AB GR SREC EREVESNDE TRKYEDE ST VE ST RNLER SEKTRNE GENEL BAKI

FAO Avrupa ve Orta Asya Blge Ofisi Politika Yardmlar ubesi

Trkiye Cumhuriyeti Tarm ve Ky leri Bakanl BRLEM MLLETLER GIDA VE TARIM RGT Roma, Temmuz 2007

NDEKLER TEEKKR....................................................................................................................................3 YNETC ZET.........................................................................................................................5 0.1. Genel Bak...........................................................................................................................9 0.2. Son Dnemdeki Gelimeler..................................................................................................9 0.3. St retimi ve Kullanm ..................................................................................................11 0.4. Trkiyedeki retim Koullar...........................................................................................11 0.5. St Hayvancl Yaplan letmelerin zellikleri............................................................12 0.6. Trkiyede nek St retimi............................................................................................13 0.7. St Alnan Dier Hayvanlar...............................................................................................14 0.7.1. Manda..........................................................................................................................14 0.7.2. Koyun ve Kei.............................................................................................................15 0.7.3. St rnleri Balamnda Hayvan Sal..................................................................17 0.8. Konya Blgesinde St retimi..........................................................................................18 0.8.1. St retimi...................................................................................................................18 0.8.2. i stn kalitesi ve maliyeti .....................................................................................18 1. ST RNLER VE TKETM............................................................................................20 1.1. rn Kategorileri................................................................................................................20 1.2. Tketim Alkanlklar.......................................................................................................21 1.3. Yerel Nfus ve Yerel retim Arasndaki liki.................................................................22 2. ST RNLERNN LENMES.........................................................................................24 2.1. Trkiyedeki Byk St rnleri reticileri ....................................................................26 2.2. Konya Blgesinde Stn lenmesi ..................................................................................27 2.2.1. Mandralar ve stn ilenmesi ...................................................................................27 Borsa Bakan tarafndan dile getirilen grler .................................................................27 2.2.2. Konya blgesinde pazarlama......................................................................................28 2.3. Sokakta Satlan St.............................................................................................................29 2.3.1. Sokakta Satlan Stn Menei.....................................................................................29 2.3.2. Sokakta Satlan Stn Piyasas ..................................................................................29 2.4. Mandralar...........................................................................................................................31 2.4.1. St ileme tesislerinin says.....................................................................................32 2.4.2. Mandralar lei ve says......................................................................................32 2.4.3. Mandralarn bugnk durumu ve gelecei................................................................32 2.5. Datm Sektr .................................................................................................................33 2.5.1. Kaytl ve kayt d sektr verileri..............................................................................34 2.5.2. Satn alma gc ve tketicilerin snflanmas.............................................................34 2.5.3. Trkiyede datm kanallar ......................................................................................35 1

2.5.4. St rnleri datm ...................................................................................................36 2.6. Kalite Kontrol.....................................................................................................................37 3. ST SEKTR DESTEK HZMETLER..............................................................................39 3.1. Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Dernei (TDSYD).................................................39 3.2. Trkiye St, Et ve Gda Sanayicileri Dernei (SETBR)..................................................40 3.3. Kooperatifilik ve verilen destekler...................................................................................41 3.4. Kooperatif Birlikleri...........................................................................................................41 3.5. Kooperatiflerin ve kooperatif birliklerinin kapasitesi .......................................................43 3.6. Sektre Ynelik Hkmet Politikas..................................................................................43 3.6.1. Tarm ve Ky leri Bakanl (TKB).......................................................................43 3.6.2. Devlet sbvansiyonlar................................................................................................44 3.6.3. Kredi............................................................................................................................45 3.6.4. Kredi koullar ............................................................................................................48 3.7. St Sektrne Verilen Sbvansiyonlar..............................................................................49 3.7.1. St sektrndeki sbvansiyonlarn nitelii.................................................................49 3.7.2. 2005 ve 2006 yllar sbvansiyon listesi.....................................................................52 3.7.3. Sbvansiyonlarn st retimine etkisi ........................................................................53 3.8. Trkiyede Toprak Meseleleri............................................................................................55 3.8.1. St reticiliinde toprak meselesi...............................................................................55 3.8.2. Trkiyede topraklarn durumu ..................................................................................56 4. TRKYEDE ST VE ST RNLER SEKTR..........................................................57 4.1. St retimi..........................................................................................................................57 4.1.1. St reticileri...............................................................................................................57 4.1.2. St sr varl ve verimi..........................................................................................58 4.1.3. Yaym hizmetleri.........................................................................................................58 4.1.4. St toplama..................................................................................................................59 4.1.5. Mevsimlik deimeler.................................................................................................60 4.2. Stn Kalitesinin Belirlenmesi...........................................................................................60 4.2.1. Stn bileimi..............................................................................................................60 4.2.2. Stn kalitesi...............................................................................................................60 4.2.3. Stte kalite kontrol......................................................................................................61 4.2.4. St fiyatlar..................................................................................................................62 4.2.5. Tevikler ve sbvansiyonlar........................................................................................62 4.2.6. Koyun ve kei st......................................................................................................63 4.3. St rnlerinin Analizi .....................................................................................................63 4.3.1. Sv stn ilenmesi ve ambalajlanmas.....................................................................63 4.3.2. Sv st sektr ...........................................................................................................64 4.3.3. Taze st rnleri (TS)...............................................................................................65 2

4.3.4. Peynir ve st tozu........................................................................................................65 4.4. St leme Sektr..............................................................................................................66 4.4.1. Trkiyede sanayi sektrnn deerlendirilmesi........................................................66 4.4.2. Tketim alkanlklar ve oranlar...............................................................................68 4.4.3. Piyasada katmanlama.................................................................................................68 4.4.4. Kayt d/sokakta satlan st.......................................................................................68 4.4.5. Mandralar...................................................................................................................69 4.4.6. Snai potansiyel ..........................................................................................................70 4.4.7. St ve st rnlerinde pazarlama................................................................................71 5. TRKYEDE ST VE ST RNLER SEKTRNDE YABANCI YATIRIM..............73 6. PAYDALARIN VE LGL GRUPLARIN ANALZ..........................................................74 7. MODERNZASYON VE YENDEN YAPILANMAYA YNELK TAVSYELER.............77 7.1. Ele alnacak konular...........................................................................................................77 7.1.1. Tarmn ikili yaps (st retiminde)...........................................................................77 7.1.2. Stn kalitesi...............................................................................................................78 7.1.3. St toplama .................................................................................................................79 7.1.4. Stn ilenmesi ve st rnleri...................................................................................80 7.2. nerilen Balca Giriimler................................................................................................81 7.2.1. Ulusal bir st konseyinin oluturulmas......................................................................81 7.2.2. Ulusal st sektr stratejisi (st eylem plan).............................................................82 7.2.3. Seilmi AB lkelerine inceleme gezileri...................................................................84 TABLOLARIN LSTES.............................................................................................................85 KISALTMALAR LSTES..........................................................................................................86 REFERANSLAR..........................................................................................................................88 EK 2: Ankette Kapsanan ller ve Mandra Saylar ...............................................................93 TEEKKR Bu alma, FAO Avrupa ve Orta Asya Blge Ofisi Politika Yardmlar ubesi (REUP) tarafndan yaptrlmtr. Denis Caignietnin (St Sektr Uzman) banda bulunduu uluslararas ve ulusal sektr uzmanlarndan oluan bir ekip almay gerekletirmitir. alma srasnda Profesr Ko, Profesr Karacabey ve Melek Usun deerli katklar olmutur. Uzmanlar ekibi alma boyunca REUP politikalar grevlisi Raimund Jehlenin denetiminde, Trkiyedeki FAO temsilcilii ile yakn ibirlii iinde hareket etmitir. Tarm ve Ky leri Bakanl (TKB), Devlet Planlama Tekilat (DPT) ve FAOnun Hayvanclk Hizmetleri Blmnden uzmanlarla ve sektrdeki paydalar deerli yorumlaryla bize yardmc olmutur. Veteriner ve ABnin Trkiyedeki Eletirme projesinin ekip lideri (2004 ve 2005) olan Robert Bambauerin hayvan sal sektrne ilikin grleri de bu 3

alma srasnda dikkate alnmtr. alma Bernhard dAvis tarafndan gzden geirilmi, John Tracy-White tarafndan da son haline getirilmitir. Aratrma, Trkiyede 2005 yl Eyll ve Aralk aylar arasnda Trkiyede gerekletirilen saha almasn temel almaktadr. Aratrma metodolojisi, tarmsal retim sektrnde ve rn ileyen sektrlerde bilgi verebilecek konumdaki kilit kiilerle yaplan grmelere dayanmaktadr. Bu grmeler, iftiler, rn ileyenler, tccarlar, perakendeciler, hkmetin merkezi ve yerel grevlileri, HDKlar ve uluslararas kalknma ortaklar olmak zere Trkiyedeki st ve st rnleri sektryle ilgili btn paydalar kapsamaktadr. Misyonun tamamlanmasnn ardndan, ilk eldeki bulgular ve ekillendirilen tavsiyeleri tartmak ve bu ilk bulgulara ilikin geri bildirim almak amacyla Aralk 2005te bir payda altay dzenlenmitir. Aratrmann ilk tasla Avrupa Komisyonunun (AK) Trkiyede 27 Nisan 2006 tarihinde gerekletirilen misyonu sresince dzenlenen bir altayda sunulmutur. Bu altaya AK ve TKBnn yan sra ilgili btn paydalar katlmtr. Ekip, almaya katkda bulunan herkese teekkr borludur. birlikleri ve hi eksik olmayan destekleri iin Trkiyedeki FAO Temsilcilii, TKB ve dier paydalara zellikle teekkr ediyoruz.

4

YNETC ZET Trkiyenin Avrupa Birliine (AB) yelik iin ilk bavurusu, 1959 tarihinde olmakla beraber, AB Konseyi katlm mzakerelerinin 3 Ekim 2005 tarihinde balatlmasna karar vermitir. Bylece, Trkiye, topluluk mktesebatna uyum salamaya ynelik katlm ncesi AB desteinden yararlanabilecek ve Ortak Tarm Politikasnn (CAP) uygulanmasna hazrlanacaktr. Avrupa Birliinin Katlm ncesi desteinin programlanabilmesi iin Avrupa Komisyonu Trkiye Hkmetinden tarmdaki farkl alt sektrlerin analizini talep etmitir. Bu analizlerde, tarmn gelimesinin snrland dnlen sorunlu alanlar yan sra daha fazla gelime potansiyeli olan sektrlere zel nem verilmesi ngrlmtr. FAO bu balamda st sektrndeki balca potansiyelleri ve sorunlar inceleyip deerlendirmek ve sektre ynelik alnacak tedbirlerle ilgili olarak Trkiyenin AB yeliine hazrlk srecinde ihtiyalarnn belirlenmesi amacyla st sektr almasn stlenmitir. Trkiyede tarm sektr, nfusun yzde 66snn istihdam etmektedir ve krsal nfus toplam nfusun yzde 35ini oluturmaktadr. Tarmsal etkinliklerin te biri hayvanclk alanndadr ve bu kapsamda yaklak 2.5 milyon iletme ve iftlik faal durumdadr. Trkiye yllk 10 milyar litre st retimi ile dnyann en byk 15 st reticisi lke arasndadr. retilen stn yzde 90n inek st oluturmakta, geri kalan ise kei, koyun ve manda st olarak marjinal miktarlarda dalmaktadr. retim koullar, lkenin dou ve bat blgeleri arasnda nemli farkllklar gstermektedir. Bat Akdeniz blgelerinde daha elverili olan retim koullar ticari amal st retiminin gelimesine imkan tanmaktadr. Buna karlk lkenin dou ve kuzey blgelerinde yaygn kk retim egemen durumdadr. Bu retimin zellii; geimlik olmas ve retimde profesyonel yaklamn yoksun olmasdr. Bu zellikler sonucunda beslenme ve hayvan sal alannda sorunlar ortaya kmakta, dk verimlilik yksek toplama maliyetlerini dourmakta, bu durum dk kaliteyi beraberinde getirmektedir. lkedeki farkl jeolojik-iklimsel koullar, deiik sr rklarnn varln ve yetitiriciliini dourmaktadr: yerli rk sr genellikle Orta Anadolu, Marmara ve Ege blgelerinde grlmektedir. Saf rk hayvanlar batda daha yaygndr. St verimi rka gre deimektedir. 2004 yl istatistiklerine gre durum yledir: Saf rkta laktasyon dnemi bana 3.881 kg; melez rkta laktasyon dnemi bana 2.711 kg; yerli rkta ise laktasyon dnemi bana 1.317. lke ortalamas ise laktasyon dnemi bana 1.700 kilodur.1 Koyun, kei ve manda yetitiricilii Trkiyede uzun bir gemie sahiptir. Ne var ki, geleneksel meralardan g, otlaklarn bozulmas, yaym destei bulunmamas ve stte kendini srdrebilir bir pazarlama ve ileme sisteminin bulunmay gibi nedenlerden dolay bu etkinlik giderek gerilemektedir. Koyun ve kei yetitiriciliini zendirme amal ve prim temeline dayal snrl bir destek sz konusu olmakla beraber, kkba hayvan ve manda yetitiriciliinin krsal kalknma balamnda tad nem, yetkili kamu kesim tarafndan henz tam olarak deerlendirilmemektedir. TKB tarafndan salanan destee2 ek olarak (ki bu destek ounlukla kk reticilere yneliktir) sektre destek salayan ok sayda meslek rgtlenmesi bulunmaktadr. Bu destek, canl damzlk hayvan ithali, suni tohumlama (ST) iin tohum temini ve ikili yardmlarn sektre kanalize edilmesi gibi balklar kapsamaktadr. Damzlk Sr Yetitiricileri Merkez Birlii srclk alanndaki en byk destek kuruluudur ve bu kurulu 65 ilde faal durumdadr.1 2

Devlet statistik Enstits Hayvanclk sektrn (su kltr ve arclk iin kk miktarlar dahil) kapsamak zere 2005ten 2010a kadar olan dnemde ylda 622 milyon YTLye (46 milyon ABD dolar) ulamas planlanmtr..

5

St, Et ve Gda Sanayicileri Birlii (SETBR), Trkiyede 21 yesine destek salayan, tek st ve st rnleri dernei konumundadr ve aadaki yollardan destek salamaktadr: (i) rn ileme tesislerin AB standartlarna ulaacak ekilde iyiletirilmesine destek, (ii) sektr iindeki alarn desteklenmesi ve hkmet ile sanayici arasnda araclk ilevi. Son yllarda Hkmet retim iin gerekli girdilerin temininde st reticilerine yardmc olan kooperatiflere destek vermektedir. Bu kooperatiflerden bir blm birleerek ok ynl destek amal birlikler kurmu veya Hayvanclk Kooperatifleri Merkez Birlii rneinde olduu gibi hayvancla odaklanan rgtlenmeler iine girmitir. Kooperatifler ve kooperatif birlikleri st toplamadan soutma tanklar teminine, st kalitesinin kontrolnden dier ileyicilere st satna kadar uzanan bir alanda destek salamaktadr. Verilen dier hizmetler arasnda girdi temini, veterinerlik hizmetleri, hayvan yemi, tohum ve eitim salanmas yer almaktadr. Kurululardan bir blm nemli saylabilecek ileme kapasitelerine ulamtr ve bunlardan bir blm st retimiyle uramaktadr. TKB tarafndan desteklenen kooperatif sektr halen personel ve etkinlik saysnn azalmasyla sonulanacak bir reform srecinden gemektedir. St ve st rnleri Trkiyede halkn beslenmesinde nemli bir yere sahiptir. Ancak sv st ok snrl tketilmektedir ve en yaygn tketilen rnler ncelikle yourt, bunun ardndan beyaz peynir (feta tipi) ve ayrandr. Kaar ise, gn iindeki herhangi bir nn paras olan, tad az sar peynirdir. Yllk kii bana st ve st retimi miktar 132 litre kadardr ki bu dier Avrupa lkelerine gre dk bir miktardr. Yaklak 10 milyar litrelik toplam retimin 3 milyar retici ailelerin kendisi tarafndan tketilmekte veya ilenmekte, 1 milyar litre sokaklarda st satanlar tarafndan dolama sokulmakta, 2 milyar litre mandralar (kk ve basit st ileme tesisleri) tarafndan ilenmekte, nihayet 3.5 milyar litre de orta byklkteki iletmeler ve SETBR tarafndan kullanlmaktadr. Bu rakamlara gre, 6 milyardan fazla st pastrize edilmeden ve ambalajlanmadan, herhangi bir resmi kalite kontrol yaplmadan ilem grmektedir. St ileme tesisleri, yeterli miktarda kaliteli ilenmemi st bulmakta glk ekmektedir. Toplama ve kalite kontrol ilemleri, ilenen stn maliyetini ileyenler iin yzde 10 ile 15 arasnda arttrmaktadr. Bylece, st rnleri ve ilenmi stn tketici fiyatlar ykselmekte, bunun sonucunda ise nfusun byk bir blm kayt d piyasaya ynelmektedir. Byk lekli ve modern st ileme tesisleri grnd kadaryla herhangi bir kamu destei olmakszn gelimektedir. Bunlardan bir blm AB standartlarna gre retim yapmakta, byk spermarket zincirlerinin ciddi fiyat basksyla karlamaktadr. Sektrn AB standartlarna uyum salamas iin, hkmetin mevcut destek politikalarn yeniden gzden geirmesi ve kayt d sektrn arln azaltacak nlemler almas gerekmektedir. Konya ilinde stlk ve st rnlerinin durumu zel olarak ele alnmtr. Bunun nedeni, sz konusu blgenin, ilgili sektrn henz AB ile karlatrlabilir konuma ulamad koullarda bir gelime seenei sunmasdr. Konyada bu sektrn balca zellikleri arasnda, nde gelen st tesislerinin mandralardan balayarak bu konuma gelmesi ve tesislerin ortak sorunlarn zebilmek iin gl bir ibirlii iinde bulunmalardr. Bununla birlikte, sz konusu iletmeler gene de yksek kalitede ilenmemi st bulabilme bakmndan sorunla kar karyadr. Trkiyede tarmn ikili yaps ekonomik ynelimli olmayan kk aile iftlikleriyle st retiminde uzmanlaan byk zel iletmelerin bir arada bulunmas st sektrnde rasyonel geliimi engellemektedir. almadaki tehisler ve ulalan bulgular nda aadaki konularn ele alnmas gerektii ortaya kmaktadr: 6

TKBnn nezaretinde, st sektrne ilikin ulusal bir stratejinin gelitirilmesi gerekmektedir. Bu strateji, tercihen ABye katlm sreci ile ilikili olarak bu sektrn btn ynlerini aratrmal ve bir st eylem plan gelitirmelidir. Sz konusu eylem plan, st sektrnn modernizasyonunu salamak zere atlacak pratik admlar belirlemelidir. yle ki, bu modernizasyon sayesinde Trkiyedeki st sektr blgedeki kresellemi rekabet ortamna yant verebilmeli ve Trkiyedeki nfusun yeterli st ve st rnlerini makul fiyatlardan bulabilmesini salamaldr; Yukarda sz edilen grevin kolaylatrlmas bakmndan, bir ulusal st konseyinin oluturulmas tavsiye edilmektedir. Bu konsey sektr stratejisinin gelitirilmesini ynlendirecek, ilgili paydalara yeterince danlmasn salayacak ve st sektrne ilikin her tr neri ve tavsiyenin topland bir merkez olarak ilev grecektir. St sektrne ynelik bir stratejinin gelitirilmesinde dikkate alnmas gereken zel balklar ise unlardr: St toplama lkenin byk blmnde retim birimlerinin dank durumda olmas st toplama sisteminin ok maliyetli ve etkinlikten uzak olmasnn balca nedenidir. Dolaysyla, st toplanmasnda daha rasyonel bir sistemin oluturulmas gerekir. Trkiyenin batsndaki sanayilemi retim birimlerinin bir araya gelmesi rneini izleyen kooperatif birliklerinin kurulmas bu konuda bir zm oluturabilir. Bu birlikler, st toplamann yan sra, st reticilerine danmanlk hizmetleri de verebilirler ki, bu hususa bugn pek az dikkat ve kaynak ayrlmaktadr; lenmemi stn kalitesi sektrn en nemli sorunlarndan biri de budur. Teslim edilen ste kalite esasna gre deme yaplmasn salayacak bir sistem oluturulmaldr. Ancak, byle bir sistemin kurulmas da byk lde st toplama ileminin rasyonelletirilmesine baldr. Rasyonel bir toplama sistemi, st ileyenler asndan maliyetleri aa ekecek bir kalite kontrol sistemine imkan tanyacaktr; lenmemi stn bugnk pahall bu durum iki sonuca yol amaktadr. Bir kere bu durum sokak st sektrn beslemekte, denetimsiz, pastrize edilmemi ve kalitesiz st tketicilere ucuz fiyattan verilmektedir; dier yandan ise, bu yksek fiyatlar nedeniyle st ileyenler ortalama tketicinin satn alabilecei ve Avrupa balamnda rekabet edebilirlii olan fiyatlar zerinde st rnleri retememektedir. Bu sorunun zm, st kalitesi ile ilgili daha nceki sorunun zmyle yakndan ilikilidir: Halihazrdaki retim ve datm sistemleri ok fazla sayda alana dayanmaktadr ve ngrlen modernizasyonun bu nedenle istihdam boyutunu da dnmesi gerekmektedir; St sektrnn reorganizasyonu koyun/kei/manda st retimini de dikkate almal, bu hayvanlarn stnn de pazarda kendine bir yer bulabileceini gzetmelidir. Gerekten de, bu ste hem Trkiyede ve potansiyel olarak da Avrupada pazar bulunmas mmkndr; 7

AB koullarna uyum salama abalar, ABdeki st ve st rnleri sektr ile temaslar azami dzeye kartarak desteklenmelidir. Burada, yakn dnemde benzer uyum srelerinden geen Polonya ve Portekiz zellikle nem tamaktadr.

8

GR 0.1. Genel Bak Trkiye Avrupa Birliine ilk bavurusunu 1959 ylnda yapmtr. Bu bavuru 1963 ylnda bir ortaklk anlamas ile sonulanmtr. Bu anlamaya gre ilkesel olarak Trkiye ile Avrupa, en son tarih 1995 olmak zere tedricen gmrk birlii srecini yaayacakt. Trkiye tam yelik bavurusunu 1990 ylnda yapmtr. AB ise, o dnemde kendi iinde nemli deiimler yaad ve Dou Avrupa ile Sovyetler Birliinde yaanan gelimelerin durumu karmaklatrd gerekesiyle grmelerin balatlamayaca yantn vermitir. 6 Mart 1995 tarihinde Brkselde yaplan ortaklk toplantsnda Trkiye ile AB arasnda 01 Ocak 1996 tarihinden balayarak geerli olmak ve 2001 ylnda tam devreye girmek zere gmrk birlii oluturulmas kararlatrlmtr. 10-11 Aralk 1999da Helsinkide yaplan toplantda Avrupa Komisyonu (AK) Trkiye-AB ilikilerinde yeni bir alm balatmtr: Trkiye, dier aday lkelerle eit statde olmak zere resmen aday lke kabul edilmi ve bu kararla birlikte iki taraf arasnda katlm ortakl oluturulmutur. Katlm ortakl belgesine, gre AB, Trkiyenin temel hukuksal erevesini oluturan topluluk mktesebatn benimsemesinde Trkiye ile birlikte aba gsterecektir. Fakat dier aday lkelerden farkl olarak Trkiyeye katlm srecine ilikin bir takvim verilmemitir. Avrupa Konseyi 17 Aralk 2004te Trkiye ile katlm grmelerinin 3 Ekim 2005 tarihinde balamasn kararlatrd. Bu karar uyarnca Trkiye Avrupa Birliinin katlm ncesi desteinden yararlanabilmektedir. Katlm ncesi Yardm Arac (IPA) vastasyla da 20072013 dnemi finansal programnda, IPAnn bileenlerinden biri olan krsal kalknma (IPARD) vastasyla destek alacaktr. 0.2. Son Dnemdeki Gelimeler Tarmn, Avrupa Birlii ile Trkiye arasndaki katlm grmelerinde en zorlu balklardan biri olmas beklenmektedir. Bunun nedeni, Trkiyede tarmn zel arlnn tesinde, katlm srecinde ABnin tarm ve krsal kalknma politikasnn kkl bir deiim geirmesidir. Avrupa Komisyonu Trkiye ile, zellikle Tarm ve Ky leri Bakanl (TKB) ile grmelere balayarak IPARD erevesindeki ncelikli alanlarn belirlenmesi ve tanmlanmas iin almalar balatmtr. IPARDn balca hedefi Trkiyenin katlm hazrlklar erevesinde AB krsal kalknma politikalarna uyumunu desteklemektir. ABnin Ortak Tarm Politikasn (CAP) uygulamak ve ynetmek zere hazrlk, mktesebatn yaama geirilmesi ve daha genel olarak da Trkiyedeki reticilerin katlm sonrasnda ABdeki dier reticilerle rekabet edebilirliini gvence altna alacak srdrlebilir bir tarm sektrnn oluturulmas bu kapsamdaki balklardr. Bu balamda, tarm sektrnn genel olarak ele alnmas, ayrca IPARD program erevesindeki yardm gereksinimlerini belirlemek zere belirli alt sektrlerin deerlendirilmesi gerekmektedir. Trkiyede son 20 yl boyunca tarm balca istihdam alan ve GSYHye katks byk bir sektr olma zelliini korumutur. Trkiye, doal ve beeri kaynaklar zengin bir lkedir. Ancak, krsal byme asndan lkenin sahip olduu potansiyel 1980den 2002ye uzanan dnemde byk lde kullanlamamtr. Bunun balca nedeni, birtakm rnlerde kendi kendine yeterlilie ar odaklanan ve giderek verimsizleen krsal kalknma politikalardr. Bu politikalarda, tarmsal girdilerin ve kredilerin sbvansiyonu, ekilen arazilerin genilemesi ve 9

sulama alanndaki youn kamu yatrmlaryla verimin ve retimin artaca ngrlmtr. Ayrca, fiyat destei politikalaryla tarmsal gelirleri arttrma yoluna gidilmitir. Tarmsal istihdam gerek mutlak anlamda gerekse greli olarak gerilemekle birlikte, lkedeki igcnn yzde 33 halen bu sektrde istihdam edilmektedir. Tarm, krsal kesimde balca istihdam kanaldr ve toplam krsal istihdamn yzde 70ini oluturmaktadr. Bu balamda hayvanclk sektr krsal nfus iin nemli bir gelir kaynadr. Ancak bu sektr giderek azalan sr envanteri ve yem fiyatlarn arttran kstlayc ithalat rejimi gibi sorunlarla kar karyadr. St retimine ynelik hayvan ithali mmkndr; ancak alnan vergiler, rn cinsine bal olmak zere yzde 67den yzde 150ye uzanmak zere ok yksektir. St retimi Trk tarmnda nemli bir role sahiptir. Trkiye dnyadaki en byk st reticileri arasndadr; ne var ki, gvenilir pek az bilginin bulunduu kayt d sektr de byk bir arla sahiptir. Bu almann balca amac, retim ve rn ileme srelerine zel atfla Trkiyedeki st sektr konusunda daha geni bilgi vermektir. almann, Hkmetin ve Avrupa Komisyonu ile birlikte mzakere edilerek hazrlayca IPARD program asndan deerli bilgiler salayaca umulmaktadr.

10

TRKYEDE ST RETM 0.3. St retimi ve Kullanm Trkiyede toplam yllk st retimi 10 milyar litredir ve bu da Trkiyeyi sralamada Hollandadan sonra ve Avustralyadan nce olmak zere dnyadaki 15 byk st reticisi lke konumuna yerletirmektedir.3 Bu toplamn yzde 90 inek st, yzde 2si kei st, yzde 8i de koyun stdr. Son 15 yl iinde toplam retimde inek stnn pay srekli olarak artarken dierlerinin pay azalmtr. Manda st marjinal hale gelmitir ve Tablo 1de de gsterildii gibi toplam st retiminde yalnzca yzde 0.4lk bir paya sahiptir. Tablo 1: Trkiyede St retimi (ton ve yzdeler)Yl Ton 1990 1995 2000 2004 7.960. 600 9.275 300 8.732 000 9.609 300 nek % 82.89 87.55 89.19 90.01 Manda Ton 174.200 114.500 67.300 39.300 % 1.81 1.08 0.69 0.37 Koyun Ton 1.145.000 934.500 774.400 771.700 % 11.92 8.82 7.91 7.23 Ton 323.700 269.700 216.300 255.500 Kei % 3.37 2.55 2.21 2.39 9.603.500 10.594.000 9.790.000 10.675.800 Toplam

Kaynak: Trkiye statistik Kurumu (TRKSTAT).

Yllk st retim miktar 10.6 milyon ton ile 9.5 milyon ton arasnda deimektedir. Toplam retimin aileler veya tarmsal iletmeler tarafndan tketilen blm ise, srasyla yzde 28 ve yzde 35tir. Bu rakamlar, insan tketimi ile hayvan besleme amal kullanm arasnda ayrm gzetmemektedir. Mandralar tarafndan gerekletirilen retimle ilgili rakamlar byk deikenlik gstermektedir.4 FAO, rneklemeli aratrmalar temelinde mandralarn toplam st retiminin yaklak yzde 18ini iledii tahmin etmektedir. Bu kk iletmelerin says hakknda bilgi salanabilecek bir veri kayna yoktur. Toplam retimdeki paylarnn ise yaklak yzde 9 olduu tahmin edilmektedir. 0.4. Trkiyedeki retim Koullar 65-70 yla yaylan bir zaman dilimi iin meteoroloji istasyonlar kaytlarndan alnan bilgiler temelindeki TRKSTAT verilerine gre lkede saptanan en yksek scaklk +46.2 C, en dk scaklk ise -45.6 Cdir. Trkiyenin dou blgelerinde, Kasm ayndan Mart ayna kadar olan youn kar yal dnemde btn otlaklar karla kapldr. Bu otlakalr, ancak Mays ve Temmuz aylar arasnda verimli durumdadr. Ayrca bu blgelerde hem ekilebilir hem de sulanabilir alan grece snrldr ve ylda ancak tek bir rn alnabilir. Verimlilii ok dk yerli rk hayvanlar yaygndr. Laktasyon dnemi ok ksa olduundan st retimi de ar mevsimseldir. Yaz mevsiminde inekler kamusal arazide otlarken kn kaliteli yem sknts ekilmektedir ve yem olarak ancak kalitesiz saman verilebilmektedir. nek, koyun ve kei srlerinin kamu3 4

Ek 1, Tablo 1le karlatrlabilir. Genellikle 10dan az ii altran, emek youn st ileme birimleri.

11

otlaklarnda ar otlatlmas nedeniyle durum daha da arlamakta, geleneksel mera alanlar bozulmakta ve bu alanlar zellikle son dnemde yar tarmsal alanlara dnmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Trkiyenin orta blgelerinde ve dousunda byk ba hayvancln geimlik niteliidir. Trkiyenin batsndaki retim koullar ise nemli farkllklar gstermektedir. Akdeniz ikliminin egemen olduu ky blgelerinde 5 scaklk kn yalnzca birka gn 0 C altna dmektedir. Buna karlk yaz aylarnda, zellikle gney ve batda scaklk yksekmekle birlikte 40 Cnin zerine kabilmektedir. lkenin bat blgelerindeki sulu tarm yaplan alanlarda ylda iki veya rn almak mmkndr. Yalarn yksek olduu Aralk-Mays dneminde meralar ok verimlidir. Bu dnem, zellikle sr ve koyun olmak zere hayvan stounun yenilendii dnemdir. Yln geri kalan blm ise kuraktr ve meralar fazla verimli deildir. Trkiyenin batsndaki st iletmeleri genellikle yemlerini kendileri retmekte, youn yemi ise dardan almaktadr. Byk iletmeler yem ihtiyalarnn nemli bir blmn dardan karlamaktadr. Bu durum retim maliyetlerini arttrsa bile iletmeleri baa ba noktasnda tutmaktadr. 0.5. St Hayvancl Yaplan letmelerin zellikleri Tahminlere gre Trkiyede nfusun yaklak yzde 35i krsal alanlarda yaamaktadr ve bunlarn da yzde 66s tarm sektryle ilgilidir veya bu sektrde istihdam edilmektedir. 2001 yl Genel Tarm Saym sonularna gre Trkiyede 3.1 milyon tarmsal iletme vardr ve bunlardan 2.1 milyonu sr da beslemektedir. Tarmsal iletme bykl, rnein arazi bykl, hayvan says, igc ve sermaye gibi yapsal zellikler tarafndan belirlenmektedir. ekil 1: iftliklerin toprak byklne gre dalm (yzde)Classification of farm by land size in percent s

16, 8%

35, 18%

< 2 ha < 5ha < 10ha > 10ha 84, 41% 65, 33%

Kaynak: TKB.

Tablo 2: iftliklerin sr saysna gre snflandrlmasiftlik bana say 1-9 Yzde 84.33

5

Corafi blgelerin ve retim koullarnn ayrntl betimlemesi iin Ek 2ye baknz.

12

10-19 20-49 50den ok Kaynak: TKB.

11.38 3.73 0.56

Tablo 2de de grld gibi, tarmsal iletme bana ortalama sr says 4.7dir. Kk lekli aile iletmeleri Trkiyede sr retiminde egemen durumdadr. retim sistemi, Pazar taleplerini karlamaya ynelik olmayp en bata kendi kendine yeterlilii temel almaktadr. Bu sistem, rnlerin miktar ve nitelik asndan kontrol bakmndan uygun deildir. Tarmsal iletme bana sr saysnn dk olmas, tarm arazisinin dk kalitesi ve dk verimliliin sonucudur. Blgeler arasnda nemli farkllklar vardr ve sulama imkanlarnn olup olmamas sr besicilii zerinde belirgin biimde etkilidir. Bir inein besicilii iin, youn yem bitkisi retimi asndan asgari 2-5 hektarlk alan gerekmektedir. Trkiyedeki hayvan besicilerinin il dzeyi rgtlenmeleri 1995 ylnda gereklemitir. Bu kurululara yelik iin elde asgari be safkan inek bulunmas koulu vardr. Kurulularn yelerine saladklar destek, hayvan yetitirmede daha gelikin materyallerin salanmas, suni tohumlama (ST) ve st ile yem bitkileri retiminin sbvansiyonu eklindedir. Bu da yeni yelikler ve iletme byklnn nemli lde artmas ile sonulanmtr. Stlk yaplan iletmelerin modernizasyonuna ynelik destek ve krediler sayesinde daha byk iletmeler faaliyetlerinin stlkle ilgili blmlerine younlama imkan bulmulardr. Trkiyenin eitli yrelerinde byk ve youn st srcl yapan iletmelerin ortaya kmas, bu kurulularn faaliyetlerine balanabilir. Kurulularn toplam ye says 50 bin civarndadr. Ne var ki, 100den fazla sr olan iletme says ancak 100 civarndadr ve bu da dier Avrupa lkeleri ile karlatrldnda nemsiz bir rakamdr. 0.6. Trkiyede nek St retimi Trkiyedeki yerli sr trleri unlardr: Yerli Kara, Dou Anadolu Kzl (EAR), Gney Anadolu Sar-Kzl (Kilis ve Yerli Sar), Gri ve Zavot. Yerli Kara, Orta Anadolu ve Karadeniz blgelerini kapsayan bir yaylm alan gstermekte, EAR Dou Anadoluda grlmekte, SarKzl rk Akdeniz ve Gneydou Anadoluda bulunmaktadr. Gri cins sr Marmara ve Ege blgelerinde, Zavot ise kuzeydou Anadoluda grlmektedir. Ancak, toplam sr nfusu iinde yerli rklarn pay azalmtr ve birok rk bugn yok olma tehlikesiyle kar karyadr. nek bana st verimi Yerli Kara, EAR ve Yerli Sarda 600-800 kg, Gride 1.000 kg, Zavotta 1.750 kg, Kiliste ise 2.000 kgdir. Trkiyedeki safkan rk Holstein-Friesian, svire Karas, Simmental ve Jerseyden olumaktadr. Holstein-Friesian cins sr Trkiyenin btn blgelerinde grlmekle birlikte, asl youn bulunduu yer Marmara ve Ege blgeleridir. svire Karas Trkiyenin btn blgelerinde yetitirilebilir; buna karn bu cins arlkl olarak Ege blgesinin i kesimlerinde, Orta Anadoluda ve Dou Anadoluda bulunmaktadr. Simmental srlar Egenin i kesimleri, Dou Anadolu ve Karadeniz blgelerinde yetitirilirken, Jersey arlkl olarak Karadeniz blgesindedir. Safkan rkn sr nfusunda ounluu oluturduu blgeler Marmara, Ege ve orta-gney blgeleridir. Bu blge Trkiyedeki toplam sr nfusunun yaklak yzde 30una sahiptir. Bu nfusun yzde 63n ise saf rk hayvanlar oluturmaktadr. Saf rkn en az bulunduu blgeler ise kuzeydou Anadolu (yzde 5.3) ve gneydoudur (yzde 6.71). Bu iki blgede 13

yerli rkn toplam iindeki pay yzde 65tir. ki blgenin toplam sr nfusundaki pay ise yzde 27dir. Trkiyedeki kaytl Holstein Friesian sr nfusunun st verimi 5.600 kg iken, svire Karas, Simmental ve Jersey rk ineklerin verimi bundan daha dktr 6. TDSYD tarafndan verilen rakamlara gre svire Karas ve Simmental rk ineklerin st verimi srasyla 5.000 kg ve 4.500 kgdir. Farkl rklarn st verimlerine genel bir bak aada ekil 2de verilmektedir. (nek st retimi ve rklarna gre st srlar ile ilgili daha ayrntl bilgiler iin bkz. Ek 1, Tablo 3). Blgelere ve mevsime bal olmak zere bir litre st iin reticiye denen fiyat 0.30 YTL ile 0.45 YTL arasnda deimektedir. Bunlardan st fiyat, ABde ste verilen ortalama fiyat ile hemen hemen ayndr. ekil 2: nek st verimi (kg/laktasyon)4500

4000

3.881 1990 2003

3500 3.108 3000 2.898 2.711 2500 1990 2003 2004 2.042

2004

2000

1.947

1500

1.317 978 735

1000

500

0 Year Pure breed Cross-bred breed Native breed

Kaynak: Trkiye statistik Kurumu (TRKSTAT).

0.7.

St Alnan Dier Hayvanlar Manda

0.7.1.

Orta, Dou ve Gney Asyadaki durumun tersine, Trkiyede manda yetitiriciliine artk ilgi kalmamtr. Bunun sonucunda da, manda saysnda nemli d olmutur. lkede 19956

Baknz Akman et al., 2005.

14

ylnda 255.000 olan manda says 2004 ylnda 103.000e inmitir. TKB uzmanlarna gre, manda saysndaki bu azalmann ileride de devam edecei tahmin edilmektedir. TKB uzmanlarnn belirlemelerine gre manda saysndaki bu azalmann nedenleri arasnda dk st verimi ve uzun sren buzalama dnemi yer almaktadr. Ayrca, manda yetitiriciliine ynelik yaym hizmetleri de bulunmamaktadr. Afyonda bulunan ve mandalar zerine almalar yapan aratrma merkezi kapatlm, bu merkezde alanlar ise Marmara Aratrma Merkezine aktarlmtr. Manda stnn azalmasnn bir dier nedeni de bu stn ticari olarak kullanlmamasdr. Manda st toplanmamakta, ilenmemekte ve sonuta manda st ve rnleri pazarlanmamaktadr. Bu hayvann st yalnzca yerinde tketilmektedir. Geleneksel olarak, ekim hayvan olarak kullanlan mandalar, mekanizasyonla birlikte artk hayvan gcne gerek kalmadndan, bugn yalnzca kk iftiler tarafndan tarladaki baz ilerde kullanlmaktadr. Trkiyedeki durumdan farkl olarak bir dizi Asya lkesi manda saysn arttrm ve manda st retimini gelitirmitir. Bu ynelim, manda besiciliinin baz avantajl zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Mandann hastalklara direnli olmas, manda stnn protein ve ya bileimi, beslemede esneklik ve mandann evre koullarna uyumu bu zellikler arasndadr. 0.7.2. Koyun ve Kei

Trkiyede kkba hayvan yetitiren tarmsal iletme says 529.402dir. letme bana 46.8 kkba hayvan dmektedir. 366.082 iletmedeki hayvan says 50nin altnda, 163.320 iletmede ise 50den fazladr. 1990 ylnda bu yana kkba hayvan saysnda byk bir azalma olmutur. Koyun ve kei yetitiricilii byk lde mera temellidir. Yetitirme alanlar kentlerden ve kasabalardan ok uzaktr. Koyun ve keiler elle salmakta, elde edilen st ise geleneksel usullerle ilenmektedir. Koyun ve kei stnn ilenmesinde modern herhangi bir teknoloji sz konusu deildir. Sam donanm ve soutma tanklar bulunmay ve modern hijyen kurallarnn uygulanmamas sonucunda bu stn kalitesi hayli dktr. Koyun stnn yzde 25i alt tarm blgesinde elde edilmektedir (ounlukla Gneydouda) ve kei stnn yzde 50si de Akdeniz blgesinde retilmektedir. St retimindeki azalma hayvan saysndaki azalmayla orantl bir izgide seyretmektedir. rnein 1995 ylnda koyun says 33.791.00 iken bu say 2004te 25.201.000e dmtr. Kei saysndaki azalma ise gene ayn dnemde 9.15 milyondan 6.61 milyonadr. Besleme koullarnn yetersizlii, muhtemelen, hayvanlardan alnan son derece dk st veriminin balca nedenidir. rnein bir Agasi koyunun devlet iftliklerindeki verimi 400 kg iken, ayn cins koyun zel bir iftinin elinde 120 kilodan fazla st verememektedir. Tablo 3, 1990, 2003 ve 2004 yllar iin koyun, kei ve manda st verimlerini gstermektedir. Tablo 4 ise Fransada koyun ve keinin st verimini fiyatlaryla birlikte vermektedir. Tablo 3: Koyun, kei ve manda st verimi (kg/laktasyon)Yl Manda Koyun Kei

15

1990 2003 2004

929 850 998

48 62 78

60 91 107

Kaynak: Trkiye statistik Kurumu (TRKSTAT)7.

Tablo 4: Fransada koyun ve kei st verimiRoquefort blgesinde koyun st verimi Korsikada koyun st verimi Litre bana ortalama fiyat Kei st verimi Litre bana ortalama fiyat Kaynak: Misyon Tahmini 250 kg/300 kg 100 kg/150 kg 0.84 /YTL1.37 600 kg/800 kg 0.50 /YTL0.82

Koyun ve kei sz konusu olduunda mevcut durum bir lde elikilidir; nk, Trkiye nfusunun koyun ve kei etine olduu kadar bu hayvanlarn st rnlerine de belirli bir ynelimi vardr. Dolaysyla, ayn anda hem nemli bir talep, hem de belirgin bir retim d sz konusudur. Bu durumu aklayan farkl etmenler vardr: Angora koyun yetitiricileri asndan, dnya piyasalarnda yn fiyatlarnn dmesi bu retimi krl olmaktan karmtr. Ayrca, lke iinde yn alan tccar da yoktur. lkenin dou blgelerinde ise, bata genler olmak zere kentsel alanlara youn bir g sz konusudur. Bylece, kendi yrelerinde kalanlar daha ok yallardr ve bu nfus kesimi de kkba hayvanclkla ba edememektedir. Burada sz konusu olan, alan ve tketici saysnda azalma ile birlikte azalan hayvan saysna bakacak nfus olarak daha ok yallarn kalmasdr. Koyun ve kei nfusunda azalmaya yol aan bir dier etmen de otlatma alanlarnn daralmasdr. Ege ve Marmara blgelerinde sorun tekil etmeyen bu durum zellikle dou blgelerinde geerlidir. Otlatma yaplabilecek alanlar son on yl iinde 24 milyon hektardan 12.5 milyon hektara gerilemitir. Daha nce mera olan alanlar tarm arazisine evrilmi olsa da bu alanlar her zaman tarmsal retim iin kullanlmamaktadr. Bu durumun bir aklamas olmaldr: iin temelinde, hukuksal bir karar yatmaktadr. 10-20 yl sreyle hazine arazisini ilediklerini kantlayabilen iftiler otomatikman bu alanlarn sahibi olmaktadr. Toprak zerindeki hak iddiasnn uygun birtakm kiilerin tanklna dayand aktr. Sz edilen bu yar hukuksal toprak sahipliinin yan sra, geri kalan mera alanlar da ar otlatmaya ve dolaysyla yoksullamaya maruzdur. Oysa, bu kaynaklar hayvan varlnn byk blm asndan tek beslenme kayna durumundadr. Organize retim, ileme ve pazarlama zincirinin hi olmay da, kei/koyun st retimindeki azalmann bir baka nedenidir. Sonuta, st retimi ok danktr; retilen st satn alnsa bile, buna denen fiyat normal piyasa fiyatlarnn ok altndadr. Yalnzca kimi mandralar koyun/kei st toplayp ilemektedir. Sonuta, stn byk blm evlerde peynir olarak ilenmekte ve bu rn de yerel pazarlarda satlmaktadr. St toplama iinin organizasyonunun, koyun/kei st sektrnn rehabilitasyonu ve yeniden canlandrlmas asndan kritik nem tad aktr. Hkmet bu sorunlarn farkndadr ve bata Dou Anadolu olmak zere krsal7

Dier bilgi kaynaklar Trkiyede uzmanlam iletmelerdeki kei st verimini 250-kg/400 kg olarak belirtmektedir.

16

yrelerdeki nfusun stabilizasyonu gibi kalknma konularna ynelme gereksinimi duymaktadr. Koyun/kei varlndaki azalmay durdurmak iin alnan nlemlerin balcas meralarn sk bir biimde denetlenmesi ve rehabilitasyonudur. Ayrca, st reticilerine ynelik kimi zendiriciler de sz konusudur. Burada zel olarak sz edilmesi gereken, stlerini ileme tesislerine teslim eden kyllere belirli bir prim verilmesidir. 50den fazla yesi olan kooperatif birlikleri, elverili koullarda 25 ba hayvan alabilecekleri kredilerden yararlandrma suretiyle yelerini desteklemektedir. Elverili koullardan kastedilen kredinin faiz orannn dkl ve ilk iki yln geri demesiz olmasdr. Bu nlemlerle, alt sektrde halihazrda grlen gerilemenin nlenmesi ngrlmektedir. Koyun (kuzu) ve kei etine, ayrca bu hayvanlarn peynir ve dondurma imalatna temel oluturan stlerine talep olduundan genel koullar elverili saylabilir. Hkmetin ilgilenmesi gereken bir baka konu daha vardr: randan kaak koyun ithali (ran u anda dnyadaki en byk koyun yetitiricisidir). Hayvan varlklarn arttrma asndan baka bir imkana sahip olmadklarndan bu durum zellikle dou blgelerindeki reticiler iin ciddi bir sorun oluturmaktadr. 0.7.3. St rnleri Balamnda Hayvan Sal St rnleri sektr, Trkiyede hayvan sal durumundan dorudan etkilenmektedir. Trkiyede sr tberklozu (BTB) ile ilgili bir maliyet-yarar analizi yaplmas son derece gtr. lkede BTB yznden ortaya kan retim kayplar ile ilgili herhangi bir veri veya alma bulunmamaktadr. Mezbahalarda incelenen hayvanlardan elde edilen sonular, Trkiyede BTBnin yaygnl hakknda fikir vermekten uzaktr. BTB enfeksiyonlu hayvanlarn reme etkinliklerinin daha zayf olduu varsaylmaktadr: hesaplamalarda, BTB enfeksiyonlu hayvanlarn buzalama orannn yzde 1 azalmas (yzde 70ten yzde 69a) varsaymndan hareket edilmektedir. Bu da, hayvan bana alnan stte yllk 158 kg azalma demektir. Bir kilo stn fiyat 0.26 Euro olarak alnrsa, uranlan kayp enfekte hayvan bana 41 Euro dur. lmlerde yzde 1lik bir art, BTB enfeksiyonlu ineklerin dourduu buzalarda lm hzn yzde 15ten yzde 16ya karmaktadr. Anadan geen enfeksiyon ve retkenlikteki eksilme sonucunda her yl doan buza saysndaki azalma nedeniyle yllk buza says enfekte inek bana 0.02 buzaya dmektedir ve bunun anlam 250 bin buzann yzde birinin (2.500 buza) enfekte olma olasldr. Bu buzalar sonuta ya lecekler ya da erkenden skartaya karlmalar gerekecektir. Uranlan kayp, buza bana 100 Eurodur. Ayrca, her yl TB yznden 2 bin yetikin hayvann lmesi de olasdr (hayvan bana 500 Euro). retkenlik sresi 1.5 laktasyon dnemi azalmaktadr. 425 gnlk buza aral alnrsa bunun anlam 1.75 yldr. Bylece, retici dvesini ylda bir inek bana 0.1 orannda yenilemek zorunda kalacaktr ve bunun maliyeti de 54 Eurodur (bu hesaplama, fazladan hayvan olarak dvenin mezbaha deeri zerinden yaplmtr). Bununla birlikte, ineklerin ksalm retken yaamlar, her yl skartaya karlan ineklerin getirdii haslay, artan dve ihtiyac kadar artrr. BTB enfeksiyonlu ineklerde biraz daha yksek lm hz ve daha dk karkas arl hesaba katldnda, skartaya karlan enfekte inek bana gelir art 38 Eurodur. Bu durumda st srcsnn toplam yllk kayb enfekte inek bana 61 Eurodur. Bu kaysn yzde 65i uranlan st kaybndan, yzde 28i ksalm retken dnemden, yzde 7si de azalan buza veriminden kaynaklanmaktadr. 17

0.8.

Konya Blgesinde St retimi St retimi

0.8.1.

Konya blgesinde gnlk ortalama inek st retimi 2.200 tondur. Bu blgede st reten yaklak 35.000 ifti/kyl vardr. St haslasnda mevsimlik deimeler yzde 40a varan geni bir aralktadr. Gz-K dneminde ortalama gnlk retim 1.800 ton civarnda iken bu miktar yaz aylarnda 2.600 tona kadar kabilmektedir. retim tesisleri bu blgede olmayan kimi irketler, rnein Sta ve Pnar, blgede retilen ilenmemi stn bir blmn alrlar. Buna karlk, gnde 360 ton st, yerel olarak ilenmek zere bu blgedeki irketler tarafndan satn alnr. Gnlk miktarlar, illere gre yledir: Isparta 75 ton, Aksaray 85 ton, el 50 ton, Kayseri 30 ton, Sivas 15 ton, Nide 30 ton, Burdur 30 ton ve Karaman 40 ton. reticiler kk lekli ve blgede danktr. Bu da dk st kalitesi ve fazladan toplama maliyetine yol amaktadr. Konya blgesindeki iletmeler, Marmara ve Ege blgelerindeki kadar gelimi deildir. Bununla birlikte, blgede, retimleri gnde bir tonu aan yaklak 10 retici ve gnlk retimleri 500 kilonun zerinde 20 kadar retici vardr. Snrl sayda olmak zere blgede yeni kurulan kimi iletmeler de vardr; ancak bunlarn kapasiteleri dktr ve bu nedenle st sektr asndan fazla nem tamamaktadr. Kendi tayc aralar ve srcleri olan st toplayclar reticilerden st almaktadr. Blgede yaklak 800 kadar bu tr toplayc vardr. Daha byk tesislerden bir blm stlerini dorudan toplama merkezlerinden alrken, kimilerinin aralarnda soutma tanklar vardr, ancak bunlarn lei snrldr. lenmemi stn byk blm iletmelere st toplayclar tarafndan teslim edilmektedir. letmelerin satn aldklar stn miktar ileme kapasitelerine gre farkllk gstermektedir. rnein, 50 tonun zerinde gnlk ileme kapasitesine sahip olan iletmeler gnde 1.200 tona kadar st alabilmektedir. Mevcut hayvan varl istatistiklerine gre blgede 338.685 ba inek, 255 ba manda, 1.3 milyon koyun ve 143.530 ba kei vardr (rakamlar 2004 yl iindir). Tarm alan geni olduundan, hayvan yemi olarak kullanlan bitkiler bu blgede dier blgelere gre ucuza yetitirilebilmektedir. 0.8.2. i stn kalitesi ve maliyeti Blgede ilenmemi stn kalitesi Marmara ve Ege blgelerine gre dktr. Toplam bakteri saym 1 milyonun zerinde karken, ya ve protein dzeyleri mevcut Trkiye ortalamalar kadardr. St byk lde 5 batan az inee sahip ky birimleri tarafndan retilmektedir.St toplayclar, paslanmaz elik tanklar olan kamyonlarla kylerden ve iletmelerden st toplamaktadr. Toplama ilemi bahar ve yaz aylarnda gnde iki kez, kn ise bir kez yaplmaktadr. Daha byk iletmelerin kylerde toplama tanklar vardr, ancak bunlarn says snrldr. Akbel, Enka ve Akova, her biri be ton kapasiteli olmak zere srasyla 40, 25 ve 40 soutma tankna sahiptir. Bunlara ek olarak blgede toplam kapasitesi 70 ton/gn olmak zere alt toplama merkezi bulunmaktadr. Blgedeki tarmn yapsn belirleyen kk iletmelerdir. Bununla birlikte ayn blgede her birinde ortalama 100 inek olmak zere toplam 35 iletme de bulunmaktadr. Sz konusu birimler retime son bir iki yl iinde balamtr ve retimleri de henz snrldr. Yksek kalitede st pahal olduundan, blgedeki kk iletmelerin kaliteli ste talepleri de snrldr. Bununla birlikte, kimi byke iletmeler zel retim amacyla yalnzca kaliteli st 18

kullanmaktadr. nde gelen iletmelerin yksek kaliteli iftlik stne ynelik talepleri artmaktadr ve retim tesisleri iin yeni yatrmlar yaplmaktadr. Blgede inaat halinde 15 yeni iftlik vardr. Ayrca, kimi st ileme tesisleri de kendi iftliklerini kurmutur. AKBELin Ereli ilesinde 530 hektara yaylan, 400 inek ve 2.500 koyun kapasiteli byk bir iftlii vardr. Buradan elde edilen st, ihracata dnk st rnleri retiminde kullanlmaktadr. lenmemi stn kalite analizi iletmeler tarafndan mahallinde yaplmaktadr. Ancak, mevcut toplama yntemleri nedeniyle, stn menei izlenememekte ve bylece kalite sorunu zlmeden ylece durmaktadr. lenmemi ste ynelik talep mevcut arzdan daha fazla olduundan, tesisler blgede bulabildikleri her tr st, kalitesiz, antibiyotikli ve yksek bakteri sayml olsa bile almaktadr. Gene de, kimi ilkel kontrol mekanizmalar devreye sokulmakta, en kt kalite st bir kenara ayrlmaktadr. Blgedeki tesisler tarafndan salanan bu rakamlara gre yerel stn gnlk 2.200 tonunun yalnzca 100 tonu (yzde 5ten az) AB standartlarna uygundur. Trkiyede mevzuat ilenmemi st iin AB mevzuatna uygun ltler getirmektedir. Ancak, bu yasa fiilen ok snrl uygulanabilmektedir. Mevzuat ilenmemi stn kontrol ltlerini koymutur; ne var ki, denetimler yalnzca bu ltlere uymakla ykml olan iletmeler dzeyinde yaplmaktadr. ok sayda reticinin varl, denetimlerin stn meneinde yaplmasn fiilen olanaksz klmaktadr. lenmemi stn iletmelere maliyeti, dier blgelere, rnein Ege ve Marmaraya gre bu blgede daha dktr. Bunun nedenleri unlardr: Marmaraya (0.43 YTL) ve Egeye (0.42 YTL) gre bu blgede ilenmemi st fiyat daha dktr (0.39 YTL); Fiyat 0.60-65 YTLye kadar kabilen kaliteli st blgede snrldr; retilen st blgenin kendi iinde kullanldndan nakliye masraflar da daha azdr. St yaklak 200 kmlik yarapl bir alandan toplanmaktadr; ve Hayvan yemi yerel olarak retilmektedir ve arazi maliyeti de komu blgelere gre nemli lde daha dktr. Blgede retilen st nadiren blge dna kar ve nadiren baka blgelerdeki iletmelere satlr. Yerel iletmelerce retilen ilenmemi st zerinde sk bir kontrol vardr. retim maliyetlerinin dk olmasndan kaynaklanan dk fiyatn yan sra bu zellikler, Konya blgesinde st retim ve ileme faaliyetinin ayrt edici yanlarn oluturur.

19

1. ST RNLER VE TKETM 1.1. rn Kategorileri Sv st Trkiyede ounlukla tam yal st olarak tketilir. Denetimsiz, standartsz ve ambalajlanmam haliyle st sokak satclar tarafndan kentlerdeki ve byk merkezlerin d mahallelerindeki tketicilere dorudan ulatrlr. Bu kategori, ylda 10 milyar litre olarak tahmin edilen toplam retimde 1 milyar litrelik paya sahiptir. Byt iletmeler tarafndan ilenmi pastrize st, snai retimin yzde 10unu oluturur. ounlukla bir litrelik Tetra Pak kartonlara konulan UHT st, 650.000 ton ile sanayi stnn yzde 90dr. Bu tip ste ynelik piyasa talebi giderek artmaktadr. Yourt Trkiyede yaygn tketilen bir besin maddesidir. Yourdun iki tr vardr. Birincisi, homojenletirilmi yourttur (snai retimin yzde 80den fazlas). Bu yourt yzde 3.5 ya, yzde 20 civarnda da kuru madde ierir. Yourt retimi iin ounlukla st vakumda konsantre hale getirilir. Pazarlanmasnda ise genellikle byke plastik kaplar veya birden on litreye kadar madeni kaplar kullanlr. kincisi, homojenletirilmemi yourttur (snai retimin yzde 20si). Bu yourtta stte kaymak tabakas bulunur. Homojenletirilmi yourt gibi bu yourtta da ya ierii yzde 3.5, kuru madde de yzde 20dir. Burada da retim srecinin bir blm olarak yourt vakumda konsantre hale getirilir. En yaygn pazarlanma biimi de bir iki litrelik kaplarladr. Ayranda ise yzde 1.5 ya, yzde 8 kuru madde, yzde 0.5 ile 1 arasnda da tuz vardr. Hazr ayrann pazarlanmas 0.2 ile 1 litre aras kaplarladr. Peynirde drt kategori grlr: Beyaz peynir Trkiyedeki peynir retiminin arln oluturur. Beyaz peynir sanayi iletmelerinde veya mandralarda retilir. Evlerde retilmez. ounlukla mandralarda retilen geleneksel beyaz peynir, dil peyniri yzde 50 kuru madde ierir ve yaklak 7.5 kilo stten bir kilo peynir elde edilir. Snai beyaz peynirde ise yzde 40 orannda kuru madde vardr ve 6 kilo stten bir kilo peynir elde edilir. Peynir, 250 gram ile 500 gram arasnda deien arlkta plastik kutularda veya tenekelerde satlr. Toptan satlarda ise byk madeni kaplar kullanlr. Peynir, birka hafta veya birka ay sreyle salamuraya yatrlr. zellikle sre standart dysa ve pastrize edilmemi st kullanlyorsa teknoloji ok basittir ve ciddi bir yatrm gerektirmez. Bu tr peynir retimi asndan kalitesiz st hayli uygundur. Asitli su ve yksek tuz oran rn doal olarak korur. Sert peynirler genellikle sar peynir veya kaardr. Bu tr peynirden bir kilo retmek iin 11 litre st gerekir. Olgunlama sresi ksadr ve bu tr peynirlerin genellikle zel bir tad yoktur. Genelde retilen peynir kk lde olup, genellikle bir kilonun altndadr. zel peynirler ise genellikle koyun stnden yaplr. Bu tr peynirler ounlukla mandralar tarafndan retilir ve pazarlarda satlr. Bu zel peynirlerden bazlar inek stnden retilen talyan mozzarellas, rg peyniri veya dier peynirlere benzemektedir. 1 kilo peynir iin 11 litre st gerekir. lenmi peynir, sert peynir, peynir z veya sttozu, ya ve madeni tuzlar kullanlarak retilir. Raf mr uzundur, soutma istemez, ekmee srlebilir ve 20

ounlukla ocuklar tarafndan tercih edilir. St tozu (SMPde yzde 0 ya, WMPde yzde 26 ya) iletmelerde kesilmi st suyu tozu ile birlikte retilir. ABdeki iletmeler ise ya sv st veya kesilmi st suyunu kurutup toz haline getirirler, ikisini birlikte yapmazlar. nk, ikisinin retim sreleri ve koullar hayli farkldr. ABdeki iletmeler pahal olan sprey kurutucular kullanrlar ve bu alanda yatrmn makul saylabilmesi iin getirinin de yksek olmas gerekir. Baka bir deyile, elde kullanlabilecek bol miktarda st veya kesilmi st suyu bulunmaldr ki iletmeler ekonomik olarak alabilsin. Trkiyede ise mevcut durumda hammadde sknts vardr ve reticiler dk kaliteli tozu ilemede ayn donanm kullanmaktadrlar. Nihai rnn kalitesi dk olduu gibi bir katma deer de yaratlmamaktadr. 1.2. Tketim Alkanlklar Trkiyede st rnleri tketimi uzun bir kltrel gemie sahiptir ve st rnleri Trkiye nfusunun gnlk beslenmesinde nemli bir yer tutmaktadr. Tketim, modern teknoloji kullanmnn snrl kald, geleneksel usullerle retilen maddelere dayanmaktadr. Toplam st retiminin hemen hemen yzde 35i8 reten iletmede yerinde tketildiinden, bundan kylerde ve cra yerleimlerde yaayan en yoksul kiilerin bile st ve st rnleri tketebildii sonucu kartlabilir. St ve st rnlerini en az tketen kesim kentsel alanlarda, zellikle de byk kentlerin varolarnda yaayanlardr. Bu kesim asndan st fiyatlarnn ykseklii nemli bir tketim engelidir. St rnleri tketiminin yzde 90dan fazlas unlardan olumaktadr: Geleneksel Trk yourdu ok yaygn biimde ve gnn herhangi bir zamannda (kahvalt ile le ve akam yemekleri) sade veya sos olarak tketilmekte, orbalarda, et ve sebze yemeklerinde, meyvelerle birlikte ve tatllarda kullanlmaktadr. Neredeyse, yourtsuz yemek olmad bile sylenebilir. Beyaz peynir (feta tipi) zellikle kahvaltda yenmektedir. Ayran (sulandrlm ve tuzlandrlm yourt) yemeklerin yannda iildii gibi merubat olarak da kullanlmaktadr. Kaar peyniri (sar peynir) kahvaltlarda tercih edildii gibi gn iindeki dier yemeklerde de tketilebilmektedir. Kaarn kendine zg bir tad yoktur ve tuzlu beyaz peynire benzememektedir. Trkler ayrca nemli miktarda dondurma tketmektedir. Sv stn kendisi ise iecek olarak seyrek kullanlmaktadr. Bat Avrupadan farkl olarak, Trkiyede sv stn iecek olarak tketilmesi gibi bir gelenek yoktur. Sv st tketenler ounlukla ocuklar ve genlerdir. Ayrca, grnd kadaryla laktoz toleransszl Trkiyede bir sorundur. Sv ve tam yal st evlerde genellikle yourt yapmada kullanlmaktadr. Trkiyedeki st rnlerinin balca zellii, ileri derecede ilenmemi, basit rnler olmalardr. Paketleme de buna bal olarak basittir. Stn ilenmesi, evlerden stten yourt, mandralarda ise peynir yapmnda hayli basittir. Trkiye nfusunun byk kesiminin bte imkanlar asndan st rnlerinin fiyatlar kalitesinden daha nemlidir. Bu nedenlerle, Trkiye nfusunun byk bir blm henz snai st rnlerinden yararlanamamaktadr. Meyveli8

Ek 2 Tablo 2 ile karlatrlabilir.

21

yourt, zel rnler ve tatllardan ise, yalnzca bunlara g maddi anlamda yeten yksek gelir gruplar yararlanabilmektedir. Tketim oran: 10.6 milyar litrelik ulusal st retimi veri alndnda, bunun yzde 10u hayvan beslenmesi ve atk olarak dldnde, insan tketiminin 8-9.5 milyar litre olduu sylenebilir. lke nfusu 72 milyon olduuna gre, kii bana yllk tketim 132 litredir. St rnleri ithali ve ihracnn tketim konumu zerinde herhangi bir etkisi yoktur. St tketimi geleneklerle birlikte geleneksel retim ve ileme sistemleri tarafndan belirlenmektedir. St rnleri tketimiyle ilgili kltrel geleneklerin nemine karn Trkiye nfusu kii bana tketim asndan dier lkelere gre geride kalmaktadr. Ek 1, Tablo 5te verilen ayrntlar, seilmi lkeler iin taze st rnleri ve peynir tketim dzeylerini gstermektedir. Trkiyede taze rnlerin tketim dzeyi yksek de olsa, kii bana peynir tketimi rnein Fransadakinin te biri kadardr. Tablo 4 Trkiyede kii bana st rnleri tketimi konusunda genel bir fikir vermektedir. Tablo 4: Trkiyede kii bana yllk st ve st rnleri tketimi (kg/kii/yl)2002 ecek St Peynir Yourt/Kaymak Tereya St Tozu Dondurma Toplam St* 21.00 89.00 32.54 17.83 2.51 1.01 132.09 2003 21.00 93.00 38.88 18.20 3.41 0.90 143.95 2004 21.00 92.00 32.42 16.03 2.81 1.00 136.77 2005 (ngr) 21.00 91.69 31.60 18.03 2.71 1.02 136.20 2006 (Tahmin) 20.96 93.55 31.04 19.11 2.60 1.02 138.14

*ecek st dahil tm st ve st rnleri. Kaynak: TKB.

1.3.

Yerel Nfus ve Yerel retim Arasndaki liki

lke leinde toplam rakam kii bana st rnleri tketimini dk gsterse bile, ekil 3te de grld gibi blgeler arasnda bu bakmdan nemli farkllklar vardr (doudan batya nemli miktarlarda peynir aktarm/sat dnda). Gene de bu rakamlar, kii bana st tketiminin, batdaki byk kentlerin varolarna gre kk kylerde daha fazla olduuna iaret etmektedir.

22

ekil 3: Trkiyede 2004 ylnda st rnlerinin blgeler baznda tketimi (kg/kii)

500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 178,9 1,5 0,5 59,6 76,5 1,9 8,2 8,7

41,3

4,6

4,3 5,4 427,4 0,6 9,1 34,6 218,2

12,7 3,7

22,8 3,1 Goats milk Sheep milk Cattle milk

221,1

5,5 8 105,4

Central North

135,6

Mediterranean

Region

Kaynak: Misyon Tahmini rakamlar 2004 ylndaki st retiminin 2000 yl saymna gre nfusa blnmesiyle elde edilmitir.

Central South

North East

Central East

South East

Marmara

Black Sea

Aegean

202,1

23

2. ST RNLERNN LENMES Trkiyede st rnleri reten iletmelerin ounluu iin kayt zorunluluu vardr. Bununla birlikte, yalnzca belirli mevsimlerde veya lkenin uzak blgelerinde faaliyette bulunan, her durumda kk lekli kaytsz iletme de vardr. Kaytl st retim tesislerinin bir kapasite raporu hazrlama zorunluluklar vardr. Bu raporda kullanlan makineler, kapasiteleri, metrekare olarak retim yaplan yerin yayld alan, ilenmemi st alm miktar belirtilir ve ayrca retilen eitli rnlerle bunlarn her birinin retilme kapasitelerini belirten bir liste hazrlanr. letme, ayrca, retilen her rn iin resmi bir izin almak zorundadr. rnein, yourt retimi ayr, krema retimi ayr bir izin belgesine tabidir. letme, kapasite raporu temelinde, planlad her bir rn iin TKBnin yetkili birimine izin iin bavurur. Bu izin verildikten sonra, bavuruda bulunan iletme izin ald kalemlerde retime balayabilir. TKBnn yetkili biriminde iletmelerin retmeye niyetli olduklar btn rnlerle ilgili bir envanter bulunmasna karn, toplam st rnleri retimi ile ilgili kesin rakamlara sahip olunduu anlamna gelmemektedir. Byle bir rakama ulamak iin, iletmeler tarafndan alnan toplam st miktarnn da hesaba katlmas gerekir. TKB tarafndan salanan bilgiye gre (baknz aada Tablo 5), verilen izin belgesi says 4.422dir. ekil 4: Ham Stn lenmesi Analizi

St iletmeleri kaytl olsalar bile kayt d piyasada faaliyet gsterebilirler. Bu durum, st aldklar kaynaklarn belirsiz oluu, retimlerinin denetim d kalmas ve datm kanallarnn da bilinmemesi demektir. Pek ok rnekte bu iletmeler rnlerini yerel olarak pazarlarda sata sunmaktadr ve bylece vergiden de kurtulmaktadr. ok saydaki kk iletmenin donamm zayftr. Bu iletmelerin byk blmnde peynir tekneleri dnda baka hibir donanm bulunmamaktadr ve stn pastrize edilmesi de mmkn deildir. Bu iletmeler genellikle i stn kalitesini ve bileimini hi gzetmeden 24

peynir retmektedir. Sz konusu bu kk iletmelerin (mandralarn) Trkiyede uzun bir gemii vardr. Modern st ileme tesisleri, Trkiyede yaklak on yl kadar nce devreye girmitir. Aralarndan kimileri (lker) ie neredeyse sfrdan balamtr. Dierleri ise, Sta ve Yrsan rneklerinde olduu gibi, mandra konumundayken byk ve modern iletme haline gelmitir. Tablo 5: St ileyen iletmelerrn tr Beyaz peynir Yourt Dondurma Kaar (sar) peyniri Tereya Kaymak Lor peyniri Tulum peyniri (kei tulumunda) Dier peynir trleri Krema Dier rnler Krem peynir Szme yourt Pastrize st Kesilmi st tozu St tozu Sterilize st St TM (i st) Yenebilir buz Gravyer peynir enili st TOPLAM Kaynak: TKB. yeri says (birim) 832 718 650 552 340 290 197 194 169 114 76 50 50 48 42 38 35 15 6 4 2 4.422 Kurulu kapasite (ton/yl) 1.138.536 1.083.284 113.714 215.056 107.416 1.154.487 6.506 28.666 20.095 15.302 15.422 24.506 45.765 286.629 35.380 21.558 231.728 80 83 120 11.367 4.555.700 retim (ton/yl) 218.259 613.946 18.528 54.291 33.546 1.018.137 2.722 9.870 9.100 8.656 10.802 11.799 18.805 170.645 14.043 9.863 91.125 57 67 62 6.102 2.320.425

Genel olarak alndnda Tablo 5teki 4.442 birim retim izne belgelerine tekabl etmektedir (her iletme ve retim kalemi iin bir tane). Hepsi birlikte retim birimlerinin saysnn 2 binin zerinde olduu tahmin edilmektedir. Trkiyedeki st ileme tesislerinin says ve iletme bykl ABdekilerle karlatrldnda Trkiyede gnde 500 tonun zerinde st ileyen yalnzca 5-6 iletmenin bulunduu grlr (baknz Tablo 6). Oysa bu kapasite ABde de bir normdur. Sektrde, byk iletmelerin temelci konuma gelmekte olduklar ve sonunda piyasaya egemen hale gelecekleri yolunda kukular bulunmaktadr. Bununla birlikte, ABdeki durumdan 25

kan dersler daha verimli alan byk iletmelerin tketicilere makul fiyatlardan daha fazla seenek sunduklarna iaret etmektedir. Bu bakmdan, Trkiyedeki st sektrnde egemen olan koullarn deerlendirilmesi gerekmektedir. Tablo 6: Orta ve byk lekli (gnde 50.000 litreden fazla st ileyen) st iletmelerinin snflandrlmasSnflama SETBIR SETBIR Bamsz TOPLAM Kaynak: SETBIR. lek Byk Orta Orta Birim 6 17 31 54 Yllk retim (000 litre) 1.512.000 1.004.400 1.157.400 3.673.800 Yzde 41.20 27.30 31.0 100.00

Tablo 7de de grld gibi, byk ve orta boy iletmelerin ounluu Trkiyenin batsndadr. lkenin dousunda bu lekte tek bir iletmeye bile rastlanmamtr. Snai retim btnyle bat blgelerinde (Marmara ve Ege) ve Konyadadr. Ek 1de yer alan Tablo 6 Trkiyedeki byk st tesislerini genel olarak vermektedir. Tablo 7: Orta ve byk lekli (gnde 50.000 litreden fazla st ileyen) iletmelerin corafi dalmBlge Akdeniz Marmara Orta Anadolu Karadeniz Ege TOPLAM Kaynak: SETBIR. Birim 4 22 16 4 8 54 Yllk retim (000 litre) 255.600 2.134.800 541.800 118.800 622.800 3.673.800 Yzde 7.0 58.1 14.7 3.2 17.0 100.0

2.1.

Trkiyedeki Byk St rnleri reticileri

lker (lker Grubu) 1996 ylnda oluturulmutur. Marmara Blgesinde Adapazarnda kurulu son derece modern st ileme tesisi Orta Douda en bydr. Tesisin gnlk ortalama kts 1.250 tondur. Azami kapasite ise gnde 1.500 tondur. retilen rnler sterilize ve UHT st, yourt, ayran, beyaz peynir ve st tozudur. Bu grup ayrca kurabiye ve dondurma gibi baka rnler de retmektedir. Danone (Danone Grubu), Sabanc Holdingle ibirliine giderek 1997 ylnda yourtuluk alannda lider konumdaki Tikveliyi satn almtr. Danone ayrca Ankara blgesindeki balca yourt reticisi Birtat da satn alm, ancak bu birim yaknlarda kapatlmtr. Danone 2003 ylnda Nestlnin stlk alanndaki balca faaliyetlerini devralmtr. Bunlar UHT Gnen fabrikas ile Mis St birimleridir. Danone sonunda ortak holdingdeki Sabanc payn da satn almtr. Danone u anda Lleburgazda en son teknolojiyle donanm bir fabrika kurmaktadr. retilecek rnler meyveli ve sade yourt, tatllar ve pudingdir. 26

Pnar (Yasar Grubu) byk ilk zel st tesisi olarak 1975 ylnda kurulmutur. Bu grubun zmirde bir fabrikas (1975 ylnda kuruldu), bir de 1997 ylnda satn alnan Eskiehir tesisi vardr. Her iki fabrika da her tr st rn retmektedir. Sta (zel aile firmas) balarda (1974) kk bir mandra idi. Ardndan Bursada byk bir fabrika kurmutur. Sta, turizm, otelcilik, fast food ve ulam gibi deiik alanlarda da faaliyet gsteren dinamik bir giriimdir. Her tr st rn retmektedir. irket, tarmsal iletme gelitirme alannda son derece faaldir; eitim ve yaym etkinlikleriyle st reticilerine destek salamaktadr. irket, st reticilerine datlmak zere damzlk st sr yetitirmeyi planlamaktadr. T Yrsan (zel aile firmas) balarda (1974) kk bir mandra idi. Ardndan Susurluktaki peynir fabrikasn satn ald ve 2002 ylnda Balkesirde byk ve modern bir tesis kurdu. Yrsan da her tr st rn retmektedir. 2.2. Konya Blgesinde Stn lenmesi Mandralar ve stn ilenmesi 2.2.1.

St ileme tesisleri: Konya blgesinde kaytl 78 st ileme tesisi vardr. Ek 1 Tablo 8de blgedeki btn tesislerin listesi yer almaktadr. Bunlardan 41 numaral en by kent snrlar iinde kurulu organize st sanayi blgesinde faaliyet gstermektedir. 26 tesis de Konya kent merkezine 100 km mesafedeki Erelidedir. Dier iletmeler ise ildeki dier kasabalardadr. Aralarndaki rekabete karn Konya blgesindeki iletmeler arasnda gl balar vardr. yerleri arasnda karlkl ziyaretler olmakta, ile ilgili gr alveriinde bulunulmaktadr. Buradaki sanayiciler st toplama, ilenmemi ste verilecek fiyat ve pazarlama alanlarnda belirli kurallar getiren bir birlik de oluturmulardr. Birliin faaliyetlerinden bir blm mevcut mevzuata ters dmektedir. rnein, ilenmemi ste verilecek fiyatn belirlenmesi rekabet yasasna terstir ve bu nedenle birliin faaliyetleri u an iin snrlandrlmtr. Gene de, dardan firmalarn Konya pazarna nfuz etmeleri karsnda yerel reticiler sk bir dayanma iindedir. Borsa Bakan tarafndan dile getirilen grler Blgedeki balca sorun, i st kalitesinin dk olmasdr. St kyllerden toplanmaktadr ve toplama yntemleri gelikin deildir. Bu nedenle stn kalitesi de dmektedir. Bakteri dzeyi genellikle 1 milyonun zerinde, ya ve protein oran da Ege ve Marmara blgesi stlerinden daha dktr. Blgenin ABye katlma hazrlanmas bakmndan Borsa ynetim kurulu yelerine i stn ve ilenmi rnlerin analizi konusunda yardmc olmaya karar vermitir. Binada modern ve iyi donanml bir laboratuar hazrlanm ve uluslararas akreditasyon iin bavuruda bulunulmutur. Laboratuara yaplan ziyarette blgenin kaliteyi arttrmak amacyla ciddi abalar iinde olduu grlmtr. Ne var ki, rnein Bactostan gibi kritik kimi donanm halen mevcut deildir. her eye karn borsa yelerine yardma ynelik idari altyapy oluturmada nemli abalar iindedir. ABye katlm ile ilgili konularda uzman personel grevlendirilmi, niversite ile ibirliine gidilmi, iftilere ve st ileme tesislerine ynelik yl boyu srecek eitim programlar hazrlanm, yaynlar kartlp datlmtr. Hkmet kurulularyla, zellikle de TKBnin il mdrl ile yakn ilikiler srmektedir. Blgede gnlk st alm 50 tonun zerinde olan 14 tesis vardr. Bu tr tesislerin kurulmasna 1998 ylnda balanmtr. Bu tesislerin nemlice bir blm daha nce mandra idi. imdi 27

modern ve teknik adan zamana uygun iletmeler haline gelmilerdir. Tablo 8, Konya blgesindeki st ileme tesislerini st alm kapasitelerine ve retim eitliliklerine gre snflandrmaktadr.

Tablo 8: Konya Blgesindeki letmelerin SnflandrlmasLitre/gn > 50.000 30.000/50.000 10.000/30.000 5.000/10.000 1.000/5.000 2,500 m2) Spermarketler (1,000 2,499 m2) Spermarketler (400 - 999 m2) Spermarketler (< 400 m2) Kk marketler Bakkallar SETBIR rn eitleri 12 15 19 22 9 23 UHT st 12 16 22 24 7 19 Homojenleti rilmi yourt 8 13 19 26 10 24 Beyaz/krem peynir 15 18 22 24 6 15 SETBIR peynir 80 n.a. n.a. n.a. 10 10

Kaynak: Trkiye statistik Kurumu/Yazarn derlemesi

Tablo 16 a: Trkiyedeki seilmi spermarketlerde perakende fiyatlarMGROStaki perakende fiyatlar YTL olarak asgari fiyat YTL olarak azami fiyat YTL olarak YTL olarak ortalama fiyat / ortalama fiyat Euro olarak ortalama

36

/birim UHT st Tetra Pak 1 litre Homojenletirilmi yourt 1.5kg Beyaz peynir 1 kg Kaar Tereya 250 g 1.20 2.95 6.55 12.25 2.75

/birim 1.70 3.35 8.99 14.90 2.95

birim 1.50 3.22 8.13 13.68 2.90

/kg 1.50 2.14 8.13 13.68 11.60

fiyat /kg 0.92 1.31 4.96 8.34 7.07

Tablo 16 b: Trkiyedeki seilmi spermarketlerde perakende fiyatlarGMAdaki perakende fiyatlar YTL olarak asgari fiyat /birim 1.10 2.10 5.00 9.65 6.95 YTL olarak azami fiyat /birim 1.60 2.70 9.00 12.25 9.90 YTL olarak ortalama fiyat /kg 1.34 2.40 7.25 11.01 8.31 Euro olarak ortalama fiyat /kg 0.82 1.46 4.42 6.71 5.07

UHT st Tetrapak 1 litre Homojenletirilmi yourt 1,5kg Beyaz peynir 1 kg Kaar Tereya

Not: Sanayi yourdu konsantre olduundan ve 1.5 litre st gerektirdiinden, buna karlk evde yaplan youn yalnzca bir litre st gerektirdiinden, evde yaplan yourtla sanayi yourdunun fiyatlarnn karlatrlmas mmkn deildir.. Kaynak: FAO Aratrmas/Trkiye statistik Kurumu,

Tablo 17: Trkiyede peynirin seilmi perakende fiyatlarPeynir/rn tr Kaar Beyaz peynir Mozarella Hellim peyniri rg peynir Tereya Kaynak: FAO Aratrmas. YTL/kg 16.62 8.90 17.52 17.42 20.32 11.79 /kg 7.70 5.43 10.68 10.62 12.39 7.19

2.6.

Kalite Kontrol

Mevzuat asndan ele alndnda, Trkiyedeki kalite standartlar AB mevzuatna uygundur. Ancak, ortada bir sorun vardr: Mevcut ynetmeliklerin ve bunlarn gerektirdii denetimlerin yetersizliidir. Sorunun odak noktasnda, ilenmemi st kalite kontrollerinin yeterli yaplamaydr. Yalnzca bu alanda uzmanlam iftliklerin stleri iyi kalitededir. Buna karlk, toplama merkezlerine teslim edilen st ok kalitesizdir (bakteri ve somatik hcre says ok yksektir ve ieriinde ciddi dzeyde antibiyotik bulunmaktadr). Yalnzca byk ve orta boy tesisler sistematik denetim uygulamakta, ileyecekleri stn kalitesine zel gstermektedir. Bununla birlikte, st ileyen tesislerin ounluu ste uyguladklar denetimi kuru madde ve 37

asit dzeyi ile snrl tutmaktadr. Dolaysyla, i stte ve nihai rnlerde rutin analizler yapan orta byklkteki iletmeler dnda Trkiyede kalite kontrol yetersizdir. Sokak st ile kayt d marketlerde ve pazarlarda satlan st rnleri ise her tr resmi denetimin dndadr. Trkiyede akredite laboratuar bulunmamaktadr ve kamusal herhangi bir denetim yoktur. Sektrn tm yetersiz biimde denetlenmektedir. Denetimler rutin biimde, talep zerine veya herhangi bir kuku ortaya ktnda yaplmaktadr. Yaplan denetimler st ileme tesislerinde gereklemekte, ceza da yalnzca bu iletmelere kesilmektedir. Baka bir deyile, sorunun kkenine, yani stn ilk geldii yere ynelik herhangi bir giriim sz konusu deildir.

38

3. ST SEKTR DESTEK HZMETLER Trkiyede st sektrn destekleyen balca meslek kurulular unlardr: Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Dernei (TDSYD); Trkiye St, Et ve Gda Sanayicileri Birlii; Kooperatif Birlikleri Ziraat Odalar Birlii (ZOB); Trkiye Veteriner Hekimler Birlii (VHB); Trkiye St, Et ve Damzlk Sr Yetitiricileri Dernei (TSEDAD). 3.1. Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Dernei (TDSYD) Dernein merkezi Ankaradadr (Bakanlklar). TDSYD 1995 ylnda kurulmu, daha sonra 1998 ylnda 18 il rgt kuruluun merkez birliini oluturmutur. 600 personel almaktadr. Bunlarn 322si teknisyen (134 ziraat mhendisi, 79 veteriner, 21 tarm teknisyeni ve 88 veteriner) ve 278i idari personeldir. Ayrca, dernekleri denetlemek zere TKBde grev yapan 63 teknisyen vardr. TDSYD delegasyonlar veya yerel ofislerle 65 ilde temsile sahiptir (Mart 2006 itibaryla durum). TDSYD ikili yardmlardan yararlanmaktadr: 1990 ylnda talyan ve Alman hkmetleri10 yeni bir sistem uyarnca sr kaytlar tutulmasnda yeni kurulan dernekleri eitmeyi amalayan iki projeye destek vermitir. 1999 ylnda nesil testi projesi balatlmtr. Yeni bir hayvan yetitirme ve iyiletirme mevzuat ile birlikte 2001 ylnda soy kaytlarnda ciddi bir hamle gerekletirilmitir. Damzlk sr yetitirmede gerekli semen Menemen Merkezinde (zmir) Semen, Damzlk Sr Yetitiricileri Birliinde, zel irketler tarafndan ve TKBce (Lalahan Aratrma Merkezi) retilmektedir. Ayrca, farkl lkelerden semen ithal eden TDSYMB dahil 40 kadar kurulu vardr. 2005 ylnda yaklak 1.8 milyon doz ithal edilmitir ve ithal semenin yaklak yzde 1i TDSYD tarafndan uygulanmtr. Ayn yl iinde Menemendeki merkez 431.115 doz retmitir. Trkiyede semenin maliyeti ithal rn sz konusu olduunda doz bana 4 Euro ile 17 Euro arasnda deiirken, TDSYMB tarafndan retilen semenin maliyeti 1.25 YTLdir. Dernein faaliyetleri sra odakldr. Bunun kapsamna, yerli, melez ve saf rklarla manda girmektedir (koyun ve kei yoktur). Dernein kaytl yelerinin ou Holstein-Friesian cins hayvan yetitirirken, az sayda yede svire karas, Simmental ve Jersey vardr. llerdeki dernekler sr ithali ile dorudan uramamaktadr; bununla birlikte kimi yelerin elindeki srler farkl lkelerden (Almanya, talya, vb.) ithal edilen gebe dvelerle oluturulmutur. Dernekler, Trkiyeye gebe hayvan getirilmesini kolaylatrarak talebin karlanmasna katkda bulunabilirler, ancak ithalat iiyle dorudan ilgilenmezler. zel bir iletme, TKBnin izniyle, kendi kullanm iin sr ithal edebilir. TDSYMB ile illerdeki dernekler melezleme programlarnda veya rk genotipi gelitirme almalarnda yer almazlar. Gelecekte de bu faaliyetlere balama konusunda herhangi bir plan yoktur. TDSYMB ve illerdeki rgtler, bata Holstein Friesian olmak zere saf rk hayvanlarn lkede retilmesine destek vermektedir. Bunun dnda, kayt sistemini gelitirme, STnin10

Firizya Holstein Yetitiricileri talya Ulusal Dernei (ANAFI) ve Alman ikili yardm kuruluu GTZ araclyla.

39

yaygnlatrlmas, st primlerinin, sam makinelerinin ve soutma tanklarnn organizasyonu gibi ilerle de uramaktadr. Yem bitkileri yetitirilmesi alannda da yaym ve danmanlk hizmetleri verilmektedir (tohum temini dahil). Trkiyeye ilk sr ithali 1925 ylnda gereklemitir. 1986 ile 1996 yllar arasnda yaklak 300 bin ba gebe hayvan ithal edilmitir. Bunlarn ounluu Holstein Friesian rk havyarlar olmakla birlikte aralarnda svire karas ve Simmental (ve az sayda olmak zere Montbeliarde) de bulunmaktayd. 1996 ylndan sonra sr ithali izni yalnzca byk iftliklere tannd. Verilecek izin, ithal partisinin en as 100 ba gebe inekten olumas ve ithal edilen hayvanlarn en az 5 yl sreyle elde tutulmas kouluna dayanyordu. Son dnemde ise ithalat uluslararas salk koullarna uyan lkelerle snrlandrlmtr. Trkiye BSE ilanl lkelerden sr ithal etmemektedir. Bu nedenle Trkiye 2004 ylnda sr ithal etmemitir.2005 ylnda ise yaplan ithalatn kayna rnein Uruguay ve sve gibi BSEden arnm lkelerdi. 1999 ile 2005 yllar arasnda ithal edilen gebe sr says 7.500tr. Boa ithali ise nemsiz dzeydedir ve yerel semen talebi ancak ksmen karlanabilmektedir.. Trkiyede sr rknda belirlenen hastalklar brucellosis, tberkloz, ap, IBR, pastourella, leptospirosis, kan parazitleri ile st hummas, laminitis, ketosis vb. gibi metabolizmayla ilgili hastalklardr. Zeminin beton olmas ve yetersiz beslenme nedeniyle laminitis iftliklerde grlen balca hastalklardan biridir. Mastitis ise maliyet asndan en fazla kayba yol aan hastalklardan biridir. Bu hastaln CMT ile tehisi uygulamas yaygn deildir. Bununla birlikte, pheli inekler zerinde dzenli aralklarla CMT uygulamas yapan iletmeler de vardr. Mastitisin kontrol asndan sam ilemlerinin iyi ynetilmesi ve hijyen kurallarna uyulmas gerekmektedir. 3.2. Trkiye St, Et ve Gda Sanayicileri Dernei (SETBR) SETBR, Trkiyede hayvanclk sektrnn nde gelen sanayicileri ve reticileri tarafndan 1976 ylnda kurulmutur. Balca amac, sanayinin kar karya olduu ortak sorunlar konusunda kamuoyunda bilin ve duyarllk gelitirmek ve bu konulara ynelik ortak giriimler balatmaktr. SETBR kuruluundan bu yana giriimlerinde baar salam, ve tarm-sanayi sektrnde saygn bir kurulu olarak tannmtr. SETBR kurulduundan bugne Trkiyedeki st, et ve gda sanayilerine destek mahiyetinde ok sayda etkinlik gerekletirmitir.ncelik verdii konulardan biri de tesislerin teknolojik donanmn iyiletirmek, modernizasyonu gerekletirerek bu tesislerin ABye uyumunu salamaktr. SETBR ayrca destekledii projeler kapsamnda retim ve ileme tesislerinin entegrasyonuna ynelik abalarda bulunmutur. SETBR, toplantlar iin uygun platformlar oluturarak ortak karlar olan tm dnyadaki kurumlar arasnda ok ynl ibirliini hedeflemektedir. Kuruluun bir misyonu da hkmet ile sanayi arasndaki bilgi alveriinde arac bir organ olarak ilev grmektir. SETBR gelecek iin unlar planlamaktadr: Mesleki, toplumsal, teknik ve ekonomik konularda imalatlara rehberlik yapmak; Hayvancln gelimesine yardmc olmak; Yerel rnlere yeni Pazar bulma aranlarna katkda bulunmak; Ortak yarar getirecek konularda yelerinin ortak giriimlerini kolaylatrmak ve bu yndeki etkinliklere teknik destek vermek; ve 40

ABye katlm ile ilgili konularda st ve et sektrlerine klavuzluk etmek. SETBRin hedeflerinden biri de Trkiyedeki hayvanclk sektrnn tamam iin ulusal bir referans erevesi haline gelmektir. Merkezi 1999 ylndan bu yana Ankarada olan SETBRin banda bir bakan, drt bakan yardmcs ve 8 ynetim kurulu yesi bulunmaktadr. Daimi personel bir Genel Sekreterle profesyonel alandan olumaktadr. SETBR Trkiyede st sektrndeki tek rgtlenmedir. SETBR yesi 21 iletme sanayi stnn yzde 64n retmektedir. Ne var ki bu st, Trkiyede tketilen toplam stn ancak yzde 25idir. SETBRin tm yeleri gelikin bir profesyonellik anlayn paylamaktadr ve kaliteli rnler retmektedir. SETBR ayn anda hem gl hem de zayf bir kurulutur. Bunun nedenleri: SETBR, yelii ayn etik yaklam paylaan iletmelerle snrl tutma politikas izlemektedir; ve Trkiyedeki sanayiciler arasnda bireycilik anlay gldr. Bu nedenle, mesleki bir kuruluta bir araya gelmenin getirecei yararlar yeterince grlmemektedir. 3.3. Kooperatifilik ve verilen destekler Son on yl iinde TKB 942 kooperatifi desteklemi, Trkiyenin deiik yrelerine teslim edilen 838 tank salamtr. Tekilatlanma ve Destekleme Genel Mdrl (TEDGEM), kooperatiflerde rgtlenmi reticilerin retim iin girdi taleplerinin karlanmasn balca grevlerinden biri saymaktadr. Trkiyedeki kooperatifler kendi birliklerini oluturma srecindedir. Dolaysyla, birlik ve merkez birlii says deimektedir. 3.4. Kooperatif Birlikleri Hayvan yetitiricilii ile ilgili iki ana kooperatif merkez birlii vardr: Ky Kalknma ve Dier Tarmsal Amal Kooperatif Birlikleri Merkez Birlii (Ky-Koop). 1971 ylnda kurulmutur ve genel merkezi Ankaradadr (Kavakldere). Ky-Koop ok amal bir birliktir; Hayvanclk Kooperatifleri Merkez Birlii (Hay-Koop) 2003 ylnda kurulmutur ve genel merkezi Ankaradadr (ankaya). Hayvan yetitirme iiyle ilgilenen yelerine zel destek salamaktadr. Bu iki kuruluun ikisi de TEDGEM/TKB bnyesindeki Tarmsal Kalknma kooperatifleri ile ilikilidir. Ky-Koop: 1971 ylnda kurulan Ky-Koop 1980 ylndaki askeri rejim tarafndan siyasete kart iddiasyla kapatlm, 1991 ylnda yeniden almtr. Ky-Koop halen 1.703 delegasyonu/ubeyi ve toplam 2.5 milyon yeyi temsil eden 20 blgesel birliin st kuruluu durumundadr. yeleri arasnda 852 kooperatif st sektrnde faaliyet gstermektedir. Hububat, meyve ve sebzecilik gibi baka faaliyetlerle de uratklarndan st reticilerinin saysn tespit etmek mmkn deildir. Yalnzca st retiminde younlaan ifti says azdr. Ky-Koopun destekledii faaliyetler arasnda meyve ve sebzecilik, pirin tarm, zeytincilik ve zeytinya retimi, arclk, sala retimi, seraclk, kilim-hal dokumacl, st retimi ve st ileme bulunmaktadr. Destek etkinliklerinin ou blgesel delegasyonlar araclyla yrtlmektedir ve merkezde yalnzca 4 kii almaktadr.

41

Blgesel delegasyonlarn balca faaliyeti st toplama ve soutma, kalite kontrol ve sat ilemlerinin gerekletirildii st toplama merkezlerinin ynetimidir. St, toplama merkezlerine reticilerin kendileri tarafndan veya st toplayclar eliyle teslim edilmektedir. Stn toplama merkezinden iletmeye nakli iletmenin kendi aralaryla veya zel nakliyeciler tarafndan gerekletirilmektedir. Stn byk blm byk iletmelere (Pnar, Danone, Yrsan, Sta, lker, vb.) satlmaktadr. Mevsimlik fazla st ise daha kk ve mandra tipi iletmelere verilmektedir. Birlik, sokak satclarna st vermemektedir. St fiyatlar her ayda bir gerekletirilen ihalelerle belirlenmektedir. Ky-Koop temsilcileri 2005 ylnda 621.106 ton st toplandn belirtmitir. Bununla birlikte Tablo 18 Ky-Koop yesi alt birliin 1.3 milyon ton st topladn gstermektedir ve bu miktar sanayi stnn yzde 17sini oluturmaktadr. Hay Koop: Hay-Koop grece yeni kurulmutur. Birlik hayvancla destek salamakta, ancak bunun yan sra kmes hayvancl ve arcla da destek vermektedir. Birliin hayvanclk alanndaki faaliyetleri blgesel birlikler araclyla dzenlenmektedir. Hizmetleri, rk slah, doal ve yapay tohumlama, embriyo nakli, genetik klonlama, soy kt kayd gibi alanlar kapsamakta, bu arada damzlk hayvan ve semen ithaline de yardmc olunmaktadr. Hay-Koop st ve et retimine zel nem vermektedir. Bu dorultuda, yelerine hayvan yemi, tarmsal makine, traktr, tank vb. salamaktadr. Hay-Koop yneticileri Hay-Koop tarafndan toplanan stn ylda 1.5-2 milyon tonu bulduunu, bunun da sanayi stnn yzde 40 ila yzde 50lik bir blmn oluturduunu belirtmitir. Hay-Koop bir merkez birlii olarak 2003 ylnda kurulmutur. Bununla birlikte, Hay-Koop bnyesindeki baz kooperatif birimlerin merkez birliin kurulmasndan nce de faal olduklarn belirtmek gerekir. Tablo 18: lkedeki en byk kooperatif birlikleriKooperatif Ulusal birlii Blge Gnde toplanan st miktar (ton) 250 120 100 86 55 300 400 435 60/30 80 Toplam personeli ye kooperatif says 22 43 21 24 65 N.A. 216 284 304 20

Aydn Mersin Aksaray Nide Krklareli Kars Burdur anakkale Kastamonu Denizli

Hay-Kop Hay-Kop Hay-Kop Hay-Kop Ky-Koop Ky-Koop Ky-Koop Ky-Koop Ky-Koop Ky-Koop

Ege Akdeniz Orta Anadolu Orta Anadolu Marmara Dou Anadolu Akdeniz Marmara Karadeniz Ege

6 20 13 3 130 1 6 16 8 5

Kaynak: FAO Aratrmas.

42

3.5.

Kooperatiflerin ve kooperatif birliklerinin kapasitesi

Kooperatiflerin st ileme kapasitesi kklerde gnde birka tonla daha byklerde gnde 100 ton arasnda deimektedir. Daha kk birimler faaliyetlerini st toplama, kalite kontrol ve dier ileyicilere sat ile snrlandrmaktadr. Bu temel faaliyetlere ek olarak daha byk birimler tarm girdileri salanmas, veterinerlik hizmetleri, eitim, hayvan yemi ve tohum temini gibi eitli hizmetler de vermektedir. Bunlarn yan sra, stte kalite kontroln yaygnlatrmaya alan kooperatifler de vardr. Tablo 18 en byk kooperatifler, kapasiteleri, altrdklar personel ve yeleri olan daha kk kooperatifler hakknda genel bilgiler vermektedir. Kimi kooperatif birlikleri, etkinliklerinin kapsamn st toplama ve sat dna da tamaya ynelik projelere sahiptir: Hay-Koop Trkiyenin eitli yrelerinde 120 st ileme tesisi kurmay planlamaktadr. Bu plana gre toplanan st pastrize edilecek, bireysel tketiciler iin kk paketlerde, topluluklar ve kurumlar iinse daha byk paketlerle sata sunulacaktr; Ky-Koop, Isparta ilindeki Sleyman Demirel niversitesinde st ilemek zere nst adl bir ileme birimi kiralamtr. Bu birimde beyaz peynir, kaar peyniri, ayran ve yourt retilmektedir. Ky-Koop, ayn ildeki Ziraat Fakltesi ile birlikte 150 ba hayvandan oluan bir st iftlii ynetme planlar yapmaktadr; Ky-Koop Krklareli birlii geleneksel Trk st rnleri reten bir tesise sahiptir; ve Kastamonu ilinde Ky-Koop saatte 5 ton kapasiteli bir yem fabrikas kurmaya balamtr. Notlar: Ege blgesindeki r-Koop gnde ortalama 130 ton st toplamakta ve 48 kii altrmaktadr. St reticilerine, tohum ve yem temini, donanm salama ve toprak analizi gibi eitli hizmetler vermektedir. Bnyesinde ayrca 33 veteriner grev yapmaktadr. Ege blgesindeki Tire St Kooperatifi gnde ortalama 105 ton st toplamakta ve 40 kii altrmaktadr. yelerine verdii hizmet r-Koopunkilere benzerdir. 3.6. Sektre Ynelik Hkmet Politikas Tarm ve Ky leri Bakanl (TKB) 3.6.1.

TKBnin st sektryle ilgili olan birimleri yledir: Tarmsal letmeler Genel Mdrl (TGEM); Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl (TGEM); Koruma ve Kontrol Genel Mdrl (KKGM); Tekilatlanma ve Destekleme Genel Mdrl (TEDGEM); Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl (TAGEM); l Tarm Mdrlkleri (Trkiyenin 81 ilinde). TKB, 81 il mdrl ve her ildeki ilgili mdrlklerle Trkiyedeki tarmsal retimi ynlendirmektedir. TGEM zel olarak tarm ve tarmsal sanayi desteklemek ve temel hizmetleri salamak amacyla kurulmutur. TGEMin bu etkinlikleri piyasa ynelimiyle ve kr amacyla yrtmesi beklenmektedir. Kooperatif yelerine tarmsal eitim salama konularnda 43

uzmanlamtr. TEDGEM ve illerdeki tarm mdrlkleri, hayvan sal, tarm, tarm ekonomisi ve laborant liselerinin yan sra kimi durumlarda aratrma kurumlar ve niversitelerle ibirlii yapmaktadr. TEDGEMin rutin program kooperatif hizmetlerinin ve etkinliklerinin organizasyonu, tarm kesimindeki kadnlarn eitimi, aratrmaclar, yaymclar ve iftiler arasndaki ilikilerin iyiletirilmesi gibi alanlar kapsamaktadr. Tarmsal yaym hizmetleri ounlukla devlet kurulular tarafndan salansa bile, bu hizmetlerin etkililii bte snrlamalar, personelin motivasyon eksiklii ve TKB bnyesindeki yaymc saysnn azalmas gibi nedenlerden tr istenilen dzeyin gerisindedir. Devlet iftlikleri (devlet retme iftlikleri, damzlk iftlikleri ve sr iftlikleri) 1984 ylnda TGEM bnyesinde toplanmtr. Yakn zamanlara kadar TGEM bnyesinde 3.8 milyon dekar alanda faaliyet gsteren 38 devlet iftlii bulunmaktayd 11. Bu iftliklerde yetitirilen hayvanlarn dalm da yledir: 17.639 ba sr, 93.533 ba koyun ve 1.175 ba kei. Bu devlet iftliklerinden 11i 30 yllna zel sektre kiralanmtr. iftliklerden biri zel bir iletme olarak almaya balam, dieri hazineye devredilmitir. Bu iftliklerde yetitirilen sarlar genel olarak saf rk, koyun ve keiler ise yerli rktr. Koruma ve Kontrol Genel Mdrl, hayvan hastalklar, snf denetimleri, hayvan hareketleri ve et hijyeni gibi kamu saln ilgilendiren meseleler dahil veterinerlikle ilgili ilerle ilgilenmektedir. Trkiyede en yaygn grlen hayvan hastalklar ap, koyun ve keilere zg iek, kkba hayvan parazitleri, brucellosis ve sr veremidir. TKB, AB katlm grmelerini de dikkate alarak bir strateji gelitirme sreci iindedir. Bu strateji, en yaygn grlen hastalklarla mcadele balamnda hayvan sal, stratejik programlar gelitirilmesi ve ilgili mevzuatn hazrlanmas zerinde odaklanmaktadr. 3.6.2. Devlet sbvansiyonlar Bakanlar Kurulunun 2005/8503 sayl kararnn uygulanmasna ynelik ilkelerle ilgili Genelgesinin 10. maddesine gre, hkmet, hayvancl zellikle st reticilerine ynelik sbvansiyonlarla destekleme kararllndadr. Stlerini TKBde kayd olan ve st tevikleri ile ilgili kod numarasna sahip olan iletmelere satan reticiler bu Genelgeye gre st sbvansiyonlarndan yararlanabilecektir. Bu Genelge kapsamna giren ve i st reten gerek ve tzel kiiler bu olanaktan yararlanabileceklerdir. l ve ile tarm mdrlkleri, iftilere, iftilerin stlerini sattklar kaytl iletmelere ynelik bilgiler ieren zetler hazrlamakta, ayrca st satlarna ilikin makbuz ve alndlar kaydetmektedir. Bu zetler daha sonra aylk olarak Ziraat Bankasna gnderilmekte, Banka da buna gre iftilere deme yapmaktadr. TKB tarafndan belirlenen st tevik primi, st reticilerinin dernek veya kooperatif yelik durumuna gre litre bana 7.50 ile 3 YTL arasnda deimektedir (baknz Tablo 19). Tablo 19: reticilere st retimi iin verilen sbvansiyonlarPrim Hastalktan muaf yrelerde Trkiye Besiciler Birlii (TDSYD) yelerine Hem TDSYDye hem de szleme erevesinde hizmet alan Tarmsal Kalknma Kooperatiflerine ye olanlara Szleme erevesinde tarm danmanlarndan hizmet alan Tarmsal Kalknma Kooperatifi yelerine11

YKR/litre 7.50 6.00 6.50

Bir dekar - da = 1.000 m2.

44

TDSYD yelerine Tarmsal Kalknma Kooperatiflerine ve St recileri Kurulularna ye olanlara Yukarda deinilmeyen dier reticilere Koyunculara Kaynak: TKB.

6.00 4.00 3.00 3.00

St tevik priminin denmesinde mekanizma yledir: retici stn kaytl bir iletmeye (mandra veya st tesisi) teslim etmek durumundadr. St alan iletme, reticiden alnan st miktarn belirten bir belge hazrlar. Bu belge zerine TKBnin yredeki ubesi reticiye yaplacak demeyi belirler. Ziraat Bankas bu belge ve hesaplamay deme emri olarak deerlendirir. TKBnin yresel ubeleri st satanlara ve alanlara ilikin btn bilgileri toplar. Eer iletme tarafndan alnan i st blgede retilmeyip bata blgelerden getirilmise, iletmeler TKB yetkililerini bu durumdan bilgilendirirler. TKB birimleri arasnda ibirlii vardr ve bu erevede birimler blge dndan gerekleen st almlar konusunda birbirlerini bilgilendirirler. Bu sistem, stn retildii yerdeki tketimini ve sokak satclarna satlan st hesaba katmaz. Verilen destein amac, sanayinin talep ettii yksek kalitede st teslimini salamaktr. Bu balamda, 80 bin YTLye kadar olan miktarn yzde 40, gerekli koullar yerine getirmek zere sam sistemi ve soutma tank almak isteyen reticilere braklr. 3.6.3. Kredi Genel olarak, ticari krediye gre daha dk faiz oranndan yatrm kredisi bulmak Trkiyede ok gtr. Bunun nedeni de, yksek ve nceden kestirilmesi mmkn olmayan enflasyon oranlardr. Bu durum, geri demesi uzun dneme yaylan yatrm kredilerini engellemektedir. Bu bakmdan Trkiye henz AB lkelerindeki durumdan ok uzaklardadr. Tarm sektrnde her zaman sbvansiyonlu kredi uygulamalar yaplmtr. Ancak, bu uygulamalar her zaman talebin gerisinde kalmtr. Arlk her zaman kk reticilere tannmtr. Kredi sistemi ilk kez bir kamu bankas olan Ziraat Bankas ile birlikte balamtr. Daha sonra, finansman dorudan Ziraat Bankas tarafndan salanan tarm kredi kooperati