Śluzowce łączone były dawniej z grzybami, jednak ich podobieństwo do grzybów jest raczej powierzchowne. Dziś przyjmuje się, że śluzowce

stanowią specyficzną, odrębną grupę cudzożywnych organizmów eukariotycznych (jądrzastych). Klasa śluzowców Myxomycetes, razem z dwoma innymi Protosteliomycetes i Dictyosteliomycetes tworzą gromadę śluzorośli Myxomycota lub Mycetozoa, zaliczaną do królestwa pierwotniaków Protozoa. Na świecie znanych jest od 600 do 1000 gatunków śluzowców, z czego w Polsce wy-stępuje ok. 250, a na terenie Wigierskiego Parku Narodowego około 125. Śluzowce lubią miejsca zacienione i wilgotne.Cechą właściwą tylko śluzowcom jest stadium śluźni – pla-

zmodium, która nie ma struktury komórkowej, nie posiada ściany ani okrywy (jedynie cienką błonę plazmatyczną) i może

zawierać dużą liczbę synchronicznie dzielących się, diploidalnych jąder. Śluźnie odżywiają się pochłaniając jednokomórkowe organizmy

(bakterie, zarodniki, sinice, glony), a także pobierając w drodze sorpcji cząstki orga-niczne, poruszając się po podłożu, a właściwie przelewając z miejsca na miejsce. Przez

pewien czas stronią od światła, żyjąc wewnątrz próchniejących kłód, pniaków, w podu-chach mszaków lub w głębszych warstwach ściółki. Dojrzała śluźnia zmienia ujemną fototaksję

na dodatnią i przemieszcza się na suche, oświetlone miejsca, gdzie zaczyna wytwarzać zarodnie („owocowania”) w postaci pierwoszczowocni, zrosłozarodni lub zarodni właściwych.

Świat śluzowców, grzybów i mszaków Wigierskiego Parku Narodowego

Zeszyty edukacyjne dla uczniów szkół średnich

Grzyby makroskopijne, zwane również grzybami wielkoowocnikowy-mi, formują dostrzegalne gołym okiem organy, zwykle służące do reprodukcji (np. owocniki, podkładki). Zwykle ich wielkość waha się od kilku milimetrów do kilkudziesięciu centymetrów. Znakomi-ta większość grzybów włączanych do tej grupy to przedstawiciele grzybów podstawkowych (podstawczaki) oraz, w mniejszym stop-

niu workowych (workowce). Do chwili obecnej na świecie opisano od 80 do 120 tys. gatunków grzybów makro-skopijnych. Z tego około 65 tysięcy gatunków przypada na grzyby workowe i około 30 tysięcy na podstawkowe. W Polsce stwierdzono ok. 4 tys. gatunków grzybów ma-

kroskopijnych, z czego na terenie WPN wykryto obecność ponad 500 gatunków.

Komórki grzybów mają budowę typowo eukariotyczną. W od-różnieniu od komórek roślinnych, nie zawierają plastydów,

a materiałem zapasowym nie jest skrobia, lecz glikogen lub tłusz-cze. Protoplasty grzybów przeważnie otoczone są ścianą komór-

kową, zbudowaną najczęściej z mikrowłókien chityny, zatopionych w macierzy, której podstawowym składnikiem jest glukan. Jedynie

u stosunkowo nielicznych, prostych form jednokomórkowych, brak jest ściany komórkowej.Podobnie, jak zwierzęta grzyby są organizmami cudzożywnymi. Nie

mają one możliwości wytwarza-nia pokarmu, dlatego są całkowicie

uzależnione od dostępności materiału organicznego, żywego lub martwego. Jednak w odróżnieniu od zwierząt, grzyby pochłania-ją substancje pokarmowe ze środowiska zewnętrznego osmotroficznie (na drodze absorpcji).

Mszaki uznawane są za jedne z najstarszych żyjących obecnie roślin lądowych. Ich przodkami były glony, co widoczne jest w wielu cechach budowy mszaków oraz w ich cyklach rozrodczych. Mimo przystosowania się do życia na lądzie, mszaki do rozmnażania wciąż wymagają obecności wody. Występuje u nich charakterystyczna i regularna przemiana pokoleń, a oba pokolenia cechują się odmienną budową anatomiczną i mor-fologiczną, pozostając jednak cały czas w ścisłym kontakcie. Po-koleniem bezpłciowym jest diploidalny (2n) sporofit, który rozwija się na ulistnionym lub plechowatym, haploidalnym (1n) gametoficie, będącym pokoleniem płciowym. Mszaki są jedyną grupą roślin lądowych, u której fazą dominującą jest gametofit. Może on być wykształcony w formie plechy (glewiki, niektóre wątrobowce) lub ulistnionej łodyżki, przy-twierdzonej do podłoża chwytnikami, które przypominają korzenie roślin Mszaki rozmnażają się również wegetatywnie, za pomocą różnego typu rozmnóżek, wytwarzanych na game-tofitach, a także na sporofitach (u mchów).Na świecie opisano dotąd ponad 18 tys. gatunków mszaków, z czego w Polsce stwierdzono ponad 950. Zdecydowana większość z nich – ok. 700 taksonów – stanowią mchy, 250 – wątrobowce, a jedynie 4 – glewiki. W Wigierskim Parku Narodowym stwierdzono występowa-nie 285 gatunków mszaków, w tym 226 gat. mchów, 43 gat. wątro-bowców i 2 gat. glewików. Ich liczba może znacznie się powiększyć, gdyż jeszcze nie wszystkie środowiska zostały dokładnie zbadane.

1 Napisz, gdzie żyją śluzowce: ...............................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

2 Do jakiego królestwa należą śluzowce (podkreśl właściwą odpowiedź):

roślin zwierząt grzybów pierwotniaków

3 Cykl rozwojowy śluzowca. Wpisz cyfry oznaczające nazwy w odpowiednie miejsca na rysunku:

4 Wpisz brakujące słowa: Śluzowce rozmnażają się za pomocą ......................................................................... ,

odżywiają się ............żywnie, zjadając .................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

Zarodnik 1. Kiełkujący zarodnik2. Pływki lub pełzaki3. Mikrocysta4.

Plazmogamia5. Zygota6. Młoda śluźnia7.

Dojrzała śluźnia8. Sklerota 9. Formowanie się zarodni10. Dojrzała zarodnia11.

5 Połącz nazwy grzybów z nazwami drzew, z którymi żyją one w symbiozie zwanej mikoryzą (pamiętaj, że jeden grzyb może wchodzić w mikoryzę z więcej niż jednym gatunkiem drzewa).

sosna koźlarz babka

świerk podgrzybek brunatny

dąb borowik szlachetny

brzoza maślak pstry

osika koźlarz czerwony

6 Wymień trzy gatunki grzybów, występujących w Wigierskim Parku Nnarodowym i jednocześnie objętych

ochroną gatunkową: .............................................................................................................................................

7 Cykl rozwojowy grzybów na przykładzie podstwczaków. Wpisz nazwy w odpowiednie miejsca na rysunku:

Owocnik z hymenoforem 1. zawierającym podstawkiPodstawki2. Diploidalne jądro 3.

Podstawka z czterema zarodnikami4. Grzybnia – typ koniugacyjny +5. Grzybnia – typ koniugacyjny –6. Zarodniki7.

8 Wyjaśnij pojęcie mikoryzy: ..................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

9 Budowa grzybni. Wpisz nazwy przy odpowiednich cyfrach, oznaczających poszczególne elementy rysunku

(diktiosom, mitochondrium, retikulum endoplazmatyczne, wakuola, septa z porą, jądro komórkowe)

..............................................................1.

..............................................................2.

..............................................................3.

..............................................................4.

..............................................................5.

..............................................................6.

10 Porównanie cyklu rozwojowego mszaków i roślin naczyniowych. Wpisz nazwy w odpowiednie miejsca na rysunku.

13 Znaczenie mszaków w przyrodzie i życiu człowieka. Przeprowadź doświadczenie: weź wysuszoną łodyżkę torfowca i obejrzyj pod binokularem. Następnie zanurz ją w wodzie i zaobserwuj, co się zmieniło. Można też zważyć torfowce w stanie suchym i po namoczeniu, a potem obliczyć o ile wzrosła ich waga. Jaki ma to związek z retencją (obiegiem) wody w ekosystemie?

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

Podpisy: sporofit, gametofit, pokolenie haploidalne (1 n), pokolenie diploidalne (2 n).

12 Wstaw nazwy gromad (glewiki, wątrobowce, mchy) w odpowiednie miejsca na rysunku poniżej:

13 W Wigierskim Parku Narodowym stwierdzono występowanie 285 gatunków mszaków, w tym 2 glewików, 57 wątrobowców i 226 mchów. W tej liczbie znajduje się 47 gatunków chronionych ściśle i 27 częściowo. Podaj po 3 przykłady mszaków objętych ochroną ścisłą i częściową.

Gatunki objęte ochroną ścisłą: Gatunki objęte ochroną częściową:

............................................................................... .........................................................................................

............................................................................... .........................................................................................

............................................................................... .........................................................................................

14 Wymień najważniejsze czynniki zagrażające mszakom:

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................

............................................................ ............................................................ ............................................................

Wigierski Park Narodowy został utworzony 1 stycznia 1989 r. Powierzchnia Parku wy-nosi 15 085,49 ha, w tym lasy zajmują prawie 9460 ha (62,7% powierzchni WPN), wody – 2907 ha (19,3%), grunty orne – 1682 ha (11,1%), łąki i pastwiska – 536 ha (3,6%), drogi, tereny zabudowane i inne (3,3%). Park położony jest na północ-nym skraju Puszczy Augustowskiej, największego zwartego kompleksu leśnego na niżu Europy. Geograficznie Park leży w granicach Pojezierza Litewskiego, w krainie Mazursko-Podlaskiej, w północno-wschodniej części dzielnicy Pojezierza Mazurskiego i północnej dzielnicy Puszczy Augustowskiej. Park charakteryzuje się dużym bogac-twem florystycznym, które wynika z urozmaiconej rzeźby terenu i związanej z nią mozaiki różnorodnych siedlisk. Stwierdzono tu ponad 1000 taksonów roślin naczy-niowych, wśród których występują rzadkie gatunki wchodzące często w skład unikato-wych zbiorowisk roślinnych, 285 gatunków mszaków i ponad 600 taksonów glonów.

Znaczna część gatunków związana jest ze środowiskiem wodnym i terenami podmokłymi. Wiele z tych roślin rzadko już wy-stępuje we florze Polski, a ich istnienie zależy od różnorodności i jakości środowisk wodno-błotnych. Obszar Parku stanowi coraz ważniejsze ogniwo w sieci obszarów chronionych całej Europy. Już w 1975 r. umieszczono jez. Wigry (główny akwen Parku) na liście najcenniejszych ekosystemów świata (Project AQUA Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody), a w 1998 r. Międzynarodowe Towarzystwo Limnologiczne objęło jezioro programem pomocy naukowej, czyniąc z niego obiekt badań o znaczeniu międzynarodowym. W 2002 r. cały obszar Parku został objęty Konwencją Ramiarską, której celem jest ochrona i utrzymanie najcenniejszych obszarów wodno-błotnych Europy. Park został także włączony do Europejskiej Sieci Ekologicz-nej Natura 2000, i to zarówno jako specjalny obszar ochrony siedlisk, jak i obszar specjalnej ochrony ptaków.

Tekst: Anna Krzysztofiak, Sylwia WierzcholskaRysunki: Anna KrzysztofiakZdjęcia: Maciej Romański

Konsultacje: Marek Halama, Vítězslav Plášek, Eugeniusz Panek

Druk: PETIT Skład-Druk-Oprawa, Spółka Komandytowaul. Tokarska 13, 20-210 Lublin

© Copyright by Stowarzyszenie „Człowiek i Przyroda”, 2010Suwałki 2010

ISBN 978-83-60115-35-0

Wydawca: Stowarzyszenie „Człowiek i Przyroda”ul. Bydgoska 46, 16-400 Suwałki, Polska

www.czlowiekiprzyroda.eu, e-mail: stowcip@gmail.com

Wydano dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię, poprzez dofinansowanie ze środków Me-chanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także ze środków budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych. Ponadto projekt uzyskał dofinansowanie z Fundacji Orange.