TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) ARAŞTIRMA RESEARCH ARTICLE

ERGENLERİN SAĞLIK DENETİM ODAĞI ALGILAMA DÜZEYLERİ VE SAĞLIK DAVRANIŞLARINA ETKİLERİ

Ruhi Selçuk TABAK*, Kadriye AKKÖSE** *Ankara Üniversitesi Sağlık Eğitim Fakültesi ** Kanuni Lisesi Öğretmeni ÖZET Bu çalışmanın temel amacı, ergenlerin sağlık denetim odağı algılama düzeylerini, bu konuda ergenlere yapılacak eğitimin sağlık denetim odağı algılamalarına olan etkisini ve sağlık davranışlarına yansımasını belirlemektir. Araştırma lise 9. sınıfta 6 grupta yer alan 192 öğrenciyi kapsamaktadır. Üç grup (108 öğrenci) tesadüfi örnekleme ile müdahale grubu seçilmiş ve bu gruplara 4 ders saati sağlık denetim odağı konusunda ders anlatılmıştır. Kontrol grubu ise 84 öğrenciden oluşmaktadır. Sağlık davranışları ile ilgili 34 soruluk bir anket ve Çok Yönlü Sağlık Denetim Odağı Ölçeği (MHLOC), müdahale öncesinde ve sonrasında uygulandı. Sağlık Denetim Odağı konusunda yapılan eğitim öğrencileri iç sağlık denetim odağı algılarını yükseltmiş, şans ya da kaderci denetim odağı algısını azaltmıştır. Bu açıdan müdahale ve kontrol grupları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. İç sağlık denetim odağı bireylerin sağlıkları üzerindeki sorumluluk ve yönetme özelliklerinin temel kaynağıdır. Öğrencilerin sağlık davranışları ile sağlık bilgisi kazanma çabaları ve sağlık denetim odağı algıları arasında belirlenen ilişkiler iç sağlık denetim odağı algısı daha yüksek olan öğrencilerin sağlık konusunda daha fazla sorumluluk almaya istekli ve sağlık için, özellikle fiziksel egzersiz, sigara içme, diş fırçalama, tıbbi muayeneler gibi sağlık davranışları açısından daha aktif olduklarını göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Ergen, Sağlık, Denetim Odağı, Davranış ABSTRACT HEALTH LOCUS OF CONTROL PERCEPTION OF ADOLESCENTS, AND ITS EFFECTS ON THEIR HEALTH BEHAVIOURS Main objective of this study is to investigate the relationships between health locus of control perceptions and health behaviours of adolescents as well as the effectiveness of lectures on health locus of control to them. The subjects of our study are 192 students in 6 groups of the 9. Grade students of a high school. Three groups of 108 students were randomly selected as the experiment group who were subjected to 4 class-hours specific lectures on health locus of control. The rest 84 students constituted the control group. A 34-item questionnaire for health behaviours and the Multidimensional Health Locus of Control Scale (MHLOC), were filled by the students before and after the lectures. The lectures on health locus of control increased the perception of internal health locus of control of adolescents while decreasing chance health locus of control. The differences between experiment and control groups in this aspect were found to be statistically significant. Internal health locus of control is the main source for the increase of responsibility and management of individuals on their health. The relations that were detected between students’ health behaviours and information solicitation and their perceptions of health locus of control showed that the students with higher internal health locus of control are more eager to be responsible and active for their health, especially, for the health behaviours such as physical exercise, smoking, tooth-brushing, medical check-ups so on. Key Words: Adolescent, Health, Locus of Control, Behaviour Gönderildiği Tarih: 26 Eylül 2005, Kabul Tarihi: 21 Aralık 2005. Sorumlu Yazar (Corresponding Author): Ruhi Selçuk TABAK, Ankara Üniversitesi Sağlık Eğitim Fakültesi Fatih Cad. No:197 Keçiören/Ankara Tel:0.312.3808172 E-posta: tabak@health.ankara.edu.tr

118

TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2006: 5 (2)

GİRİŞ Ergenlik dönemi, fiziksel, ruhsal, biyokimyasal ve sosyal yönden hızlı büyüme, gelişme ve olgunlaşma süreçleriyle çocukluktan yetişkinliğe geçiş dönemidir. Dünya Sağlık Örgütünün (DSÖ), on-on dokuz yaş arasını ergenlik (adolesan), on beş-yirmi dört yaş arasını gençlik olarak tanımladığı bu geçiş süreci, risk ve olumsuz etkilenmelere büyük ölçüde açıktır. İnsan yaşamında ikinci büyüme ve gelişme dönemi karmaşık değişimleri de beraberinde getirmesi nedeniyle ergen, zaman zaman bu kadar değişikliğe uyum sağlayamamaktadır. Dönemin özelliğinden dolayı da zaman zaman bu sorunları çözememektedir. Bu dönemde ergen; fiziksel büyüme ve gelişme ile birlikte, psikososyal gelişim açısından çeşitli sorunlarla karşılaşmaktadır. Bununla birlikte, bu dönem aynı zamanda da bir fırsat dönemidir. Yeniliğe, değişime, gelişmeye en uygun olan bu yaş grubuna, sağlığı öğretme ve sağlık davranışları kazandırma açısından doğru yöntemlerle, doğru yerde, doğru kişilerle ulaşıldığı zaman ülkemizin ergen sağlığı düzeyinin gelişmesine büyük katkı sağlanacaktır (1-4). Bireylerde sağlık davranışı gelişirken kazanmış oldukları değer oluşturma ve iç güçlerini değerlendirme özellikleri devreye girerek etkili olur. Kişilerin pasif alıcı olma yerine aktif katılımcı olmaları sağlıklarını önemli ölçüde etkilemektedir. Bu doğrultuda, kişisel alışkanlıklarla sağlık arasındaki ilişki yadsınamayan bir gerçektir. Bu alışkanlıkların önemli bir bölümünü sağlığı doğrudan etkileyen davranışlar

oluşturur. Sağlıkla ilgili bir alışkanlık iyi kazanılmış ve genellikle otomatik ya da yarı otomatik olarak gerçekleştirilen bir sağlık davranışıdır. Sağlık davranışı, sağlıklı yaşam biçiminin geliştirilmesi ve hastalıklardan korunmanın temelidir. Bireylerin sağlık davranışı sağlığı tehdit eden etmenlere ya da koruyucu önlemlere gösterilecek tepkiler yönünden değişiklik gösterir. Bu değişikliklerin bir bölümü, bireysel farklılıklar göz önünde bulundurularak açıklanabilir. Benzer sağlık tehlikelerine karşı bireylerin ne tür tepkiler gösterdiği belirlenerek bu değişiklikler ortaya konabilir (3,4,5). SAĞLIK DENETİM ODAĞI Sağlık davranışının temelini açıklamaya yönelik kavramlardan birisi de denetim odağı (kontrol noktası) kavramıdır. Rotter ve arkadaşları (1960) tarafından ortaya konulan bu kavram, bireyin beklentilerini ve beklentilerin güçlendiricilerle bağlantısını dikkate alan toplumsal öğrenme geleneğinden kaynaklanmaktadır. Rotter‘ın ölçeğinde yer alan sorular insanların davranışlarının sonuçlarıyla ilgili genel beklentilerini ölçmek amacıyla düzenlenmiştir. Sonucu, davranışlarının direk bir uzantısı olarak algılayan kişiler, “içten denetimli” olarak tanımlanmaktadır. “Dıştan denetimli” kişiler ise sonucun genel olarak kendi davranışlarından bağımsız ve denetimin de kendi kontrolü dışındaki faktörlere bağlı olduğuna inanan bireyler olarak tanımlamaktadır (6). Tanımdan da anlaşılacağı üzere karşılaşılan davranışların sonuçları

119

TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) üzerinde kontrolü olduğuna inananlar ‘içten denetimli’, kontrolün diğer güçlü kişilere bağlı olduğuna inananlar da ‘dıştan denetimli’, kontrolün şans, kader ve benzeri kaynaklara bağlı olduğuna inananlar da ‘kaderci’ olarak ifade edilmektedir. Başka bir yaklaşımla denetim odağı insanların ne yaptığı ve sonunda ne elde edeceği arasındaki ilişki olarak ifade edilmektedir. Eğer insanlar yaptıkları davranışlarla elde ettikleri sonuç arasında bir ilişki görme eğilimindeler ise içten denetimli olarak adlandırılmaktadır. Bunun tersi olarak insanlar davranışlarıyla, elde ettikleri sonuç arasında bir ilişki görmüyorlarsa, sonuç üzerinde şans, kader ya da güçlü başkalarının bir etkisinin olduğunu düşünüyorlarsa, bu tip kişilerde dıştan denetimli olarak tanımlanmaktadır (7). Denetim algısı, oldukça karmaşıktır. Denetim odağı, kişinin davranışları yoluyla sonuç elde etme yeteneğinde olduğu inancıdır yani sonuçların davranışlara bağlı olduğu kanısıdır (8). Rotter bu kavramı şöyle tanımlamaktadır: Kişinin içinde bulunduğu durum, o bireyin davranışlarının sonucunda oluşmadığı zaman, şans, talih, kader, güçlü kimselerin kontrolü altında olma ve ya çevresindeki güçlerin büyük karmaşasından dolayı tahmin edilemezlik olarak algılanmaktadır. Olay, bir kişi tarafından bu şekilde yorumlandığı zaman bu inanç dıştan denetimli olarak ifade edilmektedir. Eğer kişi, olayı davranışlarının doğrudan sonucu ya da kendisinin kalıcı özellikleri

olarak algılıyorsa, bu inanç içten denetimli olarak adlandırmaktadır (9,10). Deneysel ve korelatif araştırmalar, bebeklikten yaşlılığa tüm yaşam dönemleri boyunca denetim algılarının, fiziksel ve ruhsal sağlık, başarı, kendilik değeri, kişisel uyum, başa çıkma becerileri gibi pek çok değişkenle ilgili olduğunu ve bunlar üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğunu göstermiştir (4). Wallston ve arkadaşları, sağlık denetim odağı ile ilgili ölçekler geliştirmişlerdir. Bunlar, Sağlık Kontrol Odağı Ölçeği (Health Locus of Control Scale, HLOC- (15) ve Çok Yönlü Sağlık Kontrol Odağı Ölçeğidir- (Multidimensional Health Locus of Control Scale, MHLOC- (11). Sorular kişilerin sağlık davranışlarında içten denetimli mi, dıştan denetimli mi olduklarını ya da kaderci bir yaklaşımı mı benimsediklerini belirlemeye yöneliktir ve şu üç etmeni içermektedir: • Sağlık açısından iç kontrol noktası:

Kendi sağlığımı kontrol edebiliyorum.

• Dış güçler etmeni: Kendimi iyi hissetmediğim zaman bir sağlık profesyoneline başvurmalıyım.

• Kaderin rolü: Bu hastalıktan kurtulacağım zamanın belirlenmesinde şansın büyük rolü var.

İç belirleyicilerin etkisi daha çok çeşit ve sayıda sağlık davranışında görülmesine karşın dış belirleyicilerle arasındaki farklar çok büyük değildir. Ancak, iç kontrole dayanan inançlar gibi davranış belirleyicilerin değişmez ya da çeşitli müdahalelerle az-çok değiştirilebilir olup olmadıkları tartışma

120

TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2006: 5 (2)

konusudur. Bireylerin edindikleri yanlış inançları derecelendirmek için çalışmalar yapılmaktadır. Bu inançları denetleyebilmeleri ve sağlık davranışlarının bilinçli temelini oluşturma açısından yaralanabilmeleri için bireylere yapılan eğitimlerde özellikle iç denetim odağı algısının gelişmesine çaba gösterilmektedir (4). Denetim odağı algısı bilişsel bir ara değişken gibi işleyerek, stresli yaşam olaylarının sağlık üzerindeki sonuçları için olduğu kadar, sağlık davranışları için de yordayıcı bir değişkendir (12). Wallston ve Wallston (1981) tarafından yapılan araştırma sağlık denetim odağının (HLOC), insanların fiziksel ve ruhsal sağlığını; sosyal destek, davranışsal stratejileri kullanma (coping strategies), beslenme ve egzersiz gibi sağlığı ve mutluluğu etkileyen diğer faktörler kadar etkili olduğunu ortaya koymuştur (13). Son zamanlarda yapılan araştırmalar, denetim odağının hastalanma ve hastalığa bağlı ölümler ile belirgin bir ilişki içinde olduğu artık kanıtlanmıştır. Hem klinikte çalışanlar, hem de araştırmacılar, kişinin kontrole yönelik inançlarının gittikçe artan bir biçimde, psikolojik ve fiziksel sağlık üzerinde rol oynayan, önemli değişkenlerden biri olarak kabul etmeye başlamıştır. Bu bağlamda sağlık denetim odağının belirlenmesi ve olumlu yönde geliştirilmesi eğitiminin verilmesi ülkemiz için de önemli bir ihtiyaç haline gelmiştir (14, 16) Yaşamın her döneminde sağlıkla ilgili sorunlar görülebilmektedir. Sağlığın korunması ve geliştirilmesinde,

bilinçlenmenin önemi büyüktür. Ergenin bilinçlenmesi ve yetkin davranış özelliklerine sahip olması için eğitime gerek vardır. Ergenlik sağlık davranışlarının oluşmasında kritik ve önemli bir dönemdir. Tüm dünyada ergenlik konusunda bir çok araştırmanın yapılması bu dönemin toplum hayatında çok önemli bir yere sahip olduğunun göstergesidir. Bu nedenle, ergenlerin sağlık denetim odağı algılarının incelenmesi doğru sağlık davranışına yönlendirilmeleri ve kendi sağlıkları üzerindeki özdenetimlerinin artırılması konusunda eğitim verilmesi gereklidir. Bu eğitim için en uygun dönem Sağlık Bilgisi Dersinin programda yer aldığı Lise 9. Sınıflarıdır. AMAÇ Bu çalışmanın temel amacı, ergenlerin sağlık denetim odağı algılama düzeylerini, bu konuda ergenlere yapılacak eğitimin sağlık denetim odağı algılamalarına olan etkisini ve sağlık davranışlarına yansımasını belirlemektir. Elde edilen bulgulara dayanarak, ergenlerin sağlık denetim odağı algılamasının sağlık davranışlarına yansımasına yönelik birtakım öneriler getirmek ve olumlu sağlık davranışı geliştirmek için yapılacak diğer çalışmalara ışık tutmak çalışmanın genel amaçları arasında yer almaktadır. Bugüne kadar denetim odağı ile ilgili farklı değişkenler kullanılarak yurtiçi ve yurtdışında araştırmalar yapılmıştır. Bu araştırmalarda denetim odağı ve sağlık tutumları incelenmiştir. Ancak, eğitim yoluyla sağlık denetim odağı algılamalarının sağlık davranışlarına

121

TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) yansımalarını ele alan bir araştırmaya rastlanmamıştır. Eğitim yoluyla sağlık denetim odağı algılamalarının sağlık davranışlarına yansımasının önemini vurgulamak için planlanan bu araştırma Türkiye de daha önce yapılmamış olması nedeniyle özgün bir çalışmadır. Denetim odağı ve sağlık arasında doğrusal bir ilişkiden çok, daha karmaşık bir ilişkinin var olması araştırmanın önemini ortaya koymaktadır. GEREÇ VE YÖNTEM Deneysel (müdahale) bir çalışma olan bu.araştırmanın evrenini Ankara Kanuni Lisesi 2002-2003 Öğretim yılında eğitim-öğretim gören 18 adet 9. Sınıfın öğrencileri oluşturmuştur. Her bir sınıfın bir küme kabul edilmesiyle, örneklem kümelerden 1/3 oranında kura yöntemiyle seçim yapılarak belirlenmiştir. Yine kura yöntemi ile 3 sınıf sağlık denetim odağı konusunda eğitim uygulaması için, diğer üç sınıf da kontrol grubu olarak seçilmiştir. Başlangıçta araştırmaya 217 öğrenci katılmıştır. Ancak, son test uygulaması sırasında bu sayı, okulu terk, anketi doldurmayı reddetme ya da değerlendirilmeye alınamayacak düzeyde yanlış yanıt yoğunluğu nedeniyle 192’ye düşmüştür. Sağlık denetim odağı algılama düzeyi konusunda veriler B.S Wallston-K.A. Wallston (1978), tarafından geliştirilen Likert tipi, 6 seçenekli, 3 boyutlu, 18 maddeden oluşan Çok Yönlü Sağlık Denetim Odağı Ölçeği (MHLOC), dil

geçerliği ve güvenirlik testlerinden sonra uygulanarak elde edilmiştir. Ergenlerin sağlık davranışları ile ilgi veriler ise araştırmacı tarafından kaynak tarama yoluyla geliştirilen 50 maddelik anket yoluyla toplanmıştır. Sağlık davranışlarına yönelik anket formu ve sağlık denetim odağı ölçeği çalışmanın başında ön test şeklinde birlikte uygulanmıştır. İlk uygulamadan sonra uygulama grubu olarak seçilen öğrencilere sağlık denetim odağı konusunda 2 ders saati sunum, 2 ders saati de örneklerle tartışma olmak üzere toplam 4 ders saati eğitim verilmiştir. Bu uygulama 2002-2003 öğretim yılı güz dönemi başında yapılmıştır. Ölçek ve anket bahar dönemi başında bir kez daha uygulanmıştır. BULGULAR Sağlık Denetim Odağı Ölçeğinde yer alan 18 madde iç ve dış denetim odakları ile kaderci yaklaşıma yönelik algılamaları değerlendirmek amacıyla altışar maddelik üç gruba ayrılmaktadır.Maddelerdeki ifadelere katılım derecesi 1’den 6’ya doğru sıralandığı için her bir grubun en yüksek katılım düzeyi ortalaması 36, en düşük ise 6 olmaktadır. Denetim odağı algılama düzeyleri ile ilgili ortalamalar bu rakamlar arasında değerlendirilmektedir. Sağlık Denetim Odağı konusunda öğrencilere eğitim verilmeden önce yapılan Sağlık Denetim Odağı Ölçeği uygulaması sonuçları Tablo 1’de verilmiştir.

122

TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2006: 5 (2)

Tablo 1. Eğitim Uygulamasından Önce Öğrencilerin Sağlık Denetim Odağı Algılamaları

GRUPLAR Eğitim Grubu (n:108) Kontrol Grubu (84)

Denetim Odağı

× S S × × S S × t

p

İç Denetim Odağı 24.81 5.97 0.574 25.54 5.76 0.629 0.46 >0.05 Dış Denetim Odağı 22.13 5.68 0.545 23.46 5.57 0.630 1.70 >0.05 Kaderci Yaklaşım 13.41 5.00 0.481 17.46 5.72 0.624 5.68 <0.05 Sağlık Denetim Odağı konusunda eğitim uygulaması yapılmadan önce her iki öğrenci grubunda iç ve dış denetim odağı algılaması yönünden benzerlik görülmekle birlikte kaderci yaklaşım açısından aralarında önemli farklılık

vardır. Kontrol grubu öğrencilerin kaderci yaklaşım algılamaları uygulama grubu öğrencilerinden daha yüksek düzeydedir. Aradaki bu fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur.

Tablo 2. Eğitim Uygulamasından Sonra Öğrencilerin Sağlık Denetim Odağı Algılamaları

GRUPLAR Eğitim Grubu (n:108) Kontrol Grubu (n:84)

Denetim Odağı

× S S × × S S × t p İç Denetim Odağı 28.83 5.00 0.48 23.30 6.86 0.75 6.46 <0.05 Dış Denetim Odağı 21.72 5.19 0.50 21.97 6.61 0.72 0.28 >0.05 Kaderci Yaklaşım 11.17 4.16 0.40 16.18 5.73 0.63 7.01 <0.05 Sağlık Denetim Odağı konusunda eğitim verilen gruptaki öğrencilerin iç denetim odağı algılama düzeyleri kontrol grubundaki öğrencilere göre anlamlı şekilde yükselirken dış denetim odağı algılama düzeyinde bir farklılık

görülmemektedir. Buna karşılık kaderci yaklaşım açısından eğitim grubu öğrencilerin ortalama değeri kontrol grubu öğrencilerinin ortalama değerinden anlamlı olarak düşüktür.

Tablo 3. Eğitim Grubu Öğrencilerin Uygulama Öncesinde ve Sonrasında Sağlık Denetim Odağı Algılamaları (n:108)

Eğitimden Önce Eğitimden Sonra Denetim Odağı × S S × × S S × t p İç Denetim Odağı 25.34 6.01 0.58 28.83 5.00 0.48 5.28 <0.05 Dış Denetim Odağı 23.81 5.19 0.50 21.72 5.19 0.50 3.23 <0.05 Kaderci Yaklaşım 15.03 5.39 0.52 11.17 4.16 0.40 7.01 <0.05

123

TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) Sağlık Denetim Odağı konusunda eğitim verilen gruptaki öğrencilerin iç denetim odağı algılama düzeyi eğitim öncesine göre anlamlı şekilde

yükselirken dış denetim odağı ve kaderci yaklaşım algılama düzeyleri anlamlı şekilde düşüş göstermiştir.

Tablo 4. Kontrol Grubu Öğrencilerin Uygulama Öncesinde ve Sonrasında Sağlık Denetim Odağı Algılamaları (n:84)

Eğitimden Önce Eğitimden Sonra Denetim Odağı × S S × × S S × t p

İç Denetim Odağı 25.54 5.76 0.63 23.30 6.86 0.75 2.95 <0.05 Dış Denetim Odağı 23.54 5.77 0.63 21.97 6.61 0.72 2.06 <0.05 Kaderci Yaklaşım 17.46 5.71 0.62 16.18 5.73 0.63 1.76 >0.05 Kontrol grubu öğrencilerin eğitim uygulaması sonrasında belirlenen iç ve dış denetim odağı algılama düzeyleri eğitim sonrasında eğitim öncesine göre

anlamlı bir düşme görülmektedir. Kaderci yaklaşım yönünden önemli bir farklılık oluşmamıştır.

Tablo 5. Cinsiyete Göre Öğrencilerin Sağlık Denetim Odağı Algılamaları (n:192)

Kız (n:92) Erkek (n:100) Denetim Odağı × S S × × S S × t p İç Denetim Odağı 25.81 6.04 0.63 24.71 5.63 0.56 0.92 >0.05 Dış Denetim Odağı 23.41 5.54 0.58 23.94 5.29 0.53 0.48 >0.05 Kaderci Yaklaşım 16.10 5.08 0.53 16.54 6.20 0.62 0.38 >0.05 Öğrencilerin sağlık denetim odağı algılamalarında cinsiyetler arasımda benzerlik görülmektedir. Kız öğrencilerde iç denetim odağı algılaması erkek öğrencilere göre, erkek

öğrencilerde dış denetim odağı algılaması kız öğrencilere göre az da olsa bir yükseklik göstermekle birlikte istatistiksel olarak göre önemli bir farklılık belirlenmemiştir.

Tablo 6. Düzenli Spor Yapma Durumuna Göre Öğrencilerin Sağlık Denetim Odağı Algılamaları (n:192)

Spor yapan (n:63) Spor yapmayan (n:129) Denetim Odağı × × S S × S S × t p

İç Denetim Odağı 26.24 5.75 0.73 24.84 5.84 0.47 1.61 >0.05 Dış Denetim Odağı 24.05 5.62 0.71 24.52 5.32 0.43 0.66 >0.05 Kaderci Yaklaşım 15.86 5.63 0.71 16.51 5.70 0.46 0.76 >0.05

124

TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2006: 5 (2)

Spor yapan öğrencilerle yapmayan öğrenciler arasında denetim odağı algılaması açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılıklar bulunmamasına karşın spor yapan öğrencilerin iç denetim

odağı algılamalarının, spor yapmayan öğrencilerin ise dış denetim odağı algılamalarının –az da olsa- yüksek olduğu Tablo 6’da görülmektedir.

Tablo 7. Sigara İçmeyen Öğrencilerin Sağlık Denetim Odağı Algılamaları (n:165)

Denetim Odağı × S S × t p

İç Denetim Odağı 25.59 5.82 0.45

Dış Denetim Odağı 23.82 5.24 0.41

Kaderci Yaklaşım 16,24 5.54 0.43

4.05 <0.05

Sigara içmeyen öğrencilerin iç denetim odağı algılamaları dış denetim odağı algılamalarından ve kaderci

yaklaşımlarından yüksektir. Aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur.

Tablo 8. Ev Dışında Kavgaya Karışma Durumuna Göre Öğrencilerin Sağlık Denetim Odağı Algılamaları (n:165)

Kavgaya Karışmayan (n:99)

Kavgaya Karışan (n:118)

Denetim Odağı

× S S × × S S × t p

İç Denetim Odağı 26.30 5.79 0.58 24.26 5.67 0.521 2.62 <0.05

Dış Denetim Odağı 23.89 5.58 0.56 24.55 5.24 0.48 0.46 >0.05

Kaderci Yaklaşım 16.45 5.33 0.54 16.25 5.97 0.55 0.27 >0.05 Son on beş gün içinde şiddet davranışı olan bir kavgaya karışmayan öğrencilerin iç denetim odağı algılamaları kavgaya karışan öğrencilerden anlamlı şekilde yüksektir. Annelerin öğrenim düzeyi ortaokul ya da daha alt düzeyde olan eğitim grubu öğrencilerin eğitim sonrasında iç denetim odağı algılama düzeyleri lise-yüksekokul grubuna göre daha fazla

yükselmiştir. Kaderci yaklaşım düzeylerinde de belirgin oranda düşme görülmüştür. Aradaki farklar istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Eğitim sonrasında dış denetim odağı algılama düzeylerinde belirlenen düşüşler ise istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır.

125

TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) Tablo 9. Eğitim Grubu Öğrencilerin Annelerinin Öğrenim Durumuna Göre Eğitim Öncesi ve Sonrası Sağlık Denetim Odağı Algıları

Annenin Öğrenim Durumu

Sağlık Denetim Odağı

N × SS Sh

t p

IÇ 1 77 25,01 5,93 0,68

IÇ 2 77 29,27 4,64 0,53

6,60 p<0.01

DIŞ 1 77 22,38 5,66 0,65

DIŞ 2 77 22,03 5,04 0,57

0,53 p>0.05

KADERCI 1 77 13,35 4,93 0,56

İlkokul-Ortaokul

KADERCİ 2 77 11,08 4,01 0,46

4,01 p<0.01

IÇ 1 31 24,29 6,14 1,10

IÇ 2 31 27,71 5,71 1,03

3,36 p<0.01

DIŞ 1 31 21,52 5,78 1,04

DIŞ 2 31 20,97 5,56 1,00

0,49 p>0.05

KADERCI 1 31 13,55 5,27 0,95

Lise-Yüksekokul

KADERCİ 2 31 11,39 4,58 0,82

2,17 p<0.05

TARTIŞMA Ergenlerin sağlık denetim odağı algılamalarını ve sağlık davranışlarına yansımasını belirlemek amacıyla lise 9. sınıf öğrencilerinde gerçekleştirilen bu araştırmada elde edilen bulgular öncelikle eğitim yoluyla sağlık denetim odağı algısının değişebileceğini ortaya koymaktadır. Bireylerin kendi sağlıkları üzerindeki özdenetim özelliğini belirleyen iç denetim odağı algısında, beklentiler doğrultusunda, eğitim sonunda önemli yükselme olmaktadır. Eğitim uygulanan öğrenci grubundaki iç denetim odağı algılamadaki değişim hem kontrol grubu öğrencilere hem de

eğitim başlangıcına göre anlamlı düzeydedir (Tablo 1, 2, 3, 4). Sağlık denetim odağı algılaması yönünden cinsiyet farkı önemli bir rol oynamamakla birlikte kızlarda iç denetim odağı algılaması erkeklere oranla biraz daha yüksektir (Tablo 5). Bu sonuç kızların sağlıklarını dış güçlere ve kadere bırakmama eğiliminde olduklarını göstermektedir. Buna benzer olarak, spor yapan öğrencilerin iç denetim odağı algılamalarının, spor yapmayan öğrencilerin ise dış denetim odağı algılamalarının –az da olsa- yüksek olması spor yapan öğrencilerin kendi

126

TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2006: 5 (2)

sağlık davranışları üzerinde özdenetim uygulamaya daha istekli olduklarını ortaya koymaktadır (Tablo 6). Sigara içmeyen öğrencilerin iç denetim odağı algılamaları dış denetim odağı algılamalarından ve kaderci yaklaşımlarından anlamlı düzeyde yüksek olması iç sağlık denetimi yönelimli öğrencilerin kendi sağlıklarını yönetmeleri konusunda dış güçler yerine iç güçlerini kullandıklarını kanıtlamaktadır (Tablo 7). Benzer durum şiddet ya da saldırganlık davranışı yönünden de söz konusudur. İç denetim odağı yüksek olan öğrenciler bu tür yaklaşımlardan uzak durmaktadırlar (Tablo 8). Annelerin öğrenim düzeyinin denetim odağı konusunda yapılan eğitimde etkili olduğu belirlenmiştir. Özellikle, annelerinin öğrenim düzeyi ortaokul ya da daha alt düzeyde olan eğitim grubu öğrencilerin eğitim sonrasında iç denetim odağı algılama düzeyleri lise-yüksekokul grubuna göre daha fazla yükselmiştir. Buna paralel olarak da kaderci yaklaşım düzeylerinde de belirgin oranda düşme görülmüştür. Bu sonuç bu konudaki eğitim ihtiyacını vurgulamaktadır. Araştırmamızda elde edilen bulgular Steptoe ve Wardle (2001) tarafından yapılan çalışmanın sonuçlarını desteklemektedir. Kontrol odağı ile sağlıkla ilişkili on farklı davranış (fiziksel egzersiz, sigara kullanma, alkol kullanma, kahvaltı alışkanlığı, diş fırçalama, emniyet kemeri kullanma, meyve, yağ lifli yiyecekler ve tuz kullanma alışkanlığı) arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırmacılar iç kontrol odağı

yöneliminde yükselmeler görüldükçe sağlığa özen gösterme davranışında da artış olduğunu saptamışlardır (17). Kneckt ve arkadaşları tarafından yapılan çalışmada da yukarıdaki sonuçları destekleyen bulgular elde edilmiştir. Ağız sağlığına daha fazla önem verdiğini bildirenlerin iç denetim odağı düzeyi, diğerlerine göre, daha yüksek bulunmuştur. Oral sağlık durumları ve denetim odağı arasında bağlantı olduğunu ortaya koyan çalışmada diş fırçalama davranışı ile dış denetim odağı ilişkisinin iç denetim odağına doğru bir değişim gösterdiği de belirlenmiştir. Ayrıca, ağız sağlığı bozuk olan kişilerin sağlık denetim odağı algılarının farklı düzeylerde olduğu saptanmıştır. Yine Kneckt ve arkadaşlarının çalışmasında kadınların erkeklere göre, gençlerin yaşlılara göre ve üniversite ya da yüksekokul bitirenlerin diğerlerine göre ağız sağlığı ile ilgili olarak iç denetim odaklarının daha yüksek olduğu belirtilmiştir (18). Çalışmamızın sonuçlarını destekleyen diğer araştırma da Reeh ve arkadaşlarının ergenlerde denetim odağı ile inançların ve davranışların ilişkili olduğu saptayan çalışmasıdır. Reeh ve arkadaşlarının çalışması sağlık denetim odağı ile ergenlerin sağlığını etkileyen etmenler ve yaşam tarzları arasında bir ilişki olduğunu ortaya koymaktadır. Öğrenciler fiziksel ve ruhsal sağlığa yönelik ilgilerini iç denetimli olmakla açıklamışlardır. Bizim çalışmamızda olduğu gibi bu çalışmada da içsel sağlık denetim odağı yüksek olanlar zihinsel ve davranışsal stratejiler, sosyal destek, egzersiz, iyi beslenme gibi konularda

127

TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) bilgilenme ve davranış geliştirme eğilimlerini dış sağlık denetim odağı yüksek olanlara göre daha iyi açıklamaktadırlar. Yine bu çalışmada inançlar ve davranışlar ile sağlık arasında pozitif bir korelasyon olduğu belirlenmiştir (13). Ergenlerin sağlık davranışı uygulama ve bilgi alma istekleri ile ilgili sonuçlar Zindler-Wernet ve Weis (1987) tarafından 123 kişi üzerinde yapılan çalışmada sağlık denetim odağı ile koruyucu sağlık davranışları arasında ilişki konusunda varılan sonuçlarla örtüşmektedir. Sözkonusu çalışmada koruyucu sağlık davranışları konusunda daha çok deneyim belirtenlerin iç denetim odağı algılamalarının belirtmeyenlere oranla daha yüksek, dış denetim odağı ve şans (kaderci) denetim odağı algılamalarının ise daha düşük olduğu belirlenmiştir. Sağlık riskleri konusunda bilgi almak isteyenler açısından da benzer sonuçlar elde edilmiştir. Bilgilenme ve onaylanma sonucunda sağlık davranışına başlamayanların şans (kaderci) denetim odağı algılamalarının başlayanlara oranla daha yüksek olduğu bulunmuştur (20). SONUÇ VE ÖNERİLER Kız öğrencilerde eğitim öncesi ve sonrası denetim odağı algılamada beklenen yönde, diğer bir açıklama ile, iç denetim odağı algılamasında yükselme, dış denetim odağı algılamasında ve kaderci yaklaşımda düşme yönündeki olumlu gelişmeler gözlenmiştir. Ancak, öğrencilerin yani ergenlerin sağlık denetim odağı

algılamalarında cinsiyet değişkeni açısından sonuçlar istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Ayrıca, annelerinin öğrenimi ortaokul ya da daha alt düzeyde olan eğitim grubu öğrencilerin eğitim sonrasında iç denetim odağı algılama düzeyleri lise-yüksekokul grubuna göre daha fazla yükselmesi ve kaderci yaklaşım düzeyleri de benzer oranda anlamlı olarak düşmesi eğitimin bu öğrencilerde daha etkili olduğunu ve sağlık denetim odağı konusunda açık bir eğitim gereksinimi olduğunu göstermektedir. Öğrencilerin, diğer bir ifade ile ergenlerin sağlık davranışları ve bilgi alma istekleri ile sağlık denetim odağı algıları arasında belirlenen ilişkiler iç denetim odağı algısı yüksek olanların sağlıklarıyla ilgili daha fazla sorumluluk alma ve daha etkin olma isteğinde olduklarını göstermektedir. Özellikle eğitim grubu öğrencilerin diş fırçalama, el yıkama, sağlık kontrolüne gitme gibi sağlık davranışlarındaki göreceli artışın iç denetim odağı algısının yükselmesiyle birlikte oluşması sağlık davranışını açıklayan Sosyal-Bilişsel Model, Planlı Davranış Modeli, Fenomenolojik Yaklaşım gibi kuramları desteklemektedir. Benzer durum öğrencilerin bilgi almak istedikleri beslenme, şiddet, fiziksel aktivite gibi konular açısından da söz konusudur. Ayrıca, ilk yardım konusunda bilgi almak istemeyen öğrencilerin kaderci yaklaşım algılama düzeylerinin isteyenlere göre istatistiksel olarak anlamlı şekilde yüksek olması oldukça dikkat çekici bir sonuçtur.

128

TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2006: 5 (2)

Ergenlik döneminde bireyde oluşturulan sağlık bilinci ve sağlığını denetleme gücü bireyin yaşam boyu sağlık zenginliklerinin temelini oluşturacaktır. Sağlık denetim odağı, özellikle iç denetim odağı bireylerin kendi sağlıklarını yönetme ve doğru sağlık davranışları geliştirme açısından en önemli güç kaynağıdır. Araştırma bulguları bu hipotezi doğrulamaktadır. Bu gücün etkili kullanımı ancak doğru zamanda ve doğru yerde yapılacak planlı ve programlı eğitimle olasıdır. Bu süreçte lise öğrencilerine verilen sağlık eğitiminin, diğer bir anlatımla 9. sınıflarda verilen zorunlu Sağlık Bilgisi Dersi kapsamındaki sağlık öğretiminin kaçırılmaması gereken bir fırsat olduğu bilinmelidir. Araştırmanın yukarıda özetlenen sonuçları temel alınarak ergenlerin sağlığının korunması, sürdürülmesi ve geliştirilmesi amacıyla ergenlerde oluşturulması gereken niteliksel değişimleri gerçekleştirebilecek aşağıdaki önlem ve etkinliklere önem ve öncelik verilmesinin gerekli olduğu düşünülmektedir. • Lise 1. Sınıf (9. Sınıf) ders programında yer alan Sağlık Bilgisi Dersinin içeriği yeniden ele alınarak Sağlık Denetim Odağı gibi sağlık davranışının psiko-sosyal temellerini oluşturan konulara yer verilmesinin sağlanması. • Bireylerin sağlık ve hastalıklarından sorumluluk bilincini artırmak amacıyla yalnızca öğrencilere değil tüm topluma Sağlık Denetim Odağı ve benzeri içsel

değerler konusunda sürekli eğitim yapılması. • Bireysel ve toplumsal sağlık kültürünün, bilincinin ve statüsünün yükseltilmesi için sağlık bilgi-tutum ve davranışlarının toplumda yaygınlaştırılmasına yönelik planlı-programlı sağlık eğitimi etkinliklerinin tüm kamu ve özel kurum ve kuruluşlarca yaygınlaştırılması. • Spesifik olarak bireylerin iç sağlık denetim odağının geliştirilmesine, sağlığı kendi dışındaki güçlere, kadere ya da şansa bırakan yaklaşımların etkisini azaltılmasına etkileşimci eğitim etkinliklerinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması. • Toplumun çeşitli kesimlerinde sağlık denetim odağı ile sağlıklı yaşam ilişkisini ele alan araştırmalar yaygınlaştırılarak bu konudaki bilgi yetersizliğinin giderilmesi. Eğer değerlerimiz doğru ise ve insan sağlığına her şeyin üstünde değer veriyorsak sağlık eğitimi tüm eğitimin içinde dil kadar önemli bir alan olmalıdır. İnsan olmanın gereği olan geliştiren ya da geri bırakan, oluşturan ya da yok eden tüm fenomenleri ele almalıdır. Sağlık eğitiminden daha önemlisi yoktur ve ona kesinlikle zaman ayrılmalıdır. Sağlık eğitimi ya da öğretimi okuma, yazma ya da matematik gibi temel bir disiplindir. Buna karşılık, başta okullarda ve sağlık hizmetlerinde sağlık eğitimi, sağlığın öğretimi tam anlamıyla ‘üvey evlat muamelesi’ görmektedir.

129

TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) KAYNAKLAR 1. Adolesan Sağlığı ve Gelişimi Programı Rehber Kitabı. TC. Sağlık Bakanlığı AÇS/AP

Genel Müdürlüğü, Unicef, 2002, Ankara. 2. Aydın Ö. “Denetim Odağı Farklı Olan Ergenlerin Problem Çözme Becerilerinin

Karşılaştırılması”, Yüksek Lisans Tezi, 1999, Erzurum. 3. Bulut A. Cinsel Sağlık Bilgileri Eğitimi El Kitabı, İnsan Kaynağını Geliştirme Vakfı, 2000,

İstanbul. 4. Gümüş H. “İçten ve Dıştan Denetimli Kişilerde Sağlıkla İlgili Tutumların İncelenmesi”,

Yüksek Lisans Tezi, 1999,Erzurum. 5. Harrison W, Lewis G, Satraka T. Locus of Control, Choice and Satistifaction with an

Assigned Task.Journal of Research Personality, 1984; 18, 342-351 6. Kaptanoğlu S. “Gençlikte Riskli Davranışlar Araştırma Formunun, Uyarlama, Geçerlilik

ve Güvenirlik Çalışması (Ankara İli Merkezi Örneği)”, Yüksek Lisans Tezi, 2002; Ankara.

7. Küçükbayır DG. “Sağlıkta ve Hastalıkta Kontrol Algısı Ölçeği”, Yüksek Lisans Tezi, 2000; Ankara.

8. Lacroix A, Assal JP. Therapeutic Education of Patients, VIGOT, 1998; Paris, 9. National School-based Youth Risk Behavior Survey Public-Use Data Documentation,

1999, http://www.cdc.gov/nccdphp/dash/yrbs/data reg.htm. 10. Nowicki SJr, Cooley E. The Roleof Locus of Control Orientation in Speed of

Diskriminorting Facial Affect. Journal of Resarch Personality. 1990; 24. 389-397. 11. Rotter JB. Generalized Expectancies for Internal Versus External Control of

Reinforcement. Psychologycal Monographs. 1966; 80, 1-28. 12. Rotter JB. Some Problems and misconceptions Related to the Construct of Internal

Versus External Control of Reinforcement. Journal of Consulting Clinicial Psychology. 1975; 43, 56-67.

13. Reeh H, et al. “Adolescent Health: The Relitionship Between Health Locus of Control, Beliefs and Behavior”, Guidance & Counseling, 1998, Vol. 13 Issue 3, 23-7.

14. Tabak RS. Sağlık Eğitimi, Som-Gür Yayıncılık, 2000; Ankara. 15. Wallston KJ, Wallston KA. Multidimensional Health Locus of Control (MHLOC) Scales,

Health Educ Mon . 1978; 6:160-70. 16. Yeşilyaprak B. “Lise Öğrencilerinin İçsel ya da Dışsal Denetimli Oluşlarını Etkileyen

Etmenler”, Doktora Tezi, 1988; Ankara. 17. Steptoe A, Warne J. “Locus of Control and Health Behavior Revisited: A Multivariate

Anaysis of Young Adults From 18 Countries.” British Journal of Psychology, 92, 2001; 659-672.

18. Kneckt MC, Syrjala AMH, Knuuttila MLE. ”Locus of Control Beliefs Predicting Oral and Diabetes Health Behavior and Health Status. Actc Odontol Scand. 1999;57:127-131. Oslo.

19. Zindler-Wernet P, Weis SJ. Health Locus of Control and Preventive Health Behaviour, Western Journal of Nursing Research, 1987; 9 (2).

130