STOSUNKI POLSKO-RADZIECKIE (POLSKO-ROSYJSKIE) W XX WIEKU Odrodzone w 1918 r. pastwo polskie postrzegane byo przez reim bolszewicki jako przeszkoda w realizacji globalnych zamierze Rosji Radzieckiej. Bezporedni paszczyzn starcia stao si z jednej strony denie bolszewikw do utrzymania terytorialnego zasigu dawnego imperium carskiego, z drugiej strony - aspiracje terytorialne tworzcego si pastwa polskiego. Walki polsko-bolszewickie trway w latach 1918-1920 ze zmiennym powodzeniem. Ich punktami kulminacyjne to polska ofensywa na Kijw wiosn 1920 r. i tzw. bitwa warszawska w sierpniu tego roku, w wyniku ktrej powstrzymana zostaa kontrofensywa bolszewicka, groca likwidacj modego pastwa polskiego. Wraz z klsk Armii Czerwonej upady prby zainstalowania w Polsce wadzy radzieckiej, ktrej zaczynem mia by Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski z Julianem Marchlewskim na czele. Wojna zakoczya si ukadem pokojowym podpisanym w Rydze 18 marca 1921 r., ustalajcym granic polsko-radzieck od Dwiny na pnocy po Zbrucz i Dniestr na poudniu. Lata 19211939 to w stosunkach polsko-radzieckich okres "trudnej koegzystencji". Obie strony odnosiy si do siebie niechtnie i podejrzliwie. Dla Moskwy Polska bya elementem systemu wersalskiego, ktry traktowany by jako wrogi pastwu radzieckiemu. W Polsce wikszo rodowisk politycznych traktowaa Zwizek Radziecki jako ideologicznego wroga inspirujcego dziaania wywrotowe i stanowicego stae zagroenie dla niepodlegoci II Rzeczypospolitej. Wsppraca gospodarcza (gwnie wymiana handlowa) miaa w tych warunkach rozmiary nie odpowiadajce moliwociom i potrzebom obu stron, a w stosunkach politycznych dochodzio do rozmaitych napi. W 1932 r. Polska i ZSRR zawary ukad o nieagresji, w 1934 r. przeduony na 10 lat. By to okres pewnego zblienia dziaa polskich i radzieckich na arenie midzynarodowej w zwizku z wspln niechci do ustanowienia dyktatu mocarstw zachodnich w Europie i rwnouprawnienia Niemiec w zakresie zbroje. Mimo objcia wadzy w Niemczech przez nazistw, wadze Polski nadal wiksze zagroenie dla polskich interesw i niepodlegoci pastwa widziay na wschodzie. W sierpniu 1939 r. doszo do porozumienia ZSRR z III Rzesz, ktre uatwio Hitlerowi realizacj jego agresywnej polityki w Europie, a Stalinowi pozwolio rozszerzy na zachd granice jego panowania. Pastwo polskie stao si pierwsz ofiar tego porozumienia: 1 wrzenia zostaa zaatakowana przez Niemcy, a 17 wrzenia przez ZSRR. Uzasadniajc swe poczynania Moskwa lansowaa tez jakoby pastwo polskie faktycznie przestao ju istnie, a w tych warunkach zaistniaa konieczno wzicia pod opiek ludnoci ukraiskiej i biaoruskiej. Wkroczenie Armii Czerwonej na wschodnie obszary Rzeczypospolitej niweczyo polskie plany dalszego oporu wobec niemieckiego agresora i powszechnie poczytane zostao za "wbicie noa w plecy" Polski. Walki na ziemiach polskich jeszcze trway, gdy agresorzy w zawartym 29 wrzenia ukadzie "o granicach i przyjani" podzielili terytorium Rzeczypospolitej w ten sposb, e ponad poowa znalaza si pod okupacj radzieck. Z terenw tych Moskwa wyczya Wilno i cz Wileszczyzny i przekazaa je Litwie. Aby nada swym inkorporacyjnym dziaaniom pozory legalizmu, wadze radzieckie na okupowanych obszarach zainscenizoway pseudowybory do zgromadze ludowych tzw. Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, ktre wyraajc jakoby wol ludnoci

poprosiy o wczenie tych ziem do ZSRR. Wbrew normom prawa midzynarodowego okupowane ziemie polskie zostay wczone w skad odpowiednich republik radzieckich, za ludnoci je zamieszkujcej narzucone zostao obywatelstwo ZSRR. Od samego pocztku na okupowanych terenach wadze radzieckie rozwiny na szerok skal terror. Wobec osb w rozmaity sposb zwizanych z pastwowoci polsk, nalecych do elit politycznych i spoecznych, stanowicych choby potencjalne zagroenie dla procesu sowietyzacji zastosowano masowe aresztowania. Zlikwidowano wszelkie formy autentycznej organizacji spoeczestwa, rozwijajc zarazem brutaln propagand antypolsk. Prowadzi to miao do dezintegracji spoeczestwa, pozbawienia go grup przywdczych i zamania woli sprzeciwu. Setki tysicy osb deportowano do oddalonych rejonw pnocnej Rosji europejskiej, Syberii i Kazachstanu. Okrutny los spotka 15 tys. polskich jecw wojennych: oficerw uwizionych w obozach w Kozielsku i Starobielsku oraz funkcjonariuszy policji, Korpusu Ochrony Pogranicza, suby wiziennej, andarmerii i kontrwywiadu przetrzymywanych w Ostaszkowie. 5 marca 1940 r. Biuro Polityczne KC WKP(b) podjo decyzj o ich rozstrzelaniu, jednoczenie postanawiajc wymordowa 11 tys. osb osadzonych w wizieniach zachodnich obwodw Ukrainy i Biaorusi. Rzd polski na wychodstwie reprezentowa pogld, e faktycznie we wrzeniu 1939 r. zaistnia stan wojny midzy Polsk a ZSRR, ale nie znajdowa w tym wzgldzie wsparcia swych zachodnich sojusznikw. Cakowicie nowa sytuacja powstaa 22 czerwca 1941 r., gdy Niemcy zaatakoway ZSRR. Jeden z dotychczasowych okupantw Polski sta si w efekcie kluczowym ogniwem koalicji antyhitlerowskiej. Rzd polski uzna za moliw normalizacj stosunkw z Moskw, zwaszcza majc na wzgldzie los obywateli polskich w ZSRR i moliwo zorganizowania tam armii. Pozostajc pod naciskiem Anglikw, premier gen. Wadysaw Sikorski podpisa 30 lipca 1941 r. ukad, ktry stwarza moliwo formowania na wschodzie polskiego wojska, zapowiada przywrcenie wolnoci pozbawionym jej obywatelom polskim, ale nie zawiera uznania przez ZSRR integralnoci terytorialnej Polski. Stalin, zmuszony przez okolicznoci do wsppracy z rzdem polskim, uchyla si od uczynienia czegokolwiek, co mogoby pozbawi go owocw polityki z lat 1939-1940 i skrpowa w pniejszych poczynaniach. Wadze ZSRR zgodziy si na utworzenie polskiej armii, ale pragny ograniczy j do 25-30 tys. onierzy i rycho wysya na front poszczeglne jednostki. Na trudnoci napotykao tworzenie terenowych instytucji majcych opiekowa si ludnoci polsk. Realizacja tzw. amnestii dla obywateli polskich zostaa przez stron radzieck ograniczona do osb narodowoci polskiej i ydowskiej, ujawniajc antagonizm w kwestii granic i uznawania obywatelstwa polskiego. Rozmowy Sikorskiego ze Stalinem w Moskwie na pocztku grudnia zdaway si jednak potwierdza moliwo wsppracy. Polski premier uzyska zgod na rozbudow wojska, uregulowano zasady dziaania delegatur ambasady i przyznanie przez rzd radziecki kredytw na pomoc dla ludnoci polskiej. Stalin nie chcia wwczas komplikowa sobie sytuacji zaognianiem sporw z Polsk, Sikorski za wierzy, e w kocowej fazie wojny to Zachd bdzie decydowa o ksztacie Europy i zechce wymc na ZSRR rozwizania korzystne dla Polski. Tymczasem udana ofensywa radziecka pod Moskw oraz wczenie si do wojny USA w wyniku ataku japoskiego zmieniy pozycj rzdu polskiego. Zasadnicze sprawy miay odtd rozstrzyga si w trjkcie Wielka Brytania-USA-ZSRR. Wyrazem bardziej dalekosinych planw Kremla byo powoanie do ycia w Polsce

przez wysannikw Stalina Polskiej Partii Robotniczej. Wprawdzie pocztkowo respektowaa ona istnienie polskich wadz na obczynie, ale wystpowaa z deniami sprzecznymi z ich polityk. Stosunkowo skromne zaplecze spoeczne tej partii ograniczao jej rol w podziemiu, ale w sprzyjajcych okolicznociach moga si ona sta wakim, dziaajcym na korzy Kremla czynnikiem rozgrywki politycznej. Niezalenie od PPR na ziemiach polskich dziaay radzieckie siatki wywiadowcze i agenturalne, zbierajce informacje o polskim podziemiu i starajce si destruktywnie wpywa na dziaania organizacji, do ktrych udao im si przenikn. Ewakuacja bezskutecznie czekajcej na wyposaenie armii polskiej z ZSRR do Iranu, uzgodniona midzy Londynem i Moskw, staa si dla wadz ZSRR dogodnym pretekstem do zaostrzenia stosunkw radziecko-polskich. 15 stycznia 1943 r. rzd ZSRR podj decyzj o powtrnym narzuceniu obywatelstwa radzieckiego ludnoci polskiej, co dokumentowao zaawansowanie procesu radzieckiego odwrotu od uznawania wadz pastwa polskiego. Rycho zainicjowane zostay przygotowania do stworzenia w ZSRR nowych polskich jednostek wojskowych, tym razem poza kontrol rzdu polskiego. Ten ostatni oskarany by o denia ekspansjonistyczne oraz kwestionowanie narodowych praw Ukraicw i Biaorusinw. Stalin zdawa si poszukiwa okazji do zerwania z nim stosunkw. Pozycja ZSRR w gronie mocarstw rysowaa si wwczas Kremlowi jako wystarczajco mocna, a niech Anglosasw do konfliktu z ZSRR jako wystarczajco intensywna, by mc bez nadmiernego ryzyka podj zabiegi o zepchnicie rzdu polskiego na dalszy plan i uczynienie ze co najwyej pretendenta do wadzy w powojennej Polsce. Gdy propaganda hitlerowska ujawnia fakt odkrycia w lesie katyskim grobw pomordowanych wiosn 1940 r. polskich oficerw, a rzd polski zwrci si do Midzynarodowego Czerwonego Krzya z prob o zbadanie w Katyniu istotnego stanu rzeczy, propaganda radziecka wszcza gwatown kampani antypolsk, zarzucajc rzdowi Sikorskiego wspdziaanie z Niemcami. Posugujc si takimi oszczerstwami 25 kwietnia 1943 r. rzd radziecki zerwa stosunki z rzdem polskim. Prby mediacji podjte przez Anglikw i Amerykanw nie przyniosy rezultatw. Moskwa jako warunek przywrcenia stosunkw z rzdem polskim stawiaa zmian jego skadu i prowadzenie polityki odpowiadajcej oczekiwaniom Kremla, zwaszcza za uznanie radzieckiego stanowiska w sprawie oparcia przyszej granicy polsko-radzieckiej na tzw. linii Curzona. Rzd polski - po mierci gen. Sikorskiego kierowany przez Stanisawa Mikoajczyka pozostawa pod presj brytyjsk, by poprzez ustpstwa w kwestii terytorialnej stworzy paszczyzn porozumienia ze Stalinem. Ten nie by jednak skonny do kompromisu. Kontrolowany przez komunistw Zwizek Patriotw Polskich oraz dowodzone przez Zygmunta Berlinga wojsko byy w rkach Kremla polityczn alternatyw dla rzdu polskiego. Jesieni 1943 r. wyranie rysowaa si perspektywa klski III Rzeszy i dla omwienia problemw wynikajcych z zaistniaej sytuacji i okrelenia planw dalszych dziaa na przeomie listopada i grudnia w Teheranie konferowali szefowie rzdw trzech mocarstw. Stalin uzyska tam faktyczn aprobat dla swojego postulatu oparcia granicy polsko-radzieckiej na tzw. linii Curzona, a rwnoczenie zapowiedziano rozszerzenie terytorium Polski na zachodzie i pnocy. Przywdcy mocarstwa uznali, i mogli o sprawach polskich rozstrzyga bez udziau Polakw i wbrew stanowisku legalnych wadz pastwa polskiego. Stalin znacznie swobodniej mg ju zabiega o nadanie Polsce odpowiadajcego mu oblicza politycznego. Rzd polski ze swej strony stale deklarowa gotowoci do przedyskutowania wszystkich konfliktowych problemw,

traktujc przywrcenie stosunkw z Moskw jako priorytetowe zadanie polityczne. Stalin nie by jednak skonny do kompromisu, zwaszcza wobec coraz korzystniejszego dla siebie ukadu si i rozwoju wydarze. Konsekwentnie domaga si nie tylko uznania granicy na tzw. linii Curzona, ale take dokonania w polskich wadzach pastwowych zmian personalnych. Rwnoczenie pod jego patronatem aktywn dziaalno prowadzio rodowisko komunistw polskich, wkraczajc w tym okresie w faz przygotowa do stworzenia orodkw wadzy w Polsce wyzwolonej spod okupacji niemieckiej. W ZSRR w grudniu 1943 r. rozpoczto prace nad utworzeniem Polskiego Komitetu Narodowego, za w Warszawie kierownictwo PPR powoao do ycia Krajow Rad Narodow. Dramat rzdu polskiego polega na tym, e nie dysponowa on odpowiednio skutecznym wsparciem midzynarodowym. Opr przeciw daniom i naciskom Kremla stopniowo wpdza ten rzd w lepy zauek izolacji w obozie antyhitlerowskim. To za otwierao drog dla konkurencyjnego orodka politycznego powstaego pod auspicjami Moskwy i przeksztacenia go w odpowiednim momencie w orodek wadzy, w caej rozcigoci akceptujcy radzieck polityk wobec Polski, co ostatecznie nastpio w lipcu 1944 r. Zblienie si Armii Czerwonej do linii traktowanej przez Kreml jako przysza granica polsko-radziecka spowodowao konieczno ustalenia w jakiej formie relacji midzy ZSRR a nalec do koalicji antyhitlerowskiej Polsk. 21 lipca 1944 r. w Moskwie pod dyktando Stalina utworzony zosta Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, ktry 26 i 27 lipca podpisa dwie zasadnicze umowy z wadzami radzieckimi: okrelajc granice przyszej Polski zgodnie z postulatami Moskwy oraz ustalajc kompetencje radzieckich organw pastwowych na obszarze pastwa polskiego w okresie wojny. Ta druga faktycznie sankcjonowaa radzieck kontrol nad Polsk, stwarzajc jednak wraenie, i nie bya to okupacja. Nastpstwem skoncentrowania w rkach radzieckich najwyszej wadzy w sprawach dotyczcych prowadzenia wojny oraz jurysdykcji radzieckiego naczelnego dowdztwa w strefie przyfrontowej byy decyzje wadz radzieckich w kluczowych sprawach okrelajcych sytuacj na obszarach polskich. 29 lipca Pastwowy Komitet Obrony ZSRR przyj postanowienie o utworzeniu na terytorium Polski radzieckich komendantur wojskowych, do kompetencji ktrych naleay m.in. "ustanowienie i ochrona porzdku na tyach Armii Czerwonej". Na tej podstawie 1 sierpnia radziecka Kwatera Gwna Naczelnego Dowdztwa wydaa dyrektyw, ktra nakazywaa bezwzgldne rozbrojenie oddziaw wojskowych niepodporzdkowanych PKWN, internowanie ich oficerw, wcielenie za do Wojska Polskiego szeregowych i podoficerw wyraajcych gotowo dalszej walki z Niemcami. Na obywateli polskich naoono obowizek oddania wojskowym wadzom radzieckim w cigu 3 dni broni, amunicji, radiostacji i innego sprztu wojskowego. Wyrazem stosowania przez wadze radzieckie praktyki waciwej reimowi okupacyjnemu, a nie dziaaniom na terytorium sojuszniczego, suwerennego pastwa, byo ferowanie w przez sdy Armii Czerwonej w stosunku do obywateli polskich wyrokw na podstawie prawa radzieckiego i to bez notyfikacji wadzom polskim. PKWN w pocztkowym okresie praktycznie nie dysponowa instrumentami skutecznego wykonywania wadzy i w tym zakresie skazany by na bezporednie wsparcie radzieckie. Radzieckie czynniki wojskowe i policyjne odgryway zasadnicz rol w tworzeniu struktur i kadr aparatu pastwowego podlegego PKWN. Najbardziej spektakularnym, ale i merytorycznie doniosym przejawem kontroli radzieckiej nad sytuacj w Polsce bya aktywno radzieckiego aparatu bezpieczestwa w postaci wydzielonych jednostek

wojskowych NKWD, systemu doradcw radzieckich we wszystkich strukturach polskiego aparatu bezpieczestwa i obsadzenie przez obywateli ZSRR wielu kluczowych funkcji w wojsku i subach specjalnych. Obok tego w polskich strukturach partyjnych, pastwowych i wojskowych dziaaa rozwinita agentura radziecka w postaci wsppracownikw radzieckiego wywiadu i kontrwywiadu oraz tzw. agentw wpywu, dziaajcych z bardzo rnych pobudek. Stabilizacja frontu na linii Dunajca, Wisy i Narwi stworzya warunki, w ktrych przez kilka miesicy nowa wadza krzepa na terenach opanowanych przez Armi Czerwon. Bezowocna wizyta premiera Mikoajczyka w Moskwie i tragedia powstania warszawskiego potwierdziy bezsilno polskiego rzdu na obczynie. Jesieni 1944 r. Stalin narzuci PKWN kurs na konfrontacj z nieprzychylnym mu spoeczestwem i na unicestwienie przeciwnikw politycznych, co tym silniej uzaleniao polskich komunistw od poparcia Kremla, a gwnym instrumentem ich panowania czynio aparat bezpieczestwa, organizacyjnie, kadrowo i politycznie uzaleniony od Moskwy. Celem zasadniczym w nastpnych miesicach staa si likwidacja wszelkich orodkw, rodowisk i instytucji podlegych rzdowi polskiemu na obczynie, a zwaszcza rozbicie podziemia zbrojnego. Spoeczestwo polskie miao zosta sterroryzowane i obezwadnione, czemu suyo m.in. drakoskie prawodawstwo, w znacznej mierze wzorowane na radzieckim. W ostatnich miesicach 1944 r. uksztatowany zosta w znacznym stopniu system organizacyjny i prawny, na ktrym w pniejszym okresie wspiera si miaa Polska Ludowa, a w obrbie tego systemu zaimplementowane zostay mechanizmy uzalenienia tego pastwa od ZSRR. PKWN we wrzeniu 1944 r. zawar z rzdami radzieckich republik litewskiej, ukraiskiej i biaoruskiej umowy o wzajemnych przesiedleniach: do Polski ludnoci polskiej i ydowskiej z terenw wschodnich nalecych przed wojn do pastwa polskiego, do odpowiednich republik ludnoci ukraiskiej, litewskiej i biaoruskiej. Stronie polskiej narzucone zostay absolutnie nierealne terminy wykonania tej skomplikowanej operacji, co susznie uwaa si za wyraz denia strony radzieckiej do jak najszybszego zakoczenia tego procesu, zapewne po to, by w perspektywie ustalania porzdku powojennego wzgldy etniczne nie podwaay stanowiska Moskwy w kwestii rozstrzygni granicznych. W rzeczywistoci przesiedlenia trway w masowym wymiarze do 1946 r. wcznie, a znaczna cz ludnoci polskiej, zwaszcza z Biaorusi, nie zdoaa si przesiedli, mimo stara wadz Polski. Przesiedlecy, zmuszeni porzuci strony rodzinne, tracc dorobek ycia, a nawet caych pokole, stanowili grup silnie sfrustrowan, z trudem zagospodarowywali si i integrowali w nowych warunkach, zwaszcza na ziemiach przyczonych do Polski na zachodzie i pnocy, gdzie wikszo z nich skierowano. W lutym 1945 r. na konferencji szefw rzdw trzech mocarstw w Jacie Stalin uzyska ze strony USA i Wielkiej Brytanii potwierdzenie zgody na wczenie Polski do radzieckiej strefy dominacji. Mimo rozmaitych pniejszych sporw o interpretacj osignitego tam porozumienia, mocarstwa zachodnie nie kwestionoway samej istoty tego stanu rzeczy. W ukadzie wewntrznym czynio to z polskich komunistw faktycznych dysponentw wadzy pastwowej, a inne ugrupowania polityczne mogy dziaa tylko w ramach koncesji, na jakie gotowe byo kierownictwo PPR, pozostajce w zalenoci od kremlowskiego orodka dyspozycyjnego. Konsekwencj tego ukadu stosunkw by skad i charakter Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej powstaego

w czerwcu 1945 r. Decyzje jataskie wywoay wrd polskich rodowisk politycznych gbokie podziay. Zdecydowanie odrzuci je, jako narzucone Polsce, rzd polski na obczynie, od listopada 1944 r. kierowany przez Tomasza Arciszewskiego, ktrego zaplecze polityczne wyranie si jednak skurczyo, gwnie w wyniku wycofania si z niego stronnikw Mikoajczyka. Te ugrupowania spoza obozu PKWN, ktre zdecydoway si podj jawn dziaalno w kraju, zmuszone byy zaakceptowa narzucon Polsce wol mocarstw, w tym rozstrzygnicia terytorialne i faktyczn rol ZSRR w tej czci Europy. Ich wsplnym celem pozostawao budowanie w tych warunkach Polski demokratycznej, suwerennie rozstrzygajcej swe sprawy wewntrzne. Rozumiano konieczno dobrossiedzkiej koegzystencji ze wschodnim ssiadem i respektowanie jego pozycji midzynarodowej, ale odrzucano zniewalajc ingerencj w sprawy wewntrzne. Wyrazicielem tego stanowiska by przede wszystkim Mikoajczyk i reprezentowany przez niego nurt ruchu ludowego, a take wikszo przywdcw chadeckiego Stronnictwa Pracy i ruchu socjalistycznego. Na przeciwstawnych pozycjach znalazy si te ugrupowania podziemne, gwnie wywodzce si z szeroko rozumianego ruchu nacjonalistycznego, ktre nie godziy si z terytorialnymi i politycznymi konsekwencjami konferencji jataskiej i odrzucay moliwo wsppracy z komunistami, nastawiajc si na walk z nowym reimem i jego moskiewskimi patronami. Midzy tymi biegunami lokowaa si cz rodowisk wywodzcych si z rozwizanej w styczniu 1945 r. Armii Krajowej. Utworzone w sierpniu 1945 r. konspiracyjne Zrzeszenie Wolno i Niezawiso, programowo optowao za polityczn, a nie orn walk o prawdziwie niepodleg Polsk, udzc si, e w wczesnych warunkach wewntrznych i midzynarodowych moliwe bdzie osignicie tego celu. Faktycznie jednak w warunkach terroru nie byo w stanie unikn konfrontacji zbrojnej. Zakoczenie wojny w Europie, porozumienie jataskie i postpujcy rozpad wojskowego i politycznego zaplecza polskiego rzdu na obczynie i krzepnicie struktur nowego pastwa umacniay pozycje polskich komunistw. Cz kierowniczego aktywu PPR zdradzaa coraz silniejsze ambicje do ogrywania roli rzeczywistych gospodarzy Polski, co musiao si wszake czy z ograniczeniem bezporedniej, ponad gowami przywdcw PPR, ingerencji Kremla w sprawy wewntrzkrajowe. Zapewne odpowiadao to wwczas i Moskwie z uwagi na konieczno koncentrowania si na kwestiach niemieckich. W efekcie nastpowaa stopniowa zmiana sposobu wykonywania radzieckiej kontroli nad Polsk. Coraz wiksz rol odgryway kanay partyjne, cho Moskwa nie wyrzeka si nadzoru nad wojskiem poprzez nadal liczn grup oficerwobywateli ZSRR, ani nad aparatem bezpieczestwa, realizowanego poprzez system tzw. doradcw. W poowie 1946 r. wycofano natomiast z Polski wojska NKWD i grupy operacyjne. Niezwykle istotnym czynnikiem wojskowym, gospodarczym, a take symbolicznym staa si natomiast stacjonujca na terytorium Polski na nieokrelonych zasadach prawnych Pnocna Grupa Armii Czerwonej (nastpnie Pnocna Grupa Wojsk Radzieckich). W latach 1945-1947 stosunki polsko-radzieckie nie byy jeszcze cakowicie zmonopolizowane przez komunistw. Take inne dziaajce w Polsce partie polityczne, zwaszcza Polska Partia Socjalistyczna i kierowane przez Mikoajczyka Polskie Stronnictwo Ludowe, zabiegay o bezporednie kontakty z Moskw, niejednokrotnie odwoujc si do Stalina jako arbitra. Wrd aktywu komunistycznego istniay take

rne kanay kontaktw z Moskw. Kierownictwo PPR, wewntrznie bynajmniej nie jednolite, nie miao w tym zakresie wycznoci, ani nawet nie kontrolowao pozostaych, zwaszcza powiza wywiadu, kontrwywiadu, wojska, policji politycznej. Jeli intencj Stalina byo uczynienie z Polski pastwa satelickiego o ustroju okrelanym podwczas mianem "demokracji ludowej", to wyznacznikami takiego stanu rzeczy musiaa by kontrola partii komunistycznej nad zasadniczymi elementami struktury pastwa, wykluczenie opozycji antysystemowej oraz dokonanie odpowiednich przeksztace struktury ekonomicznej. Za prb realizacji takiego rozwizania w wymiarze politycznym miaa idea utworzenia jednego bloku wyborczego wszystkich legalnie dziaajcych w Polsce partii politycznych. Oznaczao to, e podzia mandatw w przyszym parlamencie zostaby dokonany w drodze uzgodnie midzypartyjnych, za same wybory zyskayby charakter plebiscytarny. Odrzucenie przez kierownictwo PSL moliwoci przystpienia do takiego bloku oznaczao, i partia ta nie godzia si z rol opozycji wewntrzsystemowej, akceptujcej dominacj komunistw i ustalane przez nich reguy gry. Faktycznie byo to wyzwanie rzucone Moskwie. Rzeczywista poraka tzw. bloku stronnictw demokratycznych z PPR na czele w referendum w czerwcu 1946 r. (ogoszone wyniki byy sfaszowane) spowodowaa gwatown ofensyw przeciw PSL, ktra ugruntowaa tendencj do opierania komunistycznej kontroli nad Polsk na przemocy. Sfaszowanie wynikw wyborw parlamentarnych w styczniu 1947 r. byo ju tylko konsekwencj wczeniejszych wydarze. Rok 1947 przynis jeszcze inne wydarzenia zwizane z uzalenieniem Polski od ZSRR. Kolosalne znaczenie miao odrzucenie pod naciskiem Moskwy udziau w tzw. planie Marshalla, co pozbawiao zrujnowana Polsk szans na partycypacj w korzyciach gospodarczych pyncych z tego projektu, tym silniej wic j ekonomicznie ze wschodnim ssiadem. Utworzenie za we wrzeniu Biura Informacyjnego Partii Robotniczych i Komunistycznych (Kominformu) oznaczao poddanie pastw pozostajcych w radzieckiej strefie wpyww jeszcze silniejszej kontroli politycznej i ideologicznej oraz narastanie tendencji do przeszczepiania na ich grunt radzieckich wzorcw ustrojowych. Komunici propagandowo uzasadniajc wizi Polski z ZSRR pocztkowo odwoywali si przede wszystkim do zagroenia ze strony mogcego si odrodzi imperializmu niemieckiego i do koniecznoci zagwarantowanie trwaoci nowej granicy zachodniej. Bya to argumentacja nona spoecznie, nawizujca do dopiero co przeytego dramatu wojny i okupacji, a jej znaczenie wzroso, wobec dwuznacznoci wypowiedzi zachodnich politykw w sprawie ostatecznego charakteru granicy na Odrze i Nysie uyckiej. Wraz z rozpoczciem zimnej wojny i kolejnymi kryzysami grocymi otwartym konfliktem, a wreszcie w obliczu wybuchu wojny koreaskiej, argumentacja ta zostaa rozbudowana o wtek obrony pokoju. ZSRR kreowany by na najlepszego gwaranta pokoju i bezpieczestwa w wymiarze globalnym, a sojusz z nim prezentowano jako najskuteczniejszy sposb oddalenia zagroenia wojennego dla tak tragicznie dowiadczonej Polski. Wreszcie otwarcie pojawi si - bez rezygnacji z poprzednich argument ideologiczny zwizany z proklamowanie budowy w Polsce socjalizmu: Zwizek Radziecki by liderem obozu socjalistycznego walczcego w skali globalnej o wyzwolenie mas pracujcych, jego dowiadczenia i osignicia byy drogowskazem w procesie tej budowy, a jego potga miaa gwarantowa sukces. Narastanie zimnej wojny stworzyo warunki do odrodzenia si przedwojennych tendencji centralistycznych i uniformistycznych w ruchu komunistycznym, co oznaczao

porzucenie koncepcji demokracji ludowej jako formy drogi do socjalizmu i respektowania narodowych specyfik w procesie przemian ustrojowych. Co wicej - ci, ktrzy pod hasem narodowej drogi do socjalizmu wykazywali jakikolwiek opr wobec lansowanych przez Moskw tendencji, byli odsuwani od wadzy i represjonowani. ZSRR i przyjte w nim rozwizania na wszystkich polach aktywnoci spoecznej staway si wzorcami mechanicznie replikowanymi w krajach pozostajcych w radzieckiej strefie dominacji. Tym samym w istocie znikao pole jakiejkolwiek znaczcej aktywnoci tych pastw w stosunku do Zwizku Radzieckiego, a zarazem propaganda nachalnie wpajaa ludziom obraz pastwa radzieckiego tworu doskonaego i wzorca do naladowania. Jakkolwiek spoeczestwo polskie, tragicznie dowiadczone w toku niedawnej wojny, bez wtpienia wyczulone byo na problem niemiecki, to jednak nie oddalao to w adnym stopniu negatywnych ocen wschodniego ssiada, nie przekrelao pamici o jego poczynaniach wobec Polski i poczucia cikich krzywd doznanych z jego strony, nie niwelowao powszechnego poczucia, e Polska zostaa zniewolona przez ZSRR. Tote we wszystkich momentach, gdy spoeczestwo mogo przemwi wasnym gosem, spontanicznie artykuowane byy takie wanie pogldy i bardziej czy mniej radykalne dania zmiany tego stanu rzeczy zarwno w sferze materialnej, jak i - a moe nawet przede wszystkim - symbolicznej. Z drugiej strony wszelako postawy te nie przekaday si na gotowo do konfrontacji ze wschodnim ssiadem. Poza marginalnymi przypadkami, mimo gboko zakorzenionych sentymentw do Lwowa i Wilna nie goszono powanie chci odwojowania dawnych ziem wschodnich, a rozpowszechniony w swoim czasie wierszyk "Jedna bomba atomowa i wrcimy znw do Lwowa, jedna bomba byle silna i wrcimy znw do Wilna" by bardziej wyrazem spoecznych emocji, ni politycznego programu. Tymczasem dla wadz komunistycznych prby mwienia prawdy o stosunkach polsko-radzieckich w przeszoci, a tym bardziej krytyczne odniesienia do ich aktualnego stanu stanowiy zamach na pryncypia. danie publicznego ujawnienia prawdy o wsppracy Stalina z Hitlerem, o agresji radzieckiej na Polsk w 1917 r., o zbrodni katyskiej itp. byo z tego punktu widzenia naruszeniem tabu, a autorw tego rodzaju wystpie kreowano na wrogw Polski, zdrajcw polskiej racji stanu, czy wrcz podegaczy wojennych ze wszystkimi tego konsekwencjami. Bez wtpienia dla wadzy posiadajcej swe historyczne korzenie w moskiewskim nadaniu monopolizowanie prawa do goszenia "jedynie susznego" obrazu relacji polskoradzieckich byo wanym elementem obrony racji swego istnienia, wynikao z jej legitymizacji ideologicznej i geopolitycznej. W istocie jednak tego rodzaju podejcie do tych spraw, niemal histeryczne, nie znajdowao uzasadnienia w rzeczywistych postawach Polakw. W 1956 r. i pniej, w 1980 czy 1989 r. niech do Zwizku Radzieckiego demonstrowaa si w hasach, dowcipach, ulotkach, napisach na murach, daniach zlikwidowania jaskrawych mechanizmw zalenoci, ustalenia rwnoprawnych stosunkw, rozliczenia si przez stron radzieck z jej zbrodni przeciw Polsce i Polakom. Jednak tylko incydentalnie prowadzio to do odruchw agresji pod adresem obywateli czy instytucji radzieckich w Polsce, nie mwic ju o ewentualnych pomysach konfrontacji z ZSRR. Wielkie znaczenie dla Polski miay stosunki gospodarcze z ZSRR. W pierwszych latach powojennych miay one dwa oblicza. Pierwsze to radzieckie wsparcie kredytowe i towarowe dla Polski, bdce bez wtpienia instrumentem umacniania wpyww PKWN, a potem kolejnych rzdw, ale umoliwiajce stosunkowo szybkie i tanie wypenianie

luk na rynku wewntrznym. Z drugiej strony od samego pocztku postpowao uzalenianie ekonomiczne Polski od ZSRR. Hojnie oferujc Polsce kredyty, Moskwa poprzez warunki ich spaty wymuszaa odpowiadajce jej przemiany strukturalne w polskim przemyle i charakterze jego produkcji. W istniejcych warunkach politycznych spata tych kredytw, czyli zaspokajanie potrzeb gospodarczych ZSRR zyskiwao priorytet w stosunku do zaspokajania potrzeb rynku wewntrznego. Uzalenienie polskich komunistw od Moskwy owocowao take takimi porozumieniami gospodarczymi i tak praktyk dziaania, ktre bezporednio byy dla Polski szkodliwe i czyniy j obiektem radzieckiej eksploatacji. Wskaza tu mona nierwnoprawne umowy gospodarcze, ktrych najjaskrawszym przykadem bya tzw. umowa wglowa, zobowizujca Polsk do dostarczania stronie radzieckiej wgla po tzw. cenie specjalnej, wielokrotnie niszej od cen wiatowych i nie pokrywajcej kosztw wydobycia. W 1949 r. powstaa Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) jako instrument koordynacji polityki gospodarczej pastw bloku radzieckiego, w rzeczywistoci podporzdkowujca struktury gospodarcze tych pastw dyrektywom pyncym z Moskwy. W pniejszym okresie instrumentem eksploatacji byy wymuszanie na Polsce roli tzw. reeksportera rozmaitych dbr. Proceder w polega na imporcie do Polski towarw - zwaszcza inwestycyjnych - z obszaru wolnodewizowego i nastpnie po przetworzeniu lub wykorzystaniu w ramach produkcji bardziej zoonych towarw (np. statkw penomorskich) eksportowanie ich do ZSRR w zamian za niewymienialne na zachodzie ruble, ktrych kurs w dodatku by sztucznie zawyany w stosunku do dolara. W okresie zimnej wojny powanym obcieniem dla Polski, przekraczajcym jej realne moliwoci, byy narzucone przez Moskw zobowizania militarne: zarwno utrzymywanie ponad 400-tysicznej armii, jak i nastawienie znacznej czci przemysu na produkcj zbrojeniow, bd ze zbrojenia porednio zwizan. Industrializacja stawaa si w znacznym stopniu programem realizacji rozbudowy potencjau militarnego zgodnie z zapotrzebowaniem radzieckim, determinowanym zaangaowaniem ZSRR w zimn wojn i lokalne konflikty. Nacisk radziecki i skala da wysunitych wobec Polski na pocztku 1951 r. w zwizku z wojn koreask, byy tak znaczne i nakadajce na Polsk ciar nie do udwignicia przez ni, i spowodoway protest skdind cakowicie powolnego Kremlowi Bieruta. Szczeglnym symbolem uzalenienia od ZSRR, ale zarazem realnym instrumentem podporzdkowania Polski byo powoanie marszaka Konstantego Rokossowskiego na ministra obrony narodowej, czemu zreszt towarzyszyo ponowne zwikszenie kadrowej obecnoci obywateli radzieckich w strukturach polskiej armii. Po mierci Stalina w relacjach Moskwy z pastwami tzw. imperium zewntrznego nastpowa poczy pewne zmiany. Jak si wydaje Nikita Chruszczow preferowa sprawowanie kontroli nad radzieck stref dominacji poprzez partie komunistyczne tam dziaajce, a nie za porednictwem armii i policji politycznej, ktrych wpywy stara si ogranicza rwnie w samym ZSRR. Wyeliminowanie Berii i ograniczenie roli innych konserwatystw w kierownictwie radzieckim, narastajca, cho ograniczona merytorycznie krytyka stalinizmu okrelanego mianem "kultu jednostki", czciowa reorientacja strategii rozwoju gospodarczego zwizana z nazwiskiem premiera Malenkowa, staway si wyznacznikami tego etapu polityki radzieckiej. Rwnoczenie w poowie lat pidziesitych nastpio pewne osabienie napi w skali midzynarodowej, czego wyrazem byo spotkanie przywdcw czterech mocarstw w Genewie w lipcu 1955

r. i spotkanie ministrw spraw zagranicznych tyche mocarstw w listopadzie. Cho nie przyniosy one trwaych wynikw, to tzw. duch Genewy stanowi nowy element w sferze stosunkw midzynarodowych. Rwnoczenie domknite zostay struktury wojskowopolityczne obu obozw: do NATO przyjta zostaa Republika Federalna Niemiec, a pastwa bloku wschodniego zawary wielostronny ukad wojskowo-polityczny - Ukad Warszawski, ktry na nowej paszczynie, sformalizowanej w sensie prawnym, lokowa stosunki wewntrz sfery dominacji radzieckiej, dajc Kremlowi mocny, ale odmienny od obumarej formy Kominformu, instrument decyzyjny. W tych nowych warunkach rzdzca w Polsce ekipa, niechtna kierunkowi zmian wytyczanemu przez Chruszczowa i sympatyzujca raczej z jego konserwatywnymi oponentami, znalaza si w trudnym pooeniu. Naga mier Bieruta otworzya okres przetasowa. Przeprowadzony przy udziale Chruszczowa wybr na I sekretarza KC PZPR Edwarda Ochaba by typowym rozwizaniem przejciowym. XX zjazd Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego, zwaszcza wygoszony na zamknitym posiedzeniu referat Chruszczowa na temat stalinizmu, wywoa w Polsce szerok dyskusj, stwarzajc nowe granice wyraania przez spoeczestwo, take przez czonkw Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, postaw wobec ZSRR i ocen stosunkw polsko-radzieckich. Koncentrowaa si ona wok problematyki "kultu jednostki" i jego nastpstw, wielokrotnie jednak przekraczaa te ramy. Domagano si wyjanienia sprawy rozwizania Komunistycznej Partii Polski, radzieckiego uderzenia na Polsk we wrzeniu 1939 r., zbrodni katyskiej, mechanicznego powielania w Polsce radzieckich rozwiza ustrojowych i gospodarczych, represji okresu wojny i powojennych. W toczcej si dyskusji ujawnia si niejednolito elity wadzy. Uksztatoway si grupy, ktrych uczestnicy - wzajemnie oskarajc si o frakcyjno zabiegali o przejcie kontroli nad parti i pastwem. Tzw. puawianie, chtnie odwoujcy si do hase demokratyzacji i suwerennoci narodowej, swych frakcyjnych przeciwnikw, zwanych najczciej grup natolisk oskarali o stalinowski dogmatyzm, antysemityzm, wrogo wobec zmian demokratyzacyjnych, a odpowiedzialno za funkcjonowanie dotychczasowego systemu skadali na Moskw. Natomiast tzw. natoliczycy, na rwni z "puawianami" odpowiedzialni za to co dotd dziao si w Polsce, deklarowali wierno dotychczasowym zasadom stosunkw polsko-radzieckich, podnoszenie problemu suwerennoci traktowali za jako przejaw nacjonalizmu. Do zasadniczych rozstrzygni na polskiej scenie politycznej doszo w padzierniku 1956 r. Istotnym ich elementem by ksztat stosunkw polsko-radzieckich. Perspektywa powoania na stanowisko I sekretarza KC PZPR Wadysawa Gomuki powanie zaniepokoia kierownictwo KPZR. W dniu rozpoczcia VIII plenum KC PZPR do Warszawy niespodziewanie przybya delegacja radziecka z Chruszczowem na czele, a jednoczenie stacjonujce w Polsce radzieckie oddziay wojskowe rozpoczy przemieszcza si w sposb wskazujcy na moliwo interwencji zbrojnej. Spoeczestwo czyo z plenum KC PZPR i z majcymi nastpi zmianami personalnymi nadzieje na radykalne decyzje, na wyjanienie wewntrznych i midzynarodowych aspektw stalinizmu i na ostateczne przekrelenie zwizanych z nim zjawisk. W dramatycznych okolicznociach Gomuka i jego towarzysze zdoali przekona Chruszczowa, e zmiana w kierownictwie polskiej partii komunistycznej bdzie rozwizaniem korzystnym i e to nowe kierownictwo bdzie w stanie zapewni spokj w Polsce i stabilno miejsca Polski w bloku radzieckim. W wygoszonym 20

padziernika na plenum KC PZPR przemwieniu programowym Gomuka w pewnym stopniu dokona rozliczenia z dotychczasowym ksztatem systemu, w tym podda krytycznej ocenie stan stosunkw polsko-radzieckich. Zasadnicze znaczenie miao raczej to, e krytyka stalinizmu w stosunkach wewntrznych i zewntrznych dokonana zostaa przez czowieka, ktry powraca na aren po okresie odsunicia i represjonowania. To skaniao szerokie krgi spoeczestwa do wiary, e polityka prowadzona przez odnowione wadze bdzie zgodna z wol narodu. Ale przemwienie to miao i drug warstw, ktrej pocztkowo nie dostrzegano, czy te nie chciano dostrzega, bowiem jej odczytanie stawao w poprzek fali spoecznego entuzjazmu. A Gomuka dobitnie wskazywa, e proces demokratyzacji musi by poddany partyjnemu kierownictwu i suy umacnianiu systemu, a jego granice ustala bdzie kierownictwo partii komunistycznej. Przyjazd prominentnych przedstawicieli wadz radzieckich w momencie rozpoczynania obrad przez KC PZPR i towarzyszce temu ruchy armii radzieckiej odbierano powszechnie jako bezporedni ingerencj w wewntrzne sprawy Polski. Wywoywao to silne zaniepokojenie, ktrego refleksem by formuowany przy rnych okazjach postulat penego wyjanienia celu przybycia delegacji radzieckiej oraz opublikowania treci rozmw midzy ni a kierownictwem PZPR. Nakaday si na to pogoski o przygotowywaniu w Warszawie obrony przeciw ewentualnej interwencji radzieckiej. Wszystko to wzmagao nastroje antyradzieckie, sprzyjao wysuwaniu si problemu suwerennoci i rwnoprawnoci Polski w stosunkach z ZSRR na czoo artykuowanych w tym okresie hase. Szczeglnym symbolem zalenoci Polski od ZSRR by marszaek Rokossowski. Na licznych wiecach pojawiay si dania jego ustpienia, jego portrety naleay do najczciej usuwanych i niszczonych. ywioowo wysuwane byy dania wycofania z Polski wojsk radzieckich, podania do publicznej wiadomoci prawdy o mordzie katyskim itp. Zdecydowanie negatywnie spoeczestwo polskie ocenio interwencj radzieck na Wgrzech i demonstrowao solidarno z walk Wgrw o demokracj i suwerenno. Porozumienie Gomuki z Chruszczowem w padzierniku 1956 r. zaegnao ewentualno radzieckiej interwencji wojskowej, umoliwio take odwoanie z Polski marszaka Rokossowskiego, a w lad za nim licznej grupy radzieckich oficerw. Wraz z prawnym uregulowaniem statusu stacjonujcych w Polsce wojsk radzieckich nadao to wojskowej zalenoci od ZSRR now form. Gomuka podkrela publicznie prawo kadego narodu do suwerennego rzdzenia si, co powszechnie odbierane byo jako zapowied zmian w stosunkach polsko-radzieckich. W istocie jednak Gomuka nie zmierza do osabienia wizi czcych Polsk z ZSRR. Decydoway o tym zarwno wzgldy ideologiczne, poczucie misji dziejowej ruchu komunistycznego, jak i ocena geopolitycznego pooenia Polski. Groba radzieckiej interwencji wojskowej w Polsce, a nastpnie krwawa interwencja na Wgrzech stanowiy zreszt jednoznaczn wykadni swobody poszczeglnych pastw bloku wschodniego w zakresie ukadania spraw wewntrznych i zasad radzieckiej polityki w wypadku zagroenia wyamaniem si ktrego z nich z dotychczasowej zalenoci od ZSRR. Priorytet ostatecznie uzyskaa paszczyzna stosunkw midzypartyjnych, jako zasadniczego kanau oddziaywania Kremla na Polsk zarwno w wymiarze midzynarodowym, jak i wewntrznym, przy czym w tym drugim ekipa Gomuki zyskaa nieco wiksz swobod dziaania. Moskwa zaakceptowaa pewne odmiennoci polskiego systemu, w tym utrzymywanie indywidualnej wasnoci ziemi

oraz znaczn pozycj Kocioa katolickiego. Pozwolono te Polsce na wiksz, cho kontrolowan, aktywno na arenie midzynarodowej, a nawet firmowanie inicjatyw o zasigu europejskim, jak np. projekt utworzenia strefy bezatomowej w Europie rodkowej. Polska w latach szedziesitych popieraa ZSRR w sporze z Chinami, a Gomuka publicznie deklarowa uznanie KPZR za parti przewodzc midzynarodowemu ruchowi komunistycznemu. Gomuka niemal alergicznie reagowa na wszystko, co choby w najmniejszym stopniu podwaao trwao granicy na Odrze i Nysie uyckiej, z niepokojem obserwowa wzrastajc rol RFN i panaceum na to widzia w umacnianiu sojuszu polskoradzieckiego i bloku socjalistycznego. Motyw rewanyzmu zachodnioniemieckiego odgrywa przy tym wielk rol w propagandzie wewntrznej, stajc si elementem legitymizacji panowania partii komunistycznej jako jedynej siy politycznej zdolnej zapewni Polsce bezpieczestwo poprzez sojusz z ZSRR i innymi pastwami bloku wschodniego. Obawa coraz bardziej konserwatywnej ekipy Gomuki przed jakimikolwiek zmianami systemowymi postawia j w gronie zdecydowanych przeciwnikw reform dokonujcych si w kocu lat szedziesitych w Czechosowacji i ordownikw tzw. doktryny Breniewa o ograniczonej suwerenno pastw bloku wschodniego. W kocowym momencie swych rzdw Gomuka osign najwikszy sukces midzynarodowy: w grudniu 1970 r. doszo do podpisania ukadu midzy Polsk a RFN o normalizacji stosunkw, w ktrym strona zachodnioniemiecka uznaa granic na Odrze i Nysie. Jednak i przy tej okazji uwidocznio si uzalenienie Polski od ZSRR, najpierw bowiem nienaruszalno zachodniej granicy Polski zostaa potwierdzona w ukadzie ZSRR-RFN w sierpniu 1970 r. Nastpna dekada, gdy na czele PZPR sta Edward Gierek, do stosunkw polskoradzieckich nie wniosa zasadniczych zmian. Nowa ekipa kierownicza staraa si wykorzysta odprenie w stosunkach Wschd-Zachd do demonstrowania midzynarodowej aktywnoci Polski i rozwijania wsppracy gospodarczej z rozwinitymi pastwami kapitalistycznymi. Gierek usiowa stworzy wraenie zapewne za przyzwoleniem Kremla - e moe odegra rol jakiego porednika midzy Wschodem a Zachodem. Poprzez wykorzystanie zachodnich kredytw miaa nastpi modernizacja Polski i podniesienie poziomu ycia spoeczestwa. Wobec oglnej niewydolnoci systemu realnego socjalizmu, niezdolnoci rzdzcej elity do dokonania reform strukturalnych i zwykej niekompetencji decydentw, wikszo uzyskanych rodkw finansowych zmarnowano, bd przeznaczono na konsumpcj, wpdzajc zarazem kraj w ptl zagranicznego zaduenia. Ekipa Gierka postanowia sojuszowi polsko-radzieckiemu nada nowy wymiar podnoszc go - a take hegemoni partii komunistycznej - do rangi zasad konstytucyjnych. Spowodowao to protesty niektrych rodowisk intelektualnych oraz episkopatu Kocioa katolickiego. W efekcie pierwotne projekty zapisw konstytucyjnych nieco zagodzono: w odniesieniu do stosunkw z ZSRR sowo "sojusz" zastpiono przez "przyja i wspprac". Nic to nie zmieniao w rzeczywistym ksztacie relacji midzy Warszaw a Moskw. Rozwijajca si w Polsce po 1976 r. opozycja, do niekonsekwentnie zwalczana przez wadze, ale majca te ograniczony zasig oddziaywania, lansowaa koncepcje polityczne, ktrych centralnym elementem bya kwestia suwerennoci Polski. Z jednej strony pojawiay si koncepcje ograniczenia zalenoci od ZSRR tylko do polityki zagranicznej i zobowiza militarnych (idea tzw. finlandyzacji), z drugiej - odzyskania

cakowitej suwerennoci i nadania stosunkom polsko-radzieckim znamion penej rwnoprawnoci. W wczesnych warunkach nie miay one szans realizacji, mogy wszake stanowi or propagandowy i wytyczne na przyszo. Fala strajkw latem 1980 r. i postulaty odzwierciedlajce pragnienia spoeczestwa stanowiy nie tylko zakwestionowanie istniejcego porzdku politycznego i spoecznego, ale take wyzwanie rzucone Moskwie. Uksztatowany w ich wyniku ruch "Solidarnoci" z wypisanymi na sztandarach hasami wolnoci obywatelskich, w tym wolnoci sowa oraz prawa do tworzenia niezalenych od partii komunistycznej organizacji pracowniczych i stowarzysze, stanowi bezprecedensowy wyom w trwajcym od kilku dziesicioleci systemie, precedens swym znaczeniem wykraczajcy daleko poza granice Polski. Dlatego te jednym z kluczowych problemw staa si reakcja Moskwy. Widmo interwencji radzieckiej wyciskao przez nastpne miesice swe pitno na postawach stron rozgrywajcego si w Polsce konfliktu. Jeszcze w sierpniu 1980 r. Biuro Polityczne KC KPZR powoao specjaln komisj do spraw polskich z Michaiem Susowem na czele, ktra odgrywaa w nastpnych latach istotn rol w ksztatowaniu stanowiska Kremla. Od pocztku Moskwa braa pod uwag moliwo interwencji zbrojnej w Polsce. Porozumienie wadz PRL z protestujcymi robotnikami przejciowo tylko zdezaktualizowao takie rozwizanie, gdy bowiem jesieni 1980 r. sytuacja w Polsce zaostrzya si, wadze ZSRR ponownie day do zrozumienia, i uycie si zewntrznych byo moliwe. Zapowied odbycia na pocztku grudnia na terenie niemal caej Polski wielkich manewrw wojsk Ukadu Warszawskiego ("Sojuz 80") bez wtpienia bya rodkiem nacisku na kierownictwo PZPR, by bardziej stanowczo postpowao wobec "Solidarnoci" i doprowadzio, choby si, do ukrcenia dziaalnoci "kontrrewolucyjnej". Spr o to, czy by to radziecki blef, majcy wywrze odpowiednie wraenie na stronach konfliktu polskiego, czy kolejna prba wymuszenia na polskich wadzach siowego rozstrzygnicia wasnymi rkami, czy wreszcie demonstracja rzeczywistego zamysu interwencji, nadal wydaje si trudny do jednoznacznego rozstrzygnicia. Przywdcy ZSRR, wycigajc wnioski z dowiadcze 1968 r. chyba jednak nie pragnli angaowa si w Polsce w formie interwencji wojskowej. Groba taka bya jednak uywana take i pniej, w marcu 1981 r. w okresie tzw. kryzysu bydgoskiego, gdy Polsce grozia otwarta konfrontacja obozu wadzy i "Solidarnoci". Odbywajce si wwczas wiczenia wojsk Ukadu Warszawskiego "Sojuz 81" zostay bezterminowo przeduone, a do Warszawy przybyli dowdca si zbrojnych Ukadu marszaek Kulikow (na czele licznej grupy wyszych oficerw sztabu Ukadu Warszawskiego i Sztabu Generalnego Armii Radzieckiej) oraz zastpca szefa KGB Wadimir Kriuczkow (take z grup pomocnikw). Wizyta ta, a take rozmowy telefoniczne Breniewa z I sekretarzem KC PZPR Stanisawem Kani czy wreszcie osobiste spotkanie Stanisawa Kani i premiera gen. Wojciecha Jaruzelskiego z szefami radzieckich resortw siowych Ustinowem i Andropowem w Brzeciu na pocztku kwietnia 1981 r. zmierzay do usztywnienia stanowiska polskiego kierownictwa i nakonienia go do wprowadzenia w Polsce stanu wyjtkowego (wojennego) w celu zdawienia "Solidarnoci". Kania i Jaruzelski wobec zbyt sabo zaawansowanych przygotowa ostatecznie zyskali zgod na odoenie wprowadzenia stanu wojennego, a manewry "Sojuz 81" zostay zakoczone, ale groba radzieckiej interwencji nie ustaa, a elementy dowodzenia ewentualnymi siami interwencyjnymi zostay utrzymane na obszarze pastwa polskiego.

Wobec braku wyranych efektw naciskw i grb Kremla, w PZPR rosa aktywno dziaaczy nastawionych zdecydowanie zachowawczo i gotowych sign po wszelkie metody dla zamania "Solidarnoci". Na pocztku czerwca 1981 r. przedstawiciele tego rodowiska na posiedzeniu KC PZPR podjli nieudan prb odsunicia Kani. Oczywisty by zwizek tych dziaa z listem KC KPZR do KC PZPR (opublikowanym w prasie), ktry nader ostro formuowa ostrzeenia pod adresem polskiego kierownictwa i ponownie wzywa do zdecydowanych krokw wobec "wewntrznej kontrrewolucji", inspirowanej i wspomaganej przez "imperialistyczne orodki dywersji". Wiadomo te, i rozmaici przedstawiciele ZSRR starali si wywiera wpyw na delegatw na przygotowywany wanie IX zjazd PZPR, by zapewni odpowiadajcy Moskwie skad nowych wadz partyjnych. Kreml stosujc rnorodne naciski, nie szczdzc polskiemu kierownictwu krytyki i wezwa do zduszenia "Solidarnoci" wasnymi rkami, wyranie jednak nie zamierza angaowa si w Polsce bezporednio. Gdy I Walny Zjazd Delegatw NSZZ "Solidarno" uchwali 8 wrzenia "Posanie do ludzi pracy Europy Wschodniej", Moskwa zareagowaa gniewnie, ponownie dajc pooenia w Polsce kresu "kontrrewolucji" i akcjom "wrogim wobec Zwizku Radzieckiego", ale nie stanowio to adnego novum. Dokonana jesieni 1981 r. zmiana na stanowisku I sekretarza PZPR (zastpienie Stanisawa Kani przez gen. Wojciecha Jaruzelskiego) spotkaa si na Kremlu z przychylnym przyjciem, otwieraa bowiem drog do podanego przez wadze radzieckie rozwizania konfliktu w Polsce poprzez wprowadzenie stanu wojennego. Przetasowania w kierownictwie PZPR w latach 19801981, wcznie ze zmianami na stanowisku I sekretarza KC, odbyway si w atmosferze naciskw radzieckich, nie ma wszake dowodw iby byy wynikiem dyktatu Moskwy. Wprowadzenie w Polsce stanu wojennego stanowio spenienie oczekiwa Moskwy. Radzieccy przywdcy nie kwapili si do interwencji w Polsce, ale jej groba musiaa by brana pod uwag i polskie kierownictwo niejednokrotnie dawao spoeczestwu do zrozumienia, i decyzja o wprowadzeniu stanu wojennego podyktowana bya m.in. deniem do uniknicia takiego rozwoju wydarze, cho obecnie wydaje si on nader mao prawdopodobny. W wyniku wprowadzenia stanu wojennego Polska znalaza si w czciowej izolacji midzynarodowej, gospodarka narodowa pozostawaa w zapaci, a opr spoeczestwa wobec wadzy, cho zmieni formy, trwa nadal. Wzrost napicia midzynarodowego w pierwszej poowie lat 80. i rwnoczenie postpujce trudnoci gospodarki ZSRR, ktra nie bya ju w stanie udwign ciaru zbroje wkraczajcych na nowy poziom technologiczny, powodoway, i wadze Polski nie mogy uzyska efektywnego wsparcia radzieckiego w pokonaniu pitrzcych si trudnoci. mier Breniewa oraz krtkotrwae rzdy Andropowa i Czernienki niczego praktycznie nie zmieniy. Spore nadzieje przynioso natomiast objcie w marcu 1985 r. wadzy na Kremlu przez Michaia Gorbaczowa. Istotnie, podj on dziaania zmierzajce do poprawienia stanu gospodarki w ZSRR i obnienia poziomu napi w stosunkach midzynarodowych. Stopniowo doprowadzio to do szerzej zakrojonych reform wewntrznych, niekonsekwentnych, spnionych i czciowo wewntrznie sprzecznych, owocujcych niejednokrotnie skutkami odlegymi od zamierzonych. W efekcie cay system, zarwno w wymiarze politycznym, jak i przede wszystkim ekonomicznym, podlega postpujcemu rozchwianiu, a nastpnie rozpadowi. Reformyw ZSRR silnie oddziayway take na stosunki midzy Moskw a jej sojusznikami. Kreml sta si czynnikiem sprzyjajcym zmianom rozluniajcym dotychczasowy gorset ideologiczny i

polityczny wadzy komunistw w poszczeglnych pastwach bloku wschodniego. Stwarzao to nowy kontekst dla procesw zachodzcych w Polsce. Rwnoczenie wszake nastpio faktyczne zaamanie si wsppracy w ramach RWPG, co pogbiao kryzysow sytuacj w gospodarce. Nieudane prby jej poprawienia podejmowane przez polskie wadze w powizaniu z wzrastajcymi przejawami spoecznego niezadowolenia groziy rozwojem wydarze, ktrego nikt nie byby w stanie kontrolowa. Kierownictwo PZPR pod naporem tych zjawisk poszukiwao sposobw porozumienia z opozycj, napotykajc jednak silny opr powanej czci aparatu partyjno-pastwowego. Stanowisko Kremla wobec tych dziaa nadal pozostawao wakim czynnikiem, jeli nawet ju nie rozstrzygajcym o przebiegu sporw w obozie wadzy, to dostarczajcym poszczeglnym rodowiskom partyjnym argumentw. Zakres moliwej samodzielnoci Polski w poszukiwaniu nowych rozwiza wyranie wzrasta. W lipcu 1988 r. przebywajcy w Polsce Gorbaczow w istocie da Jaruzelskiemu woln rk w polityce wewntrznej, oczekujc przede wszystkim zapewnienia stabilizacji sytuacji. Publicznie indagowany wwczas o obowizywanie doktryny Breniewa uchyli si od jednoznacznej odpowiedzi, lecz w grudniu tego roku na sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ zadeklarowa, e wyrzeczenie si stosowania siy lub groby jej uycia w stosunkach midzynarodowych odnosio si take do pastw socjalistycznych, co powszechnie odebrano jako odwoanie doktryny Breniewa. Nie znamy szczegw konsultacji polskiego kierownictwa z Kremlem w sprawie porozumienia z opozycj w ramach "okrgego stou". Wiadomo wszake, e konsultacje takie miay miejsce i e Gorbaczow do ugody wadzy z opozycj odnosi si pozytywnie. Gdy po przegranych przez PZPR wyborach w czerwcu 1989 r. powstaa kwestia utworzenia nowego rzdu, Kreml da wyrany sygna, i bya to wewntrzna sprawa Polski i ograniczenie wadzy komunistw nie wywoa interwencji radzieckiej. Wprawdzie rumuski dyktator Nicolae Ceauescu prbowa zachci przywdcw pozostaych pastw Ukadu Warszawskiego do dziaa majcych zapobiec utracie wadzy przez PZPR, ale nie przynioso to adnych efektw. 22 sierpnia 1989 r., po konsultacji nowego I sekretarza PZPR Mieczysawa Rakowskiego z Gorbaczowem, kierownictwo PZPR przystao na ograniczenie swego udziau w rzdzie tworzonym przez Tadeusza Mazowieckiego do obsadzenia resortw obrony narodowej i spraw wewntrznych. Rwnoczenie ambasada radziecka w Warszawie intensyfikowaa swe kontakty z dotychczasow opozycj. Mona zatem zaryzykowa twierdzenie, i Kreml oddzieli kwesti wpyww w Polsce od obrony pozycji PZPR. Kilka miesicy pniej, w wyniku tzw. jesieni ludw, blok wschodni praktycznie przesta istnie. 1 lipca 1990 r. rozwizano ostatecznie Ukad Warszawski. Rzd Polski uzyska moliwo prowadzenia samodzielnej polityki, ktra nie wynikaa ju z dyktatu potnego ssiada, cho cigle musiaa mie na uwadze reakcje Kremla na rozpad tzw. imperium zewntrznego. Tote stosunki z ZSRR pozostaway jednym z podstawowych problemw polskiej polityki. Polska staraa si przede wszystkim utwierdzi Moskw w przekonaniu, i suwerenno pastwa polskiego nie stanowi zagroenia dla ZSRR, a istniejce zobowizania zostan dotrzymane. Stosunki polskoradzieckie w latach 1989-1991, cho nie byy wolne od powanych problemw, ukaday si na og poprawnie. Ciyy na nich cigle elementy przeszoci. Na tym polu spore znaczenie miao potwierdzenie przez rzd ZSRR w kwietniu 1990 r. odpowiedzialnoci NKWD za zbrodni katysk. Napicia powstaway na tle popierania przez Polsk

aspiracji niepodlegociowych republik radzieckich. Najpowaniejszym problemem bya jednak kwestia wojsk radzieckich nadal stacjonujcych na obszarze pastwa polskiego. Rzd polski domaga si ich wycofania do koca 1991 r., napotyka jednak na opr strony radzieckiej. Powane obawy wywoa w Polsce pucz w ZSRR w sierpniu 1991 r. Na tym tle uwidoczniy si pewne rnice midzy rzdem, a prezydentem Lechem Was, efektem czego bya bierno najwyszych wadz pastwa i spnione reakcje na bieg wydarze. Definitywny rozpad ZSRR stworzy now sytuacj - partnerem Polski staa si Federacja Rosyjska jako sukcesor ZSRR oraz suwerenne republiki dawnego imperium. 22 maja 1992 r. prezydenci Lech Wasa i Borys Jelcyn zawarli w Moskwie traktat o przyjaznej i dobrossiedzkiej wsppracy midzy Polsk i Rosj oraz umow o zasadach wycofania wojsk rosyjskich z Polski. Do koca padziernika 1992 r. opuciy terytorium Polski rosyjskie jednostki bojowe, natomiast przez pewien czas pozostaway jeszcze pododdziay obsugujce ewakuacj armii byego ZSRR z Niemiec. Ostatni onierze rosyjscy opucili Polsk 17 wrzenia 1993 r., co niewtpliwie dla obu stron miao symboliczny wymiar. W nastpnych latach najpowaniejsz kwesti staa si kwestia pogodzenia de Polski do wejcia do wojskowych, politycznych i gospodarczych struktur Zachodu z dobrymi i stabilnymi stosunkami z Rosj. Wprawdzie w trakcie wizyty w Warszawie 25 sierpnia 1993 r. prezydent Rosji Jelcyn podpisa wsplnie z prezydentem Was deklaracj stwierdzajc, e ewentualne wejcie Polski do NATO nie naruszy interesw rosyjskich, ale wkrtce z tego stanowiska w praktyce wycofa si i dyplomacja rosyjska reprezentowaa stanowisko zdecydowanie przeciwne rozszerzaniu paktu pnocnoatlantyckiego. W 1993 r. zacza si ujawnia w rosyjskiej polityce zagranicznej w odniesieniu do postkomunistycznych pastw Europy rodkowej tendencja postrzeganie ich w kategoriach strefy wpyww rosyjskich, co zderzao si z wol pastw tego regionu wejcia do zachodnich struktur bezpieczestwa i wsppracy gospodarczej. W obawie przed pogorszeniem stosunkw z Moskw i stworzeniem trudnoci Jelcynowi, Amerykanie i ich zachodnioeuropejscy sojusznicy postpowali w tych warunkach bardzo powcigliwie. Podczas brukselskiego szczytu NATO w styczniu 1994 r. podpisano program "Partnerstwa dla pokoju", bdcy dla pastw dawnego bloku radzieckiego swoistym substytutem rozszerzenia paktu pnocnoatlantyckiego. Rosja ocenia to posunicie zdecydowanie negatywnie. W tych warunkach drobne incydenty zyskiway na znaczeniu jako preteksty do atakw medialnych, a nawet odwoania przez premiera Wiktora Czernomyrdina wizyty w Polsce w listopadzie 1994 r. Nie brakowao po stronie rosyjskiej posuni wrcz prowokacyjnych, jak np. danie eksterytorialnego korytarza rosyjskiego przez Polsk do Kaliningradu czy kolportowanie w parlamencie rosyjskim broszury ponownie lansujcej tez, i mordu katyskiego dokonali Niemcy. Przede wszystkim jednak Moskwa usiowaa straszy zachodnich partnerw Polski powanym pogorszeniem ich stosunkw z Rosj, wrcz nawrotem zimnej wojny. Ostatecznie jednak - nie dysponujc wystarczajcymi atutami i potrzebujc pomocy zachodniej - musiaa pogodzi si z przystpieniem Polski do NATO. Stosunki polsko-rosyjskie byy wszake coraz chodniejsze. Mnoyy si rozmaite incydenty, wzajemne pretensje i podejrzenia o wrogie dziaania. Nie zmienio tego przejcie wadzy w Polsce przez postkomunistyczn lewic, demonstrujc wyranie prozachodni opcj. Za kulminacyjny dotd moment narastania napicia mona uzna okres tzw. pomaraczowej rewolucji na Ukrainie w kocu 2004 r. i wyranie gniewn reakcj Moskwy na zaangaowanie tam Polski.

Transformacja ustrojowa w Polsce, rozpad ZSRR, likwidacja RWPG oraz przeksztacenia strukturalne na obszarze byego imperium zaciyy negatywnie na stosunkach gospodarczych. Zerwane zostay dawne wizi handlowe i kooperacyjne. Wzajemny handel zosta ograniczony do wymiany rosyjskich surowcw, zwaszcza energetycznych, za ywno i niektre towary konsumpcyjne. Wymiana handlowa z Rosj stanowia nieco ponad 7% polskiego handlu zagranicznego, podczas gdy przed 1990 r. - okoo 25%. Dopiero w 1993 r. zosta podpisany traktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Federacj Rosyjsk o handlu i wsppracy gospodarczej, stwarzajcy prawne podstawy rozwoju dwustronnych stosunkw ekonomicznych. Po gwatownym spadku polsko-rosyjskiej wymiany handlowej zanotowanym w latach 1992-1993, w okresie 1994-1997 nastpi jej dynamiczny wzrost, wynikajcy przede wszystkim z rozwoju gospodarki polskiej, pocigajcego za sob zwikszenie popytu na noniki energii i surowce, dostosowania polskiej oferty do oczekiwa rynku rosyjskiego oraz z postpujcej stabilizacji finansowej w Rosji. W 1997 roku Rosja staa si drugim najwaniejszym odbiorc polskich towarw, a Polska zaja dziesite miejsce w rosyjskim imporcie. Kryzys w Rosji w 1998 r. spowodowa zaamanie tych tendencji. Dopiero od 2000 r. wzajemne obroty zwolna zaczy ponownie wzrasta, ale z nadal utrzymujcym si niebezpiecznie wysokim deficytem po stronie polskiej. Polskie przedsibiorstwa napotykay przy tym w Rosji nie tylko na trudnoci finansowogospodarcze, ale take dziaania o charakterze administracyjnym utrudniajce im odbudow pozycji na tamtejszym rynku. Po przystpieniu Polski do Unii Europejskiej w maju 2005 r. Rosja prbowaa opiera si rozcigniciu na pastwo polskie (oraz innych nowych czonkw Unii) ukadu z 1994 r. regulujcego stosunki midzy Uni a Rosj. Stosowna umowa polsko-rosyjska zostaa podpisana dopiero w listopadzie 2005 r. Powane znaczenie we wzajemnych stosunkach miao i ma uzalenienie polskiej gospodarki od surowcw rosyjskich, zwaszcza ropy naftowej i gazu. Silne obawy po stronie polskiej o wykorzystywanie tego stanu rzeczy przez stron rosyjsk do kontrolowania polskiej gospodarki, sprzgajce si z napiciami politycznymi, stanowi wzowy problem w dwustronnych stosunkach.

http://www.s-ciesielski.com/varia/polros.html