı ğı n ayrı ayrı veya har man edilerek gerekti ği nde

ku m, öğüt ül müĢ t uğl a ve kire mit t ozu, kül ve benzerleri ile karıĢtırılarak dikdört gen

kalı plarda Ģekillendirilerek 800- 1200 C 0 de piĢiril mesi yl e el de edilirler. [54]

Yı ğ ma yapı duvarları nda kullanılan baĢlıca i ki t ip t uğl a vardır; har man tuğl ası ve

fabri ka t uğl ası. Har man t uğl ası il e il gili bil giler “TS 704 Duvarl ar Ġçin Har man

Tuğl ası” ve fabri ka t uğl ası ile il gili bil giler “TS 705 Duvarl ar Ġçi n Fabri ka Tuğl al arı”

standartları ndan yararlanılarak açı kl anacaktır.

3. 3. 1. 1 Har man Tuğl ası

Har man t uğl ası kil, killi t oprak ve bal çı ğı n ayrı ayrı veya birli kte yoğr ul up

gerekti ği nde su, ku m, öğüt ül müĢ t uğl a ve kire mit t ozu ve benzerleri il e karıĢtırılı p

Ģekillendiril di kt en sonra kur ut ul up genelli kle har man yeri nde ocakl arda pi Ģiril mesi

yol u ile el de edilen ve duvar yapı mı nda kullanılan mal ze medir. [53]

72

Har man t uğl aları bi çi ml eri ne göre i ki Ģekil de sınıflandırılırlar; dol u harman t uğl ası

( DOHT) ve deli kli harman t uğl ası ( DEHT). Bası nç dayanı ml arı na göre i se; ort a

dayanı mlı ve az dayanı mlı har man t uğlal arı ol mak üzere i ki sı nıfa ayrılırlar.

Tabl o 3. 1 Bi çi ml eri ne ve bası nç dayanı ml arı na göre har man t uğl aları [55]

Sı nıflar Tuğl anı n

Se mbol ü

Ort al a ma Haci m

Ağı rlı ğı ( max) kg/ dm3

Ort ala ma Bası nç

Dayanı mı

( mi n)kg/ c m2

Bası nç

Dayanı mı

( mi n) kg/ c m2

Dol u

Har man

Tuğl ası

Ort a Dayanı mlı DOHT/ 50 Sı nıflandırıl ma mı Ģtır 50 40

Az Dayanı mlı DOHT/ 30 Sı nıflandırıl ma mı Ģtır 30 25

Deli kli

Har man

Tuğl ası

Ort a Dayanı mlı DEHT/ 50 1, 40 50 40

Az Dayanı mlı DEHT/ 30 1, 40 30 25

Har man t uğl aları di kdörtgenl er priz ması Ģekli nde ol malı, yüzl eri ve kenarları düzgün

ol malı dır. Dol u t uğl aların üst yüzünün ort ası nda, deri nli ği 10 mm‟ den fazla ol mayan

çukurl ukl ar bul unabilir. Çukur kenarları nı n bul undukl arı yüzün kenarlarına uzaklı ğı

20 mm‟ den daha az ol mamalı dır (ġekil 3. 10).

ġekil 3. 10 Dol u ve düĢey deli kli har man t uğl aları [55]

DüĢey deli kli har man t uğl ası nda bul unan deli kler, t uğl anı n alt ve üst yüzl eri nde

ol abil di ği nce eĢit aralı klarla yayıl mı Ģ ol malı ve bu yüzl ere di k ol arak t uğl anı n büt ün

yüksekli ği boyunca devam et meli dir. Deli kleri n topl a m en kesit al anı bulundukl arı

tuğl a yüzü alanı nı n %25‟inden büyük ol ma malı dır.

Tabl o 3. 2 Har man t uğl ası nın boyutları [55]

Boyutlar ( mm) Tol eranslar ( mm) Uzunl uk 190 -13 / +6

GeniĢlik 90 -5 / +4

Yüksekli k 50 -2 / +3

3. 3. 1. 2 Fabri ka Tuğl ası

Fabri ka t uğl ası kil, killi toprak ve bal çı ğı n ayrı ayrı veya har man edili p, gerekti ği nde

su, ku m, öğüt ül müĢ t uğla ve kire mit t ozu, kül vb. il e karıĢtırılarak maki nel erle

Ģekillendiril di kt en ve kurut ul dukt an sonra fırı nlarda pi Ģiril mesi il e el de edilen ve

duvar yapı mı nda kullanılan bir mal ze medir.

73

Fabri ka t uğl aları deli k oranl arı na göre; dol u t uğl a ( 2000 kg/ c m3

– 1800 kg/ c m3),

seyrek deli kli t uğl a ( 1600 kg/ c m3

– 1400 kg/ c m3) ve az deli kli t uğl a ( 1200 kg/ c m

3)

ol arak sı nıflandırılırlar. [56]

Tabl o 3. 3 Fabri ka t uğl alarını n biri m haci m ağırlı kları ve bası nç dayanı ml arı [56]

Tuğl a Sı nıfı Haci m Ağırlığı kg/ m3

Deli k Oranı % Tuğl a

Se mboll eri

Ort ala ma Bası nç

Dayanı mı kg/ c m2

Dol u Tuğl a

2, 000 %15

2, 0/ 240 240

2, 0/ 180 180

2, 0/ 120 120

1, 800 %15

1, 8/ 220 220

1, 8/ 150 150

1, 8/ 100 100

Seyrek Deli kli

Tuğl a

1, 600 %20

1, 6/ 220 220

1, 6/ 150 150

1, 6/ 100 100

1, 400 %25

1, 4/ 200 200

1, 4/ 120 120

1, 4/ 80 80

Az Deli kli

Tuğl a 1, 200 %35

1, 2/ 150 150

1, 2/ 100 100

1, 2/ 60 60

Dona dayanı klılıkları na göre, dona dayanı klı t uğl a (cephe t uğl ası) ve dona dayanı ksı z

tuğla olarak i ki sı nıfa ayrılırlar.

Fabri ka t uğl ası nı n bası nç dayanı mı; yapıl dı ğı toprağı n ci nsi, por ozitesi, pi Ģiril me

ısısı, üreti m bi çi mi, delikl eri ni n mi kt arı ve yerleri, yükl e me yönl eri, kenarl arı nı n

bi çi mi gi bi bir çok fakt öre bağlı dır (ġekil 3. 11).

ġekil 3. 11 DüĢey deli kli fabri ka t uğl aları [56]

Fabri ka t uğl ası nı n bası nç dayanı mı TS 705‟e göre hazırlanan nu muneni n kırıl ması na

neden ol an Pk yükü, A0¸ yükl e me alanı na böl ünerek (3. 2)‟deki bağı ntı yla hesaplanır.

fb = o

k

A

P x k

* (kg/c m

2) (3. 2)

74

Burada, fb = t uğl anı n bası nç dayanı mı ( kg/ c m2), Pk = kırıl ma anı ndaki yük ( kg),

A0 =t uğl anı n bası nç uygulanan yüzünün al anı (c m2), k

* = t uğl anı n bi çi m katsayısı dır.

Bi çi m katsayıları Tabl o 3. 4‟de veril mi Ģtir.

Tabl o 3. 4 Fabri ka t uğl ası an ma yüksekli kleri ve biçi m katsayıları [56]

Tuğl a An ma Yüksekli ği ( mm) Bi çi m Katsayısı (k*)

135 1, 00

185 1, 10

235 1, 25

Deli k oranı aynı fakat daha çok sayı da küçük delikl erden ol uĢan bir t uğl anın bası nç

dayanı mı daha yüksek ol makt adır. Bunun nedeni boĢl ukl arı çevreleyen dol u

kesitleri n bur kul ma boyları nı n küçük deli kli t uğl alarda daha küçük ol masıdır. Ayrı ca

boĢl uk oranı aynı fakat deli k bi çi ml eri farklı ol an tuğlaları n da bası nç dayanı mı farklı

ol makt adır. Di kdört gen deli kl eri n köĢel eri yuvarlatılırsa geril me biriki mi köĢeli

ol anl ara göre daha az olmakt adır. [53]

3. 3. 1. 3 Tuğl a Duvar Özelli kl eri ve Örgül eri

Yı ğ ma duvarda kullanılacak fabri ka ve har man t uğl aları piĢki n ol malı dır. Ġ çl eri nde

kireç parçal arı ol ma malıdır. Ġyi pi Ģ mi Ģ t uğl aları n i çi ndeki gözenekl er kapalı ol duğu

içi n su e mmesi daha az ol ur. Tuğl anı n su e mme gücünün yüksek ol ması ve ayrı ca

boĢl ukl arı nı n su il e doyma mı Ģ ol ması hali nde, bu t uğl anı n harcı n i çi ndeki suyu

e mmesi ve harcı n suyunu kaybet mesi il e harç yanar ve t uğl al arı bi rbiri ne

bağl aya maz. Ort aya mukave meti çok zayıf ol an bir duvar çı kar. Tuğl anı n su e mme

kapasitesi %10‟ dan fazl a i se t edbir alı nması gerekir. Genelli kle az pi Ģ mi Ģ t uğl anı n su

e mme gücü yüksektir [57]. Tuğl anı n yüksek su emme kapasitesi ile harcı yak ması nı

önl e mek içi n, tuğl alar duvara yerleĢtiril meden önce suya batırılarak ıslatıl malı dır.

Harç ile t uğl a arası ndaki yapıĢ manı n mü mkün ol duğu kadar i yi ol ması depre m

dayanı mı nı artırır. YapıĢmayı artır mak i çi n t uğl anı n harç il e t e mas eden yüzl eri nde

çenti kl er ve diĢler ol ması veya t uğl aları n bir mi kt ar deli kli ol ması gerekmekt edi r.

Ġyi pi Ģ mi Ģ t uğl anı n mukave meti daha yüksek, su e mmesi daha azdır. Böyl eli kl e

harcı n yan ması nı ve kavrul ması nı önl er ve harç t uğl aları birbirine daha i yi yapıĢtırır.

Su e mmeni n az ol uĢu don ma ve çözül me il e t uğlanı n çatlayı p ufal anması i hti mali ni

azaltır. Hava tesirleri ne daha dayanı klı dır.

75

Tuğl a duvarı n sağl a mlı ğı ör gü bağl antısı nı n i yi olması na da bağlı dır. ġekil 3. 12, ör gü

yapıl ma mı Ģ ve üst üst e tuğl a konul muĢ bir duvar il e duvar ör güsü yapıl mıĢ duvara

gel en yat ay yükl eri n duvarda nasıl taĢı nacağı nı göster mekt edir.

ġekil 3. 12 Tuğl a duvarda örgü yardı mı ile yükleri n dağıtı mı [57]

Tuğl a duvarlar örül ürken di kkat edil mesi gereken kurallar Ģöyl e sıralanabilir:

Gör ünür yüzl erde derzl er bir araya gel me meli, ĢaĢırtıl malı dır. Yat ay derzl er mutl aka

yat ay ol arak yapıl malı ve 1, 5 c m den daha kalı n ol ma malı dır. Derzl er ne kadar i nce

ol ursa duvar o kadar sağl a m ol makt adır. Yat ay ve düĢey derzl er harç il e i yi ce

dol durul malı dır. Duvarı n i ki baĢı yükseltildi kten sonra, karĢılı klı ol arak aynı sıral ar

arası na i p çekil meli ve ara kısı mdaki t uğlalar i pe göre yerleĢtirilerek örül melidir. [57]

ġekil 3. 13 Tuğl a duvarlarda köĢe birleĢi ml eri [54]

Tuğl al ar mü mkün ol duğu kadar t a m t uğl a ol arak kullanıl malı dır. Bir sıra boyuna, bir

sıra eni ne sıralar ör ül mel idir. Üst üst e duran sıraları n düĢey derzl eri i çi nde ve duvar

yüzünde kesi nli kle bir hizaya gel me meli, en az 1/4 t uğl a boyu kadar kaymı Ģ ol arak,

tuğl alar üst üst e konul malı dır. Bunun i çi n duvar köĢel eri ne, il k sırada ve sonraki t ek

sıralarda nor mal t uğl anın üç çeyrek uzunl uğundaki kesil mi Ģ t uğl alar konul malı dır.

Duvarları n köĢe birleĢi mleri, duvarı n en kriti k nokt ası ndan biri ol duğu i çin kurallara

uygun ol arak ör ül mel idir ( ġekil 3. 13). Tuğl alar arası nda harçsı z kı sı m

bırakıl ma malı dır.

76

Tuğl a duvarlarda kullanılan bet on veya ahĢap hatıllar depre me karĢı duvar

dayanı mı nı artırır. Duvar üst ü hatılı döĢe me i le birli kte dökül ür. DüĢey hatıllar

bet onar me kol on gi bi yük akt ar maz, ancak depre m altı nda duvarların birli kt e

çalıĢ ması nı sağlar [58].

Yapıl acak duvarı n e mni yeti bakı mı ndan aranan en öne mli özellik bası nç

mukave meti dir. Ġki nci öne mli özelli k Ģekli ve boyutları dır. Isı i zol asyonu, yapı nı n

hafifliği ve iĢlenebil me kol aylı ğı açısı ndan hafif ol mal arı istenir.

3. 3. 2 TaĢ Yapı Mal ze mesi

Ör gü mal ze mesi doğal yapı t aĢları ol an yı ğma duvarlı yapılarda baĢlıca i ki t ür doğal

taĢ kullanıl makt adır; moloz t aĢ ve kes me t aĢ. TaĢ duvarları n çeĢitli cephe ve kesit

gör ünü ml eri ġekil 3. 14a ve 3. 14b‟ de veril mi Ģtir.

ġekil 3. 14 TaĢ Duvarlar [58]

Doğal yapı t aĢı, doğada mevcut t aĢ ocakl arı ndan çı karılan, ho moj en, at mosfer

et kileri ne dayanı klı ve t eknol oji k özelli kleri bakımı ndan yapı iĢleri nde kullanıl maya

el veriĢli t aĢtır [53]. Yı ğma bi nal arı n yapı mı nda kullanılacak doğal t aĢlar ocak t aĢı

ol malı ve bünyel eri nde çatlak, hava et kisi il e ayrıĢ mı Ģ veya ayrıĢ maya baĢl a mı Ģ

kı sı ml ar bul unma malı dır. TaĢl arı n, el de edil di kleri ocağı n açı k yüzeyl eri ne yakı n

yerden çı karıl mı Ģ ol anları nı n, hava t esirleri ile ayrıĢ mı Ģ, bozul muĢ veya rengi

değiĢ mi Ģ kısı ml arı, taĢ ocağı nda i ken te mi zl enmelidir.

Yapı da kullanılacak doğal yapı t aĢları nı n “TS 2513 Doğal yapı TaĢl arı” standar dı na

uygun ol malı dır. TS 2513‟ de verilen mi ni mu m bası nç ve eğil mede çek me

dayanı ml arı Tabl o 3. 5‟de veril mi Ģtir.

77

Tabl o 3. 5 Doğal yapı taĢlarını n mi ni mu m bası nç ve eğil mede çekme dayanı ml arı [59]

TaĢı n Ci nsi Mi n. Bası nç Dayanı mı

(kg/ c m2)

Eğil mede Mi n. Çek me

Dayanı mı (kg/ c m2)

Kal ker, traverten, kireç bağl ayıcılı kumt aĢı 350 30

Yoğun kal ker, dol omit, bazalt 500 40

Silis bağl ayı cılı kumt aĢı, grovak 800 60

Gr anit, si yenit, di orit, mel afir, di abaz, andezit 1200 75

Di ğer tort ul ve met afor mi k taĢlar 500 50

Di ğer püskürük taĢlar 1400 80

3. 3. 2. 1 Mol oz TaĢ

Suyunu kaybet mi Ģ ocak taĢları, mol oz t aĢlar, t e mel ve bahçe duvarları nda kullanılır.

Kalı nlı kları en az 10 c m ol malı dır. Ze mi n katı ndan baĢka i ki ya da daha fazl a nor mal

katı ol an bi nal arda kullanıl ma malı dır. BoĢluklar harç ve küçük t aĢl arla

dol durul malı dır. Derzl er düzensi z ve çok ol duğu i çi n her 100- 150 c m de bir duvar

kalı nlı ğı boyunca düzgün ve yat ay bir satıh el de edecek bi çimde duvar

bitiril meli dir [78]. TaĢı n gör ünen yüzünün kenarları arası ndaki açı 70‟ den küçük

ol ma malı dır. Derz kalı nlığı 4 c m‟ den büyük ol ma malı dır. Duvar baĢlangı ç ve

sonunda dai ma en kaliteli büyük ve düzgün taĢlar kullanıl malı dır (ġekil 3. 15).

ġekil 3. 15 Yuvarlak, köĢeli mol oz ve kes me taĢ duvar dokul arı [28]

3. 3. 2. 2 Kaba Yonu TaĢ

Mol oz t aĢları n çeki ç ile kabaca yont ul up düzeltil mesi yl e el de edilir. TaĢl arı n

birbiri ni n üzeri ne köĢeli ol arak ot urabil mel eri içi n t aĢ yüzl eri en az 25c mx25c m

ol malı dır. Bir sıradaki t aĢlar hep aynı yüksekli kt e ol malı dır. Derz kalı nlı ğı en çok 2

c m yapıl malı dır. Sı van mayan t aĢ duvarlarda, bahçe ve i sti nat duvarl arı nda

kullanılırlar. [60]

3. 3. 2. 3 Ġnce Yonu TaĢ

Ġnce yonu t aĢlar yont ma i nceli ği t ol eransı 1 cm ol an t aĢlardır. Yüzl eri en az

25c mx25c m ol malı dır. Ġnce yonu 15 c m yapıl malı, t aĢlar her sırada aynı yüksekli kt e

78

ol malı dır. Derzl er birbirine di k ve 2- 3 c m‟ den kalı n ol ma malı dır [60]. Yüzl eri

sı vanmayan duvarlarda, lent o ve ke merl erde kullanılırlar.

3. 3. 2. 4 Kes me TaĢ

Kes me t aĢl arda yont ma t ü m yüzeye yapılır. Yontma i nceli ği t ol eransı 2 mm‟ dir. Yüz

en az 25c mx25c m ol malıdır. TaĢl arı n t ümünün yüzü 90 yont ul malı, da mar ve yat ak

yüzl eri birbiri ne paral el iĢlenmeli dir. Derzl er 4- 6 mm ol malı dır. Derz arasında boĢl uk

kal ma ması i çi n sı vı harç akıtılır. Derzl eri n aynı kalı nlı kta ol ması içi n duvar

ör ül ürken çıtalar kullanılır. Harç pri zi ni t a maml adı kt an sonra çıtalar derzl erden

çı karılır. Kapl a ma taĢı olarak, ke merl erde, lent ol arda kullanılır. [60]

3. 3. 2. 5 TaĢ Duvar Özelli kl eri ve Örgül eri

TaĢ duvar yapı mı nda en çok di kkat edil mesi gereken Ģey duvarlarda belli aralı kl arla

duvarı bağl ayı cı t aĢları n konul ması dır. Genelli kle t aĢ duvarları n i ç ve dı Ģ yüzüne bir

tarafı kaba da ol sa tıraĢlanmı Ģ t aĢlar konul ur ve arası na küçük t aĢl ar ve harç

konul arak dol durul ur. Ancak bu küçük t aĢlar ve harç yet erli bağlı yıcılı ğı sağl aya maz.

Bunun önl enmesi i çi n duvara her sırada belli aralı klarla, duvarı n kalınlı ğı kadar

geniĢ, içten dıĢa kadar uzanan taĢlar yerleĢtiril melidir (ġekil 3. 16).

ġekil 3. 16 TaĢ duvarda bağlayı cı taĢlar [57]

Duvar da kullanılan t aĢl arın harç il e i yi bağl anması i çi n ı slatıl ması yararlıdır. Duvar

ör ül mesi ne yapı nı n köĢeleri nden baĢl anıl ması ve sıra il e yukarı ya doğr u gi dil mesi

gerekir. Mol oz t aĢlar il e duvar yapı mı nda iri t aĢlar duvarı n i ki dı Ģ yönüne ort ada

boĢl uk kal acak Ģekil de istiflenir ve daha küçük t aĢlarla ka mal anarak tutturul ur.

Ort ada kal an boĢl uk i se daha ufak t aĢlar ve ça mur ile dol durul ur. Ça mur iki yüzdeki

taĢlar arası nda bağl ayıcılık vazifesi gör ür. Gerek mal ze me, gerekse i Ģçilikte kalite

gerektir medi ği nden düĢük mali yetli kırsal yapılarda çok kullanılan bir duvar ti pi dir.

Ancak yapısal özelli kler bakı mı ndan da en zayıf duvar tipi ni teĢkil et mekt edir. [58]

79

Mol oz t aĢ duvarları n dayanı mı nı artır mak i çi n bağlayı cı ol arak ça mur yeri ne çi ment o

harcı kullanıl malı dır. Dayanı mı artıran di ğer öneml i nokt a i se di k ol arak kavuĢan i ki

duvarı n birleĢ mesi nde düzgün kesil mi Ģ t aĢlarla geç me yapıl ması dır. Böyl ece i ki

duvarı n depre m sırası nda kol ayca ayrıl ması önl enmekt e ve bir birleri ne destek ol ması

sağlanmakt adır ( ġekil 3.17a). Mol oz duvarları n en zayıf t arafları ndan birisi depre m

yükl eri altı nda dağılarak büt ünl üğünü kaybet mesidir. Buna karĢı en et kili yönt e m

ġekil 3. 17b‟de göst erildi ği gi bi duvar boyunca belirli aralıkl arla ahĢap hatıl

yerleĢtiril mesi dir. Hatıllı yı ğma duvarları n hatılsız duvarlara kı yasl a depreml er de çok

daha i yi dayanı m göst erdiği bili nmekt edir.

ġekil 3. 17 Yı ğma duvarlarda çeĢitli hatıl ve kenar detayl arı [58]

Kaba yonu t aĢ duvarda derzl er munt aza mdır. Duvar ör güsü i yi dir. Büyük t aĢlar il e

bağl antılar yapıl malı dır. KöĢel erde büyük t aĢlar kullanıl malı dır. Ġnce yonu t aĢ

duvarlarda fazl a sert ol mayan ( kal ker esaslı) t aĢlar yüzl eri ve derz satı hl arı 5- 10 c m

deri nli ğe kadar i Ģlenerek kullanılır. Derzl er bir birine di ktir. Yi ne duvarlar ör ül ürken

köĢel erde büyük taĢlar kullanıl malı dır (ġekil 3. 18). [61]

ġekil 3. 18 Kaba ve i nce yonu taĢ duvarlar ġekil 3. 19 Mol oz ve kes me taĢ duvarlar [61]

Kes me t aĢlar il e ör ül en duvarlarda; düzgün kesilmi Ģ veya yont ul muĢ iri taĢl ar daha

küçük t aĢl arla ka mal anıp t utt urul arak duvarı n dıĢ yüzünü meydana getir mekt e, i ç

yüzünde i se daha ufak t aĢlar kullanıl makt adır. Duvar ör güsünde çoğunl ukla çi ment o

veya kireç harcı kullanılır. Kes me t aĢ duvarlar mol oz t aĢ duvarlara oranl a daha i yi

yapısal özelli klere sahi ptir. Duvar kalı nlı ğı nı n fazla ol ması dur umunda kes me t aĢl ar

80

duvarı n dı Ģ yüzünü oluĢt ur makt a, i ç yüzünde mol oz t aĢ kullanıl makt adır. Bu

dur umda duvarı n ort ası ça mur il e dol durul makt a ve i ki duvar yüzü arası nda büt ünl ük

sağla makt adır (ġekil 3. 19). [58]

3. 3. 3 Kerpi ç Yapı Mal ze mesi

Killi ve uygun niteli kte toprağı n i çi ne sa man veya di ğer bit kisel lifler vb. veya saz

türünden bit kiler, kaba ot, kenevir lifleri, sa man, kur u f unda, ça m i ğnel eri ağaç

dalları, t estere ve rende talaĢları vb. kat kı maddeleri il e karıĢtırılıp su il e yoğr ul up

kalı plara dökül erek Ģekillendir mek ve açı k havada kur ut mak sureti yl e elde edil en

kerpi ç bl okl ar, kol ay el de edilebilir ol ması sebebi yl e kırsal kesimde sı kça

kullanıl makt adır [62]. Ker pi ç bl okl ar “TS 2514 Ker pi ç Bl okl ar ve Yapı m

Kur alları”nda verilen standartlara uygun ol arak yapıl malı dır.

Ker pi ç yapılacak killi t oprağı n i çi nde 3 c m‟ den büyük t aĢlar bul unma malıdır. Ġyi bir

kerpi ç t oprağı n yakl aĢı k %40‟ı, 0, 063mm‟li k elekt en geç meli, yani %60‟ı el eği n

üzeri nde kal malı dır. Kerpi ç yapılabilecek t opraklar, i çi ndeki kil oranı na göre yağsı z,

orta yağlı ve çok yağlı olabilirler.

Kat kı maddel eri fazl a killi t opraklarda i Ģle meyi kol ayl aĢtır mak ve kıs men de

çatla mayı önl e mek üzere kerpi ç ha mur una karıĢtırılan ku m vb. t aĢ kırı kları, t uğl a

kırı ntıları ve cür uft ur. Toprakt a bit kisel t oprak ve turba bul unma malı dır. Ġçerisi ndeki

iri t aĢlar, çakıllar, kökl er vb. ayı kl anmı Ģ ol malı dır. Ker pi çte kullanılacak sa man ve

bit kisel maddel er ne mli, çürümüĢ, har manı n i Ģlenebil me özelli ği ni bozacak kadar iri

ve kalı n ol ma malı dır. Uzun bit kisel maddel er 10-12 c m boyunda bi çil melidir. Ker pi ç

yapı mı nda kullanılacak suda yağ, çürümüĢ maddel er, t uz bul unma malı dır. Ker pi ç

bl okl ar di kdört gen pri zma Ģekli nde ol malı dır ve bl okl arda çatlak ve kırı klı k

bul unma malı dır. [62]

Ker pi ç bl okl arda bası nç dayanı mı TS 2514‟ de açıklanan bası nç dayanı mı deneyi il e

saptanır. Kerpi ci n bası nç dayanı mı denkl e m 3. 3‟de verilen bağı ntı ile bul unur.

A

Pk

max kg/ c m2

(3. 3)

81

Burada Pmax = kırıl ma yükü ( kg), A= nu munenin bası nç uygul anan alanı (c m2),

k =kerpici n bası nç dayanı mı ( kg/ c m2) dır. Deney uygul andı ğı nda kerpi çl eri n en

küçük bası nç dayanı mı 8 kg/ c m2‟den az ve ölçülen nu munel eri n ort ala ması 10

kg/ c m2‟den az ol ma mal ıdır [80]. Ker pi ç yapılabilecek ça mur un çek me gücü, TS

2514‟ de verilen çekme deneyi il e birbiri nden ancak %10 farklı ol abilecek üç deneyi n

ortala ma sonucu ol arak alınmalı dır. ( Tabl o 3. 6)

Tabl o 3. 6 Kerpi ç ça mur unun çekme deneyi sonuçl arına göre sı nıflandırıl ması [62]

Sı nıfı Yağsı z

Ça mur Ort a Yağlı Ça mur Yağlı Ça mur Çok Yağlı Ça mur

Kop ma Geril mesi

(g/ c m2)

50-110 111-200 201-280 281-360

3. 3. 3. 1 Kerpi ç Duvar Özelli kl eri ve Örgül eri

Yerel i mkanl arla üretilebilen kerpi ç bl okl ar ça mur ile birleĢtirilerek ör ül ür. Genel de

yük t aĢı ma kapasiteleri düĢük ol an kerpi ç duvarları n dayanı mı ahĢap hatıl

kullanılarak artırılabilir. Ker pi ç duvarları n en zayıf t arafları ndan biri i se ı slandı ğı nda

yu muĢa ması ve dayanı mını kaybet mesi dir. Islanınca gevĢeyi p dağılır ve sonrası nda

kur uyunca çatlayı p ufal anır. Bunu gi der mek i çi n kerpi ç harcı na çi ment o veya kireç

ya da her i kisi birden katılabilir. Bu mal ze meler kerpi ci ol uĢt uran ki l ve ku m

tanel eri ni n birbiri ne yapıĢ ması nı sağlarlar. [57]

Ker pi ç duvarı n ör ül mesinde düĢey ve yat ay derzleri n t a ma men harçla dol ması

sağlanmalı, derz kalı nlıkları 1, 5 c m‟ yi geç me melidir. Dı Ģ kerpi ç duvarlarda giri nti ve

çı kı ntı yapıl ma malı dır. Duvarlar, kalı nlıkl arı na ve kullanılacak kerpi ç boyutl arı na

göre bağl antılı ol arak yapıl malı, köĢe ve kesiĢme nokt al arı birli kte örül meli dir.

Ker pi ç sıraları arası ndaki derzl eri n yat ay ol ması sağl anmalı dır. Ker pi ç yapılarda,

kerpi ç duvarları n ör ülmesi nde kullanılan harç, kerpi ç yapı mı nda kull anılan ve

özelli kleri TS 2514‟ de belirtilen t oprak, sa man ve su il e yapıl malı dır. Ancak harç

içi n kullanılacak sa man ve benzeri, derz kalı nlı ğından daha kısa ol malı, harcı n i çi nde

1 c m‟ den büyük taĢ parçal arı bul unma malı dır. [63]

3. 3. 4 Beton Bl ok ( Bri ket) Yapı Mal ze mesi

Bet on bl ok, duvar yapı mında kullanıl mak üzere t abii veya suni agregalar ile çi ment o,

su ve gerekti ği nde kat kı maddel eri de kullanılarak yapıl mı Ģ, anma yüksekli ği 185

mm veya 235 mm ol an bet on mal ze medir ( ġekil 3. 20) [ 64]. Duvar yapı mı nda

82

kullanılacak bl ok ve briketler “TS 406 Bet on Bl okl ar”da verilen st andartlara uygun

ol arak yapıl malı dır.

ġekil 3. 20 Bet on bri ketler [64]

Bet on bl okl ar dol u ve boĢl ukl u ol mak üzere i ki sı nıfa ayrılırlar. Bası nç

dayanı ml arı na göre BB2, BB4, BB6, BB12 ol arak sı nıflandırılırlar. Bası nç

mukave metleri i mal edi ldi kl eri t ari hten 28 gün sonra, bet on bl ok ve bri ketler

üzeri nde TS 406‟ da verilen deney sonucu bul unacak bası nç mukave meti değerleri il e

bunl arı n arit meti k ortalamal arı, Tabl o 3. 7‟deki değerlere uygun ol malı dır. Nu mune

bası nç mukave meti denkle m 3. 4‟deki bağı ntı ile bul unur.

F

Pb

max kgf/c m2 (3. 4)

b = nu muneni n bası nç mukave meti (kgf/c m2), Pmax = kırıl ma anı ndaki kuvvet ( kgf),

F= bası nç uygul anan yüzey alanı (c m2) dır.

Tabl o 3. 7 Bet on bl ok ve briketleri n bası nç mukave met leri [64]

Türler Bası nç Mukave meti Değerleri

Ort ala ma Değer (kg/ c m2) Mi ni mu m Değer (kg/ c m

2)

BB2 25 20

BB4 50 40

BB6 75 60

BB12 150 120

3. 3. 4. 1 Beton Bri ket Duvar Özelli kl eri ve Örgüleri

Bri ketle yapılan yı ğma yapılar genel de t uğl a yı ğma duvarlarla aynı özelli kl ere

sahi ptirler. Bazı dur uml arda, kireç veya çiment o harcı dıĢı nda ça murl a da

ör ül ebil mekt edir. Bri ket duvarlarda kullanılan hatılları n özelli kleri de böl üm 3. 3. 1‟de

anl atılan t uğla duvarlardaki gi bi dir (ġekil 3. 21).

83

ġekil 3. 21 Bet on bl ok duvarın köĢe örgüsü [51]

3. 3. 5 Harç Yapı Mal zemesi

Yı ğ ma yapılarda, t aĢıyı cı duvarları ol uĢt uran el e manl arı birbirine bağl ayan

mal ze meye harç denir. Duvar harcı, TS 2717‟ ye uygun harç ku mu il e bağl ayı cı

ol arak çi ment o, kireç hamur u, söndür ül müĢ t oz kireç ve harç çi ment osunun ayrı ayrı

veya bir kaçı bir arada kullanılarak ve yet eri kadar su ve gerekti ği nde kat kı maddel eri

ile karıĢtırılarak el de edi len yapı mal ze mesi dir. Yapıl arda kullanılacak harçl ar “TS

2848 Kar gir Duvar Harçları”nda verilen Ģartlara uygun ol malı dır.

Tabl o 3. 8 Harç karıĢı ml arı [65]

Harç Sı nıfı Ti p No Ku m Çi ment o Harç Çi ment osu Ki reç ha mur u Toz Kireç

1. 3 t/ m3

1. 2 t/ m3 1. 0 t/ m

3 1. 3 t/ m

3 0. 6 t/ m

3

A - 3 1 - - -

B

1 4 1 - - -

2 4 1 ½ - -

3 4 1 - - ½

4 4 1 - - 1

C

1 7-9 1 2 - -

2 5 1 - - -

3 5 1 - 1 -

D

1 6-8 1 - 2 -

2 6-8 1 - - 3

3 2-3 - 1 - -

E - 3 - - 1 -

Harçlar bası nç dayanı ml arı na göre; A- B- C- D- E sınıfı harçlar ol mak üzere beĢ sı nıfa

ayrılırlar. Duvar harcı karıĢı ml arı nda, harç gr ubuna göre gerekli agrega ve bağl ayı cı

mi kt arları haci m ol arak Tabl o 3. 8‟de verilen değerlere uygun ol malıdır. Harcı n

kullanılacağı yere ve koĢullara uygun kı va mda ol abil mesi ni sağl ayacak miktarda su

katıl malı, özel hal ve gerekler dı Ģı nda yerleĢtirildi ği derzden akı p gi derek derzi boĢ

bırakacak kadar akı cı olmayan, kol ay iĢlenebilen pl asti k bir kı va mda ol malıdır.

TS 2848‟ de t arif edilen bası nç dayanı mı deneyi uygul andı ğı nda bul unacak sonuç

harç sı nıfları i çi n Tabl o 3. 9‟da verilen değerlere uygun ol malı dır. Dayanımı bul mak

içi n kullanılacak ol an denkl e m 3. 5‟de veril mi Ģtir.

84

25

k

b

P kg/ c m

2 (3. 5)

b = bası nç dayanı mı (kgc m2), Pk = kırıl ma anı ndaki yük (kg) dür.

Tabl o 3. 9 Harçlarda Mi nimu m Bası nç Dayanı ml arı [65]

Harç Sı nıfı Mi ni mu m Bası nç Dayanı mı (kg/ c m2)

A 150

B 110

C 50

D 20

E 5

Bağl ayı cı mal ze me ol an harç; akı cı ol malı dır, durduğu yerde çatla madan boĢl ukl arı

iyice dol dur malı dır. Bet onda ol duğu gi bi harcı n da gerekli sertli ğe ul aĢabil mesi i çi n

suya i hti yacı vardır. Duvarı n dı Ģı na bakan t araftaki harç suyunu kol aylı kl a

kaybedebilir ve çatlayabilir. Eğer harcı i çi nde suyu saklı t ut an ve yavaĢ yavaĢ havaya

veren maddel er bul unursa ( mesel a kireç gi bi) harç t a m pri zi ni alır ve çatlamaz. Harç

yüksek mukave metli olmalı dır. Bu t uğl a ve t aĢın çok daha i yi yapıĢabilmel eri i çi n

gerekli dir. Genelli kle kaba ku mdan yapılan harçlar, i nce ku mdan yapılan harçl ara

göre daha sağl a m ol maktadır. Çünkü i nce ku m t anel eri ni ıslat mak i çi n daha fazl a su

gerekir ve harç i çi ndeki su oranı ne kadar yüksek ol ursa harcı n mukave meti o kadar

düĢük ol ur. Yüksek mukave metli harçlar aynı za manda don maya karĢı daha

dayanı klı ol makt adırlar. Ġ yi bir harç yap mak i çi n kireç ve çi ment onun bir arada

bul unması gerekir. Çi ment o harcı n sertleĢti ği zaman yüksek mukave met li ol ması nı

sağlarken, kireç harcı n i çindeki suyun kaybı nı n hızı nı yavaĢl atarak harcı n munt aza m

bir Ģekil de sertleĢ mesi ni ve susuzl ukt an çatla masını önl er, harcı n kol ay Ģekil al abilen

ve akı cı bir kı va mda olması nı sağlar. [57]

3. 4 Yı ğ ma Yapıl arı n Yükl er Altı ndaki DavranıĢları

3. 4. 1 Yı ğ ma Yapı El e manl arı nda Te mel Gerilme Duruml arı

Yı ğ ma yapılar yüksek bası nç geril mel eri altında çalıĢabilir, fakat çek me

geril mel eri ne karĢı dayanı msı zdırlar ( ġekil 3. 22). Bu nedenl e, üzeri nde bası nç

kuvveti ol mayan herhangi bir eğil me mo menti, çek meye sebep ol ur (ġekil 3. 23).

85

ġekil 3. 22 Bası nç (a) ve çekme (b) ġekil 3. 23 Eğil me et kisi altındaki

kuvvetleri altındaki yı ğma yapı ele manl arı yığ ma yapı ele manl arı [46]

Bi r duvar veya kol ondan alı nan kesiti n geo metri k mer kezi ne et ki eden kuvvetler, o

kesit i çi n eksenel kuvvet ol arak adl andırılır. Kesitin geo metri k mer kezi dı Ģı na et ki

eden kuvvetler i se eksantri k kuvvetler ol arak adl andırılır. Genel ol arak bir duvara

et ki eden düĢey kuvvet duvarı n farklı yüksekliklerde alı nan kesitlerinde farklı

eksantrisiteler meydana getirebilir.

Yığma bir elemana uygulanan bir kuvvet aslında eksenel olmasına

rağmen bir M eğilme momenti etkisinde eksantrik hale geçer. Bilinen

bir yük altında , mesela ölü ağırlık, basınca çalışan bir yapı

elemanı doğru şekilde tasarlanarak üzerindeki eğilme momenti

dengelenebilir. Yapı elemanları, ölü ağırlıkları moment etkisini

dengeleyebilecek şekilde tasarlanmalıdır. İlave yükler altında

eğilme momenti oluşabilir, bazı yüklemeler kırılmayla

sonuçlanabilir. Elemanlar boyutlandırılırken esas olan, yüksek

gerilmelere ve kırılmaya izin vermeyen bir şekil veya kesit

oluşturmaktır.

Eğilme momenti; normal kuvvet basınç etkisinden çok olana kadar net

bir çekme gerilmesi oluşturamaz. Bu seviyeye gelene kadar tabanda

bileşke eksantrik kuvvet kesitin çekirdek bölgesinde kalır.

Dikdörtgen kesit için çekirdek bölgesi ağırlık merkezinden kenar

uzunluklarının 1/6'sı uzaklıktaki noktaların birleştirilmesiyle

oluşan bir yamuktur. Genel kural olarak yığma yapı elemanlarında bu

çekirdek bölgesi mümkün olduğunca geniş tutulmaya çalışılır. Bu da

kesitin geometrik özelliklerine bağlıdır (Şekil 3.24). [46]

Eğer bileşke kuvvet çekirdek bölgesinin dışında kalırsa kesitte

çekme gerilmesi oluşur ki bu; eğilme momentinden kaynaklanan

gerilmelerin normal kuvvet tarafından kaynaklanan basınç kuvvetini

geçmesi demektir. Bu çekme gerilmesi de yığma yapı elemanlarında

çatlak ve kırılmalara neden olabilir veya eleman bu çekme gerilmesi

karşısında yeni bir yük aktarım şekline uyum sağlayabilir (Şekil

3.25).

86

ġekil 3. 24 EĢkenar dört gen mer kezi ġekil 3. 25 BileĢke düĢey kuvveti n dört geni n dı Ģı na

çekirdek alan düĢ mesi sonucu çekme geril mel eri ve çatla mal ar

Eğer bileşke kuvvet kolonun veya duvarın kalınlığı dışına çıkarsa,

yığma eleman oluşan yüksek çekme gerilmesi altında yıkılır. Buna ek

olarak bileşke kuvvetin kesit kenarına çok yakın olduğu hallerde de

basınç bölgesi çok küçük olacağı için elemanın bu yükü taşıması

beklenemez (Şekil 3.26). Basınç kuvveti altındaki yığma yapı

elemanları gerilmelere dayanamayıp yıkılma, burkulma veya ikisinin

kombinasyonu şeklide göçer (Şekil 3.27).

ġekil 3. 26 Bil eĢke kuvvetin dur umuna göre ġekil 3. 27 Yapı el e manı nda ol uĢan ezil me ve

devril me (a) ve ezil me (b) etkileri burkulma et kisi ndeki tahri bat [46]

Bur kul ma; nari nli ği yüksek ( 6‟dan büyük) yapı el e manl arı nda meydana gelir.

El e mana yanal bir et ki gel mesi sonucu çok küçük bir yanal depl as manı n, büyük bir

hı zla karĢılana mayacak büyükl ükt e eğil me mo menti ol uĢt ur ması sonucu, hı zlı bir

Ģekil de ol uĢur. Hi çbir kesitte ezil me söz konusu ol mayabilir. Bur kul ma genel ol arak,

taĢları n veya t uğl aları n di ziliĢi nden, aral arı ndaki harç mi kt arları na kadar her

fakt örden et kilenebilen içsel yat ay kuvvetlerden kaynakl anır. [46]

Yığma yapı elemanları genellikle çekme gerilmesinin aşılmasıyla

göçer. Yüksek eğil me mo menti ne mar uz kal an yı ğma duvar veya kol onl arda ön-

ger me, üzeri ndeki P yükünü arttır ma veya daha yaygı n ol arak, çek me geril me

dayanı mı nı arttır mak i çin, çeli k barlarla donatılandır ma yönt e ml eri yı kıl mal arı

önl e mek içi n kullanılır.

3. 4. 2 Depre m Kuvvetl eri ni n Yapı sı

Yat ay depre m kuvvetleri t ersi nir kuvvetlerdir. Depre m sırası nda ze min titreĢi m

hareketi yapar ve yapıların t e melleri nde ani öt elen me ve dön mel er ol ur. Te meli n bu

87

hareketleri ne bi nanı n üst yapısı aynı anda ayak uydura madı ğı i çi n bural arda zıt

yönde at alet (eyl e msi zlik) kuvvetleri ol uĢur. Yapısal t aĢı yıcı el e man ol an duvarlar,

depre mden önce düĢey yükl ere mar uzdurlar, depre m sırası nda yat ay doğr ult uda

eğil meye de mar uz kalırlar [48]. DüĢey yük ve yat ay eğil me mo menti ile zorl anan

el e manl ar eğer t uğl a ve taĢ gi bi gevrek el e manl ar ise çatlakl ar meydana gel ecektir.

Yat ay mo ment e karĢı koyacak et kili al an azal acaktır.

AĢağı da verilen para met reler ve özelli kler sis mi k boyutlandır mada di kkat edil mesi

gereken nokt al ardır:

- Yapı mal ze mesi ni n özelli kleri; di na mi k et kileri i çeren; bası nç, çek me ve kes me

mukave meti, biri m hacim ağırlı ğı, elastisite modül ü.

- Yapı siste mi ni n di na mi k özelli kleri; peri yotları, modl arı vb.

- Yapı siste mi ni n yük-Ģekil değiĢtir me özelli ği.

3. 4. 3 Depre m Kuvvetl eri Altı nda Yı ğ ma Duvarları n Davranı Ģl arı

Yı ğ ma yapılarda duvarlar üç ana kuvvet t esiri ne karĢı koyarlar; düĢey yük, düzl e m

içi kes me kuvveti, düzle m dı Ģı eğil me mo menti. Bir duvarı n bu t esirlerin hepsi ni n

bul unduğu dur uml arda ne za man kırılacağını hesapl a mak bazı basitleĢtirici

varsayı ml ar yap mak koĢul uyl a mü mkündür. Bütün kargir duvarlarda mal ze meni n

çekme dayanı mı nı n artması, t aĢı yabileceği mo menti n veya eksenel yükün de

art ması na yol açar [ 58]. ġekil 3. 28‟de nor mal olarak geril mel eri belirleyen nor mal

kuvvet N, duvar düzl emi i çi ndeki kes me kuvveti V ve duvarı eğil meye mar uz

bırakan mo ment M, di k kes me kuvveti V‟, duvar düzl e mi ne di k eksen t arafı ndaki

mo ment M‟ dir. Bu kuvvetleri n hepsi Ģekil deki yönl eri ni n tersi ne de et ki edebilirler.

ġekil 3. 28 Yı ğma duvarda yükl er [58]

Eksenel bası nç yükünün art ması ile kay ma kapasitesi nde art ma ol abil mekte ve ancak

belirli bir denge nokt asından sonra bası nç dayanı mı ön pl ana geç mekt edir. Çek me

88

dayanı mı nı n art ması il e M ve V‟ ni n her i kisinde de, kırıl ma bası nç geril mesi

tarafı ndan kontrol edilmedi ği sürece, bu artıĢ gör ül mekt edir [58]. Yı ğ ma duvar

boyunca yerleĢtirilen ahĢap hatılları n çek me dayanı mı nı duvara yayıl mıĢ ol arak

düĢünecek ol ursak, davranıĢta meydana gel ecek i yileĢ me bu Ģekil de açıkl anabilir.

TaĢı yı cı ol an duvarları n, t aĢı yıcı ol mayan duvarlara nazaran daha çok kes me ve

eğil me kapasiteleri bul unmakt adır.

ġekil 3. 29a‟ da aral arı nda esnek döĢe mel er ol an duvarlar gör ül mekt edir. Bu Ģekil de

yapı da i ki duvar arası ndaki mo ment akt arı mı azaltıl mı Ģtır [33]. Yı ğma duvarl ar

genelli kle pencere boĢl ukları ile ol uĢt urul an dol u duvarlara sahi ptirler ( ġekil 3. 29b ve

3. 29c). Yanal kuvvet altında zayıf nokt al ar bu dolu duvarlardır.

ġekil 3. 29 Kes me duvarlarını n yanal kuvvetler altında davranıĢı [33]

Harç ve t uğl a arası nda aderans küçük ol ursa, hafif depre ml erde bile duvarl arda

çatlakl ar gör ül ür. Duvardaki çatla madan sonra, kes me dayanı mı nı sağl ayan çatl ak

yüzeyl eri ndeki sürt ünme kuvveti dir. Çatlakl ar büyüdükçe düĢey yük t aĢı ma al anı

azalır duvarda geril mel er artar ve duvar yı kılır.

Yı ğ ma yapı m siste mi nde boĢl uksuz bir duvarı n uzunl uğu ( L) il e yüksekli ği ( H)

arası ndaki oran ( L/ H) 0. 5 il e 2 arası nda değiĢtirildi ği nde, oranı n büyü mesi ve duvar

boyunun uza ması il e duvarı n yaptı ğı yat ay yer değiĢtir mel er ve duvarda meydana

gel en maksi mu m kay ma geril mel eri küçül mektedir. Yı ğma yapı nı n bir cephesi ni

meydana getiren ve i çi nde t ek bir boĢl uk ol an duvarda; boĢl uğun geniĢlik/ yüksekli k

oranı 1‟e yakı n ol duğu t aktirde, yat ay yük değiĢtir mel er ve maksi mum kay ma

geril mel eri küçül mekt e, boĢl uk duvarı n üst kıs mı na doğr u çı ktı ğı nda yat ay yer

değiĢtir mel er ve maksi mu m kay ma geril meleri büyü mekt edir. BoĢluk al anı

büyüdükçe yat ay yer değiĢtir mel er ve maksi mum kay ma geril mel eri büyü mekt e ve

boĢl uk mer kezi ni n duvarın ortası ndan kenara doğr u L‟ ni n 1/ 5‟i kadar, yani 0. 2 L

kadar kal ması il e i se duvarda meydana gel en yat ay yer değiĢtir me ve kay ma

geril mel eri büyü mekt edir. [66]

89

Yapı t aĢları ve harçl a oluĢt urul an duvar ör nekl eri üzeri ne 30, 60 ve 90 açıl arla

uygul anan yükl eri n yat ay duvar derzl eri ne paral el bileĢeni ni n, buna di k ol an bil eĢene

oranı “cot g = Q/ N” ol arak göst eril di ği nde, açısı belirli bir kriti k değerin üzeri nde

( 60) ol duğunda, duvar ör neği ndeki kırıl mal ar bası nç kırıl mal arı, bu kritik değeri n

altı nda i se kay ma kırılmal arı Ģekli nde ol makt adır ( ġekil 3. 30). 60‟ deki kay ma

mukave meti = 17. 5 kg/ c m2

il e en yüksek değeri ne ul aĢ makt a, açı küçül dükçe

kuvveti n yat ay bileĢeni duvar t uğl ası ile ör gü harcı arası ndaki aderansı n yetersizli ği ni

ortaya çı kar makt a ve kay ma mukave meti = 5. 2 kg/ c m2‟ye düĢ mekt edir. Burada

duvar ör güsünde kullanılan yapı t aĢı ile duvar ör güsü arası ndaki aderansı n öne mi

ortaya çı kmakt adır. Dol ayısı yla, yat ay derzde ol uĢacak kay ma kuvveti ni

karĢılayabil mek bakı mı ndan, düĢey deli kli t uğl aların deli kl eri ne giren harç nedeni il e

yüksek perfor mans göstereceği ifade edilebilir. Di ğer öne mli bir sonuç da düĢük

mukave metli yapı t aĢl arı il e yüksek mukave metli harç kullanmanı n öne ml i bir yarar

sağla madı ğı dır. [33, 66]

ġekil 3. 30 Yı ğma duvarda yük-geril me iliĢkisi [66]

3. 4. 3. 1 Duvarl arı n Basınç Dayanı mı

Yapay t aĢlardan ol uĢan duvarlarda bası nç dayanı mı, baĢt a t uğl a ve harcın bası nç

dayanı mı gi bi öl çül ebilen para metrelere bağlıdır. Bunun yanı nda i Ģçili k, derz

kalı nlı ğı, duvar biri mi nin boyutları, kullanılan harcı n t azeli ği, su e mme kapasitesi

gi bi bir çoğu yapı t asarımı evresi nde bili nmeyen ya da sayısal ol arak belirtile meyen

fakt örler de duvar basınç dayanı mı na et kili dir [ 68]. Doğal t aĢlar il e ol uĢt urul an

duvarlarda derzl er t ümüyle geliĢi güzel bir düzendedir. Bu bakı mdan yapay t aĢl ardan

ol uĢan duvarl ar i çi n bazı varsayı ml arla, geliĢtirilmi Ģ mat e mati k modeller doğal t aĢ

duvarlar içi n geçerli değildir.

Yı ğ ma yapı duvarları nda yükl er, yukarı dan aĢağı ya doğr u üçgen Ģekli nde yayılır.

TaĢı yı cı duvardaki bası nç geril mel eri duvarı n alt böl gesi nde daha fazl adır. DüĢey

90

yükl er arttı kça, yat ay yükl eri n bileĢkesi ni et kileyerek, mo ment et kisini azaltır.

Depre m et kisi ile ort aya çı kan yat ay kuvvet, yapı nı n kendi yükü ve t aĢı dı ğı

yükl erden hesapl anabilir. SI A (Ġsvi çre Ġ nĢaat Müh. ve Mi marl arı Birli ği St andar dı)

yönt e ml eri ne uygun hesapl anan bu değer, düĢey yükl eri n % 6, 9‟u kadardır. [67]

ġekil 3. 31 Derz kalı nlı ğı ile duvar bası nç dayanı mı arasındaki iliĢki [68]

Derzleri n i nce ya da kalı n ol uĢu ya da t uğl anı n yüksekli ği ni n derz kalı nlı ğı na

oranı nı n büyük veya küçük ol uĢu t uğl a duvar dayanı mı nı et kile mekt edir. Derzl eri n

incel mesi il e bası nç dayanı mı öne mli öl çüde art makt adır [68]. Tuğl a duvarlarda derz

kalı nlı ğı n 1. 0 c m ci varında t ut ul ması veya derz kalı nlı ğı na göre t uğl a ya da bri ket

deri nli ği ni n yüksek ol uĢu, duvarı n bası nç dayanı mı artırır (ġekil 3. 31).

Tuğl a duvarları n bası nç dayanı mı nı prati k ol arak kullanılan t uğl a ya da baĢka ci ns

mal ze meni n bası nç dayanı mı nı n bir yüzdesi ol arak alı nmakt adır. Bu yüzde 0. 25- 0. 50

arası nda, kullanılan t uğlanı n ci nsi ne ve bağl ayıcı harcı n özelli kleri ne bağlı ol arak

oran değiĢ mekt edir.

ġekil 3. 32 Tuğl a-duvar-harç bası nç dayanı ml arı [68]

ġekil 3. 32a‟da t uğl a dayanı mı il e duvar dayanı mı arası ndaki iliĢki göst eril mekt edir.

Gör ül düğü gi bi t uğl a dayanı mı nı n art ması ile duvar dayanı mı aynı oranda

art makt adır. ġekil 3. 32b‟ de harç, t uğl a ve duvar dayanı mı arası ndaki iliĢki

veril mi Ģtir. Harç dayanı mı n art ması, duvar dayanı mı üzeri nde belli bi r harç

91

dayanı mı ndan sonra et kili ol ma makt adır. Harç dayanı mı ndaki artıĢ sonucu duvar

dayanı mı nda, aynı t uğla kullanılırsa, pek öneml i bir artıĢ ol ma maktadır. Buna

karĢılı k aynı dayanı mlı harç il e daha yüksek dayanı mlı t uğl a kullanılırsa duvar

dayanı mı ol uml u Ģekil de art makt adır. Duvar dayanı mı artırıl mak i stenirse yapıl acak

Ģey bası nç dayanı mı daha yüksek t uğl a kullanmak ol malı dır.

ġekil 3. 33 (a) Harç ve yı ğma ele manı nda geril me nokt aları, (b) Mal ze mel er ve prizmada Ģekil

değiĢtir me geril me iliĢkisi [70], (c) tuğl ada çekme kırı kları [33]

Aynı bası nç sevi yesi nde, mal ze mel erdeki düĢey geril mel er farklı ol makt adır. Güçl ü

yı ğma el e manı ve zayıf harç il e yapılan yığ ma ör neği nde, el e manlar harcı n

geniĢle mesi ni sı nırlayarak, üç yönl ü bası nç geril mesi et kisi nde kal ması nı

sağla makt adır (ġekil 3. 33). [51]

3. 4. 3. 2 Duvarl arı n Çekme- Kes me Dayanı mı

Depre ml er sırası nda, yı ğma duvarlar öne mli öl çüde yat ay kuvvetlere maruz kalırlar.

DüĢey yükl eri de t aĢı yan duvarlar, depre m sırası nda he m düĢey he m de yat ay

kuvvetlere mar uzdurlar ( ġekil 3. 345a). Bu koĢullar altı nda bir t uğla duvar da

el e manl ar ġekil 3. 34b‟de gösterilen gerili m durumu altı nda bul unmakt adır.

ġekil 3. 34 Tuğl a duvarda yükl er ve geril mel er [68]

Bi r duvara kendi düzl e mi i çi nde ve derzl ere paral el yat ay kuvvet uygul anı nca kırıl ma

derzl erde yat ay kes me ya da çapraz çekme bi çi mi nde ol makt adır. Tuğla duvar da

düĢey geril mel eri n mi ktarı azal dı kça, kes me geril mel eri ni n ol uĢt uracağı kes me

92

çatlağı nı n yat ay il e açısı 45 dereceye yakl aĢır. DüĢey geril mel eri n büyük ol ması il e

bu çatlağı n açısı gi derek büyüyebilir.

3. 4. 3. 3 TaĢ Yı ğ ma Duvarl arı n DavranıĢl arı

TaĢ yı ğma duvarları, kul lanılan t aĢ çeĢitleri ne göre mol oz t aĢ duvarlar ve kes me t aĢ

duvarlar Ģekli nde ayrı ayrı i ncel e mek, i kisi arası ndaki depre m dayanı mı nın farklılı ğı

dol ayısı yl a daha yeri nde ol acaktır.

Mol oz t aĢı n düĢey yük dayanı mı kerpi ce göre fazl adır, a ma mol oz t aĢ duvarl ar

yapısal özelli kler bakı mından en zayıf duvar tipi dir. Harç ol arak genelde ça mur

kullanıl ması, dayanı mı nı daha da azalt makt adır. Çi ment o harcı kullanıl ması

dur umunda i se belli bir oranda sis mi k davranıĢ i yileĢ mesi söz konusudur [ 28].

Ça mur harcı kullanıl ması dur umunda, depre m anı nda duvarlar dağılabil mekt e ve

büt ünl ükl eri ni kaybedebil mekt edir. Duvar boyunca belli aralı klarla ahĢap hatıl

yerleĢtiril mesi il e yapı nın depre m dayanı mı artırılabil mekt edir. Mol oz t aĢ duvarl arı n

dayanı mı nı artıran bir diğer unsur da duvar köĢeleri nde düzgün kesil mi Ģ t aĢlar il e

geç me yapıl ması dır. Mol oz duvarl ara oranl a daha i yi yapısal özelli klere sahi p ol an

kes me taĢ duvarlarda, dayanı mı yi ne hatıl ve çi ment o harcı kullanı mı artırmakt adır.

3. 4. 3. 4 Tuğl a Yı ğ ma Duvarl arı n DavranıĢl arı

Tuğl a mal ze me kullanılarak ör ül en t aĢı yı cı duvarlar, yüksek düĢey yük kapasitesi ne

ul aĢ mı Ģtır, fakat depre m dayanı mı yapı m ve t asarı m kalitesi ne bağlı olarak çok

köt üden i yi ye doğr u değiĢi m göst erebilir. Tuğl a duvarlarda di kkat edil mesi gereken

öne mli konu; kontrolsüz i mal edil mi Ģ, aĢırı boĢl ukl u t uğl aları n kullanıl ma ması,

uygun deli kli standart tuğl aları n kullanıl ması gerekti ği dir.

Tuğl a duvarlarda kullanılan bet on hatıllar t üm duvar ti pleri nde de olduğu gi bi,

depre me karĢı dayanı mı artıran öne mli bir faktör dür. Duvar birleĢi ml erinde kol on

gör ünü mü t aĢı makl a birlikte kol on gi bi yük aktar mayan, sadece depre m sırası nda

duvarları n birli kte çalıĢ ması nı sağlayan düĢey köĢe bağl ayıcıları da kullanılabilir.

Tuğl a duvarl arda eksenel bası nç altı nda kırıl ma, t uğl alardaki yat ay çek me

geril mel eri nden dol ayı ol uĢan düĢey yarıl malar Ģekli nde ol makt adır. Bu ci ns

kırıl manı n nedeni t uğl a ve harcı n defor masyon özelli kleri ni n değiĢi k ol ması dır.

93

Genel ol arak t uğl a, harca göre daha rijit bir malze medir. DüĢey yük altında harç

tuğlaya göre daha çok geniĢle mek i ster. Tuğl a ile harç arası ndaki aderans her i ki

orta mı n farklı hareket etmel eri ni bir nokt aya kadar önl er, dol ayısı il e t uğl a çek me

geril mel eri ne harçt a basınç geril mel eri ne mar uz kalır [68]. Tuğl anı n i çi ndeki çek me

geril mel eri, t uğl a çekme dayanı mı na ul aĢtı ğı za man, t uğl a yarılır. Fazl a eksenel yük

altı nda t uğla duvarı n ĢiĢtiği, dıĢarı doğru geniĢlediği görül ür.

Tuğl anı n bası nç mukavemeti ni n 600- 650 kgf/ c m2 ye kadar art ması duvarı n bası nç

mukave meti ne ol uml u yönde kat kı yap makt a, ancak bu değerden iti baren duvar

mukave meti azal makt adır. Benzer Ģekil de, harcın bası nç mukave meti nin yakl aĢı k

400 kgf/ c m2

ye kadar artıĢı da duvarı n basınç mukave meti ni ol uml u yönde

et kile mekt edir [66]. Tuğl a duvarı n t aĢı dı ğı normal yük bazen kes me dayanı mı nı

artır makt adır. Tuğl a duvarı n kes me dayanı mı; derzleri n düzl e mi i çi nde yatay kes me

aderans dayanı mı na ya da makasl a ma çekme dayanı mı na bağlı dır.

3. 4. 3. 5 Kerpi ç Yı ğ ma Duvarl arı n Davranı Ģl arı

Toprak ve sa man karıĢı mı nı n kur ut ul ması yl a el de edilen kerpi ç bl okl ar kırsal

kesi mde kol ay el de edilebilir ol ması sebebi yl e epey sı kça kullanıl makt adır. Ker pi ç

duvarları n en zayıf t arafı, ıslandı ğı nda kerpici n yu muĢa ması ve dayanı mı nı

kaybet mesi dir. Depre m dayanı mı nı n zayıf olması na rağmen t aĢa göre hafifli ği

dol ayısı yl a, depre mde daha i yi davranır. Genel de yük t aĢı ma kapasiteleri düĢük ol an

kerpi ç duvarları n sis mi k dayanı mı, ahĢap hatılların kullanıl ması yl a artırılabilir.

Donatılı ve donatısız nu munel erle Ġ TÜ‟ de yapılan deneyl erde [ 67] hazırlanan

nu munel er köĢegenl eri yönünde yük al acak Ģekil de yerleĢtiril mi Ģ, yük altı nda

donatısız ol anl arda sadece düĢey çatlak gör ül müĢ, donatılı ol anl arda önce donatı

böl gesi nde kay ma gör ülmüĢ, sonra el e man düĢey çatla mı Ģtır. Donatı he m duvar

al anı ndaki he m de duvar kesiti ndeki defor masyonları geci ktir mi Ģtir.

3. 4. 3. 6 BoĢl ukl u veya Hafif Dol u Beton Bl ok Duvarl arı n Davranı Ģl arı

BoĢl ukl u veya hafif dolu bet on bl okl ardan ol uĢtur ul an yı ğma duvarlar tuğl a yı ğma

duvarlarla aynı özelli klere sahi p ol up yi ne hatıl kullanıl ması yl a depre m dayanı mı nda

belirgi n bir i yileĢ me gözlenmekt edir [28]. Gazbeton ol arak da adl andırılan, hafif dol u

94

bet on bl okl arı n kullanım al anı, boĢl ukl u bet on bl okl ara göre son yıllarda ol dukça

yaygı nl aĢ mı Ģtır.

3. 4. 3. 7 KarıĢı k Mal ze meli Duvarl arı n Davranı Ģları

KöĢel erde bet onar me kolonlar, ortada t uğl a duvarlar ve sürekli hatıllardan ol uĢur.

Sadece t uğl a duvarlı yı ğma yapılara göre, düĢey yük kapasitesi art makt adır. Farklı

mal ze mel eri n kullanı mı yüzünden depre m sırası nda ayrıl mal ara ve bekl enenden daha

fazla hasara neden ol abilirler.

3. 4. 4 Yükl er Altı nda Hatıll arı n DavranıĢl arı

Hatıllar, ağırlı ğı yat ay ol arak dağıt mak ve duvarl arı n düĢey doğr ult udaki

çatla mal arı nı önl e mek i çin, duvarı n üzeri nde yatay Ģekil de boydan boya uzanan ve

ahĢap, t uğl a ya da beton mal ze meden üretilebilen bağl a ma öğel eri dir. Hatıllar

duvarlarda depre m sırasında ol uĢan çapraz, X Ģekli ndeki çatlakl arı n önünü kesi p

bunl arı n büyü mesi ne engel ol urlar. Hatılları köĢel eri nden çok i yi bağlanmı Ģ bir

bi nanı n duvarları n dağılması zordur.

3. 4. 4. 1 DüĢey Hatıll ar

Bet onar me düĢey hatıllar, yapı köĢel eri nde, duvarları n birleĢ me nokt al arı na

yerleĢtirilirler. Yük t aĢıyı cı el e manl ar değillerdir [57]. Bet onar me düĢey hatılları n

konul ması yapı nı n deprem dayanı mı artıracak ve duvarları n yı kıl ması nı önleyecektir.

Ayrı ca depre ml erde yığ ma bi nal arı n köĢel erinde kesiĢen duvarlar birbirleri ni

yı kmakt adır. Bunu önl emeni n en i yi yol u yı ğma yapıları n köĢel eri ne bet onar me

hatıllar konul ması dır.

Ker pi ç yapıları n i nĢa edi ldi kt en sonra da bir süre daha yeri nde r ötre yaptığı ve köĢe

kol onu a macı il e dökülen di kmeden ayrılabileceği göz ar dı edil me melidir. DüĢey

bet onar me el e manl arı n duvar il e bağl antıları ve yük t ransferi t a m kur ul mazsa, yı ğma

siste mi n güvenirli ği ni de bozabilirler. [67]

3. 4. 4. 2 Yat ay Hatıll ar

Yat ay hatıllar yı ğma yapılarda; duvar biti mi ne sürekli, t e mel üst üne sürekli ve kapı -

pencere gi bi açı klı kların üstleri ne ve altları na sürekli veya ayrı ayrı ol arak

yapılırlar (ġekil 3. 35).

95

ġekil 3. 35 Hatıl tipleri [58]

Açı klı kları n üst ündeki hatılları n (l ent o) görevi, kendileri ne yukarı dan gel en düĢey

yükl eri bir eğri çi zerek dayandı kl arı her i ki duvara akt ar maktır ( ġekil 3. 36).

Lent ol arda i ki çeĢit yük akt arı mı vardır. Biri ncisi, üst kat yapısı ve duvarı n kendi

ağırlı ğı dol ayısı yla ol uĢan düĢey yükl erdir. Ġki ncisi de döĢe me kiriĢleri nden akt arılan

mer kezi kuvvetlerdir. [51]

ġekil 3. 36 Eğrisel davranıĢ ile kuvvetleri n lent o uçl arından duvara akt arıl ması [45]

Eğrisel davranıĢ dol ayısıyla l ent ol ar kendi üstlerinde t üm yükü t aĢı mazlar. ġekil

3. 37‟de göst eril di ği gi bi bir ABC üçgeni ol uĢur ve l ent onun sadece bu al andaki yükü

taĢı dı ğı düĢünül mekt edir. ABC üçgeni ni n 45 i le 60 arası nda ol ması istenir. C

nokt ası nı n üst ündeki al ana gel en yükl er, l ent o il e yaratılan eğrisel davranıĢ sayesi nde

yan duvarlara akt arılır. Duvarl arı n, bu eğrisel yükün ol uĢt uracağı yanal kes me

kuvvetleri ne yet erli dayanı mda ve geniĢli kte ol ması gerekir (ġekil 3. 36).

ġekil 3. 37 Lent o üzeri nde eğrisel yük akt arıl ması [46,51]

Ayrı ca eğrisel davranıĢ hareketi ni n yaratılabil mesi i çi n l ent onun üst ündeki duvarı n

yet erli yüksekli kt e ol ması sağl anmalı dır. ġekil 3. 38‟deki l ent o, eğrisel davranıĢ

gerçekl eĢe medi ği i çi n üzeri ne gel en büt ün yükl eri kendisi t aĢı mak zor unda

kal mı Ģtır.

96

ġekil 3. 38 Yet ersiz yükseklik sonucu eğrisel davranıĢın ol ma ması [51]

3. 4. 5 Yı ğ ma Yapıl arı n Di na mi k Özelli kl eri

3. 4. 5. 1 At al et Kuvveti

Depre m sırası nda bi nanın t abanı birden sağa doğr u hareket etti ği zaman, bi na

tabanı na göre sol a doğr u hareket eder. Yapı sanki sol a doğr u gör ünmez bir kuvvet il e

itil mi Ģtir. ĠĢte bu kuvvet at al et (eyl e msi zlik) kuvveti dir ( ġekil 3. 39) [ 48]. Depre m

anı nda ze mi n sadece bir doğr ult uda hareket et mez, her doğrult uda hareket edebilir.

Depre m yönet meli klerinde, yapılarda depre m et kisi eĢdeğer yat ay kuvvetlere

dönüĢt ürül erek i ncel enir. Yapı nı n düĢey yerçeki mi yükl eri altı nda belirli bir

güvenli ğe sahi p ol ması ndan dol ayı genelli kle depre mde meydana gel en düĢey at al et

yükl eri göz önüne alınmaz.

ġekil 3. 39 Depre m anı nda bi nanı n salı nı ml arı ve maruz kal dı ğı atalet kuvveti [48]

3. 4. 5. 2 Yı ğ ma Yapıl arı n Di na mi k Özelli kl eri

Yapıl arı n di na mi k özellikl eri, doğal titreĢi m periyotları ve sönü m oranl arıdır. Yapı

peri yotları yapı nı n kat yüksekli ği, eni boyu ve dol u duvar oranl arı il e il gilidir. Yapı

yüksel di kçe peri yodu uzar. Ayrı ca eni ve boyu büyük yapıları n peri yodu kı salır.

Yapı ya gel en ve yapı da titreĢi m yapan kuvvetleri n boyutları büyüdükçe yapı nı n

97

peri yodu uza maya baĢl ar [ 68]. Yı ğma yapıları n doğal peri yotları genelli kle küçükt ür.

Yapı ya gel en büyük boyutl u depre m kuvvetleri yapı da hasar ve çatla ma yaptı kça

kesitleri n azal ması sonucu yi ne yapı nı n doğal titreĢi m peri yodu uza makt adır.

Peri yodu kısa olan bir yapı rijit bir yapı dır.

Depre ml erde yapılara gel en kuvvetler yapı nın titreĢi m peri yodu ve ağırlı ğı na

bağlı dır. Depre ml erde oluĢan Ģi ddetli yer hareketleri altı nda yapılara peri yotları na

bağlı ol arak gel en maksimu m yat ay kuvvet i vmeleri yapı spektruml arı ndan bul unur.

Ma ksi mu m i vme değeri il e yapı nı n kütlesi ni n çarpı mı yapı ya gel en yatay depre m

kuvveti ni verir [68]. Sağlam ze mi nl erde kı sa periyotl u yapılara büyük i vmel er gelir.

Yı ğ ma yapılar kı sa periyotl u yapılar ol dukl arı ndan, depre ml erde büyük i vmel eri n

gel mesi ni önl e mek i çi n, daha küçük yat ay i vmel ere mar uz kal acakl arı yu muĢak

ze mi nl er üzeri nde yapılmal arı uygun gör ül mektedir. Sağl a m ze mi n ol arak kayalı k,

sı kı ve yoğun ku ml u çakıllı ze mi nl er; yu muĢak ze mi n ol arak da ku ml u ve killi fazl a

sı kı ol mayan genç dol gu ve al üvyon ze mi nl er kabul edil mekt edir.

Yapıl arı n sönü m oranı yapı nı n dı Ģtan gel en di nami k et ki yi gi derek harcaması ol arak

nitelenebilir. Genelli kle sönü m oranı yapı peri yodu ve yapı el e manl arı ndaki gerili m

düzeyi gi bi fakt örlere bağlı dır. Kı sa peri yotl u yapılarda sönü m oranı küçükt ür ( %2-

%5). Yapı nı n depre m sırası nda hasar gör mesi, yapı el e manl arı nda çatlakl ar ol ması ve

çatlakl ar arası ndaki yüzeyl eri n sürt ünmesi, yapını n sönü münü artırır. Bu nedenl e

depre mde çatla maya baĢladı kt an sonra, yapı daki sönü m oranı daha yüksek düzeye

( %5- %10) ul aĢır. Kı sa peri yotl u ve düĢük sönü ml ü yapıları n, depre mde hasar

görerek he m peri yot hem de sönü ml eri nde bir mi kt ar artıĢ ol abilir ve yapı ya gel en

depre m kuvvetleri ni n azal ması söz konusu ol abilir. [7, 68]

3. 4. 5. 3 Yı ğ ma Yapıl arı n Yat ay Kuvvetler Altı nda Davranı Ģı

Bet onar me yapıları n yatay depre m yükl eri altı nda davranıĢları büyük bir doğr ul ukl a

bili nmekt e ol up, yı ğma yapıları n depre mdeki davranıĢları nı t am ol arak

bili ne me mekt edir. Yı ğma yapılar, bet onar me yapılara göre daha az sünektirler.

Takvi yeli harçlı, donatılı yı ğma yapılar bet onarme yapılar kadar sünek davranıĢ

göst ere mezl er. Yı ğma yapılarda düĢey yükl er döĢe mel erden t aĢı yı cı duvarl ara,

duvarlardan da t e mel e akt arılır. Depre m hareketi ile ol uĢan at al et kuvvet i yapı yı

98

et kiler. Yat ay at al et kuvveti, rijit di yafra m gi bi davranan döĢe mel erden duvarl ara

akt arılır. Duvarlarda kesme ve eğil me tesiri yaratır (ġekil 3. 40). [47]

ġekil 3. 40 Yapıları n depre m davranıĢları nı n Ģe mati k ol arak göst eri mi [57]

Yapı sal davranıĢ konusunda yet erli bil gi el de edile medi ği nden, yı ğma yapıl arı n

genelli kle gevrek ol duğu kabul edilir. Yanal dayanı m müsaade edilen belli bir yük

değeri il e sı nırlandırıl mı Ģtır ve el asti k hareket hesaba katıl maz. Bu kabul duvarı n

kırıl ma ile göçt üğü sonucunu verir. Yapıl mı Ģ ol an deneyl er ve t eori k çalıĢ mal ar

sonucunda yı ğma duvarları n, depre m yükl eri ne denk, st ati k yat ay yükler altı nda

el asti k defor masyon yapacak kapasiteye sahi p ol madı kl arı ortaya çı kmakt adır. [69]

Yı ğ ma yapı da si metri yoksa, her i ki yöndeki yanal kuvvetlere karĢı, yapı düĢey eksen

etrafı nda bur ul ma yapar [7]. Bu t esir yat ay yer değiĢtir meye ilave bir t esir ekl enmesi

de mektir. Pl anda yapı nın rijitlik mer kezi il e küt le mer kezi çakıĢ mazsa da bur ul ma

tesiri doğar. Eksantrisite küçük ise i hmal edilebilir.

Yanal kuvvet altı nda, aynı anda he m düzl e m i çi he m düzl e m dı Ģı t esirlere mar uz

kal an duvarlar, biri nci yönde yukarı da çatı ya, aĢağı da t e mel e bağlı, düĢey yönde

uzanan basit kiriĢ gi bi, iki nci yönde i se sadece kaymadan et kilenen rijit kiriĢler gi bi

davranırlar. Ağır da ml ara sahi p yı ğma yapıları n duvarları nda gör ülen çapraz

çatlakl ar, bu kes me kuvveti t esirleri ni n sonucudur. Duvarl arı n ort ak köĢel eri nde üst

taraflarda meydana gel en koni k Ģekilli kırıl mal ar da i ki adet çapraz çatlağı n duvarı

kes mesi nden dol ayı ol uĢ makt adır [58]. ġekil 3.41‟ de gör ül düğü gi bi yan duvara

gel en yat ay kuvvet altı nda, duvarı n kesiti uçl arından çatı ya ya da kat döĢe mesi ve

ze mi ne ot uran bir kiriĢ gibi davranmakt adır. Bundan baĢka duvar, üst kattan ve çatı

99

döĢe mesi nden gel en eksenel yükl eri n de et kisi altı ndadır. Duvarı n üstünden çatı

siste mi ne akt arılan yat ay kuvvetler daha sonra çatı döĢe mesi nde ġeki l 3. 41c‟ de

gör ülen gerili m dağılı mı nı ol uĢt urur. Bu yükl er daha sonra çatı nı n ot urduğu kenar

duvarlarda ( B) duvar düzlemi ne paral el kes me kuvvetleri ol uĢt ur makt adır. Bu dur u m

çatı ve duvar arası nda kuvvet akt arıl ması nı sağl ayacak bir bağl antı ol ması

dur umunda söz konusudur. [68]

ġekil 3. 41 Yı ğma yapılarda yatay kuvvetleri n dağılı mı [68]

Kuvvet akt arıl ması iĢle mini n gerçekl eĢebil mesi i çin çatı ya da kat döĢe mesi ni n belli

bir rijitliği ol ması, kendisi ni n defor masyon yap ma ması gerekir ( ġekil 3. 42). Bu

dur umda yat ay kuvvetler duvarlara rijitlikleri ile orantılı ol arak dağıtılabilirler.

DöĢe meni n yat ay kuvvet altı nda defor masyon yap ması dur umunda, duvarlara gel en

yat ay kuvvetler duvarların rijitliği ile orantılı ol maz. Bet onar me bir döĢe mede bu yük

akt arı mı gerçekl eĢirken, ahĢap, bri ket veya asmol en dol gul u kaset döĢe mel er,

duvarlara yat ay kuvvetleri rijitlikleri ile orantılı olarak aktara mazl ar.

Yı ğ ma yapılardan bekl enen kut u davranıĢı nı n sağl anması nda döĢe me rijitliği kadar

duvar yüksekli ği de öneml i dir. Duvar yüksekli ğini n fazl a ol duğu dur uml ar da kut u

davranıĢı sağl ana maz.

ġekil 3. 42 DöĢe mede gerilme dağılı mı ve defor masyon [68]

Duvar üst ü bağl antısı, yapı nı n kut u davranıĢı göst erebil mesi i çi n çok öne mli dir.

DöĢe meni n di yafra m davranıĢı göst erebil mesi i çin belli bir maksi mu m en/boy oranı

100

vardır. Bu oran yeri nde dökül müĢ bet onar me pl ak döĢe mel erde 1/ 5, prefabri ke

bet onar me pl ak döĢe melerde 1/ 4, ahĢap kontrplak döĢe mel erde 1/ 2 ve önceden

hazırlanmı Ģ as mol enli di Ģli döĢe mel erde 1/ 2 ol arak veril mekt edir. Bu oranl ar

di yafra mı n açı klı ğı doğrult usuna paral el uzanan duvarları n fazl a öt el e me yap madan

yan duvarl ara yet erli yatay yük akt arabil mesi i çi n gerekli dir [68]. Ancak t uğl a yı ğma

duvarlarda büyük sayı da açı klı k varsa, açı klı klar arası ndaki dol u duvarl arı n öt el enme

ile fazla defor masyon yapı p yapmadı kl arı kontrol edil meli dir.

Yı ğ ma yapı nı n t a ma mı nın davranıĢı nı, t ek baĢı na alı nan duvarl arı n ortak davranıĢı

belirler. Eğer yapı daki kütleler ve duvarları n düzl e m i çi rijitlikleri ni n dağılı mı

si metri k i se da m bir bütün hali nde dön meden öt ele me yapar. At al et kuvvetleri ne

karĢı koyan duvarları n rijitlikleri ni n farklı ol ması hali nde, rijitliği az ol an duvar

öt eki ne oranl a daha fazl a öt el e me yapar, sonuçt a da m he m öt el e me he m de dön meye

mar uz kalır. Eğer da mı n kendi düzl e mi i çi ndeki rijitliği yet erli ise, dön me bir rijit

cisi m dön mesi gi bi ol ur ve sonuçt a duvarl arı n gör düğü kes me kuvvetinde farkl ar

meydana gelir [58]. Ancak çatı duvarları n üst baĢı na yük akt aracak Ģekil de

bağl anmı Ģ değilse veya kendi düzl e mi yet erli dayanı ma sahi p değilse, di kdört gen bir

çatı bu geometri k Ģekli terk ederek paralel kenar olabilir.

Depre m et kisi altı nda, yı ğma yapıları n bet onar me yapılara göre bazı belirgi n

avant ajları vardır. Bunl ar Ģöyle sıralanabilir;

Kut u Ģekli ndeki taĢı yıcı siste ml er basit ve sürekli dir.

DüĢey yükl eri t aĢı yan duvar el e manl arı yat ay yükl er altı nda perde duvarı

ol arak görev yaparlar.

TaĢı yı cı siste mde düğü m nokt al arı ol madı ğından, i ç kuvvetler belirli

böl gel erde yoğunl aĢ maz ve ol dukça düzgün dağılım göst erirler.

Yı ğ ma si ste mi n kur ul uĢu ve yapı mı basit olduğundan, kalifi ye i Ģçili k

gerektir mez, iĢçili k hat aları nı si ndirebilir.

Bu avant ajlara karĢı n yı ğma siste ml eri n sünekli ği ni n az ol ması büyük bir

dezavant aj dır. Ancak sönü m yol uyl a ol dukça yüksek enerji t üketi m kapasitesi ne

sahi ptirler. Yı ğma yapıları n sı nır dayanı ml arı aĢıl ma malı, el asti k öt esi davranıĢ il e

enerji tüket mel eri bekl enme meli dir.

101

3. 4. 5. 4 Di yafra ml arı n Rijitliği

Yan duvara gel en yat ay kuvvet altı nda duvarı n kesiti, üzeri ne gel en yükü bitiĢi k

döĢe mel ere veya çatı ya akt arır ( ġekil 3. 43). Di yafra m ol arak adl andırılan bu

döĢe mel er, yat ay yükü üzerleri ne ot urdukl arı kenar duvarlara düzl e m içi kuvvet

Ģekli nde il etirler [70]. Bu yükl e mel er altı nda kenar duvarlar yat ay ve düĢey yük

taĢı yıcı yı ğma duvarlar olarak çalıĢır.

Bu Ģekil de bir kuvvet akt arı mı ol abil mesi i çi n çatı ya da kat döĢe mesi nin belli bir

rijitliği ol ması, yani kendisi ni n Ģekil değiĢtir me yap ma ması gerekir. Di yafra ml ar bu

özelli kleri di kkat e alı narak, rijit ve esnek di yafra mlar olarak i ki gruba ayrılabilirler.

Rijit bir di yafra m, düzl em i çi Ģekil değiĢtir mel eri çok küçük ol an di yaframdı r. Yat ay

yükl eri duvarlara, duvarları n rijitlikleri oranı nda akt ardı kl arı kabul ünü yap mak

uygundur. Rijit di yafra mlar, pl anda duvarları n ağırlık mer kezi ve rijitlik mer kezi ni n

üst üst e düĢ medi ği za man ol uĢan dön me kuvvetlerini de akt arabilirler [50]. Donatısız

yat ay ve düĢey yük t aĢı yı cı yı ğma duvarlarda, di yafra mı n rijit davranıĢı nı n

sağlanması veya tasarı m aĢa ması nda e mni yet payı bırakıl ması çok öne mli dir.

ġekil 3. 43 Yat ay yükün duvarlarda dağılı mı [50]

Esnek di yafra ml ar i se yat ay yükl er altı nda öneml i çök mel er yapacağı ndan, yat ay

yükün duvarlara dağılı mı sadece duvarl arı n pl andaki konu muna ve rijitlikleri ne değil

aynı za manda di yafra mı n da rijitliği ne bağlı olacaktır.

3. 5 Yı ğ ma Yapıl arda Hasarl ar

Tür ki ye‟de donatısız yı ğma yapılar, depre m kuvvetleri altı nda dayanı mı daha fazl a

ol an donatılı yı ğma yapı lara oranl a daha fazl a t erci h edil mekt edir. Donat ısız yı ğma

yapılar i çi n yönet meli k ve st andartlar il e t asarı ma sı nırla mal ar getiril miĢ ve hasarl ar

azaltıl maya çalıĢıl mı Ģtır. Fakat yaĢanan depre ml er göst er mekt edir ki, bili nçsi z ve

kurallara uyul madan yapılan yı ğma yapılar, büyük hasar gör müĢler ya da

102

göç müĢl eri dir. Bu böl ümde Tür ki ye‟de yapıl makt a ol an donatısız yı ğma yapıl arda

ol uĢan hasarl ar ve sebepleri incel enecektir.

Yı ğ ma yapılarda t üm duvarlar t aĢı yı cı niteli kte ol dukl arı ndan, bu duvarl arda

meydana gel ecek hasarlar yapı nı n t aĢı yı cı siste mi ni et kileyecek ve siste m güvenli ği

ve perfor mansı yet ersiz hal e gel ecektir.

3. 5. 1 Hasar Bi çi ml eri

ġekil 3. 44 Yat ay yük altında yı ğma bi nalarda meydana gelen hasarlar [48]

Deği Ģi k ti plerdeki yı ğma bi nal arda rastlanan hasar tipleri aĢağı daki gi bi dir;

a) DöĢe mel er ve duvarlar arası nda ol uĢan yat ay çatlakl ar (ġekil 3. 45),

b) KesiĢen duvarları n birleĢi m nokt aları nda ol uĢan düĢey çatlakl ar (ġekil 3. 46),

ġekil 3. 45 Duvar-döĢe me arası nda çatlakl ar ġekil 3. 46 Derzlerde ve köĢede düĢey çatlakl ar

c) Dı Ģ duvarlarda ayrıl mal ar (ġekil 3. 47)

ġekil 3. 47 Duvarları n ayrılması ġekil 3. 48 Ana duvarı n eğil me ile yı kıl ması [47]

103

d) Dı Ģ duvarlarda düzle msel göç mel er (ġekil 3. 48 ve 3. 49)

e) Dı Ģ duvarları çevreleyen hatıllarda çatla mal ar (ġekil 3. 47)

ġekil 3. 49 Ana duvarı n eğilme ile yı kıl ması ġekil 3. 50 Pencere araları nda tipi k çaprazl ar[47]

f) Dol u duvarlarda çapraz çatlakl ar (ġekil 3. 50 –3. 51),

g) Duvarlarda kıs mi dağıl ma ve göç mel er (ġekil 3. 52),

h) Bi nanı n ta ma men ya da kıs mi ol arak yı kıl ması.

ġekil 3. 51 Pencere araları nda ti pi k çapraz çatlakl ar [47]

ġekil 3. 52 Yapı köĢesi ni n ve duvarları n kıs mi göç mesi [47]

3. 5. 2 Hasar Nedenl eri

Yı ğ ma duvarlı t aĢı yıcı si ste ml er genel de rijit, defor masyon kabili yetleri eksi k,

sünekli kleri zayıf ve gevrek kırıl maya yat kı n ol ma gi bi edil gen ve ol umsuz

niteli klere sahi ptirler.

104

Yı ğ ma yapılarda en çok gör ülen hasar t ürünü „„otur ma çatlak ve hasarları‟‟ ol uĢt urur.

Ot ur ma çatlakl arı, özellikl e killi ze mi nl eri n t aĢıma gücünün, su kaçakları sonucu

zayıfla ması yl a ol uĢurlar. Ki lli t oprak üzeri ndeki yı ğma yapılarda, ağaçl ar t oprakt an

su çekerek, ze mi ni n sı kıĢması na yol açarak ot ur ma çatlakl arı na neden ol abilir.

Yı ğ ma yapılar ağırlı klı olarak Ģu nedenl erden dol ayı hasara uğrarlar:

Yapı nı n tasarı mı nı n depre m yönet meli ği ne göre yapıl ma ması,

Tasarı mda depre m et kileri göz önüne alı nmı Ģ ol makl a birli kte bunl arı n çeĢitli

nedenl erle gerçekl eĢ memesi; kitle ve rijitlik merkezl eri arası ndaki farkın bur ul ma

et kisi yarat ması, yapı nı n peri yodunun ot urduğu ze mi ni n peri yodu i le çakı Ģ ması ve

rezonans ol ayı il e yapı ya nor mal ol arak gel mesi bekl enen kuvvetten çok daha büyük

yanal kuvveti n gel mesi,

Yapı nı n hesap ve det aylandırıl ması nda yür ürl ükteki yönet meli ğe uyul sa da

depre mi n o böl gede yapı ekono mi k ömr ü içi n beklenenden daha büyük ol ması,

Yı ğ ma yapı ağır ol duğu içi n yapı ya daha büyük yatay yükl er et ki mesi,

TaĢı yı cı el e manl arı n gevrek yapı da ol ması ve yapı nı n sünek davranı Ģ

göst ere me mesi, t aĢı yıcı duvar el e manl arı nı birbirine bağl a makt a kullanılan harcı n

yet erli çekme mukave metine sahi p ol ma ması,

Yapı nı n basit planlı, si metri k yapıl ma ması,

Yapı da yat ay yük taĢı yan duvarları n alt katlarda deva m et me mesi,

Bi rleĢi m det ayları nı n iyi çözül me mesi, çatı nın ve döĢe meni n duvara

mesnetlenmesi ni n i yi yapıla ma ması, duvar birleĢi ml eri ni n ve köĢel eri n i yi

düzenl enme mesi.

ġekil 3. 53‟deki fot oğrafta kerpi ç ve t uğl a bir bi nadaki ti pi k köĢe ayrıl mal arı

gör ül mekt edir. Di k ol arak kavuĢan i ki duvarı n birleĢi mi nde düzgün kesilmi Ģ t aĢl arla

geç me yapıl ması gerekir (ġekli 3. 54) [28].

ġekil 3. 53 Yapılarda köĢe hasarı [28, 51] ġekil 3. 54 Uygul anabilir bir köĢe detayı [28]

105

Pencere ve kapı gi bi boĢl ukl arı n duvarlarda gereği nden fazl a ve

yönet meli klere uyul madan bırakıl ması,

Yapı ele manı nı n (taĢ, tuğla v. b.) yet erli mukave met e sahi p ol ma ması,

Kı rsal böl gel erde yapılan toprak da mı n yapı ya aĢırı ağırlı k getir mesi,

Killi kum ve ça mur harç kullanılan t aĢ ve kerpiç yapıları n, çok az çekme

mukave meti ne sahi p ol dukl arı içi n makasl a ma hasarı na uğra ması [71],

Duvarlarda kullanılan harcı n yapı el e manl arı arasındaki boĢl ukl arı t a m ol arak

ho moj en bir Ģekil de dol dur ul ma ması,

Bi nanı n duvarları nda t aĢ, ker pi ç, hı mı Ģ vb. kar makarıĢı k mal ze me kullanması

ve bağl ayıcı mal ze me ile yet erli aderansı n sağlanama ması [71].

Depre mden zarar gören bi nal arı n çoğunl uğunu yapı m kalitesi yet ersi z olan

bi nal ar ol uĢt ur makt adır. Yapı m kalitesi ni n yet ersiz ol ması, mal ze me ve i Ģçili ği n köt ü

ol ması, kontrol ün ol mayıĢı hasara sebep ol makt adır [48].

Kı rsal yörel erde rastlanın hasar bi çi ml eri ni n biri de depre m doğr ult usuna di k

doğr ult udaki uzun ve mesnetlenme mi Ģ duvarlarda gör ülen büyük duvar

depl as manl arı dır (ġekil 3. 55) [53].

ġekil 3. 55 Uzun doğrult uda mesnetlenme mi Ģ duvarda ol uĢan hasar [53]

Hatılsız bağl anan duvar ve döĢe mel er il e, rijit ol mayan döĢe meni n

kullanıl ması; derzl erde ve duvar birleĢi ml eri nde çatlakl ar ol uĢt urabilir. Bu Ģekil de

tam birleĢe meyen duvarlar devrilebilir. Esnek döĢe mel eri n, dıĢ cephede döĢe me

hi zası nda çatlakl ar ol uĢt urabilir [47].

Yat ayda düzensi zlik duruml arı nı n ol uĢ muĢ ol ması;

a) Bur ul ma düzensi zliği; depre m yönüne di k doğr ult uda rijitlik mer kezi ile kütl e

mer kezi arası ndaki dı Ģmer kezli ği n bu doğr ult udaki yapı geniĢli ği ni n %20‟si nden

fazla ol ması.

b) Gi ri nti düzensi zliği; plandaki giri ntileri n bu yöndeki yapı boyut unun %20‟si nden

fazla ol ması.

c) Kat döĢe mesi süreksizli ği; katlarda di yafra m görevi yapan döĢe me siste mi nde

%50‟ den fazla boĢl uk bulunması.

106

d) TaĢı yı cı duvar düzensi zli ği; yat ay yükl eri taĢı yan duvarları n, pl anda üst üst e

ol ma ması.

e) TaĢı yı cı siste mi m paral el ol ma ma düzensi zliği; yat ay yükl eri t aĢı yan duvarları n,

yapı nı n ana eksenl eri ne paralel veya si metri k ol maması.

DüĢeyde düzensi zlik duru ml arı ol uĢ muĢ ol abilir;

a) Rijitlik düzensi zliği; ko mĢu i ki katı n yanal rijitliği nde farkl arı n ol ması.

b) Kütl e düzensi zliği; bir katı n (çatı katı hariç) kütlesi ni n alt veya üst kat kütl esi ne

oranı nı n 3‟den fazla ol ması.

c) Geo metri düzensi zliği; yat ay yükl eri t aĢı yan siste mi n alt ve üst kat geni Ģli ği ne

oranı nı n 1. 25 den fazl a ol ması. [48, 51]

Depre me dayanı klı yapı yönet meli kleri ne göre yapıl mı Ģ yapılarda bil e

Ģi ddetli depre ml erde bir mi kt ar hasar bekl enmektedir.

Yı ğ ma duvarlarda yat ay yük et kisi nde i ki ti p kırıl ma söz konusudur. Bunlar kes me

ve bası nç kırıl ması dır. Kes me kırıl ması, harç dayanı mı, t uğl a dayanı mı ndan düĢük

ol duğu za man, harç il e tuğl a arası ndaki, aderansın kaybol ması il e t uğl alar arası ndaki

derzl erde meydana gel en çatlakl ar il e baĢl ar. Bası nç kırıl ması nda i se t uğl anı n

dayanı mı harç dayanı mından düĢükt ür ve kırıl ma t uğl aları kesen çatlakl ar il e

baĢl ar [53]. Depre m sırasında, yat ay yüke mar uz kal an yı ğma yapı kriti k bölgel erden

baĢl ayarak çatlakl ar ile göç me mekani z ması na ul aĢır.

3. 5. 3 Ze mi n Yapı sı nı n Yapı Hasarı na Et kisi

Yapı da ol uĢan at al et kuvveti, depre m sırası nda yer hareketi sonucu ol uĢan yat ay ve

düĢey kuvvetleri n sonucudur. Ze mi n hareketleri yapı ya t e meller aracılı ğıyl a il etilir

ve sonrası nda yapı da öt elenmel er meydana gelir (ġekil 3. 56). Ze mi nl er ve depre mde

hasara sebep ol an ze mi n türleri Böl üm 2. 2‟de ayrıntıları ile anl atıl mı Ģtır.

ġekil 3. 56 Yer hareketi ve yapı davranıĢı [51]

107

ÇeĢitli depre ml erde, ze min et kileri ni n yı ğma yapı larda hasara sebep ol an ana neden

ol duğu gözl enmi Ģtir. Özelli kle t oprak kay ması ( ġekil 3. 57) ve sı vılaĢ ma (ġekil 3. 58)

ile ze mi n, depre ml e birlikt e ağır hasarlara yol açmakt adır. [47]

Yı ğ ma yapıları n rijit yapılar ol duğu unut ul mamalı, yapı ve ze mi ni n r ezonans

çakıĢ ması na uğra ması içi n peri yotları nı n bilin mesi ne ve mü mkün ol duğunca

birbiri nden uzak t ut ul ması na di kkat edil meli dir.

ġekil 3. 57 Ya maca yerleĢen yapı nı n ġekil 3. 58 Sı vılaĢ ma sonucu yapını n t oprağa

depre ml e birlikte kayması [47] gömül mesi [47]

3. 5. 4 Yapı nı n Göç me Mekani z ması

Depre mde, ze mi n hareketi 3 yönl ü ol arak ( yatay-düĢey ve bunl arı n doğur duğu

bileĢke kuvvetler) bi naya et kir ve bi nada yine 3 yönl ü titreĢi ml er ol uĢt urur.

Depre mden önce düĢey yükl eri t aĢı yan ana duvarlar, yat ay kuvvetleri t aĢı mak

zorunda kalırlar ve sonucunda eğil me ve kes me geril mel eri ne mar uz kalırlar. [47]

Depre mde, yı ğma yapıların davranıĢları gözl edi ğinde, t üm bi nanı n davranıĢı nı n esas

ol arak duvarl arı n birleĢiml eri il e döĢe me ve çatı birleĢi ml eri ne bağlı ol duğu gör ül ür.

Bet onar me veya ahĢap hatılları n duvar il e birleĢi ml eri i yi yapıl ma mıĢ i se bu

nokt alarda ayrıl mal ar görül ür. Dı Ģ duvarlarda, eğil me mo mentl eri ya da duvar i çi nde

ol uĢan kes me kuvvetleri sonucu köĢel erde çatlakl ar ol uĢur. Duvarları n i yi

birleĢi ml eri sağl anmadı ysa duvarlar yı kılabilir. (ġekil 3. 59a-b)

ġekil 3. 59 Depre m ze mi n hareketi sırası nda yapı nı n titreĢi ml eri [47]

108

Eğer döĢe me hi zal arı nda, bet onar me ya da ahĢap hatıllar kullanılı p, i yi birleĢi ml er

sağlanırsa, duvar titreĢi mleri eĢ za manlı ol arak ol uĢur ( ġekil 3. 59c). Bununla beraber,

dı Ģ duvarlarda eğil me kuvvetleri yi ne de et kili ol ur ve tüm yapı nı n direnci ni azaltır.

Yı ğ ma yapıları n duvarları, bet onar me döĢe mel er ve hatıllar ile i yi bağl anmalı dır. Bu

dur umda duvar titreĢi ml eri eĢ za manlı ol arak gerçekleĢir ve dı Ģ duvarl arda eğil me

kuvvetleri daha az et kili ol ur ( ġekil 3. 59d) [ 66]. Çünkü dört duvar da birbiri ni

neredeyse rijit ol arak destekl e mekt edir. Bi na bir kut u gi bi davranır ve duvarl ar t üm

yapı nı n dayanı mı na et ki eder.

Yı ğ ma bi nal ar depre m yükl eri altı nda kriti k böl gel erden baĢl ayan çatlakl ar il e göç me

mekani z ması na ul aĢır. En kriti k böl gel eri boĢl uk çevrel eri t eĢkil et mekt edir. Eğil me

ve kes meden dol ayı boĢl ukl ar arası ndaki dol u duvar parçası nda çapraz çatlakl ar,

boĢl uk üzeri nde düĢey ve köĢel eri nde çapraz çatlakl ar meydana gelir. BoĢl uğun

uzunl uğu, boĢl ukl ar arası yat ay ve düĢey mesafe bu yüzden Ģartna mel erde

kı sıtlanmı Ģtır. Konsol gibi çalıĢan kal kan duvar da, çatı nı n at alet kuvveti ne karĢı

koya mayı p yat ay ol arak çatlayabil mekt edir.

3. 5. 4. 1 Duvarl arı n Göçme Mekani z mal arı

Yanal kuvvetler et kisi nde duvarlarda kes me geril mel eri ortaya çı kar. Eğer duvarı n

kes me dayanı mı aĢılırsa, dol u duvar parçal arı nda 45 dereceli k eği k çekme çatlakl arı

ol uĢur. Bu, eği k çek me geril mesi ni n t uğl a duvarın çekme t aĢı ma gücünü aĢ ması nı n

sonucudur ( ġekil 3. 60). Duvarlardaki eksenel bası ncı n büyükl üğüne göre bu

çatlakl arı n açısı değiĢir. Eğer ol dukça büyük düĢey bası nç geril mel eri varsa bu açı 45

dereceden daha büyük olur [ 68]. Depre m hareketi yönü değiĢen di na mi k bir hareket

ol duğundan il k anda ġekil 3. 60a‟daki gi bi ol uĢan çatlakl arı n aksi yönünde yeni eği k

çekme çatlakl arı, eğer bu yöndeki depre m kuvvetleri de çatla ma yapabilecek düzeyde

ise, ol uĢacaktır. Eği k çek me çatlakl arı duvar düzl e mi ndeki boĢl ukl arı n boyutları na,

yeri ne, duvar yüksekli ği ne ve uzunl uğuna bağlı olarak değiĢi k biçi ml erde olabilir.

ġekil 3. 60 Duvarlarda ol uĢan eği k çekme çatlakl arı [68]

109

Tek baĢı na duran duvar, yanal yükl ere karĢı dengede (st abil) değil dir ( ġekil 3. 61).

Genelli kl e yapı kendi ağırlı ğı nı n ol uĢt urduğu i ç kuvvetler ile ayakt a dur ur. Eğer

duvar donatılı değilse, yanal çekme kuvvetleri ne karĢı dayan ması çok zordur. Di ğer

taraftan, eğer duvara düzle mi boyunca yat ay kuvvet uygul anırsa, dayanı mı daha fazl a

ol ur ve bu duvar “kes me duvarı” ol arak adl andırılır. Duvarı n mal ze me

karakt eristi kleri ne ve geomet risi ne ( yüksekli k ve kalı nlı k oranı na) bağlı ol arak çeĢitli

yı kıl ma ol asılı kları vardır; a) harç birleĢi mi nde yat ay çatlakl ar ol uĢursa yanal kay ma

ya da kes me kuvveti sonucu göç me meydana gelir ( ġekil 3. 61b), b) harç

birleĢi ml eri nden sonra ya da duvar boyunca çapraz çatlakl ar ol uĢursa, çapraz çek me

ya da kes me kuvveti sonucu göç me ol ur ( ġekil 3. 61c), c) yat ay yükl er sonucunda,

duvarda bası nç kuvveti ile ezil me ve çek me çatlakl arı ol uĢ ması il e eğil me göç mesi

meydana gelir (ġekil 3. 61d). [47]

ġekil 3. 61 Serbest duran duvarı n göç me mekani z mal arı [47]

Yapı nı n i ç kuvvetleri ze mi n i vmesi ne bağlı ol arak yapı nı n f or munu deği Ģtir meye

çalıĢır ( ġekil 3. 62). Duvardaki açı klı kları n arası ndaki dol u kı sı ml ar, açı klı kl arı n

üst ündeki ve altı ndaki kısı ml ara göre daha esnek davranır. Duvar boĢl ukl arı nı n

altı ndaki ve üst ündeki kısı ml ar maksi mu m bası nç ve çek me geril mel eri ni t aĢırlar,

kesiti n orta kı s mı nda i se en yüksek kes me geril mesi t aĢı nmakt adır. Geril mel eri n

büyükl ükl eri, duvar t arafından t aĢı nan düĢey yüke ve ol uĢt urduğu yat ay yükl eri n

büyükl üğüne bağlı dır.

ġekil 3. 62 Yı ğma yapı da hasarlar [47]

Eği k çekme çatlakl arı bir kere duvarı zayıflattıktan sonra duvar daha önce bir

pr obl e m ol madan t aĢı yabildi ği düĢey yükl eri de t aĢı ya ma makt adır. Depre m sırası nda

düĢey yükl erde %20- 30 kadar bir artıĢ ve azalıĢ ol makt adır. Bu artıĢ ve azalıĢ tı pkı

yat ay kuvvetlerde ol an yön değiĢtir me gi bi depre m süresi nce deva m eden di na mi k

110

yükl e meni n bir özelli ği dir. Böyl ece eği k çek me çatlakl arı ndan sonra düĢey bası nç

çatlakl arı da ol uĢ makt adır. [47, 68]

Depre ml erde yapılara gel en kuvvetler t ek yönlü değil dir. Yapılar her i ki asal

doğr ult uları nda yat ay kuvvetlere aynı anda maruz kalırlar. Bu dur um özelli kl e

yapıları n köĢel eri nde i ki yönden gel en duvarların kesiĢti kleri köĢel erde gerili m

biri ki ml eri ortaya çı karmakt adır [68]. Duvarl ar birbirleri ni dıĢarı ya doğr u it meye

çalıĢ makt a ve yapı da hasar ol uĢ makt adır. Böyl e bir hasarı önl e mek i çi n yapıl arı n

köĢel eri ne bet onar me kol onl arı n yerl eĢtiril mesi uygundur. Di ğer bir çözü m de

köĢel erde geril me biri kimi ni önl e mek içi n, köĢeleri n yuvarlak yapıl ması dır.

Tuğl a yı ğma yapı duvarları bet onar me kat ya da çatı döĢe mel eri ile bağl an ma mı Ģsa

ya da yet erli rijitliği olmayan ahĢap döĢe me ve çatı makasl arı il e üst baĢl arı ndan

bağl anmı Ģ ise ġekil 3. 63‟de verilen bi çi mde hasar ol uĢ makt adır.

ġekil 3. 63 Üst baĢları nda yet erli biçi mde bağl anma mı Ģ yı ğma duvarlarda hasar biçi ml eri [68]

Eğer çek me geril mel eri, duvarı n karĢılayabileceği çek me geril mel eri nden büyük i se

çatlakl ar büyür. Mal ze me karakt eristi kleri ve geo metri ye de bağlı ol arak, aradaki

dol u duvar parçası, çapraz geril mel eri n ol uĢt urduğu kes me kuvveti ne ya da köĢel erde

bası nç altı nda ol uĢan eğilmel ere bağlı olarak yı kılabilir.

3. 5. 4. 2 Kes me Duvarı nda BoĢl ukl ar

Bi nal arda kes me duvarları yat ay kuvveti t aĢı yan duvarlardır ve üzeri ndeki kapı,

pencere gi bi boĢl ukl ar bu duvarl arı n yat ay yük t aĢı ma kapasiteleri ni azalt makt adır.

BoĢl ukl u kes me duvarların yat ay yük altı nda hareketleri ni daha i yi anlayabil mek

içi n, ġekil 3. 64‟de üç boĢl uk içeren kes me duvarı göst eril mekt edir.

O : DüĢey yüke bağlı bası nç kuvveti, M : Eği l me mo menti ne bağlı bası nç ya da

çekme geril mesi, f : Açıklı kl ar arası ndaki duvarın eğil mesi ne bağlı ol arak, bası nç ya

da çekme geril mel eri, : Duvar boĢl uğundaki kesme geril mesi dir.

111

ġekil 3. 64 Yat ay yükl er altında boĢl ukl u yı ğma duvarın maruz kal dı ğı kesit zorları[48]

Kes me duvarl arı nda boĢlukl ar arası nda kal an duvar parçal arı, yat ay kuvvetler altı nda

di ğer böl gedeki duvar parçaları ndan daha fazl a zarar görürler. [67]

3. 5. 4. 3 BoĢl ukl ar Arası Dol u Duvar Parçası nda Kay ma Kı rıl ması

Açı k bir böl ümü ol mayan büyük duvarları n yat ay yükl er altı nda kararsız ol duğu ve

temelleri üzeri nde kol ayca salı nı ma baĢl adı kl arı gör ül müĢt ür. Kes me kırıl ması t uğl a

ve harcı n arası ndaki aderansı n yok ol ması il e bası nç kırıl ması da t uğl ada gözl enen

çatla ma ve ezil meyl e tanıml anır [47].

ġekil 3. 65 BoĢl ukl ar arası dol u duvar parçası na yatay yük altında et ki yen kuvvetler [48]

ġekil 3. 65‟de boĢl ukl arla ol uĢt urul muĢ bir duvar göst eril mi Ģtir. Yatay yükün

et ki mesi yl e salı nı ma geçen duvarda boĢl ukl ar arası dol u duvar parçası nın dengesi

eksenel P yükü ile sağl anır. BoĢl ukl ar arası dol u duvar parçası nda kes me göç mesi ni

önl e mek i çi n faydalı ilk kontrol, yüksekli ğin geniĢli ğe oranı nı n (hb/ Ld) 1, 4

alı nması dır [48]. 1, 4 met re yüksekli kteki i ki pencere arası nda 1 m geniĢliği nde dol u

duvar i nĢa edil medir.

Çok katlı yı ğma yapılarda, eğer döĢe me sevi yesi nde hatıllar kullanıl madı ysa, i ki

katı n pencere boĢl ukl arı arası ndaki dol u duvar parçası yapı nı n pot ansiyel zayıf

112

nokt ası nı ol uĢt urur ( ġeki l 3. 66). Bu kı sı ml ar he m kes me he m de eğil me kuvvetleri ne

mar uz kalırlar [48]. Çapraz geril mel er sonucu çapraz çatlakl ar ol uĢur ve t aĢı nmakt a

ol an döĢe me t ehli keli duruma gelir. Duvar üst ünde bet onar me ya da ahĢap hatıllar

kullanıl ması ve rijit bet onar me döĢe meni n varlı ğı il e bu hasar önl enebilir. Çatı i çi n

üçgen Ģekli nde deva m eden yı ğma duvar, eğer iyi bağl anma sağl anmadı ise serbest

duvar gi bi davranır. Ek yükl er doğması ile yı kılabilir.

ġekil 3. 66 Hatılsız ve rijit döĢe mesi z yapı da pencereler arası ndaki duvarlarda hasar [47]

Yı ğ ma yapıları n duvarları nı kes me ve çek me dayanı mı nı n çok düĢük ol ması ve

depre ml erde kol ayca çatlamal arı, onl arı deprem açısı ndan sakı ncalı kıl makt adır.

Yönet meli kler ile yı ğma yapıları n kat adetleri sı nırlandırıl mı Ģ ve duvar boĢlukl arı nı n

yer ve mi kt arı ile baĢka bi çi ml erde kı sıtlamalar getiril mi Ģtir. Bu kı sıtla mal ar

depre mde yı ğma yapı nın enkaz yı ğı nı hali ne gel mesi ni önl e mek i çi ndir. Eğer

yönet meli ğe uygun yapılırlarsa depre mde hasar görsel er bile can kaybı na yol aç ma

ol asılı kları azdır.

3. 5. 5 Yı ğ ma Yapı Hasarl arı nı n Sı nıfl andı rıl ması

Depre m hasarları nı, yapı tipleri i çi n hafif, orta ve ağır ol arak üç sı nıft a t oplayabiliriz.

Az hasarlı yapılar genel ol arak bir yapısal t a mirat a gerek ol maksı zı n kul lanıl maya

deva m edilebilecek yapı lardır. Ort a hasarlı yapılarda hasar gören yapı elemanl arı

tamir edilerek ve güçl endirilerek t ekrar kullanılır hal e getirilebilir. Ağır hasarlı

yapıları n ise ta mir edili p tekrar kullanıl ması pek mü mkün değil dir.

Tür ki ye‟de meydana gel en ort a ve büyük Ģi ddetli depre ml erde kırsal yapıl arı n

yarı dan fazl ası ağır derecede hasar gör müĢt ür. Bu büyükl ükt eki depre ml eri az hasarlı

veya hasarsı z atlatan yı ğma yapılar sadece %10 ci varı ndadır [58]. Yı ğma yapıl arda

hasarlar önceli kle dı Ģ duvarları n hasar gör mesi Ģekli ndedir. Çatı ve döĢe me,

mer di ven, böl me duvarlar gi bi di ğer siste ml eri n hasar derecesi dıĢ duvar hasarı na

bağlı ol arak ort aya çı kmı Ģtır . Bu nedenl e yı ğma yapıları n hasar değerlendir mesi dı Ģ

duvarlardaki hasarı n belirlenmesi yl e yapılır. Meydana gel en hasarı n derecesi aĢağı da

sı nıflanacak ve her yı ğma duvar ti pi nde ne Ģekillerde et ki ettiği irdel enecektir.

113

3. 5. 5. 1 Az Hasarlı Yı ğ ma Duvarl ar

Hasar derecesi ni n az olması dur umunda önceli kle duvar sı vası nda çatlakl ar ort aya

çı kar. Eğer depre mi n yönü duvara paral el ise duvar gövdesi nde her i ki yönde eği k

çatlakl ar ol uĢur. Duvarda pencere, kapı gi bi boĢl ukl ar varsa eği k çatlakl ar

boĢl ukl arı n kenarları ndan dı Ģa doğr u uzanır ( ġeki l 3. 67a). BoĢl ukl ar arası ndaki duvar

kı sı ml arı nda da eği k ince çatlakl ar meydana gel ebilir (ġekil 3. 67d).

Depre m hareketi ni n duvara di k yönde et ki et mesi dur umunda duvarda yat ay ve düĢey

çatlakl ar meydana gelir. DüĢey çatlakl ar duvarın kendisi ne di k ol arak bağl anan

duvarlarla birleĢti ği kenarlarda ve duvarı n ort a kı s mı nda gör ül ür ( ġeki l 3. 67a, b).

Bunl ar duvarı n düzl e mi nden dı Ģarı ya doğr u eğil mek i ste mesi nden kaynakl anan

eğil me çatlakl arı dır. Aynı Ģekil de düzl e m dı Ģı eğil me duvarı nı n orta ve alt

kı sı ml arı nda yat ay çatlakl ara da neden ol ur ( ġekil 3. 67a, b). Dı Ģa eğil me t uğl a ve

kerpi ç duvarlarda ise sı va dökül mesi Ģekli nde kendi ni göst erir (ġekil 3. 67e). [58]

ġekil 3. 67 Az hasarlı duvarlar [58]

Az hasarlı yı ğma duvarlarda i nce çatlakl ar, ancak duvarı n dı Ģ yüzeyi sı valı ysa kol ay

gör ülebilir, sı vasız duvarlarda i nce çatlakl arı n fark edil mesi zor dur. Sı vasız t uğl a ve

bri ket duvarlarda çatlaklar genelli kle harç derzl erinde gör ül ür, ki mi za man t uğl a ve

bri ket bl okl arda da i nce çatlakl ar gör ül ebilir. TaĢ duvarlarda i se t aĢı n harçla yapıĢtı ğı

sı nırda hafif açıl mal ar olur. Duvarda hatıl varsa hatıl boyunca ayrıl mal ar gör ül ebilir.

3. 5. 5. 2 Ort a Hasarlı Yı ğma Duvarl ar

Yı ğ ma duvarlarda ort a dereceli hasar, az hasarlı dur umda t arif edilen i nce çatlakl arı n

büyü mesi yl e veya art ması yl a meydana gelir. Depre mi n duvar düzl emi ne paral el

114

ol ması dur umunda eği k çatlak t üm duvar gövdesi nde yaygı n ol arak gözl enebilir

(ġekil 3. 68e). Ça murl a sıvalı t aĢ ve kerpi ç duvarlarda sı va dökül ür. Tuğla ve bri ket

duvarlarda eği k çatlakl ar tuğla ve bri ket bl okl arı nı da keser.

Duvar da pencere, kapı boĢl ukl arı varsa çatlaklar boĢl uk aral arı nda kalan duvar

kı sı ml arı nda yoğunl aĢır ( ġekil 3. 68d). Depre min duvar yüzüne di k etki et mesi

dur umunda duvarı n mesnetledi ği di k kenarlara yakı n ol uĢan düĢey eğil me çatlakl arı

geniĢler ( ġekil 3. 68a). Duvarı n düzl e m dı Ģı eğilmesi t aĢ duvarlarda bazı özel hasar

dur uml arı meydana getirir. Ġç ve dı Ģ yüzl eri iri t aĢlarla ör ül müĢ mol oz t aĢ duvarl arda

dı Ģ yüz dıĢarı ya doğr u ĢiĢebilir ( ġekil 3. 68c) veya ort ası ndan bir kı s mı dökül ebilir

(ġekil 3. 68b). Hatıllı duvarlarda hatıl boyunca ayrıl mal ar ve hatıl ci varında duvar

ör güsünün kıs men dökülmesi de mü mkündür.

ġekil 3. 68 Ort a hasarlı duvarlar [58]

3. 5. 5. 3 Ağı r Hasarlı Yı ğma Duvarl ar

Ağır derecede hasarlı yığma duvarlarda çatlaklar geniĢ ve duvar deri nliği ndedir.

Duvarı n bazı kı sı ml arı nda kı s men dökül mel er ve yı kıl mal ar da ol uĢur. Har eketi n

haki m yönü duvara paralel i se duvar gövdesi nde geniĢ çatlakl ar meydana gelir ( ġekil

3. 69c). Duvarda baĢlı klar varsa bunl arı n aral arı ndaki duvar kı sı ml arı yoğun Ģekil de

hasara uğrarlar. GeniĢ eği k kes me çatlakl arı bu kısı ml arda yoğunl aĢır, ayrıca baĢlı k

köĢel eri nden dıĢarı ya doğr u geniĢ eği k çatlakl ar meydana gelir (ġekil 3. 69d).

Bazı dur uml arda pencerel eri n di kdört genli ği ni n kaybol duğu gözl enir. Depre m yönü

duvara di k i se duvar dı Ģarı eğil meye çalıĢır ancak kenarlarda di k kesiĢen duvarl ar

buna engel ol acağı i çi n duvar kenarları nda aĢırı geril mel er ol uĢur ve duvarı n bu

115

kısı ml arı kı s men kırılır (ġekil 3. 69a). Duvarı n ortası ise fazl aca eğileceği nden duvar

bu eğil meye ancak kırılarak uyu m sağl ayabilecektir (ġekil 3. 69b).

ġekil 3. 69 Ağır hasarlı duvarlar [58]

3. 5. 5. 4 ÇeĢitli Hasar Derecesi Tabl ol arı

Yı ğ ma yapılarda deprem hasarları nı n belirtileri t aĢı yı cı duvarlarda meydana gel en

çatlakl ardır. Çatlağı n meydana gel mesi nden hemen sonra çatlağı n geniĢli ği, ara

yüzeydeki sürt ünme kuvvetleri ne ve depre mde meydana gel en kay ma geril mel eri ni n

et ki me süresi ne bağlı dır [ 48]. Japonya Ul usl ararası Depre m Mühendi sli ği Kur u mu

tarafı ndan, depre mden sonra yı ğma yapıları n hasar t espiti i çi n hazırlanan Tabl o 3. 10,

depre mden sonra yı ğma yapılarda hasar t espiti nde kullanıl mak üzere Ġstanbul Tekni k

Üni versitesi Yapı ve Depre m Uygul a ma Mer kezi t arafı ndan hazırlanan çi zel ge,

Tabl o 3. 11 ile aĢağı da veril mekt edir.

Tabl o 3. 10 Yı ğma Yapılar içi n hasar kriterleri [48]

Hasar Sı nıfı Hasar Ģekli Öneri

0- Hasar yok Hasar yok -

I- Yapısal ol mayan hafif hasar Sı vada i nce çatlaklar, sı vada

böl gesel dökül mel er

Mi mari ta mirler gerekli

II- Yapısal hafif hasar TaĢı yıcı duvarl arda i nce

çatlaklar, sı vada dökül mel er,

yapısal ol mayan duvarl arda

hasarlar

Mi mari ta mirler gerekli

III- Yapısal orta hasar TaĢı yıcı duvarl arda büyük ve

deri n çatlaklar, yapısal ol mayan

duvarl arı n yı kıl mal arı

Duvarl arı n yük taĢı ma

kapasitesi azal dı ğı ndan bi na

boĢaltıl malı ve yapı yanal

yükl ere karĢı güçl endiril meli

I V- Yapısal büyük hasar TaĢı yıcı duvarl arda ayrıl mal ar

ve yakl aĢı k %50‟si ni n çök mesi

Bi na derhal boĢaltıl malı,

ta miratı mü mkün ise ta mir

edil meli, aksi hal de yı kıl malı

V- Yapı nı n çök mesi Yapı nı n büyük kıs mı nı n

çök mesi

Bi na ta ma men yı kıl malı

116

Tabl o 3. 11 Yı ğma yapılar içi n hasar kriterleri [48]

Çatl ak GeniĢli ği Hasar Derecesi Açı kl a ma

0. 1 mm‟ den az Öne msi z TaĢı yı cı siste me ve kullanı ma et kisi yokt ur.

0. 1mm ~ 0. 3mm Öne msi z ~ az TaĢı yıcı siste me ve kullanı ma et kisi yokt ur.

0. 3mm ~ 1. 0mm Az TaĢı yıcı siste me et kisi yokt ur. Mi mari ta mirler gerekli

1. 0mm ~ 2. 0mm Ort a TaĢı yıcı siste me et kisi yokt ur. Mi mari ta mirler gerekli

2. 0mm ~ 5. 0mm Ort a TaĢı yıcı siste m et kilenir. DıĢ duvarl ardan içeri ye gelen hava

akı mı hissedilir. Yapı nı n kullanı mı et kilenir.

5. 0mm ~ 15. 0mm Ort a ~ ağır

Pencere ve kapılar sı kıĢır, su ve kanal bağl antıları kırılır.

Yapı içi ne su ve soğuk girer. Pencere ca ml arı kırılır, tuğla

duvarl ar parçalanır. Yı ğma kemerl er çöker. Kabul edile mez

çatlak sı nırı na ul aĢ mı Ģtır.

15. 0mm ~

25. 0mm Ağı r

Yapı nı n taĢı yı cılı ğı büyük tehlike altı ndadır. Öne mli tamir

ve takvi yeler gerekli dir.

25. 0mm den çok Çok ağır Yapı da ağır hasar mevcutt ur, çok öne mli takvi ye veya yı kım

gerekli

3. 5. 6 Genel Onarı m Ġl kel eri

Onarı m il kel eri hasarın nedenl eri ile bağl antılı dır. Genelli kle a maç hasarı n

nedenl eri ni gi derecek yolları n ort aya konul ması ve hasarı n ol uĢt urduğu direnç

kaybı nı n gi deril mesi dir. Hasarı n nedenl eri ni n farklı ol uĢu bazı deği Ģik onarı m

ilkeleri ni n uygul anmasını gerektir mekt e i se de yi ne de he men her dur u mda

kullanılabilecek ort ak önl e ml er bul unmakt adır. Bunl ar depre me dayanı klı yapı

felsefesi ni n doğal prensipl eri ol up aĢağı da açı kl an makt adırlar.

Depre mde yapı ya gel en kuvvet yapı nı n ağırlı ğı ile orantılı ol duğu i çin yapı nı n

ağırlı ğı nda yapılacak bir azalt ma, aynı oranda yapı ya gel ebilecek depre m

kuvvetleri ni n de azaltıl ması na yol açacaktır [46]. Yapı yı hafiflet mek i çi n t uğl a böl me

duvarlar yeri ne daha hafif al çı ya da ahĢap panol u böl me duvarlar yapıl malı,

kullanıl mayan yapı üst katları ndan bir ya da birkaçı yı kıl malı. Yapı da çat ıyı yalıtı m

içi n yerl eĢtirilen ağır mal ze mel er kal dırıl malı, özelli kle t oprak da m gi bi ağır

çatılardan kaçı nıl malı dır. Mer di venl erden t aĢı yı cı siste me gel en yükl eri azalt mak i çi n

mer di venl eri n yükl eri ni doğr udan taĢı yı cı ze mi ne akt ar ma yolları aranmalıdır.

Yapı el e manl arı nı n düktilitesi ni n artırıl ması il e yapı nı n depre m enerjisi ni

tüket ebil me gücü artırılmakt adır. Yapı kalıcı ve el asti k defor masyonl ar yaparak

depre mi n enerjisi ni n i Ģe dönüĢt ürür ve Ģi ddetli depre ml ere dayan ma gücü artar.

Yapıl an onarı ml ar genellikle yapı nı n düktilitesi nin azalt makt adır. [68]

Yapı nı n özelli kle yat ay kuvvet t aĢı ma gücü artırılmalı dır. Çünkü yapı hasar gör düğü

depre mi n sonunda, depre m öncesi ndeki yet ersiz ol duğu depre mde kanıtlan mı Ģ ol an

117

eski t aĢı ma gücünden bile daha az t aĢı ma gücüne sahi ptir. Özelli kle bu durum yat ay

kuvvetlere karĢı ol an di renç i çi n söz konusudur [ 68]. Geçi ci bir yat ay yük ol an

depre m yükü altı nda yapıda hasar ol uĢ muĢ ancak depre mi n sona er mesi il e bu yat ay

yük ort adan kal kmı Ģtır. Bu arada yapı nı n düĢey yükl eri değiĢ me mi Ģtir. OluĢan hasar

yapı nı n düĢey yük t aĢı ma güvenli ği ni de azalt makt adır. Ġl k aĢa mada yapını n düĢey

yük taĢı ma kapasitesi, daha sonra da yat ay yük dayanı mı artırıl malı dır.

Yapı daki hasar yapı nı n t e mel titreĢi m peri yodu il e ze mi n haki m periyodunun

birbiri ne çok yakı n ol ması ndan dol ayı i se, yapını n di na mi k özelli kleri değiĢtirili p,

yapı peri yodu il e ze mi n haki m peri yodunun birbiri nden uzakl aĢ ması

sağl anmalı dır [ 86]. Bu ze mi ni n di na mi k özelli kleri ni n bili nmesi ni gerektirir, daha

sonra yapı peri yodunun uzatıl ması ya da kı saltılması, yapı nı n daha rijit ya da daha

sünek bir konu ma sokul ması ile gerçekl eĢtirilir. Yapı nı n sönü m or anı nı n da

artırıl ması, yapı daki katlar arası ndaki rijitlik değiĢi ml eri ni n uyu ml u ol ması, yapı nı n

rijitliği ni n üst katlardan aĢağı ya kadar gi derek art ması, katlar arası nda ani rijitli k

değiĢi ml eri ol ma ması gibi önl e ml er il e yapı nı n dina mi k özelli kleri ni n i yileĢtiril mesi

sağlanmalı dır.

Bi rçok yapı da hasar, yapını n katları ndaki ağırlı k ve rijitlik mer kezleri ni n birbiri nden

uzak ol ması nı n ort aya çı kardı ğı bur ul ma olayı sonucu ol uĢ makt adır. Onarı m

sırası nda bu konuya di kkat edil meli dir.

3. 6 Yönet meli ğe Göre Depre me Dayanı klı Yı ğ ma Yapı Tasarı mı

Depre m böl gel eri nde yapılacak ol an ve düĢey ve yat ay yükl er i çi n t üm t aĢı yı cı

siste mi doğal veya yapay mal ze meli t aĢı yı cı duvarlar il e ol uĢt urul an yığ ma kar gir

bi nal arı n veya bi na t ürü yapıları n boyutlandırıl ması ve donatıl ması, bu konuda

yür ürl ükt e ol an il gili standart ve yönet meli klerle birli kte, 1998 Af et Bölgel eri nde

Yapıl acak Yapılar Hakkında Yönet meli k‟te belirtilen kurallara göre yapılacaktır.

3. 6. 1 Te mel Ol gul ar

Yı ğ ma yapılarda duvarlar he m t aĢı yı cı he m de mi mari görevi ol an, i ç yapı

böl mel eri ni ol uĢt uran el emanl ardır. Bir bi nanı n yığ ma si ste m ol arak t asarlan ması nda

tasarı mı et kileyen para metreler, bi nanı n kat sayısı, duvarları n pl andaki düzenl enmesi,

duvarları n dol ul uk-boĢl uk (pencere/ kapı-duvar) oranı ve taĢı yı cı duvar malze mesi dir.

118

Yı ğ ma kar gir bi nal ar içi n yönet meli kt e verilmi Ģ ol an t üm kurallara uyul ması

dur umunda, ayrı ca deprem hesabı yapıl ması gerekli değil dir. Ancak, depre m hesabı

yapıl ması dur umunda, bu böl ümde verilen kuralları n t ümüne uyul ması koĢul u il e,

S( T1) = 2. 5 ve Ra( T1) = 2. 5 alı nacaktır. [16]

Bil eĢke yat ay kuvvet veya sis mi k yük; zati yük, hareketli yük, kar yükü, r üzgar yükü

ve çarpıĢ ma yükünden daha farklı dır. Depre m yükl eri di na mi k yükl erdir ve her

depre mde bu yükl eri n özelli ği değiĢi k ol makt adır. Depre me dayanı klı t asarı m i çi n,

bi nanı n t ümüne et ki yen, t opl a m eĢdeğer depre m yükü ( Vt ), denkl em 3. 6 il e

hesapl anmakt adır.

WIATR

TAWV

a

t

0

1

1 10.0)(

)( (3. 6)

A( T1) = Spektral i vme katsayısı ( Denkl e m 2. 1 il e veril mi Ģtir), Ra( T1) = Depre m yükü

azalt ma katsayısı, A0 = Et ki n yer i vme katsayısı ( Tabl o 2. 6 il e veril mi Ģtir), I = Bi na

öne m katsayısı ( Tabl o 2. 7 il e veril mi Ģtir) dır. Binanı n depre m sırası ndaki t opl a m

ağırlı ğı olarak göz önüne alınacak ol an W, denkl em 3. 7 ile belirlenecektir.

N

i

wiW1

(3. 7)

Yı ğ ma yapı siste mi nde ise bi nanı n düĢey ve yatay yükl ere karĢı dayanımı büyük

öl çüde yı ğma duvarlar i le sağl andı ğı ndan duvarları n pl andaki düzeni büyük öne m

kazanmakt adır. Bu bağl amda, duvarları n pl andaki her i ki doğr ult udaki düzenl e mesi

ve duvar boyl arı nı n olabil di ği nce eĢit ol ması, yönet meli kteki dest ek duvarı

koĢulları na uyul ması, duvardaki dol ul uk-boĢl uk oranl arı nı n ol abil di ği nce dol ul uk

lehi ne sağl anması, duvar köĢe nokt aları nda yet erince dol u kı sı ml ar bırakılması gi bi

temel pl anl a ma il kel eri yı ğma bi nal arı depre mde güvenli hal e getir mektedir. Bazı

çatla ma vb. hasarlar ol ursa da bu Ģekil de kurallara uygun ol arak yapıl mı Ģ bi nal arda

can kaybı meydana gel me mekt edir.

Yı ğ ma yapı t asarı mı nda, depre m hesabı yapılsa da uyul ması zorunl u kurallar, 1998

Af et Böl gel eri nde Yapılacak Yapılar Hakkı nda Yönet meli k‟ e göre ele alı nacaktır.

119

3. 6. 2 Kat Sayısı ve Yüksekli kl eri

Bi ri nci derece depre m böl gel eri nde, ze mi n ve birinci kat ol mak üzere yapılar en çok

2 katlı yapılabilir. Ġki nci ve üçüncü derece depre m böl gel eri nde 3 katlı, dör düncü

derece depre m böl gel erinde 4 katlı yapılabilir [16]. El e manl arı n boyut ve bi çi ml eri,

kat yüksekli kl eri ve adetleri, açı klı klar, kapı pencere mi kt ar ve boĢluk yerleri

ABYYHY98‟ de kısıtlanmı Ģtır. Duvarları n yapı pl anı nda yerl eĢtiril mesi sırası nda,

depre me dayanı klı yapı t asarı mı kuralları na göre uyul ması gereken koĢull ar

gerçekl eĢtirilirse depre mden büyük hasar gör mezler.

Tabl o 3. 12 Ġzi n verilen en fazl a kat sayısı [16]

Depre m Böl gesi En Fazl a Kat Sayısı

1 2

2, 3 3

4 4

Tabl o 3. 12‟de verilen en fazl a kat sayıları, zemi n kat il e üst ündeki ta m katl arı n

topla mı na karĢı gel mekte ol up bunl ara ek ol arak, brüt kat al anı t e mel deki bi na br üt

al anı nı n %25‟i nden az ol mak koĢul u il e, t ek bir çatı katı ve ayrı ca t ek bi r bodr um

katı yapılabilir. Mi ni mum %25 koĢul unu sağl amayan çatı katı, t a m kat ol arak

sayılacaktır. Birden fazl a bodr um yapıl ması dur umunda i se, Tabl o 3. 12‟de verilen en

fazla kat sayısı bir kat azaltılacaktır. Yı ğma kar gir bi nal arda her bir katı n yüksekli ği,

döĢe me üst ünden döĢe me üst üne 3 m‟ den fazl a olmayacaktır.

Ker pi ç bi nal ar büt ün depre m böl gel eri nde, bodru m katı hariç ol mak üzere t ek katlı

ol arak yapıl acaktır. Tablo 2. 7 il e verilen Bi na Öne m Kat sayısı I =1 den büyük ol an

kerpi ç bi na yapıla maz. Kerpiç t ek katı n yüksekli ği, döĢe me üst ünden döĢeme üst üne

2. 70 m‟ den fazl a ol mayacaktır. Bodr um kat yapıl ması dur umunda i se, bu katı n

yüksekli ği 2. 40 m‟ den fazl a ol mayacaktır. Ker piç bi nal ar pl anda di kdörtgen ol acak

ve t aĢı yı cı duvarlar, ana eksenl ere göre si metrik veya si metri ğe yakın bi çi mde

düzenl enecektir. Kıs mi bodr um yapıl mayacaktır. [16]

Yı ğ ma kar gir bi nal arı n t aĢı yı cı duvarları, pl anda ol abil di ği nce düzenl i ve ana

eksenl ere göre si metri k veya si metri ğe yakı n bi çi mde düzenl enmelidir. Kı s mi

bodr um yapıl ması ndan ol abil di ği nce kaçı nıl malıdır. Tü m t aĢı yı cı duvarlar pl anda

mutl aka üst üste gel ecek bi çi mde yapıl malı dır.

120

3. 6. 3 Te mell er

Yı ğ ma yapı t e melleri ni n pr oj el endiril mesi nde gerekli titizli k göst eril meli, duvar altı

temelleri nde kade me mümkünse yapıl ma malı, t emel boyutları uygun seçilmeli, t e mel

hatılları i çi ne konul acak boyuna ve eni ne donatılar i çi n gerekli hesapl ar yapıl malı dır.

Kade meli t e mellerde, kade me t e mel yüksekli ği nden çok aĢağı da ol ma malıdır. Her i ki

yönde t e mel hatılları birleĢi m yerleri nde gerekli donatı konul malı dır. Yı ğ ma

yapılarda kıs mi bodrum yapıl ma malı dır. [7]

Yı ğ ma yapı bi na t e melleri, t aĢı yıcı duvarları n altında bet onar me sürekli t emel ol arak

yapıl malı dır. Duvar altı te meli ni n deri nli ği, ze mi n özelli kleri, yer altı su sevi yesi ve

yerel don deri nli ği göz önüne alı narak saptanmalı dır. Bodr umsuz bi nal arda

temelleri n üzeri ne yapılacak t aĢ veya bet on duvarın üst kot u, kal dırı m kot undan en az

50 c m yukarı da ol malı dır. Duvar altı t e meli ni n bet on kalitesi en az BS16 ol malı dır.

Tabl o 2. 4‟de t anı ml anan ze mi n gr upl arı na göre, duvar altı t e melleri ni n boyutl arı na

ve donatıları na iliĢki n koĢullar Tabl o 3. 13‟de veril mi Ģtir. A, B, C gr upl arı na giren

ze mi nl eri n bul unduğu eği mli arazi de t e meller basa maklı ol arak yapılabilir. Duvar altı

temelleri ne konul acak boyuna donatıları n he m üstte ve he m altta yat ay aralı kl arı 30

c m‟ yi geç me meli, köĢel erde, kesiĢ me nokt al arı nda ve basa maklı t e mel duru ml arı nda

süreklili ği sağl ayacak bi çi mde bi ndir me yapıl malıdır.

Tabl o 3. 13 Duvar altı temelleri ne iliĢki n koĢullar [16]

Ker pi ç bi nal arda t e meller, bodr umsuz bi nal arda en az 50 c m, bodr uml u binal arda i se

en az 60 c m kalı nlıkt a mol oz t aĢ duvar ol arak yapıl malı dır. Te mel derinli ği, don

deri nli ği ni n altı nda ol mak üzere, en az 80 c m ol acaktır. Te mel duvarları, dı Ģ ze mi n

yüzeyi nden en az 50 c m yukarı ya çı kacak Ģekil de yapıl malı dır. Te mel duvarl arı nda

harç mal ze mesi ol arak çi ment o harcı (çi ment o/ku m haci msel oranı = 1/ 4) veya

KoĢul un Tanı mı

Ze mi n

Gr ubu

( A),( B)

Ze mi n

Gr ubu

( C)

Ze mi n

Gr ubu

( D)

Mi ni mu m t e mel geniĢliği (c m)

Duvar kalı nlı ğı na ek (i ki yandan) pabuç geniĢli ği (c m)

50

2 x 15

60

2 x 20

70

2 x 25

Mi ni mu m t e mel yüksekli ği (c m) 30 40 40

Altta ve üstte mi ni mu m t emel boyuna donatısı 3 12 3 14 4 14

Te mel de mi ni mu m etri ye 8/ 30 8/ 30 8/ 30

Mi ni mu m basa mak yat ay aralı ğı (c m) 100 150 ─

Mi ni mu m basa mak bi ndirme uzunl uğu (c m) 30 40 ─

Ma ksi mu m basa mak yüksekli ği (c m) 30 30 ─

121

çi ment o t akvi yeli kireç harcı (çi ment o/ kireç/kum haci msel oranı = 1/ 2/ 9)

kullanıl malı dır.

Tabl o 3. 14‟de de sıcaklığa bağlı olarak mi ni mu m temel deri nli kleri veril miĢtir.

Tabl o 3. 14 Sı caklığa göre duvar altı temelleri boyutları [16]

Kı Ģı n En DüĢük Sı caklı k Derecesi (oC) -7 -7 -18 -18 -27 -27

En Az Te mel Deri nli ği (c m) 60 90 120 150

3. 6. 4 TaĢı yı cı Duvarl ar

Yı ğ ma ve karkas yapılarda duvarları n depre m kuvvetleri et kisi altı nda öne mli

iĢlevl er yükl endi kl eri bilinmekt edir. Özelli kle yığma yapı m si ste mi nde özel bazı

kuvvetlendir me el e manları (düĢey hatıl gi bi) dıĢında depre me dayanı klı duvarl arı n

pl andaki düzenl e mel eri, duvarları n dol ul uk-boĢluk oranl arı, duvarı ol uĢturan yapı

taĢı ve harcı n mekani k mukave metleri ile belirlenmekt edir.

3. 6. 4. 1 Duvarl arı n Pl anda Düzenl enmesi

Yı ğ ma si ste mli bi nal ar içi n depre me dayanı klılık kriterleri ni n en öneml il eri nden

birisi, duvarları n pl andaki düzenl e me bi çimi dir. Pl anla ması ve duvarl arı n

düzenl enmesi si metri k olan, pl anda duvarları n “x” ve “y” doğr ult usundaki boyl arı nı n

yakl aĢı k ol arak eĢit ol duğu pl an ti pl eri depre me dayanı klılık yönünden daha i yi

sonuçl ar ver mekt edir.

Yı ğ ma yapılarda bi nal arın t aĢı yı cı duvarları, pl anda ol abil di ği nce düzenli ve ana

eksene göre si metri k veya si metri ğe yakı n ol malıdır. Yı ğma yapılar basit di kdört gen,

kare Ģekli nde ol malı, karıĢı k dallanmı Ģ bir pl an ti pi nde üniteleri n birleĢtiril mesi

yapıl ma malı dır [16]. Yapı daki duvarları n büt ünlüğünü ve davranıĢ beraberli kleri ni

sağl ayabil mek ve dest ekleme f onksi yonunu gerekti ği gi bi yeri ne getirebil mek i çi n

dest ekl enen duvarlar ile dest ek duvarları birli kte ve aynı za manda örül meli dir,

birbirleri ne örgü tekni ği kuralları ile bağl anmı Ģ olmalı dır.

3. 6. 4. 2 Duvar Mal ze mel eri

TaĢı yı cı duvar yapı mı nda yı ğma yapılarda st andartlara uygun ol arak doğal t aĢ, dol u

tuğla, TS- 2510 ve TS- 705‟ de verilen maksi mum boĢl uk oranl arı nı sağlayan düzey

boĢl ukl u t uğl alar, kerpiç, dol u bet on bri ketler ve benzeri bl okl ar kullanılacaktır.

122

BoĢl ukl u bet on bri ket, cür ufl u bri ket, yat ay delikli t uğl al ar TS- 2510 ve TS- 705‟t e

belirtilen maksi mu m boĢluk oranı nı sağl a mayan düĢey boĢl ukl u t uğl alar, TS- 4377‟ ye

göre dol gu duvarl arı i çin i mal edilen di ğer t uğlal ar, bl ok t uğl alar ve benzeri bi çi m

veril mi Ģ bl okl ar hi çbir za man t aĢı yı cı duvarlarda kullanıl mayacaktır. Yı ğ ma yapı

mal ze mel eri içi n standartlarda verilen kurallar bölü m 3. 3. ile anl atıl makt adır.

Yüksek bası nç dayanı ml ı harçlar büt ün t uğl alarla yüksek aderans ol uĢt ur mayabilir.

Pür üzsüz t uğl a, yüzeyi pür üzl ü bir t uğl aya göre daha az aderans sağlar. Yı ğma

yapılar daha çok t uğl a kargir ol arak yapılır. Yı ğma yapı da yat ay deli kli tuğl a, cür uf

bri ket, boĢl ukl u bet on ve bri ket kullanıl maz. Ayrı ca t aĢı yı cı ol arak kull anılan

el e manl arı n bası nç mukave metleri de belli bir değerden düĢük olma malı dır.

Kull anılan harç mukavemeti ve bağl ayı cılı ğı, yığ ma yapı nı n yanal dayanı klılı ğı na

tesir eder. Doğal t aĢ t aĢı yı cı duvarlar sadece bodr um ve ze mi n katl arda

kullanıl malı dırlar. Yı ğma bi nal arı n sadece bodru m katları nda bet on t aĢıyı cı duvar

yapılabilir [7, 16]. Tuğla ve t aĢ yı ğma yapılarda kullanılan el e manl arın t ek t ek

mukave metleri ni n uygun ol ması gerekmekt edir.

Bodr um katlardaki mol oz t aĢ duvarl arda harç mal ze mesi ol arak, biri nci ve i ki nci

derece depre m böl gel erinde çi ment o t akvi yeli kireç harcı (çi ment o/kireç/ kum

haci msel oranı =1/ 2/ 9) kullanılacaktır. Üçüncü, dördüncü derece depre m bölgel eri nde

kireç harcı (kireç/ kum haci msel oranı =1/ 3) kullanılabilir.

Harç mal ze mesi ol arak, çi ment o t akvi yeli kireç harcı (çi ment o/ kireç/ kum haci msel

oranı = 1/ 2/ 9) veya çiment o harcı (çi ment o/ ku m haci msel oranı =1/ 4) ol acaktır.

Harcı n dayanı mı nı n yüksek ol ması içi n su / çi mento oranı nı n düĢük ol ması gerekir.

Yüksek dayanı mlı çi ment o harçl ar t akvi yeli yı ğma yapılarda, t uğl a duvar arası na

boĢl ukl u yapay yapı t aĢları i çi ne konul ur. Tuğla duvarları bağl a mak i çin buraya

konul acak donatı yı bet onun kapl a ması, ayrıca dıĢ et kenl erden koruması gerekir. [7]

Yı ğ ma yapı duvarları nda bası nç dayanı mı hesaplanırken harç dayanı mı ndan baĢka,

kullanılan t uğl a veya t aĢın ci nsi, i Ģçili ği, harç kalınlı ğı öne mli dir. TaĢı yı cı duvarl arda

düĢey deli k oranı en çok %35 ol malı dır. Del ik oranı arttı kça t uğl anın bası nç

dayanı mı azal makt adır. Duvar dayanı mı, t uğl a dayanı mı nı n %25- 50 arası ndadır.

Derz kalı nlı ğı duvar dayanı mı na et ki eder. Derz kalı nlı ğı artı kça duvar bası nç

123

dayanı mı azal makt adır. TaĢı yı cı duvarlarda kullanılacak yı ğma yapı mal ze mel eri ni n

en düĢük bası nç dayanı mı brüt al ana göre 50 kg/ cm2

den az ol a maz. Bodr um katl arda

kullanılacak doğal t aĢların bası nç dayanı mı en az 100 kg/ c m2

ol acakt ır. Yı ğ ma

yapılarda en düĢük bet on kalitesi BS16 ol acaktır. [16]

Tuğl a duvarları n kes me dayanı ml arı 1-2 kg/ c m2

dir. Bu değer aĢılı nca duvar çatlar.

Sürt ünme il e kes me dayanı mı 0. 4-0. 5 kg/ c m2

kadardır. Duvarlarda kes me dayanı mı nı

artır mak i çi n yüksek dayanı mlı duvar harcı kullanıl malı ve harç suyu kaybı nı n

önl enmesi i çi n t uğl al ar önceden ı slatıl malı, deli kli t uğl a kullanılı yorsa delikl er harçl a

dol durul malı dır.

3. 6. 4. 3 Duvar Kalı nlı kları

Bi ri nci derece depre m böl gel eri nde bodr um katın 50 c m t aĢ duvar, ze mi n ve biri nci

katı n 1 t uğl a kalı nlı ğı nda ol ması gerekir. Ġki nci ve 3. derece depre m bölgel eri nde 3

katlı t uğl a yı ğma yapı yapılabilir. Ze mi n kat 1, 5 t uğl a, di ğerleri 1 t uğl a kalı nlı ğı nda

yapılır. Dör düncü derece depre m böl gel eri nde t uğla yı ğma yapılar 4 katlı ol arak, il k

iki katı 1, 5 t uğl a ve di ğerleri 1 t uğla kalı nlı klı yapılabilirler. [16]

Tabl o 3. 15 TaĢı yı cı Duvarları n Mi ni mu m Kalı nlı kları [16]

Depre m

Böl gesi

Ġzi n Verilen

Katl ar

Doğal TaĢ

(c m)

Bet on

(c m)

Tuğl a

(kalı nlık)

Di ğerl eri

(c m)

1, 2, 3, 4

Bodr u m kat

Ze mi n kat

50

50

25

─

1

1

20

20

1, 2, 3, 4

Bodr u m kat

Ze mi n kat

Bi ri nci kat

50

50

─

25

─

─

1. 5

1

1

30

20

20

2, 3, 4

Bodr u m kat

Ze mi n kat

Bi ri nci kat

Ġki nci kat

50

50

─

─

25

─

─

─

1. 5

1. 5

1

1

30

30

20

20

4

Bodr u m kat

Ze mi n kat

Bi ri nci kat

Ġki nci kat

Üçüncü kat

50

50

─

─

─

25

─

─

─

─

1. 5

1. 5

1. 5

1

1

30

30

30

20

20

TaĢı yı cı duvarlarda uygul anması zorunl u ol an mi ni mu m duvar kalı nlıkl arı, sı va

kalı nlı kları göz önüne al ınma mak üzere, yapılacak kat sayısı na göre Tablo 3. 15‟ de

veril mi Ģtir. Bodr um kat yapıl ma ması dur umunda, ze mi n kat ve üst ündeki katlar i çi n

124

tabl oda verilen mi ni mu m duvar kalı nlı kları uygul an malı dır. Yapı mı na i zi n verilen ek

çatı katları nda, bir alttaki kat içi n tanı ml anan duvar kalı nlı ğı uygul anmalı dır.

TaĢı yı cı dıĢ kerpi ç duvarlar en az 1. 5, t aĢı yı cı i ç kerpi ç duvarlar i se en az 1 ker pi ç

boyu kalı nlı ğı nda ol acaktır. Bodr um katlardaki mol oz t aĢ duvarları n kalınlı ğı en az

50 c m ol acaktır. [16]

3. 6. 4. 4 Duvar Uzunl uk ve Açı klı kl arı

Pl anda birbiri ne di k doğr ult uları n her biri boyunca uzanan t aĢı yı cı duvarları n,

pencere ve kapı boĢl ukl arı hariç ol mak üzere, t oplam uzunl uğunun br üt kat al anı na

(konsol döĢe mel er hariç) oranı (0. 25 I) m/ m2

‟ den daha az ol mayacaktır ( ġekil 3. 70).

Burada I, Bi na Öne m Katsayısı dır.

ġekil 3. 70 TaĢı yıcı duvarları n mi ni mu m t opl a m uzunluğu [16]

Duvarları n pl anda yerleĢtiril mesi nde, duvara di k yönde duvarlarla dest ek

veril meli dir. Çok uzun boyl arda duvarlar yapılırken aral ara eni ne duvara di k dest ek

duvarları yapıl malı dır. Duvara di k yönde i ç kı sı mlarda dest ek duvarları veya 0. 50 m-

1. 00m giri nti çı kı ntı yapılır. Dest ek duvarı varsa giri nti çı kı ntı yapı nın o cephe

boyunun %25‟i ne kadar yapılabilir, dest ek duvarı da köĢede yukarı daki yüzde kadar

deva m ettirilir. Ġç duvarlarda duvar eksenl eri düĢeyden saptırıl ma malı dır, aksi hal de

bur ul ma et kileri ol uĢur. Yı ğ ma yapı da kat yüksekliği 3. 0 metreden fazl a olma malı dır.

Yı ğ ma yapı da taĢı yı cı duvarlar planda üst üste gelmeli dir.

Her hangi bir t aĢı yıcı duvarı n, pl anda kendisi ne di k ol arak sapl anan t aĢıyı cı duvar

eksenl eri arası nda kalan mesnetlenme mi Ģ uzunl uğu, biri nci derece depre m

böl gesi nde 5. 5 m‟ yi, diğer depre m böl gel eri nde i se 7. 0 m‟ yi geç me meli dir. Bu

125

koĢul un sağl anma ması dur umunda, bi na köĢel erinde ve pl anda eksenden eksene

aralı kları 4. 0 m‟ yi geçme mek üzere kat yüksekli ği nce bet onar me düĢey hatıllar

yapılacaktır. Ancak bu tür duvarları n mesnetlen me mi Ģ uzunl uğu 16 m‟den fazl a

ol ma malı dır (ġekil 3. 71).

ġekil 3. 71 Yı ğma yapı mesnetlenme mi Ģ mi ni mu m duvar boyu [16]

Ker pi ç yapılar i çi n de planda birbirine di k doğrult ul arı n her biri boyunca uzanan

taĢı yıcı duvarları n, pencere ve kapı boĢl ukları hariç ol mak üzere, t opl a m

uzunl uğunun br üt kat al anı na ( konsol döĢe mel er hariç) oranı 0. 25 m/ m2

‟ den daha az

ol ma malı dır. Bir t aĢı yı cı duvarı n, pl anda kendisi ne di k ol arak sapl anan t aĢıyı cı duvar

eksenl eri arası nda kal an mesnetlenme mi Ģ uzunl uğu, 4. 5 m‟ yi geç me meli dir.

3. 6. 4. 5 Duvar BoĢl ukl arı

Yı ğ ma yapılarda duvarlarda açılacak boĢl ukl arın boyutları ve boĢl uk böl üml eri

yönet meli klerle belirlenmi Ģtir. Buna göre; bi na köĢesi ne en yakı n pencere veya kapı

boĢl uğu il e bi na köĢesi arası nda bırakılacak dol u duvar parçası nı n pl andaki uzunl uğu,

biri nci ve i ki nci derece depre m böl gel eri nde 1. 5 m‟ den, üçüncü ve dör düncü derece

depre m böl gel eri nde i se 1. 0 m‟ den az ol ma malı dır. Bi na köĢel eri dıĢı nda, pencere ve

kapı boĢl ukl arı arası nda kal an dol u duvar parçal arını n pl andaki uzunl uğu, biri nci ve

iki nci derece depre m bölgeleri nde 1. 0 m‟ den, üçüncü ve dör düncü derece depre m

böl gel eri nde ise 0. 8 m‟ den az ol ma malı dır (ġekil 3. 72). [16]

Pencere veya kapı boĢl ukl arı nı n her i ki kenarı nda bet onar me düĢey hatıllar yapıl ması

dur umunda, verilen mi nimu m dol u duvar parçası uzunl ukl arı %20 azaltılabilir.

Bi na köĢel eri dı Ģı nda, birbirini di k ol arak kesen duvarları n arakesiti ne en yakı n

pencere veya kapı boĢl uğu ile duvarl arı n arakesiti arası nda bırakılacak dol u duvar

parçası nı n pl andaki uzunluğu, t üm depre m böl geleri nde 0. 50 m‟ den az olma malı dır.

126

Aksi dur umda, boĢl ukl arını n her i ki kenarı nda kat yüksekli ği nce bet onarme düĢey

hatıllar yapıl ması zorunludur.

ġekil 3. 72 Yı ğma yapı girinti-çı kı ntıları, kapı ve pencere boĢl ukl arı [16]

Kapı ve pencere boĢl ukl arı nı n her biri ni n pl andaki uzunl uğu 3. 0 m‟ den fazl a

ol ma malı dır. Her hangi bir duvarı n mesnetlenme mi Ģ uzunl uğu boyunca kapı ve

pencere boĢl ukl arı nı n pl andaki uzunl ukl arı nı n t opl a mı, mesnetlenmemi Ģ duvar

uzunl uğunun %40' ı ndan fazla ol ma malı dır. Pencere veya kapı boĢl ukl arı nın her i ki

kenarı nda aĢağı daki kat yüksekli ği nce bet onar me düĢey hatıllar yapıl ması

dur umunda, maksi mu m boĢl uk uzunl uğu ve maksi mu m boĢl uk oranı %20

arttırılabilir (ġekil 3. 73).

ġekil 3. 73 (a) Yı ğma yapılarda dıĢ cephe boĢl uk oranı, (b) en büyük pencere ve kapı

boĢl uğu geniĢli ği, (c) boĢl ukl ar ve dıĢ duvar köĢesi dolu duvar boyu [7]

Ker pi ç yı ğma yapılarda t aĢı yı cı duvarlarda bırakılacak boĢl ukl ar i çi n kurallar da

yönet meli kte ayrı ca verilmekt edir. Buna göre; bina köĢesi ne en yakı n pencere veya

kapı boĢl uğu ile bi na köĢesi arası nda bırakılacak dol u duvar parçası nı n pl andaki

uzunl uğu 1. 0 m‟ den az ol ma malı dır. Bi na köĢel eri dı Ģı nda, pencere ve kapı

boĢl ukl arı arası nda kal an dol u duvar parçal arı nın pl andaki uzunl uğu 1. 0 m‟ den az

127

ol ma malı dır. Pencere veya kapı boĢl ukl arı nı n her i ki kenarı na i kiĢer adet 10 c m x 10

c m kesiti nde ahĢap di kmel er konul ması dur umunda, verilen mi ni mu m dol u duvar

parçası uzunl uğu 0. 80 m‟ ye i ndirilebilir. Konulacak ahĢap di kmel er pencere altı

hatılı na ve pencere üst ü lent osuna bağl anacaktır.

Bi na köĢel eri dı Ģı nda, birbirini di k ol arak kesen duvarları n arakesiti ne en yakı n

pencere veya kapı boĢl uğu ile duvarl arı n arakesiti arası nda bırakılacak dol u duvar

parçası nı n plandaki uzunluğu 0. 50 m‟ den az ol mamalı dır.

Kapı boĢl ukl arı yat ayda 1. 00 m‟ den, düĢeyde 2. 10 m‟ den, pencere boĢl ukları yat ayda

0. 90 m‟ den, düĢeyde 1. 20 m‟ den fazl a ol ma malıdır. Duvara di k ol arak sapl anan

taĢı yıcı duvarları n eksenleri arası nda birden fazla kapı boĢl uğu bırakıl ma malı dır.

3. 6. 5 TaĢı yı cı Ol mayan Duvarl ar

TaĢı yı cı ol mayan böl me duvarları nı n kalı nlı ğı en az 1/ 2 t uğl a veya t uğl a dı Ģı

mal ze mel erde en az 10 c m ol malı dır. Bu duvarlar, her i ki uçt a t aĢı yı cı duvarl ara

düĢey arakesit boyunca bağl anarak ör ül meli dir. TaĢı yı cı ol mayan duvarları n üst ü il e

tavan döĢe mesi ni n altı arası nda en az 1 c m boĢl uk bırakılacak, düzl e mi ne dik depre m

yükl eri ni n et kisi altında duvarı n devril me mesi için gerekli önl e ml er alı nmalı dır.

Teraslarda yı ğma duvar mal ze mesi il e yapılan kor kul ukl arı n yüksekli ği 60 c m‟ den

fazla ol ma malı dır. Yı ğma duvar mal ze mesi il e yapılan bahçe duvarl arı nı n yüksekli ği,

kal dırı m düzeyi nden itibaren 1. 0 m‟ den fazl a ol ma malı dır. [16]

3. 6. 6 Lent ol ar ve Hatıllar

Pencere ve kapı l ent ol arını n duvarlara ot uran kısı ml arı nı n her biri ni n uzunl uğu,

serbest l ent o açı klı ğı nı n %15‟i nden ve 20 c m‟ den az ol ma malı dır. Lent o enkesit

boyutları ile boyuna ve eni ne donatılar, yat ay hatıllar i çi n aĢağı da verilen değerl erden

daha az ol ma malı dır.

Yat ay hatıllar; mer di ven sahanlı kları da dahil ol mak üzere, her bir döĢe meni n t aĢı yı cı

duvarlara ot urduğu yerlerde, bet onar me döĢe me ile birli kte ( monolitik ol arak)

dökül mek üzere, aĢağıdaki koĢulları sağl ayacak Ģekil de bet onarme ol arak

yapıl malı dır. [16]

128

(a) Yat ay hatılları n geniĢliği t aĢı yıcı duvar geniĢliği ne eĢit ol acak, yüksekl iği i se 20

c m‟ den az ol ma malı dır.

(b) Hatıllarda bet on kalitesi en az C16 ( BS16) olacak, i çleri ne t aĢ duvarlarda en az

üçü altta, üçü üstte ol mak üzere 6 10, di ğer taĢı yı cı duvarlarda i se en az 4 10

boyuna donatı il e birli kte en fazl a 25 c m ara il e 8‟li k etri ye konul malı dır. Boyuna

donatılar köĢel erde ve kesiĢ me nokt aları nda süreklili ği sağl ayacak bi çi mde

bi ndiril meli dir (Sekil 3. 74).

ġekil 3. 74 Yat ay ve düĢey hatıllarda mi ni mu m donatılar [16]

Mol oz t aĢ duvarlarda, döĢe me ve mer di ven sahanlı kl arı dı Ģı nda, düĢeyde eksenden

eksene aralı kl arı 1. 5 m‟yi geç me mek üzere yukarı daki kurallara uygun ol arak

bet onar me yat ay hatıl yapıl malı dır.

ġekil 3. 75 DüĢey hatılları n yapıla ması içi n önce duvarlar örülecektir.

DüĢey hatılları n; yı ğma kargir bi nal arı n depre me dayanı klılıkları n arttırılması a macı

ile bi na köĢel eri nde, t aĢı yı cı duvarları n düĢey arakesitleri nde, kapı ve pencere

boĢl ukl arı nı n her i ki yanı nda kat yüksekli ğince bet onar me ol arak yapıl ması

uygundur. DüĢey hatıllar, her i ki yandan gel en t aĢıyı cı duvarları n ör ül mesi nden sonra

129

duvarlara paral el ol arak konul acak kalı pları n arası ndaki kı s mı n donatılarak

bet onl anması ile yapıl malıdır. (ġekil 3. 75).

Bi na köĢel eri nde ve t aĢı yı cı duvarları n arakesitleri nde düĢey hatılların enkesit

boyutları kesiĢen duvarları n kalı nlı kları na eĢit ol malı dır. Pencere ve kapı

boĢl ukl arı nı n her i ki yanına yapılacak düĢey hatıllarda i se, hatılın duvara dik enkesit

boyut u duvar kalı nlı ğı ndan, di ğer enkesit boyut u ise 20 c m‟ den az ol ma mal ıdır.

DüĢey hatıllarda bet on kalitesi en az C16 ( BS16) ol acak, i çleri ne t aĢ duvarlarda her

iki duvar yüzüne paral el en az üç adet ol mak üzere 6 12, di ğer t aĢı yı cı duvarl arda

ise en az 4 12 boyuna donatı il e birli kte en fazla 20 c m ara il e 8‟li k etri ye

konul malı dır. Boyuna donatılar i çi n t e mel de ve katlar arası nda filiz bırakıl malı,

donatı uçl arı sürekliliği sağl a mak üzere uygun Ģekilde kenetlenmeli dir (ġekil 3. 75).

Ker pi ç yapılar i çi n yapı lacak l ent ol ar; kapı üstleri il e pencerel eri n alt ve üstl eri ne

ikiĢer adet 10 c m x 10 c m kesiti nde ahĢap kadronl a yapıl malı dır. Pencere ve kapı

lent ol arı nı n duvarlara oturan kısı ml arı nı n her biri ni n uzunl uğu 20 cm‟ den az

ol ma malı dır.

Ker pi ç yapılar i çi n yapılacak hatıllar ise; t emel duvarları nı n ya da bodr u ml u

bi nal arda bodr um duvarları nı n üzeri ne, aĢağı da tanı ml anan bet onar me veya ahĢap

ol arak yapıl malı dır. Betonar me hatıllar, duvar geniĢli ği nde ve en az 15 c m

yüksekli ği nde ol malı dır. Kull anılacak bet onun kalitesi en az C14 ( BS14) ol malı dır

( mi ni mu m dozaj: 250 kg/ m3). Hatılın i çi ne en az üçü altta, üçü üstte ol mak üzere 6

10 boyuna donatı ile birlikt e en fazl a 25 c m ara ile 8‟lik etri ye konul malıdır.

AhĢap hatıllar, 10 c m x 10 c m kesiti nde katranl anmı Ģ i ki adet kadronun dı Ģ yüzl eri i ç

ve dı Ģ duvar yüzeyl eri il e çakıĢ mak üzere yerleĢtiril mesi il e yapıl malı dır. Bu

kadr onl ar 50 c m‟ de bir 5 c m x 10 c m kesitli di ki ne kadronl arla çivili ol arak

birleĢtiril meli ve araları taĢ kırıntısı ile dol durul malı dır.

Ker pi ç duvarları n üzeri ne çatı sevi yesi nde yapılacak hatıllar; çatı nı n ahĢap makas

veya t oprak da m Ģekli nde yapıl ması dur umunda, ahĢap ol arak yapıl malı dır. Çatı nı n

bet onar me pl ak ol arak yapıl ması dur umunda, en az 20 c m yüksekli ği nde bet onar me

çatı hatılları yapıl malı dır. Kullanılacak bet onun kalitesi en az C14 ( BS14) ol malı

130

( mi ni mu m dozaj: 250 kg/ m3), hatılı n i çi ne en az 4 10 boyuna donatı ile birli kt e en

fazla 25 c m ara ile 8‟lik etri ye konul malı dır. [16]

3. 6. 7 DöĢe mel er

Yı ğ ma kar gir bi nal arda, TS- 500‟ deki kurallara göre boyutlandırılarak donatılan

bet onar me pl ak döĢe meler veya diĢli döĢe mel er kullanıl malı dır. DöĢemel eri bu

kurallara uy mayan yı ğma bi nal ar, büt ün depre m böl gel eri nde, varsa bodr um kat hari ç

ol mak üzere, en fazl a i ki katlı ol arak yapıl malı dır. Bu t ür bi nal arda da, döĢe mel eri n

ot urduğu yat ay hatıllar, yukarı da hatıllar içi n verilen kurallara göre yapıl malı dır.

Konsol Ģekli ndeki bal konl ar, kor niĢler ve çatı saçakl arı sadece kat döĢe mel eri ni n

deva mı ol arak yapıl malı ve serbest konsol uzunluğu 1. 5 m‟ den fazl a olma malı dır.

Konsol Ģekli nde yapılan mer di venl eri n serbest konsol uzunl uğu i se en fazl a 1. 0 m

ol malı dır. [16]

3. 6. 8 Çatıl ar

Yı ğ ma kar gir bi nal arı n çatıları; bet onar me t eras çatı, ahĢap veya çeli k oturt ma çatı

ol arak yapılabilir. AhĢap çatı donanı mı nı n döĢeme ve t aĢı yı cı duvarların üst ündeki

yat ay hatıllar il e bağl antıları TS- 2510‟ da verilen kurallara göre yapıl malıdır. En üst

kattaki yat ay hatıla ot uran çatı kal kan duvarı nın yüksekli ği ni n 2 m‟ yi geç mesi

dur umunda, düĢey ve eğik hatıllar yapıl malı dır (ġekil 3. 76).

ġekil 3. 76 Çatı kal kan duvarı nda bet onar me hatıllar [16]

Ker pi ç bi nal arı n çatıları, dı Ģ duvarları en fazl a 50 c m aĢacak Ģekil de saçaklı ol arak ve

ol abil di ği nce hafif yapılmalı dır. Biri nci ve i ki nci derece depre m böl gel erinde t oprak

da m yapıl ma malı dır. Üçüncü ve dör düncü derece depre m böl gel eri nde i se t oprak

da mı n kalı nlı ğı 15 c m‟ yi geç me meli dir. Ker pi ç binaları n çatıları, ahĢap makas veya

bet onar me pl ak teras çatı Ģekli nde de yapılabilir. [16]

131

3. 7 Depre m Geçi r mi Ģ Hasarlı ve Hasarsı z Yı ğ ma Yapı Örnekl eri

Yıllar boyunca çeĢitli depre ml er et kisi nde kal an yer kürede, değiĢi k bölgel erde ve

çeĢitli bi çi ml erde yı ğma yapılar çok çeĢitli davranıĢlar sergile mi Ģlerdir. Bu böl ümde;

yaĢanan depre ml eri n ardı ndan çeĢitli yı ğma yapılar mevcut dur uml arı, yapı m

hat al arı, hasar sebepl eri gi bi yönl eri il e irdel enecektir, hasarsız bir yığma yapı

depre m yönet meli ği ne göre i ncel enecektir.

3. 7. 1 Hasarlı Yı ğ ma Yapı Örnekl eri

Yı ğ ma bi nal ardaki deprem hasarı nedenl eri çeĢitli ol makl a birli kte, en büyük hasar

sebebi yönet meli ğe uygun ol arak i nĢa edil meyen yapılardır.

ġekil 3. 77‟de Ar alı k 1988 Spitak- Er menistan depre mi nde, Kars- Akkaya‟ da harç

zayıflı ğı sonucu ağır hasar gören yı ğma taĢ duvarlı yapılar görül mekt edir.

ġekil 3. 77 Ça mur harçlı, yıkılan taĢ yapılar [28]

Belli bir depre m dayanı mı bekl enen yı ğma (kargir) t aĢı yıcı duvarda üst üst e

geliĢi güzel kon muĢ küçük biri ml er, kuvvetli bir harçl a birbiri ne bağl anmak

zorundadır. Harçsız ya da ça mur harçlı, kaba t aĢ ya da kerpi ç duvarl arda sürt ünmeli

kay ma dayanı mı ol uĢt urul a maz. Eğil me et kisi ne varıl madan düz kes me ve yanal

öt ele me zorla mal arı, bu duvarları n örgüsünü dağıtır.

ġekil 3. 78‟deki yapı nı n üst katı defor masyonsuz ve çatlaksı z kalı p, alt katında ti pi k

iri kayma çatlakl arı ve köĢe açıl mal arı ol uĢ muĢt ur. Eğil me ve kes me kuvvetleri ni n

et kisi t uğl a duvarı n kes me dayanı mı nı aĢ mı Ģ ve i ki yönl ü 45 açılı çatlakl ar

ol uĢ muĢt ur.

132

ġekil 3. 78 Pencereler arası duvarı nda kes me çatlakl arı,1970 Gedi z Depre mi [28]

ġekil 3. 79‟daki f ot oğrafta, hatılsız ve büyük boĢlukl u bir duvarı n uğradı ğı ağır hasar

gör ül mekt edir. Duvar büt ünl üğünü bozacak büyükl ükt e ve düzensi zlikte kapı ve

pencere boĢl uğu yaratıl ma ması gerekir.

ġekil 3. 80‟de; eği mli bir arazi üzeri ne i nĢa edilen i ki ayrı yı ğma yapı dan, düzgün

ol mayan yı ğma duvarlı bina yı kıl dı ğı hal de köĢel eri sağl a m ör ül müĢ ve hatıllı duvarlı

kargir bi nal arı n ayakt a kal abil di ği gör ül mekt edir. Yı kılan ko mĢu bi naya karĢı ayakt a

kal mı Ģ bi nal ar, hatılları n yanal kuvvet ve deformasyon dağılı mı nı kontrol edi Ģt eki

yararı nı göst er mekt edir. Dı Ģ duvarlar boyunca bir kuĢak ol uĢt uran ve i ç duvarl ara da

yerleĢtirilen bet on veya ahĢap sürekli hatıllar ol uĢtur mak gerekir.

ġekil 3. 79 Hatılsız ve büyük boĢl ukl u ġekil 3. 80 Hatıllı ve küçük boĢl ukl u

yapı da ağır hasar [28] ayakt a kalan yı ğma yapılar [28]

ġekil 3. 81 1995 Di nar Depre mi [28] ġekil 3. 82 1970 Gediz Depre mi [28]

133

ġekil 3. 81‟deki yapı da, duvarları n kendi düzle ml eri nden ayrılı p dı Ģarı ya doğr u

açıl mal arı nı n nedeni, harç zayıflı ğı ve kar maĢı k mal ze me kullanı mı dır. Kull anılan

harç yet erli aderansı sağlaya ma mı Ģ ve duvar kes me kuvvetleri ne karĢı koyama mı Ģtır.

ġekil 3. 82‟deki fot oğraf boĢl ukl u bal kon böl gesi ndeki köĢe yı kıl ması na ti pi k bir

ör nek ol arak göst erilebilir.

ġekil 3. 83 ve 3. 84‟de ise kırsal konutlarda veranda-bal kon boĢl ukl arına ko mĢ u

duvarları n köĢe det ayı ndaki yet ersizli k ve büyük boĢl ukl arı n o böl geye çok yakı n

ol ması sebebi yl e yı kılması na ör nek göst eril mekt edir. Fot oğraftaki yapıları n her

ikisi ni n duvarl arı alt kat taĢ, üst katları i se Gedi z ör neği nde bri ket, Di nar ör neği nde

kerpi ç olarak i nĢa edil mi Ģtir.

ġekil 3. 83 1970 Gedi z Depre mi ġekil 3. 84 1995 Di nar Depre mi [28]

ġekil 3. 85‟deki yapı duvarları resi mde gör ül düğü gi bi mol oz t aĢ ve ça mur il e, da mı

ise i Ģlenme mi Ģ ve bağl antısız ahĢap karkas üzerine kalı nlı ğı 20- 60 c m arası nda killi

toprak ört erek yapıl mı Ģ ti pi k bir kırsal konuttur. Mal ze mel er arası nda aderansı

sağl aya mayan ça mur harç ve yapı nı n ağır t oprak çatısı yat ay yükl er altı nda yapı nı n

dağıl ması na sebep ol muĢtur.

ġekil 3. 86‟da kırsal konutları n davranıĢı na ti pi k bir ör nek gör ül üyor. Alın duvarı nı n

sarsı ntı nı n yönüne di k konu mda bul unması, ayrıca da m kar kası n bu doğr ult uda

duvarı t ut abilecek bir bağl antısı ol ma ması ve yapısında hatıl ve benzeri bir bağl antı

yer al ma ması yüzünden dağılarak yı kıl mı Ģtır. Bununl a beraber, kalı n yan mol oz t aĢ

duvarı n i ç yarı kalı nlı ğı üstteki t avana ahĢap kiriĢleri ni n sağl adı ğı bağl antı ve ağırlı k

ile t ut ul urken, duvar dı Ģ yarı kalı nlı ğı boyunca böyl e bir bağl antı dan ve uygun

ör güden yosun ol uğu i çin ayrılarak yı kıl mı Ģtır. Bu ör nek çok il kel bi r yapıda bile i yi

134

bir hatıl veya döĢe me bağl antısı nı n yapı nı n dağı l ması nı önl e mede ne derece et kili

ol duğunu göst er mekt edir.

ġekil 3. 85 Yı kıl mı Ģ mol oz taĢ bir yapı ġekil 3. 86 Köt ü köĢe bağl antısı sonucu yı kılan duvar [72]

ġekil 3. 87‟de t aĢ bir yapı gör ül mekt edir. Çatısı, karkası ni spet en düzgünce i Ģl enmi Ģ

ağaçl a ve t aht a il e kiriĢleri n mesnetleri ne duvar boyunca uzanan ahĢap t aban

yerleĢtirilerek yapıl mı Ģ t oprak da mdır. Cephe duvarı i yi bağl antı ör güsünün

yapıl ma mı Ģ ol ması ve hatıl kullanıl ma ması sonucu yı kıl mı Ģtır. Buna rağmen ar ka

cephe duvarı ayakt a kalmı Ģtır.

ġekil 3. 88‟de gör ül en yapı da, duvar ve çatı yapı m t ekni ği, çevresi nde depre mde

yı kılan bir çok yapı il e aynı, karıĢı k mal ze me kul lanıl mı Ģ ve t oprak da m yapıl mı Ģtır.

Di ğer yapılardan t ek farkı, duvarlara ahĢap hatıl ve l ent ol ar yerleĢtiril mi Ģ ol ması dır.

Duvarı n hatıl bul unan ve bul unmayan kı sı ml arı arası ndaki perfor mans farkı açı kça

gör ül mekl e beraber, yapı hasar görse de yı kıl madan kal abil mi Ģtir.

ġekil 3. 87 Hasarlı bir taĢ yığ ma yapı ġekil 3. 88 Hatıllı, ayakt a kal an bir yapı [72]

ġekil 3. 89‟daki yapı da boyuna doğr ult udaki duvarlarda boĢl uk oranı nı n fazl a ol ması

ile yan duvar aĢırı zorl anmı Ģtır. Duvarı n köĢe bağlantısı i yi yapıl ma mı Ģ, çepeçevre ve

uygun sayı da hatıl il e donatıl ma mı Ģ, vasıfsız t aĢtan yapıl mı Ģ ve arası küçük mol oz

taĢlarla dol durul muĢt ur. Yan duvar uzun ve kuyrukl u t aĢlarla birbiri ne uygun t arzda

135

bağl anma mı Ģ ve düzl e mi ne di k gel en depre m kuvveti il e kol ayca dağıl mıĢtır. Aynı

yapı nı n bir baĢka gör ünüĢüne bakılırsa, hasarı n bu yan yüzde daha düĢük derecede

kal ması, boyuna doğr ultudaki duvarı n köĢeye yakl aĢırken boĢl ukl arı nı n daha az ve

doğr u yerlerde ol ması na bağlı dır.

ġekil 3. 89 Murat bağı Köyü Ġl kokul u bi nası, 1983 Erzurum Depre mi [72]

ġekil 3. 90‟da t uğl a yı ğma bir yapı gör ül üyor. Hatıllar sadece döĢe me sevi yesi nde

mevcut. Duvarı n aynı düzl e mdeki sürekliliği ni bozan yan duvar ort ası ndaki giri nti,

böyl e bir köĢede duvarı n davranıĢı nı köt ü yönde et kile mi Ģ ve yapı nı n en fazl a harap

ol an böl gesi ni ol uĢt ur muĢt ur.

ġekil 3. 90 Orta hasarlı bir tuğl a yapı ġekil 3. 91Üst baĢları ndan yet ersiz bağl an mı Ģ yapı

ġekil 3. 91‟de gör ülen tuğl a yı ğma yapı duvarları yet erli rijitliği ol mayan ahĢap

döĢe me ve çatı makasları il e üst baĢl arı ndan bağl anmı Ģ ve bu böl gelerde hasar

ol uĢ muĢt ur.

ġekil 3. 92-a‟da gör ül en yı ğma bi nada, ze mi n katta boĢl uk oranı nı n fazl a ol ması il e

ol uĢan kes me kuvveti hasar yarat mı Ģtır. ġekil 3. 92-b‟de yı ğma bir ca mi yapı sı

gör ül mekt edir. BoĢl uk oranl arı nı n fazl a ol ması duvar st abilitesi ni ol umsuz et kile mi Ģ

ve hasar meydana gel miĢtir. ġekil 3. 92-c‟de i se yı ğma bi nada açılan boĢl ukl arı n

büyükl üğü ve yet ersiz duvar mesafesi yüzünden hasar ol uĢ muĢt ur.

136

ġekil 3. 92 a-b-c Yı ğma yapılarda çeĢitli hasarlar [66]

ġekil 3. 93- Ça mur harçla yapıl mı Ģ zayıf bağl antılı tuğla yapılar [73]

ġekil 3. 94 Harçsız, ağır taĢ kapl a malı, hatılsız taĢ yapılar [74]

ġekil 3. 93‟de, 1997‟ de Hi ndistan‟da meydana gel en bir depre mde, ça mur harç il e

yapıl mı Ģ t uğl a yapılarda ol uĢan çatlakl ar gör ül mekt edir. Bet on kat kısız harç il e

tuğlalar birbirleri nden ayrıl mı Ģ ve hasar ol uĢ muĢtur.

ġekil 3. 94‟de hatılsız, kötü t aĢ i Ģçili kli ve köt ü bağl antılı yapılar gör ül mektedir. Ağır

taĢ çatı kapla ması na da sahi p ol an yapılar, depre mde zarar görecekl erdir.

137

3 ġubat 2003 t ari hi nde Sultandağı- Af yon‟ da meydana gel en 6. 1 büyüklüğündeki

depre mde, çok sayı da yığ ma yapı hasar gör müĢt ür. Böl gedeki 1970 öncesi konutl arı n

he men he men t a ma mı, ahĢap di kmel eri n arası na kerpi ç bl okl ar il e duvar ör ül mesi il e

ol uĢt urul muĢt ur ( ġekil 3. 95). Yarı-hı mıĢ t abir edilebilecek bu ti p kerpi ç bi nal arda,

genelli kle i Ģlenme mi Ģ yuvarlak kesitli ağaç kullanıl mı Ģ ve ahĢap di kmel er üst ve alt

baĢl arda, köĢel erde ve duvar birleĢi ml eri nde kenetlenme mi Ģtir ( ġekil 3. 96- ġekil

3. 97). Bi nal arda ara t aĢıyıcı döĢe mel er ahĢap ve çatı döĢe mesi daha hafif ahĢap

kiriĢler ve böl gede bul unan sazl arı n üzeri ne killi toprak seril mesi ile ol uĢt urul muĢt ur.

Bazı bi nal arı n ara döĢemel eri üzeri ne de t oprak seril mi Ģtir. Bu ti p bi nalar ni spet en

ağır ol mal arı ve zayıf bağl antı det ayl arı ile en ufak sarsı ntılarda yı kıl mı Ģ veya ağır

hasar gör müĢl eri dir. AhĢap döĢe me yapı nı n diyafra m özelli ği ni ol umsuz ol arak

et kile mekt e, ağır t oprak döĢe mel er i se gereksi z yere ağırlı ğı artırarak yapıya gel en

yat ay yükl eri fazl alaĢtırmakt adır. Ze mi ni n suya doygun, çok yu muĢak, ki lli ve çakıllı

al üvyon t abakal arı nı i çer mesi, yer i vmesi ni n büyü mesi ne ve hasar yoğunl uğunun

art ması na neden ol muĢt ur.

ġekil 3. 95 Ti pi k bir kerpiç yapı örneği [75] ġekil 3. 96 Hasarlı bir kerpiç yapı [75]

ġekil 3. 97 Sultandağı depre mi nde yı kılan kerpi ç dol gul u bir yapı [76]

Yör ede bazı t uğl a yı ğma yapılar, 1975 eski depre m yönet meli ği ne aykırı ol arak en

fazla 2 kat yeri ne, 3 veya 4 katlı i nĢa edil mi Ģtir. Duvarlarda boĢl uklu t uğl al ar

kullanıl mı Ģ ve genelli kle düĢey veya yat ay hatıllar yapıl ma mı Ģtır. Böl gedeki

138

yapılarda kat göç mesi ve dön me gi bi ol dukça ağır hasarlar gözl enmi Ģtir [ 75, 76].

Buna karĢı, doğal peri yotları nispet en ufak, bet onar me hatıllar kullanıl mı Ģ bir veya

iki katlı rijit yı ğma bi nal ar, al üvyon arazi de ol mal arı na rağmen, depremi çok az

hasarla veya hasarsız atlatabil mi Ģlerdir.

Özellikl e Doğu Anadol u‟da haki m kırsal konut tipi ça mur harçlı, mol oz t aĢ duvarlı,

düz t oprak da mlı yapılardır. Duvar mal ze mesi olarak çoğunl ukl a üst ü düz pür üzsüz

ve yuvarlak satı hlı mol oz t aĢlar kullanıl makt adır. Harç ol arak ça mur kullanıl makt a

ve za manl a kur uyan ça mur dökül erek, t aĢlar arasındaki bağ sadece sürt ünme kuvveti

ol arak kal makt adır ( ġekil 3. 98). AhĢap di kmel er il e bağl antılar ol uĢt urul maya

çalıĢıl mı Ģ olsa da, bağlantı zayıflı ğı hasara sebep ol muĢt ur.

ġekil 3. 98 Ça mur harçlı bir yapı da gevĢeyen taĢları n depre m et kisi yle yı kıl ması

ġekil 3. 99‟da 1968 Bartın depre mi nde hasar gören i ki katlı bir yığma bi na

gör ül mekt edir. Biri nci katı bri ket, i ki nci katı t uğla ol arak i nĢa edilen yapıda, hatılsız

yapıl mı Ģ bri ket duvar üst yapı yı t aĢı ya ma mı Ģtır. ġekil 3. 100‟de i se 1970 Gedi z

Depre mi nde ti pi k çapraz çatlakl ardan ol uĢan hasarı yla bir t aĢ yığ ma yapı

gör ül mekt edir.

ġekil 3. 99 Ağır hasarlı bir yı ğma yapı, ġekil 3. 100 Ti pi k çapraz hasarlar,

1968 Bartı n Depre mi [6] 1970 Gedi z depre mi [6]

139

3. 7. 2 Hasarsı z Yı ğ ma Yapı Örnekl eri

Depre m böl gel eri nde yapı t asarı mı nda öne mli ol an, yapıları n yönetmeli k ve

standartlarda belirtilen kurallar dahili nde yapıl ması dır. Yı ğma yapılar i çi n

yönet meli kte verilen esaslar, hi çbir hesaba gerek ol madan uygul anabilecek bir t akı m

a mpiri k kurallardır. Depre m sonrası yapılan gözl e ml erde, daha önce de birçok

depre m geçirdi ği hal de, depre mi az hasarlı ya da hasarsız ol arak atl atan yı ğma

yapıları n da mevcut ol duğu görül müĢt ür.

ġekil 3. 101‟de gör ül mekte ol an i ki yapı, çevresi ndeki yapılar aynı depre mde yı kılsa

bile ayakt a kal abil mi Ģtir. Duvarlar t aĢ i Ģçili ği özenli yapıl mı Ģ, köĢe bağl antıları na

di kkat edil mi Ģ, hatıllar ile bağl antı kur ul muĢt ur. Kullanılan bet on harç sayesi nde

duvarı n kes me dayanı mı art mı Ģ ve depre mi he men he men hasarsız atlat mı Ģlardır.

ġekil 3. 101 ve He men he men hasarsız taĢ yı ğma yapılar [72]

ġekil 3. 102‟de gör ül en t aĢ yapı; doğr u yapım t ekni kl eri, kapı-pencere boĢl uk

oranl arı, hatıllar, köĢe bağl antıları ile köy neredeyse t a ma men harap ol muĢ dur u mda

iken, uzun seneler ayakt a kal abilecek görünt üsü ver mekt edir.

ġekil 3. 102 Hasarsız bir taĢ yapı [72] ġekil 3. 103 Az hasarlı yı ğma yapı [72]

140

ġekil 3. 103‟de gör ül en yapı, nari n ve yüksek yapısı na rağmen, depre mi az hasarlı

ol arak atlat mı Ģtır. Hafif ve i yi bağl antılı çatı, soğuk endiĢesi duyul maksı zın i nce ve

iyi bağlanmı Ģ ve duvarlar hatıllı olarak yapıl mı Ģtır.

ġekil 3. 104‟de gör ül en yapı, hafif ve i yi bağlantılı bir çatı ört üsü ve ni spet en

düzgünce yapıl mı Ģ hatıllı ve i yi bağl antılı köĢe, yet erli ve yeri nde açılmı Ģ duvar

boĢl ukl arı ile büyük oranda büt ünl üğünü koruyarak depre mi az hasarla atlat mı Ģtır.

ġekil 3. 104 Az hasarlı bir yapı [72] ġekil 3. 105 Yı ğma yapı köĢel eri ni n yuvarlak yapıl ması

ġekil 3. 105‟deki yapı nı n köĢel eri yuvarlatılarak, bu böl gel ere gel en kes me kuvvetleri

azaltıl mı Ģtır. KöĢel erde ol uĢan geril me biri ki ml eri ni önl e mek i çi n yapıl arı n

köĢel eri ne bet onar me kolonl arı n yerleĢtiril mesi uygundur.

ġekil 3. 106‟da mal ze me ve i Ģçili k kalitesi i yi olan ve birçok depre m atlat an yı ğma

yapılar göst eril mekt edir. KöĢe birleĢi ml eri ne di kkat edil mi Ģ, çi ment o harcı

kullanıl mı Ģ ve yapı çepeçevre hatıllar ile bağl anmı Ģtır. Depre ml er sonrası

gözl e ml eri nde el de edilen en öne mli bil gi, hatıllı yapıları n depre mi çok az hasarlı ya

da hasarsız atlat mı Ģ ol maları dır.

ġekil 3. 106 1969 Banj a Luka, Depre mi nde sağl a m kalan yapılar [47]

141

ġekil 3. 107 Az hasarlı bir tuğl a yapı [67] ġekil 3. 108 Az hasarlı bir kerpi ç yapı [67]

ġekil 3. 107 ve ġekil 3. 108‟ de 1999 Ġz mit depre mi ni atlatan, az hasarlı yı ğma yapıl ar

gör ül mekt edir. Tuğl a yapı pencere boĢl uk mesafesi ni n yet ersiz ol ması sonucu az

hasar gör müĢ ve deprem s onrası onarıl mı Ģtır. Tek katlı kerpi ç yapı uygun yapı m

tekni kl eri sayesi nde depre mi bir mi kt ar çatlak il e atlat mı Ģtır [67]. Bu yapı depre me

dayanı ksı z ol arak bili nen ker pi ç yapıları n, kurallar dahili nde yapıl dı ğı nda yıkıl madan

ayakt a kal abil di ği ni göster mi Ģtir.

ġekil 3. 109 Hasarsız bir yı ğma yapı, 1999 Adapazarı depre mi [76]

ġekil 3. 109‟da yi ne 1999 Adapazarı Depre mi ni atlat an bir yı ğma bi na gör ülmekt edir.

Doğr u yapı m t ekni kl eri, pencere-kapı boĢl ukl arı, yeri nde yapıl mı Ģ hatılları il e bu

basitçe yapıl mı Ģ gel eneksel yapı, çevresi nde yı kılan onl arca yapı nı n arası nda

depre mi hasarsız olarak atlat mı Ģtır.

ġekil 3. 110‟ da Ġ TÜ Mi marlı k Fakültesi‟nde yürüt ül en çalıĢ mal ar sonucu al çı il e

stabilize edilen kerpi ç mal ze me il e yapılan bir pilot yapı gör ül mekt edir. Yapı yı ğma

yapı kuralları na uygun olarak i nĢa edil mi Ģ ve duvarları 45 c m olarak örül müĢt ür.

142

Bet onar me hatıllar ve döĢe mel er yapıl mı Ģtır [77]. Bu yapı, doğr u yı ğma yapı yapı m

tekni kl eri ile i nĢa edil mi Ģ günü müzün örnek yapılarındandır.

ġekil 3. 110 GAP Al ker pil ot yapısı, [77]

3. 7. 2. 1 Ġstanbul’ da Hasarsı z Bi r Yı ğ ma Yapı Örneği

ġekil 3. 111 Ör nek yapı giriĢ cephesi

Akatl ar‟da bul unan Ömer Aydeğer‟e ait 1960 yılı nda i nĢa edil mi Ģ, 3 katlı t uğl a

yı ğma yapı 3. Böl üm‟ de anl atılan t asarı m kuralları ve depre m yönet meli ği göz

önünde bul undur ularak incel enecektir. Yapı ya ait fot oğraf ve pl anl ar, Ek A‟ da

veril mekt edir.

ġekil 3. 112 Ġstanbul Depre m Böl gel eri Haritası ġekil 3. 113 Yapı konu mu

143

Yapı konumu ve ze mi n yapı sı: Ġstanbul Akatlar‟da, Cebeci Caddesi üzeri nde yer

al makt a ol an yapı ( ġekil 3. 113), Ġstanbul depre m böl gel eri haritası na göre 2. derece

depre m böl gesi üzeri ndedir (ġekil 3. 112).

Ġstanbul ve çevresi ni n te mel kayası nı Trakya for masyonu ol arak bili nen kiltaĢı,

silttaĢı ve killi Ģistlerin ol uĢt urduğu bili nmekt edir [78]. Yapı ze min et üdl eri

yapıl ma mı Ģ ol makl a birlikte, bu genel dur um göz önünde bul undur ularak, yapı nı n

ze mi ni ni n Tabl o 2. 4‟de veril mekt e ol an ze mi n gr upl arı i çi nden C gr ubu ol duğu kabul

edilecektir. Yapı konut amaçlı kullanıl makt a ol up bi na öne m katsayısı I Tabl o 2. 7‟ye

göre 1 ol arak bul unur.

Kat sayısı ve yüksekli kleri : Her bir katı 2. 80 metre ol an yapıda 3 kat

bul unmakt adır. Brüt kat al anl arı 83 m2‟dir.

Tabl o 3. 12 ile veril mi Ģ olan kat sayısı sı nırla masına göre; 2. derece deprem böl gel eri

içi n verilen maksi mu m kat sayısı da 3‟ dur. Maksimu m kat yüksekli ği ol arak verilen

3. 00 m sı nırını n içi nde kal makt adır.

Te mell er: Yapı irdel enmesi r öl eve ve gözl e ml er bazı nda ol duğu i çi n, yapı t e mel

siste mi hakkı nda herhangi bir bil gi ye sahi p ol unmayı p, bu konuda det aylı bil gi ni n

el de edilebil mesi i çi n, ci ddi ze mi n et ütleri ve t e mel i ncel e mel eri n yapıl ması

gerekmekt edir. Yapı nı n mevcut dur umda t e mellerden kaynakl anabilecek her hangi

bir hasar görünme mekt edir.

Duvarl arı n Pl anda Düzenl enmesi : Pl anl aması ve duvarları n düzenl enmesi

si metri k ol an, pl anda duvarları n “x” ve “y” doğr ult usundaki boyl arı nın yakl aĢı k

ol arak eĢit ol duğu pl an ti pl eri depre me dayanıklılı k yönünden daha i yi sonuçl ar

ver mekt edir. Yapı nı n bir cephesi 9. 61 m, di ğer cephesi 9. 33 metredir ( ġekil 3. 114).

Böl üm 3. 6. 4. 1‟de anl atılmakt a ol an kurallar göz önüne alı ndı ğı nda, yapı pl anı nı n

düzenli ve kareye yakı n, t üm t aĢı yı cı duvarları n pl anda üst üst e gel ecek bi çi mde

yapıl mı Ģ ol duğu görül ür.

Pl anda A, D, E, 1, 2, 4 aksl arı yönünde veril mi Ģ ol an duvarlar, yapı nı n ana t aĢı yı cı

duvarları nı ol uĢt ur makt adır. Yapı nı n kütle mer kezi il e rijitlik mer kezi ni de birbiri ne

çok yakı ndır.

144

ġekil 3. 114 Ör nek yapı Kat Pl anl arı

145

Duvar Mal ze mel eri : Yapı da 23c mx11c mx5, 5cm dol u t uğl a kullanıl mı Ģtır. Yapıl an

tadilatlar sırası nda gözleml enen yapı da kullanıl mı Ģ ol an harcı n herhangi bir

bozul maya uğra madı ğı dır.

Duvar Kalı nlı kl arı : Yapı nı n ana t aĢı yı cı duvarları 2 t uğl a, i ç böl mel eri 1 t uğl a

kalı nlı ğı ndadır. Böl üm 3. 6. 4. 3‟de verilen kurallara göre yapı nı n duvar kalı nlı kları

uygundur.

Duvar Uzunl uk ve Açıklı kl arı : ġekil 3. 70 ile veril mekt e ol an ld/ A 0. 25I ( m/ m2)

kuralı nı n kontrol ü;

X yönündeki duvarlarda;

1, 05+2, 25+0, 46+0, 80+0,90+2, 24+1, 62+1, 55+1, 40+0, 80+1, 27+0, 80 = 15,14 m‟ dir.

Y yönündeki duvarl arda;

9, 33+4, 41+0, 25+2, 86+4,95+3, 38 = 25, 18 m‟ dir.

15, 14 m/ 83 m2 = 0, 18 m/ m

2 0. 25x1

25, 18 m / 83m2 = 0, 30 m/ m

2 0. 25x1

Bu dur umda koĢul t üm katlar i çi n y aksı üzeri ndeki duvarlarda sağl anamazken, x

aksı ndaki duvarlarda sağlanmakt adır.

2. derece depre m böl geleri i çi n verilen maksi mum mesnetlenme mi Ģ duvar açı klı ğı

7. 00 m ol madır. Yapı da geçilen maksi mu m mesnetlenme mi Ģ açı klı k 4. 70 m ol up, 1.

derece depre m böl gesi Ģartı nı da yeri ne getir mekt edir.

Duvar BoĢl ukl arı : 2. derece depre m böl gel eri içi n böl üm 3. 6. 4. 5 il e veril mi Ģ ol an,

bi na köĢesi il e boĢl uk mesafesi ni n 1. 5 m ol ması koĢul u sağl anma makt adır. Yapı nı n

köĢel ere en yakı n boĢluğu 0. 80 m mesafededir. Di ğer dol u duvar parçal arı nı n

uzunl ukl arı 1. 0 sı nırı nı n i çi nde kal makt adır. Bi na köĢel eri dıĢı nda, birbiri ni di k

ol arak kesen duvarları n arakesiti ne en yakı n pencere veya kapı boĢl uğu ile duvarl arı n

arakesiti arası nda bırakılacak dol u duvar parçasını n pl andaki uzunl uğu mi ni mu m

0. 50 m ol acak kuralı, yapı geneli nde sağl anmaktadır. Sadece D ve 2 aksını n kesiĢi m

nokt ası ndaki duvarlar bu kural a uy ma makt adır. Ama i ki duvar birleĢi mi nde T ve L

birleĢi ml eri ni n yapıl mı Ģ ol ması yapı da güvenli ği sağl a makt adır.

146

ġekil 3. 115 Örnek yapı duvar kesitleri

147

Yapı nı n 1. ve 2. katı nda, kapı ve pencere boĢl ukl arını n her biri ni n pl andaki uzunl uğu

3. 0 m‟ den fazl a ol ma ması kuralı 3. 70 m geniĢli ği ndeki pencere il e i hl al edilmekt edir.

Yapı ze mi n katı nı n bu kurala uyuyor ol ması ile güvenli k sağlanabil mi Ģtir.

Böl üm 3. 6. 45 ile verilmi Ģ ol an, herhangi bir duvarı n mesnetlenme mi Ģ uzunl uğu

boyunca kapı ve pencere boĢl ukl arı nı n plandaki uzunl ukl arı nı n t opl a mı,

mesnetlenme mi Ģ duvar uzunl uğunun %40' ı ndan fazl a ol mayacaktır kuralı na göre;

A aksı duvar boĢl ukl arı;

1, 55+0, 70+1, 00+0, 90 / 1,05+2, 25+0, 46+0, 80+0, 90 = 0, 76

D aksı duvar boĢl ukl arı;

0, 90+2, 20 / 2, 24+ 1, 62+1, 55 = 0, 57

E aksı duvar boĢl ukl arı;

1. ve 2. katlar içi n; 1, 94+3, 70 / 0, 80+1, 27+0, 80 = 1, 96

Ze mi n kat içi n; 1, 55 / 5, 09+1, 88 = 0, 22

1 aksı duvar boĢl ukl arı;

Ze mi n kat içi n; 1, 20 / 1, 50+6, 63 = 0, 14

2 aksı duvar boĢl ukl arı;

0, 90+0, 90 / 2, 86+0, 26+4,41 = 0, 24

4 aksı duvar boĢl ukl arı;

1, 00 / 0, 76+4, 95 = 0, 18 olarak hesapl anmakt adır.

Bu dur umda kural, ze mi n kat i çi n sadece A ve D aksl arı nda sağl anmazken, 1. ve 2.

katlar i çi n A, D ve E aksl arı nda sağl anma maktadır. Ze mi n katta E aksında boĢl uk

koĢul u sağl ansa da, bu kıs mı n yapı nı n üst kat ları nda dol u duvar ol arak deva m

et mesi, depre m yönet mel ik kuralları na uyma maktadır.

Yapı da kapı yüksekli kleri 2. 10 m, pencere yüksekli kleri genel ol arak 1. 30 m‟ dir. 2

aksı üzeri nde 90 c m geniĢli ği ndeki i ki kapı boĢl uğu, yet erli ara mesafe bırakıl madı ğı

içi n kurallara uyma makt adır.

TaĢı yı cı Ol mayan Duvarl ar: Yapı da t aĢı yı cı ol mayan böl me duvarl ar 1 t uğl a

geniĢli ği nde yapıl mı Ģlardır.

148

Lent ol ar ve Hatıll ar : Yapı da döĢe meni n duvarlara ot urduğu yerlerde duvar

geniĢli ği nde, çepeçevre tü m yapı yı saran bet onarme hatıl mevcutt ur. Hatıl yüksekli ği

55 c m‟ dir.

DöĢe mel er : Yapı kat döĢe mel eri 10 c m kalı nlığı nda bet onar me pl aktır. Yapı da

döĢe mel eri n deva mı ol arak uzanan konsol döĢe mel er 1. 00 metre uzunl uğundadır.

Çatıl ar : Yapı nı n çatısı bet onar me pl ak üzeri ne ahĢap ot ur ma çatı dır.

Sonuç: Yapı nı n depre m yönet meli ği ndeki a mpirik kurallara uyup uy madı ğı böl ümde

incel enmi Ģ, kay ma geril mel eri yönünden depre m güvenli ği hesabı EK B i l e

veril mi Ģtir. Yönet meli kteki t üm kuralları sağl a ma makl a birli kte, kay ma geril mel eri

hesapl andı ğı nda yapı geril me değerleri n sı nırlar altı nda kal dı ğı görül müĢt ür.

ABYYHY‟ de yı ğma yapıları n t üm kurallara uyması gerekti ği söyl enmekt edir.

Yakl aĢı k ol arak 24 yıl önce i nĢa edil mi Ģ ol an yapı, yönet meli k kur alları ile birli kt e

irdel endi ği nde gör ül üyor ki t üm kuralları yeri ne getire mi yor. Ancak yapı yaĢa mı

boyunca birçok büyük depre m atlat mı Ģ ve hasar gör me mi Ģtir. Bu davranıĢ göst eri yor

ki, yönet meli k kurallarına birebir uyul masa bile, yı ğma yapı t asarı mı nda kriti k

kurallara uyul ması ile yapı depre m kuvvetleri ni karĢılayabil mekt edir.

Yapı yı depre mde hasardan kurt aran en öne mli det ayl arı; yapı yı çepeçevre saran

hatılları, uygun kat yüksekli kleri, pl anı nı n düzgün ve kareye yakı n olması, yapı

köĢel eri nde belli bir mesafe ol uĢt urul muĢ ve T ve L birleĢi ml eri ne di kkat edil mi Ģ

ol ması, bet onar me pl ak döĢe me il e duvarları n birli kte davranıĢ gösterebili yor

ol mal arı dır. GeniĢ cephe duvarları ve boĢl uk oranl arı ile yapı nı n sağlaya madı ğı

büt ünl ük, sayılan t üm bu det ayl ar sayesi nde affedilebilir olabil mekt edir.

3. 7. 3 Sonuçl ar

Depre m kuvvetleri altı nda yı ğma yapıları n davranıĢları i ncel endi ği nde genel ol arak

edi nilen gözl e m, hasar sebebi ni n köt ü i Ģçili k ve köt ü uygul a ma ol duğudur. Yapı nı n

rijitliği nde çok öne mli yeri bul unan hatıllar ve l ent ol ar, ayrıca aderansı sağl ayan

harç, uygun ve doğr u Ģekil de kullanıl dı ğı nda, yapı di ğer özelli kleri il e yönet meli k

kuralları na uy masa bi le, az hasarlı ya da bazen hasarsız ol arak ayakt a

kal abil mekt edir.

149

4. SONUÇLAR

Depre me dayanı klı t asarım anl ayıĢı nda hedef yapını n t a m ol arak göç me mesi ve can

kaybı na sebep ol ma ması dır. Böyl e bir hedefe ul aĢabil mek i çi n Ģi mdiye kadar

yaĢanan depre ml erde gözl e ml enen, yapı t asarım ve uygul a ması nda kavra msal

bil gisizli k, yapı m bil gisizli ği ve özensi zliği, ze mi n et üdü eksi kli ği gi bi kusurl arı n en

aza i ndiril mesi gerekti ği dir.

Bi ri nci böl ümde çalıĢ manı n a macı, yapıl mı Ģ ve yapıl makt a ol an yı ğma yapıl arı n

depre m sonrası nda mevcut dur uml arı nı n irdel enebil mesi, yeni yapılaĢmal ar i çi n

yı ğma yapıları n depre m güvenli ği ni n arttırıl ması yönünde çalıĢ mal arı n sürdür ül mesi

ol arak tanı ml anmı Ģtır.

Yı ğ ma yapılar konusunda günü müzde yapılan çalıĢ mal arı n azlı ğı, bet onarme kar kas

yapıları n çok fazl a günde me gel mesi ve yı ğma yapıları n günde m dı Ģı bırakıl mı Ģ

ol ması sonucu, bu konuda çalıĢıl ması gereklili ği ort aya çı kmı Ģtır. Yüksek eğiti m

kur uml arı nda da büyük açı klı kl arı n geçil mesi nde avant ajlar sağl ayan bet onar me,

çeli k ve ahĢap gi bi mal ze mel er il e ol uĢt urul an t aĢı yı cı siste ml ere fazl aca yer

veril mesi, mevcut yı ğma yapıları n dur uml arı nı n değerlendiril mesi ni

zorlaĢtır makt adır. Yur dumuzdaki mevcut yı ğma yapı oranı nı n fazl alı ğı ve depre m

konusun günde mde ol ması, yı ğma yapıları n da mutlaka göz önünde bul undur ul ması

gerekliliği ni ortaya çı karmı Ģtır.

Bu a maç doğr ult usunda, i ki nci böl ümde depre min genel konul arı il e t anıtıl ması na

çalıĢıl mı Ģ, ze mi n konusu ve yapı t asarı mı el e alı narak, bu üç konu birbiri il e

iliĢkilendiril mi Ģtir. Tür kiye‟de genelli kle yapılar tasarlanmakt a ve ze mi n özelli kl eri

göz ar dı edilerek i nĢa edil mekt edirler. Her yapı her ze mi ne yapılabilir yanlıĢı na son

veril meli, ze mi n et üdü yapılarak, o ze mi nde en i yi davranıĢı göst erecek yapı i nĢa

edil meli dir. Di kkat edil mesi gereken konu, yapı ve ze mi n periyotları nı n

çakıĢ ma ması dır.

150

Ġki nci böl ümde ayrıca yapılar t e mel özelli kleri ile anl atıl mı Ģ, yükl er altı ndaki

davranıĢları irdel enmi Ģtir. Yapılar t asarlanırken ze mi n, yapı ve deprem hareketi

iliĢkisi göz önünde bul undur ularak, depre me dayanı klı t asarı m kurallarına mutl aka

uyul malı dır.

ÇalıĢ manı n üçüncü bölümünde yı ğma yapıl arın depre m kuvvetleri altı ndaki

davranıĢları nı n irdel enebil mesi i çi n, yı ğma yapılarda ol uĢan hasarlar ve depre me

dayanı klı t asarı m konul arı el e alı nmı Ģtır. Meydana gel en hasarları ve yı ğma yapıl arı n

depre m davranıĢları nı göz önünde bul undur ursak, yı ğma yapıl arda depre me

dayanı klı t asarı m i çi n; yı ğma yapıları n genel taĢı yı cılı k özelli kleri, yığ ma yapı

mal ze mel eri, yı ğma yapı ları n yükl er altı ndaki davranıĢları, mevcut yapıl arda depre m

hasarları ve depre me dayanı klı ol mal arı i çi n, Af et Böl gel eri nde Yapılacak Yapıl ar

Hakkı nda Yönet meli k‟e göre tasarı m il kel eri özetlenmi Ģtir.

Üçüncü böl ümde yı ğma yapılar ile il gili t asarı m kriterleri anl atıl dı ktan sonra, hasarlı

ve hasarsız yı ğma yapılar üzeri nde değerlendirmel er yapıl mı Ģtır. Ġncel enen yapıl ar

göst er mekt edir ki, genellikle aynı ti p yapı kusurları hasara sebep olmakt adır.

Çoğunl ukl a kırsal yörelerde harçsız ve hatılsız yapıları n ağır hasara veya yı kı ma

uğradı ğı görül müĢt ür.

Tü m t asarı m det ayl arı i le yönet meli k kuralları nı sağl a masa da; basit planlı, kut u

Ģekli nde yapıl mı Ģ sürekli pl anlı yapılar, doğr u örgü t ekni kl eri, köĢe bağlantıları ve

kapı-pencere boĢl uk oranl arı na sahi p, özenli i Ģçilikli, çi ment o harçlı ve çepeçevre

hatıllı, böl ücü duvarları ve çatıları hafif mal zemel er il e üretil mi Ģ, rijit döĢe meye

sahi p yı ğma yapılar depre ml er sonrası nda az hasarlı ol arak, yı kıl madan ayakt a

kal abil mekt edir.

Üçüncü böl ümün sonunda Ġstanbul - Akatlar‟da bul unan 3 katlı bir yığma yapı

incel enmi Ģtir. Mevcut yapı r öl evesi alı nmı Ģ, yapı pl anda ve kesit düzl e mi nde,

yönet meli k kuralları göz önünde bul undur ularak i ncel enmi Ģ, yi ne yönet meli kt e

verilen hesap kuralları na göre kayma geril mel eri yönünden dur u mu

değerlendiril miĢtir. Yapı özelli kle kapı ve pencere boĢl uk oranl arı ile yönetmeli kt eki

hususl arı sağl aya masa da, ana taĢı yı cı duvarları nı n üst katlardaki sürekliliği, yapı yı

151

çepeçevre saran bet onarme hatılı ve rijit bet onar me döĢe mesi, L ve T Ģekli nde

düzenl enmi Ģ uygun duvar köĢe birleĢi ml eri il e depre ml eri hasarsı z ol arak

atlatabil mekt edir.

Ör nekl enen yapı göst ermekt edir ki, yı ğma yapı depre m yönet meli ği kuralları nı t a m

ol arak yeri ne getire mese bile depre ml er sırası nda dayanı mı nı kaybet me mekt edir.

Sonuç ol arak; yaygı n olan yı ğma yapı dayanı ksızdır, görüĢüne son verilmeli, konu

mevcut hasarlı ve hasarsız yı ğma yapılar i ncel enerek günde me get iril meli dir.

Yönet meli kte a mpiri k kurallar il e verilen ve deprem hesabı na gerek duyulmadan i nĢa

edilebilen yı ğma yapıların t üm bu avant ajları kullanılarak, günü müzde kaliteli

mal ze mel er ile çok çağdaĢ ve sağl a m yapılar yapılabil meli dir.

152

KAYNAKLAR

[1] Anoni m, 1999. Yer küreni n Ġç Yapısı ve Depreml er, Tür ki ye Depre m Vakfı,

htt p:// www. i ns.it u. edu.tr /tdv/t dv. ht m, 02. 05. 2002.

[2] De mi rli, P., 1997. 1997‟de Yayı nl anana Af et Bölgel eri nde Yapılacak Yapılar

Hakkı nda Yönet meli ğin B. A. Bi nal arı n Mi marisi nde Getirdi ği

Kı sıtlamal arı n Ġncel enmesi, 3-17, Yüksek Lisans Tezi, Ġ. T. Ü. F. B. E.

[3] Watt, F., 1997. Depreml er ve Yanardağl ar, Tübitak Popül er Bili m Gençli k

Ki t apl arı, Doğa Hareketleri AraĢtır ma Der neği, 8-12, Ankara.

[4] Anoni m. Sei s mi c Defor mati on, htt p:// www. seis mo. unr. edu/ft p/ pub/loui e/

cl ass/ 100/seis mi c- waves.ht ml, 07. 08. 2002.

[5] Yıl maz, R., De mi rtaĢ, R. , 1996. Depre ml er ve Tür ki ye‟ni n Depre mselli ği,

Depre m ve Sonrası, 12-24, Türki ye Müt eahhitler Bi rli ği Yayı nl arı.

[6] Tabban, A., 1979. Depre m ve Sorunl arı, T. M. M. O. B Jeol oji Müh. O. Yayınl arı.

[7] Mert ol, A., Mert ol, C., 2002. Depre m Mühendisliği- Depre me Dayanı klı Yapı

Tasarı mı, S. D. Ü. Mühendisli k Fakültesi, Ankara.

[8] Anoni m. Depre m Hakkı nda Tekni k Bil giler, htt p:// poynex. 8m. co m

/depre mTekni kBil gi. ht m, 13. 02. 2003.

[9] Anoni m. Depre m Teri ml eri, htt p://www. maxi mu mbil gi. com/ bili m/

depre mt eri ml eri. ht m, 13.02. 2003.

[10] Anoni m. Ek 4- A Deprem ġi ddet Öl çeği, htt p:// www. koeri. boun. edu.tr, 03. 2003.

[11] Öz men, B., Nurl u, M. , Gül er, H. , 1997. Coğrafi Bil gi Si st e mi il e Depre m

Böl gel eri ni n Ġ ncel enmesi, Afet ĠĢleri Genel Müdürl üğü Depre m

araĢt ur ma Dairesi, htt p://www. depre m. gov.tr/linkhart. ht m, 03. 2003.

[12] Anoni m. Depre m Hakkında HerĢey, 2003. htt p://www. afet. gen.tr/

[13] Anoni m. Türki ye Deprem Kr onol ojisi, http://sismo. depre m. gov.tr/

VERI TABANI/t urknet katal og. php, 04. 12. 2003.

[14] Özt ürk, ġ., 2000. Depreme Dayanı klı Bi na Tasarı m Sor unl arı nı n Tanıtılması,

Yüksek Lisans Tezi, Ġ TÜ, Fen Bili ml eri Enstit üsü, Ġstanbul.

[15] Anoni m. Depre m Spektrumu Nedir? Nerede Kullanılır, htt p:// www. benkolt d.

com / depre m/i ndex. ht m, 03. 04. 2003.

153

[16] 1998. Afet Böl gel eri nde Yapılacak Yapılar Hakkı nda Yönet meli k, T. C.

Bayı ndırlı k ve Ġskan Bakanlı ğı, Ankara.

[17] Ohs aki, Y., 1986. Depre m Hasarı Üzeri nde Yerel Ze mi n KoĢulları nı n Etkisi,

Bayı ndırlı k ve Ġ. B., Depre m Araştır ma Bülteni, 52, 63-121, Ankara.

[18] Tuna, M. E., 2000. Depre me Dayanı klı Yapı Tasarı mı, Tuna Eğiti m ve Kült ür

Vakfı, Ankara.

[19] Yıl maz, R. H., 1993. Depre me KarĢı Sis mik Tepkileri n Değerl endiril mesi ve

Yerel KoĢulları n Et kisi Üzeri ne Bir Değerlendirme. 2. Ul usal Depre m

Mühendisli ği Konf eransı,Ġstanbul, 10-13 Mart, 585- 593.

[20] Anoni m. Depre mde Ze mi ni n Et kisi, htt p:// www. benkolt d. com/ depre m/

index. ht m, 11. 02. 2003.

[21] Tezcan, S. S., Özgi rgi n, F., 2001. Soil Ampl ification and Case St udi es,

Tür ki ye Depre m Vakfı Yayı nl arı,Ġstanbul.

[22] Özaydı n, K. , 1996. Yer Hareketleri Üzeri nde Yerel Ze mi n KoĢulları nı n Etkisi

ve Ze mi n Büyüt mesi, Türki ye Depre m Vakfı Yayınları, Ġstanbul.

[23] Ercan, A., 2001. Kı ran Böl gel eri nde Yer araĢtır ma Yönt e ml eri, TMMOB

Jeofizi k Mühendisleri Odası , Ġstanbul.

[24] Tezcan, S., Teri, L., 2001. Shear Wave Pr opagati on and Li quifaction i n

Layered Soils, Türki ye Depre m Vakfı Yayı nl arı, Ġstanbul.

[25] Aka, Ġ., Çılı, F., Çeli k,O. C., 2001. Depre me Dayanı klı Bi na Tasarı mı ve

Uygul a ması, Yapı Mal zemesi ve Depre m Se mi neri, Ġ TÜ, Ġstanbul, 14-

16 Mart.

[26] Arat Mühendi sli k, Depre m- Ze mi n ve Bi na ĠliĢkileri, htt p://arat muhendisli k.

site mynet. com /iceri k. htm, 11. 02. 2003.

[27] Büyükyıl dırı m, G. , 1999. Öl düren Depre m Mi, Yapıl ar Mı ?, Bili m ve Tekni k

Der gisi, http:// www. angelfire. com/ de2/ zel zel e/ yapisiste m. ht ml

[28] Karaes men, E., 1996. Depre m ve Sonrası, Tür ki ye Müt eahhitler

Bi rli ği, Ankara.

[29] ÖzĢen, G., Ya mant ürk, E. , 1991. TaĢı yı cı Siste m Tasarı mı, Birsen Yayı nevi,

Ġstanbul.

[30] Sal vadori, M., Heller, R., 1980. Mi marlı kta TaĢı yıcı Siste m”, Ġ TÜ Mi marlık

Fakültesi AraĢtır ma Kur umu, Ġstanbul.

[31] Yorul maz, M., 2002. Rest orasyon ve ĠnĢaat Mühenlisli ği Dersi Notları, Ġ TÜ

Mi marlı k Fakültesi, Ġstanbul.

[32] Aksel, C., 2000. Bi nal ar Depre mde Neden Yı kılır?, htt p:// www. benkolt d. co m/

benko1x. ht m, Uni versit y of Ci nci nati, Ohi o.

154

[33] Paul ay, T., Pri estley, M. J. N., 1992. Seis mi c Desi gn of Rei nforced Concret e

and Masonr y Buil di ngs, John Wil ey and Sons Inc., Ameri ca.

[34] Eri ç, M., 1994. Yapı Fizi ği ve Mal zemesi, Literat ür Yayı nl arı.

[35] Sucuoğl u, H. , 1996. Yapılarda Depre m Kuvvetleri ni n Ol uĢ ması, Deprem ve

Sonrası, 26-40, Türki ye Müt eahhitler Birli ği Yayınl arı, Ankara.

[36] Ambrose, J., Vergun, D., 1999. Desi gn For Eart quakes, John W&S, America.

[37] Yorul maz, M. , 2003. Yı ğma Kagir Yapıların TaĢı yı cı Siste m Tasarımı , 15- 16

Şubat 2002 Depre m Böl gel eri nde Yapı Üreti mi Se mpozyumu,

T MMOB Mi marl ar Odası Ġstanbul Büyükkent ġubesi, 92-99

[38] Avl ar, E., 2002. AhĢap Çerçeve Yapıların Strükt ürel Tasarı mı, 15- 16 Şubat

2002 Depre m Böl gel erinde Yapı Üreti mi Se mpozyumu, TMMOB

Mi marlar Odası Ġstanbul Büyükkent ġubesi, 113-130

[39] Arun, G. , 2002. Depre m Böl gel eri nde Çelik Yapı, 15- 16 Şubat 2002 Depre m

Böl gel eri nde Yapı Üretimi Se mpozyumu, TMMOB Mi marl ar Odası

Ġstanbul Büyükkent ġubesi, 100-112

[40] Anoni m, 2000. Eart hquake Resistant Constructi on, htt p:// me mbers.tri pod.co m

/str_n_ti ps/eq/ eq2. ht m, 05. 03. 2003.

[41] Sağl a mer, G., Barka, A. , Sağl a mer, A., 1999. Kocaeli Depre mi -Ġ TÜ Ön

Değerlendir me Rapor u, Yapı Dergisi, 214, 29-33.

[42] Anoni m, 27 Haziran 1998 Adana- Ceyhan Depre mi ni n Ar dı ndan Yapısal

Hasarı n Değerlendiril mesi, htt p:// www. i ns.it u. edu.tr/ EERS

[43] Anoni m, 1999. ĠnĢaat Mühendisleri Odasi Ġstanbul ġubesi' ni n, Mar mara

Depre mi Değerlendir me Rapor u, htt p:// www. angelfire. com/ de2/

[44] Ersoy, U., 1993. Erzi ncan depre mi nden Alı nması Gereken Dersler, 2. Ul usal

Depre m Mühendisli ği Konf eransı,Ġstanbul, 10-13 Mart, 395-403.

[45] Okut ucu, F. S., 1993. 13 Mart 1992 Erzi ncan Depre mi nde Deneti m Tasarım ve

Yapı m Hat al arı Nedeni Ġle Ol uĢan Hasarlar, 2. Ul usal Depre m

Mühendisli ği Konf eransı,Ġstanbul, 10-13 Mart, 464- 468.

[46] Ort on, A., 1993. Struct ural Desi gn of Masonr y, Long man, London.

[47] Yorul maz, M. , Convenor, F., Vi ntzel eou, E., 1984. Desi gn and Constructi on

of St one and Bri ck Masonr y Buil di ngs, Buil di ng Constructi on Under

Si es mi c Conditi ons i n t he Bal kan Regi on Proj ect, Vol ume 3, Unit ed

Nati ons Devel opment Progra mme, Vi yana.

[48] Bat ur, A., 1999. Donatısız Yı ğma Bi naları n Yat ay Yükl er Altı ndaki DavranıĢı

ve Bazı Ül kel eri n ġart na mel eri ni n Ġ ncel enmesi, Yüksek Li sans Tezi,

Ġ TÜ, Fen Bili ml eri Enstitüsü, Ġstanbul.

155

[49] Cel ep, Z., Ku mbasar, N. , 1993. Depre m Mühendisli ği ne Gi riĢ ve Depre me

Dayanı klı Yapı Tasarı mı, ĠTÜ ĠnĢaat Fakültesi, Ġstanbul.

[50] He ndry, A. W. , Si nha, B. P, Davi es, S. R., 1997. Desi gn of Masonr y Struct ures,

Uni versit y of Edi nbur gh, E&FN Spon, UK.

[51] Drysdal e, R. G., Ha mi d, A. A., Baker, L. R., 1994. Masonr y Structures

Behavi or and Desi gn, Brick I nst ut e of Ameri ca Nati onal- Concret e

Mas onry Associ ati on, Prentice Hall, Ne w Jersey.

[52] TS 2510, 1977. Kar gir Duvarlar Hesap ve Yapım Kur alları, Türk St andartl arı

Enstit üsü, Ankara.

[53] Üst ündağ, C., 2000. Bi r Ġki Katlı Yı ğma Bi naları n Yat ay Yükl er Altı ndaki

DavranıĢı ve Kes me Güvenli ği ni n Sağl anması, Yüksek Li sans Tezi,

Ġ TÜ, Fen Bili ml eri Enstitüsü, Ġstanbul.

[54] Kahyaoğl u, Ö. , 1985. Yapı Bil gisi- Kaba Ġ nĢaat ĠĢleri, Bayı ndırlı k ve Ġskan

Bakanlı ğı, Teki nk El Kitapl arı 7, 11-55.

[55] TS- 704, 1979. Harman Tuğl ası –Duvarlar Ġ çi n, Türk St andartl arı

Enstit üsü, Ankara.

[56] TS- 705, 1985. Fabri ka Tuğl al arı- Duvarlar Ġçi n Dol u ve DüĢey Deli kli, Türk

St andartl arı Enstit üsü, Ankara.

[57] Bayül ke, N., 1978. Depre ml er ve Depre me Dayanı klı Yapılar, Ġ mar ve Ġskan

Bakanlı ğı Depre m AraĢtır ma Enstit üsü Yayı nl arı, Ankara.

[58] Gül kan, P., Sucuoğl u, H. , 1988. Kı rsal Yapılarda Depre m Hasarl arını n

Tayi ni, Depre m Araştır ma Bülteni, 62, 5-44, Ankara.

[59] TS- 2513, 1977. Doğal yapı TaĢl arı, Türk St andartları Enstit üsü, Ankara.

[60] Öz deni z, M. , Erte m, E. , Pehl evan, A., 1988. Yapı Bil gisi, KTÜ Rekt örlüğü

Yayı nl arı, Trabzon, 27-59.

[61] El de m, S. H., Yapı, Birsen Yayı nevi, Ġstanbul.

[62] TS- 2514, 1977. Ker pi ç Bl okl ar ve Yapı m Kur alları, Türk St andartl arı

Enstit üsü, Ankara.

[63] TS- 2515, 1985. Ker piç Yapıları n Yapı m Kuralları, Türk St andartları

Enstit üsü, Ankara.

[64] TS- 406, 1988. Bet on Bl okl ar- Bri ketler- Duvarlar Ġçi n, Türk St andartl arı

Enstit üsü, Ankara.

[65] TS- 2848, 1977. Kargir Duvar Harçl arı, Türk St andartl arı Enstit üsü, Ankara.

[66] Toyde mi r, N., Tanaçan, L. , 2001. TaĢı yı cı ve TaĢı yı cı Ol mayan Duvarlar,

Yapı Mal zemesi ve Depre m Se mi neri, Ġ TÜ, Ġstanbul, 14-16 Mart.

156

[67] IĢı k, B., 2002. Ker pi ç Yapı nı n Depre mdeki DavranıĢı nı n Ar aĢtır ması - Al ker

Yapı Ör neği, Dünya İnşaat Dergisi, Mayıs.

[68] Bayül ke, N., 1980. Yı ğma Yapılar, Ġ mar ve i skan Bakanlı ğı Depre m Ar aĢtır ma

Enstit üsü Yayı nl arı, Ankara.

[69] Bozdoğangil, T., 1998. Depre m Yükl eri Altı nda Yı ğ ma Duvarları n Dayanı mı

ve Takvi yesi, Yüksek Li sans Tezi, Ġ TÜ, Fen Bili ml eri Enstit üsü,

Ġstanbul.

[70] Erol, G., 2001. Yüksek Mukave metli Özel Tuğlal ardan Yapıl mı Ģ Duvarlar da

Kay ma Dayanı mı, Yüksek Li sans Tezi, Ġ TÜ, Fen Bili ml eri

Enstit üsü, Ġstanbul.

[71] Bayül ke, N., 1984. Depre ml erde Hasar Gören Yapıları n Onarımı ve

Güçl endiril mesi, Bayı ndırlık ve Ġskan Bakanlı ğı Yapı Mal ze mesi ve

depre m AraĢtır ma Genel Müdürl üğü, Ankara.

[72] De mi r, H. , Pol at, Z., 1985. 30 Eki m 1983 Erzurum Depre mi Hakkı nda Rapor,

Ġstanbul ĠnĢaat Mühendisleri Odası Yayı nl arı, Ġstanbul.

[73] Anoni m, The Jabal pur, Indi a Eart hquake of 22 May 1997, htt p:// www. eeri. org/

eart hquakes/ Reconn/Jabal pur/Jabal pur3. ht ml, 2003.

[74] Anoni m, The Utt arkashi Eart hquake-1991, htt p:// me mbers.tri pod.co m/

str_n_ti ps/eq/ eq2. ht m, 2003.

[75] Sağl a mer, A., Boduroğl u, H., Cel ep, Z., 2002. 3 ġubat 2002 Af yon-Çay

Depre mi Mühendisli k Rapor u, Ġstanbul Tekni k Üni versitesi, Yapı ve

Depre m Uygul a ma AraĢtır ma Mer kezi, Ġ TÜ Press, Ġstanbul.

[76] Tezcan, S., Ġpek, M. , Aydan, Ö. , 2002. Sultandağı, Af yon Depre mi Ġ ncele me

Rapor u, Dünya İnşaat Dergisi, 2002-03, 80-86

[76] Çeli k, O. C., Çılı, F., Özgen, K. , 2000. 17 Ağust os 1999 Kocaeli

Depre mi‟nden Gözl e ml er, Yapı Dergisi, 218, 65-76.

[77] IĢı k, B., 2000. Al çı Ġle Güçl endiril mi Ģ Kerpi ç- Al ker, Ġstanbul Tekni k

Üni versitesi Ar Ge ÇalıĢması, Ġ TÜ Mi marlı k Fakültesi, Ġstanbul.

[78] Saraç, M. , 2003. Tari hi Yı ğma Kar gir Yapıların Güçl endiril mesi, Yüksek

Li sans Tezi, Ġ TÜ, Fen Bili ml eri Enstit üsü, Ġstanbul.

[79] Büyükgökmen, D., 2001. Donatılı Yı ğma Yapı Tasarı mı, Yüksek Li sans Tezi,

Ġ TÜ, Fen Bili ml eri Enstitüsü, Ġstanbul.

[80] TS- 498, 1987. Yapı El e manl arı nı n Boyutlandırıl ması nda Alı nacak Yükleri n

Hesap Değerleri, Türk Standartl arı Enstit üsü, Ankara.

157

EK A

Ör nek Yapı Fotoğraf ve Projel eri

ġekil A. 1 Yapı giriĢ cephesi

ġekil A. 2 Yapı giriĢ cephesi

158

ġekil A. 3 Yapı arka cephesi

ġekil A. 4 Yapı sol yan cephesi ġekil A. 5 +3. 30 Kot u giriĢ merdi veni

159

160

161

162

163

164

EK B

Ör nek Yapı nı n Kayma Geril mel eri Yönünden Depre m Güvenli ği ni n

Ġncelenmesi

Böl üm 3. 7. 2. 1 il e ör nek yapı nı n ABYYHY 1998‟e göre, boyutlar yönünden

incel e mesi yapıl mı Ģtır. h: 5, 5c m, en: 11c m, boy: 23c m dol u t uğl a mal ze me

kullanılarak yapılan yapı içi n aĢağı daki hesapl ar yapıl mı Ģtır.

Kat ağırlı kları nı n hesabı,

Yat ay depre m yükünün hesabı,

Katl ara Et ki yen EĢdeğer Depre m Yükl eri ni n Hesabı

Duvar Kay ma Geril mel eri

Yat ay depre m kuvvetleri ABYYHY 1998‟e göre hesapl anacak ve kat kes me

kuvvetleri depre m doğrult usundaki duvarlara alanl arı oranı nda dağıtılarak kay ma

geril mel eri hesapl anacaktır. Bul unan kay ma gerilmel eri i zi n verilen sı nır geril me il e

karĢılaĢtırılarak, yapı nı n depre m güvenli ği ni n ol up ol madı ğı na karar verilecektir.

165

Kat Ağı rlı kl arı nı n Hesabı

-2. 30 Kot u Kat Duvar Ağırlı ğı

Aks

Adı

Parça

No

Uzunl uk Yüksekli k Kalı nlı k Haci m γ W Σ W

( m) ( m) ( m) ( m3) (t/ m3) (t) (t)

A

1 9, 61 0, 70 0, 30 2, 02 1, 80 3, 63

11, 68

2 1, 05 2, 10 0, 30 0, 66 1, 80 1, 19

3 1, 55 0, 80 0, 30 0, 37 1, 80 0, 67

4 2, 25 2, 10 0, 30 1, 42 1, 80 2, 55

5 0, 70 1, 10 0, 30 0, 23 1, 80 0, 42

6 0, 46 2, 10 0, 30 0, 29 1, 80 0, 52

7 0, 80 2, 10 0, 30 0, 50 1, 80 0, 91

8 1, 10 1, 30 0, 30 0, 43 1, 80 0, 77

9 0, 90 2, 10 0, 30 0, 57 1, 80 1, 02

B

1 4, 97 0, 70 0, 20 0, 70 1, 80 1, 25

6, 09

2 1, 40 0, 70 0, 30 0, 29 1, 80 0, 53

3 2, 77 2, 10 0, 20 1, 16 1, 80 2, 09

4 0, 83 2, 10 0, 20 0, 35 1, 80 0, 63

5 1, 40 2, 10 0, 30 0, 88 1, 80 1, 59

C 1 3, 51 2, 80 0, 20 1, 97 1, 80 3, 54 3, 54

D

1 8, 51 0, 70 0, 30 1, 79 1, 80 3, 22

9, 35 2 2, 24 2, 10 0, 30 1, 41 1, 80 2, 54

3 1, 62 2, 10 0, 30 1, 02 1, 80 1, 84

4 1, 55 2, 10 0, 30 0, 98 1, 80 1, 76

E

1 8, 51 0, 70 0, 30 1, 79 1, 80 3, 22

11, 79 2 5, 09 2, 10 0, 30 3, 21 1, 80 5, 77

3 1, 55 0, 80 0, 30 0, 37 1, 80 0, 67

4 1, 88 2, 10 0, 30 1, 18 1, 80 2, 13

1

1 9, 33 0, 70 0, 30 1, 96 1, 80 3, 53

13, 26 2 6, 63 2, 10 0, 30 4, 18 1, 80 7, 52

3 1, 20 0, 80 0, 30 0, 29 1, 80 0, 52

4 1, 50 2, 10 0, 30 0, 95 1, 80 1, 70

2

1 9, 33 0, 70 0, 30 1, 96 1, 80 3, 53

12, 07 2 2, 86 2, 10 0, 30 1, 80 1, 80 3, 24

3 0, 26 2, 10 0, 30 0, 16 1, 80 0, 29

4 4, 41 2, 10 0, 30 2, 78 1, 80 5, 00

3

1 2, 78 0, 70 0, 20 0, 39 1, 80 0, 70

2, 12 2 1, 62 2, 10 0, 20 0, 68 1, 80 1, 22

3 0, 26 2, 10 0, 20 0, 11 1, 80 0, 20

4 1 6, 71 2, 80 0, 30 5, 64 1, 80 10, 15 10, 15

5 1 2, 92 2, 80 0, 30 2, 45 1, 80 4, 42 4, 42

ΣHaci m: 46, 93 ΣAğı rlı k: 84, 47

166

+0. 50 Kot u Kat Duvar Ağırlı ğı

Aks

Adı

Parça

No

Uzunl uk Yüksekli k Kalı nlı k Haci m γ W Σ W

( m) ( m) ( m) ( m3) (t/ m3) (t) (t)

A

1 9, 61 0, 70 0, 30 2, 02 1, 80 3, 63

10, 75

2 1, 05 2, 10 0, 30 0, 66 1, 80 1, 19

3 2, 25 2, 10 0, 30 1, 42 1, 80 2, 55

4 0, 70 1, 30 0, 30 0, 27 1, 80 0, 49

5 0, 46 2, 10 0, 30 0, 29 1, 80 0, 52

6 1, 00 0, 80 0, 30 0, 24 1, 80 0, 43

7 0, 80 2, 10 0, 30 0, 50 1, 80 0, 91

8 0, 90 2, 10 0, 30 0, 57 1, 80 1, 02

B

1 4, 97 0, 70 0, 20 0, 70 1, 80 1, 25

6, 09

2 1, 40 0, 70 0, 30 0, 29 1, 80 0, 53

3 2, 77 2, 10 0, 20 1, 16 1, 80 2, 09

4 0, 83 2, 10 0, 20 0, 35 1, 80 0, 63

5 1, 40 2, 10 0, 30 0, 88 1, 80 1, 59

C 1 3, 51 2, 80 0, 20 1, 97 1, 80 3, 54 3, 54

D

1 8, 51 0, 70 0, 30 1, 79 1, 80 3, 22

9, 35 2 2, 24 2, 10 0, 30 1, 41 1, 80 2, 54

3 1, 62 2, 10 0, 30 1, 02 1, 80 1, 84

4 1, 55 2, 10 0, 30 0, 98 1, 80 1, 76

E

1 8, 51 0, 70 0, 30 1, 79 1, 80 3, 22

8, 91

2 0, 80 2, 10 0, 30 0, 50 1, 80 0, 91

3 1, 94 0, 80 0, 30 0, 47 1, 80 0, 84

4 1, 27 2, 10 0, 30 0, 80 1, 80 1, 44

5 3, 70 0, 80 0, 30 0, 89 1, 80 1, 60

6 0, 80 2, 10 0, 30 0, 50 1, 80 0, 91

F

1 3, 51 0, 70 0, 20 0, 49 1, 80 0, 88

2, 63 2 0, 80 2, 10 0, 20 0, 34 1, 80 0, 60

3 1, 94 0, 80 0, 20 0, 31 1, 80 0, 56

4 0, 77 2, 10 0, 20 0, 32 1, 80 0, 58

1

1 9, 33 2, 80 0, 30 7, 84 1, 80 14, 11

14, 65 2 1, 00 0, 70 0, 20 0, 14 1, 80 0, 25

3 1, 00 0, 80 0, 20 0, 16 1, 80 0, 29

2

1 9, 33 0, 70 0, 30 1, 96 1, 80 3, 53

12, 61

2 2, 86 2, 10 0, 30 1, 80 1, 80 3, 24

3 0, 26 2, 10 0, 30 0, 16 1, 80 0, 29

4 4, 41 2, 10 0, 30 2, 78 1, 80 5, 00

5 1, 00 0, 70 0, 20 0, 14 1, 80 0, 25

6 1, 00 0, 80 0, 20 0, 16 1, 80 0, 29

3

1 2, 78 0, 70 0, 20 0, 39 1, 80 0, 70

2, 12 2 1, 62 2, 10 0, 20 0, 68 1, 80 1, 22

3 0, 26 2, 10 0, 20 0, 11 1, 80 0, 20

4

1 6, 71 0, 70 0, 30 1, 41 1, 80 2, 54

9, 01 2 0, 76 2, 10 0, 30 0, 48 1, 80 0, 86

3 4, 95 2, 10 0, 30 3, 12 1, 80 5, 61

5 1 2, 92 2, 80 0, 30 2, 45 1, 80 4, 42 4, 42

ΣHaci m: 46, 70 ΣAğı rlı k: 84, 07

167

+3. 30 Kot u Kat Duvar Ağırlı ğı

Aks Adı Parça

No

Uz unl uk Yüksekli k Kalı nlı k Haci m γ W Σ W

( m) ( m) ( m) ( m3) (t/ m3) (t) (t)

A

1 9, 61 0, 70 0, 30 2, 02 1, 80 3, 63

10, 75

2 1, 05 2, 10 0, 30 0, 66 1, 80 1, 19

3 2, 25 2, 10 0, 30 1, 42 1, 80 2, 55

4 0, 70 1, 30 0, 30 0, 27 1, 80 0, 49

5 0, 46 2, 10 0, 30 0, 29 1, 80 0, 52

6 1, 00 0, 80 0, 30 0, 24 1, 80 0, 43

7 0, 80 2, 10 0, 30 0, 50 1, 80 0, 91

8 0, 90 2, 10 0, 30 0, 57 1, 80 1, 02

B

1 4, 97 0, 70 0, 20 0, 70 1, 80 1, 25

6, 09

2 1, 40 0, 70 0, 30 0, 29 1, 80 0, 53

3 2, 77 2, 10 0, 20 1, 16 1, 80 2, 09

4 0, 83 2, 10 0, 20 0, 35 1, 80 0, 63

5 1, 40 2, 10 0, 30 0, 88 1, 80 1, 59

C 1 3, 51 2, 80 0, 20 1, 97 1, 80 3, 54 3, 54

D

1 8, 51 0, 70 0, 30 1, 79 1, 80 3, 22

9, 35 2 2, 24 2, 10 0, 30 1, 41 1, 80 2, 54

3 1, 62 2, 10 0, 30 1, 02 1, 80 1, 84

4 1, 55 2, 10 0, 30 0, 98 1, 80 1, 76

E

1 8, 51 0, 70 0, 30 1, 79 1, 80 3, 22

8, 91

2 0, 80 2, 10 0, 30 0, 50 1, 80 0, 91

3 1, 94 0, 80 0, 30 0, 47 1, 80 0, 84

4 1, 27 2, 10 0, 30 0, 80 1, 80 1, 44

5 3, 70 0, 80 0, 30 0, 89 1, 80 1, 60

6 0, 80 2, 10 0, 30 0, 50 1, 80 0, 91

F 1 3, 51 0, 80 0, 20 0, 56 1, 80 1, 01 1, 01

1

1 4, 67 1, 40 0, 30 1, 96 1, 80 3, 53

17, 93 2 9, 33 2, 80 0, 30 7, 84 1, 80 14, 11

3 1, 00 0, 80 0, 20 0, 16 1, 80 0, 29

2

1 9, 33 0, 70 0, 30 1, 96 1, 80 3, 53

12, 35

2 2, 86 2, 10 0, 30 1, 80 1, 80 3, 24

3 0, 26 2, 10 0, 30 0, 16 1, 80 0, 29

4 4, 41 2, 10 0, 30 2, 78 1, 80 5, 00

5 1, 00 0, 80 0, 20 0, 16 1, 80 0, 29

3

1 2, 78 0, 70 0, 20 0, 39 1, 80 0, 70

2, 12 2 1, 62 2, 10 0, 20 0, 68 1, 80 1, 22

3 0, 26 2, 10 0, 20 0, 11 1, 80 0, 20

4

1 4, 67 0, 70 0, 30 0, 98 1, 80 1, 77

12, 72

2 2, 05 1, 10 0, 30 0, 68 1, 80 1, 22

3 6, 71 0, 90 0, 30 1, 81 1, 80 3, 26

4 0, 76 2, 10 0, 30 0, 48 1, 80 0, 86

5 4, 95 2, 10 0, 30 3, 12 1, 80 5, 61

5 1 2, 92 0, 44 0, 30 0, 39 1, 80 0, 69

5, 42 2 2, 92 3, 00 0, 30 2, 63 1, 80 4, 73

ΣHaci m: 50, 11 ΣAğı rlı k: 90, 19

168

Kull anıl acak Katsayıl ar t/ m2

10 c m Bet oner ma Pl ak 0, 25

5 c m ġap 0, 11

Çatı Kapl a ması 0, 05

Kar yükü 0, 075

Konut içi n hareketli yük 0, 2

Bal kon, merdi ven içi n har. yük 0, 35

-2. 30 Kotl u Kat Ağı rlı ğı nın Hesabı

Topl a m Kat Al anı 82, 61 m

2 82, 61 m

2

Topl a m Pl ak Ağırlı ğı (10 cm b. a. döĢ.) 82, 61 x 0, 25 20, 65 t

ġap Ağırlı ğı (5 c m) 82, 61 x 0, 11 9, 09 t

Topl a m Duvar Ağırlı ğı 49, 63 x 1, 8 84, 47 t

Hareketli Yük 82, 61 x 0, 2 16, 52 t

Σ W- 2. 30 = 20, 65 + 9, 09 + 84, 47 + (16, 52x 0, 3) 119, 17 t

+0. 50 Kotl u Kat Ağı rlı ğı nı n Hesabı

Topl a m Kat Al anı (döĢe me+bal kon) 82, 61 + 7, 6 m

2 90, 21 m

2

Topl a m Pl ak Ağırlı ğı (10 cm b. a. döĢ.) 90, 21 x 0, 25 22, 55 t

ġap Ağırlı ğı (5 c m) 90, 21 x 0, 11 9, 92 t

Topl a m Duvar Ağırlı ğı 46, 7 x 1, 8 84, 07 t

Hareketli Yük 82, 61 x 0, 2 16, 52 t

Hareketli Yük Bal kon 7, 6 x 0, 35 2, 66 t

Σ W+ 0. 50 = 22, 55 + 9, 92 + 84, 07 + (19, 18 x 0, 3) 122, 29 t

+3. 30 Kotl u Kat Ağı rlı ğı nı n Hesabı

Topl a m Kat Al anı (döĢe me+bal kon) 82, 61 + 10, 15 m

2 92, 76 m

2

Topl a m Pl ak Ağırlı ğı (10 cm b. a. döĢ.) 92, 76 x 0, 25 23, 19 t

ġap Ağırlı ğı (5 c m) 92, 76 x 0, 11 10, 2 t

Topl a m Duvar Ağırlı ğı 50, 11 x 1, 8 90, 19 t

Hareketli Yük 82, 61 x 0, 2 16, 52 t

Hareketli Yük Bal kon 10, 15 x 0, 35 3, 55 t

Σ W+ 3. 30 = 23, 19 + 10, 2 + 90, 19 + (20, 07 x 0, 3) 129, 6 t

Çatı Katı Ağı rlı ğı nı n Hesabı

Topl a m Kat Al anı (döĢe me+bal kon) 82, 61 + 10, 15 m

2 116, 52 m

2

Topl a m Pl ak Ağırlı ğı (10 cm b. a. döĢ.) 116, 52 x 0, 25 29, 13 t

Çatı Kapl a ması Ağırlığı 116, 52 x 0, 05 5, 83 t

Kar Yükü 116, 52 x 0, 075 8, 74

Σ Wç atı = 29, 13 + 5, 83 + (8,74 x 0, 3) 37, 58 t

Σ Wy apı = 119, 17 + 122, 29 + 129, 6 + 37, 58 408, 64 t

169

Yat ay Depre m Yükünün Hesabı

ABYYHY 98‟e göre eĢdeğer depre m yükü ( Vt ); denkl e m 3. 6‟ta göre;

Vt = W. AT(1) / Ra T(1) 0. 1 x A0 x I x W dir.

Denkl e m (2. 1)‟e göre; A(T) = A0 I S( T) for mülü ile hesapl anmakt adır.

A0 = 0. 40 (Tabl o 2. 6‟ya göre, 1. derece depre m böl gesi içi n),

I = 1. 0 (Tabl o 2. 7‟ye göre, konut t ürü yapılar içi n),

S( T); denkl e m 2. 2‟ye göre T, TA, TB‟ye bağlı olarak hesapl anır.

T Ct HN 3/ 4

„dür. ( Denkl e m 2. 3‟e göre)

HN = 10. 7 , Ct = 0. 05 olduğuna göre;. T 0. 05 x (10. 7)3/ 4

= 0. 30 sn bulunur.

Yapı nı n ze mi n gur ubu Tabl o 2. 4‟e göre “C”dir. Yerel ze mi n sı nıfı, Tabl o 2. 5‟e göre,

C gur ubu ze mi nl er i çin; Z3 bul unur. Tabl o 2.. 8‟den Spektrum Karakteristi k

Peri yotları TA = 0. 15 sn, TB = 0. 60 sn ol arak bul unur. TA < T TB olduğu i çi n

denkl e m 2. 2b‟ye göre S(T) = 2. 5 alı nır.

Spektral ivme katsayısı A( T) = 0. 40 x 1. 0 x 2. 5 = 1 olarak bul unur.

ABYYHY 98‟e göre eĢdeğer depre m yükü hesabı ndaki Ra T(1) = 2. 5 alınacaktır.

Bi nanı n topl a m ağırlı ğı olarak alınacak ol an W= 408, 64 t olarak bul unmuĢtu.

Dol ayısı yla t opl a m eĢdeğer depre m yükü Vt = 408, 64 t x 1 / 2. 5 = 163, 46 t ol arak

bul unur.

Katl ara Et ki yen EĢdeğer Depre m Yükl eri ni n Hesabı

Kat No Wi (t) Hi ( m) Wi x Hi (t m)

1 (-2. 30 Kot u) 119, 2 2, 80 333, 76

2 (+0. 50 Kot u) 122, 3 5, 60 684, 88

3 (+3. 30 Kot u) 129, 6 8, 40 1088, 64

Σ 2107, 28

Vt = Σ Fi ve Fi = Vt x Wi x Hi / Σ Wi x Hi olarak bul unur. Buna göre;

F1 = 163, 5 x 119, 2 x 2, 80 / 2107, 3 = 25, 90 t

F2 = 163, 5 x 122, 3 x 5, 60 / 2107, 3 = 53, 14 t

170

F3 = 163, 5 x 129, 6 x 8, 40 / 2107, 3 = 84, 46 t

F1 +F2 +F3 = 25, 9+53, 14+84, 46 = 163, 5 t = Vt

Duvar Kay ma Geril meleri

y

x

- 2. 30 Kot u Duvar Boyutları Σl - 2. 30

X yönü 0, 30 m kalı nlı k 1, 05 2, 25 0, 46 0, 80 0, 90 1, 40 2, 24 1, 62 1, 55 5, 09 1, 88 19, 24

0, 20 m kalı nlı k 2, 55 0, 83 3, 21 6, 59

Y yönü 0, 30 m kalı nlı k 1, 50 6, 63 4, 41 0, 26 2, 86 6, 41 2, 92 24, 99

0, 20 m kalı nlı k 0, 26 1, 32 1, 58

+ 0. 50 Kot u Duvar Boyutl arı Σl 0. 50

X yönü 0, 30 m kalı nlı k 1, 05 2, 25 0, 46 0, 80 0, 90 1, 40 2, 24 1, 62 1, 55 0, 80 1, 27 0, 80 15, 14

0, 20 m kalı nlı k 2, 55 0, 83 3, 21 6, 59

Y yönü 0, 30 m kalı nlı k 9, 33 4, 41 0, 26 2, 86 4, 95 0, 46 2, 92 21, 73

0, 20 m kalı nlı k 0, 26 1, 32 1, 58

+ 3. 30 Kot u Duvar Boyutl arı Σl 3. 30

X yönü 0, 30 m kalı nlı k 1, 05 2, 25 0, 46 0, 80 0, 90 1, 40 2, 24 1, 62 1, 55 0, 80 1, 27 0, 80 15, 14

0, 20 m kalı nlı k 2, 55 0, 83 3, 21 6, 59

Y yönü 0, 30 m kalı nlı k 9, 33 4, 41 0, 26 2, 86 4, 95 0, 46 2, 92 25, 19

0, 20 m kalı nlı k 0, 26 1, 32 1, 58

X yönü 0, 30 m t opl a m kalı nlık 49, 52

0, 20 m t opl a m kalı nlık 19, 77

Y yönü 0, 30 m t opl a m kalı nlık 71, 91

0, 20 m t opl a m kalı nlık 4, 74

X yönü Duvar al anı 0, 30 x 49, 52 + 0, 20 x 19, 77 18, 81 m2

Y yönü Duvar al anı 0, 30 x 71, 91 + 0, 20 x 4, 74 22, 52 m2

TaĢ ve t uğl a duvarlar içi n τult = 15 t/ m2

ol malı dır.

τx = Vt / Ax = 163, 5 / 18,81 = 8, 69 t/ m2 < 15 t/ m

2

τy = Vt / Ay = 163, 5 / 22,52 = 7, 26 t/ m2 < 15 t/ m

2

Hesap sonucuna göre her i ki doğr ult uda bul unan kay ma geril mel eri müsaade edil en

sı nır geril mel eri geç memekt edir. Yapı nı n kayma geril mel eri yönünden depre m

güvenli ği ni n ol duğuna karar verilebilir.

171

ÖZGEÇMĠ ġ

Mi mar Nur gül Akgündüz, 12 Haziran 1979, Ġstanbul doğu ml udur. 1994 yılı nda

girdi ği Kabat aĢ Li sesi‟nden 1997 yılı nda i yi derece il e mezun ol muĢt ur. 1997 yılı nda

Yı l dı z Tekni k Üni versitesi Mi marlı k Fakültesi Mi marlı k Böl ümü‟ nde yüksek

öğreni mi ne baĢl a mı Ģtır. 2000- 2001 yılları arasında Yapı Ür eti mi Bilim Dalı‟nda

öğrenci asistan ol arak çalıĢ mıĢtır. St ajları nı Eml ak Bankası Mesa Mesken Sanayi ve

Hakan Kıran Mi marlı k‟ta t a ma ml a mı Ģ, lisans eğiti mi süresi nce Ege Ġ nĢaat fir ması nda

çalıĢ mı Ģtır. 2001 yılı nda Yıl dı z Tekni k Üni versitesi Mi marlı k Böl ümünü 4. ol arak

bitir mi Ģ ve aynı yıl Ġstanbul Tekni k Üni versitesi Fen Bili ml eri Enstit üsü Mi marlı k

Anabili m Dalı Yapı Bil gisi Pr ogra mı nda yüksek lisans öğreni mi ne baĢl a mı Ģtır. Hal en

Sevi mli Mi marlı k & Dekorasyon fir ması nda iĢ yaĢa mı na deva m et mekt edir.