su sondaji nasil yapilir? su sondaji …makgunjeofizik.com/lecture/su sondaji nasil yapilir.pdf3.su...
TRANSCRIPT
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
MÜHENDİSLİK MİMARLIK FAKÜLTESİ
JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
SU SONDAJI NASIL YAPILIR?
SU SONDAJI YAPIMINDA DİKKAT EDİLMESİ
GEREKENLER, SU SONDAJINDA ÇIKARILAN
SULARIN İNSAN SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ,
SUYUN VE SU KAYNAKLARININ İSLAM
DİNİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ
SONDAJ BİLGİSİ
Türkay Ercan ŞENGÖZ
Jeoloji Yüksek Mühendisi (TMMOB-JMO)
İş Güvenliği Uzmanı (ÇSGB-İSGGM)
Jeoloji Mühendisi-YTK (ETKB-MAPEG)
İlkyardımcı (TÜRK KIZILAYI)
Uygulama Yöneticisi
Yrd. Doç. Dr. Güler GÖÇMEZ
2006-2019
ii
TEŞEKKÜR
Selçuk Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü’nde
“Sondaj Bilgisi” dersine ek olarak hazırlanan bu çalışmanın hazırlanmasında;
Bu çalışmamın her aşamasında öneri ve katkılarını esirgemeyen uygulama yöneticimiz
çok değerli hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Güler GÖÇMEZ’e sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum.
Arazi çalışmaları sırasında büyük desteğini ve yardımını gördüğüm, saha ve büro
çalışmalarında bilgi ve tecrübelerinden faydalandığım değerli hocam Sayın Dr. Şeyda
PARLAR’a, Dr. Ali BOZDAĞ’a ve Dr. Ayla BOZDAĞ’a teşekkür ederim.
Genel bilgilendirme amaçlı hazırlanan bu akademik çalışmada, öncelikle faydalanmış
olduğum bilgilerden ve verilerden dolayı tüm resmi ve özel kurum ve kuruluşlara, akademik
seviyedeki bilimsel kitap yazarlarımıza, internet sitelerine ve diğer kaynaklara teşekkürlerimi
sunuyorum. Ayrıca, bu çalışmada emeği geçen tüm sınıf arkadaşlarıma da teşekkür ediyorum.
Bu çalışmada, ülkemizde yapılmış olan bilimsel araştırmaların ve sonuçların nasıl
değerlendirilmesi gerektiği de kısaca açıklanmaya çalışılmıştır.
Tüm çalışma boyunca her zaman yanımda olan, maddi ve manevi imkânlarını, sabır ve
desteğini esirgemeyen aileme teşekkürü bir borç bilirim.
Türkay Ercan Şengöz
iii
İÇİNDEKİLER
BAŞLIK ........................................................................................................................................... i
TEŞEKKÜR .................................................................................................................................... ii
İÇİNDEKİLER ............................................................................................................................... iii
ŞEKİLLERİN LİSTESİ ............................................................................................................... viii
RESİMLERİN LİSTESİ ................................................................................................................ ix
TABLOLARIN LİSTESİ ................................................................................................................ x
SİMGELER VE KISALTMALAR ................................................................................................ xi
1.GİRİŞ ........................................................................................................................................... 1
2.SU SONDAJI NEDİR? ................................................................................................................ 2
3.SU SONDAJI VE SONDAJIN TARİHÇESİ VE GELİŞİMİ ..................................................... 3
4.SU SONDAJI NEDEN YAPILIR VEYA YAPTIRILIR? ........................................................... 5
5.SU SONDAJI YAPTIRMADAN ÖNCE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR ....... 6
6.SU SONDAJINA BAŞLAMADAN ÖNCE YAPILMASI GEREKEN RESMİ
İŞLEMLER ..................................................................................................................................... 7
6.1 Yeraltı Suyu Arama ve Kullanma Belgesi (Kuyu Ruhsatı) ................................................... 7
6.2 Kuyu Ruhsatı Nedir? Kuyu Ruhsatı Neden Gereklidir? ........................................................ 9
6.3 Kuyu Ruhsatı Alınmadan Sondaj Kuyusu Açılabilir Mi? ................................................... 10
6.4 Yeraltı Suyu Arama Ruhsatı Almak İçin Gerekli İşlemler Nelerdir? .................................. 10
6.5 Yeraltı Suyu Kullanma Ruhsatı Almak İçin Gerekli İşlemler Nelerdir? ............................. 11
7.KALİTELİ SU SONDAJI İÇİN GEREKLİ ŞARTLAR NELERDİR? ..................................... 12
8.SU SONDAJI-YERALTI SULARI-KUYU YERİ SEÇİMİ VE KUYU TASARIMI İLİŞKİSİ
NASIL OLMALIDIR? .................................................................................................................. 13
8.1 Yeraltı Suları ........................................................................................................................ 13
8.2 Yeraltı Suyunun Varlığı ....................................................................................................... 13
8.3 Yeraltı Suyu Arama Teknikleri ........................................................................................... 14
8.4 Yeraltı Suyu Aramalarında Kullanılan Haritalar ................................................................. 14
8.5 Yeraltı Sularının Yüzeye Çıkarılması .................................................................................. 15
8.6 Su Kuyusu Araştırmalarında Temel Adımlar ...................................................................... 15
8.7 Kuyu ve Şantiye Yeri Seçimi .............................................................................................. 15
8.8 Kuyu Tasarımı ..................................................................................................................... 16
8.9 İyi Bir Kuyu Tasarımında Dikkat Edilecek Hususlar .......................................................... 16
iv
8.10 Su Kuyusu Tasarımı İçin Yapılması Gereken Çalışmalar ................................................. 16
9.SU SONDAJI YÖNTEMLERİ NELERDİR? ............................................................................ 18
9.1 Uygulama Şekline Göre Sondaj Çeşitleri ............................................................................ 18
9.1.1 Dönerli Çamurlu (Sirkülasyonlu) Su Sondajı (Rotary-Dönerek Çalışan Sistem) ........ 18
9.1.1.1 Dönerli Sondajın Avantajları ................................................................................. 19
9.1.1.2 Dönerli Sondajın Dezavantajları ............................................................................ 19
9.1.2 Darbeli Havalı (Kompresörle) Su Sondajı .................................................................... 19
9.1.2.1 Darbeli Sondajın Avantajları ................................................................................. 20
9.1.2.2 Darbeli Sondajın Dezavantajları ............................................................................ 20
9.1.3 Kombine (Çamurlu-Havalı) Su Sondajı........................................................................ 20
9.2 Delgi Çapına Göre Sondaj Çeşitleri .................................................................................... 21
9.2.1 Dar Çaplı Sondaj ........................................................................................................... 21
9.2.2 Geniş Çaplı Sondaj ....................................................................................................... 21
9.2.3 Çok Geniş Çaplı Sondaj ................................................................................................ 21
9.3 Delgi Derinliğine Göre Sondaj Çeşitleri .............................................................................. 21
9.3.1 Çok Sığ Sondaj ............................................................................................................. 21
9.3.2 Sığ Sondajlar ................................................................................................................. 21
9.3.3 Derin Sondajlar ............................................................................................................. 21
9.3.4 Çok Derin Sondajlar ..................................................................................................... 21
10.SU KUYUSU AÇMA YÖNTEMLERİ NELERDİR? ............................................................. 22
10.1 Keson Kuyu Yöntemi ........................................................................................................ 22
10.2 Çakma Kuyu Yöntemi ....................................................................................................... 22
10.3 El İle Kuyu Açma Yöntemi ............................................................................................... 22
11.SU SONDAJI NASIL YAPILIR? ............................................................................................ 23
11.1 Dünya Çapında Kabul Edilen Sondaj Standartları ............................................................ 25
12.SU SONDAJININ YAPIM AŞAMALARI ............................................................................. 26
12.1 Su Sondajlama Teknikleri .................................................................................................. 26
13.SU SONDAJI YAPTIRIRKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR? .................................. 27
14.SONDAJ AÇARKEN SUYUN ÇIKTIĞINI NASIL ANLARIZ? .......................................... 28
15.SONDAJ SUYUNUN DEBİSİNİN ÖLÇÜMÜ ....................................................................... 29
16. SONDAJ ÇALIŞMALARI SIRASINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE
ÇÖZÜMLERİ ................................................................................................................................ 30
17.SONDAJ TAKIM DİZİSİNİN SIKIŞMASI ............................................................................ 31
v
17.1 Boru Sıkışmaları ................................................................................................................ 31
18.SONDAJ TAKIM DİZİSİNİN KOPMASI .............................................................................. 33
19.SONDAJ TAKIM DİZİSİNİN ÇÖZÜLMESİ ......................................................................... 34
20.SONDAJDA BORU KOPMALARI ........................................................................................ 36
21. SONDAJ ÇALIŞMALARINDA KURTARMA İŞLEMLERİNİN YAPILMASININ
NEDENLERİ ................................................................................................................................ 38
22. SONDAJ ÇALIŞMALARINDAKİ DOĞAL GÜÇLÜKLER VE KURTARMA
ÇALIŞMALARI ............................................................................................................................ 39
22.1 Kurtarmayı Oluşturan Nedenler ........................................................................................ 39
22.2 Sondaj Kazaları .................................................................................................................. 39
23. SONDAJ ÇALIŞMALARINDA MEYDANA GELEBİLECEK KAZALAR VE
ALINABİLECEK ÖNLEMLER ................................................................................................... 40
24. SONDAJ ÇALIŞMALARINDA KULLANILAN KURTARMA ALETLERİ ...................... 42
24.1 Dişli Kurtarıcılar ................................................................................................................ 40
24.1.1 Erkek Dişli Tahlisiye .................................................................................................. 42
24.1.2 Dişi Dişli Tahlisiye ..................................................................................................... 42
24.2 Manyetik Kurtarıcılar ........................................................................................................ 43
24.2.1 Mıknatıslı Kurtarıcılar ................................................................................................ 43
24.2.2 Elektromanyetik Kurtarıcılar ...................................................................................... 43
24.3 Diğer Kurtarıcılar ............................................................................................................... 43
24.3.1 Tutuculu Kurtarıcılar .................................................................................................. 43
24.3.2 Mandallı Tutucular ..................................................................................................... 44
24.3.3 Ortalama Takımları ..................................................................................................... 44
24.3.4 Toplama Takımları ..................................................................................................... 44
24.3.5 Kesiciler ...................................................................................................................... 44
24.3.5.1 Hidrolik Kesiciler ................................................................................................ 44
24.3.5.2 Mekanik Kesiciler ................................................................................................ 45
24.3.6 Kimyasal Yöntemler ................................................................................................... 45
24.3.7 Kancalı Kurtarıcılar .................................................................................................... 45
24.3.8 Boru Oyucular ............................................................................................................. 45
25.SONDAJ BİTTİKTEN SONRA TESLİM/TESLİM ALMA VE METRAJIN TESPİTİ ........ 46
26.SU SONDAJININ MALİYETİ NE KADARDIR? NASIL HESAPLANIR? ......................... 47
27.SONDAJ KUYUSUNDAKİ SUYUN AZALMASININ NEDENLERİ ................................. 48
28.SONDAJ BAKIMI VE GELİŞTİRME .................................................................................... 49
vi
28.1 Kuyu Temizliğine İhtiyaç Olup Olmadığını Nasıl Anlarsınız? ......................................... 49
28.2 Kompresörle Kuyu Geliştirme (İnkişaf) İşlemi ................................................................. 49
29.SONDAJ KUYULARININ İŞLETMEYE HAZIR HALE GETİRİLMESİ ........................... 50
29.1 Borulama ve Filtreleme ..................................................................................................... 50
29.2 Kapatma (Tecrit) ................................................................................................................ 55
29.3 Yıkama ve Çakıllama ........................................................................................................ 56
29.4 Kuyu Geliştirme ................................................................................................................. 58
29.4.1 Aşırı Pompalama ......................................................................................................... 58
29.4.2 Geri Yıkama ................................................................................................................ 58
29.4.3 Pistonla Çalkalama ..................................................................................................... 59
29.4.4 Basınçlı Hava .............................................................................................................. 59
29.4.5 Jet Yöntemi ................................................................................................................. 59
30.SU SONDAJI RAPORU ÖRNEĞİ .......................................................................................... 60
30.1 GİRİŞ ................................................................................................................................. 60
30.1.1 Çalışmanın Amacı ....................................................................................................... 60
30.1.2 Coğrafi Konum ........................................................................................................... 60
30.1.3 Morfoloji ..................................................................................................................... 60
30.1.4 İklim ve Bitki Örtüsü .................................................................................................. 60
30.1.5 Ulaşım ve Yerleşim .................................................................................................... 60
30.2 ETÜT ALANININ TANIMLANMASI ............................................................................ 62
30.3 GENEL JEOLOJİ .............................................................................................................. 63
30.3.1 Bölgesel Jeoloji ........................................................................................................... 63
30.3.2 Yapısal Jeoloji ............................................................................................................. 63
30.3.3 Kıvrımlar ..................................................................................................................... 63
30.3.4 Faylar .......................................................................................................................... 64
30.3.4.1 Normal Faylar ...................................................................................................... 64
30.3.4.2 Bindirme Atımlı Faylar ........................................................................................ 64
30.3.4.3 Doğrultu Atımlı Faylar ........................................................................................ 64
30.4 ETÜT ALANININ JEOLOJİSİ ......................................................................................... 65
30.5 BÖLGENİN (ETÜT ALANI) JEOFİZİK AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ........ 66
30.5.1 Sondaj Makinesinin Hazırlanması .............................................................................. 66
30.5.2 Makinenin Sondaj İşlemine Geçimi ve İlerlemesi ...................................................... 66
30.5.3 Çakıllama .................................................................................................................... 69
vii
30.6 SONDAJDA YAPILAN EK ÇALIŞMALAR .................................................................. 71
30.6.1 Kurtarma Sırasında Kullanılan Aletler ....................................................................... 71
30.6.2 Kurtarma İşlemi .......................................................................................................... 71
30.6.3 Gölette Bulunan Sirkülasyon Sıvısının Ayarlanması ................................................. 72
30.7 ÇALIŞMADA GÖRÜLEN EKSİKLİKLER .................................................................... 73
30.8 SONUÇLAR VE ÖNERİLER ........................................................................................... 74
30.9 SU SONDAJI RAPORUNUN KAYNAKLARI ............................................................... 76
31.SONDAJLA ÇIKARILAN SULARIN İNSAN SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ ................. 80
31.1 Yeraltı Suları-İnsan Sağlığı İlişkisi ................................................................................... 80
31.2 Yeraltı Suyu Kalite Standartları......................................................................................... 81
31.3 Yeraltı Suyu Kirleticileri ve Kirlilik Belirtileri İçin Eşik Değerler ................................... 81
31.4 Yeraltı Sularının İzlenmesi ................................................................................................ 81
31.5 Kuyuların Hijyenik Kullanımı-Kuyularda Dezenfeksiyon ................................................ 82
32.SUYUN VE SU KAYNAKLARININ İSLAM DİNİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ ................... 83
33.SONUÇLAR VE ÖNERİLER ................................................................................................. 87
34.KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 88
viii
ŞEKİLLERİN LİSTESİ
ŞEKİLLERİN LİSTESİ Sayfa No
Şekil 11.1 İş güvenliği ikaz levhası ............................................................................................... 23
Şekil 29.1 Kuyu tamamlama şeması ............................................................................................. 50
Şekil 29.2 Konsolide birim ile konsolidasyonsuz birimin gösterilmesi ........................................ 51
Şekil 29.3 İyi delinmiş ana kaya formasyonu ile iyi delinmiş kum ve çakıl formasyonu ............ 53
Şekil 29.4 Filtre aralığı .................................................................................................................. 55
Şekil 29.5 Heterojen akiferler ile filtre ilişkisi .............................................................................. 55
Şekil 30.1 İnceleme alanının yer bulduru haritası ......................................................................... 62
Şekil 30.2 1. Noktanın sondaj logunu gösteren şekil .................................................................... 77
Şekil 30.3 2. Noktanın sondaj logunu gösteren şekil .................................................................... 78
Şekil 30.4 3. Noktanın sondaj logunu gösteren şekil .................................................................... 79
Şekil 31.1 Yeraltı suyu izleme şeması .......................................................................................... 82
ix
RESİMLERİN LİSTESİ
RESİMLERİN LİSTESİ Sayfa No
Resim 14.1 Su sondajında suyun çıkışı ......................................................................................... 28
Resim 29.1 Muhafaza borusunun gösterimi .................................................................................. 52
Resim 29.2 Rotari sistemde çimento ile kapatma ve darbeli sistemde kuru bentonitle kapatma.. 56
Resim 29.3 Jet yönteminin uygulanışı .......................................................................................... 59
Resim 29.4 Jet yönteminin yapılış şekli ........................................................................................ 59
Resim 30.1 Selçuk Üniversitesi Alâeddin Keykubat Kampüsü sondaj alanından bir görünüm ... 61
Resim 30.2 Sondaj makinesinin hazırlanması ............................................................................... 66
Resim 30.3 Matkabın yeryüzü ile buluşması ................................................................................ 66
Resim 30.4 Sondajın başlangıcı .................................................................................................... 67
Resim 30.5 Sondajdaki ilk çamur oluşumu ................................................................................... 67
Resim 30.6 Sondajın çamur havuzu .............................................................................................. 67
Resim 30.7 Gölet için su kanalı oluşturulması .............................................................................. 68
Resim 30.8 Göletteki sıvıya bentonit atılarak sıvının yoğunluğunun artırılması .......................... 68
Resim 30.9 Çakıllama işleminin gerçekleşmesi ............................................................................ 69
Resim 30.10 Çakıllama işleminde insan gücünün kullanılması .................................................... 70
Resim 30.11 Kurtarma sırasında kullanılan aletlerden zincirli anahtar ........................................ 71
Resim 30.12 Takım dizisinin yukarı çekilme işlemi ..................................................................... 71
Resim 30.13 Takım dizisinin ıskartaya ayrılması ......................................................................... 72
Resim 30.14 Gölette bulunan sirkülasyon sıvısının ayarlanması .................................................. 72
Resim 30.15 Sondajdan alınan örnek numuneler .......................................................................... 74
x
TABLOLARIN LİSTESİ
TABLOLARIN LİSTESİ Sayfa No
Tablo 29.1 Kümülatif yüzde-Tane boyu-Filtre aralığı grafiği ...................................................... 54
Tablo 31.1 Kirletici ve Kalite Standartları ile ilgili genel bilgiler ................................................ 81
xi
SİMGELER VE KISALTMALAR
Bu çalışmada kullanılmış bazı simgeler ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda
sunulmuştur.
Simgeler-Kısaltmalar Açıklama ABD.
a.s.-as. Aleyhis Selam
a.s.m.-asm. Aleyhissalatu Vesselam
CaCl2 Kalsiyum Klorür
CaSO4 Kalsiyum Sülfat
CD Kompakt Disk
cm. Santimetre
CO2 Karbondioksit
c.c. Celle Celaluhu
DSİ Devlet Su İşleri
EİE Elektrik İşleri Etüt İdaresi
EKİ Ereğli Kömür İşletmeleri
JMO Jeoloji Mühendisleri Odası
GPS Küresel Konumlama Sistemi
HCl Hidrojen Klorür
hp Horse Power-Beygir Gücü
km. Kilometre
LCD Likit Kristal Ekran
lt/sn. Litre/Saniye
m. Metre
m/sn. Metre/Saniye
m3/sn. Metreküp/Saniye
mm. Milimetre
MTA Maden Tetkik ve Arama
M.Ö. Milattan Önce
NaCl Sodyum Klorür
pH Hidrojenin Gücü
PVC Polivinil Klorür
ra.-r.a. Radiyallahu anh
RG Resmi Gazete
s.a.v.-sav. Sallallahu Aleyhi ve Sellem
sn. Saniye
TPAO Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı
TSE Türk Standardları Enstitüsü
vb. Ve Benzeri, Ve Buna Benzer
1
1.GİRİŞ
Bu akademik çalışma, genel bilgilendirme amaçlı hazırlanmış olup ülkemizde
yapılmış olan su sondajları ile ilgili bilimsel araştırmaların ve sonuçların nasıl
değerlendirilmesi gerektiği açıklanmaya çalışılmıştır. Bu çalışma kapsamında, ülkemizde su
sondajı yapmak veya yaptırmak isteyen kişi veya kişilere tavsiyelerde bulunulmuş, daha
doğru ve güvenilir su sondajının nasıl yapılabileceği kısaca anlatılmaya çalışılmıştır.
Su, canlılar için vazgeçilmezdir. Canlı hayatının devamı suya bağlıdır. Dünyamız su
kaynaklarının bir kısmı yeryüzünde, bir kısmı da yeraltındadır. Yerüstü su kaynaklarının
yetersiz olduğu alanlarda, yeraltı kuyuları açılarak su ihtiyacı karşılanmaktadır. İhtiyacımız
olan suyun bir kısmı için gerekli olan su sondajı, yeraltı sularının yeryüzüne güvenli bir
şekilde çıkarılmasını sağlar. Bu tür mühendislik işlerinin maliyeti yüksektir. Bu nedenle, su
sondajının teknik parametrelere göre yapılması ve kuyunun uygun tasarımı maliyeti
düşürecek, kuyu verimini ve ömrünü artıracak, doğru ve güvenilir bir mühendislik hizmeti
sunulmasına yardımcı olacaktır.
Su, temizlik ve enerji üretimi için de gerekli olup, insanların içme suyu, sulama suyu
ve kullanma suyu ihtiyacı her geçen yıl biraz daha artmaktadır. Bu ihtiyaçlar için gerekli
suyun temini kaynaklardan, akarsulardan, göllerden ve özellikle de yeraltı sularından
sağlanmaktadır. Burada yeraltı sularının payı önemli bir boyuttadır.
Çevre sorunları, artan nüfus, içme suyunun sulama suyu olarak kullanılması, yeraltı
suyu havzaları üzerine fabrika ve yerleşim alanları kurulması, toprağın fazla su kullanılarak
sulanmasıyla oluşan tuzlanma, inşaat faaliyetleri için yeraltı suyu bulunduran dere
yataklarından malzeme alınmasıyla oluşan akifer kaya tahribatı, aşırı ve bilinçsizce sondaj
tekniğine uygun olmayan kuyuların açılması, su kaynaklarının azalmasına veya kaynaklardan
yeterli ölçüde faydalanılamamasına neden olmaktadır.
Ülkemizin su kaynaklarının zamanla azalacağı düşünülürse suyun önemi çok daha
dikkatli bir şekilde irdelenecek ve incelenecektir. Ülkemizin su kaynaklarının verimli ve
değerli olduğu bilincine varılıp mühendislik hizmetlerinin doğru ve güvenilir bir şekilde
yapılabilmesi için, su sondajlarının da aynı bilinçle yapılması ve ülkemize kazandırılması
gerekmektedir.
Bu konuda hedeflenen nokta ise, ülkemiz sınırları içerisinde yapılmış veya yapılacak
olan tüm su sondajı çalışmalarında doğru ve güvenilir bir şekilde gerekli işlemlerin
zamanında yapılması ve ülkemize katkıda bulunmasıdır.
2
2. SU SONDAJI NEDİR?
Su sondajı, sondaj da en çok kullanılan yöntemlerdendir. Su sondajı, derinlerdeki su
seviyesine ulaşmak için tercih edilir. Ülkemizde su sondajları çalışmalarında başarılı sonuç
almak daha garanti olduğundan tercih edilme oranı yüksektir.
Su sondajı, bir mühendislik çalışmasıdır. Su sondajı, zeminin jeolojik yapısına uygun
olarak havalı ya da çamur dolaşımı ile yapılan kuyu açma çalışmasıdır. Kuyu açılma öncesi ve
sonrası yapılması gereken birtakım işlemler mevcuttur. Kuyu açılma işlemi yapıldıktan sonra,
açılan kuyunun hidrolojik özelliklerine uygun olacak şekilde projelendirme yapılır. Bu
projelendirmeler dikkatli ve özenli bir şekilde yapıldığı takdirde daha doğru ve güvenilir
sonuçlar alınacaktır. Sondajın ileri aşamalarında ise, özel sondaj boruları ile kuyunun kılıf
borulaması yapılır. Su sondajında başarı, doğru akiferin en kısa zamanda bulunması ile
ilişkilidir. Sondaj açmak çok dikkat isteyen bir iş olup, emek ve tecrübe gerektiren bir iştir.
Su sondajı, hızla ilerleyen şehirleşme, tarım ve takibinde gelişen teknoloji ile birlikte
önem kazanan sektörlerden biridir. Su ihtiyacını karşılamak amacıyla açtırılan yaygın olarak
bilinen tabirler artezyen, kuyu, sonda, keson kuyu, elle açma kuyu gibi terimler kullanılsa da
asıl telaffuzu sondajdır. Sondaj, su çıkartmak amacıyla çeşitle alet edevatlarla yeraltındaki
(toprağın alt tabakalarındaki) suyun yeryüzüne çıkartılması diyebiliriz. El ile açılan kuyular
yüzey sularını yani yağmur sularını toplar, size en ihtiyacınız olan Temmuz-Ağustos
aylarında kurur ve su vermez. Ama dikkatli bir şekilde yapılmış bir su sondajı, tamamen
yeraltı suyunu bulma yöntemidir. En sıcak dönemlerde bile sizi susuz bırakmamak amacıyla
açılır ve gerekli önlemler ve bakımlar yapıldığında uzun süreler boyunca kullanılabilir.
Su sondajı, ülkemizde en yaygın şekilde kullanılan yöntemlerle havalı sondaj ve sulu
sondaj şeklinde yapılmaktadır. 1990’lı yıllarda kullanılan malzemeler, donanımlar,
ekipmanlar ve borular, yıllar içinde çürüyen saf demirden yapılırdı ve sondajlarda
uygulanırdı. Günümüzde ise, PVC ömür boyu hizmet verebilecek özel maddelerle
güçlendirilmiş sağlık açısından TSE onaylı güvenli borularla donatılmaktadır. Kısacası artık
çok daha güvenli bir şekilde hizmet verilebilmektedir.
3
3. SU SONDAJI VE SONDAJIN TARİHÇESİ VE GELİŞİMİ
Sondajın ilk olarak nerede ve nasıl yapıldığı konusunda kayıtlı bilgiler bulunmamakla
birlikte, tarihinin çok eskiye dayandığı kesindir. Geçmişte yapılan sondajcılık işlemleri,
günümüzün modern sondajcılık tanımıyla uyuşmasa da amaçlar ve kullanılan yöntemlerden
bazılarının benzer tarafları bulunmaktadır.
M.Ö. 3000 yıllarında Mısırlıların taş çıkarmak amacıyla aşındırıcı tozlar kullanarak sığ
çukurlar açtıkları, M.Ö. 2000 yıllarında ise, Çinlilerin tuzlu su çıkarmak amacı ile gerçek
anlamda sondaj yaptıklarından söz edilmektedir. M.Ö. 1500 yıllarında Filistin’in Birşeba’daki
su kuyusunun Hz. İbrahim tarafından açıldığını gösteren kayıtlar sondajcılığın 3500 yıllık
tarihi olduğunu göstermektedir. M.Ö. 1000 yılarında Çinliler tarafından yeraltından tuzlu su
çıkarmak amacıyla kuyu açıldığını Konfüçyus yazmaktadır. M.Ö. 600 yılında Konfiçyus,
derinliği 100 metreye varan tuzlu su kuyularının açıldığını da yazmıştır. M.Ö. 450 yıllarında
tarihçi Heredot asfalt, tuz ve petrol üretimi için açılmış kuyuların varlığında söz etmektedir.
Fransa’nın Artois kasabasında 1126 yılında açılan sondaj kuyusu, Avrupa’da yapıldığı bilinen
ilk kuyudur. Basınçlı akiferde açılan bu kuyunun fışkırma özelliğine yörenin adına izafeten
artezyen adı verilmiştir. 1200 yıllarında Çinlilerin Tibet ile Chungking arasında kalan bölgede
açtıkları kuyularda 500-1000 metreye varan derinliklere indikleri ve bu kuyularla ilgili olarak
düzenli sondaj raporları tuttukları saptanmıştır. Kullanılan yöntemler ve donanımlar basit bir
kaldıraç sistemi olup, bambu kamışlar uç uca eklenerek sondaj dizisi olarak kullanılmıştır.
Sondajın yapılması için gereken enerji ise insan ve hayvan gücünden sağlanmıştır.
Rotary (döner) sondaj sistemi, ilk defa 1517 yılında Leonardo da vinci tarafından
kullanılmıştır. Bu sistem burgulu sistemdir. 1745 yılında Fransa’da 30 m. derinliğinde kuyular
açılmıştır. Ancak hayvan gücü kullanılarak yapıldığı bilinen ilk darbeli sondaj 1808 yılında
Virginia’daki bir tuz madeninde Raffner kardeşlerin 18 metre derinlikte yaptıkları sondaj
çalışmasıdır.
İlk petrol sondajının 1794 yılında Fransa’da Pechelbronn yakınlarında açıldığı
sanılmaktadır. Ancak ABD’de Pensilvanya’da 1859 yılında Albay Drake tarafından açılan
kuyunun, ilk petrol kuyusu olduğu kabul edilmektedir. Bu sondaj kuyusu darbeli yöntem ile
açılmış ve kullanılan sondaj donanımı ve yöntemi uzun yıllar standart olarak kalmıştır.
Sondajda buhar gücü, ilk olarak ABD’de Billy Morris tarafından 1831’ de
kullanılmıştır. Kuru sistem döner sondaj donanımları ilk olarak 1828’ de İtalya’da Larderello
jeotermal alanında yapılan sondajlarda kullanılmıştır. Fransa’da 1841 yılında bu yöntemle 500
4
metre derinliğe inilmiştir. 1845’te kuru sistem terk edilerek, Robert Beart tarafından
Dolaşımlı döner sondaj donanımları uygulamaya konmuştur.
İlk Elmaslı Karot Sondajı 1864’te, İsviçreli Mühendis Jean Rudolphe Leschot
tarafından İtalya-Fransa arasında açılmakta olan Mt Cenis Tüneli’nde kullanılmıştır. 1867’de
de M.C. Bullok, Pensilvanya kömür haczasında ilk karotlu sondaj kuyusunu açmıştır. Yine
1867’de dünyada ilk ücretli sondaj, ABD’de Henry Kelly tarafından yapılmıştır. İsveç’te
Dannemora maden sahasında 1886 yılında ilk elmaslı maden sondajı yapılmış, aynı tarihte
Craelius firması tarafından AB adlı ilk sondaj makinesi piyasaya sürülmüştür. 1910 yılında,
Nebraska’da su sondajları yapan H.C. Minnick isimli sondajcı, kendisinin ürettiği diyaframlı
bir pompayı kullanarak ilk defa ters dolaşımlı döner sondajı uygulamıştır. Helezon baskılı
sondaj makinelerinin bulunuşu 1935 yılıdır. Bu makineler Sullivan ve Boyles Bros. tarafından
yapılmıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan birkaç yıl önce de hidrolik baskılı makineler üretilmeye
başlamıştır. Günümüzde kullanılan sondaj teknikleri bu temeller üzerinde geliştirilmiş ve son
şeklini almıştır. 19. Yüzyılın sonlarına doğru darbeli sondaj sistemi diyebileceğimiz sondaj
sistemi gelişmiştir. 1920‘lerden sonra rotary (döner) sondaj sistemi gelişerek darbeli sistemin
yerini almaya başlamıştır. Rotary (döner) sondaj sistemi 1901’de ABD. ’de A. Lucas tarafında
açılan kuyularda tanınmaya başlamıştır.
Türkiye’de ilk su sondajı, 1894 yılında Konya’da bir yabancı şirket tarafından
yapılmıştır. 1954 yılından sonra su sondajlarını DSİ yapmaya başlamıştır. İlk petrol sondajı
ise, yine yabancı bir şirket tarafından Mardin’ de yapılmıştır. Petrol arama ruhsatı 1935
yılında MTA’ ya verilmiş ve 1940 yılında Raman’ da, 1951 yılında Garzan’ da petrol
bulmuştur. 1954 yılından bu yana TPAO petrol arama amacı ile sondaj faaliyetlerini
sürdürmektedir. Bugün Türkiye’ de, MTA; maden ve endüstriyal hammadde, DSİ; su
sondajları, EKİ; kömür sondajları, EİE; zemin sondajları ve TPAO ise petrol arama sondajları
yapmaktadır.
Yukarıda sondaj sektörünün geçmişten günümüze kadar geçirmiş olduğu değişimler
kısaca açıklanmaya çalışılmıştır. Teknolojinin gelişmesi ile sondaj sektörü değişmeye ve
gelişmeye devam edecektir.
5
4. SU SONDAJI NEDEN YAPILIR VEYA YAPTIRILIR?
Su sondajı, suyun ihtiyaç sahiplerine ulaştırılmasında büyük bir öneme sahiptir. Su
sondajı derinlerdeki su seviyesine ulaşmak için tercih edilir. Su sondajlarında sonuç almak
daha garanti olduğundan oldukça fazla tercih edilmektedir.
Su sondajı, suya ihtiyacı olan veya olabilecek kişi veya kişilerin, kamu kurum ve
kuruluşlarının, özel şirketlerin, özel mülkiyetli arazi sahibi kişilerin vb. kişi ve kişilerin su
ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla yapılan bir mühendislik hizmetidir.
Su sondajının yapılmasındaki asıl amaç; çalışılacak bölgedeki veya arazideki,
yeraltının belirli bir derinliğindeki suya ulaşmak ve bunu pompa ile çekmek suretiyle suyun
yeryüzüne çıkarılmasıdır. Yeryüzüne çıkarılması planlanan suyun çekim işleminde, kuyunun
yıkılmaması gerçekten önemlidir. Bunun için gerekli önlemlerin zamanında ve tam olarak
alınması gerekmektedir. Su sondajı için kullanılacak kuyunun projeye uygunluğu, kalite
düzeyi, borunun cinsi ve çapı, çakıl zarfının kalınlığı ve uygulanan su sondajı teknikleri
yapılacak projenin başarısında büyük bir etkendir.
Su sondajından iyi bir verim almak istiyorsanız su sondajını yetkili, bilgili ve tecrübeli
bir mühendislik firmasına yaptırmak her zaman için güvenli ve doğru bir hareket olacaktır.
6
5. SU SONDAJI YAPTIRMADAN ÖNCE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN
HUSUSLAR NELERDİR?
Su sondajlarında önemli olan etken, akiferin yerinin tespit edilmesidir. Suyun biriktiği
veya beklendiği bölgelerin tespiti su sondajında önemli bir yer tutmaktadır. Su sondajını,
bilgili ve tecrübeli kişilere yaptırmak hem zamandan hem de ekonomik açıdan çok önemlidir.
Su sondajı yaptırmadan önce dikkat edilmesi gereken hususlar kısaca iki bölüme
ayrılır: Birinci bölüm, müşterinin yani işverenin sorumluluklarıdır. İkinci bölüm ise sondaj
işini üstlenen mühendislik firmasının sorumluluklarıdır.
Birinci bölüm, müşterinin yani işverenin sorumlulukları arasında sondaj açılması
istenen sahanın veya bölgenin giriş-çıkış yollarının hazırlanması gerekmektedir. Sondaj işinin
güvenli ve doğru bir şekilde yapılabilmesi buna bağlıdır. Ayrıca, elektrik ve su ihtiyacı gibi
temel görevler de müşterinin-işverenin görevleri kapsamına girmektedir.
İkinci bölüm, sondaj işini üstlenen mühendislik firmasının sorumluluklarıdır.
Mühendislik firmasının bünyesinde bulunan mühendisler, sondörler, sondaj işçileri gibi
çalışanların sorumlulukları en üst seviyededir. Sondajın başlamasından bitimine kadar geçen
süre içerisinde yapılması gereken işlemlerin, güvenilir ve doğru bir şekilde yapılabilmesi için
tüm sondaj personelinin sorumluluklarının bilincinde olmaları ve dikkatli olmaları
gerekmektedir. Burada önemli olan bir diğer konu da iş sağlığı ve güvenliğine uygun bir
mühendislik çalışması yapılabilmesidir. Bu konular başlangıç için çok önemlidir.
Su sondajı işlemine başlamadan, su sondajı yaptırılmadan önce, ilk olarak mutlaka
alanında uzman olan ekiplere-mühendislik firmalarına; jeolojik, jeofizik ve hidrojeolojik etüt
yaptırılması gerekmektedir. Bu etütlerde, su sondajı yapılacak yer-saha-bölge için en verimli
lokasyon-konum seçimi yapılmalıdır. Maksimum su veriminin elde edileceği kuyu lokasyonu
jeolojik araştırmalar, jeofizik etüt ve hidrojeolojik çalışmalar sonucunda belirlenir ve su
kuyusunun tasarımı yapılır, kuyu projesi hazırlanır. Sondaj yapılırken, jeolojik yapının yani
yeraltının çok değişken bir yapıya sahip olduğu bilinmeli ve unutulmamalıdır. Zaman
içerisinde, sondaj için gerekli olan etüt çalışmalarının yaptırılması, ek bir maliyet olmaması
için önemli bir etkendir. Su sondajı için etüt işlemleri yapılmadan kuyu açılmaya çalışılması
halinde meydana gelebilecek olumsuz sonuçlar en başından düşünülmelidir. Su sondajı için
açılan kuyudan su çıkmama ihtimali de göz önünde bulundurulmalıdır. Yapılan tüm yatırım
ve emeğin karşılığının alınabilmesi için bu hususların hepsine dikkat edilmelidir. Su sondajı
için yapılan etüt çalışmaları sonucunda açılacak olan su kuyusu, mutlaka kuyu inşa projesine
göre yapılmalı ve tüm jeolojik veriler ve sonuçlar dikkatli bir şekilde denetlenmelidir.
7
6. SU SONDAJINA BAŞLAMADAN ÖNCE YAPILMASI GEREKEN RESMİ
İŞLEMLER
Su sondajına başlamadan önce yapılması gereken resmi işlemler aşağıda açıklanmaya
çalışılmıştır. Zamana, bölgelere, kişilere ve diğer şartlara bağlı olarak yapılması gereken
resmi işlemler ve temin edilmesi gereken resmi belgeler değişkenlik gösterebilir. Burada
yapılmış olan paylaşım, genel bilgilendirme amaçlıdır.
6.1 Yeraltı Suyu Arama ve Kullanma Belgesi (Kuyu Ruhsatı)
Kuyu açtırmak ve bu su kuyusunu kullanmak isteyen herhangi bir arazi sahibinin
yapması gereken bir mühendislik firması ile iletişime geçmesidir. Bu mühendislik firmasının,
aşağıdaki gerekçeleri yerine getirmesi ve yapılan başvuruların kabulü halinde, kuyuyu açıp
kuyu sahibine uygun bir şekilde teslim etmesi gerekmektedir.
Su sondajı yaptırmak için ilk etapta, serbest olarak çalışan bir mühendislik firması ile
görüşülmesi gerekmektedir. Bu firma, yasal olarak iş yapabilecek durumda olan bir firma
olması gerekmektedir. Yasal evrakları (Vergi levhası vb.) tamamlanmış bir firma ile
çalışılmalıdır. Bu tür durumlarda işin uzmanı olan, tecrübeli kişilere danışmak her zaman için
avantaj sağlamaktadır.
Su sondajında resmi işlemler için kuyu sahibi adına vekâletname alınması
gerekmektedir. İşlemler, kuyu sahibi adına takip edilmelidir. Kuyu sahibinden, Tapu
Müdürlüklerinden alınması gereken tapu ve krokinin temin edilmesi gerekmektedir. Ayrıca,
nüfus cüzdanı bilgileri ve vergi ile ilgili resmi bilgilerin isteme formuna eklenmesi
gerekmektedir.
Su sondajı arama belgesi, üç nüsha olarak hazırlanmalıdır. Birinci nüsha DSİ Genel
Müdürlüğü’ne, ikinci nüsha DSİ İl Bölge Müdürlüğü’ne, üçüncü nüsha da müracaat sahibinde
kalmak üzere gerekli kamu kurumlarına ve şahıslara teslim edilmelidir. Kimlik bilgileri, vergi
ile ilgili bilgileri ve oda ile ilgili bilgileri üç nüshalı olarak JMO’ na, (Ankara ve Ankara’ya
bağlı illerde iseniz, Ankara’daki JMO Genel Merkezi’ne veya JMO Genel Merkezi’ne bağlı il
temsilciliklerine teslim edilmesi gerekmektedir. Ankara dışında iseniz, JMO Şubelerine veya
JMO Şubelere bağlı il temsilciliklerine) teslim edilmesi gerekmektedir. Teslim edilen bu
evraklar, JMO’ daki görevli kişiler tarafından kontrol edilmekte ve gerekli olan onay, şartlara
uygun olan kişilere/firmalara verilmektedir. Daha sonra da, DSİ’ye giderek, görevli olan
jeoloji mühendisi/mühendisleri tarafından bu bilgiler kontrol edilmektedir.
8
Diğer bir işlem ise, araziye gidip 1/25000’lik ölçekli haritalarda kuyuların yerleri ve
ölçüleri kontrol edilmektedir. Son yapılan işlemler onaylandıktan sonra, yeraltı suyu arama
belgesi çıkarılabilmektedir. Bir yıl içerisinde bu su kuyuların açılıp kullanılması
gerekmektedir. Buna göre, sahanın açık veya kapalı olduğu belirlenmektedir. Bazı bölgelerde
yeraltı suyu seviyelerinin, yeraltı su rezervlerinin ve yağışların azalmasına bağlı olarak DSİ
tarafından bazı bölgeler, kuyu arama ve kullanma yönünden yasaklı ilan edilmiş ve aramalara
kapatılmıştır.
Ayrıca; su sondajı ile ilgili olan dikme kesit, kuyu logu, topoğrafik harita, kuyu krokisi
gibi bilgiler DSİ’ye ruhsatla beraber gönderilmektedir. Kuyu suyu analize gönderilerek, analiz
raporu çıkarılmaktadır. Gerekli olan hesaplamalar ve eğriler çizilmektedir.
En son olarak, belgeyi sahibine teslim etmek gerekmektedir. Genel harcamalarda;
analiz parası, oda parası, spor parası vb. şeklinde ödemeler yapılabilmektedir.
Arama belgesi ve kullanma belgesinin çıkarılmasını jeoloji mühendisi planlamaktadır.
Önemli olan arazi ve kuyu bilgilerinin bulunması ve düzenlenmesidir. Belge sahibi ve teknik
sorumlu, arama yapılacak arazi ile ilgili bilgileri, ne ile açılacağını, kuyu adedini, bu belge ile
birlikte üç nüshasını düzenlemesi gerekmektedir. Kuyu inşaat tatbik projesi için; il, ilçe, açılış
amacı, sondaj firması, sondaj makinesi, çalışan kişiler, diploma numarası gibi özel bilgiler
gerekmektedir.
Sulama amacı ile kuyu açılırken, kuyunun yeri ve çıkarılabilecek su miktarı önemli bir
yere sahiptir. Sadece tarımsal amaçlı kuyu açma işlemlerinde, DSİ yetkili organdır. Genellikle
kooperatiflerin su ihtiyaçlarını karşılayabilmek amacıyla kuyu açma işlemlerini
gerçekleştirmektedir. Gerektiğinde ek kuyu açma işlemlerini de yapabilmektedir. Ek kuyu
açılırken mevsimsel değişiklikler göz önünde bulundurulmalıdır. Çünkü mevsimlere bağlı
olarak yeraltı su seviyesi değişebilmektedir.
Öncelikle bir kuyu ruhsatı alımında, yeraltı suyu arama belgesinin hazırlanması
gerekmektedir. DSİ tarafından yeraltı suyu arama belgesini temin edebilmek için başvuruda
istenilen belgeler;
1- Yeraltı Suyu Arama Belgesi İsteme Formu.
2- 2 Takım Hidrojeolojik Etüt Raporu ve Ekleri.
3- Kuyu İnşa ve Tatbikat Projesi.
4- Kuyu Yerini Gösterir 1/25000 Ölçekli Koordinatlı Topoğrafik Harita.
5- Ayrıntılı Kuyu Yeri Krokisi.
6-Arama yapılacak olan arazinin güncel tarihli ve onaylı tapu bilgisi.
7-Hisseli Tapularda Muvafakatname.
9
8-Bağlı Olunan Oda'dan Alınacak Sicil Durum Belgesi.
9-Su İhtiyaç Belgesi.
10-Tapu Senedi ile başvuru yapılmalıdır. Bu belgelerin 1 ay içerisinde gerekli yerlere teslim
edilmesi gerekmektedir. Bu hazırlanan ve gerekli olan bazı belgeler DSİ’ye teslim edilir. Bu
belgelerin 1 yıl geçerlilik süresi bulunmaktadır.
Yeraltı suyunun bulunması halinde ve başvurunun kabulünde, bu kuyunun
kullanılabilmesi için yeraltı suyu kullanma belgesi isteme formuyla başvuru yapılarak kuyu
kullanımı için izin istenmelidir.
Yeraltı suyu kullanma belgesini temin edebilmek için başvuruda istenilen belgeler;
1. Yeraltı Suyu Kullanma Belgesi İsteme Formu.
2. 1 Adet Kimyasal Analiz Raporu.
3. 2 Adet Kuyu Kütüğü.
4. 2 Adet Pompaj Programı.
5. İlgili Yönetmelik Hükümlerinde Belirtilen Su Sayacı Montaj Formu.
6. Kuyu Yerini Gösterir 1/25000 Ölçekli Koordinatlı Topoğrafik Harita.
7. Ayrıntılı Kuyu Yeri Krokisi.
8. Pompa Tecrübe Formu.
9. Pompaj Düşüm Grafiği.
10.Tapu Fotokopisi ile başvuru yapılmalıdır. Bu belgelerin 1 ay içerisinde gerekli yerlere
teslim edilmesi gerekmektedir.
Her yıl, o yılın şartlarına uygun olarak yeraltı suyu arama belgesi ve yeraltı suyu
kullanma belgesinin bir mühendislik firması tarafından hazırlanma maliyeti, zamana ve
bölgelere bağlı olarak değişkenlik gösterebilir.
6.2 Kuyu Ruhsatı Nedir? Kuyu Ruhsatı Neden Gereklidir?
Sondaj projelerinde arazinizde gerekli çalışmayı yapabilmek, açılan kuyu üzerinde hak
sahibi olabilmek ve kuyuyu ihtiyaçlarınız doğrultusunda işletebilmek için Devlet Su İşleri
tarafından onaylanmış, belirli bir formatta hazırlanan belgelere “kuyu ruhsatı” adı
verilmektedir. Arama ve kullanma ruhsatı adı altında düzenlenen bu ruhsatlar kuyunuzun
açılması ve tamamlanması işlemlerinin sorumlu bir mühendis kontrolünde yapıldığının
göstergesidir. Yine kuyu ruhsatları, açılan kuyunun uygun proje koşullarında optimum verim
dikkate alınarak gerçekleştirildiğini göstermektedir.
10
6.3 Kuyu Ruhsatı Alınmadan Sondaj Kuyusu Açılabilir Mi?
Derinliği 10 metreden küçük kuyular, sığ ya da keson kuyu olarak adlandırıldığından
bu kuyuları açmak ve işletmek için ruhsat almaya gerek yoktur. Derinliği 10 metreden fazla
olan kuyular için ruhsat alınmadan yapılan çalışmalar kaçak kuyu statüsüne girdiğinden, bu
kuyular görevliler tarafından veya herhangi bir ihbar sonucunda tespit edilip para cezası ve
(kuyu sondaja kapalı saha sınırları içerisinde ise) kuyunun kapatılması işlemlerine tabi
tutulmaktadır. Kaçak kuyu, arama ruhsatı olmadan açılmış kuyulardır. Devlet Su İşleri
Müdürlüğü'nün görevlilerinin tespiti halinde bu tür kuyular DSİ tarafından kapatılır. Kapatma
masrafları kuyu sahibinden alınır ve ayrıca yerel yönetimler tarafından kuyu sahibi idari para
cezasına çarptırılır. Bu nedenle var olan kaçak kuyu için DSİ tarafından kapatılmadan önce
kullanma ruhsatı düzenlenerek var olan kuyunun kapatılması önlenebilir ve böylece kapatma
işlemlerinden doğan masraflardan da kurtularak, kuyu sahibinin sadece yerel yönetimin
kendisine keseceği cezayı ödeyerek daha az zarar etmesi sağlanabilir. Bu ve bu tür
işlemlerden dolayı kaçak kuyu işlemlerinden her zaman uzak durulmalıdır ve kesinlikle
yaptırılmamalıdır.
Devletimiz 10 metreden daha derin kuyuları kamu malı kabul etmiş ve yeraltı
suyundan istifadeyi izne bağlamıştır. Bu izin DSİ tarafından verilmektedir. İzinsiz açılan
kuyular, yukarıda bahsi geçen kullanılabilir emniyetli su rezervi hesaplarını alt üst ettiği gibi
birçok sahada, kullanılmaması gereken kötü kaliteli suların bilinçsizce araziye verilerek
nebatların kuruması, verimin düşmesi ve arazinin çoraklaşmasına neden olmaktadır. Bugün
kuyu açılabilecek sahalar jeolojik etütlerle belirlenmekte, ayrıca çeşitli yeraltı problemi
jeofizik etütlerle çözülmekte ve bilinçli yaklaşımlarla kuyu açılmaktadır. Bu etütler
sonucunda; sahada yeraltı suyunun bulunup bulunmadığı, suyun çıkabileceği derinlik,
yeraltında suyu tutan tabaka, suyun tuzluluk (NaCl), acılık (CaSO4) veya diğer kirlenmelere
maruz kalıp kalmadığı, dolayısıyla işe yarayıp yaramayacağı anlaşılabilmektedir. Böylece boş
yere yatırım yapılması önlenmiş olmaktadır. Buda milli ekonomiye önemli bir katkı demektir.
Özellikle sahil kesiminde deniz suyu girişimi tehlike teşkil ettiğinden rastgele sondaj kuyuları
açılmaktadır. Sondaj işlemleri bilinçli ve tecrübeli kişiler tarafından yapılmalıdır.
6.4 Yeraltı Suyu Arama Ruhsatı Almak İçin Gerekli İşlemler Nelerdir?
Açılacak bir su sondajı kuyusu için öncelikle teknik sorumlu statüsündeki bir jeoloji
mühendisi ile işbirliği yapılmalıdır. Proje koşulları ve diğer teknik detaylar karşılıklı olarak
11
görüşülür ve beklentiler dile getirilir. Bu aşamadan sonra temin edilmesi gereken bilgi ve
belgeler aşağıdaki belirtilmiştir:
1.Araziye ait su ihtiyaç belgesi.(Arazi, tapu sahibi ve suyun kullanım amacına yönelik olarak
Tarım İl Müdürlüğü, İlçe Tarım Müdürlükleri ya da Ticaret Sanayi Odaları’ndan temin edilir).
2.Özel durumdaki araziler için gerekli makamlardan alınacak izin içeren yazılar.
3.Yeraltı suyu arama belgesi için DSİ’ye yazılacak dilekçe (Sorumlu mühendis tarafından
hazırlanır ve işveren tarafından imzalanır).
4.Sondaj kuyusuna ait arazi koordinatları (Sorumlu mühendis tarafından belirlenir).
5.Yakın mesafelerde bulunan sondaj kuyusu, sığ kuyu, akarsu, dere, kaynak, maden suyu ve
diğer su kaynaklarının bilgisi (Sorumlu mühendis tarafından belirlenir).
6.Sondaj lokasyonunu gösteren yer bulduru haritası (Sorumlu mühendis tarafından yapılır).
7.Sondaj kuyusu ön proje formatı (Sorumlu mühendis tarafından hazırlanır).
8.Sondaj lokasyonunu içeren 1/25.000’lik Jeoloji Haritası (Sorumlu mühendis tarafından
temin edilir).
9.Sondaj yapılacak sahaya ait Hidrojeolojik Etüt (Sorumlu mühendis tarafından yapılır).
6.5 Yeraltı Suyu Kullanma Ruhsatı Almak İçin Gerekli İşlemler Nelerdir?
Yeraltı suyu arama ruhsatında belirtilen sondaj kuyusunun açılmasını takiben, en geç 1
ay içerisinde kullanma ruhsatı için yine sorumlu jeoloji mühendisi nezaretinde DSİ’ye
aşağıdaki belgeler tamamlanarak başvuru yapılır:
1.Açılmış olan sondaj kuyusuna ait mevcut suyu kullanma amaçlı dilekçe.
2.Kuyu bilgileri, derinlik, su verimi, su seviyeleri, filtre boru seviyeleri, koordinatlar vb.
değerleri içeren kuyu kütüğü.
3.Su verimi ve su seviyelerinin belirlenmesine yönelik sabit debili düşüm deneyi sonuç
belgesi.
4.Kuyudan alınan su numunesine ait, kullanım amacına uygunluğunu gösterir laboratuvar
deney sonuç belgesi.
5.Kuyunun içinde kaldığı araziye ait tapu fotokopisi ile kimlik fotokopisi.
* DSİ'ye yapılacak başvurular sırasında istenilen belgeler, DSİ Bölge Müdürlükleri’ne,
zamana ve diğer şartlara göre değişiklik gösterebilmektedir.
12
7. KALİTELİ SU SONDAJI İÇİN GEREKLİ ŞARTLAR NELERDİR?
Kaliteli bir su sondajı için gerekli olan şartlar aşağıda sıralanmıştır:
1. Kaliteli bir su sondajı için gerekli olan ilk şart, doğru lokasyonun doğru zamanda
belirlenmesidir.
2. İkinci şart ise, güçlü ve kapasiteli, işin bitirilmesine kadar problem çıkarmayacak, gerekli
olan bakımları yapılmış bir sondaj makinesine ihtiyaç vardır.
3. Üçüncü şart, su sondajında yeterli tecrübe ve bilgiye sahip, sondaj işini ciddiye alan,
çalışkan bir sondaj ekibi gereklidir. (Deneyimli ve bilgili mühendis/mühendisler, işini bilen
sondör/sondörler ve sondaj işçileri, diğer çalışması gereken personeller, vb.)
4. Dördüncü şart, su sondajında açılan su kuyusunun zarar görmeden, örselenmeden açılması
ve korunması gerekmektedir.
5. Beşinci şart, su sondajı tamamlanmış kuyuda yapılan temizlik ve geliştirme işlemleri için
gerekli olan doğru inkişaf malzemelerine ihtiyaç vardır. (Kompresör, boru, vb.)
6. Altıncı şart, su sondajının amacına uygun olarak seçilmiş olan dalgıç pompa ve
ekipmanların ve diğer malzemelerin kullanımı önem arz etmektedir.
7. Yedinci şart, su sondajı kuyusunun zamana bağlı olarak açılma süresi, çalışanların verimini
ve işini kalitesini etkilemektedir.
8. Sekizinci şart, su sondajı esnasında yapılan delgi sırasında karşılaşılacak problemleri
çözebilmek için iş deneyimine ve sabır gösterilmesine ihtiyaç vardır.
9. Dokuzuncu şart, su sondajında kuyu ömrü için gerekli olan garantinin alınabilmesi
önemlidir.
10. Onuncu şart, su sondajında gerekli olan tüm şartlar yerine getirildikten sonra, kuyunun
uzun yıllar hizmet edebilmesi için kuyunun bakım ve onarımı düzenli olarak yapılmalı ve tüm
önlemler alınmalıdır.
13
8. SU SONDAJI-YERALTI SULARI-KUYU YERİ SEÇİMİ VE KUYU TASARIMI
İLİŞKİSİ NASIL OLMALIDIR?
Bu bölümde, su sondajı-yeraltı suları-kuyu yeri seçimi ve kuyu tasarımı ilişkisi nasıl
olması gerektiği açıklanmaya çalışılmıştır. Öncelikle yeraltı suları hakkında genel bilgiler
verilmiş, daha sonra da kuyu yeri seçimi ve kuyu tasarımı ile ilgili bilgiler paylaşılmıştır.
Türkiye'de yeraltı sularından yararlanma 1950 yılından sonra hızla artmış, geniş
ovaların sulanmasında, yerleşim merkezlerinin su gereksinimlerinin karşılanmasında
kullanılmıştır. Gelecekte ise, yeraltı sularının önemi daha da net bir şekilde anlaşılacaktır.
8.1 Yeraltı Suları
Yeraltı suları, yüzey sularına göre daha fazla çözünmüş madde içermelerine ve
genellikle daha pahalı elde edilmelerine rağmen;
1. Sıcaklıklarının mevsimlere göre çok az değişmesi,
2. Renksiz ve berrak oluşu,
3. Temiz ve kirlenmesinin güç olması,
4. Kimyasal bileşiminin değişmemesi gibi nedenlerden dolayı tercih edilmektedir.
8.2 Yeraltı Suyunun Varlığı
Bir sahada yeraltı suyu vardır diyebilmek için üç ana koşulun bir arada olması gerekir:
1. Beslenme sahası, yani yağış sularının üzerine düşerek yeraltına bir kısmının sızacağı veya
sızması beklenen sahaya/alana/bölgeye ihtiyaç vardır.
2. Poroz yani boşluklu bir ortam önemli bir etkendir. Bu ortam kum, çakıl gibi taneli
formasyonlar veya kaya çatlakları olabilir. Kayaçlar içerisinde, yeraltı suyu taşımaya en
uygun olanı kireçtaşlarıdır. Atmosferden bir miktar CO2 alan yağmur suyu kireçtaşı üzerine
düştüğünde, yatay tabaka ve düşey çatlakları olan kireçtaşına sızmakta ve zaman içerisinde
çok büyük boşluk sistemlerini oluşturmaktadır. Bu sistemlerde yeraltı nehirleri bile meydana
gelebilmektedir. Bu sistemlere “karstik sistem” denilir ve bunlar yeraltı sularının en bol
bulunabileceği ortamlardır.
3. Boşluklu veya çatlaklı ortama sızan suların yeraltında depolanabileceği, birikebileceği bir
yapının var olması gerekmektedir.
Yeraltı suları dinamik bir yapıya sahiptir, beslenir, depolanır ve boşalır. Su tablasının
belli bir eğimi vardır ve toplanan su belli bir istikamette hareket ederek membaları
14
beslemektedir. Yeraltı suyu her zaman serbest bir şekilde bulunmaz, genellikle hapsedilmiş
ortamlarda bulunur. Bunlara “mahsup (hapsedilmiş) yeraltı suyu” denir. Yani suyu tutan
tabaka (akifer) iki geçirimsiz zon arasında sıkılmıştır. Böyle sahalarda açılan sondaj
kuyularında su seviyesi yükselecektir. Suyun kuyu ağzından akması halinde “artezyen
kuyular”, daha aşağılarda kalması halinde ise “semiartezyen kuyular” olarak adlandırılan
kuyular meydana gelmektedir. Kısaca bilgi verdiğimiz yeraltı suyu kaynakları, Dünya
nüfusunun artması sebebi ile sulama, içme suyu, kullanma suyu ve sanayi suyu rezervleri
olarak her geçen gün önem kazanmaktadır. Her havzanın yıllık beslenmesi ve çekilebilecek
emniyetli su miktarı yaklaşık olarak hesaplanabilmektedir. Özellikle yer üstü sularının yeterli
olmadığı ortamlarda her geçen gün yeraltı suları daha çok kullanılır hale gelmektedir.
Buradaki önemli nokta, yeraltı suyu rezervleri bitmek tükenmek bilmeyen zenginlikler
değildir, çok dikkatli bir şekilde kullanılmaları gerekmektedir.
8.3 Yeraltı Suyu Arama Teknikleri
1. Yerel ya da kamu kurumları tarafından hazırlanmış hidrojeolojik haritalar ve raporlar,
2. Yüzeyde gerçekleştirilen jeofizik etütler ve diğer çalışmalar,
3. Sondaj kuyularında (borehole) yapılan örnekleme,
4. Sondaj kuyularında yapılan jeofiziksel loglama vb. teknik bilgilere ihtiyaç vardır.
Jeofizik yöntemlerle elde edilen veriler tek başına doğruluk derecesi sınırlı olan
bilgiler sunmaktadır. Bu nedenle, bu veriler kuyulardan alınan örneklerle korele edilmelidir.
Veriler, hem bölgesel hidrojeoloji hem de metodoloji (yöntem) hakkında deneyimli
kişiler tarafından yorumlanmalıdır.
8.4 Yeraltı Suyu Aramalarında Kullanılan Haritalar
Bu haritaları, 4 başlıkta toplayabiliriz:
1. Topoğrafik haritalar: Jeolojik birimlerin türü ve bölgenin yüzey topoğrafyası yeraltı
suyunun yerini etkilemektedir. Bitki örtüsü, özellikle kurak iklimlerde sığ yeraltı suyunun
mevcut olduğu yerleri gösterebilir. Akarsu ağlarının yoğunluğu ve yüzey drenaj şekilleri
sızmanın nerede oluşabileceğini gösterebilir.
2. Jeolojik haritalar,
3. Hidrojeolojik haritalar,
4. Hidrojeokimyasal haritalar ve hava fotoğrafları yeraltı suyu aramalarında kullanılan başlıca
haritalardır.
15
8.5 Yeraltı Sularının Yüzeye Çıkarılması
Yeraltı sularının yüzeye çıkarılması için belirli şartlara sahip olunması gerekmektedir.
Bu şartlara sahip olduktan sonra yeraltı sularının çeşitli amaçlara yönelik olarak yüzeye
çıkartılması gerekir. Yeraltı suları, 2 şekilde yüzeye çıkar:
1. Kaynaklar.
2. Kuyular. A) Sondaj kuyuları. B) Adi kuyular.
8.6 Su Kuyusu Araştırmalarında Temel Adımlar
1. Test kuyuları için en uygun yerlerin bulunması ilk adımdır.
2. Sondajla kesilen formasyonları temsil eden örneklerin alınması araştırmanın ikinci
adımıdır.
3. Tamamlanmış kuyularda jeofiziksel loglama yapılması üçüncü ve önemli bir adımdır.
4. Her geçirimli formasyonda statik su seviyesi derinliğinin tespit edilmesi gerekli bir
adımdır.
5. Su kalitesini belirlemek için potansiyel akiferlerden su örneklerinin alınması son adımdır.
8.7 Kuyu ve Şantiye Yeri Seçimi
Bir su kuyusu yeri seçerken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır;
-Akarsu ve kuru derelerin taşkın alanlarının dışında olması gerekmektedir.
-Heyelanlardan ve bataklıklardan yeterince uzakta olmalıdır.
-Septik çukur, kanal ve tanklardan vb. en az 40-50 m. uzakta olması tavsiye edilmektedir.
-Deniz suyunun akifer içine girişimini önleyecek kadar sahilden içeride olmalıdır.
-Daha önce açılmış kuyuların etki alanları dışında olması kuyu yeri seçiminde önemli
etkenlerdir.
Şantiye sahası için de birtakım önemli etkenler vardır. Bir şantiye sahasının
hazırlanmasında ve düzenlenmesinde aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır:
-Sondajın kuyu ağzı yeri.
-Çardak, banyo ve tuvalet gibi ihtiyaca yönelik yerler.
-Sondaj yeri ve sondaj makinası manevra yeri/alanı.
-Pompa ve su havuzu yeri/alanı/bölgesi.
-Karot sandığı ve takım sandığı yeri/yerleri.
-Treyler, kurulacak baraka ve çadırların yerleri.
16
-Akaryakıt ve jeneratör yeri/yerleri.
-Depolanacak fazla malzeme sahası/alanı/bölgesi şantiye sahası için önemli yerlerdir.
8.8 Kuyu Tasarımı
Kuyu tasarımı, açılması düşünülen bir sondaj kuyusuna ait tüm jeolojik ve
hidrojeolojik verilerin bilinmesi ve yorumlanması ile birlikte, kuyuya ait tüm projelendirme
detaylarının (delik çapı, su verimi, kuyu derinliği, delme yöntemi, filtre seviyeleri, boru çapı,
pompa tipi vb.) birleşimine “kuyu tasarımı” adı verilmektedir.
8.9 İyi Bir Kuyu Tasarımında Dikkat Edilecek Hususlar
İyi bir kuyu tasarımında dikkat edilecek hususlar şunlardır:
1-Mevcut ve yakın gelecekteki su ihtiyacına yönelik bir kuyu inşa edilmesi gerekmektedir.
2-Akiferin kapasitesiyle uyumlu şekilde, en az düşümle en yüksek debiyi sağlaması için
gerekli çalışmalar yapılmalıdır.
3-Uygun yöntemlerle kuyu suyunu kirlilikten korumak ve iyi kalitede su elde etmek temel
amaçtır.
4-Ekonomik ve en doğru yöntemlerle kuyuyu inşa etmek için gerekli planlar yapılmalıdır.
5-Ortalama 25 yıl ve daha fazla ömre sahip bir kuyu inşa etmek, uzun süreli bir kullanım için
fayda sağlayacaktır.
8.10 Su Kuyusu Tasarımı İçin Yapılması Gereken Çalışmalar
Su kuyusu tasarımı için yapılması gereken çalışmalar kısaca aşağıda sıralanmıştır:
1-İş ve işçi sağlığı ile iş güvenliğini konularını dikkate alarak güvenli bir kuyu inşa etmek ve
bu kuyunun tasarımını uygun bir şekilde yapmak ilk yapılması gereken işlemdir.
2-Su kuyusunun açılma amacı ve ihtiyaç duyulan su miktarının tespiti yapılmalıdır.
3-Açılacak kuyunun derinliği ve çapının belirlenmesi gerekmektedir.
4-Açılacak kuyunun içinde kaldığı arazinin litolojisi, bölgenin genel jeolojisi iyi bir şekilde
bilinmeli ve uygulamada kullanılmalıdır.
5-Açılacak kuyuya ait hidrografik ve hidrojeolojik veriler (dinamik-statik su seviyeleri,
yaklaşık debi ölçümü vb. hesaplanması gereken veriler) hesaplanmalı ve doğru bir şekilde
yorumlanmalıdır.
6-Kuyunun delinme yönteminin ve her bir yönteme göre kullanılacak malzemelerin
belirlenmesi önem arz etmektedir.
17
7-Kuyunun delinmesi sırasında karşılaşılabilecek sorunların ve alınabilecek önlemlerin
tespitinin yapılması şarttır.
8-Kuyu şantiye yeri hazırlığı sırasında sondaj makinasının yerleşeceği yerin fiziki
özelliklerinin ve bu özelliklere göre yapılacak çalışmaların belirlenmesi gerekmektedir.
9-Kuyu içine indirilecek boru tipi, et kalınlığı, miktarı ve çap seçimi belirlenmelidir.
10-Kazdırılacak çamur havuzlarının adedi ve boyutları tam olarak hesaplanmalıdır.
11-Sondaj derinliği boyunca geçilmesi muhtemel seviye ve birimlerin bilinmesi, ilgili
raporların değerlendirilmesi gerekmektedir.
12-Su kalitesini bozabilecek ve problem oluşturabilecek seviyelere ait müdahale yöntemleri
belirlenmelidir.
13-Kuyu delinmesini müteakip yapılacak yıkama ve inkişaf işlemleri düzenlenmelidir.
14-Kuyu verilerine göre pompa derinliği, pompa tipi ve diğer pompa özellikleri
belirlenmelidir.
15-Tüm kuyu projesine ait tüm ek malzeme ve ekipman alımlarının maddi boyutunun
hesaplanması gerekmektedir.
18
9. SU SONDAJI YÖNTEMLERİ NELERDİR?
Bir delici uç yardımı ile yeryüzünden itibaren içeriye doğru belirli çap ve derinlikte
dönen borular ile veya darbeli tel, halat ve delici uç ile kuyular açılmasına “sondaj” denir.
Derinde olan ve su taşıyan formasyonlardan en verimli şekilde yararlanma, teknolojiyi en iyi
şekilde kullanma, sondaj yöntemleri ile kuyu açarak mümkün olmaktadır.
9.1 Uygulama Şekline Göre Sondaj Çeşitleri
Uygulama şekline göre sondaj çeşitleri üçe ayrılmaktadır.
9.1.1 Dönerli Çamurlu (Sirkülasyonlu) Su Sondajı (Rotary-Dönerek Çalışan Sistem)
Kendi ekseni etrafında dönerek, üzerinde döndüğü yapıyı kesen, koparan veya öğüten
döner deliciler aracılığıyla yapılan silindirik biçimli kazı işlemine “döner sondaj” denir.
Döner sondajlar üç boyutlu uzayda her yönde ve her doğrultuda yapılabilmektedirler.
Gelişmiş bir sondaj sistemidir. Özellikle dişli matkapların kullanılması ile bütün
formasyonlarda bu sistem ile sondaj yapmak mümkündür. Önceden belirlenmiş olan sondaj
yapılan yere sondaj makinesi yanaştırılmaktadır. Makinenin kurulumunun ardından, su
kuyusu açıldıktan sonra sondaj borularının ucundaki matkap ile ister dönerli ister
sirkülasyonlu olarak, derinliğe inilir. Geçilen su tabakaları, çatlaklar ya da boşluklar tespit
edilerek sondaj işlemi başarıyla tamamlanır.
Rotary sistem ile yapılan sondajlarda kesici ve öğütücü bir matkaba, dönme hareketi
verecek bir makinaya, kesilen zemin üzerinde matkabın basıncını muhafaza ettirecek bir
tertibata ve matkap kesintilerini dışarı atabilecek bir sisteme gereksinim vardır. Bu faktörler
kesici aletin, kesilen formasyonun içerisine girmesini sağlar ve sondaj deliğini açar. Her
sondajda matkap mümkün olduğu kadar sabit bir hızla döndürülmeli ve sabit bir basınç
altında düzgün bir şekilde çalıştırılmalıdır.
Döner sondaj sistemlerinin isimleri ve işlevleri:
Dönme sistemi: Dönme ve Delme. Vinç Sistemi: Taşıma. Güç Aktarma Sistemi: Güç İletimi.
Dolaşım Sistemi: Boşaltma ve Temizleme. Sondaj Dizisi: Delme.
Döner sondajda, dönme hareketinin yön değiştiriş biçimi üç ayrı ekipman aracılığıyla
yapılabilir: 1. Döner Masa. 2. Döner Kafa. 3. Morset. 4. Top Drive. Döner sondajda, çelik
halatların üzerlerine sarıldığı iki tür makara bulunmaktadır: 1. Taç Makara. 2. Gezici Makara.
Döner sondajda, genellikle gezici makaraya, gezici makara bulunmadığı durumda ise
doğrudan iş halatına bağlı olan özel kancalar kullanılmaktadır.
19
9.1.1.1 Dönerli Sondajın Avantajları
1. İlerleme: Darbeli sisteme göre rotary sistem ile yapılan sondajlarda daha çok ilerleme
yapılmaktadır.
2. Ekonomiklik: Su sondajında, sondaj hızını ve verimini arttırarak maliyetleri düşürür.
3. Güvenlik: Su sondajında rampadan tij alma, sökme ve takma işlemlerini kolay bir şekilde
yaparak kaza riskini en aza indirebilir.
4. Verimlilik: Sondajdaki sökme/takma işlemlerini, kelly kullanarak yapılan sondaja oranla
birkaç kat daha hızlı yapabilir. Takım sıkışması, kopması ve diğer manevra problemlerini en
aza indirebilir.
5. Prestij: Su sondajında da teknolojiye ayak uyduran şirketler her zaman diğer şirketlerden
bir adım önde olacaktır.
9.1.1.2 Dönerli Sondajın Dezavantajları
1. Kalifiye Eleman Gerekliliği: Sondajın hızı ve güvenliği ancak deneyimli personel ile
sağlanabilmektedir.
2. İşletme Pahalılığı: Zamanla ekstra tüketim malzemeleri gerektirebilir.
3. Su Gerektirmesi: Darbeli sondaja kıyasla oldukça fazla su kullanılır.
9.1.2 Darbeli Havalı (Kompresörle) Su Sondajı (Percussion-Darbeli Çalışan Sistem)
Halat veya rijit çubuklarla, keskin ağızlı ağır bir kazıcının formasyonun üzerine
serbest bırakılarak derinliğe doğru yapılan kazı işlemi sonucunda oluşan kırıntıların kova vb.
gereçlerle yukarı alındığı sondaj işlemine “darbeli sondaj” denir. Sondaj sistemlerinin
başlangıcıdır. Bugün kullanımı çok seyrektir. Yerini darbeli-döner sisteme bırakmıştır.
Bu yöntem, sert-sıkı zeminlerde kullanılmaktadır ve önceden belirlenmiş olan
lokasyona/sondaj yerine makine yanaştırılıp, kurulmalıdır. Kurulma tamamlandıktan sonra da
sondaj makinesine 25 bar gibi bir hava basan kompresörlerin hortumları bağlanılmalıdır.
Ardından diğer yönteme göre matkap yerine değişik ebatlarda olan tabanca ve bitler
bağlanmaktadır. Daha sonra da çalışmaya başlanmalıdır. Tabancanın içerisinde piston sistemi
bulunduğu için bitin üzerine darbe yaptırılmalıdır. Arazinin sertliği fark etmeksizin delme
işlemi her türlü kolayca yapılabilmektedir.
Bu sistem ile yapılan sondajlarda ağır bir matkabın ve sondaj çubuğunun eşit aralıklar
ile indirilip kaldırılması sonucunda oluşan darbe kuvveti ile sondaj deliğinde rastlanan
formasyon parçalanır ve zemin gevşetilir. Gevşetilmiş bu zemin ve yeni kesintiler bir çamur
20
kovası veya kum kovası (Bailer) ile kuyudan çıkarılır. Kuru bir kuyu açarken matkap
kesintilerinin atılmasında zayi olan suyu telafi etmek amacı ile su ilave edilmelidir. Sert
kayalarda kuyu, genellikle muhafaza borusu olmadan açılabilir. Fakat yumuşak, heyelana ve
yıkılmaya müsait veya sertleşmemiş formasyonlarda ise sondaj yapabilmek için muhafaza
borusu kullanılır. Darbeli sondaj genellikle bir kule, kablolu vinç, aletleri kaldırmak ve
indirmek için bir darbe sistemi ve motordan oluşur.
9.1.2.1 Darbeli Sondajın Avantajları
1. Dışa Bağımsızlık: Kullanılan araç ve gereçler ülkemizde üretilebilmektedir. Ancak döner
sondaj için de bugün pek çok elemanın yerli üretimi mümkündür. Bu nedenle, bu avantaj
hemen hemen ortadan kalkmıştır denilebilir.
2. İşletme Ucuzluğu: Akaryakıt dışında ekstra tüketim malzemesi gerektirmez. Ayrıca,
tüketim malzemelerinin de kullanım ömrü oldukça uzundur.
3. Su Gerektirmemesi: Döner sondaja kıyasla oldukça az su kullanılır. Gereksiz su tüketimini
ortadan kaldırmaktadır.
4. Tüm Formasyonlarda Kullanılabilirliği: Tüm formasyon çeşitlerinde kullanılabilmektedir.
5. Örnek Almadaki Üstünlüğü: Gecikme ve karışma olmaksızın örnek alabilme özelliği
vardır. Temizleme işlemi, hemen dolaşım gerektirmediğinden herhangi bir karışım da söz
konusu değildir.
9.1.2.2 Darbeli Sondajın Dezavantajları
1. Yavaşlık: Darbeli sondajdan sonra geliştirilen tüm sondaj yöntemleri daha hızlı oldukları
için ekonomiklik anlamında darbeli sondajın önüne geçmişlerdir.
2. Emek ve Yoğunluk: Sondaj dizisi elemanlarının ağırlığı, birden fazla personeli ve yoğun
bir iş gücünü gerektirmektedir.
3. Kalifiye Eleman Gerekliliği: Sondajın hızı ve güvenliği ancak deneyimli personel ile
sağlanabilmektedir.
4. Düşey Sondaj Sınırlığı: Yerçekimi ile potansiyel enerjinin kinetik enerjiye dönüşümü
sağlandığı için, düşey yönlerden farklı yönlerde de sondaj mümkün olamamaktadır.
9.1.3 Kombine (Çamurlu-Havalı) Su Sondajı
Bu sondaj yöntemi yukarıdaki iki sondaj yönteminin birleştirilmesi ile ortaya
çıkmıştır. Yeraltındaki değişiklikler meydana geldiğinde bu yöntem kullanılır. Gevşek yapıda
21
bulunan birimleri çamur sirkülasyonlu sondaja geçilir. Ardından da bu yerler geniş muhafaza
boruları ile birlikte filtreli veya filtresiz olarak borulandırılır. Bu geniş muhafaza borusunun
içerisinden havalı sisteme geçiş yapılır ve sondaj işlemi böylelikle tamamlanır.
9.2 Delgi Çapına Göre Sondaj Çeşitleri
Delgi çapına göre sondaj çeşitleri üçe ayrılmaktadır.
9.2.1 Dar Çaplı Sondaj
Delgi çapı 6’’den küçük olan sondaj tipidir.
9.2.2 Geniş Çaplı Sondaj
Delgi çapı 6’’-24’’ arasında olan sondaj tipidir.
9.2.3 Çok Geniş Çaplı Sondaj
Delgi çapı 24’’den büyük olan sondaj tipidir.
9.3 Delgi Derinliğine Göre Sondaj Çeşitleri
Delgi derinliğine göre sondaj çeşitleri dörde ayrılmaktadır.
9.3.1 Çok Sığ Sondaj
Derinliği 100 metreden daha az olan sondajlardır.
9.3.2 Sığ Sondajlar
Derinliği 100 metre ile 1000 metre arasındaki sondajlardır.
9.3.3 Derin Sondajlar
Derinliği 1000-4000 metre arasındaki sondajlardır.
9.3.4 Çok Derin Sondajlar
Derinliği 4000 metreden fazla olan sondajlardır.
22
10. SU KUYUSU AÇMA YÖNTEMLERİ NELERDİR?
En çok kullanılan su kuyusu açma yöntemleri aşağıda belirtilmiştir. Bu yöntemler eski
yöntemler olup artık aktif olarak kullanılmamaktadır. Günümüzde su sondajı yöntemleri ile su
bulmak, daha bilimsel ve ekonomik olup akıl ve mantığa daha uygundur.
10.1 Keson Kuyu Yöntemi
Keson kuyu yöntemi kullanıldığında su içeren yüzeye yakın tabakalar, geniş bir
şekilde kazılarak açılmalıdır. Keson kuyu yöntemi ile verimli su elde edilemez. Hatta çok
kısıtlı su bile alınabilir. Keson kuyu yöntemi yağışlara bağlı olduğu için bazen kısıtlı, bazen
de istenilen su miktarı alınabilmektedir.
Keson kuyu, 5 metreye kadar kepçe ya da ekskavatörlerle açılabilir. Kuyunun 5
metreden sonrası için el ile açmak gerekmektedir. El ile açmada sert zeminde uzun süreler
boyunca sondaja devam etmek gerekebilir. Keson kuyu yönteminde, keson kuyu ruhsatıyla
elektrik almak zor olup sondaj açtırmak daha mantıklı bir yatırım olacaktır.
Bu yöntemde, keson kuyu açma fiyatları çapına göre değişiklik göstermektedir. Keson
kuyu maliyetleri yüksektir ve sondajdan çok daha pahalıya mal olup verimsiz bir yöntemdir.
Keson kuyu büzü, yüksek maliyetli beton bloklardır.
10.2 Çakma Kuyu Yöntemi
Çakma kuyu yöntemi, genellikle su seviyesinin yüzeye yakın bulunduğu yerlerde
kullanılmaktadır ve kova yardımı ile birlikte malzemeler alınarak su kuyusu yapılmaktadır.
Eğer kuyu açma esnasında iri taneli malzeme çıkarsa balta yardımı ile malzemeler kırılıp,
ilerlemeye devam edilmektedir.
10.3 El İle Kuyu Açma Yöntemi
El ile kuyu açma yönteminde, 1-1,5 metre çapındaki kuyular, uzun süreli çalışma
gerektiren, sondaj açmaktan çok daha zor olan bir iştir. Bu yöntemde, su kuyusu ve artezyen
kuyu açma fiyatları yüksektir. Bu yöntem, betonlu/hazır büzlerle kuyunun göçmesini
engellemek gibi yorucu ve tehlikeli işler içermektedir. Eskilerden günümüze kadar gelmiş
olan el ile kuyu açma yöntemi, teknolojik gelişmelerle birlikte artık yerini su sondajı
yöntemlerine bırakmıştır. Son teknoloji cihazlarla yapılan su sondajları her yönü ile daha
uygundur.
23
11. SU SONDAJI NASIL YAPILIR?
Su sondajının nasıl yapıldığını kısaca sırasıyla açıklamaya çalışacağım. Su sondajı ile
ilgili herhangi bir eksiklik veya hata olduğunu düşünüyorsanız, bu konuya hâkim olan, daha
iyi bilen, tecrübeli kişilere danışılmasını tavsiye ediyorum.
Su sondajı; derinde olan, su taşıyan jeolojik formasyonlardan en verimli şekilde
yararlanmak amacıyla uygulanan sondaj türüdür.
Su sondajında ilk önce yapılması gereken iş, iş ve işçi sağlığı ile iş güvenliği
talimatlarının tam olarak sağlanmasıdır. Sondajda çalışan ve çalışacak olan kişilere, iş ve işçi
sağlığı ile iş güvenliği konularında yeterli seviyede eğitim verilmeli ve gerekli uygulamalar
yaptırılmalıdır. Sondaj alanına iş güvenliği için kırmızı-beyaz şerit çekilmesi gerekmektedir.
Sondaj yapılan bölgeye yabancı kişilerin giriş-çıkış yapması engellenmelidir. Rahat bir
şekilde yapılan sondaj işleminde başarı oranı artmaktadır.
Şekil 11.1 İş güvenliği ikaz levhası.
Su sondajı işlemleri bilimsel ve teknik olmalıdır. Sondaj işlemlerinde kulaktan dolma
bilgilerle, tahmini ve hayali işlem yapılması teknik olarak uygun değildir. Teknolojik
ilerlemeler göz önüne alındığında sondajda başarı oranı % 100’lere ulaşmıştır. Sondaj
işlemlerinde üç temel ilke vardır: 1. Tasarruf olmaz. 2. İhmal olmaz. 3. Sondaj hata kabul
etmez.
Su sondajı için ilk olarak sondaj açma konumu/lokasyonu belirlenir, bu konum
arazinizin/arsanızın/tarlanızın en uygun yerine yapılması en iyi seçenektir. Arazide GPS ile
koordinatlar belirlenip, arazinin topoğrafik haritası çıkarılmalıdır. Bunun sebebi ise, sondaj
bakımı gerektiren durumlarda müdahalenin kolay yapılabilmesidir. Arazinin krokisi ve kuyu
24
başı logunun çizilmesi, litolojinin belirlenmesi kuyu için gereklidir. Ayrıca kuyu yerinin
ölçeksiz krokisinin çizilmesi de önemlidir.
Su sondajı için kuyu açılması planlanan yere ilk gidildiğinde, açılacak su kaynağın tipi
belirlenmelidir. Jeolojik yapılara; dokanak, fay gibi dikkat edilmelidir. Çalışma alanının
topoğrafik seviyesi belirlenmelidir. Kuyu açılacak olan bölgede bulunan kayaçların jeolojik
anlamda çeşitliliği önem arz etmektedir.
Su verimliliği açısından doğru yer tespiti çok önemlidir. Yeraltı suyunu tespit etmek
için kullanılan etkili yöntemler şunlardır:
1-Jeolojik Etüt: Su aranacak bölgenin jeolojisi incelenir ve yorumlanır.
2-Jeofizik Etüt: Aletsel yöntemlerden, elektrik (rezistivite) yöntemi ile istenilen derinlikler
taranıp, su içeren tabakalar ya da akiferler tespit edilir. Tespit edilen su verimi açısından
uygun olan noktalarda ihtiyaca göre sondaj uygulamasına karar verilmelidir.
Ayrıca, çalışılacak bölge giriş-çıkışı kolay olan, sondaj araç trafiğine uygun bir yerde
olmalıdır. Çalışma alanına gelecek olan vincin rahatça çalışabilmesi gerekmektedir.
İkinci olarak bölgenin araştırması yapılmalıdır. Bölgedeki sondajların bilgilerini elde
edebilmek önemlidir. Bölgenin araştırması yapılırken en iyi bilgi alabileceğiniz örnek, size en
yakın sondaj kuyusudur. Size en yakın sondaj kuyusundan daha önce kaç metrede su çıkmış
ise, sizin kuyunuzdan da yaklaşık olarak aynı derinliklerde su çıkması beklenilebilir. Ayrıca,
çevredeki diğer kuyuların da yerlerinin belirlenmesi gereklidir. Bu bilgilerin bilgisayar
ortamına aktarılıp, kaydedilmesi gerekmektedir. Burada önemli olan husus, etraftaki kuyulara
ve diğer varlıklara zarar vermeden yeni kuyular açabilmektir.
Üçünce kısım, sondaj kuyusunun çapının belirlenmesidir. Bu durumda, sondaj
açtırmak isteyen kişinin, su ihtiyacına göre karar verilir. Örnek vermek gerekirse, 140’lık
sondaj borusu içine en büyük motor 4 inç ve 10 hp’ye kadar dalgıç motor ve pompa inebilir.
Bu şartlarda, günlük bazda (24 saat içerisinde) en fazla 200-300 ton su alabilirsiniz. Ama
175’lik sondaj borusu kullanırsanız, içine 6 inç ve 60 hp’ye kadar dalgıç motor ve pompa
inebilir ve günlük 1000-2000 ton su alabilirsiniz.
Dördüncü kısım, lokasyon ve çap belirlendikten sonra sondaj makinesinin lokasyona
getirilmesidir. Araçlar lokasyona uygun şartlarda nakliye edilmelidir.
Beşinci kısım, İhtiyaçlar göz önünde bulundurularak istenilen çapta matkaplar
kullanılarak sondaj işlemine başlanır. Sondaj esnasında, her 10 metrede bir numuneler alınır.
Eğer havalı sondaj açılıyorsa numune alımına gerek yoktur. Nedeni ise, su çıktığında zaten
kendini belli etmektedir. Havalı sistemde açılıyor ise, özel drill (sondaj) kompresörü
getirilmelidir.
25
Altıncı kısım, delgi işlemi tamamlandıktan sonra ekipmanlar (matkap, tij, ağırlık vs.)
kuyudan çıkartılmasıdır. Daha sonra istenilen çaptaki kapalı ve filtreli borular kuyunun
projesine göre indirilir. Borular ile kuyu cidarı arasında yıkanmış ve elenmiş çakılla
doldurulduktan sonra, kuyu kompresör (hava) ile berrak su gelene kadar temizlenir. Kuyu
inkişafı amacına ulaştıktan sonra, kuyu ağzı betonu hazırlanıp pompa indirilecek şekilde
uygulama tamamlanır.
Yedinci kısımda ise en önemli noktalardan birisidir. Sondaj bitirilirken içine inecek
olan PVC özel sondaj borusunun (şartlara göre diğer sondaj malzemelerinin) sayısı ve metresi
not alınır ve inen mesafe kadar hesaplaması yapılır. Boruları indirirken çok hassas bir şekilde
hareket edilmelidir. Borular indikten sonra sondaj teslim edilmiş olarak kabul edilir.
Sekizinci kısımda ise, genel değerlendirme yapılarak özel sondaj için dalgıç motor ve
pompa seçimi yapılmalıdır. Değerlendirme işleminde, sondaj esnasında edinilen bilgilere göre
tahmini sondaj suyu miktarı debisi ve metraja göre seçilir. Burada metrajın önemi ortaya
çıkmaktadır. Sondajda, galvaniz boru ya da özel sondaj borusu ile yassı enerji kablosu,
metraja göre hesaplanır ve kesit/kesitleri belirlenmelidir. Bu işlemlerden sonra, pano seçimi
yapılmalıdır. Bu panolar, analog ve dijital olmak üzere iki çeşittir. Bazı panolar, LCD ekranlı
cihazlardır ve çok kullanılmaktadırlar.
Dokuzuncu kısım ise, pompa verimi ve tecrübeleridir. Sondajda, dalgıç pompa
indirildikten sonra enerji verilmelidir ve bir kaç saat boyunca amperi, su verimi, debisi ve
diğer gerekli tüm kontrolleri yapılarak tüm sistem teslim edilmelidir. Sondaj teknolojisini
takip etmek ve bu teknolojiyi uygulayabilmek bu işteki başarıyı artırmaktadır. Bu şekilde
düzgün yapılmış olan sondajlarda başarı oranı her zaman yüksek olacaktır.
11.1 Dünya Çapında Kabul Edilen Sondaj Standartları
Dünya’da sondaj ekipmanına egemen olmuş üç standart mevcuttur.
1-DCDMA Standartı: Ölçüler inch ve feet cinsinden olup harflerle söylenir ve gösterilirler.
2-CRAELIUS Metrik Standartı: İsveç’te Craelius tarafından geliştirilmiş olup ölçüler
milimetre ile gösterilmektedir.
3-COMECON Standartı: 1978 yılında Sovyetler Birliği’nde kabul edilen bir standart olup
ölçüler milimetre ile ifade edilmektedir.
26
12. SU SONDAJININ YAPIM AŞAMALARI
Su sondajının yapım aşamaları aşağıda kısaca açıklanmaya çalışılmıştır. Bu aşamalar:
1-Sondaj yapılması planlanan bölgeye/alana/sahaya ulaşılması.
2-Sondaj yapılması planlanan bölgedeki önceden açılmış kuyularla ilgili bilgi edinilmesi.
3-Sondaj için etüt yapılması ve sondaj kuyusunun çapının belirlenmesi.
4-Sondaj makinesinin (kamyonunun) lokasyona getirilmesi.
5-Sondaj işlemine, yapılan su etüdü sonrasında yeraltı suyu açısından en verimli olarak tespit
edilen yerden delme işlemine başlanılması.
6-Sondajda istenilen çaptaki kapalı ve filtreli borular kuyunun projesine göre indirilmesi.
7-Delgi işlemi tamamlandıktan sonra ekipmanlar (matkap, tij, ağırlık vs.) kuyudan
çıkartılması.
8-Çalışmadan sonra istenilen derinliğe ulaşıldığında delici matkap ve borular dışarıya
çıkarılarak, küçük çapta bir muhafaza borusu yardımı ile kuyunun bir muhafazaya alınması.
9-Borular ile kuyu cidarı arasındaki yerin yıkanmış ve elenmiş çakılla doldurularak
kapatılması.
11-Sondaj bitirilirken PVC özel sondaj borularının indirilmesi.
12-Özel sondaj için dalgıç motor ve pompa seçimi yapılması.
10-Sondaj kuyu ağzı betonu hazırlanıp pompanın indirilmesi.
13-Dalgıç pompanın indirilmesinden sonra enerji verilmesi ve bir kaç saat boyunca su verimi,
debisi, amperi vb. gerekli tüm kontrollerin yapılması.
14-Açılan kuyu temizlenir, basınçlı hava ve pistonlama ile kullanıma hazır hale getirilmesi.
15-Su sondajı işlemlerinin güvenli bir şekilde bitirilmesi şeklinde sıralanabilmektedir.
12.1 Su Sondajlama Teknikleri
Su sondajında kullanılan teknikler birbirinden farklı özellikler göstermektedirler.
Sondaj yapılacak olan bölgenin jeolojik yapısı, zamana ve diğer şartlara bağlı olarak
değişkenlik gösterebilir. Buradaki önemli nokta, kayaç yapısı dayanıklı veya sert olan
ortamlarda kullanılması gereken sondajlama teknikleri ile daha dayanıksız veya yumuşak olan
ortamlarda kullanılması gereken sondajlama teknikleri tabii ki birbirinden farklı olmalıdır.
Dayanıklı ve sert zeminlerde kullanılan sondajlama tekniği hava sirkülasyonudur. Dayanıksız
ve yumuşak zeminlerde kullanılan sondajlama tekniği ise, çamur sirkülasyonudur. Bu
teknikler kişilere, zamana, bölgeye vb. nedenlere göre değişiklik gösterebilmektedir.
27
13. SU SONDAJI YAPTIRIRKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR?
Su sondajı yaptırırken şu konulara dikkat edilmesi gerekmektedir:
İlk olarak deneyimli ve güvenilir bir su sondajı firması bulmak, firmayla anlaşmak ve
bu firmayla çalışabilmek en önemli unsurdur. Çalışma alanı, su sondajı ve kuyu açmak olan
alanında tecrübeli bir ekiple çalışılması maddi açıdan oluşabilecek kayıpları en aza indirmede
başarılı bir tercih olacaktır. İşin verileceği firmanın çok iyi analiz edilmesi, yeterliliklerinin
sorgulanması ve yeterli belgelere sahip olmaları tercih sebebi olarak diğer firmalardan bir
adım öne geçirecektir.
Sondaj işlemleri yapılırken farklı jeolojik yapıdaki sondaj teknikleri
uygulanabilmektedir. Özellikle maddi açıdan maliyeti düşünerek sadece sondaj birim fiyatının
baz alınmaması doğru bir karar olacaktır. Gerekli fiyat araştırmaları yapılıp doğru
fiyatlandırma yapılarak, olası kayıplar veya sürpriz ek maliyetlere fırsat verilmemelidir.
Size yakın olan veya yakın sayılabilecek bir bölgede/arazide/alanda kaliteli bir sondaj
kuyusunun açılmış olması ve yüksek miktarlarda su çıkmış olması, sizin bulunduğunuz
bölgede veya alanda da aynı kalitede su çıkacağı anlamına gelmemektedir.
Su sondajı, tecrübeli kişi veya kişiler tarafından yapıldığında başarı oranı çok yüksek
bir sondaj çeşididir. Başarılı olabilmek için gerekli olan araştırmaların zamanında yapılması
gerekmektedir.
28
14. SONDAJ AÇARKEN SUYUN ÇIKTIĞINI NASIL ANLARIZ?
Sondaj esnasında suyun çıkıp çıkmadığını anlamak için birçok yöntem vardır. Bunu
anlamak için öncelikle hangi sistemde sondajın açıldığını bilmemiz gerekir, her yöntemin
kendine göre avantajları ve dezavantajları vardır. Her sistem kendine özel zeminlerde başarılı
sonuçlar vermektedir. Bir örnek vermek gerekirse, kumlu bir zeminde havalı sistem sondaj
açmanız uygun olmaz. Ortamdaki hava kumu dağıtabilir ve kuyunun çökmesine sebep
olabilir. Tavsiye edilen kumlu zeminde, sulu klasik sistemde sondaj açılmasıdır. Dayanıklı ve
sert zeminde ise, klasik sulu sistem ilerleyemez ve sondajı açamaz. Bu durumda, havalı sistem
devreye girer ve en sert zeminlerde bile görevini en iyi şekilde yaparak en uygun sürede
sondajı bitirmektedir. Burada önemli olan konu; doğru sondaj tekniğini, doğru yerde ve doğru
bir şekilde kullanmaktır.
Resim 14.1 Su sondajında suyun çıkışı.
Su sondajında, artezyen suyun çıktığını anlamak için ise, sondaj açma yöntemini
bilmemiz gerekmektedir. Eğer sulu eski klasik sistemde sondaj açılıyor ise, bu durumu tespit
etmek zordur. Sadece zemine göre tahminler yürütülebilmektedir.
Eğer havalı sistemde sondaj açılıyor ise, sondaj açarken hava kompresörünün etkisiyle
kuyudan çıkan malzeme ve toprakla birlikte suyun da gelebileceği düşünülmelidir. Bu
durumda, sondajdan akan suya göre durum tespiti yapılabilmektedir.
29
15. SONDAJ SUYUNUN DEBİSİNİN ÖLÇÜMÜ
Sulu sondaj sisteminde, sondaj kuyusu açıldıktan sonra sondajın temizlenmesi
gerekmektedir. Bu temizlik esnasında debi ölçümü yapılmalıdır. Debi ölçümü, basit
yöntemlerle de tespit edilebilir. Öncelikle birkaç tanımdan bahsetmek gerekmektedir.
a) Kuyu Debisi (Q): Bir kuyunun belirli esaslar dâhilinde pompa ile bir saniyede litre olarak
alınan su miktarına o kuyunun debisi denir. Bu değer litre/s olarak yazılır. Kısaca kuyudan
birim zamanda alınan su miktarıdır.
b) Özgül Debi: Belirli bir zamanda ölçülen debinin bu andaki düşüme oranı o andaki özgül
debiyi verir. Kısaca kuyudaki su seviyesini 1 metre düşürebilmek için 1 saniyede litre
cinsinden çekilen su miktarına özgül debi denir. Bununda kuyuya uygun pompa seçiminde
rolü büyüktür. Özgül debi: Q/d dir.
Su sondajında hesaplanması gereken birçok sondaj değeri mevcuttur. Bu değerler;
statik su seviyesi, dinamik su seviyesi, düşüm, artık düşüm, kuyu debisi, özgül debi, tesir
yarıçapı, ölçme noktası, ölçme noktası yüksekliği, porozite, özgül verim ve özgül tutum,
permeabilite katsayısı, iletimlilik katsayısı, depolama katsayısı vb. birçok hesaplanabilecek
değerler bulunmaktadır.
Sondaj suyunun debisinin ölçümünün nasıl yapıldığını basit bir örnekle anlatmak
gerekirse, ilk etapta 10 litrelik bir varil hazır edilmelidir. Bu varile ek olarak cep telefonu gibi
kronometre özelliği olan bir cihazın da hazır olması gerekmektedir. Daha sonra, debi hesabı
için kuyunun ağzından çıkan suyu, varilin içine koyduğumuz andan itibaren kronometre
başlatılmalıdır. Bu su, varili doldurduğu an kronometre durdurulmalıdır. Sondajda suyun
debisi kısaca bu şekilde hesaplanmaktadır. Sayısal olarak ta bir örnek vermek gerekirse;
suyun, 10 litreyi 10 saniyede doldurduğunu baz alırsak 1 saniyede 1 litre su verimi vardır
denilebilir. 1 litre x 60 saniye sonucunda 1 dakikada 60 litre yapmaktadır. 60 litre x 60 dakika
hesapladığımızda 3.600 litre yapmaktadır. 3.600 litre x 24 saat sonucunda günlük verim
olarak 86,4 ton su verimi var denebilir. Tabii ki bu hesap, olayın kısaca anlaşılması için
hazırlanmıştır. Ayrıca, sondaj suyunun debisinin ölçülmesinde kullanılan yöntemler şunlardır:
1) Orifismetre. 2) Parshal savağı. 3) Orifis kovası. 4) Hacmi belli kaplar kullanılmaktadır.
Su seviyesinin ölçülmesinde kullanılan aletler şunlardır:
1-Artezyen Olmayan (Serbest Akifer) kuyularda;
a) Çelikmetre. b) Elektriklimetre. c) Düdüklümetre. d) Hava borusu kullanılmaktadır.
2-Artezyen kuyularda; e) Plastik boru. f) Manometre kullanılmaktadır.
30
16. SONDAJ ÇALIŞMALARI SIRASINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE
ÇÖZÜMLERİ
İçme suyu sondaj çalışmalarında istenilen, sorun çıkmadan kuyunun tamamlanmasıdır.
Kuyu maliyetinin artmaması, iş emniyeti, emeğin boşa gitmemesi için gerekli tedbirlerin
alınması gerekmektedir. Aksi halde her zaman sorunlarla karşılaşılıp tahlisiye işlemleri
yapılması gerekebilir. Sorunların çıkmaması için gerekli tedbirler alınsa dahi bazı kuyuların
açılması sırasında sorunlar çıkmaktadır. Bunların nedenleri araştırıldığında;
1. Formasyondan Doğan Nedenler: Delinen formasyonun yapısal, fiziksel, kimyasal ve
hidrolik özelliklerinden dolayı bazı güçlükler çıkmaktadır.
-Formasyonun devamlı yıkılabilir ve akıcı özellikte olması,
-Kil, tüf gibi şişme özelliğine sahip olması,
-Silt, jips, turba gibi su kalitesini bozacak özellikte olması,
-Çatlaklı, boşluklu, mağaralı olması,
-Kuyu açılan havzada gaz bulunması gibi nedenler önemli etkenlerdir.
2. Malzemeye Bağlı Nedenler:
-Kullanılan malzemelerin zamanında kontrol edilmemesi,
-Tij, ağırlık, sap, kolon borusu ve hava borusundan kullanılmayacak durumda olanların
zamanında ayrılmaması,
-Malzemenin kalitesiz olması veya kalite bakımından kullanılan malzemenin uyumsuz
olması,
-Malzemede imalat hataları,
-Sondaj çalışmalarına uygun olmayan malzemenin kullanılması,
-Kullanılması gereken malzeme ve ekipmanın (köpük, muhafaza borusu, bentonit, teçhiz, vb.)
zamanında şantiyede bulundurulmaması gibi nedenler de önemlidir.
3. Personele Bağlı Nedenler:
-Personelin sondaj çalışmaları sırasında gerekli özeni göstermemesi, bağlantıların yeterince
sıkılmaması, malzemenin sökülmesi sırasında gerekli tedbirlerin alınmaması,
-Personelin yeterince sondaj tekniğini öğrenmemiş olması ve ihmalkâr davranışlar,
-Personelin işi kısa sürede bitirme isteği ve iş verimini artırma düşüncesi gibi nedenlerdir.
4. Su Kuyularının Açımı Sırasında Meydan Gelen Ani Olaylar:
-Sondaj makinesi, jeneratör, kompresör arızaları,
-Yağmur, sel, fırtına, deprem gibi doğal afetler,
-Kuyu eğriliği gibi nedenler de etkili olmaktadır.
31
17. SONDAJ TAKIM DİZİSİNİN SIKIŞMASI
Sondaj çalışmalarında en çok karşılaşılan sorundur. İlerleme sırasında takım dizisinin
dönüşünün aniden durması, sondajda ilerlemeye ara verildiğinde; çalışmaya başlamak için
takım dizisinin döndürülmesi, takım dizisinin kuyu dışına doğru yukarı çekilmesi gibi
durumlar gözleniyorsa takım dizisi sıkışmıştır. Bu konuda dikkat edilmesi gereken hususlar
şunlardır;
1-)Takım dizisi döndürülmeye çalışılmalı, sondaj çamuru dolaşımı yoksa çamur dolaşımın
sağlanması için uğraşılmalıdır.
2-)Takım dizisinin yukarı doğru çekilmesi için zorlanmamalı, mümkünse kuyu tabanına doğru
takım dizisi düşürülerek serbest hale getirilmelidir.
3-)Takım dizisinin sıkışması sorunu çözülmeye çalışılırken, kuyu ağzında gerekli tedbirler
alınarak yukarıdan anahtar, silip gibi malzeme düşürülmelidir.
4-)Takım dizisinin kuyuya düşürülmesi için kuyu ağzında gerekli tedbirler alınmalıdır.
5-)Takım dizisinin kaç metrede sıkışmış olduğu ve sıkışmanın neden meydana geldiği
araştırılmalıdır.
6-)Takım dizisinin kopmasına neden olacak çok yükte asılma veya takım dizisinin aşağı
doğru inmesi için çok baskı verilmemelidir. Eğer çok baskı verilirse tijler eğilebilir.
7-)Sondaj çamurunun yeniden yapılması gerekmektedir.
A) Çataklı, boşluklu, sert formasyonlarda: Takım dizisinin dönüşüne veya dolaşımına
bakılmalıdır. Her iki hareketi de yapamıyorsa bu hareketler yaptırılmaya çalışılır. En azından
bu iki hareketten birisi yaptırılmalıdır.
B) Takım dizisinin blok düşmesi: Döner sistem veya darbeli sistemle ilerleme sırasında sert
formasyonların, boşluk ve çatlakların, iri blok veya blokların yerinden oynayarak takım dizisi
üzerine düşmesi sıkışmalara neden olmaktadır.
17.1 Boru Sıkışmaları
1-)Genellikle teçhiz borularının kuyuya indirilmeleri sırasında gözlenen bir durumdur.
2-)Teçhiz boru sıkışmaları teçhiz borusun kuyuya indirilmesi sırasında baskı verme,
vurdurma, çakma gibi nedenlerle meydana gelmektedir.
3-)Teçhiz borusu kuyuya indirilemiyorsa, kuyu dışına çekilmelidir. Sorun giderildikten sonra
yeniden teçhiz borusu kuyuya indirilmelidir.
32
4-)Su ihtiyacı, statik su seviyesi ve geniş çaplı borunun kuyuya indirilme güçlükleri
düşünülerek; kuyuya indirilirken sıkışan teçhiz boru çapından daha küçük çaplı teçhiz
borusunun indirilmesinde fayda vardır.
Buna rağmen boru sıkışmaları meydana geliyorsa;
−Sıkışan boru kapasitelerine uygun bir kuvvetle fazla zorlanmadan yukarı çekilmelidir.
−Borunun sağlam olduğuna güveniliyorsa döndürülmelidir.
Sondaj takım dizisinin sıkışması ve boru sıkışması gibi durumlarda, bu tür problemleri
önceden çözmüş veya çözebilecek olan deneyimli bir jeoloji mühendisinden, sondörden veya
sondaj çalışanlarından yardım almak en iyi seçenektir. Bu tür problemleri zamanında
çözebilmek hem sondajın maliyetini hem de sondajın bitirilme süresini etkilemektedir.
33
18. SONDAJ TAKIM DİZİSİNİN KOPMASI
Takım dizisi kopmalarının çok çeşitli nedenleri vardır. Bu nedenlerden biri veya bir
kaçı bir araya gelmesi halinde, takım dizisi elemanlarından birinin en zayıf yerinden koparak
alt kısmının kuyuda kalmasına “takım dizisi kopması” veya “takım kesme” adı verilmektedir.
Döner sondaj çalışmalarında genellikle takım dizisinin en üstteki ağırlığın diş kısmından veya
üzerindeki saptan takım kesmesi şeklinde görüldüğü tespit edilmiştir. Bu konuda en çok
görülen veya karşılaşılan problemler şunlardır:
1-Sondaj dizisi elemanlarının dayanıklılık sınırlarını aşan torklar altında çalıştırılması,
2-Aşınmış, yorulmuş, eskimiş, eğilmiş tijlerin, ağırlıklarının veya sapların takım dizisi
içerisinde kullanılması,
3-Matkap üzerine verilen baskı kuvvetinin fazla olmasından dolayı dizi elemanlarının kamçılı
çalışması,
4-Ölü noktanın, zayıf elemanın üzerine düşürülmesi/düşmesi,
5-Takım dizisi içinde kullanılan tijlerin, kuyu çapına oranla çok daha düşük olması nedeniyle
oluşan vibrasyon ve tij kamçılamaları.
6-Çamur kaçağının önlenemediği kuyularda, döner sistemle temiz su ile ilerlemeye
çalışılırken kuyu cidarına sürtünen tijlerin aşırı derecede aşınması ve vibrasyona/titreşime
neden olması,
7-Dolgu, blok, yıkıntı, kuyu sapması gibi nedenlerle takım dizisi sıkışmalarının meydana
gelmesi sırasında takım dizisinin aşırı zorlanması ve çok ani dönüş yaptırılmaya çalışılması,
8-Çamur pompasının düşük basınçta çalışması nedeniyle, sert formasyonlarda dönme devrinin
çok yüksek olması,
9-Karstik boşluklu, mağaralı, çatlaklı, sert formasyonlarda büyük çaplı matkapla döner sistem
çalışması sırasında matkabın ani dalmalar yapması sırasında,
10-Sert ve yumuşak formasyonlarda yeterli miktarda ağırlık kullanılmaması gibi durumlarda
sondaj takım dizisinin kopması meydana gelebilir. Bu tür durumlarda, zamanında ve doğru bir
şekilde uyarma, sondaja müdahale etme, gerekli değişiklikleri yapma sondajın devamlılığına
ve sürdürebilmesine yardımcı olacaktır.
34
19. SONDAJ TAKIM DİZİSİNİN ÇÖZÜLMESİ
Sondaj takım dizisinin çözülmesi; takım dizisinin sıkışması sırasında, takım dizisine
ters dönüş verilmesi veya herhangi bir nedenle takım dizisinin sola döndürülmesi ile takım
dizisini oluşturan matkap, sap, ağırlık, tij, hammer (çekiç) gibi parçaların dişlerini birbirine
eklerken iyice sıkıştırılmamasından meydana gelmektedir. Sondaj dizisinin herhangi bir
elemanının bağlantı yerinden çözülerek, çözülme noktası altındaki elemanların kuyu
içerisinde kalma olayına “sondaj takım dizisinin çözülmesi” adı verilmektedir.
Tijlerin, ağırlıkların, sapların, bağlantı dişlerinin aşınmış olması ve kontrol edilmeden
takım dizisine bağlanması da çözülmelere neden olmaktadır. İşin enteresan yanı, sondaj
dizisinin sağ dişli, sondajda ilerlemenin sağa dönüşlü olmasından dolayı, normal koşullarda
sondajda böyle bir olayın olmaması gerekir. Ancak sondaj takımı bağlantıları konik dişli
olduğundan takım dizisi elemanları iyi sıkıştırılmazlarsa, diş kaptırarak daha başlangıçta
bağlantı iyi yapılmazsa, ilerleme sırasında veya diziyi yukarı çekerken dizinin bir kısmının
sola dönüşü fark edilmezse çözülmeler her an gözlenebilmektedir. Ayrıca takım dizisinin
kuyu dışına çıkış manevrası sırasında, gerekli tedbirler alınmadan takım dizisi sökülmeye
çalışıldığında da takım dizisi kuyu içerisine düşebilmektedir. Özellikle matkabın sapa
bağlantısı çok iyi kontrol edilmelidir. Matkap çözülmelerinde matkabın tahlisiye yöntemleri
ile kuyu dışına çıkarılması çok zor olmaktadır. Tij veya ağırlıkların çözülmesi halinde çözülen
takım dizisinin üstte kalan kısmı kuyu dışına çıkarılmalıdır. Daha sonra da, alt ucuna bir
ortalama hunisi kaynatılarak kuyuya indirilir ve takım yakalanmaya çalışılır. Şayet alttaki
takım dizisi yan yatmış ise, ortalayıcı borunun ucuna lama demirden koçboynuzu kaynatılarak
çözülen takım dizisi yakalanmaya çalışılır. Koçboynuzu direkt olarak tije kaynatılıp ortalayıcı
kullanılmadan da tahlisiye takımı oluşturulabilir veya sadece ortalayıcı tije kaynatılarak da
aşağıda çözülen dizi yakalanmaya çalışılabilmektedir. Tüm çabalara rağmen tijlerin birbirine
bağlanarak kurtarılabilmesi mümkün olmuyor ise, çözülen takımın bağlantı yerleri bozulmuş
veya dolmuşsa, erkek veya dişi tahlisiye kullanılarak özel kurtarma takımı ile takım dizisi
kuyu dışına çıkarılabilmektedir.
Matkaplar, kuyu içerisinde yan yatmış durumda ise kurtarılmaları çok zor olmaktadır.
Özellikle yumuşak/gevşek formasyonlarda, kuyu tabanında genişleme olmuş ve ikinci bir
matkapla ilerleme yapılıyorsa veya kuyuya teçhiz borusunun inmesini engellemiyorsa,
kuyuda kalan matkabın yanında ilerleme yapılmalıdır veya teçhiz borusu kuyuya
indirilmelidir. Şayet ilerlemeyi ve teçhiz borusunun kuyuya indirilmesini engelliyorsa, sağlam
zincirler ve kancalardan tahlisiye dizisi oluşturularak matkap kuyu dışına çıkarılmaya
35
çalışılmalıdır. Bunun için, öncelikle 50 cm. 8” teçhiz borusu kesilmeli ve alt ucuna zincir
kancalar monte edilmelidir. Bu tahlisiye aleti, matkap sapına kaynakla kaynatılır. Tahlisiye
dizisi oluşturularak matkabın üzerine kadar indirilip tahlisiye dizisi yukarı çekilerek zincir
ucundaki kancaların matkabı yakalamasına çalışılmalıdır.
Matkapların veya Button Bitt’lerin çözülmesi halinde kuyudan çıkarılmaları oldukça
zordur. Kuyuda, matkap veya Button Bitt’lerin çözünmesi halinde tespit edilmesi gereken en
önemli nokta, matkabın dik olarak durup durmadığının kontrol edilmesidir. Şayet matkap dik
olarak duruyor ise, matkap sapı bağlı olarak kuyu dışına çıkarılan takım dizisinin ucuna
ortalayıcı kaynatılıp kuyu içine indirilerek, matkabın dişleri üzerine sap geldiğinde anahtar ile
kuyu ağzından çevrilerek matkap dişlerin sapa tutturulması sağlanmalıdır. Daha sonra takım
dizisi kuyu dışına çıkarılabilir.
Çözülmüş Button Bitt’in kuyu içinde dik olarak durması halinde, ağırlığın ucuna en
alta doğru genişleyen ortalayıcı kaynatılıp ortalayıcının içerisine 3 yerden makas kaynatılarak
Button-Bitt yakalanmaya çalışılmalıdır.
36
20. SONDAJDA BORU KOPMALARI
Boru kopmaları, genellikle düşeyden sapmış kuyulara indirilen teçhiz borularında
görülmekte olup genellikle çakıllı tahlisiyeler ile kurtarılabilmektedir. Bazen de kopan borular
kuyudan çıkarılamadığı için kuyu terkine bile neden olabilmektedir. Kuyuya indirilecek teçhiz
borularının çapı; kuyunun teçhizsiz çapı, statik su seviyesi, dinamik su seviyesi, su verimi,
delme yöntemi, kuyu sapmaları düşünülerek belirlenmelidir. Hole opener, reamer ve stabilizör
kullanılmadan (17½”-15”) geniş çaplı matkap ve Button Bitt’lerle sert formasyonlarda kuyu
açımı sırasında kuyuda sapmalar ve Dog-legler oluşarak geniş çaplı teçhiz borularının kuyuya
indirilmesini zorlaştırmaktadır. Sondaj çalışmalarındaki tecrübeler göstermiştir ki, sert
formasyonlarda kuyu 17½” çapta döner veya dipten darbeli yöntemle delinirken reamer ve
stabilizer kullanılmıyor veya önce 12¼” çapta delinip 17½” hole opener ile
genişletilemiyorsa, 12” çapta teçhiz borusu 48 metreye kadar rahatlıkla indirilebilmekte ve
daha sonraki derinliklerde takılmalar gözlenebilmektedir. Ayrıca, 10” teçhiz boruları 80
metreye kadar rahatlıkla indirilebilmekte ve daha sonraki derinliklerde takılmalar
gözlenebilmektedir. Sonuç olarak, statik su seviyesi 60 metreden aşağıda olan ve su verimi
çok yüksek olan kuyularda en fazla 10” teçhiz borusu indirilebilmektedir.
Teçhiz borusu kuyuya indirilmeye başlandığında, takılma gösterdiği anda kesinlikle
baskı verme, çakma ve vurdurma yapılmamalıdır. Sadece zincirli anahtarla döndürülerek
indirilmeye çalışılmalıdır. Şayet yine indirilemiyorsa, kuyuya indirilen teçhiz borusu kuyu
dışına çıkarılıp kuyuda tarama ve genişletme yapıldıktan sonra kuyuya tekrar teçhiz borusu
indirilmelidir.
Teçhiz boruları kuyuya indirilirken, baskı verme, çakma ve vurdurma uygulandığında
teçhiz borusu sıkışmakta, sıkışan teçhiz borusu kuyu dışına çıkarılmak istendiğinde teçhiz
borularında kopmalar gözlenebilmektedir veya herhangi bir sebeple kuyuya
düşürülebilmektedir.
Teçhiz borusu kuyuda sıkışmakta ve tahlisiye ile yakalanan teçhiz borusu kuyu dışına
çıkarılmaya çalışılırken, teçhiz borusunun kaynak yerinden kopmalar gözlenilebilir. Ayrıca,
bir miktar teçhiz borusu kuyu içerisinde kalmaktadır.
Takım kopmalarında olduğu gibi boru kopmalarında da şu iki durum
görülebilmektedir:
1.Durum: Boru kopmuş, sıkışma yok. 2.Durum: Boru kopmuş, sıkışma var.
Sıkışma vakaları, boru kopmalarında takım kopmalarındakine nazaran daha fazla
olmaktadır. Aslında boru kopmaları ekseri hallerde sıkışan boruları çekme sırasında meydana
37
gelmektedir. Bununla beraber başka sebeplerle de borunun koparak kuyunun içerisinde
kaldığı görülmüştür. Kopan borular teçhiz boruları ise çoğunlukla içten tutturulurlar. Teçhiz
borularının çapları kuyu çapına yakın olduğundan bu boruları dıştan tutturmak zaten çok
zordur. Kopan borular teçhiz borusu değilse kuyu çapına nazaran daha küçük çaplı borular
ise, bunları dıştan tutmak içten tutmaktan daha kolay ve pratiktir. Bu durumda, uygun çaptaki
teçhiz boruları ortalayıcı olarak kullanılıp, teçhiz borusu içerisine makas kaynatılarak veya
erkek ve dişi tahlisiyeler yardımı ile tahlisiye dizisi oluşturulur. Kopan borular teçhiz boruları
ise, dıştan tutuculu (slipli) kurtarıcılarla borunun içerisinden yakalanır veya daha küçük
çaptaki teçhiz borularından çakıl tahlisiye yapılarak, kopan borunun içerisine indirilip iki boru
arasına çakıl dökmek sureti ile sıkışma sağlanır. Daha sonra da boru tutularak kuyu dışına
çıkarılmalıdır.
Dikkatli bir sondaj ekibi, sondajı takip ederse, boru kopmaları da çoğunlukla
önlenebilmektedir.
38
21. SONDAJ ÇALIŞMALARINDA KURTARMA İŞLEMLERİNİN YAPILMASININ
NEDENLERİ
Sondaj çalışmalarında kurtarma işlemlerinin yapılmasının başlıca nedenlerini şu
şekilde sıralayabiliriz;
1-Sondaj dizisinin zayıf bir yerinden kopması,
2-İyi sıkılmamış bir bağlantı elemanı veya matkabın sıkışması sırasında dizinin çözülmesi,
3-Sondaj dizisinin çıkış veya iniş manevrası sırasında dikkatsizlik veya kavrama araçlarındaki
arıza nedeniyle dizinin kaçırılması,
4-Koruma borularının delikte askıda olan kısmının kaçırılması,
5-Sondaj sırasında matkabın uzun süre çalışması sonucu fazla aşınıp, kopup delikte kalması,
6-Kuyuda killi, şeyli tabakaların şişmesi, plastik formasyonların akması, ani göçmeler, çamur
bozulması, pasta kalınlığının artması, dikkatsiz inişler, motorların arızalanmasıyla uzun süreli
durmalar veya dizideki çamur kaçaklarının takım sıkışmasına neden olması,
7-Delik boş iken veya sondaj sırasında içerisine demir parçaları, anahtar vb. gereçlerin
düşmesi gibi nedenler kurtarma işlemlerinin yapılmasına sebep olmaktadır.
39
22. SONDAJ ÇALIŞMALARINDAKİ DOĞAL GÜÇLÜKLER VE KURTARMA
ÇALIŞMALARI
Sondaj çalışmalarındaki doğal güçlükler ve kurtarma çalışmalarını iki başlık altında
toplayabiliriz: 1. Kurtarmayı Oluşturan Nedenler. 2. Sondaj Kazaları.
22.1 Kurtarmayı Oluşturan Nedenler
1-Sıkışmalar.
1.A-Sondaj takım dizisinin sıkışması.
-Çatlaklı, boşluklu, mağaralı sert formasyonlarda ilerleme esnasında takım dizisi sıkışmaları.
-Yumuşak, tutturulmamış kil, tüf, çakıl, kum, siltte ilerlemede takım dizisi sıkışması.
1.B-Sondajda kullanılan teçhiz ve kolon borularının sıkışması.
2-Yıkılma, Göçme, Dolgu.
3-Dolaşım Bozukluğu.
4-Erime.
5-Düşeyden sapma gibi nedenler etkili olmaktadır.
22.2 Sondaj Kazaları
1-Kopmalar.
1.A-Sondaj takım dizisinin kopması.
1.B-Sondajda kullanılan teçhiz, kolon ve hava borularının kopması.
2-Çözülmeler.
2.A-Sondaj takım dizisinin çözülmesi.
2.B-Sondajda kullanılan teçhiz, kolon ve hava borularında çözülmeler.
3-Kuyuya herhangi bir malzeme (cisim) düşmesi.
4-Matkap kilitlenmesi gibi durumlarda önemli faktörlerdir.
40
23. SONDAJ ÇALIŞMALARINDA MEYDANA GELEBİLECEK KAZALAR VE
ALINABİLECEK ÖNLEMLER
Sondaj çalışmalarında meydana gelebilecek kazalar ve alınabilecek önlemler kısaca
aşağıda belirtilmiştir. Genellikle sondaj kazalarında formasyonun fazla etkisi olmamaktadır.
Ağırlıklı olarak personel ve malzeme hatasından kaynaklanmaktadır. Sondaj kazalarına karşı
alınması gereken başlıca önlemler şunlardır:
1.Çalışan personele doğru bir şekilde eğitim verilmesi,
2.Çalışanların, uzman oldukları görevleri yapmaları ve talimat almadan başka görev
üstlenmemeleri,
3.Çalışanların hem maddi açıdan hem de manevi açıdan rahat ettirilmeleri,
4.Çalışanların barınma yerlerinin ve çalışma alanlarının düzenli olması,
5.Çalışanların iş konusunda doğru yönlendirilmesi,
6.Çalışanlara yapması gereken işlerde yerinde uyarılar ve öneriler getirilmesi,
7.Çalışan sondaj personeli dışında yabancı kişilerin/misafirlerin şantiye alanında
bulundurulmaması,
8. Çalışanların kaliteli malzeme kullanması,
9.Dişleri bozulmuş, eğrilmiş, kullanılmayacak durumdaki malzemenin sondaj işlemlerinde
kullanılmaması,
10.Sondaj çalışmaları için gerekli olan malzemelerin zamanında temin edilmeleri ve işin
gerektirdiği malzemelerin doğru bir şekilde kullandırılması,
11.Sondaj işlemlerinde, çalışmanın olmadığı veya çalışmanın durdurulduğu zamanlarda kuyu
ağzını kapalı tutmak,
12.Sondaj makinesi üzerinde tamirat çalışmaları yapılırken kuyu ağzını kapatmak,
13.Sondaj çalışmaları sırasında slip veya başka bir malzeme yerleştirilirken, boru inilirken,
tahlisiye çalışmaları yaparken çok dikkatli olmak, kuyuya herhangi bir malzemenin düşmesini
önleyecek tedbirleri almak,
14.Takım dizisinde bağlantı dişlerini iyice sıkıştırmak, açılması istendiğinde kolayca
sökülebilecek tedbirleri almak, dişlere gres sürülmesi, bağlantı yerlerine kendir conta
yapılması gibi işlemlerin dikkatli bir şekilde yapılması,
15.Orijinal ve işe uygun malzeme kullanmak, yanlış yedek parça kullanmamak veya
kullandırmamak, imalatçı firmaların kullanma talimatlarına uymak,
16.Tamir ve bakım işlemlerini, hem zamanında hem de uzman personellere yaptırmak,
41
17.Matkaplara yalnız ağırlıklarla yük vermek, başka malzemeler
kullanmamak/kullandırtmamak,
18.Kullanılmayan malzemelerin gerekli bakımlarını zamanında yapmak ve kullanılacağı
zamana kadar çok iyi bir şekilde muhafaza etmek/ettirmek,
19.Kullanılmayacak durumdaki matkap ve button - bittleri kullanmamak/kullandırtmamak,
20.Sondaj esnasında, ilerleme aşamasında ani hareketlerden kaçınmak,
21.Formasyona uygun sondaj yöntemlerini belirleyerek kullanılmaması gereken malzemeleri
kullanmamak,
22.Takım dizisini hiçbir zaman sola (ters) döndürmemek/döndürtmemek,
23.Sondaj çamuru ve köpüğünün işlevini yerine getirecek halde bulundurulmak,
24.Tij ilavesi veya boru ilavelerinde takım dizisini, döner masasına çok sağlam bir şekilde
kuyuya düşmeyecek şekilde tutmak, zincirli anahtar ve boru anahtarı ile takım dizisini askıya
almamak,
25.Kuyu ağzından blok düşmesini önleyecek tedbirleri almak,
26.Tijlerin burulmasına sebep olacak hareketlerden kaçınmak,
27.Sondaj makinesini kullanan sondörün, ilerleme sırasında ve takım dizisinin kuyuda boş
olarak ilerleme yapmadan dönmesi halinde, mutlaka levyenin başında bulunması,
28. Sondörün ani olaylara hazırlıklı olarak sondaj çalışmalarına devam etmesi vb. tedbirlerin
zamanında alınması sondaj kazalarını büyük ölçüde azaltacaktır.
Bu konuda, daha birçok önlem bulunmasına karşın gerekli olan hassasiyet
gösterilmediğinden dolayı, günümüzde hala birçok sondaj çalışmalarında kazalar meydana
gelmektedir.
42
24. SONDAJ ÇALIŞMALARINDA KULLANILAN KURTARMA ALETLERİ
Sondaj kuyularında kopan, sıkışan veya tabana düşen tij, matkap, ağırlık, çekiç, buton-
bitt vb. kuyuya düşen veya işlemler sırasında kuyuda kalan malzemenin kuyu dışına
çıkartılarak, kuyunun boşaltılmasına ve tekrar kuyuda çalışılabilir ortama dönülmesine
“Kurtarma (Tahlisiye) İşlemi” adı verilmektedir.
Kurtarma işlemlerinde kullanılan hazır malzemelere veya şantiyede yapılan
malzemelere ise “Kurtarıcı (Tahlisiye) Aletleri” adı verilmektedir.
Sondaj çalışmalarında en çok kullanılan kurtarıcı (tahlisiye) aletleri şunlardır;
24.1 Dişli Kurtarıcılar
Bu aletler, yapılış ve çalışma mekanizmaları bakımından erkek ve dişi olmak üzere
ikiye ayrılırlar. Erkek dişli, takımı içten yakalar, dişi dişli olanları ise takımı dıştan kavrayarak
çalışırlar. Bunlar çoğunlukla ortalayıcı adı verilen borularla birlikte çalışmaktadırlar.
24.1.1 Erkek Dişli Tahlisiye
Kullanılacak oldukları takımın cins ve çaplarına göre değişik ölçülerde imal edilirler.
Tahlisiyenin üst kısmında tij bağlantılı dişleri, alt kısmında ise özel olarak yapılmış ve
sertleştirilmiş tutucu ince dişleri bulunmaktadır. Gerek tij bağlantı dişleri gerekse gövdedeki
tutucu dişler, uygulanacak olan tahlisiye yöntemine göre sağ ve sol dişli olmaktadır.
Tahlisiyeler, uygun tijin ucuna takılarak kuyuya indirilir. Konik olan uç kısmı yakalanacak
olan ekipman tij, sap, ağırlık, manşon içine girdikten sonra çevrilmesi gerekmektedir. Üstten
anahtar ile döndürülerek, pafta gibi diş açtırılarak tahlisiye dizisinin içine girdiği ekipmanı
tutması sağlanır. Bunların tije bağlanan kısımları kare, diğer uç kısmı ise “V” dişlidir. Orta
kısımlarında ise su kanalları mevcuttur. Bu tahlisiyelerin dişsiz olanları da mevcuttur. Dişsiz
olanları çakmak suretiyle kullanılmaktadır.
24.1.2 Dişi Dişli Tahlisiye
Dişi dişli tahlisiye, kurtarılacak olan ekipmanı içine alarak, ekipmanın dış kısmında
diş açarak tutmaya çalışmaktadır. Bu tahlisiyeler, yapılışları itibariyle konik olup, bir tijin
hem gövdesini hem de tool jointini tutabilirler. Sağa döndürülerek diş açanlar ‘sağ kurtarıcı’,
sola döndürülerek diş açanlar ise ‘sol kurtarıcı’ olarak adlandırılmaktadır. Piyasada bulanan
tipleri standart olup isteğe bağlı olarak özel ölçülerde de yaptırılabilir. Bunların tije bağlanan
kısımları kare dişli, diğer uç kısımları ise ince “V” dişlidir. Bu ince “V” dişleri sert oldukları
43
için kurtarılacak malzemeyi kolaylıkla kavramaktadır. Bunların orta kısımlarında boydan
boya uzanan su kanalları vardır. Genellikle tij ve manşon kurtarmada kullanılırlar.
24.2 Manyetik Kurtarıcılar
Kuyu ağızlarında gerekli önlemler alınmadan çalışma yapılırken çeşitli nedenlerle
kuyu tabanına düşen diş, kertik, çıkıntı gibi yakalama yeri bulunmayan ancak manyetik
özelliği olan metalik malzemeleri kuyu dışarısına çıkartmak için kullanılan kurtarıcılardır. İki
tip manyetik kurtarıcı mevcuttur. Birinci manyetik kurtarıcı mıknatıslı kurtarıcılar, diğeri de
elektromanyetik kurtarıcılardır.
24.2.1 Mıknatıslı Kurtarıcılar
Tahlisiyenin alt ucunda kuvvetli bir daimi mıknatıs bulunur. Kuyuya tijler yardımıyla
indirilir. Kaldırma ve kurtarma kapasitesi, mıknatısın büyüklüğü ve ağırlığı ile orantılıdır.
Kurtarılacak malzemenin kuyu içindeki durumu etkili olmakla birlikte ortalama bir değerde
bir mıknatıslı kurtarıcı, kendi ağırlığının beş katı ağırlıkta bir cismi kaldırma ve delik
dışarısına çıkarabilme gücüne sahiptir. Ağırlıkları fazla olmayan küçük malzemelerin
kuyudan çıkarılmasında tercih edilmektedirler.
24.2.2 Elektromanyetik Kurtarıcılar
Mıknatıslı kurtarıcılara göre daha büyük ve ağır olan malzemelerin kuyudan
çıkarılmasında kullanılmaktadır. Taşıyacağı yük kapasitesi bakımından diğerlerinden daha
üstündür. Mıknatıs özelliği, kurtarılacak malzeme üzerine indirildikten sonra oluşturulabildiği
için kuyuya indirilirken formasyonda bulunan manyetik özelliklerden etkilenmez.
24.3 Diğer Kurtarıcılar
24.3.1 Tutuculu Kurtarıcılar
Erkek ve dişi dişli olabildikleri gibi değişik boyutlu konik ve düz tipleri vardır.
Ortalayıcı, gövde ve bağlantı elemanı olmak üzere 3 bölümden oluşur. Gövde içerisine
yerleştirilen ve gerektiğinde değiştirilen “slip” adı verilen tutucularla kurtarılacak dizinin
çapına uygun kurtarma düzeneği hazırlanır. Sondaj takım dizilerinin kurtarılmaları için
kullanılan tutucular genellikle dişi tiplerdir.
44
24.3.2 Mandallı Tutucular
Çalışma sistemleri tutuculu kurtarıcılar ile aynıdır. Ancak tutuculu kurtarıcılar da
bulunan slip’in yerini burada mandallar almıştır. Bu mandallar, yukarı doğru kapanan ve en
fazla yatay hale gelebilen mandallardır. Bu mandalların kullanılabilmesi için tijin üst ucunda
tool joint bulunması gerekmektedir.
24.3.3 Ortalama Takımları
Ortalama takımları, doğrudan kurtarma işlemi yapmazlar. Sadece kurtarma için uygun
ortamı oluşturmaya yarayan aletlerdir. Çözülerek veya düşerek ya da koparak kuyuda kalan
takım dizisi elemanlarının kurtarılabilmesi için, kuyudaki malzemenin üst ucunun, kuyu
içerisinde, ortalı ve dik pozisyonda olması gerekir; ancak kuyuda kalmış takım dizileri
genellikle yana yatık ve kuyu çeperine yaslanmış durumdadır. Kurtarılacak malzemeyi deliğin
ortasına getirip dik pozisyonda tutmak, tahlisiyenin kurtarılacak malzemeyi yakalaması için
kılavuzluk yapan düzeneklerdir. Bu takımlar iki çeşit olarak üretilmektedirler: 1-Çubuklu
Ortalayıcılar. 2-Konik Ortalayıcılar.
24.3.4 Toplama Takımları
Kuyu çapına uygun teçhiz borusunun uç tarafından ince üçgen biçimli şeritler
çıkartılarak, borunun ucu konikleştirilir ve dayanaklılığı azaltılarak, kuyudaki malzemenin
büyüklüğü ve duruşuna göre konikliğin başladığı yerde boru üzerinde kalan şeritler içe doğru
hafifçe bükülerek, eğilmeye daha uygun bir biçime sokulur. Tijler yardımıyla kuyuya indirilir.
Kuyu tabanına indirildiğinde az bir baskı uygulanarak yarım devir döndürülür. Tabandaki
kurtarılacak malzeme, ağzı büzülen teçhiz borusu içerisine alınarak kuyu dışına
çıkarılmaktadır.
24.3.5 Kesiciler
Bütün kurtarma yöntemleri denendiği halde takım dizisi kurtarılamıyorsa, takım
dizisinin bir kısmını kurtarmak için bu yöntem kullanılmaktadır. Bunlar iki çeşittir.
24.3.5.1 Hidrolik Kesiciler
Sıkışan takım dizisinin veya borusunun içerisinde kesilmesi düşünülen seviyeye kadar
indirilirler. Sondaj sıvısının basıncından yararlanarak kesici bıçaklar gövdeden dışarı doğru
açılır ve sondaj dizisi döndürülerek kesim işlemi gerçekleştirilmektedir.
45
24.3.5.2 Mekanik Kesiciler
Mekanik tijin iki arasına bağlanarak kesici dizisi oluşturulur. Boru kesme işleminde
kullanılırlar. Kesici dizisinin alt ucu kuyu tabanına oturduğunda kesilecek seviyeye kuyunun
derinliğine göre dizi uzunluğu ve kesici seviyesi ayarlanır. Üst takım dizisine baskı verilince
bıçaklar açılır ve takım dizisi döndürülerek kesme işlemi tamamlanmaktadır.
24.3.6 Kimyasal Yöntemler
Asitlenme, kireçtaşı formasyonlarında açılan kuyularda kuyu verimini artırmak,
kireçlenme nedeniyle kabuk oluşan filtreli boruları temizlemek ve sıkışan bir takım dizisini
kurtarmak için yapılmaktadır. % 10’luk HCl kullanılarak asitlenme yapılır ve kireçtaşı ile HCl
tepkimeye girerek kireçtaşının etkilenmesi beklenir. Bu yöntem, takım dizisinin sıkıştığı
durumlarda kullanılmalıdır.
24.3.7 Kancalı Kurtarıcılar
Beyler halatı veya teçhiz borusu indirme halatının çözülerek, koparak veya kurtularak
kuyu içerisine düşmesi halinde veya dalgıç pompa kablolarının koparak kuyu içerisinde
kalması durumunda, halatların veya kabloların ağırlıklarına göre değişik tipte kancalı tahlisiye
aletleri kullanılır. Düşen halatın boyutları küçük ve ağırlığı az ise, hava borusu veya kolon
borusu ucuna kancalar kaynatılarak kullanılmaktadır. Dalgıç pompa kabloları gibi çok ağır ve
büyükse, tijlerin ucuna bağlanabilecek 2 m. boyunda sağlam bir borunun üzerine eğik
çıkmalar kaynatılarak kullanılmaktadır.
24.3.8 Boru Oyucular
Kuyuya düşürülen malzemenin çapı ve kuyu içerisindeki durumuna göre malzemeyi
içerisine alacak şekilde, kuyu tabanına kadar boru indirilir ve borunun tabana tam oturması
bastırılarak temin edilir. Şayet kuyu tabanı yumuşak ise, boruya biraz dönüş verilebilir.
Borunun içerisinden, tabandan itibaren 1 metreye kadar su+çimento+ince kum+CaCl2
karıştırılarak çimentolama yapılmaktadır. Çimento priz yapınca boru dışarı çekilmektedir.
46
25. SONDAJ BİTTİKTEN SONRA TESLİM/TESLİM ALMA VE METRAJIN
TESPİTİ
Sondaj bittikten sonra teslim/teslim alma ve metrajın tespiti için iki ayrı hesaplama
örneği aşağıda verilmiştir. Bu hesaplamalarda çıkan sonuçlar yaklaşık sonuçlar olup sadece
bilgilendirme amacıyla hesaplanmıştır. Zamana, bölgeye ve diğer şartlara bağlı olarak
hesaplamalar değişebilmektedir.
1.Örnek: Sondaj işlemi bittikten sonra metrajın tespiti yapılabilmesi için sondaj içerisine inen
sondaj borularının ölçülmesi gerekir. Sondaj borularının ölçümü yapıldıktan sondaj
borusunun adet sayısı tespit edilmelidir. Bir örnek vermek gerekirse, sondaj borularının ölçüm
sonucu 10 metre olduğu kabul edildiğinde kuyudan da sondaj borusu sayısı da 20 adet olduğu
hesaplandığında 20x10=200 metre sonucuna ulaşılır. Kelly dönme hareketini de ilave
ettiğimizde (200 metre + Kelly dönme hareketini aşağı veren borunun uzunluğunu da
eklendiği zaman) +10 metre daha eklenmelidir. Böylece, toplamda 210 metre kuyu derinliğini
hesaplamış oluruz. Bu hesaba “Metraj Hesabı” denmektedir. Mühendislik projelerinde metraj
hesabı önemli bir yer tutmaktadır. Metraj hesabının doğru hesaplanması sondaj maliyet
hesabının da doğru hesaplanması anlamına gelmektedir.
2. Örnek: Sondajda kullanılan plastik boru sayısı ile de tespit edilebilmektedir. Plastik sondaj
borusu ya da demir sondaj boruları kuyuya indirilmeden önce hazırlanır. Kuyunun metresi
kadar hesaplama yapılır ve sondaj için indirilmeye başlanır. Bu boruların boyu 4 metredir. Bu
borular kuyuya indiği uzunluk kadar hesaplanabilir. Bu hesap şu şekilde olmaktadır. 4
metrelik borulardan 20 tane olduğunu düşünürsek 20x4 metreden 80 metre boru uzunluğu
hesaplanır. Sondaj kuyusuna indirilen boru adedi 15 tane olarak kabul edersek 15x4=60 m.
inmiş olarak kabul edilir ve hesaplanır.
Sondaj bittikten sonra gerekli hesaplamalar kontrol edilmeli ve herhangi bir yanlışlık
varsa düzeltilmelidir.
47
26. SU SONDAJININ MALİYETİ NE KADARDIR? NASIL HESAPLANIR?
Su sondajının maliyetlerini hesaplanmasında etkileyen birçok etken vardır. Başlıca
etkenler şunlardır:
1-Mobilizasyon.
2-Sondaj Açma Sistemi.
3-Teçhiz Çapı.
4-Derinlik.
5-Kuyu Açma Çapı.
6-Döviz Kurlarındaki Değişkenlik vb. gösterilebilir. Bu etkenlerden bazılarını açıklamaya
çalışacağım.
Mobilizasyon, sondaj makinalarının sondaj açılacak lokasyona/bölgeye/sahaya ulaşma
maliyetidir. Bu maliyet, zamana ve diğer şartlara bağlı olarak değişkenlik gösterebilir.
Sondaj açmakta kullanılan sistemler fiyatları değiştirir. Sistemin kurulumu ve
kullanılmasından dolayı meydana gelebilecek ekstra giderler maliyete eklenmektedir.
Bu etkenlere bağlı olarak teçhiz çapı, derinlik, kuyu açma çapı, vb. etkenlerde sondaj
fiyatlarını değiştirmektedir.
Sondaj fiyatları anlık döviz kurlarına göre değişiklikler gösterebilir. Bu durumun
sebebi ise, sondaj yapılırken kullandığımız yakıtın ve sondaj borularının bir kısmının ithal
edilmesidir. Yakıtın ithal edilmesi ve sondaj borularının bir kısmının ithal malzemelerden
üretilmesi işlemlerinin döviz kuruna bağlı olmasından dolayı sondajın maliyeti de
artmaktadır. Yerli üretimin teşvik edilmesi sondaj maliyetlerinin de azalmasını sağlayacaktır.
Sondaj fiyatlarını derinlik, sertlik ve kuyu açma çapı da belirlemektedir. Su sondajı
için ayrı fiyatlandırma, jeotermal su sondajları için ayrı fiyatlandırma uygulanmaktadır. Her
iki sondajda da farklı teknikler uygulanır. Bu sebepten dolayı sondaj fiyatları çok farklılık
göstermektedir.
Ayrıca, sondaj fiyatları, sondajın çapına ve metresine göre de değişmektedir. Bir
sondaj işi yapılırken bölgeye hâkim bir firma, götürü ücret sistemi ile sondaj işlemlerini
uygulayabilir. Fakat sondajın maliyet hesabı metre üzerindendir. Örneğin 140’lık sondajın
metre fiyatı ile 175’lik sondajın metre fiyatı aynı değildir. Bunun sebebi kuyu açma çapıdır.
140’lık olan 178 mm. açılırken 175’lik olan 228 mm. olarak açılır. Burada kullanılan
fiyatlandırma, havalı sondaj için geçerli fiyatlardır. Zamana ve diğer şartları göre değişkenlik
gösterebilir.
48
27. SONDAJ KUYUSUNDAKİ SUYUN AZALMASININ NEDENLERİ
Sondaj kuyusundaki suyun azalmasının başlıca nedenlerini kısaca açıklamaya
çalışacağım.
Su sondajında pompa kullanılır. Kuyudaki su miktarı azalmış ise bu durum pompa ile
ilgili olabilir. Sondajda kullanılan pompa, uzun süredir kullanılan bir pompa ise sökülmesi
gerekmektedir. Eğer kısa sürede su azalması yapıyor ise, ilk olarak pompanın terse çevrilmesi
gerekir. Problem yine de çözülmemiş ise, dalgıç motorunun uçlarından ölçülmesi gerekir.
Olumsuz bir sonuç alındığında ise kuyunun sökülmesi ve pompanın test edilmesi
gerekmektedir. Pompa grubu sağlam ise, kuyu içerisinden yüksek barlı kompresör ile
kuyunun verimliliği kesinlikle kontrol edilmelidir. Kuyu sularının azalmaması için düzenli
olarak kuyu temizleme işlemi yapılmalıdır.
Su sondajı yapılarak yeraltı suyunun elde edildiği kuyuların, verimli biçimde işlevini
yerine getirebilmesi için zaman zaman kuyu bakımının da yapılması gerekmektedir. Suyun
verimli ve sürekli elde edilebilmesi için kuyu bakımı şarttır. Kuyuya bakım yapılmadığı
takdirde zamanla kuyunun verimi düşmeye başlayacaktır. Su sondajı yapılarak açılan
kuyularda gereken bakım zamanında ve işinde uzman olan kişilerce yapılması tavsiye
edilmektedir. Böylece kuyunun verimliliği artmaktadır.
Sondaj kuyuları yapıları gereği temizlenmeye de ihtiyaç duyarlar. Zeminde bulunan kil
ve silt oranlarının yüksek olması gibi nedenlerle kuyu temizliği ve bakımı şarttır. Bakımı ve
temizliği yapılmayan kuyunun pompasında zamanla aşınma meydana gelir ve kuyunun
kapasitesi düşer. Su tablasındaki genel düşümler yüzünden kuyu verimi de düşebilmektedir.
Yakın çevrede yeni açılan kuyular da verimin düşmesine neden olabilmektedir. Kimi
akiferlerde sürekli pompalama sonucu verim azalması meydana gelmektedir. Kuyudaki filtre
açıklıklarının çeşitli nedenlerle tıkanması verimi düşürebilir. Bu ve bu tür nedenlere bağlı
olarak kuyu bakımı zamanında yapılmalı ve düşen verimin önüne geçilmelidir.
49
28. SONDAJ BAKIMI VE GELİŞTİRME
Sondaj maliyetlerini düşürmek amacıyla var olan bir artezyen kuyusunun yeniden
açma gereği duyulmadan, fiyatları minimuma indirmek üzere yapılan geliştirmelerdir.
Çevremize karşı duyarlı olmak adına var olan sondajlarımızı aktif etmek, bazen daha
kârlı olabilmektedir. Örneğin yapılaşmanın tamamlandığı bölgelerde genellikle sondaj
işlemleri zor olmaktadır. Şehirlerdeki sokakların bitirilmiş olması ve çevre düzenlemesinin
tamamlanmasından dolayı, eski kuyular tespit edilip aktif hale getirebilmektedir.
1)Suyun miktarı azalmış kuyularda, farklı metotlar ile ilerleme yapmak ya da asitli özel
kimyasallarla tıkanmış gözenekleri açmak mümkündür.
2)Söküm esnasında ya da doğal afetlerden dolayı tıkanmış, üstü kapanmış kuyular ya
da dalgıç pompa ekipmanlarının kuyunun içerisinde sıkışmasından dolayı kullanılamaz hale
gelmiş artezyenleri, günümüzde çeşitli plan ve projelerle aktif hale getirmek mümkündür.
3)Var olan sondaj kuyusunun derinleştirilmesi ve genişletilmesi gibi işlemlerde sondaj bakımı
ve geliştirme işlemlerine dâhil edebiliriz.
Ayrıca, özel sondaj köpüğü ile sondaj kuyusu temizliği de yapılabilmektedir. Sondaj
temizliği esnasında sondaj kuyusunun su geliri görülebilir ve günlük geliri de tahmin
edilebilmektedir.
28.1 Kuyu Temizliğine İhtiyaç Olup Olmadığını Nasıl Anlarsınız?
Kuyudan bulanık kirli çamurlu su akıyor ise, kuyudan akan suyun debisi ve basıncında
eksilme varsa, kuyuda bulunan dalgıç pompa çok sık arıza yapıyor ve yüksek akım çekiyorsa,
su deponuzda gözle görülür bir kirlilik mevcut ise, kuyudan akan suda pis ve kötü koku
oluşmuşsa, dalgıç pompa çalışıyor fakat kuyudan su gelmiyorsa, kuyu temizliği yaptırmanız
gerekmektedir. Kuyu temizliği, kuyunun kirlenme hızına ve kuyunun durumuna bağlı olarak
her yıl veya iki yılda bir yapılabilmektedir.
28.2 Kompresörle Kuyu Geliştirme (İnkişaf) İşlemi
Kompresörle temizlik kuyunun canıdır. Kompresörden başka hiç bir işlem kuyudaki
çamuru ve mili temizlemez. Mazot başta olmak üzere işçiliği de arttıran bir iştir. Lakin kuyu
için olmazsa olmazdır, can damarıdır. Kuyunun uzun ömürlü olmasını, dalgıcın arıza
vermemesini ve kuyunun tam randımanlı çalışmasını sağlar. Kompresörle kuyudan mil
kesilene kadar yapılması gerekmektedir.
50
29. SONDAJ KUYULARININ İŞLETMEYE HAZIR HALE GETİRİLMESİ
Sondaj kuyularının işletmeye hazır hale getirilmesi için gerekli olan aşamalar aşağıda
sırasıyla açıklanmaya çalışılmıştır.
Şekil 29.1 Kuyu tamamlama şeması (https://docplayer.biz.tr/48181039-Ders-4-kuyularin-
isletmeye-hazirlanmasi.html).
Kuyu delme işlemi tamamlandıktan sonra, kuyunun yararlı hale getirilmesi yani
işletmeye hazırlanması için sırayla yapılacak işlemler şunlardır:
1) Borulama ve Filtreleme. 2) Tecrit (Kapatma). 3) Yıkama ve Çakıllama. 4) Geliştirmedir.
Sondaj sırasında her bir metre derinlikten alınan kırıntılı numuneler değerlendirilerek
filtre boruların konulacağı yerler kararlaştırılır. Pratik bir ifade ile teçhiz borusunun rahatça
indirilebilmesi ve kuyu cidarı ile boru arasındaki boşluğa yeterli çakıl zarfı yerleştirilebilmesi
için, kuyu çapı teçhiz çapının en az iki misli olmalıdır. Örneğin kuyuya 8,5/8" teçhiz borusu
indirilecek ise kuyu çapı en az 15" olmalıdır. Bu tavsiye edilen orandır.
29.1 Borulama ve Filtreleme
Borulama ve filtreleme işlemi kendi kendini tutamayan gevşek malzeme içinde açılan
kuyularda uygulanmaktadır. Bu iki işleme “Kuyu teçhizi” veya “Kuyu donatımı”
denilmektedir. Kireçtaşı ve çatlaklı kristalen kayalarda açılan kuyularda ise teçhiz işlemine
gerek yoktur.
51
Borulamanın temelde iki amacı vardır, birincisi gevşek zeminlerde kuyunun
yıkılmasını önlemektir. İkincisi ise, farklı kalitede suların kuyuya girişini önlemek yani
kalitesiz su seviyelerinden kuyu içine su gelişini önlemek şeklinde belirtilebilir.
Şekil 29.2 Konsolide birim ile konsolidasyonsuz birimin gösterilmesi
(https://docplayer.biz.tr/48181039-Ders-4-kuyularin-isletmeye-hazirlanmasi.html).
Teçhiz boruları iki çeşittir: 1) Kapalı boru (Muhafaza borusu). 2) Delikli boru (Filtre).
Sondajda kullanılan boru çeşitleri: 1. Sac (Metal) borular. 2. Çekme borular. 3. Özel alaşımlı
borular. 4. PVC borulardır. (En yaygın kullanılan malzemedir. Su ve kimyasal
reaksiyonlardan etkilenmez.)
Teçhiz borular, paslanmaz çelik, çelik döküm veya sert plastikten yapılırlar. PVC
borular ile genellikle sacdan imal edilen metal borular arasında tercih yapılırken sahanın
özelliği ve yeraltı suyunun kimyasal analizi dikkate alınmalıdır. Kalite bozukluğunun söz
konusu olduğu sahalarda, tuzlu, acı ve pH dengesi bozuk olan asit karakterli sularda sac
borular problem oluşturmakta ve genellikle kısa sürelerde çürüyüp kullanılmaz hale
gelmektedir. Ayrıca bu borular özellikle içme suyu kuyularında kirlenmelere de sebep
olmaktadır. Bunun yanı sıra PVC boruların en sakıncalı özelliği kolayca kırılması ve
bükülmesidir. Bu borularla teçhiz edilmiş kuyularda zamanla eğrilikler meydana
gelebilmektedir.
Metal borular, genellikle çelik sacdan imal edilmektedir. Bunun yanı sıra paslanmaz
çelik borular da kullanılmaktadır. Ancak çok pahalı olduğu için tercih edilmemektedir. Sac
borular manşonlu veya kaynak ağızlı olabilmektedir. Bu borular, daha sağlam ve daha rijit
borular olup kolay kolay kopmaz, eğrilmez ve bükülmezler. Bu boruların teçhizde
kullanılması durumunda dikkat edilecek noktalar şunlardır;
1) Her şeyden önce boru imal edilecek sac, TSE standartlarına uygun olmalıdır.
2) Et kalınlığı, boru çapına uygun olarak 4-6-8 mm. olmalıdır.
52
3) Kaynak ağzı açılmış olmalıdır.
4) Boruda ovallik olmamalı, kaynaklar muntazam olmalıdır.
5) Borunun uç kısımları düzgün olmalıdır.
PVC borularla teçhiz edilecek kuyularda, özellikle şu hususlara dikkat edilmelidir:
1)PVC boru kullanımı, kalitesi bozuk, asit karakterli sahalarla sınırlı kalmalıdır.
2)Akma ve göçme olaylarının sıkça meydana geldiği konsolide olmamış, bağlantısız
formasyonlarda yan basınçlar çok fazla olabileceğinden bu tür sahalarda kullanılması problem
oluşturabilmektedir. Bu konu, dikkat edilmesi gereken bir konudur.
3)Bu boruların teçhizi sırasında mutlaka ortalayıcı yaylar (centrelizer) kullanılmalıdır.
4)Yıkama ve çakıllama esnasında boru askıda tutulmalıdır.
5)Pompa montajında ve demontajında dikkatli davranılmalıdır. Hareketler yumuşak ve yavaş
olmalıdır.
6)Özellikle pompa monte edilmiş kuyularda dışarıdan düşebilecek ufak bir malzemenin bile
pompanın çekilmesi sırasında, kuyu teçhiz borusunun yırtılmasına neden olabileceğinden
kuyu ağzı sağlam bir şekilde kapatılmalıdır.
Teçhiz sırasında önemli bir konu da borunun kuyuya ortalanmasıdır. Özellikle PVC
teçhiz borularında, ortalayıcı yayların kullanılması zorunludur. Sac teçhiz boruları, daha rijit
olmakla beraber bu tip borularda da ortalayıcı (merkezleyici) yayları kullanmak faydalıdır.
1) Kapalı boru (Muhafaza borusu): Gevşek, bağlantısız veya kil, marn gibi şişebilen
zeminlerde açılan kuyular mutlaka borulanmalıdır. Kuyunun göçmemesi veya formasyonun
şişerek deliği kapatmaması için kullanılan borulara “muhafaza borusu” denmektedir.
Resim 29.1 Muhafaza borusunun gösterimi (https://docplayer.biz.tr/48181039-Ders-4-
kuyularin-isletmeye-hazirlanmasi.html).
53
2) Delikli boru (Filtre): Akifer formasyondan, suyun kuyuya rahat geçebilmesi için su
verebilen tabakaların karşılarına yerleştirilen delikli ve yarıklı borulardır. Akifer
formasyonun, suyunu almakta sakınca bulunan seviyeler kapalı borularla geçilir ve kuyu
kenarı ile boru arası (anülüs) çimentolanır. Filtreler, dinamik seviye üzerine konmamalıdır.
Kuyu tabanına da 2-4 m. kapalı boru konulması gerekmektedir.
Şekil 29.3 İyi delinmiş ana kaya formasyonu ile iyi delinmiş kum ve çakıl formasyonu
(https://docplayer.biz.tr/48181039-Ders-4-kuyularin-isletmeye-hazirlanmasi.html).
Filtre Özellikleri: Filtrelerin, kullanılacakları akiferlere uygun özellikleri belirlenir. Bu
özellikler: 1-Filtre aralığı. 2-Filtre açıklığı. 3-Filtre verimi. 4-Filtre boyu olarak belirtilebilir.
Filtre aralığı: Filtre üzerindeki deliğin genişliğidir. Filtre aralığı, sıkılanmamış akifer
formasyondan dışarı atılacak malzemenin yüzdesine ve akiferin tane boyuna bağlıdır.
Şekil 29.4 Filtre aralığı (https://docplayer.biz.tr/48181039-Ders-4-kuyularin-isletmeye-
hazirlanmasi.html).
Akiferden dışarı atılacak malzeme %40-80 dolayındadır. %40 atılacak malzeme
öngörülüyorsa, formasyonun eklenik eğrisinde %40 toplam ağırlığa karşı gelen tane çapı,
filtre aralığı olarak seçilir. Filtre aralıkları 0,15-5 mm. arasında değişir ve asla 6,5 mm.’yi
54
geçmez. Filtre aralığı içe doğru geniş, dışa doğru dardır ve bu durum çakılın filtreyi
tıkamasını önlemektedir.
Tablo 29.1 Kümülatif yüzde-Tane boyu-Filtre aralığı grafiği
(https://docplayer.biz.tr/48181039-Ders-4-kuyularin-isletmeye-hazirlanmasi.html).
Filtre açıklığı: Filtre üzerindeki delik veya yarık alanları toplamının, borunun toplam alanına
bölünmesi ile bulunur. % ile ifade edilir. %7-40 sınırları arasında değişmektedir.
Filtre verimi (Qf): 1 m. boyundaki filtrenin kuyuya emniyetli bir hızla sızdıracağı su
miktarıdır. Filtre aralığı ve açıklığına bağlı olarak verimleri de değişmektedir.
Filtre boyu: Kuyu verimi (Qk) / filtre verimi (Qf) formülü ile bulunur. Akifer formasyonun
özelliğine bağlıdır.
Filtre çapı: Kuyuya girecek suyun hızı ile ilgilidir. Su hızlı ise filtreyi aşındırır, az ise tortu
bırakır.
Filtre boyu, kuyudan alınacak su miktarı filtrenin özelliklerine bağlıdır.
a)Homojen serbest akiferlerde: Kuyu verimi Qk = Özgül debi x düşüm ’dür. Akifer
kapasitesine göre filtre az olursa özgül debi az, düşüm fazla olur, tersi durumda ise özgül debi
fazla düşüm az olur. En verimli filtre boyunun akifere oranı %30-50 arasındadır. Buna göre
bu tip akiferlerde filtreler tabandan itibaren akifer kalınlığının %30-50’si oranında
yerleştirilmelidir.
b)Homojen basınçlı akiferlerde: %70-80’in filtrelenmesi uygundur.
55
1) Filtreler akifer tavan seviyesi hizasına gelmemelidir. 2) Taban seviyesinden yerleştirilmesi
durumunda randıman düşer. 3) En iyi verim için akifer ortasına yerleştirilmelidir. 4) Dinamik
seviyenin akifer seviyesine inmesine izin verilmemelidir. 5) Kalın akiferde ise filtre toplu
halde konmaz, dağıtılmalıdır.
Şekil 29.5 Heterojen akiferler ile filtre ilişkisi (https://docplayer.biz.tr/48181039-Ders-4-
kuyularin-isletmeye-hazirlanmasi.html).
Filtre Çapı: Suyun, filtreye giriş hızı ile ilgilidir. Suyun giriş hızı: V = Q / 2 ⫪r Lf B
V: kuyuya giren suyun hızı (m/sn.) Q: Debi (m3/sn.) r: Filtre iç yarıçapı (m.) Lf: Filtre boyu
(m.) B: Filtre açıklık yüzdesi (%).
Filtre aralığı, filtrenin boyu, çapı ve yapılmış olduğu malzeme önemlidir. Filtrelerin
tel sarılı, dikine yarıklı, enine yarıklı, yuvarlak delikli, köprülü, plastik ve özel Johnson tipleri
vardır. Sac boruların üzerine kaynakla ya da presle yarık veya delik açmak suretiyle de
yapılırlar.
29.2 Kapatma (Tecrit)
Kötü kaliteli, kirlenmiş veya farklı karakterdeki yüzey sularının kuyu içine girmesini,
kuyu içindeki bazı tabakalarda bulunan suların diğer tabakalardaki sulara karışmasını veya
yüzeye çıkmasını, kısacası kuyudaki yeraltı suyunun her türlü kirlenmesini veya kalite
değişmesine maruz kalmasını önlemek amacıyla, karışma ve kirlenme yollarının kapatılması
olayıdır. Tecrit, ayrıca boruların dıştan çürümesini de önlemektedir.
Tecrit malzemesi; boru, beton, çimento şerbeti, kalın kil olup biri veya birkaçı birlikte
kullanılabilir. Tecrit şekli, kapatılacak kesimin kuyunun içerisindeki yerine göre
değişmektedir. Bu seviye yüzeyde, kuyunun ortasında veya kuyu tabanında olabilir. Tecrit,
kuyunun açılması esnasında veya kuyunun delme işlemi tamamlandıktan sonra yapılabilir. En
iyi tecrit, boru ve çimento şerbeti ile yapılan tecrittir.
56
Resim 29.2 Rotari sistemde çimento ile kapatma ve darbeli sistemde kuru bentonitle kapatma
(https://docplayer.biz.tr/48181039-Ders-4-kuyularin-isletmeye-hazirlanmasi.html).
Kuyu İnkişafı: Kuyu ile formasyon arasında tam bir bağlantı kurmak, kuyudan mümkün olan
en yüksek verimin elde edilmesini sağlamak, formasyondaki kum, silt ve kili temizlemek,
pompanın kuyudan kum çekmesini önlemek, kuyunun çevresinde düzenli boyutta çakıl ve
kumdan oluşan bir çakıl tabakası oluşturmak amacı ile yapılan işlemlerin tümüne “inkişaf”
denmektedir.
29.3 Yıkama ve Çakıllama
Kuyuya filtre indirdikten sonra kuyu yıkanır. Yıkama temiz su ile yapılmalıdır. Kuyu
tabanına indirilen yıkama takımından pompa ile su basılır. Yıkama takımı tüm filtre boyunca
yukarı aşağı hareket ettirilerek yıkama sağlanır ve işlem kuyudan berrak su gelinceye kadar
devam ettirilir. Yıkama işlemi bittikten sonra çakıl kuyuya atılır. Bazı durumlarda akifer
formasyon ince taneliyse ve kendini tutamayacak kadar gevşek malzemeden oluşmuşsa
çakıllama, yıkama ile birlikte yapılmalıdır.
57
Çakıllama: Kuyu kenarı (çeperi) ile boru veya filtre (borulama) arasındaki boşluğun (anülüs)
belirli özelliklere ve kaliteye sahip uygun miktarda çakılla doldurulması işlemidir.
Çakıllamanın amaçları şunlardır:
1)Kuyunun (cidarının) yıkılmasını önlemek,
2)İnce taneli malzemenin filtreyi tıkamasını veya filtrelerin tıkanmasını önlemek,
3)Silt gibi ince tanelerin filtre etrafında yığılıp akiferin verimini düşürmesini önlemek,
4)İnce taneli malzemenin kuyu dibine toplanmasını engellemek ve kuyu içine gelen suyu
süzmek,
5)İşletme sırasında ince kumların tulumbanın yan ve çanaklarını tıkamasını önlemek,
6)İnce malzeme tulumba ile aşırı miktarda dışarı atılırsa kuyuda büyük boşlukların oluşmasını
ve tehlikeli göçmeleri engellemek,
7)Akiferdeki ince taneyi filtreden uzaklaştırarak daha geçirgen bir zon oluşturmak yani
geçirgenliği artırmaktır.
Çakılların Özellikleri: Çakılın en küçük çapı filtre yarık genişliğinden daha büyük; en büyük
çapı ise boru kenarı ile kuyu kenarı arasındaki boşluğun 1/3 ’ünden küçük olmalıdır. En
küçük çap 2 mm. en büyük çap 12 mm. arasında değişir. Büyük çap 12 mm.’ yi geçmemelidir.
c/3 > a < 12 mm. d < b > 2 mm.
a: Azami çakıl çapı. b: Asgari çakıl çapı. c: Dolgu aralığı. d: Filtre yarık genişliği.
İdeal olarak çakıllar; temiz ve yıkanmış, yuvarlak veya küresel olan, silis kumu veya
çakılları olmalıdır. Çakıllarda küresel taneli yapı daha geçirimli olur. Karbonat malzeme, şeyl
parçacıkları veya eriyebilen (jips vb.) malzeme toplam miktarın %5 ’ini geçmemelidir.
Çakıllar, iyi boylanmış olmalıdır. Çakılların tane boyu, kullanılan filtre aralığına ve akiferin
tane boyuna uygun olmalıdır. Çakıl boyu, akifer formasyonun tane boyuna göre
belirlenmelidir. Ayrıca, 8 cm. < Çakıl tabakasının kalınlığı < 20 cm. olmalıdır.
Su Kuyularında Geliştirmede Çalkalama: Kuyu içerisindeki suyu herhangi bir yöntemle akifer
içerisine göndermek ve akiferin doğal suyu ile birlikte tekrar kuyu içine alma işlemine
geliştirme “çalkalama” denir. Bu işlem tekrarlanırsa;
1. Sondaj sıvısının oluşturduğu sıvadan tamamen kurtulmak mümkündür.
2. Kuyu boşluğundaki çakıllama da bir derecelenme sağlanır ve kuyu içine doğru geçirimlilik
arttırılır.
3. Çakıl köprüleri yıkılır.
Su Kuyularında Yalıtım: Kuyu içerisinde herhangi bir nedenle kapatılması istenilen kesimler
kapalı borular gelecek biçimde borulanmalıdır. Ancak bu durum, bu kesimlerin kuyu için
58
tümüyle yalıtıldığını göstermez. Kuyu boşluğu içinde oluşacak sızıntıların da önlenebilmesi
için, kil çimento vb. malzemelerle bu kesimlerin yalıtılması gereklidir.
Yalıtımın amaçları şunlardır;
1-Kuyuda statik düzeyi yüksek olan seviyenin, statik düzeyi daha düşük olan seviyelere
sızmasını önlemek,
2-Kalitesiz suların kuyu içerisine sızmasını önlemek şeklinde belirtilebilir.
Basınçlı akiferde yalıtım işleminden ve kuyu tamamlandıktan sonra yüzeye sızmalar
olabilir. Bunu önlemek için;
1. Basınçlı akiferin derinliği biliniyorsa, basınçlı akifere gelindiğinde sondaj durdurulur. Kuyu
borulanır. Kuyu boşluğu çimento şerbeti ile doldurulur. Borulamanın içinde sondaja devam
edilmelidir.
2. Hesapta olmayan bir basınçlı akiferle karşılaşılırsa;
a)Bu akifer yalıtılmak isteniyorsa, sondaj durdurulur. Borulama yapılır. Kuyu boşluğu
çimento şerbetiyle doldurulur. Sondaja boru içinden devam edilir.
b)Ağır bir sondaj sıvısı ile kuyu tamamlanır. Çakıllama basınçlı akiferin üst seviyesine kadar
yapılmalıdır. 1 metrelik kil tampon yapılır. Kuyu boşluğu çimento şerbetiyle doldurulur. Bu
sırada kuyunun boşaltılması için, yüksek kapasiteli bir pompa ile çekim yapılmalıdır.
29.4 Kuyu Geliştirme
Kuyunun yıkanması bitirildikten sonra, akiferden temiz su gelmeye başlayınca
geliştirme işlemine geçilir. Taneli kayaçlarda kullanılan 5 yöntem vardır:
1. Aşırı pompalama 2. Geri yıkama 3. Pistonla çalkalama 4. Basınçlı hava 5. Jet yöntemi.
Bunların bir veya birkaçı birlikte kullanılabilmektedir.
29.4.1 Aşırı Pompalama
Kuyu veriminin 1,5 katı su çekilir ve maksimum düşüm elde edilir. Dolayısıyla
hidrolik eğim ve yeraltı suyunun akım hızı artar (V = K x i).
29.4.2 Geri Yıkama
Kuyuya hızla su doldurulur ve bu su beyler kovası veya pompa ile boşaltılır.
59
29.4.3 Pistonla Çalkalama
Kuyu çapından 1" küçük çapta 3 adet kolay kırılmayan ve kopmayan ağaç disk
arasına, kuyu çapında kesilmiş 2 adet köselenin konulması ile yapılmaktadır. Piston, akiferin
üst seviyesinde 1 metreye kadar inmekte ve daha sonra da çıkmaktadır.
29.4.4 Basınçlı Hava
Kuyuya, kompresörle hava basılmaktadır.
29.4.5 Jet Yöntemi
Jetle kuyuya, kuyu deterjanı olarak tanımlanan (su + sodyum hexafosfat, tetra sodyum
pyrofosfat) püskürtülür.
Resim 29.3 Jet yönteminin uygulanışı. Şekil 29.4 Jet yönteminin yapılış şekli.
Kristalen kayalarda veya kireçtaşı gibi akiferlerde ise dinamitle patlatma veya %10’
luk HCl ile asitle çözündürme gibi kimyasal maddeler kullanılarak geliştirme işlemi yapılır.
Son olarak, kuyu geliştirme işlemleri de yapıldıktan sonra kuyu tabandan başlayarak
temizlenir ve işletmeye hazır hale getirilmiş olur.
60
30. SU SONDAJI RAPORU ÖRNEĞİ
30.1 Giriş
Konya ili Selçuklu ilçesi sınırları içerisinde bulunan Selçuk Üniversitesi Alâeddin
Keykubat Kampüsü içerisinde içme ve kullanma suyu arama çalışması yapılmıştır. Bu
bölgede yapılan çalışmalar Schlumberger yöntemi ile yapılmıştır.
30.1.1 Çalışmanın Amacı
Çalışma alanında su sondajı yapabilmektir. Arazi çalışmalarından sonra büro
çalışmalarında kuyu sondaj logları hazırlanmıştır.
30.1.2 Coğrafi Konum
Çalışma alanı Konya’ya yaklaşık 25 km. uzaklıkta Konya ili Selçuklu ilçesi sınırları
içerisinde bulunan Selçuk Üniversitesi Alâeddin Keykubat Kampüsü içerisinde
bulunmaktadır.
30.1.3 Morfoloji
Çalışma alanının kuzey, kuzeydoğu ve doğu kesimleri dağlık, bol engebeli, yüksek
rölyefli, diğer kısımları daha az rölyefli arazilerden oluşmaktadır.
30.1.4 İklim ve Bitki Örtüsü
Bölgede karasal iklim hâkimdir. Yazları sıcak ve kurak, kışları ise yağışlı geçer.
Yağışlar kar ve yağmur şeklindedir.
30.1.5 Ulaşım ve Yerleşim
Çalışma alanına ulaşım Yükselen Belediyesi’nin sağlamış olduğu belediye
otobüsleriyle gerçekleştirilmiştir. Bu araziye, Konya-İstanbul karayolu üzerinden
ulaşılmaktadır.
61
Resim 30.1 Selçuk Üniversitesi Alâeddin Keykubat Kampüsü sondaj alanından bir görünüm.
62
30.2 ETÜT (ÇALIŞMA) ALANININ TANIMLANMASI
Etüt alanı Konya ili Selçuklu ilçesi Selçuk Üniversitesi Alaeddin Keykubat Kampüsü
içerisinde yer almaktadır.
Şekil 30.1 İnceleme alanının yer bulduru haritası.
63
30.3 GENEL JEOLOJİ
30.3.1 Bölgesel Jeoloji
Bu alanda, en yaşlı birim Bozdağ formasyonudur. Rekristalize kireçtaşlarından oluşur.
Bozdağ formasyonunun yaşı Silüriyen-Alt Karbonifer'dir.
Bozdağ formasyonu ile yanal ve düşey geçişle Bağrıkurt formasyonu yer almaktadır.
Bağrıkurt formasyonu fillit, şist, meta kuvarsit, meta kumtaşı, çört, meta çört ve
rekristalize kireçtaşları bulunmaktadır. Bu formasyonun yaşı Devoniyen-Alt Permiyen’dir.
Bağrıkurt formasyonu üzerine açılı uyumsuzlukla Permo-Mesozoyik yaşlı Ardıçlı
Grubu gelmektedir. Ardıçlı Grubu altta mor alacalı fillit, meta kumtaşı, meta konglomera ve
kristalize kireçtaşlarından oluşan Bahçecik formasyonu üzerine yanal ve düşey geçişli sarı
kahverengi renkli rekristalize kireçtaşı, fillit, kumtaşı, metakonglomeralardan oluşan Ertuğrul
formasyonu gelmektedir.
Ardıçlı Grubu’nun üzerine yine açılı uyumsuzlukla Dilekçi Grubu gelmektedir.
Dilekçi Grubu altta kırmızı renkli konglomeralardan oluşan Üst Miyosen-Alt Pliyosen yaşlı
Sille formasyonu ile başlar. Sille formasyonu üzerine yanal ve düşey geçişli gri renkli ve
çörtlü kireçtaşlarından oluşan Pliyosen yaşlı Ulumuhsine formasyonu gelmektedir.
Ulumuhsine formasyonu üzerine açılı uyumsuzluklar Canavardere formasyonu gelir.
Bu birim, çakıl, kum, kil konglomera ve bunlar arasında ince bantlar halinde grimsi
beyazımsı renkli kalişlerden oluşur. Bu birimin yaşı Pliyo-Kuvaterner’dir. Bunların üstünde
ise, güncel birim izlenmektedir. Bölge, Hersiniyen-Alpin Orojeni’nin hareketlerinin etkisi
altında kalmıştır.
30.3.2 Yapısal Jeoloji
İnceleme alanı içerisinde yer alan açılı uyumsuzluklar ve kıvrımlar bölgede etkili olan
Hersiniyen-Alpin Orojeni’nin etkisi altında kalmıştır. Bu esnada, bölge kıvrımlı ve kırıklı yapı
kazanmıştır.
30.3.3 Kıvrımlar
Devoniyen-Alt Permiyen yaşlı Bağrıkurt formasyonunda kuzeybatı doğrultulu (NW)
antiklinal ve senklinal eksenleri bulunmaktadır. Permo-Mesozoyik yaşlı Ardıçlı Grubu Büyük
Ardıçlı tepede bir senklinal oluşturmuştur. İnceleme alanının güneydoğusunda (SE) Ardıçlı
Grubu antiklinal ve senklinal eksenleri vardır.
64
30.3.4 Faylar
30.3.4.1 Normal Faylar
İnceleme alanında Büyük Ardıçlı ve Küçük Ardıçlı tepelerinde Ulumuhsine
formasyonu içerisinde eğim atımlı normal faylar mevcuttur.
30.3.4.2 Bindirme Atımlı Faylar
İnceleme alanının batısında bulunan Bozdağ formasyonu, Bahçecik formasyonu
üzerine bindirme yapmıştır.
30.3.4.3 Doğrultu Atımlı Faylar
Büyük Ardıçlı tepenin kuzeydoğusunda (NE) ve Küçük Ardıçlı tepenin kuzeybatısında
(NW) Ulumuhsine formasyonunun sınırı doğrultu atımlı faylar oluşturur.
65
30.4 ETÜT ALANININ JEOLOJİSİ
Etüt sahası, Pliyo-Kuvaterner yaşlı, kil, kum, çakıl, konglomera karmaşığından oluşan
taşma gücü oldukça düşük güncel alüvyon serileri üzerinde yer almaktadır.
Bu birimin üst seviyeleri kum, kil, az killi çakıl, alt seviyeleri siltli kum, çakıllı kil
bantları, en altta ise konglomera ve kireçtaşlarından oluşmaktadır. Alüvyon kalınlığı yaklaşık
150-300 m. arasında değişmektedir. Ayrıca bölgede yapılan sondaj çalışmalarından çıkan
sonuçlar üstte açıkladığımız bilgileri doğrulamaktadır. Killer açık kahverengimsi, kumlar
kireçtaşı ve silis kökenli kahve siyahımsı yer yer beyazımsıdır. Yer yer tutturulmamış ise de
genellikle kil ve silt boyutunda malzeme ile gevşek tutturulmuştur. Çakıllar polijenik,
heterojenik karakterli olup genellikle tutturulmuştur. Çakıllar yassı, yuvarlak, yer yer
köşelidir. Kireçtaşları silis kökenli kayaç oluşturmaktadır. Kireçtaşı, silis kökenli kayaç
olmakla beraber az da olsa radyolit kökenlidir. Çakıl seviyeleri, proje alanındaki kalınlığı
yaklaşık 200-250 m. civarındadır. İçerisinde su içermektedir.
66
30.5 BÖLGENİN (ETÜT ALANI) JEOFİZİK AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ
30.5.1 Sondaj Makinesinin Hazırlanması
Önceden ölçüm yapılarak belirlenen noktaya sondaj makinesi getirilerek makine
ağırlık kaldırıcı lifleri ile askıya alındı ve altına makinenin çökmesini önlemek için takoz
atıldı. Bu işlemden sonra kule dikildi ve dikliği kontrol edildi. Kulenin tam dik olması için,
hidrolik bacaklar ve takozlar takviye edildi.
Resim 30.2 Sondaj makinesinin hazırlanması.
30.5.2 Makinanın Sondaj İşlemine Geçmesi ve İlerlemesi
Makine çalıştırılarak kelli ucuna 17,5” matkap takıldı.
Resim 30.3 Matkabın yeryüzü ile buluşması.
67
Yavaş devirde kuyu açılmaya başlandı, aynı anda çamur pompası vasıtası ile göletten
alınan çamur, su başlığı kullanılarak tijler içerisinden matkap dışına verilmeye başlanması ile
delme işlemi tam anlamıyla başladı.
Resim 30.4 Sondajın başlangıcı. Resim 30.5 Sondajdaki ilk çamur oluşumu.
Resim 30.6 Sondajın çamur havuzu.
Delme işlemi devam ettikçe ilerleyen metrelerde karşımıza çıkan numuneler kumlu
killi, kil, çakıl ardalanması oldu. Bu durum, 150 metreye kadar devam etti. Bu esnada, delme
işleminin ilerlemesi için gereken sıvının yoğunluğu düştü ve örselenmiş malzeme yukarı
çıkamayınca göletteki sıvıya bentonit atılarak sıvının yoğunluğu artırıldı.
68
Resim 30.7 Gölet için su kanalı oluşturulması.
Resim 30.8 Göletteki sıvıya bentonit atılarak sıvının yoğunluğunun artırılması.
69
Kuyu ilerlemesinde 150 metreden sonra 12,5” ‘lik matkapla delinmeye devam edildi.
Bunun sebebi ise, kuyudan her gün takım çekilmesi yapılamayacağı için moloz göçmelerine
karşı önlem olarak alındı. 150 m. ve 180 m. arasında karşımıza konglomera çıktı. 180
metreden sonra 200 metre arasında çakıllı ve kireçtaşlı birimler karşımıza çıktı. (Bu esnada,
kuyuda takım sıkışması meydana geldi. Bu durum, raporda aşağıda ayrıntılı olarak
verilmektedir). Suyun, kuyu içerisinden bu birimden alınacağı ön görüldü. 200 metreden 330
metreye kadar ise, kum, kil ve konglomera ardalanması olarak birimler karşımıza çıktı. Kuyu
delim işlemi bittikten sonra kuyudaki takımlar çekilerek taratma (genişletme) işlemi
yapılmadan 225” lik PVC boru indirildi.
Yukarıda da belirtilmiş olan çakıllı birimlere ve kireçtaşı içeren birimlere filtre atıldı.
Gerisine kapalı boru atıldı. Bu işlemden sonra, boruların içerisine takım dizisi matkapsız
olarak tekrar indirildi ve su basıldı. Bu işlemi takiben çakıllama işlemi başladı. Su
basılmasının amacı ise, çakıllama işlemi esnasında çakılların köprü yapmasını engellemek ve
yıkamaktır. Bu işlemin bitmesinden sonra, takım dizisi tekrar çekilerek yerine dik milli
pompaların boruları en uçta dalgıç olacak şekilde indirildi. Hemen peşinden yukarıya pompa
kurularak hareket alması için şaft ile makinenin motoruna bağlandı ve kuyudan su çekilmeye
başlandı.
Sonuç olarak kuyudan 8 lt/sn. ve 10 lt/sn. arasında debi ile su elde edildi.
30.5.3 Çakıllama
Kuyu delim işlemi, 330 metrede bırakıldıktan sonra tüm takım dizisi dışarı çekildi ve
kuyu içerisinde 225’lik PVC boru atıldı. Çakıl seviyelerinin geçtiği yerlere filtre, killi kumlu
seviyelere ise kapalı boru atıldı.
Resim 30.9 Çakıllama işleminin gerçekleşmesi.
70
Bu işlemden sonra, takım dizisi tekrar PVC boru içerisine indirilerek göletten su alındı
ve kuyu içerisine takım dizisi vasıtası ile basıldı. Bu işlemleri takiben getirilen çakıllar insan
gücü kullanılarak kuyu çeperi ve PVC boru arasında kalan boşluğa atıldı. Burada suyun
basılma amacı ise, çakılların yerlerine giderken köprü yapmasını engellemek amaçlıdır.
Resim 30.10 Çakıllama işleminde insan gücünün kullanılması.
Sonuç olarak, kuyuya çakıllama işleminden sonra dik milli dalgıç ile deneme yapılmış
ve kuyudan 8 lt/sn. ile 10 lt/sn. arasında debi ile su alınmıştır.
71
30.6 SONDAJDA YAPILAN EK ÇALIŞMALAR
Sondaj esnasında, kuyu delimi işleminde takım dizisi aniden durdu ve sekme yapmaya
başladı. Bu durumda sondör, hızlı bir hareketle takım dizisini durdurup askıya almaya çalıştı.
Askıya alma işleminin başarısız olması sonucu takım dizisinin sıkışmış olduğu anlaşıldı. Bu
durumdan sonra, sondajda çalışanlar takım kurtarma işlemine başladılar.
30.6.1 Kurtarma Sırasında Kullanılan Aletler
Kurtarma sırasında kullanılan aletler zincirli anahtar, manevra başlığı ve kılavuz
kullanıldı.
Resim 30.11 Kurtarma sırasında kullanılan aletlerden zincirli anahtar.
30.6.2 Kurtarma İşlemi
Takım dizisi, ters ve düz manevra yapılarak kurtarılmaya çalışıldı. Bu esnada, takım
dizisi bir tijden söküldü. Bu işlemden sonra kalan dizi çekildi ve ucuna kılavuz bağlanarak
tekrar kuyu içerisine sallandı.
Resim 30.12 Takım dizisinin yukarı çekilme işlemi.
72
Kılavuzla takım dizisi tutuldu ve manevra ile boşlatılarak kuyudan yukarı çekildi.
Boşlamanın olduğu tijler hasar gördüğü için, tamir olana kadar ıskartaya ayrıldı.
Resim 30.13 Takım dizisinin ıskartaya ayrılması.
30.6.3 Gölette Bulunan Sirkülasyon Sıvısının Ayarlanması
Kuyu derinleştikçe oluşan örselenmiş malzemenin sirkülasyon sıvısından daha yoğun
olması sonucu malzeme yukarı çıkamamıştır. Bu gibi durumlarda, göletteki suya bentonit
ve/veya toz kireç konularak sıvının yoğunluğunun artması sağlanmış ve bunun sonucu
malzeme tekrar yüzeye çıkmaya başlamıştır.
Resim 30.14 Gölette bulunan sirkülasyon sıvısının ayarlanması.
73
30.7 ÇALIŞMADA GÖRÜLEN EKSİKLİKLER
Çalışmada görülen eksiklikler şunlardır:
1. Sondaj makinesinin sadece lifler üzerinde askıya alınması, makinenin delim işlemi
esnasında sallanmasına ve takım dizisinin zarar görmesine yol açabilmektedir.
2. Makinenin tekerlerinin çukur içerisine oturtulmaması sebebiyle delim esnasında
makinenin sallanması ve takım dizisinin zarar görme olasılığı bulunmaktadır.
3. Sirkülasyon sıvısı yolunun ve göletin, makineye yakın olması sonucu sondaj
çalışanlarının çalışma alanı daralabilir, sondaj çalışanlarının bu tür yerlere düşebilirler ve
suyun bir taşma anında makinenin altına kaçarak zemini yumuşatması sonucu makinenin
dengesinin bozulması meydana gelebilmektedir.
74
30.8 SONUÇLAR VE ÖNERİLER
Etüt alanında Schlumberger yöntemiyle üç noktada açılım yapılmıştır. Ölçümlerin
açılım şekli NS ve EW yönünde olmuştur. Açılımlar 300-350 m. arasında olmuştur. Yapılan
ölçümlerde her tabakanın rezistivite değerleri alınmış ve öz dirençleri kayıt edilmiştir. Bu
özdirenç (p) değerlerine göre grafikler çıkarılmış ve bu grafikler yorumlanarak kalınlığı ve
derinliği hesaplanmıştır. Sondaj esnasında toplamda 3 nokta belirlenmiştir. Raporda da
belirttiğimiz gibi, ekonomik düzeyde en iyi nokta seçilmiştir ve sondaj yeri belirlenmiştir.
Buna göre, çalışmalar sonucunda 1. noktadaki ölçümlerin verdiği sonuca göre, sondaj yeri
birinci nokta olarak belirlenmiştir. Yapılacak sondaj derinliği 310-330 m. arasında olacaktır.
Sondaj; 1–100 m. arasında 17 ½” matkapla delinip 10" boru ile teçhiz edilecek, 100-250 m.
arası 12 ½” matkapla delinip 8" boru ile teçhizi 250-330 m. arası ise, 8½” veya 10 ½”
matkapla delinip 6" boru ile teçhizi daha uygun olur. Sondaj ilerlemesi sırasında her 1
metrede numune alınıp teçhizin buna göre yapılmasıyla kuyudan alınabilecek en yüksek
verimle sondajın tamamlanması uygun görülmektedir.
Bu numuneler, 20 metreden sonra her bir metrede bir alınmıştır. Bu numuneler elek
analizinde kullanılacaktır. Minimum ve maksimum tane boyları belirlenir. Filtre çapı ve
kullanılacak çakılların tane boyları buna göre tayin edilmektedir.
Yukarıda belirtildiği gibi, sondaj esnasında 3 nokta belirlenmiştir. Bu noktaların belirli
özellikleri aşağıda kısaca açıklanmıştır:
Resim 30.15 Sondajdan alınan örnek numuneler.
75
1. Nokta: Birimin en üst seviyesi, 0-1 m. arasındadır ve nebati topraktan oluşmaktadır. Bu
birim, oldukça gevşek tutturulmamış kil ve silt boyutundaki malzemelerden oluşmuştur. Bu
kalınlık, yer yer 0,5 m ile 1,5 m. arasında değişim göstermektedir. Bu birimin hemen altında
yamaç molozları yer almaktadır. Bunlar, doğal olaylar (sel, yağmur vs.) ile üst kısımlardan
taşınmasıyla oluşmuş blok boyutunda kayaçlardan oluşmuştur. Bu birimin kalınlığı 6-8 m.
arasındaki değişmektedir. Yamaç molozlarının altında kil-kum-çakıl ardalanmasından oluşan
alüvyon birim gelmektedir. Bu birim, genellikle sarı-kahve-beyaz ve siyahımsı beyaz
renklerden oluşan çakıl, kum ve kil içermektedir. Oldukça heterojendirler. Bu birimler,
birbirleri üstüne ardalanmalı olarak gelmektedir. Bu birim, yaklaşık 10-120 m. arasındadır. Bu
birimin altında konglomera-kil ardalanmalı birim gelmektedir. Kalınlığı 60-65 m. arasındadır.
Konglomeraların altında kireçtaşı ve konglomera ardalanmalı tabaka yer almaktadır. Bu
birim, 185-200 m. arasındadır. Kalınlığı yaklaşık l5-20 m. arasındadır. Konglomera ve
kireçtaşlarından altında yine konglomera ve kil arası birim oldukça fazladır. Bu birimin
kalınlığı yaklaşık 120-130 m. arasındadır. Sondaj ilerlemesi sırasında bu birim yaklaşık 205
m. ile 330 m. arasında yer almaktadır. Sondaj için en uygun yer bu nokta seçilmiştir.
2. Nokta: Etüt alanında alınan ikinci noktada birimin en üst kısmın 0-1 m. arasında nebati
toprak oluşturmaktadır. Bu birim, birinci noktadaki gibi aynı özelliği göstermektedir. Birim
oldukça gevşek tutturulmuş kil ve silt boyutundaki malzemelerden oluşmuştur. Bu birimin
hemen altında 1-8m. arasında kalınlığında yamaç molozu yer almaktadır. Birimler blok
boyutundadır. Yamaç molozunun hemen altında kil-kum-çakıl ardalanmalı birimler yer
almaktadır. Birimin kalınlığı yaklaşık 8-140 m. arasında yer almaktadır. A1üvyonun hemen
altında kil, kumlu kil, killi çakıl ve konglomeradan oluşan bir tabaka yer almaktadır. Bu
birimin kalınlığı 50 m. civarındadır, kalınlığı ise açılıma göre 50-60 m. arasında
değişmektedir. Genel olarak birim, sondaj için uygun bir noktada değildir.
3. Nokta: Etüt alanında alınan üçüncü noktada, birimin en üst kısmında 0-1 m. arasında nebati
toprak yer almaktadır. Bu birimin hemen altında kil-kum-çakıldan bir birimi gelmektedir. Bu
birim, 1–50 m. arasında 50 m. civanındadır. Bu birimlerin hemen altında kil-kum ve
konglomeralardan oluşan birim gelmektedir. Bu birimin kalınlığı yaklaşık 60-65 m. sondaj
sırasında 60-110 m. arasında geçilmesi muhtemeldir. Bu seviyelerin hemen altında
rezistivitesi yüksek kristalize kireçtaşları yer almaktadır. Kireçtaşları, genellikle kırıklı ve
çatlaklıdır. Birim 110 ile 120 m. arasında yer almakta ve kalınlığı açılıma göre yaklaşık 300-
350 m. arasında değişmektedir.
76
30.9 SU SONDAJI RAPORUNUN KAYNAKLARI
-Eren, Y. (1993). Konya Kuzeybatısında Bozdağlar Masifinin Otokton ve Örtü Birimlerinin
Stratigrafisi, Türkiye Jeoloji Bülteni, Cilt 36, 7-23, Ankara.
-Eren, Y. (1993). Konya Kuzeybatısında Bozdağlar Masifinin Yapısal Özellikleri, 46. Türkiye
Jeoloji Kurultayı, Bildiri Özleri, 72, Ankara.
-Eren, Y. (1996). Ilgın-Sarayönü (Konya) Güneyinde Bozdağlar Masifinin Stratigrafisi ve
Jeoloji Evrimi, K.T.Ü. 30.Yıl Sempozyumu, Bildiriler, c.1, 694-707, Trabzon.
-Eren, Y. (1996). Konya Ovası Kuzeyinde Bozdağların Jeolojisi, SÜAF Proje No:92-019,
Konya, (yayınlanmamış).
77
Şekil 30.2 1. Noktanın sondaj logunu gösteren şekil.
78
Şekil 30.3 2. Noktanın sondaj logunu gösteren şekil.
79
Şekil 30.4 3. Noktanın sondaj logunu gösteren şekil.
80
31. SONDAJLA ÇIKARILAN SULARIN İNSAN SAĞLIĞI ÜZERİNE ETKİLERİ
İçme ve kullanma suları; kaynaklardan, nehirlerden, göllerden, yapay ya da doğal
birikinti bölgelerinden, kuyulardan, hatta pahalı olmasına rağmen zorunlu olduğunda deniz
suyunun arıtılmasıyla sağlanan sulardan elde edilmektedir. Ancak bütün bu su kaynaklarının
en önemli kaynağını yağışlar oluşturmaktadır.
İçme ve kullanma sularını oluşum ve sağlanış biçimlerine göre üç ana grupta
toplayabiliriz:
1. Yağış suları (sarnıçlarda biriktirilen sular). 2. Yüzeysel sular (nehir, göl, baraj vb.).
3. Yeraltı suları (kaynak ve kuyular).
31.1 Yeraltı Suları-İnsan Sağlığı İlişkisi
Kaynak suları ve kuyulardan elde edilen sulardır. Yağış ve yüzeysel sularla
beslenirler. Aslında, tüm su kaynakları birbiri ile ilişkilidir. Kuyu suları, suların yeraltına
süzülerek birikmesi ile oluşurlar. Kuyular açılarak yeraltı suyu yüzeye çıkarılır. Tıpkı
kaynaklarda olduğu gibi, kuyu sularında da gerek birincil kirlilik kontrolü ve gerekse ikincil
kirlilik kontrolü ve önlemlerine dikkat etmek gerekmektedir.
Yeraltı suları, genellikle temiz ve doğrudan kullanıma sokulacak sular olmakla
birlikte, kullanıma sokulmadan önce mutlaka test edilmesi ve kontrolden geçtikten sonra
kullanıma sokulması gerekmektedir. Çünkü topraktaki nitrit, radyasyon vb. doğal kirleticilerle
kirli olma (birincil kirlilik) olasılığı vardır. Yeraltı sularının kullanıma sokulmasında esas
sorun; elde edildiği/alındığı yerde kirlenmesinin (ikincil kirlilik) önlenmesidir. Bu nedenlerle
de, yeraltı suları ister doğal olarak yeryüzüne çıksın (kaynak suları), isterse yapay olarak
yeryüzüne çıkarılsın (kuyu); yeryüzüne çıktığı noktada, birtakım önlemlerin alınması
gerekmektedir. Aksi takdirde, buralarda tekrar kirlenerek sağlığa zararlı hale gelebilmektedir.
Sondajla çıkarılan suyun kalitesinin belirlenebilmesi için fiziksel, kimyasal ve
bakteriyolojik analizlerinin yapılması gerekmektedir. İyi bir içme suyu renksiz, kokusuz,
temiz ve berrak olmalıdır. İçme suyunun kalitesinin tespiti için yapılan fiziksel ve kimyasal
analizlerde güvenilir sonuçlar elde edilebilmesi, analize uygulanan tekniğe bağlı olduğu
kadar, su numunelerinin usulüne uygun yöntemlerle alınmasına da bağlıdır.
Fiziksel ve kimyasal analizler için numuneler alındıktan sonra en fazla 72 saat
içerisinde laboratuvara ulaşacak şekilde hemen gönderilmelidir. Bu numuneler laboratuvara
ulaşıncaya kadar serin ve karanlık bir yerde muhafaza edilmelidir.
81
31.2 Yeraltı Suyu Kalite Standartları
Yönetmeliğe uygun olarak iyi YAS kimyasal durumunu tanımlayan ek ve tablolarda
belirtilen değerlendirme için, aşağıdaki tabloda yer alan YAS kalite standartları ve eklere göre
belirlenen eşik değerler kullanılır. Bu değerler, zaman içerisinde değişebilmektedir.
Tablo 31.1 Kirletici ve Kalite Standartları ile ilgili genel bilgiler.
(1) “Toplam” ilgili metabolitler, bozulma ve reaksiyon ürünlerini içeren izleme usulünde
tespit edilen ve hesaplanan her bir bitki koruma ürününün toplamıdır.
31.3 Yeraltı Suyu Kirleticileri ve Kirlilik Belirtileri İçin Eşik Değerler
Eşik değerler belirlenirken dikkate alınması gereken aşağıdaki asgari parametre listesi
göz önünde bulundurulacaktır. Parametre listesi ve diğer değerler zamanla değişiklik
gösterebilir. Güncel veriler ile çalışılması tavsiye edilmektedir.
Parametreler
1-Arsenik. 2-Kadmiyum. 3-Kurşun. 4-Cıva. 5-Amonyum. 6-Klorür. 7-Sülfat. 8-Trikloretilen.
9-Tetrakloretilen. 10-İletkenlik. 11-Nitrit. 12-Toplam Fosfor/Fosfatlar.(1)
(1) Eşik değer toplam fosfor ve fosfatlardan sadece biri için belirlenir.
31.4 Yeraltı Sularının İzlenmesi
Yeraltı Sularının İzlenmesini, 4 ana başlıkta toplayabiliriz.
1-Yeraltı Suyu İzleme Ağı. 2-Genel Maksatlı İzleme. 3-Operasyonel İzleme. 4-Yeraltı
Suyunun Miktar Durumunun İzlenmesi.
Genel maksatlı izleme için YAS kütlelerinde aşağıdaki ana parametreler izlenir:
1-Oksijen. 2-pH. 3-Elektriksel İletkenlik. 4-Nitrat. 5-Amonyum. 6.Sıcaklık. 7.İyonlar.
YAS izleme noktalarının seçimi, YAS kimyasal durumunu kolay anlaşılabilir ve
kapsamlı bir şekilde ortaya koyabilecek şekilde yapılmalıdır. İzlemenin sıklığı ise, analiz
sonuçlarının temsili izleme verisini sağlayacak şekilde olmalıdır.
82
Şekil 31.1 Yeraltı suyu izleme şeması.
Ayrıca, kuyulardaki su seviyeleri, kaynak akışları, özellikle kurak dönemlerdeki
yüzeysel su seviyeleri ve/veya akım karakteristikleri, yeraltı suyuna bağımlı sulak alan ve
göllerin önemli seviye değişimlerinin de yeraltı suları ile birlikte izlenmesi gerekmektedir. Bu
değerler ve diğer değerler zamanla değişiklik gösterebilmektedir.
31.5 Kuyuların Hijyenik Kullanımı-Kuyularda Dezenfeksiyon
Kuyularda en az yılda bir olmak üzere, kuyunun suyu boşaltılarak, kuyu duvarları fırça
ile iyice temizlenmelidir. Gübrelik ve benzeri yapılardan, toprağın geçirgenlik durumuna göre
30-100 metre uzakta olmalıdır. Bu tür yapılar, kuyuya göre daha aşağıda yer eğimine göre alt
tarafta kalmalıdır. Kuyu duvarı, yer yüzeyinden 60-70 cm. daha yüksekte bitecek şekilde
sonlandırılmalı (kuyu bileziği) ve ağzı uygun bir kapakla kapatılmalıdır. Kuyu bileziğinin
etrafında kalan toprak yüzeyi, 2-3 metre çap genişliğinde su geçirmez bir malzeme ile
kaplanarak (kuyu platformu) bilezik kenarından ve yer çatlaklarından girecek yüzeysel sulara
engel olunmalıdır. Kuyunun, 10-15 metre etrafından çit/tel çekilmek suretiyle, hayvanların
kuyu alanı ve çevresine girişine engel olunmalıdır. Kuyunun ağzı devamlı kapalı olmalı,
kuyudan suyun tulumba ile alınması tercih edilmeli, bu olmadığı takdirde kuyunun çıkrığının,
ipinin ve kovasının temizliğine özen gösterilmelidir. Her mevsim kuyu suyunun muayenesi
yapılarak, kalitesinin bozulup bozulmadığı kontrol edilmelidir.
83
32. SUYUN VE SU KAYNAKLARININ İSLAM DİNİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ
İnsan, hayvan ve bitkilerin, kısacası tüm canlıların ihtiyaçlarını karşılamak için
yeraltından çıkarılan suların, sondajla çıkarılan suların, kuyu açılmasının, kanal açılarak
taşınan suların, çeşme yaptırmanın dinimiz İslam’daki yeri ve önemi ile ilgili genel bilgileri
hadisler ve rivayetlerle kısaca açıklamaya çalışacağım.
Sa’d İbn Ubâde, Rasûlullah (sav.)’a gelerek, hangi sadakanın hoşuna gideceğini
sorduğunda Hz. Peygamber (sav.), “su” diye cevap vermiştir. (Kaynak: Ebu Dâvud, Zekât 41)
Ölenlerin ruhuna kuyu, çeşme gibi su vakıfları yaptırmak nebevî tavsiyeler
arasındadır. Sa’d İbn Übâde vefat eden annesi için bir kuyu kazdırmıştır. (Kaynaklar: Ebu
Dâvud, Zekât 42; Nesâi, Vesâyâ 9) 75) Konuyla ilgili şöyle bir rivayet vardır: Sa’d b.
Ubâde’nin annesi vefat etmişti ve Rasûlullah (asm.)’a gelerek: “Ey Allah’ın Rasûlü! Annem
öldü onun adına sadaka verebilir miyim?” diye sordu. Rasûlullah (asm.)
da: “Evet” buyurdu. Sa’d: “Hangi sadaka daha hayırlı ve değerlidir?” diye sorunca,
Rasûlullah (asm.): “İnsan ve hayvanların su ihtiyaçlarına cevap vermektir” buyurdu.
(Kaynaklar: bk. Nesai, Vesaya, 9; İbn Mace, Edeb, 8) Bunun üzerine Sa’d, Medine’de bir
çeşme yaptırmış, o çeşme uzun süre insanlara hizmet etmiştir. (Kaynaklar: bk. İbn Hanbel,
Müsned, 5/284; 6/7)
Mümin kişiye öldükten sonra da sevap kazandırmaya devam edecek işlerin
sayıldığı bir rivayette, “Kanal açarak su getirmesi” de zikredilmektedir. (Kaynak: İbn
Mâce, Mukaddime 20)
Suyu, "Kendi rahmeti" (A'râf Suresi, 7/57; Furkân Suresi, 25/48; Neml Suresi,
27/63; Rûm Suresi, 30/46) olarak tavsif eden Allah Teâlâ (c.c.): "Kendilerine içecekleri tatlı
suları bahşetmesini, insanlara verdiği nimetler arasında sayar." (Kaynak: Mürselât,
77/27)
Kur’an’-ı Kerim’deki En’am Suresi’ndeki bir ayete göre; bol yağmur sayesinde
bereketli topraklara ve içlerinden ırmaklar akan beldelere sahip olmak, insanlar için önemli
nimetlerdendir. (Kaynak: Enâm Suresi, 6/6)
Kur’an’-ı Kerim’deki birçok ayette, cennetin güzellikleri arasında, “İçinden
nehirlerin akması” da zikredilir. Meselâ bir ayette: “İman edip sâlih amel işleyenlere,
içlerinden ırmaklar akan cennetlerin kendilerinin olacağını müjdele!” (Kaynak: Bakara
Suresi, 2/25) buyrulur.
Suyun ferahlatıcı ve teskin edici özelliği, Hz. Peygamber’in (sav.) hadisinde bir tedavi
yöntemi olarak bizlere sunulmuştur. “Muhakkak ki öfke şeytandan yaratıldı. Şeytan da
84
ateşten yaratıldı. Muhakkak ateş su ile söndürülür. Biriniz öfkelendiğinde abdest
alsın.” (Kaynaklar: Ahmed İbn Hanbel, IV, 220)
İnsan yaşamında suyun önemini arttıran bir diğer özellik ise, onun temizlik aracı
olmasıdır. Temizliğe dayanan İslam dini, bu yönü ile de suya ayrı bir önem atfetmiştir. Hz.
Peygamber, “İmanın yarısı temizliktir” (Kaynak: Müslim, Taharet 1) buyurmuştur. “Su
temiz olarak yaratılmıştır, rengini, kokusunu ve tadını değiştirmedikçe onu hiçbir şey
kirletmez” diyen Hz. Peygamber (sav.), tabiatta bulunan dere, göl, deniz, yağmur, kar ve buz
sularının asıl ve öz itibarıyla temiz olduğunu ifade etmiştir.
Suyun temizleyen özelliğine atıfta bulunan Hz. Peygamber, Câbir (ra.)’den
aktarılan “Beş vakit namaz evin önünde bol miktarda akan tatlı bir suya günde beş defa
dalıp yıkanan gibidir. Bu adamda kir nâmına bir şey kalır mı?” ‘Hayır, bir şey kalmaz’
dediler. Peygamber Efendimiz (sav.) “işte su kiri giderdiği gibi beş vakit namaz da
günahları mahveder” buyurmuştur. (Kaynak: Müslim)
Hz. Peygamber (asm.), bazı dualarında, suyun temizleme özelliğine dikkat çekerek,
“hatalarının su, kar ve buzla yıkanması sonucunda tertemiz olmayı” Allah’tan (c.c.)
dilemiştir. (Kaynaklar: Buhârî, Deavât 39, 44, 46) Bu mecazi ifadeyle, “su ile yıkanarak
bembeyaz olmuş bir elbise gibi, hatalardan arınma talebi” dile getirilmiş olmaktadır. Su
ve onun kar, buz şeklindeki türevleri, değişik kültürlerde arılığın, duruluğun, temizliğin
sembolüdür.
Bir diğer hadiste ise; “Her kim ki, elbise ihtiyacı olan bir Müslümana elbise
giydirse, Allah da (c.c.) ona cennetin yeşil elbiselerinden giydirir. Hangi Müslüman aç
bir Müslümanı doyurursa, Allah da (c.c.) onu cennet meyvelerinden doyurur. Hangi
Müslüman susamış bir Müslümana su verirse, Allah da (c.c.) ona içerisinde güzel
kokuları olan cennet içeceği içirir.” (Kaynaklar: Ebû Dâvûd, Zekat, 32; Tirmizi, Kıyame,
18)
“Erkek, hanımına su içirdiği zaman sevap kazanır.” (Kaynak: Suyûtî, Câmiu'l-
Ahâdîs, Hadis No:1457)
Birçok hadis kaynağında Hz. Peygamber’in (sav.) hayvanlar ve diğer tüm
canlıların su ihtiyacının giderilmesini teşvik edici kıssaları vardır. Bunlardan biri, Ebû
Hureyre (ra.)’dan, Allah Rasûlü buyurdu: “Bir adam yolda yürürken susadı, bir kuyu buldu,
içine inip su içti. Yukarıya çıktığı zaman dilini çıkarıp susuzluktan toprak yalamakta olan
bir köpek gördü. Adam: Zavallı hayvan tıpkı benim gibi susamış dedi ve derhal kuyuya indi
ayağındaki pabucunu çıkartıp içine su doldurdu, ağzına alıp yukarıya çıkardı ve köpeğe
içirdi. Allah onun bu hareketinden memnun kalıp bağışladı.” Ashab, bunun üzerine “Ey
85
Allah’ın Rasûlü! Bizim için hayvanlara yaptığımız iyilikler hakkında ecir var
mıdır?” diye sorunca: “Her ciğer taşıyan canlı için (yapılan iyilikte)
sevap vardır” buyurmuştur (Kaynaklar: Sahîh-i Buhârî, Kitâb-ı Musâkâ 1094; Buhâri, Şirb
9, Vudü 33, Mezâlim 23, Edeb 27; Müslim, Selâm 153, 2244; Muvatta, Sıfatu’n Nebi 23, (2,
929-930); Ebü Dâvud, Cihâd 47, (2550).
Enes b. Mâlik'ten -Allah ondan râzı olsun- rivâyet olunduğuna göre, Rasûlullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur:
"Yedi şey (in sevabı), ölümünden sonra o kabrinde iken kulun lehine devam eder:
-Bir ilim öğreten, bir ırmak açan, bir kuyu açan, bir hurma ağacı diken, bir mescid inşâ
eden, bir Mushaf (Kur'an) miras bırakan, ölümünden sonra kendisi için mağfiret
dileyecek bir evlat bırakan."
Buna göre, bizim dinimiz İslam’da en fazîletli sadaka-i câriyeler şunlardır:
1. Mescid (câmi) inşâ etmek.
2. Mushaf (Kur'an-ı Kerim), İslâmî kitaplar, kasetler ve kompakt diskler (CD) dağıtmak veya
öğrencilere nafaka bağlamak (burs vermek).
3. Kuyu açtırmak veya yerden su çıkarmak sûretiyle bu suyu aletlerle ve borularla muhtaç
kimselere ulaştırmak.
4. Çocukları güzel şekilde eğitmek ve terbiye etmek.
5. Tek başına mescid (câmi) inşâ edemeyen veya ilim yayamayan kimse, gücünün yettiği
kadarıyla bu hayırlı amele destek olmalıdır. (Kaynak: Bezzâr tarafından rivayet edilmiştir.
Elbânî, "Sahih-'t-Terğîb ve't-Terhîb", Hadis No: 959).
Nitekim Ebu Hureyre'den -Allah ondan râzı olsun- rivâyet olunduğuna göre,
Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bu konuda şöyle buyurmuştur:
"Kişinin cennetteki derecesi (makamı) yükseltilir. Bunun üzerine o (sebebini araştırmak
için) sorar:
-Bu bana nereden geldi? (Çünkü bu makama sahip olabilmeyi gerektiren amelleri
Dünya’da yapmamıştım)?
(Melekler tarafından) ona şöyle cevap verilir:
-Çocuğunun (senin vefatından sonra) senin için Allah'tan bağışlanmanı istemiş
olmasından dolayıdır." (Kaynak: İbn-i Mâce rivâyet edilmiştir. Elbânî, "Silsiletu'l-Ehâdîsi's-
Sahiha").
86
Dilimizde, bilhassa küçüklerin büyüklere içmesi için su vermesi üzerine söylenen: “Su
gibi aziz ol!” şeklindeki dua cümlesi, hem suyun önemini çok güzel ifade etmekte, hem de
kültürümüzde bu nimete ne kadar büyük değer verildiğini göstermektedir.
Kur'an-ı Kerim’in ve Sünnet'in; suyun, hayatın temeli olduğuyla ilgili vurguları,
Müslümanlara birtakım görev ve sorumluklar yüklemektedir. Mevcut su kaynaklarının en
güzel şekilde korunması bu kaynakları kirletecek, suyun temizliğini ve niteliklerini bozacak
her tür davranış ve eylemin engellenmesi bunların başında gelmektedir.
Diğer taraftan, suyun kullanımında kesinlikle savurgan ve sorumsuz bir tutum içinde
olunmamalıdır. Su ve diğer tüm doğal kaynaklarımızı azami derecede rasyonel ve verimli
kullanmaya çalışmamız gerekmektedir.
Ayrıca, ecdadımızdan su alanında zengin bir maddi miras devralmış bulunuyoruz. Bu
gün, birçok şehrimizde, suyun taşınmasını, depolanmasını ve dağıtılmasını sağlayan; su
kemeri, sarnıç, maksim ve su terazisi gibi yapılar ile suyu insanların istifadesine sunan çeşme,
sebil, şadırvan gibi eserlerimizden hâlâ ayakta kalarak hizmet verenler mevcuttur. Bunlar,
medeniyetimize bir “Su Medeniyeti” damgası vuracak derecede önemli eserlerimizdir.
Dinimiz İslam’ın ve Türk Kültürü’nün ortaya koyup bize miras bıraktığı "Su
Medeniyeti"ne sahip çıkarak, onu daha da geliştirmeli ve sonraki nesillere faydalı bir şekilde
aktarmalıyız.
87
33. SONUÇ VE ÖNERİLER
Türkiye’nin en büyük yeraltı zenginliği olan yeraltı sularından, yeterince
faydalanılabilmesi için yeraltı suyu içeren havzalarda koruma alanları oluşturularak, su
taşıyan akifer formasyonlarının yapısının bozulmaması için gerekli çalışmalar yapılmalıdır.
Ayrıca bu akiferlerin kirletilmemesi için gerekli tedbirlerin alınmasında da çok büyük
faydalar bulunmaktadır.
Yeraltı sularından yararlanma insanlığın çok eski devirlerinden beri süregelmektedir.
Tarih öncesi devirlerden bu yana kazı tekniğinin gelişmesine paralel olarak yeraltı sularından
yararlanma oranı da artmıştır. Türkiye'de yeraltı sularından yararlanma 1950’den sonra hızla
artmış, geniş ovaların sulanmasında, yerleşim merkezlerinin su gereksinimlerinin
karşılanmasında kullanılmıştır. Yeraltı suları, yüzey sularına oranla içerlerinde daha fazla
çözünmüş madde içermelerine ve genellikle daha pahalı elde edilmelerine rağmen;
- renksiz ve berrak oluşu,
- temiz ve kirlenmesinin güç olması,
- sıcaklıklarının mevsimlere göre çok az değişmesi,
- kimyasal bileşiminin değişmemesi gibi nedenler ile yüzey sularından daha üstündürler.
Ülkemizdeki köylerimizin bir bölümü, belediyelerimizin %70’inin içme suyu ihtiyacı,
sulama ve kullanma suyunun büyük bir bölümü yeraltı sularından karşılanmaktadır. Bu
nedenle, yeraltı suyu havzaları hem korunmalı, hem de açılacak sondaj kuyuları tekniğine
uygun olmalıdır. Ek olarak sondaj kuyularının da bilinçli bir şekilde işletilmeleri
gerekmektedir.
Ülkemizin su kaynaklarının doğru ve güvenilir bir şekilde kullanılması ve ülkemize ait
olan enerji kaynaklarının, ülkemizin ihtiyacına göre yönlendirilerek üretiminin ve tüketiminin
yapılması gerekmektedir.
Gerek Dünya çapında su kaynaklarının azalması, gerekse ülkemizdeki su
kaynaklarının azalması veya tükenecek hale gelebileceği göz önünde bulundurulduğunda,
hem Dünya’da, hem de ülkemizde su kaynaklarının bilinçli bir şekilde tüketilmesi gerekliliği
öne çıkmaktadır. Bir birey olarak bize düşen görev ise, su kaynaklarını korumamız ve suyun
tasarruflu bir şekilde kullanılmasını sağlamamızdır.
88
KAYNAKLAR
-Arıkan, E., 1965, Yeraltı suyu sondaj kılavuzu, Türkiye Şeker Fabrikaları, No: 126, Ankara.
-Balcan, E. 2016. “Su Sondajları İle İlgili Teknik Konular”, 17.07.2019 tarihinde,
https://docplayer.biz.tr/4791826-1-su-sondajlari-ile-ilgili-teknik-konular-a-su-sondaj-kuyusu-
nedir.html adresinden erişildi.
-Bayram, A.F., 2004. Kuyu Hidroliği, İdeal Usta Basım Yayın, Konya.
-Canik, B., 1998. Hidrojeoloji Yeraltı Sularının Aranması, İşletilmesi, Kimyası, Ankara.
-Demirkıran, Z., “Sondajın Tarihçesi”, 13.08.2017 tarihinde,
http://kisi.deu.edu.tr/zulfu.demirkiran/Su%20Sondajlari.html adresinden erişildi.
-DSİ, 1967. Temel Sondaj El Kitabı, Ankara.
-DSİ, 1991. Su Sondaj Eğitim Programı. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, 66-122, DSİ Genel
Müdürlüğü, Ankara.
-Ekinci, T., 2017. “Yeraltısuları”, 17.07.2019 tarihinde, https://docplayer.biz.tr/35740348-
Yeraltisulari-nedenleri-ile-tercih-edilmektedir.html adresinden erişildi.
-Eren, Y. (1993). Konya Kuzeybatısında Bozdağlar Masifinin Otokton ve Örtü Birimlerinin
Stratigrafisi, Türkiye Jeoloji Bülteni, Cilt 36, 7-23, Ankara.
-Eren, Y. (1993). Konya Kuzeybatısında Bozdağlar Masifinin Yapısal Özellikleri, 46. Türkiye
Jeoloji Kurultayı, Bildiri Özleri, 72, Ankara.
-Eren, Y. (1996). Ilgın-Sarayönü (Konya) Güneyinde Bozdağlar Masifinin Stratigrafisi ve
Jeoloji Evrimi, K.T.Ü. 30.Yıl Sempozyumu, Bildiriler, c.1, 694-707, Trabzon.
89
-Eren, Y. (1996). Konya Ovası Kuzeyinde Bozdağların Jeolojisi, SÜAF Proje No:92-019,
Konya, (yayınlanmamış).
-Ersoy, A., 2008. Sondaj Teknikleri ve Uygulamaları, Nobel Kitabevi, Adana.
-Göktürk, A., 1983. Sondaj Tekniği, İTÜ Maden Fakültesi Yayınları.
-http://www.dinimizislam.com, “Dua, ölü-diri herkese fayda verir”, 22.07.2019 tarihinde,
http://www.dinimizislam.com/detay.asp?Aid=5764 adresinden erişildi.
-https://sorularlaislamiyet.com, “Su vermekteki fazileti bilseydiniz, susuzlara su vermek için
yarışırdınız, anlamında bir hadis var mıdır?”, 22.07.2019 tarihinde,
https://sorularlaislamiyet.com/su-vermekteki-fazileti-bilseydiniz-susuzlara-su-vermek-icin-
yarisirdiniz-anlaminda-bir-hadis-var adresinden erişildi.
-Necmi, A. 2017. “Kuyuların İşletmeye Hazırlanması”, 17.07.2019 tarihinde,
https://docplayer.biz.tr/48181039-Ders-4-kuyularin-isletmeye-hazirlanmasi.html adresinden
erişildi.
-http://civil.emu.edu.tr, “DELME, ÇAKMA VE SONDAJ MAKİNALARI”, 13.08.2017
tarihinde,
http://civil.emu.edu.tr/courses/insa394/11.HAFTA_DELME,%20%C3%87AKMA%20VE%2
0SONDAJ%20%C4%B0%C5%9ELER%C4%B0.pdf adresinden erişildi.
-http://www.dsi.gov.tr, “I.SONDAJ”, 13.08.2017 tarihinde,
http://www.dsi.gov.tr/docs/sond%C3%B6r-yeterlilik/sondaj%C4%B1n-
tarih%C3%A7esi.pdf?sfvrsn=2 adresinden erişildi.
-http://www.dsi.gov.tr, “sondör-yeterlilik/pompa-tecrübeleri-ve-değerlendirilmeleri-eğitim-
programı”, 30.07.2019 tarihinde, http://www.dsi.gov.tr/docs/sond%C3%B6r-
yeterlilik/pompa-tecr%C3%BCbeleri-ve-de%C4%9Ferlendirilmeleri-e%C4%9Fitim-
program%C4%B1.pdf?sfvrsn=4 adresinden erişildi.
90
-http://www.dsi.gov.tr , “VATANDAŞA SUNULAN HİZMETLERDE İSTENİLEN
BELGELER ve İŞ BİTİRME SÜRELERİ”, 23.07.2019 tarihinde, http://www.dsi.gov.tr/docs/stratejik-plan/dsi-4-b%C3%B6lge-
m%C3%BCd%C3%BCrl%C3%BC%C4%9F%C3%BC.pdf?sfvrsn=14 adresinden erişildi.
-http://www.dsi.gov.tr, “167 sayılı Yeraltısuları Yasası”, 23.07.2019 tarihinde,
http://www.dsi.gov.tr/docs/sond%C3%B6r-yeterlilik/yeralt%C4%B1sular%C4%B1-
t%C3%BCz%C3%BC%C4%9F%C3%BC.pdf?sfvrsn=2 adresinden erişildi.
-http://www.mevzuat.gov.tr, “7.5.16038 ek”, 11.08.2019 tarihinde,
https://view.officeapps.live.com/op/view.aspx?src=http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin
/yonetmelik/7.5.16038%20ek.doc adresinden erişildi.
-https://acikders.ankara.edu.tr, “Sondaj Yöntemleri”, 04.08.2019 tarihinde,
https://view.officeapps.live.com/op/view.aspx?src=https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.ph
p/68749/mod_resource/content/0/Sondaj%20Y%C3%B6ntemleri-2.ppt adresinden erişildi.
-https://kms.kaysis.gov.tr, “SU KULLANMA İZİN BELGESİNİN VERİLMESİ VE
UYGULAMA ESASLARI HAKKINDA YÖNETMELİK”, 23.07.2019 tarihinde,
https://kms.kaysis.gov.tr/Home/Goster/64232?AspxAutoDetectCookieSupport=1 adresinden
erişildi.
-Özüdoğru S., Babür, E. 2001. Jeotermal Akışkan Üretim ve Re-Enjeksiyon Kuyuları",
Jeotermal Enerji Doğrudan Isıtma Sistemleri: Temelleri ve Tasarımı, MMO Yayın No: 270.
-Pekiner, Y., 2002. Kuyu Logları Tekniğiyle Yeraltının Keşfi, Seçkin Yayıncılık, Ankara.
-Sezer, V., 1974, Sondaj Tekniği, MTA yayınları.
-Soytürk, O. “Su Çerçeve Direktifine Göre Yeraltı Sularının İzlenmesi”, 11.08.2019 tarihinde,
https://www.tarimorman.gov.tr/SYGM/Belgeler/su%20kalitesi%20sunum/Yeralt%C4%B1%
20Sular%C4%B1n%C4%B1n%20%C4%B0zlenmesi.pdf adresinden erişildi.
91
-Yalçın, A., 1991, Sondaj yöntemleri ve uygulamaları, TMMOB, Maden Müh. Odası
Yayınları.
-Yolcubal, İ., “Sondaj Tekniği”, 14.08.2019 tarihinde, https://docplayer.biz.tr/9498289-
Sondaj-teknigi-jlj-347.html adresinden erişildi.