1. 1 Tc gi: Nguyn Lng Bch Nh xut bn: Qun i Nhn dn Nm xut bn: 1977 nh cho di tc. nh cho en rng. nh cho n chch lun bt phn. nh cho n phin gip bt hon. nh cho s tri Nam quc anh hng chi hu ch LI GII THIU Nguyn Hu l mt thin ti qun s, mt anh hng ca dn tc. Khi ngha Ty Sn l mt cuc chin tranh nng dn chng ch ng tr h khc ca phong kin Trnh - Nguyn, ng thi cng l cuc chin tranh gii phng bo v nn c lp ca dn tc ta, bo v s thng nht ca t nc ta. Cuc khi ngha Ty Sn gp mt phn ln lao vo lch s v cng ca dn tc ta, v ng gp nhiu kinh nghim phong ph vo lch s u tranh gii phng dn tc, lm giu thm cho kho tng l lun u tranh v trang ca nhn dn ta.

2. 2 Cuc khi ngha Ty Sn m linh hn l v anh hng dn tc Nguyn Hu l biu hin c th ca tinh thn anh hng qut cng bt khut, ti thao lc tr dng ca dn tc ta. Cun sch ny ni ln c iu ng thi cng gii thiu c nhng kinh nghim u tranh v trang qu bu ca dn tc ta cho chng ta hc tp v vn dng mt cch thng li vo cng cuc u tranh nh bi quc M v bn tay sai hin nay. ng nh ci tn ca n, cun sch i su vo vic trnh by v phn tch nhng vn qun s ca ngha qun Ty Sn v ca Nquyn Hu. Cun sch trnh by c tng i t m din bin ca cuc chin tranh v ca tng trn nh. Ti liu c su tm tng i y , gip cho ngi c hiu c r rng hn, c cn c hn v tnh hnh qun s thi . iu ng ch l ngi vit khng nhng ch trnh by din bin, m cn tn ln mt bc na phn tch c nhng s vic xy ra. Do phn tch t m v nm c mt qun s ngi vit nu ra c mt s nguyn tc v qun s, qua ngi xem nhn thc c r v su hn v cc vn chin lc, chin thut ca ngha qun Ty Sn v ti ch huy bn lnh qun s cao cng ca Nguyn Hu. Mun tm hiu ngh thut qun s ca ngha qun Ty Sn v thin ti qlun s ca Nguyn Hu, cn cn c vo iu kin x hi ca nc Vit Nam lc by gi, tnh cht ca hot ng qun s ca thi i , v tnh hnh lc lng so snh gia cc tp on qun s i lp hi . Do iu kin chnh tr thi by gi, x hi Vit Nam b chia ct thnh hai min Nam Bc do hai tp on phong kin Trnh Nguyn thng tr v u tranh lin tc vi nhau. Do m tnh hnh kinh t rt kh khn, b ngng tr, x hi khng pht trin, nhn dn b p bc bc lt nng n, i sng v cng cc kh. l iu kin x hi, iu kin khch quan ca cuc khi ngha Ty Sn. Ngha qun l nhng ngi nng dn b p bc vn mnh ni dy vi kh th bng bng ca mt tinh thn quyt t chin u gii phng cho mnh. i qun c s tham gia v ng h ca ng o cc tng lp nhn dn khc. l nhng c s to nn sc mnh ca ngha qun. V pha qun th th lc lng thng tr b chia r v c nhiu mu thun, xung t vi nhau. Ni b ca tng tp on phong kin thng tr cng lun lun lc c, tranh ginh quyn li, a v, v vt bc lt nhn dn; cc mt chnh tr, qun s, kinh t khng c xy dng, cng c. Nhn dn v qun lnh u chn ght v cm th chng. l ci yu c bn ca bn thng tr. Trn y l nhng iu kin khch quan cho vic ra ng li chnh tr v qun s ca ngha qun. V ch quan, b ch huy ngha qun bit cn c vo iu kin thc t gia ch v ta m ra c ng li chnh tr v qun s ng n v bit ch o thc hin mt cch kho lo v thnh cng. 3. 3 Nguyn Hu, ngi lnh t xut sc ca ngha qun, bit li dng v pht huy nhng ch mnh ca mnh v li dng ch yu ca ch lnh o cuc chin tranh gii phng v ch huy cc trn nh mt cch ti gii. Trong lch s chin tranh gii phng dn tc ca nhn dn ta, ty iu kin lch s c th khc nhau m mi cuc chin tranh u c nhng im chung ging nhau v cng c nhng im ring khc nhau. Nhng im chung ging nhau l chnh ngha thng phi ngha, yu thng mnh, t thng nhiu v da vo sc mnh on kt ca ton dn, v,v. Cn nhng im khc nhau th thng l v phng php tin hnh chin tranh. L Thng Kit ly tin cng trc, nh ph u ph tan m mu xm lc ca ch. Trn Hng o th d ch vo su ri phn cng tiu dit chng. L Li th nh t nh n ln, dng k lu di ginh ly thin h. Nguyn Hu th tin nhanh nh mnh, dng n bt ng p o chin thng qun ch. Tht l mi ngi mi v mi phn vn mi. Nguyn Hu sng to pht trin thm mt li nh mi. n thi i Nguyn Hu th ngh thut qun s ca dn tc ta c giu c thm v cng c ton vn hn. Ngha qun Ty Sn cng tin hnh mt cuc chin tranh chnh ngha thng phi ngha, yu thng mnh, t thng nhiu, nh lu di, nh t kh n ln, v,v... nh nhng cuc chin tranh gii phng khc ca nhn dn ta, nhng trong iu kin lch s c th lc , tinh thn chin u ca qun i cng nh kh th cch mng ca qun chng rt cao, trong khi k ch l cc tp on phong kin thng tr trong nc ang h bi, yu ui v mu thun, lc c vi nhau. Trong iu kin nh th, vn yu thng mnh, nh t nh n ln cng c nhng im khc; c nhng ch khng ging nh ngha qun Lam sn. Nguyn Hu pht huy c ci tinh thn qut khi ca mt i ngha qun. Ngha qun Ty Sn pht huy c th tn cng lin tc, vn ln mt cch nhanh mnh, nh nhng n mnh m, lm cho lc lng ln ln khng ngng v nhanh chng. iu khc vi ngha qun Lam Sn, lc u phi chng chi vi mt qun th ln mnh hn mnh gp bi, nn phi tri qua mt thi k u chin u gian kh, mt thi k phng ng lu di, ri mi tin ln ginh th tin cng c. Cn v nh lu di, th ngha qun Ty Sn cng c im khc vi ngha qun Lam Sn. T khi bt u khi ngha nm 1771 cho n nm 1789 nh tan qun xm lc nh Thanh, ngha qun Ty Sn phi tri qua 18 nm tri mi ginh c thng li. Nhng cho n khi Nguyn Hu mt nm 1792, bn phn ng i ch vn cn c c s trong nc chng li phong tro v tin ti ph hoi phong tro. Cn ngha qun Lam Sn bt u ni dy t nm 1418 cho n nm 1427, tiu dit c o qun ca Liu Thng, th gii phng c t nc. Nh th l mt 10 nm tri. Hai th lu di u c iu kin khch quan v ch quan khc nhau. 4. 4 Ty Sn nh vi cc tp on phong kin thng tr trong nc, c nhiu b ng, th lc khc nhau. Mi lnh t phong kin, t trng nm lc lng mt vng, gi quyn li mt vng. Vic thng nht on kt ton dn y cng c ch khc nhau vi vic thng nht, on kt ton dn khi chng bn xm lc nc ngoi. Ngoi ra, mt s tn phong kin v s li i cu kt vi cc th lc phn ng nc ngoi. Do m chng cng c mt ch da nht nh chng li ngha qun. V pha ch quan ca ngha qun, cc lnh t Ty Sn c mt ng li, chnh sch on kt, tp hp cn b ng n cha? chnh sch c lp k th u s, trung lp cc phn t lng khng, li ko cc phn t trung gian, v,v, nh th no? cn l vn cn nghin cu thm. Nhng y chng ta cng thy vn thng nht t nc v vic gii quyt nn ct c ca cc tp on phong kin thi Ty Sn cng c nhng im khc nhau vi nhng vn y thi 12 s qun ct c. Nghin cu cc iu kin trn y, chng ta c th hnh dung c phn no mt s im khc nhau v nh lu di, yu nh mnh, t nh nhiu, nh t nh n ln gia ngha qun Ty Sn vi mt s cuc chin tranh gii phng khc. Vi nhng c im ca cuc khi ngha, vi s trng ti nng ch huy ca Nguyn Hu, ngh thut qun s ca ngha qun Ty Sn cng c nhng im c o. T tng qun s ca Nguyn Hu c tnh tch cc v kin quyt. Ngh thut tc chin ca ng l tin nhanh nh mnh, dng th bt ng nh n quyt nh. Cch nh ca ng l nh tp trung, i chi mt gip mt, vi kiu t kch nhiu mt, kt hp t ph trc mt vi bao vy vu hi. l im ni bt v cng l s trng qun s ca Nguyn Hu. Mi mt cuc hnh binh, mi mt trn nh trong thi k u ca cuc khi ngha cho n thi k cui ca cuc chin tranh gii phng, Nguyn Hu u tp trung lc lng nh thng vo tp on ch yu ca ch, dn qun ra mt i mt vi ch. Th trn ca ng do s dng ti tnh i hnh trung qun, v t, hu qun m hnh thnh. ng thng dng i ch qun, do ch tng ch huy, nh thng vo mt chnh trn a ca ch. Ngoi o ch qun ra, cn c cc mi nh vo cc hng khc nhau ca trn a ch, hnh thnh th bao vy vu hi. Trong cc mi ny c mt mi him nh vo ch quan trng trong tp on ch yu ca ch, kt hp vi cc mi khc v tc dng vi mi ch qun to thnh thng li quyt nh cho trn nh. Trong trn nh qun Trnh Ph Xun v trn i ph qun Thanh Thng Long, cch nh ny c th hin tng i r nt. Trong trn Ph Xun, Nguyn Hu thn t ch huy o ch qun nh theo ng b, vt qua phng tuyn ca qun Trnh o Hi Vn, ri tin nh thnh Ph Xun. Mi th hai l mi quan trng i theo ng bin nh vo Ph Xun. Mi th ba l mi vu hi i theo ng bin nh vo phng tuyn sng Gianh. 5. 5 Trong trn i ph qun Thanh Thng Long, Nguyn Hu t ch huy o ch qun, theo ng s 1, nh vo mt chnh H Hi, Ngc Hi ri tin vo Thng Long. Mi th hai l mi quan trng c tnh cht bao vy nh vo ch him ca ch Khng Thng. Mi th ba l nh bao vy bn phi nh vo Khoi chu, Vn Giang (Hng Yn); v mi th t l mi vu hi chin luc nh vo Phng Nhn, Bc Giang. Th trn ca Nguyn Hu rt mnh m li rt kn. Lun lun ng tm cch bao vy, c lp v chia ct tp on ch yu ca qun ch, ri dng nhng mi di sc nhn xuyn thng vo cho him yu ca ch, gii quyt trn nh mt cch kin quuyt, nhanh gn v c tnh cht quyt nh. Tc phong ch huy ca ng tht l dng cm, mnh bo, kin quyt v linh hot. Kiu cch qun s ny ca Nguyn Hu vn dng vo trong chin dch th rt tt. Nhng Nguyn Hu c b nh hng phn no ci kiu cch ny trong vic vn dng vo chin lc. Tuy cuc khi ngha Ty Sn l mt cuc chin tranh lu di, nhng Nguyn Hu thng gii quyt cc tp on phong kin phn ng bng mt vi n chin lc quyt nh. Vn c bn l trit c gc r ca i phng, trit c chn tay ca n; ch khng phi ch l nh tan i phng, chim c thnh quch ca i phng l gii quyt c. Vn l nh n u phi cng c ti y, phi kt hp qun s vi chnh tr, phi li dnq kt qu ca qun s m m rng thng li ca chnh tr. Nguyn Hu 4, 5 ln nh thng Gia nh m vn khng gii quyt c vn . V mt chin dch th gi tr thng li ca tng trn nh l rt ln. Nhng vn cn gii quyt l ginh ly thng li quyt nh v chin lc ch khng phi n thun thng li v chin dch. Tuy thng li v chin dch ca Nguyn Hu c pht trin thnh thng li v chin lc, nhng khng c vng chc. Nguyn nhn ca vn ny nh th no, cn phi nghin cu thm, hin nay chng ta cha ti liu c mt kt lun xc ng. Nhng t , chng ta cng c th rt ra c mt bi hc lch s rt ln l vic kt hp cht ch gia qun s vi chnh tr, vic m rng thng li qun s thnh thng li chnh tr v phi cng c thng li . Nhng khi nh ra Bc H, tnh hnh cng gn ging nh th trong mt s trng hp. T tng qun s ca Nguyn Hu thuc h thng t tng qun s thi c phng ng, ch yu l Vit Nam v Trung Quc, nhng ng vn dng c nhiu c o v sng to. Tnh tch cc, c ng v linh hot trong ngh thut qun s ca ng tng i cao. ng l mt ngi tng bch chin bch thng. Tr hn 20 nm chin u lin tc, Nguyn Hu nh hng trm trn v nh u thng y. Cng nh cng thng ln. Cng v cut i chin u ca ng, thng li cng huy hong, chin cng cng hin hch. Tht cng l mt ngi tng him c trong lch s. 6. 6 Sau khi xem cun sch ny, chng ti c mt s thu hoch v cm ngh nh trn. Ni ln c cm ngh , cng tc l mun ni ln gi tr ca cun sch. y l mt cun sch lch s i su c v mt qun s. Cc tc gi phn tch mt cch cng phu v chin lc, chin dch, chin thut ca ngha qun Ty Sn v ti ch huy ca Nguyn Hu. c bit, cc tc gi i su trnh by v t tng v nguyn tc chin lc, chin dch v chin thut ca ngha qun. Qua , ngi c cng hiu r hn ti nng qun s ca Nguyn Hu. Do m hiu bit, nh gi Nguyn Hu mt cch ng n hn, v cng khm phc Nguyn Hu hn, cng t ho v dn tc ta c ngi anh hng ti gii nh th, cng tin tng vo ti nng, tr tu ca dn tc, li cng tin tng v quyt tm nh thng gic M xm lc di s lnh o ca ng v H Ch tch thi i ngy nay. l thnh cng ca cun sch. Bn cnh mt thnh cng l cn bn , cun sch cng cn mt s nhc im, khuyt im khng trnh khi. l vn cn b nh hng phn no v ngn ng hin i, v b nh hng phn no v nguyn tc chin lc, chin dch hin i trong vic phn tch nguyn tc chin lc, chin dch ca ngha qun Ty Sn, v,v. Hin nay, vn ny cng cn l mt vn cn phi nghin cu vic dng ting ni ca ng cha ta, ca Vit Nam, cng nh vic dng ngh thut qun s Vit Nam phn tch lch s ni chung hin nay vn cn c ch lng tng. Chng ta cn tip tc nghin cu dn dn gii quyt vn ny. Tuy cn mt s nhc im nh trn, nhng cun sch vn l mt ti liu lch s qun s tt, gip cho chng ta nghin cu hc tp rt nhiu. Chng ti rt hoan nghnh s c mt ca cun sch trong kho sch lch s qun s ca nc ta v mong cc tc gi ng gp nhiu hn na vo trong kho tng l lun lch s qun s ca nc ta. Thiu tng HONG MINH THO LI NI U Dn tc Vit Nam l mt Dn tc anh hng. iu c lch s chng minh r rt v c th gii ngy nay tha nhn. Sng trong nhng iu kin thin nhin khng thun li, sng trn mt v tr u sng ngn gi ca chu , sng gia chng ng qua li ca bao th h thc dn cp nc cc thi i, dn tc Vit Nam t khi dng nc n nay tri bao phen sng gi, xng mu t cu mnh, cu nc v dn tc Vit Nam trng tn mnh m. T nm ba mi ca th k ny, di s lnh o ca ng v ca H Ch tch, dn tc Vit Nam kin cng u tranh chng thc dn d quc. Dn tc Vit Nam lm Cch mng thng Tm thnh cng. Dn tc Vit Nam khng chin chng Php thng li. Hin nay, dn tc chng ta ang trong giai on quyt lit nht ca lch s, dn tc chng ta ang anh dng ngoan cng nh quc M xm lc, k th hung bo nht ca thi i, cu mnh, cu nc, gp phn bo v ha bnh v hnh phc ca ton th loi ngi. Chng ta rt t ho vi 7. 7 nhim v chin u v vang ca chng ta hin nay, rt t ho vi dng kh ca chng ta trc mi k th tn bo. Di s lnh o ca ng, vi truyn thng anh hng ca dn tc, vi dng kh cch mng ca chng ta hin nay, chng ta nht nh thng li, quc M nht nh phi tht bi thm hi. Dng kh ca chng ta l biu hin trch nhim ca chng ta i vi T quc, i vi T tin, i n ni i kia xng mu gi gn T quc cho chng ta n ngy nay. Dng kh ca chng ta l k tha truyn thng anh hng ca dn tc t ngn xa li. Truyn thng anh hng y th hin rc r trong rt nhiu s nghip hin hch ca T tin chng ta, v ngy nay, di s lnh o ca ng, nhng truyn thng anh hng y cng c pht huy cao . Tm hiu, pht huy truyn thng anh hng ca dn tc tc l gp phn nng cao hn na dng kh ca chng ta. Truyn thng anh hng th hin trong lch s anh hng ca dn tc. Lch s dn tc chng ta l lch s du tranh v trang lien tc xy dng t nc v bo v t nc. C th ni l t khi dng nc n nay, T tin chng ta khng ngng cm v kh chin u. Khi th chin u gii phng dn tc, nh ui k th xm lc bo v T quc. Khi th chin u chng li mi p bc, km hm ca cc tp on thng tr trong nc, m ng cho dn tc khng ngng tin ln trn pht trin lch s ca mnh. Trong tt c nhng cuc chin u y, T tin chng ta u chin thng v tri my nghn nm u tranh lin tc chng th trong gic ngoi, nhn dn Vit Nam c mt truyn thng qun s rt v vang. Truyn thng nh thng mi k th mi thi i. Cng t mun vn cuc chin u thng li v vang y, ln lt xut hin trn lch s nhiu bc tng lnh kit xut, nhiu nh qun s li lc, ng ngang hng vi nhng tng lnh v nhng nh qun s danh ting trn th gii. Nhng chin cng oanh lit ca cc bc anh hng nh Ng Quyn, L Hon, L Thng Kit, Trn Quc Tun, Trn Quang Khi, Phm Ng Lo, L Li, Nguyn Tri, Nguyn Hu. v.v... cn mi mi ghi su trong tm tr ngi dn Vit Nam. ng li qun s, cc chin lc, cc chin thut... ca cc nh qun s li lc v cc danh tng Vit Nam cc thi trc u mun hnh mun v, linh hot v cng. Nhng d khc nhau rt nhiu v, tt c cc bc anh hng qun s Vit Nam cc thi i trc u ging nhau mt im, m l im c sc nht ca nn ngh thut qun s Vit Nam sm hnh thnh t hng nghn nm nay. im c sc l: ch bng nhng i qun nh, v kh t, cc bc anh hng y u chin thng mi k ch ng gp bi mnh. Ch vi hai mi vn qun, Trn Quc Tun ba ln chin thng qun Nguyn, p tan s xm lc ca mt quc ln mnh nht, hung hn nht ca thi i . Ch vi vi nghn ngha qun lc ban u, L Li tin ti nh thng hng my chc vn qun Minh ginh li c lp cho T quc. Ch vi mi vn qun, Nguyn Hu tiu dit hon ton hai mi vn qun Thanh, vnh vin chm dt nn xm lng ca cc tp on phong kin phng Bc khng ngng e da dn tc Vit Nam trong hng chc th k. Tt c nhng chin thng rc r c trong lch s, tt c cc tng lnh v cc nh qun s li lc ca chng ta cc thi i trc u li cho chng ta rt 8. 8 nhiu kinh nghim, rt nhiu bi hc qun s v cng qu gi m chng ta cn khai thc. Khai thc vn dng vo cuc chin tranh cu nc ca chng ta hin nay, khai thc xy dng nn khoa hc qun s hin i ca chng ta, khai thc vn dng vo vic gi gn non sng t nc ca mun i con chu chng ta. Ni dung tp sch "Tm hiu thin ti qun s ca Nguyn Hu" l mt th nghim bc u nhm thc hin nhng mc ch y. Khai thc nhng kinh nghim v nhng bi hc chin u ca T tin chng ta l nhim v ca ton th qun i chng ta, nhim v ca tt c nhng ngi am hiu v nghin cu lch s qun s Vit Nam. Tp sch ny ch l mt ng gp nh vo cng cuc ln lao . Ngay i vi thin ti qun s ca Nguyn Hu, v anh hng dn tc v i ca chng ta, tp sch ny cng ch lm nhim v s b gi ln mt s vn m kh nng c hn ca tc gi c th cp ti. Mun tht hiu Nguyn Hu v thin ti qun s ca ng, chng ta cn phi c nhiu cng trnh nghin cu su sc hn na. Nguyn Hu l mt trong nhng nhn vt kh c bit trong lch s Vit Nam. ng l ngi biu hin tp trung nhiu s mnh lch s ca ng thi v cng tp trung nhiu ti nng xut sc v nhiu mt. Nguyn Hu va l anh hng v i ca dn tc, va l lnh t kit xut ca nng dn Vit Nam cui th k XVIII. Nguyn Hu l mt nh chnh tr gii, ng thi l mt nh qun s thin ti. ng khng ch nh mt trn m ng nh nhiu trn, ng khng ch chin u mt ln m ng chin u lin tc trong hn hai mi nm. ng khng ch chin u vi mt qun th m ng chin u vi nhiu qun th: khi nh cha Nguyn, khi nh cha Trnh, khi nh qun Xim, khi nh qun Thanh, khi nh qun Vn Tng. ng l tng lnh ch huy, ng thi cng l ngi trc tip ra mt trn chin u, cm v kh giao chin vi ch. Tri hn hai mi nm chin u lin tc vi mi k th trong nc v ngoi nc, Nguyn Hu ch c thng m khng c bi. Mc cho qun th ng o, hung tn n u, Nguyn Hu cha h chn bc chin u. Nguyn Hu tin tng vo qun chng nhn dn v c mt quyt tm chin u phi thng, quyt tm y thnh hin thc: nh trn no cng thng, nh qun th no cng thng. Tht l mt bc thin ti qun s. Nh tn tp sch nh r, trong ni dung tp sch ny chng ti khng cp ti ton b phong tro Ty Sn v nhng hot ng ca Nguyn Hu v cc mt chnh tri, kinh t, vn ha, x hi, m ch nghin cu ring v nhng chin cng v thin ti qun s ca Nguyn Hu cng nhng vn c lin quan cht ch vi i lm tng ca ng. Khi vit tp sch ny, chng ti khng c nh ng v pha s hc thun ty nghin cu vn , cng nh khng mun i su vo phng php kho chng ca nhng nh lm s, cho tp sch c c nhiu tnh cht ph cp v p ng ng yu cu phc v qun i v mt khoa hc qun s v hc tp truyn thng. Nhng v y l mt tp sch nghin cu v thin ti qun s ca Nguyn Hu, chng ti thy cn c gng su tm thm nhiu ti liu m nhng sch vit v Nguyn Hu v phong tro Ty Sn trc y t ni ti, c th trnh by nhng chin cng v thin ti qun s ca Nguyn Hu c sng r, y hn. 9. 9 Trn c s , chng ta c th nhn nh v nh gi ng n ti nng, t tng qun s ca Nguyn Hu cng nh t tng chnh tr v o c ngi lm tng ca ng. Trong tp sch ny, chng ti ch trng nhiu v mt s liu, chnh v l do ni trn. Vi nhng s liu m cc sch trc y t cp ti, chng ti u ghi xut x y bn c c th tra cu d dng. Vi nhng s liu c dng ph bin nhng theo chng ti, cha tht xc ng hoc cc sch dng v nhn nh khc nhau, chng ti u ghi ch thch ni r kin ca mnh. Mong rng nhng s liu trong tp sch ny s gip bn c hiu r hn v Nguyn Hu, v phong tro Ty Sn, v phn phn tch nhn nh trong tp sch s em ti bn c mt vi nim s b v thin ti qun s ca Nguyn Hu, mt danh tng v mt anh hng dn tc v i ca chng ta na cui th k XVIII. cng l nhng iu mong mun cao nht ca nhng ngi vit tp sch ny. H Ni - Sn La 1963 - 1966 Tc gi Chng mt NGUYN HU MI NM NH UI CHA NGUYN, GINH CH QUYN T NC MIN NAM VIT NAM CHO NGHA QUN TY SN NC VIT NAM TH K XVIII Trong lch s cc nc trn th gii, c l Vit Nam l mt trong nhng nc t khng rng, ngi khng ng m trong thi k phong kin li c nhiu phong tro nng dn khi ngha nht. X hi Vit Nam tri qua hn mt nghn nm di ch phong kin th x hi Vit Nam cng c ti hng nghn phong tro khi ngha chng phong kin ca nng dn Vit Nam. Di ch phong kin Vit Nam, khng thi no v khng ch no l khng c nng dn khi ngha. Ch phong kin cng i su vo bc suy vong ca n th phong tro nng dn khi ngha cng nhiu, cng mnh. c bit l trong th k XVIII, phong tro nng dn khi ngha li cng si ni, rm r, ln mnh hn bao gi ht: sut t u th k ti cui th k, khng lc no l khng c nng dn khi ngha. Chnh trong hon cnh xut hin phong tro nng dn Ty Sn vi v lnh t kit xut ca phong tro l anh hng Nguyn Hu. Cuc khi ngha Ty Sn do Nguyn Hu lnh o c th coi l mt phong tro nng dn rt c o trong lch s Vit Nam. c o ch phong tro Ty Sn l mt phong tro nng dn ln mnh bc nht v cng l mt cuc chin tranh nng dn duy nht trong lch s Vit Nam, tin ti ginh c chnh quyn trong c nc v tay nng dn. c o ch phong tro Ty Sn va l mt phong tro nng dn chng p bc phong kin, nh mt tp on phong kin thng tr trong nc, li va l mt phong tro gii phng dn tc, nh thng mi k th ngoi nc m mu can thip v xm lc Vit Nam. c o ch ngi lnh o phong tro Ty Sn, tc Nguyn Hu, va l mt nh qun s thin ti, va l mt lnh t kit xut ca phong tro nng dn, va l mt anh hng cu nc v i ca dn tc. Mt phong tro nng dn c c nhng nt c sc y, t c nhng s nghip ln lao nh vy, qu tht l him c trong lch s Vit Nam. 10. 10 Ch phong kin Vit Nam bc sang th k XVIII l bc sang thi k suy vong nghim trng ca n. Tnh trng nc nh phn chia lm hai min, bn vua L cha Trnh thng tr ng ngoi v bn cha Nguyn ct c ng trong vn tn ti. Cc tp on phong kin c hai min ngy cng sa a, suy i, ngy cng tng cng n p bc lt nhn dn mt cch tn khc. Sang th k XVIII, ng ngoi, qung i qun chng nng dn cng kh n cc , khng c rung t sinh sng. Rung t t ca nng dn phn nhiu b bn phong kin, a ch chim ot mt ht. Bn thn cha Trnh ng thi l Trnh Cng cng phi tha nhn rng "dn ngho mnh t cm di cng khng c1 . Rung t cng cc lng b ln chim gn ht, ch cn cung cp lng cho binh lnh v ng lc cho quan li, ngi nng dn khng cn c th trng nh g vo rung t cng tm ngun sng. Trong khi , su thu chng cht ln u ngi dn li cng nng n khc nghit. Nn bc lt cp ot y dn n kt qu l ng ngoi, khong nhng nm 40 ca th k XVIII "dn phiu tn dt du nhau i kim n y ng. Gi go cao vt, mt trm ng tin khng c mt ba no. Nhn dn phn nhiu phi n rau, n c, n ni n c tht rn, tht chut, cht i chng cht ln nhau, s dn cn li mi phn khng c mt. Lng no vn c ting tr mt cng ch cn li nm ba h m thi2 . Trong khi y, tnh hnh ng trong cng khng km phn nghim trng. L Qu n, mt quan li ng ngoi ng thi, khi vo Ph Xun nhn nh v i sng ca cc tng lp x hi ng trong nh sau: T quan to n quan nh, nh ca trm tr, tng xy bng gch , trng vc mn the, dng ton bng ng, bng s, bn gh bng g n, g trc, m chn bng s, yn nga dy cng u trm vng, nm bc, o qun l lt, nm hoa chiu my... K sc mc trong dn gian cng mc o on, cn o the, o sa l mc thng, ly vic mc vi mc mc lm h thn. Binh s cng ngi chiu my, da gi xp, p l hng c, ung nc tr ngon, chn s bt bc, ng nh bng ng thau, bt a n ung u l s Trung Quc... coi vng bc nh ct, thc go nh bn, xa x rt mc3 . Bn nh cha li cng xa hoa dm dt n cc . Ch ly ring mt vic cha Nguyn Phc Chu (1691 - 1725) c ti 146 a con cng thy bn chng xa hoa dm dt n chng no. ------------------------------------------------------------------------------- 1. L Cao Lng, Lch triu tp k. Sch ch Hn, bn chp tay ca Vin S hc, k hiu H.V, 175, q. 3, t 54. 2. Vit s thng gim cng mc, Bn dch ca Vin S hc. Nh xut bn S hc. H Ni, 1960, t. XVIII, fr. 15. 3. L Qu n, Ph bin tp lc, Sch ch Hn, bn chp tay ca vin s hc, k hiu H.V. 190, q. 6, t 14. T sau khi cha Nguyn l Phc Khot cht nm 1765, giai cp phong kin thng tr ng trong li i su thm mt bc na vo con ng suy n ca n. Phc Khot c nhiu con, ngi cha nh truyn cho mt trong nhng ngi con ln tui. Nhng quyn thn Trng Phc Loan mu lp ngi con th 16 l Nguyn Phc Thun mi 11 tui1 ln lm cha hn c th nm gi mi quyn 11. 11 bnh, lng on triu nh. Nguyn Phc Thun nh tui, ham chi, dm lon. Trc khi cuc khi ngha Ty Sn bng n, Phc Thun mi chng 16, 17 tui, m mc "bnh khng gn n b c2 v mi mt t tui u nh vy hn thng ngy "bt phng ht tr tui dm lon vi cung n lm tr vui3 . Cha nh vy, th bn triu thn cng n chi ru ch, dm dt khng km. Mt i thn nh Nguyn Hon, sut ngy m say ru. Mt i thn khc nh Nguyn Nghin c ti 120 v l nng hu. Mi vic triu chnh u trong tay Trng Phc Loan. M quyn thn Trng Phc Loan th lng on triu chnh, mi nm tham nhng hng chc vn quan tin. Nhng quan li khc cng ua theo nhng hnh ng b i, cp ot n chi nh vy. Bn phong kin cng tng cng bc lt, cp ot n chi bao nhiu th dn tnh cng kh cc by nhiu. Thi by gi Qung Nam l min tr ph nht ng trong. Qung Nam, c bit l Qui Nhn, sn xut rt nhiu thc go, lc, ma, ht tiu, thuc l, tru cau. Hng th cng rt pht trin. T la, nhiu, ng, min, du da u l hng xut khu. Qung Nam li c nhiu rung mui, nhiu m vng, m st. Do ch Qung Nam c nhiu hng nng, lm, hi sn xut khu, nn vic vn ti thng thng y cng rt pht trin. Nm 1768, s thuyn chuyn ch ng trong l 447 chic, th Qung Nam c 60 chic, ring Qui Nhn c 93 chic, cn nhng ni khc nh chu B Chnh chng hn ch c 10 chic. ----------------------------------------------- 1.Tnh tui theo dng lch. 2, 3. L Qu n, Ph bin tp lc. q. 1. Thi by gi cc nh bun Trung Quc v cc nc khc thng ra vo bun bn Qung Nam, coi Qung Nam nh l trung tm kinh t vn ha bc nht ng trong, h gi ng trong l Qung Nam quc. Mt nh bun Trung Quc thi y miu t nn thng nghip thnh vng Qung Nam nh sau: " Sn Nam1 khi v ch mua c mt th c nu. Thun Ha khi v ch mua c h tiu. Cn nh Qung Nam th trm th ha vt, khng c ni no snh kp. Cc ha vt t cc ph Thng Hoa, in Bn, Qui Nhn, Qung Ngi, Bnh Khang v dinh Nha Trang u theo ng thy, ng b tp trung v Hi An. , rt nhiu nh bun phng Bc n mua hng em v nc. Trc y, hng ha rt nhiu, d hng trm tu ln n chuyn ch mt lc cng khng ht c". Chnh ci cnh tr ph, thnh vng y ca Quang Nam khin Qung Nam tr thnh mt trung tm bc lt ca bn phong kin ng trong na cui th k XVIII. Qung Nam, cc th thu m rt nhiu v cc k nng n, phin nhiu. Theo L Qu n th "bn cai trng v quan li cc nha qu nhiu, mi mt trng thu thu c ti vi ba mi ngi, c thc, tra kho rt l phin nhiu, li cn truy hi, hnh h n lu, c tnh thm bt, sinh s lm kh dn"3 . i vi cc thuyn bun ngoi quc, bn cha ti nh Nguyn nh thu rt nng. i vi nhng thuyn bun thng thng trong ni a, chng bt chu rt nhiu tng thu v t s tun ty thu thu khp mi ni. i vi mi th thu khc, ngi dn Qung Nam cng phi chu nng n hn c. Ring cc th tin thu rng ni, thu m ao, thu ca quan, thu ch hai x 12. 12 Thun Ha, Qung Nam, hng nm h Nguyn thu vo trn 76.467 quan th trong s Qung Nam chim su phn, Thun Ha mt phn4 . ng bo Chm, Thng min ni cng phi chu rt nhiu th thu th sn, thu ngun, thu rung min ni, v.v. L Qu n, phi nhn nh rng: "L ph thu Qung Nam khc vi Thun Ho. L trng thu so vi Thun Ha nng n hn, cho nn s thu vo kho rt nhiu v bng lc ca quan li cng rt phin nhiu. Dn y khi lon u tin cng v c y"5 . l ton b tnh hnh Vit Nam th k XVIII. Giai cp phong kin thng tr hai min Nam, Bc u thi nt n hn, qung i qun chng nhn dn trong c nc u cng kh cc . Trong hon cnh d sng d cht y ngi nng dn Vit Nam ng thi khng th khng vng dy ginh ly quyn sng. Chnh v th m ngay t nhng nm u ca th k XVIII, nhng cuc khi ngha v trang chng li s p bc bc lt ca cc tp on phong kin thng tr L, Trnh, Nguyn lin tip n ra. Trong sut thi phong kin Vit Nam, khi ngha nng dn c nhiu, nhng cha bao gi nhiu bng th k XVIII. Ngi ta c th gi th k XVIII trong lch s Vit Nam l "th k ca nng dn khi ngha". ------------------------------------- 1. Tc ngoi Bc H. 2, 3, 4, 5. L Qu n, Ph bin tp lc, q. 3, 4. Bc H, ngoi nhng cuc khi ngha nh, n ra l t khp cc a phng m s sch phong kin thng gi l "gic c", t nm l734 ti khong gia th k XVIII c rt nhiu cuc khi ngha ln n ra, nh khi ngha ca ngi Mng do Quch Cng Thi lnh o, khi ngha ca nng dn Sn Ty Thi Nguyn do nh s Nguyn ng Hng lnh o, khi ngha ca Nguyn C, Nguyn Tuyn, V Trc Onh Hi Dng, khi ngha ca V nh Dung, on Danh Chn, T Cao Nam nh, khi ngha ca Ton C Lng Sn, v.v. C nhng cuc khi ngha ko di ti trn mi nm nh khi ngha vng min Bc H do Nguyn Hu Cn lnh o, khi ngha vng Sn Ty, Tam o do Nguyn Danh Phng lnh o. C nhng cuc khi ngha ko di ti trn ba mi nm nh khi ngha ca Hong Cng Cht vng Ty Bc v khi ngha ca L Duy Mt vng Thanh Ha, Trn Ninh. Cng ha mt nhp vi phong tro u tranh ca nng dn Bc H, phong tro khi ngha ca nng dn ng trong cng v cng si ni. Ngay t cui th k XVII u th k XVIII, cc phong tro nng dn khi ngha ng trong lin tip n ra. Nm 1695, nng dn v thng nhn Qung Ngi, Qui Nhn khi ngha di s lnh o ca Linh Vng v Qung Ph. Nm 1697, ng bo Thng nm sch thuc Qung Nam ni ln chng li nh Nguyn. Nm 1708, ng bo thiu s min B Ra khi ngha. Nm 1746, ng bo Chm Trn Bin (min Gia nh) khi ngha do Dng Bao Lai v Dip M Lng lnh do. Nm 1747, cng ti Trn Bin, li n ra khi ngha do mt ngi Hoa kiu l L Vn Quang lnh o. Nm 1770, ti H Tin n ra mt cuc khi ngha v trang gm ngt 1.000 ngi, c 15 chin thuyn v do mt ngi lnh l Phm Lam cng my ngi Ch V, Chn Lp lnh o. Cuc khi ngha c qui m kh ln, c ng o qun chng cc dn tc ng h. Cng nm 1770, tc l mt nm trc ngy phong tro 13. 13 Ty Sn xut hin, cng ti Qung Ngi, Qui Nhn, qu hng ca phong tro Ty sn, bng n mt cuc khi ngha kh ln ca ng bo Thng. Ngha qun nh ph min Qung Ngi, Qui Nhn. Bn cha Nguyn phi cho ton b qun lnh cc o Qung Ngi, Qui Nhn, Ph Yn cng hp lc i nh dp. Nhng min Nam cng nh min Bc, tt c nhng phong tro nng dn khi ngha ni trn u khng thnh cng, u khng chin thng c giai cp phong kin thng tr. Tuy vy, nhng cuc khi ngha y n ra lin tip khp mi ni trong hn na th k, c mt tc ng rt ln, lm cho cc th lc phong kin thng tr ng ngoi cng nh ng trong u lung lay n tn gc. Mt khc, nhng phong tro nng dn v trang u tranh lin tip y cng cung cp c nhiu tng ti cho phong tro nh Nguyn Hu Cu, Nguyn Danh Phng, Hong Vn Cht, L Duy Mt, v.v. v em li nhiu kinh nghim chin u cho ngi nng dn lm cch mng th k XVIII, nng cao ngh thut chin u v trnh t chc qun s ca ngi nng dn, ng thi pht huy thm mt bc ngh thut qun s Vit Nam th k XVIII. Tnh th cch mng si sc trong c nc nh th cng vi s suy yu cc ca cc th lc phong kin v s dy dn chin u ca ngi nng dn th k XVIII l nhng yu t ht sc quan trng gip cho phong tro nng dn cui th k XVIII c th pht ng thnh mt cuc chin tranh nng dn ln mnh sc nh tan mi th lc phong kin ln nh trong c nc. Chnh trong hon cnh lch s thun li , phong tro nng dn Ty Sn xut hin v c iu kin pht trin ngy cng ln mnh. NHNG NGY U CA CUC KHI NGHA Trc cm hn si sc ca nhn dn ng trong i vi bn phong kin nh Nguyn, nm 1771 ba anh em Nguyn Nhc, Nguyn L, Nguyn Hu, ngi Ty Sn[1] nhm hp qun chng khi ngha. Ba anh em u rt tr, Nguyn Hu khi y mi 19 tui. Nhng h nm ng thi c khi ngha, v chun b tt cho cuc khi ngha. --------------------------------------------------------------------- 1. Anh em Ty Sn c bn ngi, mt ngi em gi l t. Ty Sn, sau i thnh hai x An Kh v Cu An, thuc huyn Tn An, tnh Cng Tum. Thi by gi ph Qui Nhn gm c 3 tnh Bnh nh, Cng Tum v Ply-cu sau ny. Cch y 40 - 50 nm, An Kh v Cu An vn l hai x ng dn nht, giu nht trong s 29 x ca huyn Tn An, v cng ng nht, giu nht trong tnh Cng Tum. Qun th ca phong tro Ty Sn cng nh ca ton th nng dn Vit Nam thi y l bn cha Nguyn ng trong v bn vua L, cha Trnh ng ngoi. Ni rng na cui th k XVIII, c hai tp on y u suy yu hoc suy yu n cc l ni suy yu v mt chnh tr, kinh t... nhng v mt qun s th chng, bng nhiu bin php, vn cn duy tr c mt lc lng mnh, nu so vi nhng lc lng qut khi chng li chng th chng vn mnh hn hn. Bi v chng l nhng tp on thng tr, lc no cng c lc lng v trang trong tay t v. Qun i ca chng c t chc, c thao luyn, c kinh nghim chin u, sc i ph vi mi phong tro nng dn khi ngha n ra cui th k XVII, u th k XVIII cho n trc ngy phong tro Ty Sn qut khi. V nhng lc lng qun s y 14. 14 vn c th l nhng tr lc ln cho phong tro nng dn Vit Nam na cui th k XVIII. Qun s v trang b ca nhng lc lng qun s y c th thay i tng thi k, thi chin khc, thi bnh khc, nhng i th th con s khng x xch nhau nhiu lm. Nh Nguyn lc no cng c khong non 10 vn lc qun. Thy qun c khong 200 thuyn chin. Mi thuyn chin ca nh Nguyn c t 50 n 60 mi cho, v t 3 n 5 khu i bc. K binh ca nh Nguyn c khong t 200 n 300 nga chin. Khng thy ti liu no ni nh Nguyn c t chc tng binh. Qun i nh Trnh cn mnh hn qun i nh Nguyn. Lc qun nh Trnh lc no cng c trn 10 vn ngi. C khi c ti ngt 20 vn ngi. Thy qun gm c khong 500 thuyn chin, trang b ca thuyn chin Trnh cng tng t nh thuyn chin Nguyn. Qun i Trnh c mt i tng binh ln gm t 300 n 500 voi chin. Mi voi chin c 6, 7 binh s cm v kh ngi trn. Voi chin ca nh Trnh i khi mang c i bc na. C hai qun i Trnh, Nguyn u dng v kh n dc kiu phng Ty, hoc mua ca ngoi quc, hoc dng xng ch ly, thu ngi phng Ty trng nom nh bn cha Nguyn lm. Trc nhng qun th cn c lc lng mnh nh vy, ba anh em Ty Sn quyt tm tm mi bin php tin ti u tranh v trang vi ch v nm chc phn thng li t ra l nhng thng li bc u v mnh. H mt thi gian di, khong t 1771 n 1773, xy dng cn c, tuyn truyn khi ngha v t chc lc lng. H ly ngay ni h sinh trng l vng Ty Sn, An Kh thuc min rng ni Qui Nhn lm cn c a. Nh trn trnh by, phong tro bng n qung Nam l mt iu thun li, cc lnh t Ty Sn li chn min rng ni Qui Nhn lm cn c a khin cho phong tro cng c thm nhiu iu kin pht trin. Ph Qui Nhn th k XVIII bao gm ba tnh Bnh nh, Cng Tum v Ply-cu ngy nay. Vng rng ni Qui Nhn gm ba phn t t ai ph Qui Nhn v l mt vng ai sit cht ly ph thnh Qui Nhn l dinh ly ca chnh quyn phong kin ca ph ny. Chim gi c vng rng ni v cha cn nh, ph thnh Qui Nhn ca nh Nguyn cng tr thnh c lp, ch v, i ngy mt v tay ngha qun m thi. Ngha qun Ty Sn li ng bn doanh ti An Kh, mt cao nguyn rt bng phng, cao 600 mt, rng mt chiu 50 ki-l-mt, mt chiu 35 ki-l-mt. y l mt a im rt tt cho vic b tr doanh tri v tp luyn qun s. T Qui Nhn ln An Kh ch c mt ng c o v cng nguy him. Chnh v th t nm 1771 l nm ngha qun Ty sn bt u nhm hp n nm 1773 l nm ngha qun nh chim ph thnh Qui Nhn, qun i nh Nguyn cha mt ln no dm tin cng vo cn c a An Kh. Con ng Qui Nhn ln An Kh khng nhng l con ng c o nguy him th k XVIII, m ngay cho ti ngy nay, con ng y - tc con dng 19 - cng nhiu ln l m chn qun Php v qun M xm lc. T vng rng ni tin xung chim nt vng ng bng Qui Nhn, ngha qun Ty Sn c mt v tr v cng xung yu v mt chin lc, n ct t giang sn nh Nguyn ra lm i khin s lin h tip t cho nhau b gin on, ng thi n cng chia tch qun i nh Nguyn ra lm hai b phn ri nhau, lm cho lc lng chin u ca 15. 15 chng b gim st, khi mt b phn no b ngha qun tin cng th b phn khc mun ng cu cng rt kh khn. Vng rng ni Qui Nhn, c bit l min An Kh li l ni tp trung nhiu thnh phn dn tc, ngi Kinh c, ngi Chm c, ngi Ba Na, ngi Gia Rai, ngi X ng u c. l mt ngun cung cp nhn lc rt tt cho phong tro. Min An Kh li l ni ng c giu c nht vng rng ni Qui Nhn (tc vng Bnh nh - Cng Tum - Ply-cu ngy nay), cho nn cng l ngun cung cp lng thc tt nht cho phong tro Ty Sn trong thi k u khi ngha. Vng rng ni Qui Nhn cn l ni c sn voi ln, nga hay, sn m st, dim tiu, g tt cho nn n cng l ngun cung cp vt liu v phng tin chin tranh rt phong ph cho ngha qun Ty Sn. Ngi Qui Nhn li c truyn thng thng v. Cho n th k XIX ngi ta vn cn ca ngi truyn thng : "Ai vo Bnh nh[1] m coi Con gi cng bit i roi, i quyn". Cng vi tinh thn si sc cm th bn phong kin nh Nguyn ca nhn dn Qui Nhn, truyn thng tt p cng khin h nhit lit hng ng phong tro Ty Sn v tham gia ng o vo i qun khi ngha. ----------------------------------------- 1.Bnh nh l tn nh Nguyn t cho Qui Nhn t u th k XIX pht ng qun chng vng ln nh giai cp thng tr anh em Ty Sn li dng nhng mu thun rt su sc trong ni b tp on phong kin nh Nguyn lm mc tiu tuyn truyn khi ngha. Nm 1765, cha Nguyn l Phc Khot cht. Trc kia, Phc Khot lp ngi con duy nht ca chnh phi ln lm th t ni ngi cha, nhng ngi cht sm, li mt a con l Nguyn Phc Dng. Khi Nguyn Phc Khot cht, hong tn tc Nguyn Phc Dng cn nh tui qu khng ln cm quyn chnh c, ng l ngi cha phi thuc v ngi con ln tui hn c ca Nguyn Phc Khot l Nguyn Phc Lun v chnh Nguyn Phc Khot cng c nh vy t khi cn sng. Nhng Nguyn Phc Khot cht, quyn thn Trng Phc Loan ph lp Nguyn Phc Lun, bt Lun b ngc, git cht mi ngi thn cn ca Lun v a ngi con 11 tui ca Nguyn Phc Khot l Nguyn Phc Thun ln lm cha. T y, quyn thn Trng Phc Loan ngy cng tham tn, bo ngc. Bn quan li v cc tng lp trn ca x hi ng trong lc y u on ght Trng Phc Loan, thm tm mun ph hong tn Dng ln ngi cha, nhng khng c phng sch hot ng. Nm c tnh hnh , nm 1771, cc lnh t Ty Sn nu khu hiu: "nh Trng Phc Loan, ng h hong tn Dng" pht c khi ngha. Trong mt bi hch xut qun ca ngha qun Ty Sn sau ny, phng hng u tranh u tin l nh quyn thn Trng Phc Loan c nhc li r rng: "Gin quc ph[1] ra lng bi bc, ln Ty Sn xng ngha cn vng Trc l ngn ct gia dng, ko ng nghch t mu ngm ngh, Sau l ti ma dm khi hn, ko cng dn ra chn lm than. V lng tri cn nn np Ph Xun, t du c li c Hu H.... 16. 16 Trong nhng ngy u khi ngha, ngha qun Ty Sn t nhn mnh l qun ca hong tn Nguyn Phc Dng chng li qun ca quc ph Trng Phc Loan, cho nn ngi ng thi gi: "Binh triu l binh quc ph, Binh l binh hong tn". ---------------------------- 1. Ch Trng Phc Loan. ngha l h reo. Ngha qun i ti u cng la , h reo, ku gi mi ngi ln ng u tranh ng h hong tn Dng. Trong my nm u khi ngha, nhng ngi lnh o phong tro Ty Sn khng t nhn mnh l ngi lnh o phong tro, ch xng mnh l nhng ch tri bnh thng v vn ly danh ngha hong tn Dng lm ngi cm u ngha qun. Khu hiu u tranh ny tht l st hp tnh hnh v n li cun c nhiu tng lp nhn dn tham gia phong tro Ty Sn ngay t thi k u. Nhng i vi qung i qun chng nng dn th khu hiu u tranh y cha . Phi c mt khu hiu u tranh c th hn st hp bi quyn li trc mt ca ngi nng dn hn na. Cho nn bn cnh khu hiu u tranh ni trn, nhng ngi lnh o phong tro Ty Sn ra khu hiu "ly ca k giu, gip ngi ngho" v khu hiu y c thc hin ngay t nhng ngy u tin ca cuc khi ngha. Chnh v c khu hiu st hp vi qun chng nh th m phong tro Ty Sn li cun c ng o nng dn tham gia v sm c mt lc lng hng hu ngay t nhng ngy u i ph vi qun th. Nhng gio s phng Ty c mt Vit Nam lc y ni nhiu v nhng hnh ng "cp ca nh giu, gip ngi ngho" ca ngha qun Ty Sn. Gio s Ty Ban Nha -ma-nu-en Ca-xtu--ra (Emmanuel Castuera) ghi li: "H tun hnh trong cc lng, tuyn b vi dn chng rng h khng phi l gic cp m l nhng ngi lm theo tri, rng h mun thc hin cng l v gii phng nhn dn khi ch chuyn ch ca bn vua quan. H tuyn truyn s bnh ng v mi mt. Trung thnh vi ch ngha ca h, nhng bc tin khu ca ch ngha x hi cn i y ly ca ci ca bn quan li v bn nh giu phn pht cho dn ngho. Nhng lng mc b thu m h khc nng nhit lit tuyn th hng ng khi ngha.."[1] Mt gio s Ty Ban Nha khc l i--g Giu-mi-la (Digo de Jumilla) cng vit: "Nm ngoi, 1773, khong u thng 4, qun i ng trong bt u tun hnh cc ni... Ban ngy h xung cc ch, k eo gm, ngi mang cung tn, li c ngi mang sng. H khng h lm thit hi n ngi v ca. Tri li h t ra mun bnh ng gia mi ngi ng trong; h vo nh giu, nu em np h t nhiu th h khng gy tn hi, nhng nu chng c li th h cp ly nhng ca qu em chia cho ngi ngho, h ch gi go v lng thc cho h m thi... Ngi ta gi h l bn cp o c v nhn t i vi qun chng ngho kh..."[2]. ------------------------ 1. Li vn trn y l do Lorenzo Prez tm tt theo ti liu ca E. Castuera vit thng 11 nm 1785. Lorenzo Prez: Les Espagnols dans l'Empire d' An nam. Bulletin de la Socit des tudes indochinoises, nouoelle srie, tome XV, n0 3, 4-1940, pp. 67, 68. 17. 17 2. Th ca gio s Ty Ban Nha Dino de Jumilla vit ngy l5 thng 2 nm 177l - B.S.E.I. nouvelle srie, t. XV, n0 3, 4. p. 74. Nhng ng li vn ng cch mng v nhng khu hiu u tranh ni trn on kt v tp hp c mi lc lng nh ch. Ngay t nhng ngy u cuc khi ngha, trong hng ng ngha qun, ngi ta thy c mt hu khp cc tng lp nhn dn v thnh phn dn tc ca vng Qui Nhn, Qung Nam. Bn cnh qung i qun chng nng dn l lc lng c bn ca phong tro, ngi ta thy c nhng th ho nh Nguyn Thung, nhng i ph nh Huyn Kh. Bn cnh ngi Vit, c ngi Thng, ngi Chm v cc thng nhn Hoa kiu hoc dn tc Hn nh cc o qun Ha ngha v Trung ngha ca L Ti v Tp nh. Mt phong tro nng dn trong thi phong kin m c c nhiu tng lp nhn dn, nhiu thnh phn dn tc tham gia nh th cng l him c. Vi s nhit lit hng ng ca qung i qun chng nhn dn, ngay t nhng ngy u khi ngha, lc lng v trang ca phong tro Ty Sn c ti 3.000 ngi[1]. Cn c a Qui Nhn li c nhiu voi ln, nga tt. ng bo min ni Qui Nhn c truyn thng ua nga, qun tng gii. ------------------------------------ 1. Al. Faure. Les Franais en Cochinchine au XVIII sicle... Chaliamel, Paris, 1891. ng bo c min Qui Nhn, Kinh cng nh Thng, u c truyn thng thng v, gii roi, gii quyn, gii qun s. Cho nn nhng i qun u tin ca phong tro Ty Sn l nhng i qun thin chin v dng cm. Ti u nm 1773, lc lng v trang ca ngha qun c ti hng vn ngi, cn c a ca ngha qun bao gm mt khu vc rng ln ca ph Qui Nhn: vng ni An Kh v ba huyn Ph Ly, Bng Sn, Tuy Vin. Trong thi k u Nguyn Hu v Nguyn L cha xut hin nh nhng lnh t ca phong tro. Phn v h cn tr tui phn v mun thc hin chnh sch on ht cc lc lng, ngha qun Ty Sn c ba ngi c tnh cht tiu biu nht lc by gi ng ra lnh o phong tro: Nguyn Nhc, i din cho nhng ngi xng phong tro, Huyn Kh, mt ngi giu c ln v Nguyn Thung, mt th ho c th lc ph Qui Nhn. Ngha qun Ty Sn bt u xy dng chnh quyn ca nng dn trong cn c a, theo hnh thc t chc ring ca mnh. Nguyn Nhc lm ch tri nht, cm chnh quyn hai huyn Ph Ly v Bng Sn. Nguyn Thung lm ch tri nh, cm chnh quyn huyn Tuy Vin. Huyn Kh lm ch tri ba, chuyn trch vic qun lng. Bn cnh nhng ngi lnh o, c my ngi tng gip vic l L Ti v Tp nh, trc tip ch huy hai ton qun ngi Hoa kiu v ngi dn tc Hn do h chiu m. Ti y cng tc chun b khi ngha coi nh hon thnh. Ngha qun c kh nng km sot hon ton vng Qui Nhn. Gi khi ngha ti. Ngha qun c th m nhng t tin cng u tin vo qun ch v nm chc phn thng li. 18. 18 19. 19 NGUYN HU CHIN THNG PH YN M U THI K PHT TRIN LN MNH CA PHONG TRO TY SN Gia nm 1773, cn c a c xy dng vng chc, nhng iu kin vt cht v tinh thn v trang tc chin vi ch c y , ngha qun Ty Sn bt u tin cng ch. Trong mt m1 , ngha qun h thnh Qui Nhn. Tun ph Qui Nhn l Nguyn Khc Tuyn b c v con, vt c n tn2 , chy trn. Ngha qun Ty Sn tin cng lin tip vo cc ph Qung Ngi, Din Khnh, Bnh Khang, Bnh Thun v thu c thng li to ln trong bui u. Trong vng my thng cui nm 1773, ngha qun Ty Sn lm ch c mt di t ai chy di t Qung Ngi vo Bnh Thun. Ln u tin, ngn c 3 chin thng ca ngha qun Ty Sn php phi bay trn cc thnh ly, dinh th ca bn vua quan phong kin, gt b uy th chnh tr t hng bao i ca chng ti nhng ni y. ---------------------------- 1. Theo th ca Digo de Jumilla vit ngy 15 thng 2 nm 1774. B.S E.I. nouvelle srie, t.XV, n0S 3-4. 3 et 4d trimestre 1940, p 74, th ngha qun Ty Sn nh thnh Qui Nhn vo mt bui sng, khong gia thng 9 nm 1773. 2. Th ca Digo de Jumilla ngy 15 thng 2 nm 1774, ti liu dn, tr.74. 3. Cc ti lu c ca ta u ni c Ty Sn mu Al. Faure trong Les Franca en Cochinchine au XVIII sicle, Challamel, Paris, 1891, tr. 31 cng ni c Ty Sn mu . Dingo de Jumilla trong th vit ngy 15 thng 2 nm 1774, ni r c Ty Sn bng la . Tuy vy, lc lng ngha qun cn yu, qun cha nhiu (mc du c c 26.000 ngi[1] nhng so vi ch th vn cn t), v kh cn thiu[2], kinh nghim xy dng chnh quyn cha c, nn vic lm ch v gi gn mt vng t ai rng ln nh vy khng phi khng c kh khn. ---------------------------------- 1. Th ca Digo de Jumilla vit ngy 9 thng 8 nm 1774 ti liu dn. tr. 78. 2. Legrand de la Liraye trong Notes historiques sur la nation annamite. tr. 89, ni rng: trong trn nh Qui Nhn nm 1773, v kh ch yu ca ngha qun l gio tre v uc. uc lm v kh ni y chnh l ha kh, mt th v kh rt li hi m, qua ti liu ny, ta thy ngha qun Ty Sn t ch to v s dng ngay t nhng ngy u khi ngha. u nm 1774, cha Nguyn cho qun tin xung Qung Nam tin cng ngha qun. Ch tng qun Nguyn l Tn Tht Thng, s thanh th ngha qun, khng dm nh v b trn. Ma h nm 1774, cha Nguyn c Tng Phc Hip em i qun t Gia nh theo hai ng thy b tin nh ngha qun. Ngha qun Ty Sn phi rt khi Bnh Thun, Din Khnh, Bnh khang, gi vng t Ph Yn tr ra Qung Ngi. Trong phm vi t ai nh vy, ngha qun Ty Sn c th cng c cn c, pht trin lc lng, chun b cho nhng t tn cng mnh m hn. Nhng cng trong lc ny, li dng c hi cha Nguyn ang phi tp trung lc lng i ph vi ngha qun Ty Sn, cha Trnh c Hong Ng Phc em i qun t Bc H tin vo nh cha Nguyn. Ma ng nm 1774, qun Trnh vt sng Gianh, ln lt nh chim B Chnh, ng Hi, tin nhanh vo Thun Ha. Ngy 30 thng 1 nm 1775, qun Trinh h thnh Ph Xun, cha Nguyn Phc Thun phi b kinh thnh chy vo Qung Nam. Khng cho bn cha Nguyn kp ngh ngi, ngha qun Ty Sn theo hai ng thy b tin ra nh Qung Nam. Nguyn Phc Thun vi chy vo 20. 20 Gia nh, chu l Nguyn Phc Dng v mt s tng lnh li hot ng vng Cu thuc Qung Nam. Thng hai nm t Mi (1775), qun Trnh tin xung Qung Nam. Ngha qun Ty Sn cng tin ln lng bt c bn Nguyn Phc Dng. Thng T m lch, qun Trnh vt qua o Hi Vn, tin nh ngha qun Ty Sn. Ln u tin, ngha qun Ty Sn tip xc vi qun Trnh ang thng li. Nguyn Nhc c Tp nh lm tin phong, L Ti lm trung qun, tin nh qun Trnh Cm Sa thuc Qung Nam. Nhng Tp nh b i bi; b trn khi hng ng ngha qun, tm ng chy v Trung Quc. Nguyn Nhc v L Ti phi rt qun v Bn Tn (gip gii Qung Nam - Qung Ngi). Qun Trnh vn tin. Nguyn Nhc phi rt v Qui Nhn. Thy ngha qun Ty Sn ang b tht bi nng n trc sc tin cng ca qun Trnh, thng Nm nm t Mi (1775), tng Nguyn Bnh Khang, Din Khnh l Tng Phc Hip em ton qun nh chim Ph Yn. Ngha qun Ty Sn phi ri b Ph Yn rt v Qui Nhn. Nh vy l cn c a ca ngha qun b thu hp li trong phm vi Qui Nhn, Qung Ngi v lm vo ci th b kp gia hai gng km. Qun Trnh uy hip sn pha bc Qui Nhn. Sn pha nam Qui Nhn b qun Nguyn ca Tng Phc Hip uy hip. Qun ch hai mt tng s c ti 5, 6 vn qun. Khng g khi ci th b bao vy ny, ngha qun Ty Sn c nguy c b tiu dit nhanh chng. Cn c a Qui Nhn ch thun li cho ngha qun Ty Sn trong trng hp i ph vi mt k th, chia ct lc lng ca mt k th ra lm nhiu b phn tin nh d dng. Nhng trong trng hp phi i ph vi c hai k th. Qun Trnh t pha Bc ko xung, qun Nguyn t pha Nam tin ln, cng tp trung lc lng tin vo cn c a th ngha qun Ty Sn vo ci th tht nguy him, khng th ng u ni vi c hai k th mt lc. i ph vi tnh hnh , ngha qun Ty sn c mt chin lc mu nhim: dng bin php ngoi giao chn tay mt k th v chun b tin cng mt k th. Trong hai k th lc y, qun Trnh ca Hong Ng Phc vn l i th nguy him nht. Cn phi ha hon c vi qun Trnh, tp trung lc lng tin cng qun Nguyn. Nguyn Nhc cho ngi ti thng thuyt vi tng Trnh Hong Ng Phc xin nhn lm i qun tin phong ca Trnh nh Nguyn. Qun Trnh, sau mt thi gian hnh qun xa, t Bc vo v phi lin tc chin u trong gn mt nm tri, cng c mun ngh ngi i cht ri s quyt nh sau, nn Hong Ng Phc nhn li ha hon vi ngha qun Ty Sn v nhn danh cha Trnh, phong cho Nguyn Nhc lm Ty Sn trng hiu trng tit tng qun. Nhng tng Trnh vn khng lui qun, vn ng nguyn v tr c, st vi cn c a ca ngha qun vi : nu ngha qun Ty Sn nh thng qun Nguyn, tin su c vo Nam, th qun Trnh s tin theo sau, chim ly thnh qu chin thng ca ngha qun, thu phc t ai mi m khng phi kh nhc. Tri li, nu ngha qun Ty Sn khng thng c qun Nguyn, hoc b qun Nguyn nh bi th khi y qun Trnh s tin vo cn c a Qung Ngi, Qui Nhn, tiu dit ngha qun, trc tip i ph vi qun Nguyn. Ngha qun Ty Sn cng thy r nhng y ca qun Trnh. 21. 21 Ngha qun quyt nh phi nh chim c Ph Yn, y li qun Nguyn v pha nam, ng thi ly chin thng lm p lc buc qun Trnh phi t b xm phm vo cn c a ca ngha qun. Nhng nh c qun Nguyn ca Tng Phc Hip Ph Yn khng phi l d dng. Ti y Tng Phc Hip c hai vn qun1 . Tng Phc Hip ng bn doanh Ph Yn v lp hai c im phng v cho Ph Yn, mt Xun i do b binh ng gi, mt Vng Lm do thy binh n tr2 . i vi mt lc lng ch mnh nh vy, ngha qun s nh nh th no thng v ai s m nhim s mng quyt chin vi ch, bo m thng li cho ngha qun. Cc tng ca ngha qun nh Tp nh th b trn, L Ti th bi trn lin tip, khng cn tinh thn chin u v cng khng c kh nng thc hin thnh cng mt trn quyt chin nh vy. Bn thn Nguyn Nhc cng khng phi l mt tng ti c th m ng ci nhim v qun s nng n y. Chnh trong tnh hnh kh khn ny, Nguyn Hu xut hin nh mt v cu tnh, ng ra gnh vc trng trch quyt nh vn mnh sng cn ca phong tro. Nguyn Hu tc ny mi 23 tui. Khng ai ghi li c nhng hot ng ca ng t khi phong tro Ty Sn mi bng n v ch t trn Ph Yn ny, tn tui ng mi ghi trong s sch ca nh Nguyn. Nhng chc chn rng t 1771 ti 1775 Nguyn Hu kinh qua chin u nhiu, c nhiu kinh nghim v t ra l mt tng lnh xut sc. Cho nn khi ng lnh trch nhim ch huy trn nh Ph Yn, th ngha qun u tin tng v nhng tng lnh c nh L Ti, cng phi chu lm ph tng gip vic ng. --------------------------------- 1. Trnh Hoi c, Gia nh thnh thng ch. Sch ch Hn, bn chp tay ca Vin S hc, q. 3, t 67. 2. Xun i cch Vng Lm 4 ki-l-mt, Vng Lm cch Ph Yn khong 10 ki-l-mt. pht huy yu t bt ng, to iu kin nh thng d dng cho ngha qun, cc lnh t Ty Sn cho ngi ti Ph Yn thng lng vi Tng Phc Hip v vic lp hong tn Dng lm cha v ngha qun Ty Sn hp tc vi qun Tng Phc Hip cng tin nh qun Trnh. Cuc thng lng cha i ti kt qu th Nguyn Hu bt ng em qun tp kch Ph Yn. Cho n nay nhng ti liu su tm c cha cho bit r Nguyn Hu nh Ph Yn nh th no, phng chm, hnh thc tc chin ra sao t c thng li nhanh chng. Nhng cng bit i khi c rng Nguyn Hu h thnh Ph Yn rt mau l. Qun Nguyn trong thnh Ph Yn ra ng chin b tan r trong chp nhong. Tng Nguyn l Nguyn Vn Hin t trn. Mt tng Nguyn khc l cai c Nguyn Khoa Kin b Nguyn Hu bt sng. Ch tng Nguyn l Tng Phc Hip phi b thnh Ph Yn rt qun chy. c tin Ph Yn tht th, tng Nguyn trn th Bnh Khang l Bi Cng K em qun theo ng ni tin ra cu vin cho Ph Yn. Nguyn Hu cho qun n nh v bt sng Bi Cng K1 . Mt tng Nguyn khc l Tng Vn Khi em qun t Khnh Ha tin ra, cng b qun i ca Nguyn Hu nh cho i bi Tam c, Tng Vn Khi cht ti trn2 . ----------------------------------- 1, 2. i Nam 1il truyn tin bin, Sch ch Hn, q. 4. 22. 22 Nh th l hai vn qun ca Tng Phc Hip b tan r, Ph Yn li thuc quyn kim sot ca ngha qun Ty Sn. Qun Nguyn b y lui xung pha nam v t y mt hn kh nng tin cng ngha qun Ty Sn. Trong khi Nguyn Hu nh Ph Yn th tng Trnh, Hong Ng Phc cng tha c tin su thm mt bc vo gn cn c a ca ngha qun v ng qun ti Chu . Nhng chin thng vang i ca Nguyn Hu khin qun Trnh phi chn bc. Theo yu cu ca Nguyn Nhc, Hong Ng Phc phi chu nhn danh cha Trnh phong chc Ty Sn hiu tin phong tng qun cho Nguyn Hu. Sau t thy khng th n p c phong tro Ty Sn v cng khng th tin su thm vo Nam, Hong Ng Phc b t Qung Nam, lui v Ph Xun, ri khng bao lu, mt t qun tng li gi Ph Xun, cn mnh th rt hn i qun v Bc H. Ngha qun Ty Sn t y hon ton rnh tay khng phi lo i ph vi mt k ch mnh hn hn mnh lc y l qun i Trnh. Sau khi qun Trnh rt khi Qung Nam, d ng ca nh Nguyn y, do Tn Tht Quyn v Tn Tht Xun tp hp li, ni y chim gi Qung Nam. Nguyn Hu li t Ph Yn tr v Qui Nhn, iu qun ln nh Qung Nam. Cuc ni dy ca d ng nh Nguyn b dp tan nhanh chng. Qung Nam li thuc quyn kim sot ca ngha qun Ty Sn. Nh vy l chin thng Ph Yn ca ngha qun Ty Sn di s ch huy ca v anh hng tr tui Nguyn Hu c mt tc dng v cng quan trng, lm thay i hn cc din, hon ton c li cho ngha qun Ty Sn. Chin thng Ph Yn g cho ngha qun Ty Sn ra khi ci th b kp trong hai gng km ca c hai th lc phn ng Trnh - Nguyn, vnh vin ngn chn bc tin vo Nam ca qun Trnh, lm suy yu hn lc lng ca nh Nguyn v m ng cho s pht trin rng ln ra ton quc ca phong tro nng dn Ty Sn. T y cho ti khi ng cht, tri gn hai mi nm rng r, Nguyn Hu i ti u l c chin thng ca ng u ging cao n . Cng t y, Nguyn Hu tr thnh linh hn ca phong tro Ty Sn, ngi t chc nn mi thng li ca phong tro Ty Sn sau ny. NGHA QUN TY SN TP KCH QUN NGUYN GIA NH Sau chin thng Ph Yn ca ngha qun Ty Sn do Nguyn Hu ch huy, c hai k ch, qun Nguyn v qun Trnh u b y li xa cn c Qui Nhn ca ngha qun Ty Sn. c rnh tay i ph vi nh Trnh pha bc, cc lnh t Ty Sn quyt nh tp trung lc lng tiu dit th lc nh Nguyn min Nam. T khi bn cha Nguyn phi b kinh thnh Ph Xun cho qun Trnh chim ng, em tn qun chy vo Gia nh v tng Nguyn, Tng Phc Hip b Nguyn Hu nh bt khi Ph Yn, lc lng qun s ca nh Nguyn suy yu nhiu so vi trc, nhng chng vn m mu phn cng chim li v tr mt. Vo ti Gia nh, Nguyn Phc Thun ra sc tng cng lc lng, tch cc tuyn m binh lnh, tch tr binh lng. Trong vi thng, qun s ca Nguyn Phc Thun Gia nh c ti 25.000 ngi, Nguyn Phc Thun li c mt ngi Hoa kiu lm tng trn H Tin l Mc Thin T nhn em qun ph tr. Gia nh tr thnh cn c ca bn cha Nguyn chun b phn cng mnh vo ngha qun Ty Sn. 23. 23 Bit r L Ti, tng Ty Sn gi thnh Ph Yn, ng bt mn vi cc lnh t Ty Sn, v chc i tng ca hn trc kia, nay thuc v ngi anh hng tr tui Nguyn Hu, Tng Phc Hip lin cho ngi chiu d L Ti. Qu nhin L Ti em thnh Ph Yn v qun bn b ca y u hng Tng Phc Hip, theo v vi Nguyn. Tng Phc Hip li tm cch thu phc c Chu Vn Tip, mt tng lc tm, phn ng, chng Ty Sn, t min ni Ph Yn, em hn mt nghn qun theo v vi Tng Phc Hip. Do y, qun th ca nh Nguyn min Bnh Thun, Ph Yn li mnh dn ln. Trc tnh bnh , cc lnh t ngha qun Ty Sn thy cn pht hnh ng kp thi, p tan k hoch chun b phn cng ca bn cha Nguyn ti Gia nh, ko bt lc lng qun Nguyn Ph Yn, Bnh Thun v Gia nh lm cho chng mt kh nng phn cng cng nh kh nng uy hip trc tip vo cnh sn cn c a ca ngha qun. Cc lnh t Ty Sn ch trng nh bt ng vo cn c Gia nh ca ch, vi mc ch tiu dit mt phn sinh lc ch v thu ht qun lng ca ch Gia nh. Trn tp kch u tin ny cha c mc ch gii phng t ai v tiu dit ton b qun Nguyn, v ngha qun lc y cha c kh nng thc t lm cng vic . u nm 1776, cc lnh t Ty Sn m thm qun v Nguyn L c trao nhim v ch huy trn tp kch ny. Ngy 27 thng 3 nm t776, tc ngy 8 thng Hai nm Bnh Thn, Nguyn L em thu qun tin vo Gia nh. B nh bt ng, qun Nguyn khng kp tr tay. Nguyn Phc Thun phi b thnh Gia nh, em qun chy ra Trn Bin (vng Bin Ha ngy nay). Nguyn L vo thnh Gia nh, kim im kho tng, thu thp qun lng, chun b phng tin vn ti a v Qui Nhn. ng thi, Nguyn L cho mt b phn ngha qun tin xung pha nam tp kch dinh Long H. Qun Nguyn Long H b tiu dit. Tng Nguyn Long H l Bi Hu L b ngha qun bt sng ti trn. Trc sc tin cng mnh m ca ngha qun Ty Sn, Nguyn Phc Thun phi chy v B Ra. Ti y, c ln b ngha qun truy tm ro rit. Nguyn Phc Thun phi chy trn vo nh mt gio s Ty Ban Nha l Digo de Jumilla, nm n di gm ging mi thot nn1 , v ngha qun khng xm phm ti nh ca nhng ngi lm ngh tn gio. Trc tnh hnh nguy khn , Nguyn Phc Thun vi phi Thanh Nhn i M Tho m qun cn vng, cho ngi i cu vin Mc Thin T Cn Th em qun ln gip v triu Tng Phc Hip Ph Yu em qun v cu cha. Ti thng Nm m lch, Thanh Nhn chiu m c hn 3.000 qun, gi l qun ng Sn, t xng l ng Sn thng tng qun, t Tam Ph (thuc M Tho) tin qun v Gia nh. Trong khi y, Mc Thin T em qun t Cn Th tin ln, Tng Phc Hip v L Ti cng ang trn ng hnh qun t Ph Yn vo Nam v ti Trn Bin, gn Gia nh. Thy qun cu vin ca ch cc ng ko ti, Nguyn L h lnh rt qun, em theo hn 200 thuyn lng ly c Gia nh, a v Qui Nhn. Ti y, nhim v tin nh Gia nh ca ngha qun Ty Sn do Nguyn L ch huy hon thnh trn vn. Qun i Ty Sn bo ton lc lng tr v cn c. 24. 24 --------------------------- 1. Lorenzo Prez. Les Espagnols dans 1'Empire d'Annam, Archives Ibro-americano. 1932, n0 107 NGUYN HU TIN QUN GII PHNG GIA NH LN TH NHT (1777) Sau khi ngha qun Ty Sn rt v Qui Nhn, Nguyn Phc Thun cng bn Thanh Nhn em qun tr v thnh Gia nh. Tng Phc Hip v L Ti cng t Trn Bin v ti ni. By gi l thng Nm nm Bnh Thn (1776). Sang thng su Tng Phc Hip cht. L Ti v Thanh Nhn u mun, ginh quyn thng lnh ton b qun i nh Nguyn v mnh. Hai k y tham vng gp nhau, khng th cng chung sng. L Ti em qun bn b gi ni Chiu Thi, chng li Thanh Nhn. Hai bn nh nhau. Thanh Nhn yu th phi p ly Bn Ngh v sng Th Ngh ti Si Gn (tc thnh Gia nh) c th. Thng M nm Bnh Thn (1776), Nguyn Phc Dng t Qui Nhn trn c v Gia nh. Phc Dng vi vng gi L Ti v lm vy cnh cho mnh. L Ti tin qun v Gia nh, Thanh Nhn phi b Gia nh, chy v cn c c Ba Ging (tc Tam Ph) L Ti p Phc Thun nhng ngi cha cho Phc Dng. Phc Dng xng l Tn chnh vng v tn Phc Thun lm Thi thng vng. L Ti c phong lm bo gi i tng qun. Phc Thun v bn chu l anh em Nguyn nh (tc Gia Long sau ny) b Gia nh trn v Ba Ging vi Thanh Nhn. L Ti n bt Phc Thun a v Gia nh. Ch c anh em Nguyn nh trn thot v vi qun ng Sn. Nh vy l bn cha Nguyn chia lm hai phe: phe Nguyn Phc Thun v phe Nguyn Phc Dng. Lc lng qun s ca nh Nguyn Gia nh cng chia lm hai phe, nh ln nhau. L Ti v qun Ha Ngha ng h Nguyn Phc Dng. Thanh Nhn v qun ng Sn ng h Nguyn Phc Thun. Tnh hnh chnh l thi c thun li ngha qun Ty Sn tin vo i ph Gia nh. V ngha qun Ty Sn khng b l thi c. V anh hng tr tui Nguyn Hu c c lm tng, em qun i nh Gia nh. Ln ny, tin cng qun Nguyn, cc lnh t Ty Sn tp trung mt lc lng tng i quan trng, c thy binh v b binh cng phi hp tc chin. K hoch tc chin quy nh: 1. Dng thu qun lm lc lng tin cng ch yu, nh chim Gia nh tiu dit qun ch lc ca nh Nguyn, sau m rng nh chim cc a im quan trng pha nam Gia nh nh Long H, Phin Trn. 2. Dng b binh nh thnh Bnh Thun, tiu dit qun Nguyn phng ng y, sau gii phng vng Bnh Thun, Trn Bin pha bc Gia nh. C hai o qun u t di quyn ch huy ca Nguyn Hu. Thng Ba nm inh Du (1777), qun i Ty Sn bt du tin cng. Cnh qun ng thy do Nguyn Hu trc tip ch huy, tin thng vo ca bin Cn Gi, nh ln Gia nh. Cnh qun ng b tin theo ng ni nh ph khp mt di t Ph Yn, Bnh Thun vo n Trn Bin, ct t s lin h gia nhng cnh qun Nguyn y vi nhng cnh qun Nguyn Gia nh. 25. 25 c tin Nguyn Hu em qun theo hai ng thy b tin vo, Nguyn Phc Dng L Ti li gi thnh Gia nh, t mnh em mt o qun ln ng Trn Bin, vi nh trnh n nh mnh lit ca Nguyn Hu, gi vng lc lng, ch thi c phn cng. nh y b ph tan: b binh Ty Sn vo ti Trn Bin v bt u tc chin vi qun Nguyn. Hai bn gip chin. Qun Nguyn b thit hi nng n, ph tit ch Nguyn Cu Tun, chng trng Nguyn i L u cht trn. Trong lc , ti Gia nh, Ngyyn Hu tin cng lin tip vo thnh. L Ti a ch lc ra c chin. Trc sc mnh ca qun Ty Sn, o qun L Ti b tht bi dn dp v tan r dn. Thy nguy c mt thnh Gia nh, Nguyn Phc Dng quyt nh li mt b phn lc lng ng ph vi ngha qun ti Trn Bin, cn em ht qun v tng vin cho L Ti, vi nh cng L Ti c th Gia nh. Nhng Nguyn Phc Dng v ti Gia nh th cng l lc thnh Gia nh tht th. Nguyn Hu em i qun tin cng mnh lit vo thnh Gia nh. L Ti phi b thnh em qun tho chy. Nguyn Phc Dng v Nguyn Phc Thun chy theo L Ti ra Hc Mn1 . ---------------------------------------------------- 1. i nam chnh bin lit truyn. s tp. q. 27, t 23 ni rng Nguyn Hu nh thnh Gia nh, L Ti thua phi lui v Hc Mn. i nam thc lc tin bin q. 12, li ni rng khi Nguyn Hu nh Gia nh, Nguyn Phc Dng sai L Ti em qun ra Hc Mn c chin. y chng ti theo ti liu ca lit truyn m khng theo thc lc. Bi v thy qun ca Nguyn Hu t pha ca bin Cn Gi, tc l t pha ng nam Si Gn tin nh Si Gn, m L Ti li em qun ra Hc mn, pha ty bc cch Si Gn 20 ki-l-mt nghnh chin th khng hp l. Trnh Hoi c trong Gia nh thnh thng ch ni rng thy qun ca Nguyn Hu ng Bn Ngh, ng tin cng thnh Gia nh, m L Ti li em qun ch lc ra Hc Mn n nh b binh Ty Sn pha Trn Bin tip xung. iu cng khng hp l. Nguyn Hu vo thnh Gia nh v cho mt o qun tin v pha Hc Mn truy kch bn L Ti, Nguyn Phc Dng. Ti y, trong khi L Ti ang tc chin tuyt vng vi qun Ty Sn th pha sau lng, mt o qun khc lao mnh tin ti. L Ti hong s, cho l Thanh Nhn em qun ng Sn n nh p mnh, vi vng em qun bn b chy khi Hc Mn, b mc Nguyn Phc Dng, Nguyn Phc Thun li i ph vi ngha qun Ty Sn. Nhng o qun mi ti li chnh l qun Nguyn. Tng Nguyn Trng Phc Thn em qun t Cn Vt (Kampot) i gp v Gia nh cu vin cho bn cha Nguyn v L Ti. c qun Trng Phc Thn ti cu, Nguyn Phc Dng v Nguyn Phc Thun cng Trng Phc Thn chy v Tranh Giang (thuc nh Tng). o qun L Ti sau khi ri khi trn a Hc Mn, khng cn con ng no khc ngoi con ng chy v pha Ba Ging, v cc ng ng u b qun Ty Sn chn gi. M chy v Ba Ging th nguy him cho L Ti, v Ba Ging l cn c ca qun ng Sn. Nhng cng ng, L Ti nh liu em qun chy v pha Ba Ging, v qu nhin, chy gn ti Ba Ging, qun L Ti b qun ng Sn n nh v tiu dit gn. L Ti cng b git cht. Sau khi tiu dit qun L Ti, Thanh Nhn cng Nguyn nh em 4.000 qun ng Sn i tm bn cha Nguyn. Gp qun ng Sn, Nguyn Phc Thun lin tch khi bn Nguyn Phc Dng, 26. 26 i theo qun ng Sn v Ti Ph (thuc nh Tng) v trao quyn tng sy cho Thanh Nhn. L Ti cht, mi xung t trong ni b cha v tng nh Nguyn tm ha hon. Thanh Nhn v Nguyn Phc Thun ch trng phi hp tc chin vi Trng Phc Thn v Nguyn Phc Dng. K hoch d nh l: hai cnh qun ly sng Tranh Giang lm ranh gii da lng vo nhau cng chng cuc tin cng ca qun ty Sn. Trng Phc Thn v Nguyn Phc Dng ch huy hng Tranh Giang. Nguyn Phc Thun ch huy hng Ti Ph, Thanh Nhn ng qun ti Gi Kh. Thng T m lch, Nguyn Hu cho qun tin nh c hai hng: Ti Ph v Tranh Giang. Ti mt trn Ti Ph, qun ng Sn i bi. Nguyn Phc Thun chy bt sang Long Hng (thuc nh Tng). T Gi Kh, Thanh Nhn cng em qun chy theo sang Long Hng. Trc sc truy kch mnh m ca ngha qun Ty Sn, Nguyn Phc Thun v Thanh Nhn phi chy sang Cn Th mong da vo qun i ca Mc Thin T i ph vi qun Ty Sn. Ti mt trn Tranh Giang, Nguyn Phc Dng v Trng Phc Thn cng khng ng ni sc tin cng mnh lit ca ngha qun Ty Sn v phi rt chy xung Tr Tn (thuc nh Tng) ri cng thy qun do chng c Thim Lc ch huy rt v Ba Vit (tc Ba Vt, pha bc c lao M Cy, trn sng Ci Mng, thuc a phn tnh Bn Tre ngy nay). Ti y, Nguyn Phc Dng c Tng Phc Hu em qun gi M Lung, Thim Lc gi Hng i, cn Nguyn Phc Dng v Tng Phc Ha ng qun ti Ba Vit. pha Cn Th, sau khi Nguyn Phc Thun chy ti, Mc Thin T cho con l Mc T Duyn em qun tin ra o ng Khu nhm chn ng cuc tin cng v bo ca qun Ty Sn. Nhng Mc T Duyn tht bi nng n, phi chy v Cn Th, cng Mc Thin T lo k phng th1 . Qun ca Mc Thin T cng nh qun ng Sn ca Thnh Nhn v ton th qun Nguyn Gia nh, u khip s tinh thn v sc mnh chin u ca qun i Nguyn Hu v s c mt th v kh ring ca qun i Nguyn Hu l ha h. Gia lc chin tranh ng din ra c lit nh th, mt gio s Gia nh vit th truyn tin cho gio hi ca h bit v th v kh li hi . Theo miu t ca gio s ny th ha h ging nh mt ci lao2 , gm hai b phn. Mt b phn ta nh mt ci gy ngn lm bng loi g cy c nhiu gai di, nhng gai c un cong nh nhng li cu. Gy gai li cu y buc ni vo mt b phn th hai, di nh ci so. Pha trn u so trt dy mt th nha t, bn ngoi qun l, lm thnh mt th uc c bit, va l uc va l lao. Khi ra trn, ngha qun t u uc nha v khua so ra pha trc, nha uc t chy, vung bn vo ch, bt chy, ch s b cht chy, nu khng th cng b chy bng nghim trng. Khi ti gn ch, ngha qun khua so, lao u gy gai li cu vo ngi ch, gai li cu mc vo qun o ch. ch lng tng khng g ra c, nh chu cht chy v nha uc hoc nh ngha qun bt sng ti trn3 . Thy Mc Thin T khng th ng u ni vi ngha qun Ty Sn. Nguyn Phc Thun sai Thanh Nhn v thuc tng Nguyn Qun tm ng ln ra Bnh 27. 27 Thun, Ph Yn, gi bn Chu Vn Tip, Trn Vn Thc vo cu. Thng By m lch, Thanh Nhn ti Bnh Thun, Trn Vn Thc em qun tin vo cu bn cha Nguyn. Chu Vn Tip li Bnh Thun i ph vi b binh Ty Sn ang nh ph sut min Ph Yn, Bnh Thun, Bin Ha... Nhng qun cu vin ca Trn Vn Thc cha ra khi a phn Bnh Thun th b binh Ty Sn pha Bin Ha tin ln chn nh v tiu dit ton b o qun cu vin ny. -------------------------------------------------------------------- 1. i Nam lit truyn tin bin q. 6, t 9. 2. Lao, ch Hn vit l phiu, l mt th v kh c, nhiu nc phng ng xa c dng. Lao hoc phiu l mt ci so di bng tre hay g, u so c buc mt ci vng, khi nh ch th khua so, lao mnh ci vng vo u ch git cho ch ng cht. Ci lao Vit Nam xa c khc v nh ch nguy him hn. Lao Vit Nam l mt th so di, trn u so buc mt ci gy ngn. C so v gy u lm bng g rn. Dy buc l mt b dy tht chc hoc l dy xch st. Dng lao nh ch xa hoc cao hn tm gm gio. Khi nh th ma so, lao mnh u gy vo ch. u gy c th p cht ngay ch hoc nh gy v kh gm gio ca ch. th k XV, ngha qun Lam Sn nh cht Liu Thng,ch tng qun Minh cng bng phng lao. Ti th k XVIII, nhng ngi Chu u sang Vit Nam cng phi nhn nh lao l mt th v kh ng s nht ca ngi Vit Nam "Khi ma lao m nh, th gm gio ca ch cng b p gy tan, ng n ca ch bn ra cng b chn li" (De la Bissachre: tat actuel du Tonkin, de la Cochinchinc et des royaumes de Cambodge, Laos et Lc Th, Paris, Galignani, 1812, tome I, p. 319). Ha h va l lao, va l uc tung nha chy nn cng li hi hn. S c cn ni n "Ha phn ng" tc ng phun la ca Ty Sn. Chng ti cha r cc tc gi sch s c hiu v gi ha h ca ngha qun vi tn nh th hay l mt th v kh na ca ngha qun. 3. Th ca gao s Jean de Jsus, vit ti Gia nh thng 5 nm 1777, trong Archives Ibro- amricano 1932- n0 107. Trn Vn Thc cht trn. Chu Vn Tip b chy. Ngha qun Ty Sn chim ng Bnh Thun. Trong khi b binh Ty Sn nh ph qun cu vin Bnh Thun, thy binh Ty Sn cng tin cng vo qun i ca Nguyn Phc Dng Ba Vit. Nhiu tng lnh thn cn ca Nguyn Phc Dng nh Tn Tht Ch, Nguyn Mn, Tng Phc Hu u cht ti y. Ch cn li Tng Phc Ha mt mnh cm qun c gng chng . Thng Tm m lch, Nguyn Hu cho thm mt cnh qun i nh Hng i. Tng Nguyn ng gi y l Thim Lc phi b chy v Ba Vit. B qun Ty Sn bao vy cht ch, Nguyn Phc Dng thy n th cng, qun tan lng ht, mun tm ng chy trn theo Chu Vn Tip. Nhng Nguyn Phc Dng khng th thot khi vng vy ca qun Ty Sn, v vng vy y ngy cng tht cht li. Qun Nguyn Phc Dng b bt gn, khng trn thot mt ngi no. Nguyn Phc Dng v 18 tng lnh ty tng b a v Gia nh chu ti t hnh1 ngy tn hi thng Tm nm inh Du2 tc 18 thng 9 nm 1777. Nguyn Phc Thun Cn Th nghe tin Nguyn Phc Dng b vy Ba Vit, cng rt lo s cho s phn mnh. Thy Cn Th khng phi l ni th him, khng sc ng u vi nhng cuc tin cng ca qun Ty Sn. Mc Thin T quyt nh cng Nguyn Phc Thun ri khi Cn Th, i theo sng Thin Giang, lnh ra t Kin Giang (Rch Gi) vi nh nu qun Ty Sn ui ti Kin Giang th ln 28. 28 trn ra cc hi o. Mc Thin T li cho con l Mc T Duyn cng mt s qun s li sau, cht cy, lp dng sng Hip Giang ngn chn qun Ty Sn truy kch3 . Nhng Nguyn Phc Thun, Mc Thin T cha kp n Kin Giang, c tin Nguyn Phc Dng b bt. Nguyn Phc Thun v cng hong s, khng yn tm chy ra Kin Giang. Cng ng, Mc Thin T bn vi Nguyn Phc Thun cng em v con chy sang Qung ng, nng nh nh Thanh v yu cu vua Thanh cho qun sang nh Ty Sn. Mc Thin T cho ngi a Nguyn Phc Thun tm lnh sang Long Xuyn ch tu4 , cn mnh th i ra ca bin Rch Gi, tm chic tu bin ca mt ngi quen l Quch n nh a gip thy tr nh Nguyn sang Qung ng5 . Nguyn Phc Thun v mt s tng lnh ti Long Xuyn thng Tm nm inh Du (1777). --------------------------------------------------- 1. Theo Gia nh thnh thng ch. Bn chp tay ca Vin S hc, q. 2, t 42 v Nouoelles lettres difiantes et curieuses tome VI, introduction, p. LVII. 2. i Nam thc lc. Bn dch ca Vin S hc, t. I, tr. 263. 3, 5. i Nam lit truyn tin bin, q. 6. t 10. 4. Theo th ca Jean de Jsus vit ngy 21 thng 6 nm 1777, th Nguyn Phc Thun mun ch n mt tu ca ngi B o Nha Ma Cao, nhng tu ny i mt ri. Thng Chn m lch, qun Ty Sn do Chng C Thnh ch huy, truy kch ti Long Xuyn. Nguyn Phc Thun v ton b tng lnh nh Nguyn y u b qun Ty Sn bt sng, ch c Nguyn nh lc y mi 15 tui, cng m v mt s anh ch em trn thot. Qun Ty Sn tip tc tin xung Rch Gi, tm bt Mc Thin T. Nhng Mc Thin T kp thi chy trn ra o Ph Quc[1]. Nguyn Phc Thun v cc tng lnh nh cha con Trng Phc Thn, Nguyn Danh Khong, Nguyn Phc ng (anh rut Nguyn nh), v.v. u chu ti cht Gia nh ngy canh thn thng Chn nm inh Du, [2] tc ngy 19 thng 10 nm 1777. Nh th l c bn cha Nguyn ng thi, Thi thng vng Nguyn Phc Thun v Tn chnh vng Nguyn Phc Dng cng i b phn tng lnh v qun i nh Nguyn u b tiu dit. Ton b t ai min Gia nh, t Ph Yn n H Tin, thuc quyn kim sot ca ngha qun Ty Sn. Nhim v ca Nguyn Hu trong cuc tin qun ny ti y hon thnh. Cho nn cng trong thng Chn m lch, sau khi cuc tin cng kt thc, Nguyn Hu em qun ch lc v Qui Nhn, ch mt vi vin tng v mt i qun nh li chim ng Gia nh. ----------------------------- 1. i Nam lit truyn tin bin q. 6, t 10. 2. i Nam thc lc, Bn dch, t. I, tr. 263. *** y l ln u tin Nguyn Hu ch huy mt cuc tin qun ln. Nm y ng mi 25 tui. Cuc tin qun din ra trong vng su thng v thnh cng rc r. Vi cuc tin qun ny, Nguyn Hu nh tan qun i nh Nguyn, lt ngi cha my trm nm ca dng h Nguyn v cng mt lc git cht c hai cha Nguyn: Thi thng vng Nguyn Phc Thun v Tn Chnh vng Nguyn Phc Dng, em li ton b t ai min Gia nh cho ngha qun Ty Sn. 29. 29 Thng li ca cuc tin qun ny tht l ln lao. Chin cng ca v tng tr tui ch huy cuc tin qun ny tht l ng knh. V bn thn chin cng y cng l mt bi hc qu bu cho chng ta. Khc vi cuc nh p nm 1776, cuc tin qun ny c mc ch rt kin quyt, c hai nhim v ch yu rt nng n: tiu dit lc lng qun s ch yu ca cha Nguyn v gii phng ton b t ai min Gia nh. hon thnh nhim v v vang , cn c mt quyt tm chnh xc v mt th trn tht thch hp. Lc , tng binh lc ca cha Nguyn cn ng, chia thnh nhiu o qun ng ri t Bnh Thun qua Gia nh n Cn Th. Bnh Thun c o qun Chu Vn Tip, ti thnh Gia nh, c o qun L Ti, Ba Ging c cn c qun ng Sn ca Thanh Nhn, pha Cn Th, c o qun ca Mc Thin T, xa hn na, v pha ty, cn c mt b phn lc lng do Trng Phc Thn ch huy ng gn Cn Vt. Nguyn Hu h quyt tm tin cng qun ch trn hai hng, ng b v ng thy, ly hng ng thy lm hng tin cng ch yu, nhm vo mc tiu trc mt l o qun L Ti thnh Gia nh. Hng tin cng th yu o b binh m nhim, nh ph Ph Yn, Bnh Thun, chn gi khng cho o qun Chu Vn Tip tin vo tip vin cho cc o qun Nguyn Gia nh. Xung t vi o qun Thanh Nhn v khng lin lc c vi o qun Chu Vn Tip, o qun Nguyn Phc Dng - L Ti Gia nh tuy kh mnh nhng tr thnh c lp. Tin cng thnh Gia nh trong iu kin k ch y b c lp nh vy, Nguyn Hu nht nh nm chc phn thng li. Qua s ch huy cuc tin qun ny ca Nguyn Hu, ngi ta thy ng phn tch ton din tnh hnh ch, phn on chnh xc nhng ch yu ca ch, chn ng hng tin cng v mc tiu tin cng, b tr lc lng mt cch thch ng ginh ton thng v pha ngha qun. Trong qu trnh din bin ca cuc tin qun, mt vn ni bt ln l s ginh quyn ch ng ca c hai bn. ng nhin, vi lc lng u th tin cng trn mc tiu ch yu, qun i Ty Sn gi quyn ch ng ngay t lc u. Nhng qun i Nguyn khng b nh bt ng v chun b i ph. Khi chy sang u hng cha Nguyn, L Ti em theo qun bn b Ha ngha gm trn 8.000 ngi. Sau , lc lng ny cn c th tng ln, v tr thnh o qun ch lc ca phe cha Nguyn Phc ng. Vi lc lng kh ln, c thnh ly, cng s che ch, o qun L Ti li Gia nh c kh nng ngn chn c cuc tin cng ca qun i Ty Sn, ko di thi gian chin u, to iu kin thun li cho cuc phn cng sau ny. Cn Nguyn Phc Dng t em mt lc lng v trang chuyn v Trn Bin vi nh da vo a th phc tp y bo ton lc lng, ch i thi c. ng thi Nguyn Phc Dng iu ng o qun Trng Phc Thn t Cn Vt v Gia nh nhm nh vo sau lng o qun ch lc ca Nguyn Hu. Mc ch ca Nguyn Phc Dng l mun dng qun L Ti ko di cuc phng ng, nhm tranh th thi gian, a lc lng t nhiu hng n. Khi cuc tin cng ca qun Ty Sn b ngn chn li, v lc lng t cc hng ti ni, Nguyn Phc Dng s t b ng ginh li ch ng, to nn u th cc b v hnh thi c li ri chuyn sang 30. 30 phn cng, nhm nh tan cuc tin cng ca Nguyn Hu. Th l ngay t nhng ngy u ca cuc tin qun th hin r rt s u tranh ginh quyn ch ng ca c hai bn. V tng tr Ty Sn ph tan m mu ca qun Nguyn. ng tp trung binh lc, u th, kin quyt nhm vo mc tiu trng yu m nh mnh lit, lin tc v nhanh chng. Trn tin cng ca Nguyn Hu vo Gia nh c s hip ng tch cc v mt thit ca cnh qun tin cng trn hng th yu ca chin dch. T mun thot khi th b ng, Nguyn Phc Dng v L Ti cng i su vo b ng. Nguyn Phc Dng b bt buc phi tng cng lc lng cho L Ti. Nhng vic tng cng khng c tc dng. Qun Nguyn mun ko di thi gian phng ng thnh ch ng, nhng thng li nhanh chng ca Nguyn Hu y qun Nguyn i su vo b ng. Tp trung binh lc tin cng, gi vng quyt tm tin nh mc tiu ch yu, khng cho tnh hung bin ha phc tp, Nguyn Hu gi hon ton quyn ch ng, t c tiu dit sinh lc ch, hon thnh nhim v nng n ca t u l tiu dit o qun L Ti v gii phng thnh Gia nh. Thi k quyt lit nht, cng l thi k quyt nh, mang li ton thng cho qun i Ty Sn. Trong thi k hai ca cuc tin qun, s ch huy ca Nguyn Hu cng linh hot. Tiu dit xong o qun L Ti, ng thc hin s chuyn bin so snh lc lng c li cho ngha qun Ty Sn. Qun i Nguyn Gia nh mt mt o qun ln. L Ti cht v o qun Ha ngha b tiu dit tuy c lm cho cuc xung t gia hai phe cha Nguyn bt cng, nhng chng vn khng th thng nht c lc lng tp trung i ph vi ngha qun Ty Sn. Trn bc ng cng, chng phi tm thi ha hon, tm thi hp tc vi nhau, nhng chng vn l nhng o qun hon ton c lp, khin qun i Ty Sn c th tp trung tiu dit nhanh chng tng o qun Nguyn. Trn chin trng Gia nh lc y, qun Nguyn c hai o qun. o qun Nguyn Phc Dng - Trng Phc Thn yu nhiu v mt o qun Ha ngha ca L Ti. o qun Nguyn Phc Thun - Thanh Nhn tng i mnh hn v o qun ng Sn vn cn nguyn vn v o qun ny cn kh nng c o qun Mc Thin T Cn Th tip vin. Nhn nh r ton h chin trng, Nguyn Hu nhanh chng h quyt tm mi: tin cng ch trn c hai hng, dn n lc ch yu vo o qun ng Sn. Nm chc tnh hnh cc o qun Nguyn Ph Yn, Bnh nh khng th lin lc c vi Gia nh, khng th tip vin cho Gia nh v b b binh Ty Sn chn ph, Nguyn Hu yn tm a ch lc tin nh Ti Ph v Tranh Giang. ng tp trung binh lc tiu dit nhanh chng mt lc lng qun Nguyn, sau li mau l tp trung trn hng khc, lin tc tin cng, tiu dit nhanh chng mt lc lng khc, khin cho cc o qun Nguyn khng cn thi gian i ph mt cch c hiu qu v ri vo th hon ton b ng. Kt qu l c hai o qun Nguyn Phc Dng v Nguyn Phc Thun u ln lt b tiu dit nhanh chng trc sc tin cng mnh m v lin tc ca o qun ch lc Ty Sn do Nguyn Hu ch huy. 31. 31 Trong trn gii phng Ph Yn v cuc tin qun gii phng Gia nh ln ny, nhng c trng c bn v t tng chin thut ca Nguyn Hu th hin rt r: Trong tc chin, iu m Nguyn Hu quan tm trc ht l khi sinh lc ch cn phi tiu dit, ch khng phi thnh ly, t ai cn chim gi. Cho nn d trong mt trn chin u hay trong ton b cuc tin qun cng lm hai nhim v: tiu dit ch v gii phng t ai, bao gi Nguyn Hu cng ly tp on v trang ch lm mc tiu cng kch v tiu dit trit . Gii quyt c mc tiu , tc hon thnh c c hai nhim v. Trong chin u, Nguyn Hu thng tp trung binh lc ginh u th cc b nh mnh lit vo mt im, mt mc tiu, ri li tp trung binh lc nh mt im, mt mc tiu khc. Do cc n t kch u c tnh cht quyt nh. Hnh ng ca Nguyn Hu bao gi cng vo th ch ng, m kt qu l thc hin c tiu dit sinh lc ch. Trong mt trn chin u v c mt cuc tin qun ln trong bao gm nhiu trn chin u, b tr th trn ca Nguyn Hu thng thng l tp trung cng kch mt mc tiu, mt hng, ng thi c lc lng tr cng trn nhiu mt, nhiu hng khc. B tr nh vy, mt mt Nguyn Hu vn thc hin c tp trung binh lc, mt khc, li phn tn binh lc v sc i ph ca i phng. Trong qu trnh tc chin, thc hin c ng mau l v nh nhanh gii quyt nhanh, khng ngng to thnh nhiu u th cc b, ginh u th ton cc. Hip ng cht ch v kho lo gia cc binh chng, c bit l gia b binh v thy binh. Nguyn Hu s dng linh hot cc binh chng, ty theo tng trn chin u, tng tnh hung chin u m trao cho binh chng ny hay binh chng khc nhim v c tnh cht quyt nh, c s phi hp c lc ca cc binh chng khc cng tham chin. Xt v thc cht, l t tng nh tiu dit, ly vic tiu dit trit sinh lc lm mc tiu ch yu, khng phi t tng ly vic nh chim thnh ly lm mc ch ca tin cng. T tng chin thut c qun xuyn trong ton b cuc tin qun v cc trn chin u m Nguyn Hu t chc v thc hnh sau ny trong sut cuc i lm tng ca ng. NGUYN HU TIN QUN GII PHNG GIA NH LN TH HAI (l782) Sau khi thot khi Long Xuyn, Nguyn nh v gia quyn ca y ln trn vo rng v ln chy v pha trng o Mc Bc (thuc Tr Vinh) mong nng nh c o B a Lc ang 1 . Nhng B a Lc cng khng dm bn Nguyn nh trong trng o, phi giu Nguyn nh trong mt khu rng gn nh trng v hng ngy cho ngi c o bn x H Vn Nghi em cm vo rng cho n2 . Li sng y khng th ko di v y cng khng phi l ni an ton, thot khi s lng bt ca qun Ty Sn, nn Nguyn nh xin cho ln chy ra ngoi hi o. B a Lc ng v cho ngi a Nguyn nh3 i v pha sng Khoa Giang (tc sng ng c, thuc Bc Liu), xung thuyn chy ra o Th Chu (o Polllopanjang), cch b bin vnh Xim La 200 ki-l-mt. y, cy rng rm rp, khng c ngi , ch i khi c nhng thuyn nh c qua li. Cho nn, thi y, o Th Chu c th l ni ln trn an ton cho Nguyn nh. 32. 32 ---------------------------------- 1. Nuuvelles lettres diiantes et curieuses. Paris, 1818 - 1828, tome VI, introduction, p. LVII. 2, 3. De la Bissachre: Etat actuel du Tonkin. de la Cochinchine et des royaumes de Cambodge, Laos et Lc Th. Edition Galignan, Paris, 1812, tome II, p. 163. - Ch. B. Maybon: Histoire moderne du pays d'Annam. Librairie Plon, Paris, 1920, pp. 192 - 193. - Cl. E. Maitre: Documents sur Pigneau de Behaine. Revue Indochinoise, 2 semestre, Septembre 1913, n0 9, pp.344 - 347. Trong khi Nguyn nh lao mnh chy trn khp ni nh vy th mt s tng lnh ca nh Nguyn cn n nu c min Gia nh. Thanh Nhn, th lnh qun ng Sn, trc y chu lnh ca Nguyn Phc Thun ra Bnh Thun gp Chu Vn Tip xin qun cu vin, nhng vic khng thnh. Qun cu vin do Trn Vn Thc ch huy b tiu dit ngay t khi cn trong a phn Bnh Thun. M qun cn li ca Chu Vn Tip th qu t khng dm tin xung Gia nh. Khi thy i qun ca Nguyn Hu tr v Qui Nhn, Chu Vn Tip mi cho em r l L Vn Qun v mt s ty tng i cng Thanh Nhn v Gia nh hot ng. Thanh Nhn v bn L Vn Qun li ti Ba Ging l cn c c ca qun ng Sn m qun. Trong khi m qun, Thanh Nhn mt mt cho ngi i tm bn bi tng ca nh Nguyn l Nguyn Vn Hong, Tng Phc Khung, Tng Phc Lng, Dng Cng Trng, H Vn Ln ang ln trn cc ni, em tn binh v hi qun. Mt mt, Thanh Nhn cho qun ra Th Chu - n Nguyn nh v. Cui thng Mi nm inh Du (1777), Nguyn nh v ti ni. Thng Mt m lch, bn Thanh Nhn m cuc tin cng vo qun Ty Sn v nh chim c dinh Long H. Thng Chp m lch, bn Thanh Nhn nh chim c Gia nh. Cc tng Ty Sn Gia nh phi chy v Qui Nhn. Thng Hai nm Mu Tut (1778), Nguyn Nhc cho qun theo hai ng thy b vo nh qun Nguyn. Tng c Ty Sn l Chu ch huy thy qun tin vo nh ph cc min ven sng Bin Ha v Gia nh. H gi Ty Sn Phm Ngn em b binh nh xung Bin Ha. Nhng c hai o qun u khng thng li. Ti thng Nm m lch, c hai o qun u rt v Qui Nhn. mt Gia nh, Ty Sn li mt thm Bnh Thun. Nhn thy cha th gii quyt ngay c vn Gia nh v cn phi c thi gian xy dng hu phng, tng cng lc lng, cc lnh t Ty Sn quyt nh ngng nhng cuc tin cng hng nm vo Gia nh cho ti khi c y iu kin chin thng. V pha i phng, cng trong thi gian ny, Nguyn nh c c hi thun li xy dng lc lng v tin ti mu tin cng li ngha qun Ty Sn. u nm 1781, Nguyn nh c ba vn qun thy b, 80 thuyn chin hng va, 3 thuyn chin ln1 , 2 chic tu kiu u chu v 3 tu B o Nha do cc s quan v thy th B o Nha iu khin, c 3 tu ny u t di quyn ch huy ca mt s quan Php l cai c Mn He (Manuel)2 . Nhng v ni b c nhiu xung t v quyn li, a v, nn bn Nguyyn nh khng sc tin cng qun Ty Sn. Thng Ba nm Tn Su (1781) Nguyn nh m st Thanh Nhn, ngi ly li t Gia nh cho hn, em hn t o Th Chu v Gia nh, t hn ln ngi cha. Thanh Nhn t nn cho Nguyn nh t mt a tr 16 tui tr thnh mt ng cha, c qun, c t, c quyn thng tr. Vy m Nguyn nh git Thanh Nhn. 33. 33 Nguyn nhn ch v Nguyn nh lo s uy quyn ca Thanh Nhn s nh hng khng li ti a v v quyn hnh ca hn. Khi Thanh Nhn b git cht, cc thuc tng ca Thanh Nhn v qun ng Sn lp tc ni dy chng li Nguyn nh v cc tng lnh thn cn ca Nguyn nh. Cuc xung t lm cho c hai bn hao binh tn tng kh nhiu v lm cho lc lng ca Nguyn nh b suy st nghim trng. --------------------------------------------- 1. Theo gio s Ginestar trong th vit t Sa c nm 1784 th Nguyn nh c trn 470 thuyn chin cc loi, khng k nhng tu Ty do ngi Php v ngi B o Nha ch huy (Lorenzo Prez: ti liu dn, tr. 89). 2. Lorenzo Prez, ti liu dn, tr. 88. Thng Nm nm Tn Su (l781), Nguyn nh c binh tin nh qun Ty Sn ti Bnh Khang (tc Khnh Ho ngy nay, cch Nha Trang 11 ki-l-mt). Ba o qun c iu ng. Hai o b binh do Chu Vn Tip v Tn Tht D ch huy, t Bnh Thun, Ph Yn chuyn sang tin cng. Mt o thy qun do Tng Phc Thim, Nguyn Hu Thy, Dng Cng Trng ch huy, xut pht t Gia nh phi hp vi b binh nh Bnh Khang v chn nh thu qun ng cu ca Ty Sn. Qun Nguyn tin st Bnh Khang. o Qun Chu Vn Tip ng ti Din Khnh (cch Bnh Khang 2 ki-l-mt). o qun Tn Tht D ng ti Hn Khi (cch Nha Trang 40 ki-l-mt). Qun Nguyn o cng s, p ly i din vi qun Ty Sn[1]. Ti Bnh Khang qun Ty Sn c mt i tng binh kh ln. Khi qun Nguyn ti ni, cha kp khiu chin th qun Ty Sn tin cng trc. Qun Ty Sn cho ton i voi chin xung trn, qun Nguyn hong s, b chy hn lon. Qun Ty Sn ui nh dn p. Trong tnh hnh nguy ngp , o thy qun ca Tng Phc Thim Gia nh li khng ra c, v qun ng Sn Ba Ging ni lon. Qun tng nh Nguyn Gia nh cng ng tht bi nng n trc s tin cng ca qun ng Sn. Thy khng th ngn chn c sc nh ui mnh lit ca qun Ty Sn Bnh Khang, Tn Tht D nh phi em tn qun chy v Bnh Thun, cn Chu Vn Tip th em qun theo ng ni chy v Tr Lang l cn c c Ph Yn ch thi c hot ng. --------------------------------------------- 1. i Nam thc lc, Bn dch ca Vin S hc, t. II, tr. 37. i nam chnh bin lit truyn, s tp, q. 6, t 23 - 24, c mt vi chi tit khc v vic ny. Theo Chnh bin lit truyn th Chu Vn Tip v Gia nh t nm 1780 v trong trn ny, Chu Vn Tip a qun t Gia nh ln Din Khnh, khng phi l t Ph Yn xung. m mu nh chim Bnh Khang ca Nguyn nh nh th l hon ton tht bi. Sau thng li Bnh Khang, cc lnh t Ty Sn thy khng th yn cho Nguyn nh pht trin lc lng v t ch thng tr lu di Gia nh. Thng Ba nm Nhm Dn (1782), Nguyn Nhc v Nguyn Hu ch huy mt o b binh v mt o thy qun[1] gm vi trm thuyn chin[2] xut pht t Qui Nhn tin nh Gia nh. Thy qun i thng vo ca bin Cn Gi. 34. 34 Ln ny, Nguyn nh chun b sn sng i ph[3]. Khi c tin thy qun Ty Sn tin vo ca bin Cn Gi, Nguyn nh h lnh cho Tng Phc Thim a thy qun ra nghnh chin. o thy qun ny ca Nguyn nh gm hn 400[4] thuyn chin v c mt s tu ca Php v B o Nha tham d[5]. Tng Phc Thim dn thuyn chin thnh hng ngang Ng By (Tht K Giang). K hoch ca qun Nguyn l chn ng v nh tan thy qun Ty Sn ti Ng By. Nhng mc cho thuyn chin qun Nguyn bn chn d di, thy qun Ty Sn ang trn chiu thun gi, vn o t tin ln v tin cng rt mnh. ------------------------------------- 1. Trnh Hoi c, Gia nh thnh thng ch, Sch ch Hn, q. 3, t 71. 2. i Nam thc lc, Bn dch ca Vin S hc, t. II, tr. 39. 3. De la Bissachre trong Etat actuel du Tonkin... t. II, tr. 164 ni rng: ln ny Nguyn nh c ti 7 vn qun. Chc l ni qu s tht. 4. Theo th ca Ginester vit nm 1784. Lorenzo, Prez, ti liu dn, tr. 89. 5. De la Bissachre, Etat attuel du Tonkin... t. II, tr. 164 - 165. J.Barrow, Voyage la Cochinchine en 1793, Paris, 1807 tr. 257. Nguyn Hu ch huy thy qun dng cm tin st thuyn chin ch v tung ho cng nh ph [1]. Trn thy chin din ra rt c lit. Trc sc mnh ca thy qun Ty Sn v ti ch huy ca Nguyn Hu, cc thuyn chin ca Nguyn nh phi lui dn. Thy qun Ty Sn vn bm st thuyn chin ch v tp trung ha lc bn ph rt d di. Nhng tu B o Nha v Php u b chy [2]. Ch cn li mt tu kiu chu u c 10 i bc [3] do cai c [4] Php Mn He (Manuel) ch huy. Nguyn nh b thuyn, ln tu iu khin cuc rt lui. Nhng thy qun Ty Sn ui rt qu, Nguyn nh li phi b tu [5] xung thuyn nh chy nhanh vo b. Chic tu ca Mn He b hm trong vng vy ca thuyn chin Ty Sn. Mc d Mn He c sc chng c, thuyn chin Ty Sn vn bao vy cht. Cui cng chic tu Ty b t chy v nh m. Tn tng Php Mn He t trn. ------------------------------------- 1. i Nam thc lc chnh bin, nht k. q I. De la Bissachre, mt gio s Php Vit Nam, cui th k XVIII, ht sc ca ngi php nh ha cng ca Vit Nam v nhn nh rng: php nh ha cng lm cho thy qun Vit Nam thi y rt ng s. Theo De la Bissachre, ha cng l mt th tn la (fuse) to bng cnh tay; la ha cng rt mnh, c th t chy mi th tu thuyn. Ha cng cng gp nc cng chy d, ha cng ch dp tt c trn t m thi. Cng theo De la Bissachre, trn t, b binh cng dng ha cng, nhng ha cng trn t khng nguy him bng nh trn mt nc, v trn t c th dp tt ho cng d dng hn. (De la Bissachre: Etat actuel du Tonkin, de la Cochinchine et des royaumes de Combodge, Laos et Lc Th. Librairie Calignani, Paris, 1812, tome I, tr.325. 2. De la Bissachre, ti liu dn, q. II, tr. 164 -165. Barrow, ti liu dn, tr. 257. 3. Theo li B a Lc bo co vi vua Php, ti triu nh Php khong u thng 5 nm 1787, dn trong Al. Faure ti liu dn, p. 82. 4. Cai c l mt chc v quan cao cp ca qun Nguyn thi y. 5. Th ca Ginestar, ti liu dn, tr. 89. Cng lc , Nguyn nh trc tip ch huy mt i thuyn chin n cu vin, nhng b ha lc trn thuyn chin Ty Sn chn nh rt d di. Thuyn ca Nguyn nh b bn gy ct bum. Nguyn nh phi rt chy v Bn Ngh. Bn Ngh l mt n qun pha nam thnh Gia nh (trn ng i Ch Ln ngy nay). Nguyn nh rt qun v Bn Ngh l nhm mc ch tm ni an ton v 35. 35 thun li i ph vi ngha qun Ty Sn. Trc Bn Ngh l thnh Gia nh, trong vn c qun Nguyn ng gi, lm bnh phong bo v cho Bn Ngh. Pha bc thnh Gia nh c mt n tin tiu l n Th Ngh kh kin c. n ny lp ti mt a im trn ng ba sng Th Ngh v c th khng ch tt c my ng sng Th Ngh v sng Gia nh. Do y, n Th Ngh che ch cho thnh Gia nh rt kn o. n ny c lp t nm 1772, c mt chin ly ln, chu vi 15 dm, tc khong 7 ki-l-mt [1]. Nm 1780, chin lu Th Ngh li c lm bng thn cy da ken vi nhau, ngoi p t [2]. Thi by gi chin ly lm bng thn cy da hay cy c, t xen vo nhau, c coi nh l bt kh xm phm [3], sng thng v c i bc bn u khng suy xuyn v thn cy da, g xp, khng b n bn v, m tri li, n b thn cy da gi cht, khng xuyn qua v lt ra ngoi c. --------------------------------------------------- 1 L. Malleret. Les anciennes fortifications et citadelles de Saigon (1674 - 1859). Imp. Nguyn Vn Ca, Sai gon. 1936, p. 20. 2, 3. AL. Faure, ti liu dn, tr. 41, 82. - Khong th k XVIII nhng ni trng nhiu da nh min Nam Vit Nam v n , ngi ta thng ken thn cy da lm chin ly rt kin c. Pondichry, trong cuc chin tranh gia Anh v Php, Dupleix lm mt chin ly nh vy. Ba trm khu i bc ca hi qun Anh do dc Boscaven ch huy, bn d di vo chin ly, nhng chin ly khng h b lay chuyn. V cui cng, hi qun Anh phi tht bi trc ci chin ly c bit ny. Nhng thnh ly kin c ca Nguyn nh khng th ngn cn c bc tin ca qun i Ty Sn. Thy Nguyn nh rt chy, Nguyn Hu h lnh ui nh. Ngha qun Ty Sn lin tip chim ng n Th Ngh, h thnh Gia nh v tin nh qun Nguyn nh ti Bn Ngh. Thy qun Nguyn nh hon ton tan r. Nguyn nh em tn qun chy trn v Ba Ging. Nguyn Hu cho cc i thuyn chin nh tip lc ui nh ch trn cc ng sng. Nguyn nh phi chy v L Ph (thuc nh Tng). Cng i c mt s tng lnh v tn binh, cng 300 ngi. Nguyn nh cho xy n, p ly L Ph c th. Mt i chin thuyn nh ca Ty Sn i tun tiu ti dy. Nguyn nh cho thy binh nh chn. Chin thuyn Ty Sn thua chy. Nguyn nh ui n dinh Trn nh. Ti y, Nguyn nh tp hp thm c mt s qun, chnh n li hang ng, ri tin ln ng Ng T (T K Giang, thuc Gia nh). Nguyn nh va em qun vo ng Ng T th thy qun Ty Sn do Nguyn Hu ch huy xut hin v tin nh rt mnh lit. Trn thy chin kt thc rt mau chng, thy qun Nguyn nh tan r ngay t nhng pht chin u u tin. Nguyn nh chy i Lt Giang, ri sang Hu Giang. Trong khi thy qun Ty Sn ui nh bn Nguyn nh, chng phi chy di t Gia inh xung min Hu Giang nh vy, th b binh Ty Sn do tng Nguyn Vn Kim tin nh Bin Ha. Ti y, Nguyn nh c mt o qun tng i ln do Nguyn Hu Thy, em r Nguyn nh, ch huy. chng c vi qun Ty Sn, Nguyn Hu Thy cho thy binh tin ng Bnh Ha, b binh tin ng Tn 36. 36 Nhun. Nhng c hai cnh qun thy b u b qun ty Sn nh cho i bi. Nguyn Hu Thy phi thu thp tn qun chy v Giang Lng. Tng Ty sn Nguyn Vn Kim em qun truy kch, tiu dit hon ton o qun Nguyn Hu Thy ti Giang Lng [1]. Nguyn Hu Thy b c cha, c v mt trn, mt mnh chy thot ly thn, trn v min Hu Giang vi Nguyn nh [2]. Qun Nguyn Bnh thun nghe tin Gia nh tht th lin tin v cu vin. Thng T nm Nhm Dn (1782), tng Nguyn Bnh Thun l Tn Tht D cng cc tng Trn Xun Trch, Trn Vn T, Trn Cng Chng em qun vo Bin Ha. Qun Nguyn ti cu Tham Lng th gp tin binh Ty Sn. Hai bn giao chin, bn Ty Sn, tng Phm Ngn t trn, bn qun Nguyn, tng H Cng Siu cng b cht. Qun Ty Sn tin cng mnh, qun Tn Tht D phi li. Va khi , Chu Vn tip em qun ti ng cu [3], ri c Chu Vn Tip v Tn Tht D u rt qun tr v Bnh Thun. c tin qun Nguyn tht bi khp ni, Nguyn nh t thy khng cn sc i ph vi ngha qun Ty Sn v t Hu Giang cng khng phi l ch dung thn an ton cho hn. Nhn c Nguyn Hu Thy t Giang Lng chy v, Nguyn nh vi cho Nguyn Hu Thy cng bn Trn Xun Trch, Cao Ph Tr, tt c 150 ngi [4] i qua Chn Lp, sang Xim cu vin. Hnh ng nhc nh "cng rn cn g nh" ca dng h cha Nguyn th hin trong vic Nguyn Phc Thun mun chy sang Qung ng cu xin nh Thanh em qun sang nh Ty Sn, th nay li c Nguyn nh k tc trong vic mn tay ngi Php, ngi B o Nha cung cp thuyn chin, kh gii v trc tip cm sng bn vo ngi Vit Nam. ------------------------------------------------- 1, 2. i Nam chnh bin lit truyn, s tp, q. 3. t 45 v q. 13, t 5, 6. 3. i Nam chn bin lit chuyn, s tp q. 4, t 8. 4. Th ca gio s Castuera ngy 7 thng 7 nm 1782 trong Lorenzo Prez, ti liu dn. tr. 87. Tht bi trong trn ny, Nguyn nh li v s nga tay cu xin qun Xim tin sang can thip. Nhng hnh ng "cng rn cn g nh" nh th, cn c Nguyn nh nhiu ln thc hin tch cc hn na. Sau khi bn Nguyn Hu Thy i ri, Nguyn nh em l bi tng cng mt t tn qun lui xung Rch Gi, nh i H Tin xung thuyn chy ra bin. Mt bn chn tay khc ca Nguyn nh l gim mc B a Lc v mt s gio s Php tr v Gia nh vi Nguyn nh t cui nm 1777, cng ng tm ng chy trn. B Da Lc cng mt s gio s Php, Ty Ban Nha em theo hn 80 ngi cng gio Vit Nam chy sang Chn Lp [1] v chng ti Chn Lp khong trung tun thng 7 nm 1782 [2]. Nh vy l ton b min Gia nh li thuc quyn kim sot ca ngha qun Ty Sn. Vi nhng thng li mi ny, cc lnh t Ty Sn Nguyn Nhc v Nguyn Hu c mt Gia nh lc y, cho ngi sang thng hiu vi Chn Lp. t tnh giao ho v s ng h ca mnh i vi ngha qun Ty Sn. Chn Lp cho qun chia lm 3 o i chn bt Nguyn nh v bn chn tay ca y. Mt o qun Chn Lp i n bt bn Nguyn Hu Thy. Ton b phi on i cu vin Xim ca Nguyn nh b qun Chn Lp bt v tiu dit gn [3]. 37. 37 Mt o qun Chn Lp gm hn 30 thuyn chin i theo hng Rch Gi, nh ui Nguyn nh n tn Sn Chit. Nguyn nh v bn ty tng trn thot ra H Tin, xung thuyn chy ra o Ph Quc [4]. --------------------------------------------------------------------------- 1. Th ca B a Lc vit ngy 20 thng 3 nm 1785 trong Lettres difiantes et curieuses. Paris. 1843. tome IV. p. 617 v Nouoelles lettres difiantes. tome VI, pp. 415, 437. 2. Th ca B a Lc ngy 21 thng 7 nm 1782 trong Al. Faure. ti liu dn. tr. 44. 3. 4. i Nam thc lc. Bn dch ca Vin S hc. t. 1I. tr. 41 Mt o qun Chn Lp th 3 c lnh di lng bt bn B a Lc ng n nu trong t Chn Lp. Bn B a Lc phi ln trn trong rng, lin my thng cho n khi Nguyn nh tr v c Gia nh th li dt du nhau theo v Gia nh. Thng Nm nm Nhm Dn (l782), tnh hnh Gia nh tng i n nh, Nguyn Nhc cng Nguyn Hu em i qun tr v Qui Nhn. Mt hng tng l Nhn Trp, nguyn tng c ng Sn c trao trch nhim cng h b Ty Sn tn l B, lnh 3.000 qun li gi Gia nh. *** Cuc tin qun ny bt u trong iu kin hai bn u c thi gian tng cng lc lng v c nhiu kinh nghim trn chin trng Gia nh. Ngoi vic m rng b binh, Nguyn nh xy dng c mt i thy qun kh mnh, trong ch lc l nhng thuyn chin ln v cc chin hm u chu, do cc tng Php v B o Nha iu khin. Khu vc Gia nh c t chc thnh mt h thng phng ng kin c. Nguyn nh tin hnh phng ng c chun b sn, v tin tng rng vi u th v s lng qun i. vi u th v k thut tin tin - phng tin k thut thy qun v k thut trc thnh -, hn hon ton c kh nng nh tan cuc tin cng ca Nguyn Hu. Rt kinh nghim nhng trn nh trc ca qun Ty Sn, Nguyn nh nh quyt tm gi vng Gia nh v vng ph cn, nh tan qun i Ty Sn t pha ngoi ca ng thnh Gia nh. Nhm thc hin quyt tm y, Nguyn nh b tr mt lc lng thy qun kh mnh trn phng tuyn th nht, ti ca bin Cn Gi. B phn ct cn ca phng tuyn ny gm c cc chin hm Php v B o Nha. ng thi, Nguyn nh nm mt lc lng thy qun d b t pha trong, s tung ra tham chin vo thi c thch hp. trnh b uy hip trn cnh sn pha bc, Nguyn nh phi mt o qun gm c b binh v thy binh, do mt tng thn cn, em r Nguyn nh l Nguyn Hu Thy ch huy, vi nhim v ngn chn b binh Ty Sn t hng Bnh Thun tin vo. Li b tr kn o , cch t chc phng th vng chc , qu l li hi v bo trc tnh cht quyt lit ca cuc giao chin sp ti. Cc chuyn gia qun s u chu ng mt vai tr kh quan trng trong vic gip Nguyn nh. Nhng, quyt tm v nh ca Nguyn nh ch l mt nguyn vng ch quan, bt ngun trong s phn on sai lm v kh nng k thut ca qun i Ty Sn, nht l trong s nh gi ht sc sai lm v dng kh ca binh s Ty Sn v ngh thut ch huy ca Nguyn Hu. Qun i Ty Sn ln mnh. Tin qun vo Gia nh ln ny, Nguyn Hu c trong tay mt hm i tc chin kh mnh, v mt hm i vn ti kh ln ch theo mt o b binh. Khc vi cuc tin qun trc, ln ny Nguyn Hu khng 38. 38 tin qun trn hai hng thy b, m da vo nhng kh nng mi ni trn, quyt nh tp trung ton b thy qun v lc qun nh thng vo Gia nh. Nguyn Hu trao cho thy qun nhim v chc thng phng tuyn Cn Gi ca thy qun Nguyn nh; m ng cho b binh tin vo cng kch khu vc thnh ly Th Ngh, Gia nh, Bn Ngh, c s phi hp ca thy qun. Sau khi chim gi dc khu vc ny, qun i Ty Sn chia thnh hai cnh: cnh qun ch lc do thy qun m nhim tin v nh Tng; cnh qun th hai do b binh m nhim tin v Bin Ha, nh vo sau lng o qun Nguyn Hu Thy. Nh vy, phng php tc chin c bn ca Nguyn Hu vn khng thay i, tc tp trung binh lc nh mnh ti mt mc tiu, ri li tp trung n mt mc tiu khc. Nhng cch nh c th li thay i: t chia thnh nhiu hng tin qun hp li nh mt mc tiu, chuyn thnh tin qun trn mt hng, chim xong mc tiu ch yu ri li ta thnh hai hng khc nhau. Chng ta hc y cch dng binh c trng im ca Nguyn Hu, v nhng cch nh c th khc nhau trong nhng tnh hnh khc nhau. l tnh linh hot cao trong ngh thut ch huy. Nguyn Hu khng nhng s dng mt cch thnh tho chin thut m cn thay i nhanh chng chin thut. Nguyn Hu t ra bit mnh bit ch, do m h nh l chc thng. Nhng trn chin u ln ny ch yu do thy qun hai bn tin hnh. Nhng trn c tnh cht quyt nh u c thy qun hai bn lm lc lng chnh. Cuc sc u tin ny gia thy qun Nguyn Hu v thu qun Nguyn nh trn phng tuyn Cn Gi kt thc bng thng li rc r ca thy qun Nguyn Hu, mc d Nguyn nh in cung i ph, lin tc tng cng v nh li. Dng kh cch mng ca thy binh Ty Sn p o hon ton i phng, mc d Nguyn nh c phng tin k thut tin tin v qun ngoi quc gip sc. Hm i Ty Sn cn thng ch v mt k thut na: k thut ha cng ca Nguyn Hu d gy bt ng ln cho ch. Khng nhng thy binh Nguyn nh khip s, m thy binh Php v B o Nha cng u kinh hong. Khi tin vo nh ph thnh ly kin c Th Ngh, mt ln na, chnh tinh thn dng cm ca qun s Ty Sn chin thng k thut trc thnh tin tin ca Nguyn nh. Ngoi nhng thng li v qun s, chin thng ln ny cn chng minh rt hng hn cho chn l: nhn t quyt inh thng li ca chin tranh l con ngi, khng phi v kh. Tinh thn chin du ngoan cng, dng cm ca qun i Ty Sn, r rng chin thng tu chin v i bc, tc nhng v kh ti tn nht ca ng thi do ngi phng ty a vo Vit Nam gip Nguyn nh nh li ng bo mnh. Nhng v kh ti tn y phi khut phc, hon ton mt tc dng trc dng kh chin u v mu tr ca qun i Ty Sn, mt qun i cch mng Vit Nam na cui th k XVIII. NGUYN HU TIN QUN GII PHNG GIA NH LN TH BA (1783) Nguyn Nhc v Nguyn Hu va em i qun ri khi Gia nh thng Nm nm Nhm Dn (1782) th thng sau, mt tng ca Nguyn nh, cn ln lt min nam Gia nh l H Vn Ln li bt u hot ng. H Vn Ln tp hp c mt s tn qun, nh chim dinh Long H (Vnh Long ngy nay). Mt s tng khc 39. 39 nh Dng Cng Trng, Nguyn Vn Qu cng em tn binh li hp lc vi H Vn Ln cng tin nh qun Ty Sn sng Lt Giang. Qun Ty Sn thua chy, b mt hn 10 thuyn chin. Trong khi bn H Vn Ln hot ng pha nam Gia nh, th bn Chu Vn Tip n nu vng ni Lng Sn (pha nam Ph Yn) cng tch cc m qun, b sung lc lng v thng Tm m lch (1782), Chu Vn Tip ging c Lng Sn t quc (ngi Lng Sn gip nc), tin qun vo Gia nh, Chu Vn Tip chia qun ra lm nhiu cnh cng tin, cn t mnh lnh mt cnh qun mnh tip vin cho cc cnh qun trn. Qun th ca Chu Vn Tip kh mnh m lc lng Ty Sn Gia nh th yu, ch c 3.000 qun ng ri khp min Gia nh. Khi qun Chu Vn Tip ti thnh Gia nh, tng Ty Sn gi thnh l Nhn Trp li phm sai lm l ngay t u tung ht qun chia ra cc mt cng chng . Qun Chu V