MC LCNGY 01: THNH PH H CH MINH NG THP LONG XUYN1TNH LONG AN1G en2Cu Bn Lc:3Sng Vm C ng:3Vm Nht To:4Lng M Nguyn Hunh c Di tch kin trc ngh thut4Ngi nh 120 ct:5Cu Tn Hng:5Th Khoa Hun (v anh hng dn tc):5TNH TIN GIANG6Huyn Chu Thnh:8Ng Ba Trung Lng:8Rch Gm Xai Mt11Ch ni Ci B13TNH NG THP14Vung Sa ec:15Vng Cao Lnh:16Xo Qut - t cn c cch mng n im du lch sinh thi.19Khu Di Tch C Ph Bng Nguyn Sinh Sc (1862-1929)21NGY 02: LONG XUYN - CHU C H TIN26TNH AN GIANG26Hon thnh cng cuc Nam tin29Thnh Ph Long Xuyn47Vn ha c Eo47Tiu S Bc Tn c Thng55C Lao ng H56Chu c:56Dn tc Chm57Thnh ng Hi gio Mubarak65Di Tch Ni Sam66Cha Ty An67Miu B Cha X69Lng Thoi Ngc Hu73Tham gia khi nghaNguyn Trung Trc83Trn chin u sau cng85Tht Sn:87NGY 03: H TIN - RCH GI C MAU94H TIN94Lng Mc Cu97H Tin Thp Vnh97H Tin Thp Cnh98Ph Dung c t104NGY 04: C MAU BC LIU114TNH C MAU:114Ch ni C Mau115Hnh tng B Cu v tc cng Ghe Min Ty:116Du lch t Mi127Nh th Tc Sy127NGY 05: BC LIU SC TRNG CN TH130TNH BC LIU130Thp c Vnh Hng Bc Liu134Nh Cng t Bc Liu135Khu tng nim c nhc s Cao Vn Lu141Khu bo tn thin nhin vn chim Bc Liu147Cha Xim Cn149TNH SC TRNG150Cha t St (Bu Sn T)151Cha Kh'leang153Cha Chn Kiu154Bnh Pa Sc Trng157NGY 06: CN TH TP. H CH MINH159TNH CN TH:159Tham Quan - Du lch160Bn Ninh Kiu:163Ch ni Ci Rng164Sng Hu167Khu du lch M Khnh168Cu M Thun170Cu Cn Th170

NGY 01: THNH PH H CH MINH NG THP LONG XUYNTNH LONG ANTnh Long An c din tch l: 4.338 km2,Tnh l ca Long An l: Th x Tn An. Long An gm c cc huyn: Bn Lc, cn c, Cn Giuc, Chu Thnh, c Ho, c Hu, Mc Ho, Tn Thnh, Tn Tr, Thanh Ho, Th Tha, Vnh Hng, Tn Hng. y c hai dn tc sinh sng chnh l: Vit (Kinh) v Khmer.Cch Thnh Ph H Ch Minh 47km, Long An l ca ng ca ng Bng Sng Cu Long, pha Bc gip Ty Ninh v nc Campuchia, pha ng Gip Thnh Ph H Ch Minh, pha Nam gip Tin Giang v pha Ty gip ng Thp. L mt tnh nng nghip, t Long An mu m tri ra hai trin sng ca hai con sng ln: sng Vm C ng v sng Vm C Ty. pha Bc tnh c mt s g, i thp, cn li th bng phng. Phn t pha Ty thuc vng trng ng Thp Mi.Long An c mt mng li sng, ngi, knh rch chng cht ni lin nhau, chia ct a bn tnh thnh nhiu vng. Thc ra Long An cha phi l ng Bng Sng Cu Long m ch l ng bng sng Vm C gia h thng sng ng Nai v h thng sng Cu Long.Kh hu: nhit i gi ma, hai ma ma v ma kh r rt, nhit trung bnh nm 27,4 C, ma ma t thng 5 n thng 10, lng ma trung bnh 1.620 mm/nm.Long An ng dn, ch yu l ngi Vit (kinh) v ng bo gc Khmer pha Ty. Long An c 4 tn gio ng ngi theo l o Pht, Kit gio, o Cao i, o Tin Lnh.Long An hp dn du khch ch yu do gi tr nhn vn ca nn vn ho c Eo, mt nn vn ho hnh thnh v pht trin trn chu th sng Cu Long t th k th 1 n th k th 6 sau cng nguyn do tip nhn tinh hoa vn ho An . Gn 20 di tch tin s v gn 100 di tch vn ho c Eo c pht hin vi 12.000 hin vt thu thp. Ngoi ra Long An c trn 40 di tch lch s cch mng, cng trnh kin trc v danh lam thng cnh quan trng nh: cm di tch Bnh T (c Ho), di tch lng m v n th Nguyn Hunh c (th x Long An), di tch n Rch Ct, ngi nh trm ct...Nhng nm hn hn nhn dn ti cc vng sn xut nng nghip ca Long An thng t chc cu ma, t l tri t, mong thn linh ban cho ma xung. L cu ma c hai phn: phn l theo nghi thc l truyn thng v phn hi l cc cuc ua ghe trn sng rch, cng c ni lm l rc rng.Sau khi ua ghe, dn chng ko v nh lng lm l cng thn linh v t chc n ung vui chi.G enG en thuc x Phc Li, huyn Bn Lc, tnh Long An. Th t u tin ca huyn Bn Lc, ni ni ting ru . hai bn ng ca khu vc ny c by bn rt nhiu dng trong nhng can nha. C hai gi thuyt ni n G en.Gi thit th nht: Vng ny trc kia ngi ta nui vt nhiu ti li h thng t n trn G coi vt, th th ngi i qua li trn ng thy c nh sng lp lnh gi l G m hay cn gi l G en.Gi thit th hai: Ni y vn ni ting l ru . Trc y vo thi thuc Php cm nu ru , khng cho sn xut ra loi ru np nhng nhn dn ta trn ln ln G cao, ni c nhng lm cy rm rp, ti tm m nu cho ra loi ru rt ngon. T c tn ru G en.Cch nu ru G en:Ru y c nng rt cao t 450 550, c mi thm, cay v nng ngi dn y nu ru bng np lt c th bng go hay c mTrc ht em khong 8kg go nu thnh cm ri 2 gi cho cm ngui i, sau em men vo nhng khp tng, khong 4 5 ngy ri em chng ct ln, qua mt h thng ng ng cho ra sn phm ru nguyn cht, vi s lng go nh trn th c th cho ra t 5 7 lt ru ngon. Ru c th dng ngm thuc ungCu Bn Lc:Cu di 429m bt qua sng Vm C ng.Nhn v pha bn tri cn cy cu c l cu ca ng xe la ngy xa, hin nay dng lm ng a phng l mt trong nhng chic cu quan trng ca sng Vm C ng. Bn Lc l mt huyn u tin ca Tnh Long An cch Thnh Ph H Ch Minh 40Km. Ngi dn khai thc ct di dng sng lm vt liu xy dng.i dc b sng khong 10 Km dn n Vm Nht To mt ph lu hu ngn sng Vm C ng l ni Nguyn Trung Trc ch huy on qun ngha dng t chic tiu hm Hy vng" ca Php vo ngy 10/12/1861. Cu Bn Lc bt ngang qua Sng Vm C ng.Sng Vm C ng:Bt ngun t Campuchia, sng Vm C ng chy qua nc ta qua tnh Ty Ninh, ri vo Long An lm thnh bin gii thin nhin ca hai huyn c Ho, c Hu, qua cc huyn Bn Lc, gp sng Vm C Ty huyn Cn c, ri ra ca Xoi Rp. Sng di 270Km, ring on chy qua t Long An di 140 Km, rng trung bnh 170m, ni hp nht 20m, ni rng nht t Bn Lc ra bin l 120m. on cui lng sng rng trn 1km.Vm Nht To:Ni y ngy 10/12/1861 ngi anh hng xut thn t ngh chi li Nguyn Trung Trc ch huy ngha qun t chy chin hm Lorcha thuc on tu Esprauce gy chn ng ln v u tin ngha qun Vit Nam nh m tu Php vi trang thit b hin i.Nguyn Trung Trc tn tht l Nguyn Vn Lch (1838-1868) lng Bnh Nht-tnh Gia nh (nay l x Bnh c - huyn Bn Lc - Long An). Nm 1861 ng tham gia lc lng khng chin chng Php, sau khi n Ch Ha tht th ng v Long An di s lnh o ca Trng nh cng ngha qun chng Php. Khi 3 tnh min ng mt ng ra Bnh nh nhn chc lnh binh, n nm 1867 ng v H Tin gi chc thnh th y. m 16/6/1868 ng ch huy nh n Rch Gi v lm ch trn th trong 5 ngy sau rt ra Ph Quc. Sau nhiu trn giao tranh c lit, ngha qun b thiu lng thc, m au nn ng t ra np mnh v b gii v Si Gn, gic nhiu ln d hng nhng ng khng khi ni Khi no nh ht c nc Nam, mi ht ngi Nam nh Ty.Ngy 27/10/1868 Php hnh hnh ng ti Rch Gi. Nho s Hunh Mn t c bi th iu:Ha hng Nht To kinh thin aKim lt Kin Giang khp qu thnLng M Nguyn Hunh c Di tch kin trc ngh thutTn tht l Hunh Tng c (1748 - 1819), ng l mt danh tng ca Nguyn nh, ng c cng gip Nguyn nh nn c nh vua ban Quc Tn i theo h vua l Nguyn Hunh c. ng l ngi Long An, lm quan triu nh nh Nguyn ba i Gia Long, Minh Mng v Thiu Tr. Khi ng trm tui gi th theo yu cu v nguyn vng ca ng l mang hi ct chn qu nh th x Tn An - tnh Long An.Ngi nh 120 ct:Thuc x Long Hu ng, huyn Cn c cch th x Tn An 150km.Ngi nh lm bng g qu nh cm lai, g . c xy dng trn 100 nm vi v c knh, kin trc c o, chm khc tinh vi trong trang tr ni tht. y l tc phm ca 15 ngi th ti hoa min Bc.Cu Tn Hng:Cu l ranh gii ca tnh Long An Tin Giang.Ri khi Long An ta t chn n mt tnh mi l tnh Tin Giang.Th Khoa Hun (v anh hng dn tc):Th Khoa Hun tn tc l Nguyn Hu Hun, ti lng Tnh H, ph Kin Hng, tnh nh Tng c. Nay l x M Tnh An-huyn Ch Go-tnh Tin Giang.Nm 1852, di thi vua T c, ng u Th Khoa (ng u c nhn). Sau , ng c c lm gio th (mt chc quan trng coi vic hc) ph Kin Hng.Nm 1861 ng cng Thin H Dng pht ng khi ngha, hot ng trn mt a bn rng ln, t Tn An n M Tho, gy ting vang ln ton Nam K. u nm 1862, b gic nh p, ng b bt gii v Si Gn. y, chng dng quyn tc, bng lc d d, mua chuc ng, nhng ng kin quyt t chi, t lu sau ng trn thot tr v khng chin.u nm 1863, Th Khoa Hun li cng Thin H Dng chiu m ngha binh pht c khi ngha ln th 2. Hai ng lin kt vi Trng nh, hnh thnh mt trn chng Php tri t G Cng, Bnh Cch, Thuc Nhiu n ng thp Mi. Sau khi cn c Thuc Nhiu b bao vy cn qut, ng chuyn v hot ng An Giang. Gic Php v cng lo ngi, gi ti hu th cho quan tnh An Giang buc phi np Th Khoa Hun cho chng. Gic php a ng v giam ti Si Gn. Chng ha s cho ng tn quyn chn 1 chc quan ti b my ca chng, ng li t chi; chng kt n ng 10 nm t kh sai v y ra o Runion thuc ng Nam Chu Phi.Sau 7 nm t ng c gic Php n x cho ng v nc trc hn t 3 nm nhm lung lc ch khng chin ca ng; nhng gic lm.Nm 1873, ng b mt tr v An Giang khi ngha ln th 3, trong ln khi ngha ny dn chng theo ng rt ng. a bn hot ng tri di t Cai Ly (M Tho) n M Qi (Sa c).u nm 1875, sau tht bi trn Bnh Cch - Nguyn Hu Hun sa vo tay gic 15-5-1875 chng a ng v giam ngc M Tho. Chng li mua chuc; ng thn nhin bo: vic ln khng thnh, l do tri nh. Nay b bt, th chu t hnh, ch khng tham tc lc.Bit khng lay chuyn c ng, ngy 19-5-1875 ng b chm u thn Tnh H.n Th Th Khoa Hun Cch X Tn L Ty 3 Km(Ngy 1-6 L Ngy gi Ca ng)TNH TIN GIANGTin Giang l phn t ca hai tnh: tnh M Tho v tnh G Cng c, pha Bc gip tnh Long An, pha Ty gip tnh ng Thp, pha ng gip vi ca Soi Rp v bin ng, pha Nam gip tnh Bn Tre. Thnh ph M Tho cch thnh ph H Ch Minh 70 km.T Tin Giang c th i thnh ph H Ch Minh hoc sang Phnm Pnh bng ng sng. ng b chnh ca Tin Giang l Quc l 1A, chy xuyn qua cc tnh ng bng sng Cu Long.L tnh ng bng, a hnh Tin Giang chia thnh ba vng r rt: vng cy tri ven sng Tin, vng ng Thp Mi v vng ven bin G Cng. Tin Giang c 31 km b bin, hng nm nh bt rt nhiu c v hi sn; t ai ph nhiu, l mt trong nhng va la ln ca ng bng sng Cu Long. Tin Giang l ni hi t loi sn vt v hoa tri ni ting nh mn hng o Trung Lng, v sa Vinh Kim, xoi ct, cam snh, i x l Ci B...Tin Giang c h thng khch sn, nh hng y tin nghi, nhiu mn n c sn ni ting ca mit vn vng sng nc Cu Long.Trc gii phng vn l 2 tnh: nh Tng v G Cng, sau gii phng ta st nhp 2 tnh li v t tn l Tin Giang; Tn Hip l trung tm ca Tin Giang ngy xa thi cha Nguyn.Trn mnh t ny cng c 2 v nht phu nhn l v ng Nguyn Vn Thiu v v Bc Tn c Thng; ngoi ra cn c b T D. Trn mnh t ny cng ni ting v n ca ti t ri t chuyn qua ci lng v gnh ht ng Nguyn Tn Triu c mi sang Php biu din nm 1920. n nm 1920 cnh ti M Tho - Tin Giang ny sinh ra loi hnh ca kch ci lng u tin, l gnh thy Nm T. Ngoi ra y cng c nhng truyn thng u tranh chng gic ngoi xm rt ni ting nh: huyn Chu Thnh c chin thng Rch Rm - Xoi Mt; trn nh ca Quang Trung i ph qun XimHuyn Chu Thnh:Chu tc chu th, l vng t. Thnh l thnh th. Nhng vng t gn thnh th c gi l Chu Thnh. Ni ny c xem l ci ni ca vng t Vnh Kim, ni ca nhn vt rt gii hin ang cng tc ging dy ti Vit Nam l gio s tin s Trn Vn Kh. ng l th h th t ca ngi sng lp ra on ht c tn ng Ng Ban, ca ti t ci lng ca on ht Nam B.Ng Ba Trung Lng:S d c tn gi nh vy bi v trc y ni ny l Trung tm di chuyn lng thc ca ng bng sng cu long ln Tp.H Ch Minh v mt s ni khc.Ti ng ba Trung Lng: nu i thng l vo Thnh Ph M Tho v r phi i theo quc l 1A v hng cc tnh min Ty.Ti sao vng ny c tn l ng bng sng Cu Long?Theo gi thuyt: sng ny c tn l sng Cu Long v : Sng ny bt ngun t Ty Tng (cao hn 5000m so vi mc nc bin); tri qua Trung Quc, Lo, Campuchia v vo Nam B. Sng c tn khc l MKng (di 4220km) phin m t ting Lo l M Khong, ngha l sng M. Khi chy qua lnh th Vit Nam theo 9 ca (9 u rng): trong chy vo sng Tin l 6 ca (ca Tiu; Ca i; Ca Ba Lai; Ca Hm Lung, Ca C Chin; Ca Cung Hu); sng Hu 3 ca (Ca nh An, Tranh V Bt Xc). Nn gi l Cu Longy l vng t hnh thnh do s bi p ca Sng M Kng y cng l vng chu th ln nht nc.ng Bng sng Cu Long ngy nay thuc vng quc Ph Nam ngy xa, vng quc Ph Nam c mt phn lnh a thuc ng bng sng Cu Long vo u cng nguyn.Ph Nam l vng quc rt hng mnh v thi k cng thnh nht ca vng quc ny khang t th k th III -> th k V bt u triu i Phm S Nan khong t nm 205 n 255.Vng quc Ph Nam pht trin chnh trn a bn vng h lu v chu th sng Cu Long.Ph Nam l tn gi theo cch pht m Founan ca ngi Trung Hoa, v vua u tin ca ngi Ph Nam c bit n u tin trong lch s l Hn in. Theo truyn thuyt v vua nay rt tn sng cc v thn BaLaMn. Mt hm ng nm m thy cc v thn BaLaMn trao cho mnh mt cy cung v truyn lnh xut dng trn mt thng thuyn ln. Sng hm sau ngi vo n th lm l v thy cy cung di gc cy, bn dong bm ra bin, gi thn a thuyn n vng t ti y c mt n vng tn Liu Dip, tr, khe, khng khc g con trai ni danh trong cc cuc chinh phc cc quc gia lng ging. V n qun thy thuyn l lin xua qun ra nh nh cp nhng b Hn in bn mt pht tn thn xuyn thng mng thuyn n tn ch Liu Vng ng, trng mt tn qun. Liu Dip hong s xin hng phc. Sau h ly nhau ri cai tr x s nay lp nn vng quc Ph Nam.Trong thi k hng thnh h khng ch nn thng nghip hng ha c min ng Nam A v t xng l Ph Nam i Vng . S liu cn ghi li mi quan h ngai giao v thng mi gia Ph Nam vi Trung Hoa, n . Nh ti nguyn phong ph v nh vo v tr trung gian trn con ng hng hi n Trung m c Eo c coi l thnh ph cng ca Ph Nam sm tr thnh mt th trn quc t.Giai an cui ca lch s Ph Nam trng hp vi s pht trin ca Chn lp. Mu thun gia hai th lc ny dn n s sp ca vng quc Ph Nam vo th k th 6 (theo ti liu c Trung Hoa, vng quc Ph Nam b Chn lp xm chim vo khong nm 550 nhng vn cn chng gi n nm 627). Sau khi b Chm Pa xm chim Ph Nam chia lm hai quc gia Lc Chn Lp v Thy Chn Lp (mt phn thuc BSCL). Thy Chn Lp nm gn b bin, vng BSCL; Lc Chn Lp thuc vng t cao chnh l Campuchia ngy nay.T th k 7 n TK10 vng t ny b nhn chm trong l lt, ch cn vi g t ni ln. T khong TK 10 - 17 ngi Vit, Khmer n nh c v th ni y hnh thnh nn nhm dn tc chnh l ngi Kinh, Khmer, Chm, Hoa vi nn vn ha a dng. ng thi trong thi gian ny cc tn gio c truyn b v pht trin nh o pht, o Hi, o Thin Cha Nm 1808 vng ng bng sng Cu Long, c ngi Php chia nh sau: Trn nh Tng: gm Ph Kin An, 3 huyn Kin ng, Kin Hng v Kin Ha. Trn H Tin: gm cc a danh cn li trong vng. Nm 1832, Php phn Nam K ra lm lc tnh: Bin Ha, Gia nh, nh Tng, Vnh Long, An Giang, H Tin. n thi im ny vng BSCL c 4 tnh l: nh Tng (Tin giang) An Giang, Vnh Long v H Tin (Cn Th, H Tin, C Mau) . Nm 1862, Php chim 3 tnh ng Nam B (Bin Ha, Gia nh, Vnh Tng ) Nm 1867, Nam K Lc Tnh c chia lm 20 tnh. Trong BSCL c 14 tnh: Bc Liu, Chu c, Long Xuyn, Sa c, Tr Vinh, Bn Tre, G Cng, M Tho, Sc Trng, Vnh Long, Cn Th, H Tin, Rch Gi, Tn An . T 1955 1975 B sng MKng chia lm 17 tnh: Kin Giang, Sa c, Ba Xuyn (Bc Liu), Vnh Bnh, Kin Tng, Chng Thin, Phong Dinh, Vnh Long, Kin Ha, Chu c, nh Tng, Bc Liu, G Cng, An Giang, Long An, Long Xuyn, Kin Phong . Nm 1975 n 1990 BSCL c 9 tnh, Hu Giang, Tin Giang, An Giang, Long An, Bn Tre, Kin Giang, Cu Long, ng Thp, Minh Hi. Nm 1991 tnh Cu Long tch thnh Tr vinh v Vnh Long. Nm 1992 Hu Giang tch thnh Cn Th v ScTrng. Nm 1997 Minh Hi tch thnh C Mau v Bc Liu. Hin nay vng BSCL c 13 tnh thnh: Tin Giang, Long An, Bn Tre, ng Thp, Vnh Long, Tr Vinh, An Giang, Kin Giang, Tp Cn th, Sc Trng, Bc Liu, C Mau, Hu Giang.Rch Gm Xai Mt

Tng i k nim chin thng Rch Gm - Xoi Mt ti Chu Thnh, Tin Giang

Khu di tch c khnh thnh nm 2005 k nim 220 nm chin thng Rch Gm Xoi Mt 20-1-1785 20-1-2005.Khu di tch thuc a phn p ng, x Kim Sn, huyn Chu Thnh, Tin Giang, rng gn 2 ha, hn mt na din tch xy dng cc nh trng by.Thng 1 nm 1785, Nguyn Hu tin qun vo Gia nh, v tng tr 32 tui ny chn khc sng Tin t Rch Gm n Xoi Mt (nay thuc huyn Chu Thnh, tnh Tin Giang), cch ca Tiu khong 70 km lm trn a quyt chin. Rch Gm - Xoi Mt nm gia cn c Tr Tn ca ch v cn c M Tho ca qun ta. Ti y, Nguyn Hu b tr phc binh vi ha lc rt mnh trn bi t v ging t x An c v trn c lao Thi Sn. Trong khi , cn c M Tho, Nguyn Hu b tr bn doanh vi qun lc mng v lm cho ch tin l ta rt chy v Quy Nhn.V th, m ngy mng chn thng chp nm Gip Thn tc ngy 19 thng mt nm 1785, i qun ch gm 2 vn qun Xim v hn 1 vn qun ca Nguyn nh o t tin thng M Tho hng bt sng Nguyn Hu a v Vng Ct. Nguyn Hu cho qun cm c nh tr d di v rt lui t t nh ch vo trn a mai phc khin chng va ham nh va ch quan. Khi ton b i qun ch lt vo khc sng b tr sn, v tng tr ti ba mi pht hiu lnh ni phc binh nh d di. 300 thuyn chin ln v hng ngn thuyn cu nh ca ch nh con rn khng l b t ra tng khc m tiu dit.Qun thy ca Nguyn Hu phc sn t Rch Gm v Xoi Mt lao ra kho u v kha cui khng cho ch rt chy. Pho v ho h t trn a phc kch trn bi bn An c v bi da Thi Sn t chy rng rc c on thuyn chin ca hi qun Xim... Trn chin trn sng xy ra vo m ngy 19 thng 1 nm 1785 rng ngy 20 thng 1 nm 1785. k nim chin thng vang di , ti khu di tch Rch Gm Xoi Mt xay dng tng i chin thng Rch Gm Xoi Mt. Tng i cao 8 m, nng 20 tn bng ng mu vi ba nhn vt: gia l v anh hng dn tc Nguyn Hu tay ang vut gm, bn tri l hnh nh ngi nng dn nh Tng cho thuyn h tr chin u cn bn phi l hnh nh v cng Ty Sn ging cung bn vo k th. Di chn nhm tng i ny l mt loi hnh kin trc dng n. Bn ngoi n co di ph iu bng ng mu nng 6 tn phc ha ln t hnh nh con ngi v chim lc c cch iu t mt trng ng.Ch ni Ci B

Ch ni l hnh thc trao i, bun bn trn sng nc gia thuyn ny vi thuyn kia. Hnh thc hp ch nh th c nh hnh v pht trin cng vi nhng thng trm ca lch s hng trm nm trc ca vng min Ty Nam b.Trc v trong thi Php thuc, iu kin sinh sng ca con ngi BSCL rt kh khn v phc tp, v y l vng t thp, thng xuyn b l lt, nhiu ngi phi sinh sng trn cc b g, b tre. Vo thi im giao thng ng b rt th s, c ni hu nh khng c Chnh v th, ngi xa tn dng ch yu l xung ghe phc v cho vic i li v vn chuyn hng ha. Trong bi cnh : nhiu ngi sinh sng trn sng nc, ngi i bn bng xung ghe, ngi i mua cng bng xung ghe, th vic mua bn din ra trn sng nc l ph hp v hu hiu nht. V nh th vic mua bn trn sng nc tr thnh mt ngh, v c lu truyn cho ti ngy nay. Nhng ngi chuyn sng bng ngh ny, t ngy xa c mnh danh l Dn thng h, h sinh sng trn ghe xung v khng c nh mt ni no.Ngy nay, ch ni tr thnh mt nt Vn ho c trng ca ngi dn vng sng nc BSCL. Nhm to iu kin cho vic bun bn d dng, thun li.TNH NG THPTnh ng Thp l mt trong 3 tnh thuc ng Thp MiPha Bc tnh gip CampuchiaPha Nam gip Vnh LongPha Ty gip An Giang v Cn ThPha ng gip Long An v Tin Giang.Tnh c h thng sng ngi, knh, rch, chng cht nhiu ao, h ln. Sng chnh l sng Tin (mt nhnh ca sng M Kng) chy qua tnh vi chiu di 132km. Dc theo hai bn b sng sng Tin l h thng knh rch dc ngang. ng lin tnh giao lu thun tin vi trn 300km ng b v mt mng li sng rch thng thng.ng Thp nm trong vng nhit i, kh hu chia hai ma r rt, ma ma t thng 5 n thng 11 v ma kh t thng 12 n thng 4 nm sau.L mt tnh nng nghip, ng Thp sn xut nhiu lng thc v cc loi nng thy sn c gi tr xut khu. t ai ng Thp mu m bi ph sa do hai con sng Tin v sng Hu cung cp hng nm, xm lng tr ph gia bn b cy ci xanh ti. V th ng Thp c bit n nh mot va la ca c nc. y c ging la ni mt loi la mc t nhin t thng 4, thng 5 n thng 10 thu hoch m khng cn chm bn. ng Thp cng l vng y trin vng v cc loi cy cng nghip ngn ngy nh ma, bng, thuc l, u tng v cy n tri nh xoi Cao Lnh, nhn Chu Thnh, qut Lai Vung, bi Phong Ha, chm chm, v sa c quanh nm. ng Thp c nhiu tn gio nh Cao i, Ha Ho, Pht gio v Cng gio. Tnh cch ngi ng Thp mang m nt c trng chung ca ng bng Nam B: cn c, hin lnh, phng khong, ci m v giu lng mn khch. Vng t ng Thp Mi xa ni ting hoang vu vi lm bng, trp, a, bu vi bc ngn ng, lc, nng, sen, sng v lau sy y l giang sn ca cc loi ng vt hoang di nh rn, ra, chut, ch, chim mung, cua, c su Tuy ngy nay con ngi khai khn v ci to t lp lng, to rung, nhng mn n c sn min Ty ch bin t chut, ch, chim, tm, cua, c ng vn l nhng mn n ni ting ca c vng cng vi bnh phng tm Sa Giang, nem Lai Vung, bnh xo M Tr.V thm ng Thp du khch nh tr v vi ci ngun thin nhin bi bu khng kh trong lnh, mt m ca nhng cnh ng la ph nhiu, i trn nhng chic xung ba l trn sng rch n vi khu di tch lng c ph bng Nguyn Sinh sc, i lit s, khu di tch G Thp, di tch kin trc c Kin An Cung, vn chim thin nhin l mt Thp Mui, vn su qi him Tam Nng, khu cn c Xo Qut, lng Hoa King Tn Qui ng Do c im hnh thnh, tnh ng Thp l s hp nht ca 2 vng Nam v Bc Sng Tin, tng ng vi 2 a danh Sa c v Cao Lnh.Vung Sa ec: Theo nh vn Sn Nam, ngi c mnh danh l Nh Nam b hc th vng t pha Nam ca tnh ng Thp m trung tm l Sa c c mt v tr cc k quan trng. ng vit, Bn l gia sng Tin v Sng Hu, gia vng ng bng v cng Si Gn, gia ng bng v nc Campuchia, ln hi hnh thnh mt vng t m mi n nay ngi dn a phng vn t ho.Nhiu nh nghin cu cho rng, t nht t u th k XVII hay cui th k XVI c lu dn Vit n vng Sa c khn hoang, lp p. Sa c l t ting Khme, c ngha l ch St. Bn dng c nng nghip rn bng St hay nh lng ch bng st? Cha c cch l gii no c cho l thuyt phc nht v a danh ny nhng c th ni vng Sa c l phn t mi nht trn ng m nc dt im vo nm 1757 ca Nguyn C Trinh, mt v quan tng lp thnh tch an dn Qung Ngi, ng vo Nam khi mi 37 tui.Vic khn hoang tin hnh Sa c by gi cn th s, nhn cng t i. Ngi dn t mi an c lc nghip cha c bao lu th li phi i ph vi cuc ni chin gia Nguyn nh v anh em nh Ty Sn. Gn 10 nm, qun s hai bn truy n nhau vng Sa c m di tch quan trng nht vo thi ny ta cn tm thy l Bo Tin, Bo Hu Long Thng v p Hn Long Hu (Lai Vung).Sau thi ni chin, Sa c i vo n nh. Gia Long ln ngi, vng Sa c l mt phn ca huyn Vnh An. Vi v tr a l thun li, khu vc bn sng Tin l Tn Chu, Hng Ng xung Sa c c Gia Long quy hoch l trung tm kinh t. Sut mt thi gian di sau , Sa c tr thnh ch sung tc nht ng bng Sng Cu Long ch thua Si Gn, Ch Ln, mi cho n khi Cn Th hnh thnh. C th ni, sut thi Gia Long Minh Mng, Sa c pht trin ht sc mnh m nh kinh t th trng, giao lu hng ho vi cc khu vc trong vng v c Campuchia.n khi Php nh chim 3 tnh min Ty, nm 1889 Sa c tr thnh tnh l c th ho theo m hnh p dng cho ton Nam k thuc a. K t , Sa c t tri mnh trong phm vi tnh l trong b my kim kp ca thc dn. Thi ny, Nam K chia thnh 20 tnh n Chnh quyn Si Gn li ct Nam B thnh 26 tnh. Tnh Sa c ct phn t nm t ngn sng Tin lp tnh Kin Phong mi.Vng Cao Lnh: Nm pha Bc sng Tin cng c mt qu kh khng km ho hng. S sch cn ghi, vo khong cui th k XVII u th k XVIII, mt s lu dn thn B Canh ( nay thuc x p , th trn p , tnh Bnh nh) vo khai hoang, nh c ven b con sch Ci Sao Thng hnh thnh nn xm B Canh. Ngi c cng ln trong vic quy dn khai ph lp nn thn p l Nguyn T, ng c tn lm Tin Hin ca lng, nay bia Tin Hin cn tm thy gn khu vc cu nh Trung, phng II, thnh ph Cao Lnh.Trong bui u khai hoang, lp p, khu vc ny thuc quyn qun l ca Kh trng B Canh. Kh trng lc by gi cha phi l phn ht hnh chnh m l mt ni thu thu bng hin vt do cc cha Nguyn thit lp nhng ni thn, p cn ri rc cha lin ranh c th thnh lp cc cp hnh chnh khc. Kh trng t ni no th ly tn thn xm lm tn. T nm 1732, kh trng B Canh thuc chu nh Vin (dinh Long H)Cuc o c a chnh nm 1836 cho thy trn a bn thnh ph Cao Lnh ngy nay c 8 thn nhng 3 thn M Tr, M Ngha, Tn An thuc tng Phong Thnh, phn huyn Kin ng, tnh nh Tng cn 5 thn thuc tng An Tnh, huyn Vnh An, tnh An Giang l Ph An ng, Tn Tch, Tnh Thi, Tn Thun v Ho An. n nm 1838 lp huyn Kin Phong v Ph Kin Tng, huyn l Kin Phong v Ph l Kin Tng u t ti thn M Tr. Ho c 1862, cng nhn s chim ng ca thc dn Php trn 3 tnh Bin Ho, Gia nh, nh Tng, chng chia cc tnh thnh cc tham bin. Khu tham bin Cn L qun l c huyn Kin Phong, chng di Ph Kin Tng t M Tr v vm Cn L v sp nhp tham bin Cn L vo khu tham bin Tn Thnh (Sac)n u th k, bng Ngh nh ton quyn, thc dn Php quy nh k t ngy 1/1/1900 cc tham bin Nam K thng nht gi l tnh. Theo , a bn Cao Lnh thuc tnh Sac. n u nm 1914, qun Cao Lnh c thnh lp. y l ln u tin Cao Lnh, mt tn ch c chn lm tn cho mt qun. Khu hnh chnh nm b sng Cao Lnh, pha Ho An, bn kia sng l khu thng mi vi nh lng ch kh sm ut, k bn l bn tu ngy m tp np.n thi chnh quyn Si Gn, tnh Kin Phong c thnh lp vo ngy 22/10/1956, Cao Lnh tr thnh tnh l.Nu xt v quy m, Cao Lnh l mt tnh l nh nhng do v tr c bit v iu kin khch quan, mi giai on lch s quan trng ca Nam b u ghi dm du n ni y. u tin l s xut hin ca Kh trng B Canh nh du thnh cng bc u ca cng cuc khai hoang th k XVII, XVIII. Bc sang th k XIX, trong nhng ngy u khng chin chng Php, M Tr l chin trng c lit ca ngha qun Thin H. Trong vi thp nin u ca th k XX, Cao lnh l mt trong nhng a phng c phong tro ng Du rm r Nam K m ni bt l nh cch mng Nguyn Quang Diu, c coi l mt lnh o ca phong tro ng Du. Cao lnh cn l ni dng chn ca cc nh yu nc nh Trn Chnh Chiu, Nguyn Sinh ScPht huy truyn thng , nhiu thanh nin vng Ho An, Cao Lnh sm gic ng gia nhp t chc Thanh nin Cch mng ng ch Hi ri tr thnh nhng ng vin ng cng sn u tin. Chi b u tin c thnh lp ti lng Ho An vo cui nm 1929. T y, di nh sng ca ng soi ng, ngi dn Cao Lnh kin cng u tranh, gp phn cng c min Nam ginh thng li hon ton trong chin dch H Ch Minh lch s, thng nht t nc v cng k t ngy 30/4/1975, vng Cao Lnh c st nhp vi Sa c thnh tnh ng Thp ngy nay.Trong giai on u, Sa c c chn l th x Tnh l. n nm 1989, nhm mc tiu y mnh pht trin vng ng Thp Mi y tim nng, trung tm tnh l c di v Cao Lnh. c s u t ca Trung ng, n lc ca chnh quyn v ngi dn a phng cng chung tay gp sc, Cao Lnh khng ngng pht trin v c cng nhn l thnh ph vo nm 2006 va qua. Ngi dn ng Thp hm nay khng khi t ho vi mt thnh ph tr, bn dng sng Tin ang tng ngy, tng gi vn mnh i ln cng t nc.Xo Qut - t cn c cch mng n im du lch sinh thi.

ng Thp c kh nhiu di tch lch s m Xo Qut l mt trong nhng im du lch v ngun c o, li nhiu n tng p trong lng du khch.Khu cn c Xo Qut rng khong 50 ha, trong c 20 ha rng trm nguyn sinh, thuc 2 x M Hip v M Long, huyn Cao Lnh, cch th x Cao Lnh hn 30 km. n Xo Qut bn c th i bng ng b hoc ng thy. Thng thng, du khch i qua ng ba An Hu thuc huyn Ci B (Tin Giang) n cu Long Hip, ri t n i Xo Qut, hoc c th i ng b t quc l 1 ri r vo quc l 30, n thng Xo Qut.n y bn s cm nhn ngay mt mi trng thin nhin tuyt p, gi mt trong lnh nm gia vng t trng vi nhiu loi cy: trm, go, sy, trm bu, sen, sng Khi xa, ni ny hoang vu c di, knh rch chng cht, lau sy mt mng nn t nm 1960-1975 c Tnh y Kin Phong (nay l ng Thp) chn lm cn c chin lc lnh o nhn dn khng chin.Thm Xo Qut vo ma kh, bn s len li theo nhng con ng mn ngon ngoo di tn trm mt ri, nu mi chn c th mc vng, ng lng ngm nhn cy l. Ma nc ln, trn chic xung ba l, nhng c du kch o b ba en, khn rn, nn tai bo a bn lun lch qua nhng con rch nh hoang s vo nhng di tch nm khut trong rng trm mnh mng. Ting nc rc rch, c quy v chim ht trn nhng hng cy cao vt, xanh r, bao ph bi lp dy leo mm mi em li nhng giy pht th thi, bnh yn cho khch tham quan.Ngoi ra, mi trng sinh thi y ht sc a dng vi hn 170 loi thc vt v 200 loi ng vt hoang d, trong c 13 loi c ghi vo Sch Vit Nam nh trn mc, rn h tru, ri c, ra hp V vy m ngi ta gi Xo Qut l ng Thp Mi thu nh cng khng sai.Khng nhng vy, bn cn c sng li khung cnh ca chin khu xa khi chng kin nhng cng s, hm trnh bom, hm b mt c phc ch nguyn vn nh trc. Thi k chng M, xung quanh y c trn 10 n bt ch to thnh mt vng trn khp kn. Th nhng nh s ch che, m bc cu nhn dn nn d b cn qut d di, bit bao ln b B.52 nm bom ri thm, cn c vn hin ngang ng vng cho n ngy ton thng. V th m Xo Qut c gi l Cn c ca lng dn.n vi Xo Qut anh hng v k th, bn s c tn mt quan st th trn ca qun v dn ta, l nhng cng s chin u c nhn hnh ch L, cng s chin u hnh ch Z c o p bng t v trm dng chin u chng cn t bi trc thng ca ch Ngoi ra cn c nhng bi ng t a c gi lu n chng trc thng v xe tng b binh, nh n khch Tnh y, cc ni hi hp, lm vic v sinh hot ca cn b, b i trong sut thi k chin u c lit. iu c bit ca khu cn c ny l khng c b tng, khng c tng vi, gch m hu ht cc cng trnh u c phc ch bng g, tre, trm, ng, l da nc rt ti tnh. Tht kh c th hnh dung c bng cch no xy dng nn mt cn c cch mng vng chi nh th gia ni ng hoang ngp nc nu khng nh vo ti tr thao lc, lng kin tr dng cm, chu ng gian kh ca qun dn ta.Hin nay, phn ln cc cng ty du lch u c chng trnh i Xo Qut kt hp thm th x Cao Lnh v ving m c Nguyn Sinh Sc. Cnh quan hp dn, khng kh trong lnh ca ng rung khin Xo Qut tr thnh im sng du lch l tng trn qu hng t Thp anh hng.Khu Di Tch C Ph Bng Nguyn Sinh Sc (1862-1929)Thng 8 nm 1975, lnh o tnh ng Thp cho xy li ngi m c khang trang, p hn. Trn vm m l hnh mt cnh sen p xung c chm tr 9 u rng mang ngha tng trng cho con Rng Chu Tin ng thi bao hm ngha l c Nguyn Sinh Sc s mi mi yn ngh trong s che ch, knh trng ca ngi dn ng bng sng cu long ny. Bn cnh ngi m l tng i cch iu hnh bp sen nh tng trng cho ngi con lng sen sng thanh cao v trong sch. Xung quanh chn tng i l h nc. Nu mt cht qu khch s thy rng hnh th ca h nc rt ging phn din tch ca tnh ng Thp trn bn . Trong khun vin khu m rng 1hcta, cn c ni th b Hong Th Loan, ngi v yu qu ca c ph bng v mt ngi nh sn c xy dng theo ng kch thc ngi nh sn ni Bc H sng v lm vic ti H Ni.Vi Nt V Khu Lu Nim Nguyn Sinh ScKhu lu nim Nguyn Sinh Sc nm cnh cha Ha Long (tc Miu Tri Xanh ngy xa) cch trung tm th x Cao Lnh chng mt cy s ri, tren t qua bn ph Cao lnh. Ton khu lu nim rng gn 4 hec ta, chia lm hai khu vc: khu vc m c ph bng, khu vc Nh Sn Ao C Bc H.Qua cng, du khch gp ngay nh khch khang trang pha tay phi. y cng l ni lm vic ca Ban gim c khu lu nim. Trong c phng chiu phim ti liu phc v du khch. Theo li i trng nha, mt bn l hng v sa, mt bn l hng dng thng tp, chng 100m r v pha tay tri n cng tam quan cng chnh vo khu m ph bng. Khu vc ny hnh ch nht, din tch 1hecta. Bao bc chung quanh l hng ro xi-mng n gin, thanh mnh nh nhng hoa vn trang hong v p ca khun vin m khng lm khu m cch bc vi vn rung xanh ti bn ngoi. Khu m khi cng xy dng ngy 22-8-197, khnh thnh 13-2-1977.Nhng cng trnh chnh l: Vm m, h Sao, nh King v nh trng by.Vm M:Quay v pha ng, cao trn 10 thc, l mt cnh hoa sen cch iu c dng dp bn tay xe p xung, trn l 9 u rng cch iu m net dn gian. Vm m tng trng cho nhn dn ng bng sng Cu Long, ng Thp che ch, p yu ngi m ph bngNgi m gi v tr c; u tin l ngi m t. Sau nhn dn nm xi mng. Nm 1954, trc khi tp kt chuyn qun ra Bc, cc n v b i xy ngi m bng gch, c tr xi mng v lan can st bao chung quanh. Bia m ghi: c ph bng Nguyn Sinh Huy Nh chin s cch mng mt ngy 27-11 nm K T (1929). Qun dn chnh Long Chu Sa lp.Hin nay, ngi m c tn cao ln v p hoa cng, nm m hnh hp ch nht (2m x 1m x 0.9m), mu xm tro, yn v trn vm m bng mi mu trng, hnh lc gic khng u m rng dn ra hai bn v pha trc. Pha trong vm m l b th bng mi. Bn trn c tng chn dung c Ph bng Nguyn Sinh Sc, l hng t pha ngoi nm m.H Sao:Nm gia khu vc, hnh ngi sao nm cnh ng knh 30m. gia h sng sng mt i sen trng cch iu p l Italy mu trng xm, cao 6.5m tng trng cho cuc i thanh bch, trong sng ca c ph bng Nguyn sinh sc, cng l biu tng qu hng Kim Lin _ ng Thp vn thng gia lng t quc Vit Nam.H King:Cch h sao 30m, pha tay phi (trong nhn ra). Nh king hnh ch nht th hin theo kiu dng nh sn. Ngai nhng mnh tng thp v coat ximng t ra, cc phng u lp t knh 5 ly (nn gi nh King). Nh king cng l nh khch trong nhng bui tip tn ng ngi. Cc phng ti y u thong rng, c trng by mu xanh du mt. Cc hnh nh ch yu gii thiu v qu hng, thi nin thiu ca Bc H.Bo tng ng Thpn tham quan Bo tng ng Thp du khch vn thy nhng ta nh kin trc kiu Php, y l c quan u no ca gii quan chc ngi Php trc kia nh: qun ng Cao Lnh, sau l tr s ngy qun tnh Kin Phong (dinh c, dinh qun, tri lnh, tri giam)... Trc y, qun Cao Lnh c ngi Php nh gi l vng t c v tr a l hnh chnh phc v cho chin lc qun s, chnh tr, kinh t quan trng Nam K. i vi nhn dn ng Thp th qun Cao Lnh l ca ng ra, vo vng ng Thp Mi - cn c khng chin ca ngha qun, mi ngi nh, mi thc t, mi hng cy ni y u mang du tch lch s cch mng trong hai thi k u tranh gii phng dn tc. Vi b dy lch s v truyn thng u tranh cch mng ti ni ny, nm 1978 y ban Nhn dn tnh ng Thp quyt nh chn cm di tch ny l c quan Bo tn Bo tng tnh nhm lm cho ni y tr thnh ni gio dc truyn thng cho cc th h hm nay v mai sau.Nm 1999, Bo tng ng Thp c khi cng xy dng, nm ngay cnh Cm di tch Dinh C Ty, Nh thy thuc L, phng tra tn v phng bit giam. Bo tng ng Thp c khnh thnh ngy 29/12/2000 v c cng nhn l di tch lch s, vn ha cp tnh vo ngy 5/9/2008.Nm trong khun vin khong 11.000m2, Bo tng c chia lm 2 khu: Nh trng by v khu ngoi tri.Nh trng by gm 2 tng vi din tch s dng trng by hn 1.400m2 vi hng nghn hin vt gc v nhiu ti liu khoa hc th hin cc chuyn chnh: Thin nhin t nc Con ngi ng Thp trong qu trnh khai hoang m t; Hnh nh anh hng ca qun v dn ng Thp trong cuc chin tranh chng Php v M; Nt sinh hot vn ha ca c dn ng bng sng Cu Long.Bn cnh y cn l ni lu gi nhiu di ch vn ha c Eo ca Vng quc Ph Nam c khai qut ti G Thp v nhiu c vt, hin vt cc loi, c nhn dn ng gp, tng Bo tng ct gi, trng by nh: c vt gm s c nin i t th k 11-20, hm tin thi Gia Long thng bo v Minh Mng thng bo... Khu ngoi tri trng by chin li phm trong thi k chin tranh nh my bay, cc loi sng lnBo tng ng Thp vi li kin trc ng - Ty kt hp, nm ha quyn trong khng gian cy xanh, mt tin hng ra b sng Cao Lnh, yn tnh v th mng, lm tng thm s th gin, thoi mi cho du khch khi tham quan bo tng.Hy n vi Bo tng ng Thp hiu thm v lch s, con ngi v vng t ng Thp anh hng.

NGY 02: LONG XUYN - CHU C H TINTNH AN GIANGAn Giangl tnh c dn s ng nht v din tch ng th 4 (sautnh Kin Giang,tnh C Mauvtnh Long An) ng bng sng Cu Long, thucmin Nam Vit Nam. Mt phn ca An Giang nm trongt gic Long Xuyn. Thng 7/2013, An Giang l tnh u tin ng bng sng Cu Long c 2 thnh ph trc thuc tnh (Long Xuyn v Chu c).Lch sNguyn Phc Khot(ch Hn: ), hy lHiu, cn gi lCha V(hayV Vng) (17141765) l v cha Nguynth 8 ( ngi cha:1738-1765) tronglch s Vit Nam.Nguyn Phc Khotsinh nmGip Ng(1714) i vuaL D Tng. ng l ngi gc Gia Miu (huyn Tng Sn,Thanh Ha), v l con trai trng ca chaNguyn Phc Chv m l Thc phi Trng Th Th.Lc u, Nguyn Phc Khot c phong l Chng dinh dinh Tin Thy, tcHiu Chnh hu, lm ph C Tin Dc ti lng Dng Xun (Tha Thin).NmMu Ng(1738), Nguyn Phc Khot ni ngi khi 24 tui, c quan triu tn lThi bo Hiu Qun cng, ly hiu lT T o nhn(v ng chungo Pht).Sau , Cha V cho khi cng xy ph mi, bn t ph c, v cho kin thit thnh Ph Xun. NmK Mi(1739), cng cuc hon tt, triu thn tn cha lThi ph Quc cng.Cng trong nm ny, vuaChn Lpl Nc Bn mang qun sang xm phmH Tin. Mc Thin Tcng v l Nguyn Th Hiu Tc nh ui c. Nghe tu, Cha V c cch phong Mc Thin T lm cv v ng lmphu nhn.NmCanh Thn(1740), Cha V quy nh li php thi. Ngy 12 thng 4 nmGip T(1744), qun thn dn biu tn Cha V ln ngi vng.K t , c nhiu ci cch c ban hnh, nh: ph i thnh in, nhng g trnh ln vua gi l tu, Thn qun gi l V lm qun, Vn chc i l Hn lm vin. V hnh chnh th chia lm 6 b: Li, H, L, Binh, Hnh v Cng. Phm vn th vn dng nin hiu vua L nhng i vi cc thuc quc th xng l Thin vng. Y phc t quan n dn cng thay i...Thng 6 nm 1754, cha Nguyn cho chia qunGia nhra lm hai o,Nghi Biuem binh tsng Bt ngtin pht, ri nTn L Bcra sng ln hi cng binhTin GiangcaThin Chnhn L Ym. Bn ph Xoi Lp, Tm n, Cu Nm vNam Vangca Chn Lp u hng. Tip Cai i Chn Long nph Tm Phong Timchiu d ngi ngi Cn Man (tc ngiChmpa.Lc y quc vng Cao Min l Nc Ong Nguyn chy lnh sangph Tm Phong Thu(ph La Vch) li gp trn lt ma thu qu ln, quan qun phi tr v n ngh ngi.Nm1755, Cha V li nghe vua Chn Lp l Nc Nguyn (Ang Tong) thng s vicha Trnh ng Ngoi lp mu nh mnh.Ma xun nm 1755, i binh caThin Chnh v trc n M Tho, ri lnh cho ngi Cn Man phi b vng Ca Khm (Kha Khom?), di chuyn ht b lc xung n tr BnhThanh(nay l G Bp), tinh trng hn vn ngi, khi n tV T nlin b hn mt vn binh ca Chn Lp tp kch, qun Cn Man sc yu th c, lin em ht xe cht thnh ly v mt lng chng gi, mt khc cho qun i cp bo. Thin Chnhv ao m ngn tr nht thi kh b cu vin ngay c, chNghi Biudn 5 i ty qun n ng cu, qun Chn Lp nghe hi phi rt lui. Nghi Biun hn 5000 dn Cn Man c nam ln n v tr di chn ni B inh (en) ri hch tuThin Chnhv ti lm hng qun c, rt qun thiu k lut, b ri ngi mi quy ph, khng cu vin, qun gic bt i. Tu c dng ln, triu nh cho tra xt ri gingThin Chnhxung lm Cai i, thu quyn Thng sut, ra lnh choTrng Phc Dulm Thng sut, dng ngi Cn Man dn ng tin nhCu NmvNam Vangv git c mt sc nha.Nc Nguynphi chy sang chMc Thin Ttrn H Tin, v nh Mc Thin T thay li tu rng: Vic y do bin tng Cao Min l Chiu try ch n p ngi Cn Man, vua nc y xin chu nhn v xin dng hai ph l Tm Bn (Tm n) v Li Lp(nay lTn AnvG Cng) t ti, ng thi xin cng np l vt cn thiu ba nm trc (1756).Nm 1757, Nc Ong Nguyn mt, ngi ch h lNc Ong Nhunthay quyn coi vic nc.Cha V theo li qun thn, xung chiu rng rng phi hin thm t ai hai ph Tr Vinh v Ba Thcmi chun cho lp ngi.Gp lc y r ca Nc Ong Nhun lNc Hinhcp ngi, git Nc Ong Nhun, con ca Nhun lNc Ong Tonchy qua H Tin nh Mc Thin T che ch v cu cu vi cha Nguyn. Nhn li, Cha V sai thng sutTrng Phc Dutin nh, NcHinhchy nTm Phong Xoiri b phin liu l c nha Ung git cht.Lc y Mc Thin T v NcOng Tonm dng tu, vua sc phong choNc Ong Tonlm Quc vng Cao Min ri saiMc Thin Tcng binh tng 5 dinh a Nc Ong Ton v nc nhng buc phi hin thm tTm Phong Long(vng t nm giasng Tinvsng Hutng ng viChu c,Sa cby gi).Quan qun khi hon v Gia nh, sau Du ChnhvNghi Biudng tu xin didinh Long Hqua xTm Bao(tc a phn thn Long H ngy nay). Li ly xSa ct thnho ng Khu, xC Lao Ging Tin Giang t lmo Tn Chu, xChu cHu Gianglmo Chu c, ri ly binhdinh Long Hn gn gi ni a u trng yu y.Ngoi ra, Nc Tn cn tng ring cho Mc Thin T nm ph l: Kompong Som (Vng Thm), Kampot (Cn Bt), Chal Chun (Chn Rm hay Chn Sm), Bantey M as (Si Mt) v Raung Veng (Linh Qunh) t n. Tuy nhin, Mc Thin T li em nhng t y dng cha Nguyn. Cha Nguyn tip tc cho Thin T cai qun vng t , v t xRch Gilmo Kin Giang,C Maulmo Long Xuyn, li t quan trng coi, chiu m c dn lp nn thn p, do m t ai xH Tinmi rng ln ra.Hon thnh cng cuc Nam tinNminh Su(1757), theo ngh ca k lcdinh Long HlNguyn C Trinhv thng sut Trng Phc Du, Cha V thun cho di tr sdinh LongH v chu nh Vin tCi B(Tin Giang) v x Tm Bo thuc a phn Long H thn (tc vng chVnh Longngy nay). CTng Phc Hiplm lu th, ng thi cn cho lp ba o h tr vic coi gi l: ng Khu ( pha NamSa c), Tn Chu ( uC lao Ging, khng phi ti th trnTn Chu ngy nay) vChu c.Nguyn C Trinhl ngi x An Ha tng An Ha huyn Hng Tr phTriu Phong x Thun Ha, nay l phngAn Hathnh phHutnhTha Thin-Hu.T tin xa l ngih Trnhtn lTrnh Cam, gc ngi phng Ph Lu, huyn Thin Lc ph c Quangx Ngh An(nay l huynCan Lc,H Tnh), tng lm quan ditriu Ln chc Binh bThng th. Khi hNh Mcln ngithaynh L, Trnh Cam lnh voThanh Hachiu m qun gipnh Hu L, nhng vic cha thnh th mt.ChaNguyn C Trinh l ngNguyn ng thuc i th by, vn ni ting v ti vn chng, thi sinh , lm Tri huyn Minh Linh ph Qung Bnh x Thun Ha (nay thuc Qung Tr), c chaNguyn Phc Chumn tibanchoquc tnh(c mang h Nguyn).L con t trong gia nh c truyn thng vn hc, ngay t nh Nguyn C Trinh cng anh h lNguyn ng Trnh, u ni ting hay ch. (Sau ny, khi Nguyn Phc Khotln ngi cha, nhng lut l u do Nguyn ng Thnh t ra m vn t th do Nguyn C Trinh tho).NmCanh Thn(1740), ng thi Hng cng, c b lm Tri ph Triu Phong x Thun Ha (vng t thuc cQung TrvTha Thin-Hu), ri tri qua cc chcTun phQung Ngi(Canh Ng[1750]), K lc dinh B Chnh (Qung Bnh), sau n Li b Kim To vn s, tc Nghi Biu hu.NmQu Du(1753), Nguyn C Trinh sangChn Lp(tcCao Min) nh Nc Nguyn (Chey Chettha V). Thu t ai cho cha Nguyn nhp vo chu nh Vin(cc vng t nm ven 2 bsng Tin Giang) v gia sng Tin vsng Hu, vi l s ldinh Long H, l vng phn du pha Nam ph Gia nh lc (n u thi nh Nguyn thnh trn VnhThanh). Sau khong 11 nm trn gi bin cng pha Nam, nmt Du(1765), Nguyn C Trinh c cha Nguyn Phc Thun gi v kinh nm b Li. Nmt Du(1765) Nguyn Phc Thun ln ni ngi cha, quyn thnTrng Phc Loan th lng quyn. Schi Nam thc lcchp: Nguyn C Trinh ni: "Chn triu nh bn vic c nh ch, Phc Loan sao dm v l nh th, sp mun chuyn quyn chng? Trong nc sinh lon tt l ngi y". Phc Loan gin lm nhng e s, khng dm lm g. Nminh Hi(1767) ng bnh v mt, hng dng 51 tui, c truy tng T l cng thn, Vinh lc i phu, thyVn nh. n iMinh Mng, ng c truy tng l Khai quc cng thn, Hip bin i hc s, i tn thy thnhVn Cch, truy phong tc Tn Minh hu, cho tng tThi miu(Hu). n y (1757), k nh vng tNam Bngy nay thuc v Cha V.Lch s nh c ca ngi Vit t An Giang di thi phong kin nh NguynNgi Vit bt u n vng t An Giang t lc no th cho n nay cha thy s sch ghi chp r rng. Tuy nhin, theo truyn thuyt dn gian vmt s vt tch cn li n ngy nay th c mt s nhm ngi Vit gc min Trung vo y t rt lu. Nhng do iu kin sng khc nghit nn dn c cn tha tht. Ch khi thy khi vng to qua cy l ch no th mi bit c ngi ni . Cuc sng ca lu dn by gi lun b e do:Cho ghe s su cn chn ( ngn ng a phng )Xung bng s a, ln rng s ma.S lo u khc khoi lc no cng canh cnh trong lng:n y x s l lngCon chim ku cng s, con c vng cng kinh.Mc d cuc sng gp nhiu kh khn, nguy him nhng ngi Vit vn kin tr tm t sng. H ri rc dc theo b sng Tin v sng Hu. Khi Nguyn Hu Cnh vo Nam kinh lc, thy c ngi Vit vng Bnh M (Chu Ph), vng Chu c v vng c lao Cy Sao (c lao ng Chng ngy nay). Tng truyn khi thuyn qun xui dng Cu Long (1700), Nguyn Hu Cnh gh li nhng ni c ngi Vit thm hi v khch l mi ngi gi tnh thn thin d khng cng chng tc. ng cng cho php mt s binh phu c li ni ny tm t cy cy lm n. H sng ri rc theo ven sng vng Chu Ph, Chu c, Tn Chu v Ch Mi.Lu dn vng C lao ng Chng (An Giang) c gi l dn hai huyn (Phc Long v Tn Bnh). H c xem l mu mc v thun phong m tc, vn gi c np n, np ngh ca ngi Vit. T Ch Mi n Ci H theo lng rch ng Chng, ta gp mt s gia nh c c, ng b ca h n c ng ni y t i Gia Long, Minh Mng hoc lu hn (qu 6 i). c lao Ging, c mt a danh xa l bn Ph Th. Ph Th ny l ca h Nguyn t Bnh nh vo, con chu ngy nay vo i th 7, th 8, c ng k nhau, ng c. C th ni y l mt trong nhng h n lp nghip u tin trong vng.iu ng ch l ngi Vit i vo phng Nam khai hoang lp nghip vi c gia nh cha m, v con, ch khng i khi kh gi ri mi v qu rc v con vo. Nhng ngi n y l khng th v, v qu xa v ngoi ( Ng Qung) iu kin sng qu kh khn, i kh, nn nh phi b x.Chnh sch cng bc di dn ca cha Nguyn Phc Tn v chnh sch chiu m di dn ca Nguyn Phc Chu m ra t cui th k XVII n u th k XVIII trn quy m ngy cng ln. Nh cc chnh sch ca cha Nguyn m cng cuc khai hoang v m mang b ci phng Nam ca dn Vit ngy cng nhanh chng hn.Khi tnh An Giang mi c thnh lp, dc theo hu ngn sng Tin, dn c kh ng, tp trung c lao ng Chng. Mt s thn x c thnh lp. Ring c lao Ging tuy khng rng lm nhng sanh k d dng, qui t c 4 thn.Pha hu ngn sng Hu, dn c tha tht. T bin gii Vit Min xung Long Xuyn ch c cc lng Bnh Thnh Ty (i din Bnh Thnh ng by gi), Bnh c, M Phc. Hai lng Bnh c v M Phc k st nhau, cch con rch Long Xuyn.Vng An Giang gm 2 khu vc mi v c ring bit: Pha Tn Chu, ng Chng, Ch Mi d canh tc, dn ng, lng c, v lp t lu. Pha hu ngn sng Hu, l vng rng ni hoang vu, t kh canh tc, dn tha tht, lng mi lp.Hi u th k XVII, pha sng hu t Chu c xung Nng G dn c tha tht. u ngun, lng sng hp, lng nc ph sa khng sc to c ging cao nh sng Tin. Ch c my khu vc cao ro nh khu ch Chu c, M c, Ci du...dn n kh ng. H ct nh sn , ma nc ni khai thc c linh, lm la ma, cuc sng cn ngho.T xa xa, ch Th (huyn Ch Mi) l mt im dn c tp trung bn cnh im dn c c lao Ging. dn c ng o, nh ca khang trang. Cha miu c xy dng lm ni cu nguyn, th phng cho nhn dn trong vng. Ngh th cng phttrin t lu nh ngh m t dt la, nht l ngh mc ca dn Ch Th ni ting khp vng ng bng sng Cu Long v cn lu truyn n ngy nay. Dn c nhng ni ny pht trin nhanh chng. T y, tng lp lu dn n nh v bt u phn tn i khai ph cc vng t mi khc trong vng nh: Long Xuyn, Chu c. Tn Chu... Dn dn, dn c ng c. Nhng nhm qun c ln hi nng ln thnh cc n v nh v hnh chnh l ln, phng, thn, lng, hoc nhng p ng c gi l gip (tng ng vi lng). cc v tr then cht v an ninh gi l im. Dn mi n cha vo s b hoc c ng tm thi th gom li lp n v mi gi l t ching thn, t ching im. By gi, s dn ng tn chnh thc trong b inh ca lng khng cn nhiu, chng chc ngi hoc t hn, nu chu trch nhim ng thu vi quan trn th vic ng k thnh lp lng c tha nhn ngay. dn ng tn trong b lng ch gm in ch ln, nhm trung nng, thng bun. T in v lp ngho thnh th c quyn khng ghi tn vo s b, sng theo quy ch dn ngoi, dn lu tu thch. Nhng l dn lu, h khng c vobanhng chc hi t, khng c d tic nh lng, khng c kin co bt c ai khi b c hip v nu b t co du l oan c th h cng b xem l c li. Lc lng di dn ny sng ry y, ai , lm rung, lm mn, thay i ni c tr lun. C th lc vng t ny tng i d sng, t rung hoang vu cn nhiu ch dung thn, nn ni ny sng khng c, h b i ni khc. H c th thay i ngnh ngh nhanh chng nh lm rung chuyn sang nh bt c, hoc chuyn sang ngh g, n ci. Vic di dn lp p An Giang c cng ng gp rt ln ca Thoi Ngc Hu, bt u t nm inh Su 1817. Lc by gi, nhiu nh ca ca nng dn c dng ln, cc nh cha cng bt u c xy ct.Nm 1818,c lnh Triu nh, Nguyn Vn Thoi c sut o knh ng Xuyn ra n Rch Gi, to iu kin canh tc thun li cho dn khn hoang 2 bn b con knh.Nm 1821, khi Thoi Ngc Hu n th n Chu c, ng tip tc cho di dn lp p, xy dng nhiu lng ngi Vit y. Nhng ni c cy rm rp, u c ng khuyn khch dn khai ph. Trong bia Vnh T Sn cn ghi "Lo thn Thoi Ngc Hu...mun ni ng hoang bt ngt ny tr thnh lng mc tr ph, yn vui, dn c ng c, xm vy".o knh Vnh T xong, Nguyn Vn Thoi cho p con ng t Chu c n ni Sam m trc kia phi i b hoc i cho. T , nga xe qua li d dng, ng cao khong 3 mt nga nc lt, cho dng bia " Chu c tn l kiu lng" (1828). Dn c nh m t Chu c vo Ni Sam khn rung, ln hi tin v khai ph n vng Tnh Bin. Lc by gi, trn cnh ng An Giang rng ln v hoang vu, hng nm u ngp trong nc l nhiu thng tri, mng li sng rch t nhin rt nhiu. ng b hu nh cha c, ng thu l tuyn giao thng gn nh duy nht tr vng By Ni. Cho nn dn c sinh sng dc theo cc con knh v b sng l iu t nhin. y l cc tuyn ch yu tip nhn di dn. Lc u, ch mi hnh thnh nhng tuyn mng, dc ven theo knh rch. Khi dn c ng hn, h c dng quy qun ch khng cn n thun theo tuyn dc na. Trong bc u n khai hoang vng t An Giang, s phn b dn c ni y din ra mt cch t pht theo li t lnh chim u, ni no d lm n th dn c s qui t li thnh xm lng. Ngoi ra, mt s ngi c trnh v c tin ca ng ra chiu dn lp lng khai ph thm cc vng t mi cn hoang vu. Cc vng mi khai ph, dn c qun t li ct nh k nhau quay mt ra sng, sau nh l vn, sau vn l rung ng bt ngt, xa na l ng c v rng cy hoang vu, c ngha l ai c sc lao ng v c vn, th c th v hoang n u cng c v khng phi tranh ginh vi ai. Nhng ni gip nc hoc ng ba, ng t sng, dn c thng tp trung ng c, dn dn hnh thnh nn qun x, hiu bun, ch ba trao i mua bn, trn bn di thuyn.u th k XIX nhiu ln qun Xim xm ln nc ta. H Tin, Chu c l nhng vng b thit hi trc tin v nng nht. Nm 1833, gic Xim xm lng, tn ph dc knh Vnh T, chim Chu c v trn lun qua c Tn Chu. Nhng ch 5 nm sau (1838), dn c quy t tr li, thnh lp hng chc thn ri rc t ni Sam dc theo 2 b knh Vnh T qua pha H Tin.Vng Chu c l bin cng him tr, va sn xut va phi i ph vi ngoi xm. Mi ngi dn khn hoang qu l mt lnh th v danh ni bin cng xa xi ny. Trong Gia nh Thnh thng ch, danh mc thn x khng ghi li lng no vng "Chu c Tn Cng", ch xc nhn t bin gii n bin ng thnh lp vn vn c mt huyn l huyn Vnh nh vi 27 thn, chy sut theo hu ngn Hu Giang, vi li gii thch " Huyn Vnh nh tuy rng nhng dn c cha ng nn cha chia ra thnh tng". Mt huyn m ch c 27 thn l qu t, nu so vi cc huyn ng thi nh huyn Tn An (135 thn), huyn Kin Ho (151 thn). Gia tc L Cng gc Thanh Ha l mt trong nhng nhm di dn n khai ph vng Chu c (khong nm 1785 1837). Hin con chu i th 7 cn sng v c ng y. Mt gia tc th 2 cng c cng khai ph vng Chu c hoang s bui ban u l dng Nguyn Khc, thuc dng con chu ca Nguyn Vn Thoi. Hin nay, gai nh chu i th 7 ca ng vn cn c ng ti th x Chu c. Thi Gia Long, Minh Mng, dn c vng An Giang cn t, nhiu t hoang cha c ngi khai thc. Dn x, thn ghi vo b inh l n ng, khng ghi n b, tr con. thnh lp mt x ch cn vi ngi dn inh ng n, bo m vi triu nh v ngha v thu inh, thu in. Ngi xin lp lng c quan ph cp cho con du nh, bng g ( dn quen gi l con mc). Nhng ngi i khai ph n sau, phn ln l dn ngho, dn lu, xin khai khn vng t gi l " hoang nhn chi a" (t cha khai ph).Di i Minh Mng,ti phm lu y phn ln gom v vng Vnh T lp cc xm dc b knh, dn dn hnh thnh nn cc vng dn c. Nguyn Tri Phng khi lm kinh lc s min Nam, c sng kin lp n in bin gii nhm ngn gic, yn dn, tp trung vng Chu c v H Tin, c bit l vng Vnh T. Nm 1854, Nguyn Tri Phng bo co thnh lp c 21 c n in. Hai nm sau, tnh An Giang v H Tin chiu m c 1.646 dn inh, lp 159 thn p . Trong thi gian ny, ngi Chm ngang ch Chu c (a Phc, Chu Phong) cng gom li tng i, do 1 vin hip qun ng u. T bn Chn Lp, ngi Chm rt v, nng nu trong lnh th Vit Nam trnh lon lc ni chin bn Chn Lp, ri nh c lun Vit Nam (Tn Chu, An Ph ngy nay). Song song , ngi theo o Thin Cha lnh nn k th tn gio ca vua quan nh Nguyn t min ngoi n kh sm c lao Ging (1778), B t (1779) v Nng G (1845) lm tng thm dn s vng t An Giang ngay t bui u.V ngun gc cc dn tc, cc t liu trc y ghi nhn nh sau: NgiKhmer: y l dn bn a k cu, hu ht u sinh Vit Nam nn gi l ngi Vit gc Khmer, tp trung nhiu nht cc qun Tri Tn v Tnh Bin. Phong tc v ting ni ca h cng khng khc ngi Khmer chnh quc. H rt sng bi o Pht, tn knh cc s si v sn sng dng cng cho cha nhng hu li do h cc nhc lm ra mong c phc cho kip sau. Ngi Chm v ngi M Lai n sanh c lp nghip hn vng Chu c t nm 1840. Trc kia, h sng Cao Min. Ngi Chm Chu Giang rt sing nng, tit kim. Nh ca thng ct tng t kiu Cao Min, sn cao, cch mt t t 1 thc ri n 2 thc. H on kt vi nhau rt cht ch, nn t khi b bn trm cp dm quy ph. Ngi Hoa: Theo d s 48 ngy 21/8/1956 ca chnh quyn Ng nh Dim sa i b Lut Quc tch Vit Nam, th nhng ngi Hoa sinh ti Vit Nam k nh dn Vit Nam. H cng lnh th kim tra nhp Vit tch. Ngi Hoa sinh sng bng ngh bun bn thnh th c thn qu. cng c cng tc qun l hnh chnh, kim tra v khuyn khch dn c n lp nghip vng hoang a, nh Nguyn cho tin hnh lp lng, nht l vng bin cng nh Chu c. Th tc xin lp lng tng i d. Do , trc nm 1831, lu dn thnh lp lng An Nng. n thng 3-1831, lng An Nng t ni Chn Tm Lon ti ni T Bc cn nhiu t hoang, mt nhm dn c xin lp lng Ph Cng tch ra t lng An Nng, gm 15 ngi n (ch tnh n ng)...Gia nh Thnh thng ch cng c ghi s hin din ca nhng ngi Vit n sinh sng vng By Ni tu hnh, khai thc ngun li thin nhin, khng lm giu nhng c th sng qua ngy. H lp vn cy n tri, trng hoa mu, tm dc tho, lm rung chn ni, bt c vo ma hn cc ao a, sng ho nhp vi ngi Khmer. Sau khi thnh lp a b, dn c trong vng lp c nhiu thn theo b knh Vnh T nh Vnh T Sn thn, Nhn Ho, An Qui, Thn Nhn, Vnh Bo, Long Thnh, Ton Thnh, Vnh Gia, Vnh Lc. Phn ln din tch c trng khoai, trng u, trong b in gi l vu u th (t trng hoa mu).Nm Minh Mng th 11 (1830), quan Tng trn Gia nh tu: "n Chu c mi lp c 41 lng, dn inh ch hn 800 ngi". Nh vy, nuk c dn lu, ph n v tr em trong lng th dn c Chu c lc c th ln n vi ngn. n v hnh chnh nh nht lc by gi l x (thn). Lng x thi trc lp ra khng cn dn s ng m ch ch trng vo s thu ng ca nhng ngi ng tn cam kt s np. T cc lng ny mi thu ht nhiu lu dn n sinh sng, nh lng Ph Cng. Nm T c th 10 (1857), lng Chu Ph vn cn nhiu rung cha khn, c 2 ngi dn inh ng tn xin thnh lp lng gi l lng Chu Qui, tch t lng Chu Ph ra, sau thu ht c thm 5 ngi dn lu. Triu nh nh Nguyn rt quan tm n vic cng c bin gii pha Nam, "v a th Chu c, H Tin cng khng km Bc Thnh" (Vua Gia Long). Nm 1830, vua Minh Mng phn cho b H rng: "n Chu c lc cha c tnh l vng a u quan yu, ta tng xung ch chiu tp dn bun bn, cho vay tin go lp p khn in, quy qun sinh nhai. l nim quan trng ca ta trong vn cng c bin cng". Bui u, vic khai khn cn kh khn, thu kho c min nhiu ln. Trong thc t triu nh dng nhiu bin php chiu d, thu np dn, cho ng ng ngy cng m mang, cuc sng ngi dn cng c nng ln. Nh vy, n khai ph t An Giang, ngoi dn lu tn t pht vo khai khn, cn c mt b phn dn hng ng chnh sch khuyn khch khai hoang ca nh Nguyn nn s lu dn n tng ln kh nhanh. Mt thun li cho An Giang na l lc min Long An, M Tho t tt hu nh khng cn cho dn khai khn, nn dn di c trn xung min sng Hu, n khai ph cnh ng hoang vu mnh mng tnh An Giang.Vo na sau th k XIX,nht l sau khi Php chim 3 tnh min ng Nam K, ch n in tr tr. Qun lnh trong cc n in chuyn sang chin u chng Php, nh Nguyn buc phi chuyn sang hnh thc doanh in tin hnh thc hin cc tnh. Cc nh doanh in An Giang v H Tin c thnh lp. n nm 1866, doanh in s An Giang- H Tin l Trn Hon bo co m c 1.646 dn inh, thnh lp 149 thn, khn c 8.333 mu rung. n An Giang, cn c nhng ngi theo o Bu Sn K Hng, o T n Hiu Ngha. Lc lng ny gm dn cc tnh chung quanh (Gia nh, M Tho, Vnh Long) theo v vi o, phn ln tp trung khai ph vng Tht Sn rng ni hoang vu.Nh vy, cc lung di dn vo An Giang ch yu l ngi min Trung, thng gi l dn Ng Qung. Cc lung di dn khc t mt s tnh nh Bin Ho, Gia nh, M Tho ...n khai khn t hoang theo b cc knh xng mi o. Nm 1862, Php chim 3 tnh min ng, ri nm 1867 chim lun 3 tnh min Ty. Theo thng k s b do y s ngi Php Vantalon ghi li trong chuyn i trng tri ( chng u) nm 1881, dn s Long Xuyn l 88.631 ngi, Chu c l 105.182 dn, phn ln tp trung pha sng Tin vng Tn Chu, Ch Mi. Nhn c hi Kinh lc x Nam k l Nguyn Tri Phng khuyn khch vic chiu m dn n khai hoang vng bin gii, giao phi Bu Sn K Hng a ngi n khn hoang vng Tht Sn, Lng Linh, Ci du v bn b sng Tin. Nm 1851, ng on Minh Huyn chia nhiu on tn i khai khn:on th nht vo Tht Sn, bn chn ni Kt, mt ni cn hoang vu. on chia lm hai nhnh, mt do c Bi Vn Thn, tc tng ch Bi Thin S hng dn; v mt on do c Bi Vn Ty, tc nh Ty ch huy, cng nhau gp sc lp nn cc tri rung Hng Sn v Xun Sn, sau ny hp thnh x Thi Sn (Tnh Bin). on th hai do c Qun c Trn Vn Thnh dn dt. on ny n Lng Linh, mt vng m ly, thuc huyn Chu Ph. on th ba do c Nguyn Vn Xuyn tc "o Xuyn" a tn v Ci Du (Bnh Long) thuc huyn Chu Ph ngy nay.An Giang cn l ni quy t nhng on ngi theo o hoc np di ngn c tn gio khng chin chng thc dn Php.C Ng Li, ngi khi xng o T n Hiu Ngha, cng a hng trm lt tn t khp ni v vng ni Tng lp lng An nh, di dn m t khai hoang vng bin gii...Trong khong thi gian hn na th k (t 1880 n 1937), qua chnh sch khai hoang v o knh ca thc dn Php BSCL, tnh hnh dn s v rung t c s thay i ln... Theo Quc triu chnh bin tot yu ca Quc s qun triu Nguyn, nm 1847 tnh An Giang, s inh theo bo co ca B H c 22.998 ngi (c nc Vit Nam khi s inh ch c 1.024.388 ngi).n nm 1930Chm dt cc chnh sch di dn khn hoang vo min Nam mi chung v tnh An Giang ni ring. Qua s liu Nin gim thng k ca Php nm 1921, dn s 2 tnh Long Xuyn v Chu c cng li ng ng th nht ng bng sng Cu Long. y l iu phi lu v Long Xuyn v Chu c l vng t "sinh sau mun" so vi cc tnh ng bng sng Cu Long. Giai on khng chin chng Php (1945- 1954)Khi bt u cuc khng chin chng Php, dn s Long Xuyn v Chu c c 550.000 ngi; trong Long Xuyn 280.000 ngi v Chu c 270.000 ngi vi 20 tng v 120 lng. Phn b dn c thi gian ny c th chia thnh 3 vng: vng gia sng Tin v sng hu dn c ng c; cn vng t ngn sng Tin v hu ngn sng Hu dn c tha tht, sng ri rc dc theo cc b knh nh knh Bn Tng, knh xng Vnh Tre, knh Mc Cn Dng...Trc s n p d mang ca thc dn Php, mt b phn ng bo ta vi ch cm th gic su sc, b vng tm chim, ko v vng su, vng xa, vng bin gii theo qun gii phng. Ngoi nng dn, cn c nhng nh t sn, tr thc, vn ngh s, hc sinh theo v vi cch mng, h sn sng t b cuc sng thnh th, thot ly gia nh, chp nhn cuc sng gian kh i theo cch mng cu dn, cu nc. Dn c trong vng c cch mng cp t tng gia sn xut, v mt vic c ngha to ln l i sng ca ngi dn khng cn b bn c n lng x, a ch p bc, bc lt. Mi hnh thc t tc b xo b, nhn dn c yn tm sn xut.Tnh An Giang lc gm Long Xuyn v Chu c, bao gm lun mt phn ca tnh ng Thp ngy nay, nn din tch rt ln m ch c khong na triu dn. V vy dn c rt tha tht c trong vng ch tm chim v vng gii phng, ngoi tr cc khu vc thnh th v t im dn c ln.Giai on khng chin chng M (1954- 1975)Ngy 20-7-1954, Hip nh Genve c k kt. Thi hnh Hip nh, mt b phn lc lng cch mng bao gm lc lng v trang, bn v trang v cn b ( lc l 2 tnh Long Chu Sa v Long Chu H) tp kt ra Bc.Dn s Long Xuyn v Chu c nm 1954 c khong 536.000 ngi, n nm 1975 (tc 21 nm sau) tng ln 1.360.000 ngi.... Phn b dn c trong giai on ny c s chnh lch rt ln v mt dn s gia thnh th v nng thn, gia vng ngoi v vng su, thm ch ngay trong mt huyn cng c s chnh lch, nht l trong nhng nm chin tranh c lit, dn chng phi co cm li bo v, m bc nhau. Dn c phn b ch yu tp trung dc sng Tin v sng hu, t Tn Chu xung Ch Mi v t Chu c xung Long Xuyn. Vng by Ni c dn Khmer sinh sng theo cc phum sc ri rc quanh chn ni v cc cnh ng gn ni./Dn tc Chm sng tp trung vng An Ph, Tn Chu, i din Chu c khu vc Cn Tin, a Phc ngy nay. cc vng su, dn c rt tha tht, nht l lng phn vng t gic.a gii hnh chnhThi k phong kin Nh Nguyn ( t th k XVIII n 1867) :Sch i Nam nht thng ch vit v An Giang nh sau: Xa l t Tm Phong Long, nm inh Su th 19 (1757) i Th Tng, quc vng Chn Lp Nc Tn dng t ny, t lm o Chu c, v t y c nhiu ch b hoang, u i Gia Long m dn n , gi l Chu c Tn Cng.Nm Mu Thn 1808, Gia Long i Gia nh trn thnh Gia nh thnh. Gia nh thnh thng qun 5 trn: Phin An, Bin Ho, nh Tng, Vnh Thanh v H Tin. Tnh An Giang ( ngy nay) lc by gi thuc trn Vnh Thanh.Nm Nhm Thn 1832, Minh Mng i " Ng trn" thnh " Lc tnh" gm : Phin An, Bin Ho, nh Tng, Vnh Long, An Giang v H Tin.Sch i Nam nht thng ch vit Nm Minh Mng th 13 (1832) ly t ny cng vi huyn Vnh An tnh Vnh Long t lm ph Tuy Bin v Tn Thnh; t bn huyn l Ty Xuyn, Phong Ph, ng Xuyn v Vnh An lp tnh An Giang, c chc An H Tng c, thng lnh 2 tnh An Giang v H Tin, li t hai ty B chnh, n st.Nh vy, tnh An Giang c thnh lp t nm 1983, gm c 2 ph, 4 huyn. L s ca tnh An Giang c ti Chu c, ni Tng c An H tr ng cai qun 2 tnh An Giang, H Tin. Tnh An Giang ngy nay gn khp vi a bn hai huyn ng Xuyn v Ty Xuyn xa (tc ph Tuy Bin).Nm 1835, Minh Mng cho ly t Ba Thc t thm ph Ba Xuyn, t hai huyn Phong Nhiu, Phong Thnh v ly huyn Vnh nh tnh Vnh Long nhp vo tnh An Giang.Nm Minh Mng th 17 (Bnh Thn 1836), vua cho c in lp a b c Nam K lc tnh. a b An Giang ln u tin c xc lp ngy mng 3 thng 6 nm 1836, ghi nhn lc by gi c 2 ph, 4 huyn, 18 tng, 167 lng.n thi T c, sau nhiu ln tch nhp, thm ph, huyn, An Giang c 3 ph, 10 huyn (i Nam nht thng ch lit k ch c 9 huyn).Di ch thc dn Php (1867 1945):Theo Ngh nh ngy 05/01/1876 ca Thng c Dupr, Php b h thng Nam K lc tnh m chia thnh 4 khu vc: Si Gn, M Tho, Vnh Long, Bassac; bao gm 19 ht. Tnh An Giang (Nam k lc tnh) c chia thnh 5 ht (Chu c, Long Xuyn, Cn Th, Sc Trng, Sa c), tnh H Tin chia thnh 2 ht (H Tin, Rch Gi). Khu vc Bassac (Hu Giang) gm 6 ht: Chu c, Long Xuyn, H Tin, Tr n, Sc Trng, Rch Gi (ht Sa c thuc khu vc Vnh Long). a bn An Giang ngy nay nm trn 2 ht Chu c (10 tng, 91 thn) vLong Xuyn (8 tng, 55 thn).Theo Ngh nh ngy 20/12/1899, Phpbi b cc ht i thnh tnh.Nm 1917, tnh Chu c gm 4 qun (Chu Thnh, Tn Chu, Tnh Bin, Tri Tn) 12 tng, 98 x v tnh Long Xuyn gm 3 qun (Chu Thnh, Tht Nt, Ch Mi) 8 tng, 58 x. Tng ng a bn An Giang ngy nay th ch c 6 qun, 16 tng, 116 x. Nm 1930, tnh Chu c nhn thm qun Hng Ng, tnhLong Xuyn vn nh c.Thi k khng chin chng Php (1945 1954):Thi k ny, chnh quyn tay sai tip tc duy tr cc n v hnh chnh nh c. C nc c 69 n v hnh chnh cp tnh. Nm 1945, Nam k c 21 tnh, trong tnh Chu c c 5 qun l Tnh Bin, Tri Tn, Hng Ng, Tn Chu, Chu Ph v tnh Long Xuyn c 3 qun l Ch Mi, Tht Nt, Chu Thnh. Nm 1953, tnh Long Xuyn gm 5 qun (thnh lp thm 2 qun Ni Sp v Lp V), tnh Chu c vn nh c (5 qun).m 22/9/1945, y ban Khng chin hnh chnh Nam B c thnh lp v cuc Khng chin Nam B bt u. H Ch tch k Sc lnh thnh lp cc chin khu trong ton quc. Tnh Long Xuyn, Chu c thuc Khu 9. thun li trong vic lnh o a bn khng chin, ngy 12/9/1947, y ban Khng chin hnh chnh Nam B ra Ch th s 50/CT phn chia li a gii 2 tnh Long Xuyn v Chu c thnh 2 tnh mi l Long Chu Tin thuc Khu 8 v Long Chu Hu thuc Khu 9. Ngy 06/3/1948, hai tnhLong Xuyn v Chu c t chc hi ngh thc hin ch th trn. Tnh Long Chu Tin c 5 qun l Tn Chu, Hng Ng, Ch Mi, Chu Ph B ( An Ph ngy nay) v Lp V. Tnh Long Chu Hu c 6 qun l Tnh Bin, Tri Tn, Tht Nt, Thoi Sn, Chu Ph A v Chu Thnh (bao gm 2 tnh l l Long Xuyn v Chu c).Ngy 07/02/1949, tnh Long Chu Hu giao qun Tht Nt v tnh Cn Th v ngy 14/5/1949, tnh Long Chu Tin giao qun Lp V v tnh Sa c.Thng 5/1949, tnh Long Chu Hu tip nhn 3 x Nam Thi Sn, Bnh Sn v Th Sn ca qun Chu Thnh (Rch Gi) nhp vo qun Tri Tn v tip nhn 2 x M Hip Sn (tr 2 p M Ph, M Qui) v Tn Hi cng 4 p ca x Tn Hip nm v pha Bc l Ci Sn vo qun Thoi Sn.Thng 6/1949, chia qun Tn Chu ca tnh Long Chu Tin thnh 2 qun mi l qun Ph Chu gm 17 x v qun Tn Chu gm 10 x.Theo Ngh nh 58/TTg ngy 30/10/1950 ca Th tng Chnh ph chp thun ngh ca y ban Khng chin hnh chnh Nam B, 2 tnh Long Chu Hu v H Tin c sp nhp thnh tnh Long Chu H, gm 8 qun: Tnh Bin, Tri Tn, Chu Ph A, Chu Thnh, Thoi Sn, Tht Nt, Giang Chu (qun Giang Thnh v Chu Thnh ca H Tin nhp li, l huyn H Tin ngy nay) v Ph Quc. Thng 7/1951, sp nhp 2 qun Tri Tn, Tnh Bin thnh qun Tnh Bin ; 2 qun Chu Thnh, Thoi Sn thnh qun Chu Thnh.Ngy 27/6/1951, theo Ngh nh 173/NB51 ca y ban Khng chin hnh chnh Nam B, tnh Long Chu Sa c thnh lp trn c s nhp tnh Sa c vo tnh Long Chu Tin, gm c 7 huyn : Chu Thnh (Sa c), Lai Vung, Cao Lnh, Tn Hng, Tn Chu, Ph Chu v Ch Mi. Lc ny, 2 huyn Hng Ng v Tn Chu ca Long Chu Tin chia ranh gii li thnh 2 huyn Tn Hng v Tn Chu. n thng 7/1951, nhp huyn Lp V vo tnh Long Chu Sa.Ngh nh 252/NB51 ngy 12/10/1951 ca y ban Khng chin hnh chnh Nam B chia lin khu Nam B thnh 2 phn lin khu: Phn lin khu Min ng gm 6 tnh : Gia nh, Th Bin, B Ra, Ch Ln, M Tho, Long Chu Sa v Phn lin khu Min Ty gm 6 tnh : Bn Tre, Vnh Tr, Cn Th, Sc Trng, Bc Liu, Long Chu H. Hai tnh Long Chu H v Long Chu Sa tn ti n nm 1954.Thi k khng chin chng M (1954 1975):Nm 1955, tnh Chu c c 5 qun: Chu Ph, Tn Chu, Tri Tn, Tnh Bin, Hng Ng vi 70 x. Tnh Long Xuyn c 5 qun : Chu Thnh, Ch Mi, Ni Sp, Tht Nt, Lp V vi 47 x.Ngy 22/10/1956, theo Sc lnh 143/VN ca Ng nh Dim, a phn Nam Vit Nam gm thnh Si Gn v 22 tnh. Tnh An Giang (tnh l Long Xuyn) gm tnh Chu c v tnh Long Xuyn c. By gi, An Giang c 8 qun ( Chu Thnh, Chu Ph, Ch Mi, Tn Chu, Tht Nt, Tnh Bin, Tri Tn, Ni Sp); vi 16 tng, 96 x. n ngy 06/8/1957, thnh lp qun An Ph t 13 x ca qun Chu Ph.Ngy 08/9/1964, theo Sc lnh 246/VN ( chnh quyn Si Gn), tnh An Giang c tch thnh 2 tnh : tnh Chu c (5 qun, 10 tng, 57 x) v tnh An Giang (4 qun, 6 tng, 38 x). Tnh Long Xuyn c c t tn l tnh An Giang cho n nm 1975.V pha chnh quyn Cch mng, thng 10/1954, X y Nam B lp li 2 tnh Long Xuyn v Chu c. Tnh Long Xuyn gm cc qun : Chu Thnh, Ch Mi, Lp V, Tht Nt, Phong Thnh Thng. Tnh Chu c gm cc qun : Tn Chu, Hng Ng, Tri Tn, Tnh Bin, Chu Ph.Theo s ch o ca X y Nam B, gia nm 1957, tnh Long Xuyn, Chu c hp nht li thnh tnh An Giang, gm 9 qun : Ch Mi, Tht Nt, Ni Sp, Chu Thnh, Chu Ph, An Ph, Tn Chu, Tnh Bin, Tri Tn. Giao Hng Ng v tnh Kin Phong v giao Lp V v tnh Sa c. i ph vi tnh hnh mi, thng 10/1961, Tnh y An Giang quyt nh thnh lp cc lin huyn Tnh Bin - Tri Tn ly tn Tnh Bin, lin huyn Chu Thnh - Hu c ly tn Chu Thnh, lin huyn Tn Chu - An Ph ly tn Tn Chu. Cui nm 1962, Tnh u ch o tch lin huyn Tnh Bin - Tri Tn tr li 2 huyn nh trc.Nm 1963, giao Tht Nt v tnh Cn Th v nhn thm huyn H Tin ca tnh Kin Giang. Thng 12/1965, giao Ch Mi v tnh Kin Phong v nm 1967 tr H Tin v tnh Kin Giang .Thc hin yu cu ca Trung ng cc v vic thnh lp tnh mi gi vai tr u cu hnh lang t trung ng v min Ty Nam B, thng 8/1971, An Giang chia thnh 2 tnh An Giang v Chu H. Tnh An Giang gm 5 huyn : Chu Ph, Chu Thnh X, An Ph, Tn Chu, Ph Tn, bao gm 2 ni m nay gi l thnh ph Long Xuyn v th x Chu c. Tnh Chu H gm 6 huyn : Tnh Bin, Tri Tn, Hu c, H Tin, Ph Quc v Chu Thnh A ca tnh Kin Giang. Thng 5/1974, Trung ng Cc chia li a bn cc tnh, tnh An Giang, Chu H v Kin Phong chuyn thnh 2 tnh Long Chu Tin v Long Chu H. Tnh Long Chu Tin gm 6 huyn : Tn Chu, An Ph, Ph Tn A, Ph Tn B, Hng Ng v Tam Nng (nay l Thanh Bnh thuc tnh ng Thp). Tnh Long Chu H gm c cc huyn : Chu Thnh X, Chu Ph, Tri Tn, Tnh Bin, Hu c, Chu Thnh A (Rch Gi), Ph Quc v 2 th x Long Xuyn v Chu c.Thnh Ph Long XuynThnh ph Long Xuyn c din tch khong 130 km, dn s 350000 ngi (s liu nm 2007), l th cp 3 trc thuc tnh, nm bn hu ngn sng Hu. Long Xuyn cch th H Ni 1950 km v pha Nam, cch Thnh ph H Ch Minh (Si Gn c) 189 km v pha Ty Nam, cch bin gii Campuchia 45 km ng chim bay.Long Xuyn l th sm ut th hai ti min Ty Nam B ch sau thnh ph Cn Th.Long Xuyn c nhiu khch du lch bit n vi biu tng n bng la hay H Nguyn Du. H Nguyn Du l mt khun vin rng khong 700 m, nm trung tm l mt b h nhn to, xung quanh h c b tr nh mt cng vin v y c xem l on ng di nht Long Xuyn, nn cc dp L hoc Tt Nguyn n th ni y c chn l ni bn pho bng, ni y c nhiu bn tr rt thch v phong cnh p.Vn ha c EoVn ha c Eoc ngun gc t vn ha ng Nai. Vn ha ng Nai l nn vn ha pht sinh v phttrin lu vc sng ng Nai v ng bng sng Cu Long, c nhng c trng rt ging vn ha Sa Hunh, nn trc y nhiu ngi thng ghp chung vo vn ha Sa Hunh.Cc nh kho c hc Vit Nam chng minh qu trnh pht trin lin tc t thp n cao ca nhng nn vn ha c min ng Nam B t cui thi i mi n thi i ng v chuyn sang thi i st, cch ngy nay khong 5000 nm n khong 2500 nm. l s pht trin ti ch, lin tc, c k tha nhau cc nn vn ha khu vc min ng Nam B, ng thi c s giao lu vn ha trong thi i ng, st vi cc nn vn ha ng Sn, Sa Hunh cng cc nn vn ha khc Vit Nam v khu vc ng Nam .c Eo l mt khu di ch kho c hc thuc tnh An Giang, c ngi Php pht hin v khai qut t nm 1944, n nay c hng trm di tch c khai qut. Nhiu vn v vn ha c Eo v vng quc Ph Nam c tn ti t khong u Cng nguyn n gia th k VI ang c nhn din mt cch khch quan, khoa hc.a bn ch yu ca vn ha c Eo l khu vc chu th sng CuLong baogm nhiu vng sinh thi khc nhau ca cc tnh An Giang (c Eo- Ba Th), Kin Giang ( Ni, Nn Cha, Tn Long), ng Thp (vng ng Thp Mi), vng ven bin Ty Nam (U Minh, Nm Cn) ko n vng rng Sc duyn hi (Cn Gi, Ging Am...) v vn ra tn Bin ng (khu vc t ca sng Tin n C Mau). Ngoi ra, kho c hc pht hin nhiu di tch di vt thuc vn ha c Eo cc tnh Bnh Dng, Bnh Phc, Ty Ninh, ng Nai, mt phn Long An, Bnh Thun v thnh ph H Ch Minh.Ngi c Eo trng la (gm nhiu loi khc nhau ty theo a hnh, mi trng). Bn cnh , h cn trng k, da, ma, cau v nhiu loi cy n qu khc. Ngi c Eo gii ch to cc trang sc bng vng, qu v thic. Ngh lm gm, kim loi v c bit l ngh sn xut vt liu xy dng rt pht trin. Ngh ch to tuy vn c duy tr nhng khng cn gi vai tr quan trng na. c Eo cc hot ng trao i hng ha kh pht trin, k c ngoi thng ng bin.Ngi c Eo ph bin nh sn trn nn t p cao. Cc cng trnh kin trc phc v tn gio, tang ma (n th, n thp, m ha tng) thng c quy m ln v kin c. c bit, khu vc c Eo-Ba Th vi cc dng kin trc nh nh , dn c, n thp, xng th, m ha tng cho php hnh dung y l mt th sm ut. V th, c nh nghin cu xp vn ha c Eo vo loi vn minh thnh th. Phng tin i li ca ngi c Eo ch yu bng thuyn, nga, voi thng qua cc h thng ng thy, ng b. H n la go l ch yu. Ph n c Eo thng mc vy - x rng v nam thng ng kh - xam pt.C dn c Eo c bit sng tn Blamn gio v o Pht. H gii tc tng trn (thn, pht) bng g v . Ngh thut chm khc trn v trn l vng kh pht trin. Ngi c Eo sng to ra nhiu loi nhc c v ngh thutcama nhc ca h cng t n nh cao.Ch nhn ca vn ha c Eo l nhng ngi thuc nhm nhn chng Inndin hay nguyn M Lai (Proto-malais). Ngi Inndin l thnh phn chnh to ra ngi Vit c. H c mt trn lnh th Vit Nam sut t s k mi n vn ha ng Sn. Bn cnh lp c dn bn a, c Eo cng sm xut hin nhng ngi gc n- u l cc thng nhn, o s, tng l t Thin Trc - n n v l tng lp trn nm vai tr thng tr x hi. Ngoi ra cn c nhng ngi t Trung , Ba T, La M hoc nhng ngi cc khu vc ln cn b Ph Nam bt v lm n l.Nhng nhn t ngoi nhp (con ngi, vn ha, k thut, tn gio...) c bit t n , c vai tr rt ln vo vic to dng cho m hnh thnh th c Eo. Tuy nhin, ng lc cho s xut hin v pht trin vn minh c Eo li chnh l nhng nhn t bn trong.Trn c s mt nn kinh t, vn ha v x hi nh th, nc Ph Nam ra i vo khong th k II sau Cng nguyn v nhanh chng tr thnh mt trong nhng quc gia thnh vng, rng ln, k cng v c t chc ng Nam . Nc Ph Nam t rt sm c nn thng mi pht t vi cc nc n , Trung Quc, M Lai, La M...Ph Nam khng phi l quc c t chc thng nht thnh mt b my cai tr v bc lt m ch l s tp hp ca nhng tiu quc, trong b phn ch yu ca n l ch nhn ca nn vn ha c Eo trn t Nam B, ni ting Nam o. Vng t ny vo cui th k VI b ngi Chn Lp (ngi Khme) ni ting Nam thn tnh. Tuy nhin s thng tr ca ngi Chn Lp khu vc vn ha c Eo rt hnh thc v lng lo, nn ku vc ny dn dn tr thnh t hoang, v ch. Sau ny, ngi ta thng lng qun qu kh huy hong ca n v c cm gic nh y l vng t mi hnh thnh.c Eol tn gi donh kho c hcngi PhplLouis Malleret ngh t cho mt a im nm pha nam tnhAn Giangthucng bng sng Cu Long(huynThoi Sn). Ni ny c th tng tn ti mt hi cng sm ut ca vng qucPh Namtth k 1nth k 7.c Eo tng c ni bng mtknh odi 90 kilmt v pha bc viAngkor Borei, ni c l tng l kinh ca vng quc Ph Nam. L do quan trng nht cho s thnh vng ca c Eo l do v tr ca n trn trc ng thng mi trn bin gia mt bn lbn o M Laivn v bnkialsng Mkngcng viTrung Quc. Vo thi k phn thnh ca c Eo v Ph Nam, tu thuyn trong khu vc c th thc hin nhng hi trnh rt di m khng phi i dc theo b bin. Do vy m v mt chin lc, c Eo l mt a im trung chuyn rt thun liVothp nin 1920, nh kho c hc ngi Php dngkhng nhchpmin Nam Vit Namv pht hin ra a im ny cng vi nhiu knh o v cc thnh ph c khc. Mt trong nhng knh o ny ct tng thnh ca mt khu vc rt rng. Malleret th tm kim cc cu trc ny trn mt t v vo ngy10 thng 2nm1944, ng bt u o cc hkhaiqut. Malleret pht hin c cc di vt v nn mng cc cng trnh chng minh cho s tn ti ca mt a im thng mi ln m cc th tch caTrung Hoa tng miu t v vng quc Ph Nam. Khu vc ny rng c chng 450hcta.Cc knh o tch ra t knh o chnh to nn cchnh ch nhtu n bn trong thnh. Bn trong cc khu vc hnh ch nht ny cn st li nhng du tch ca cc khu sn xut n trang, trong s cc du tch tm thy cc "hnh khi" dng ckim loicng vi cc ntrang. Cc khu sn xut th cng m ngh khc cng c tm thy ti y. Malleret cng khng nh nhng di vt vn ha y thuc hai giai on. Cng c cc mng nh bng g v cc mng nh bnggchca cc to nh rng hn. Cc vin gch c trang tr bng cc hnhs t,rn h mang,ng vt mt sngv cc ng vt khc.Sau cuc kho st u tin vo thng 5 nm 2003 vi nhng kt qu ng ngc nhin s tip tc mt d n khai qut mi v vn "Sn xut mui sm ng Nam " ti a im G Cha.Trn G Cha c chiu di 450m, rng 150 m, cao 24 m on kho c pht hin c vi m tng v nhiu lp vn ha cathin nin k I TCN. Trong khi khai qut nhng lp pha di vi ngi m cc nh kho c pht hin tng t c dy 1 m cha nhiu nghn mnh chc gm. Cc di vt ny nm dy c v cn tip tc xut l cho ti su 2,50 m di lp t canh tc hin i, c cm tng dng nh y l mt "bi ph thi chc". Vit Nam, v ngay c ng Nam cng cha c ni no tm thy loi gm ba chc nhn nhiu n nh vy. Thm na, hnh dng ca loi chc gm ny tt c u k l. Th nhng, chu uc nhiu khu vc c tr vo thi k 3000-2000 nm trc y, ngi ta to ra nhng chc gm tng t loi tm thy G Cha dng cho vic lm mui. Hu nh trn th gii, vo thi c ngh sn xut mui u c nhng dng c ging nhau - chc gm G Cha cng l mt trong nhng s . Qua nghin cu mt s mu than tro do dim dn li bng phng phpccbon14, kt qu cho thy lng c ny tn ti cch ngy nay khong 3000 n 2000 nm. a im ny l ch nu mui c u tin Vit Nam. Nhng nhng cu hi th v xut hin l, ti sao n li nm cch xa b bin ngy nay n 150km - y l iu cn c lm sng t trong nhng nm sau. gii quyt mt s vn v cnh quan ngy xa, mt cuc iu traa mao hcc thc hin vo thng 3 - 4 nm 2004 xung quanh G Cha. Khu vc gia G Cha n b bin khng cao hn mc nc bin nhiu, ch vo khong vi mt. Trongth Ton Tn(Holocene) mc nc binthayi nhiu: khong 20.000 nm trc mc nc bin thp hn ngy nay 120 m, th nhng thi im 5.000 nm trc, mc nc bin li cao n 5 m so vi ngy nay. Sau , nc bin dn thp xung ti mc nc nh ngy nay. V th c th rng 3.000 nm trc c mt vnh bin ko di n gn G Cha. kim tra gi thuyt trn cc nh kho c Vit - c nghin cu cc lp t xung quanh a im ny chng minh tng trm tch bin c nin i bng vi trung tm nu mui G Cha.Tn gi c Eobanu dng ch cu trc hnh ch nht trong khu vc nhng sau Malleret dng ch ton b khu vc. Cc nghin cu kho c sau ny cho thy khng gian ca vn ha c Eo c th vn rng raNi Sam, L Mo (An Giang); Nn Cha, Cnh n, Mp Vn... (Kin Giang); G Thp (ng Thp). Nh a l Hy Lp l Ptolme sang phng ng hi u k nguyn Ty lch bng ng thy, t mt ni m ng gi l Kattigara m a s ngi trong gii hc gi on l c Eo nhng R.A. Stein li i chiu li vn miu t vi khung cnhBnh Tr Thinv thy rng Kattigara ph hp vi Bnh Tr Thin m khng ph hp vi c Eo (Tp ch Hn hc, Bc Kinh, 1947) Gia th k 5, Chn Lp ni ln, chim thnh c Mc - kinh ca Ph Nam, hp nht lnh th Ph Nam vi Chn Lp. Nh vua Ph Nam phi b chy v lp triu nh lu vong ti Na Pht Na (vngAngkor Borei). Ph Nam dit vong.Sau mt thi rc r, quc Ph Nam bt u suy thoi vo cuith k th 6. Nc Ct Mit, mt thuc quc ca Ph Nam, n th k ny nhanh chng pht trin thnh mt vng quc c lp v hng mnh. Nhn s suy yu ca Ph Nam, Chn Lp tn cng & chim ly mt phn lnh th (tng ng vi vng tNam Bm sau ny Vit Nam chim c t Chn Lp) ca ch ny vo uth k 7... (SchLc s vng t Nam B Vit Nam)SchTythchp tng t:Nc Chn Lp v pha Ty Nam nc Lm p, nguyn l mt ch hu ca Ph Nam. Vua nc y l Ksatriya Citrasena nh chim v tiu dit Ph Nam. SchTn ng thdou Dng Tu&Tng Kbin son cng cho bit u nin hiu Trinh Qunnh ng(627-649);trong nc Ph Nam c thay i ln. Nh vua ng thnh c Mc, thnh lnh b nc Chn Lp nh chim, phi chy trn v Na Pht Na. Cn c nm 627, s gi Ph Nam cn n tin cng nh ng, nn c th suy ra nc Ph Nam b tiu dit phi sau nm ny. Sau khi Chn Lp nh bi Ph Nam, trong sch Trung Quc xut hin tn giThy Chn Lp ch phn lnh th Ph Nam trn vng t Nam B (Vit Nam); v cng phn bit vi vng tLc Chn Lp, tc l vng t gc ca Vng quc Chn Lp. Mc du chim ot c, nhng trn thc t, vic cai qun vng lnh th mi ny i vi Chn Lp gp rt nhiu kh khn. Trc ht, vi truyn thng quen khai thc cc vng t cao, dn s cn t i, ngi Khmer khi kh c kh nng t chc khai thc trn quy m ln mt vng ng bng mi bi lp, cn ngp nc v snh ly. Hn na, vic khai khn t ai trn lnh th ca Lc Chn Lp i hi rt nhiu thi gian v sc lc. Vic cai tr x Thy Chn Lp v vy vn phi giao cho nhng ngi thuc dng di Vua Ph Nam.Theo nhng ti liu bi k cn li c th thy rng, vo th k th 8 ti vng trung tm ca Ph Nam trc y vn cn tn ti mt tiu quc tn l Aninditapura, do mt ngi thuc dng di vua Ph Nam tn l Baladitya tr v. V khi Ph Nam tan r l lc nhiuvng qucnh ng Nam ni ln thay th vai tr quc hng hi ca vng quc ny, m ni bt l vng qucSrivijaya oSumatrav vng qucSailendra oJava, thucIndonesiangy nay.T cuith k 8,vng quc Sailendrahng mnh xm chim ton bThy Chn Lpng thi aLc Chn Lpvo v tr ch hu ca mnh, ti uth k 9,Sailendrasuy yu mi t b vng t Thy Chn Lp.An Giang c mt s thng cnh tiu biu nh:Chu c: ni ting viL hi va B Cha x,ni Sam. Khu du lchni Samc nhiu di tch lch s, tn gio quan trng nh:Lng Thoi Ngc Hu,cha Ty An,Cha Phc in... Ngoi ra cn c cc lngChmvensng Hu, lng b Chu c...Tht Sn: gm 1 qun th 37 ngn ni thuc 2 huyn Tnh Bin & Tri Tn, nhng c 7 ngn tiu biu l: 1/ Ni Cm (Thin Cm Sn), 2/ Ni Di Nm Ging (Ng H Sn), 3/ Ni C T (Phng Hong Sn), 4/ Ni Di (Nga Long Sn), 5/ Ni Tng (Lin Hoa Sn), 6/ Ni Kt (Anh V Sn), 7/ Ni Nc (Thy i Sn).Cha Pht Lntrn ni Cm ctng Pht Di Lcc sch k lc Vit Nam cng nhn ln nht c nc.Rng trm Tr Sl im du lch sinh thi rng trn 700ha, nm gia lng t gic Long Xuyn, thuc x Vn Gio, huynTnh Bin.H Thoi Snl mt trong nhng h p cch thnh ph Long Xuyn 29kmtheo ng tnh l 943.Bng Bnh Thin(cn gi l H nc tri) l mt h nc ngt c bit ti huynAn Ph, quanh nm xanh ngt cho d xung quanh cc knh rch b vn c ph sa.C lao Ging(Ch Mi) nm giasng Tinvi nhiu cng trnh kin trc tn gio c sc.Khu lu nim ch tch Tn c Thng c xp hng ldi tch quc gia c bit.Tiu S Bc Tn c Thngng c sinh ra ti c lao ng H, lng M Ha Hng, thuc tnh An Giang. L con trai u lng ca ng b Tn Vn . Nm 1906 ng ri b qu hng ln Si Gn lm nhiu ngh sng nh: sa my tu, xe hi, ng thng n thc tp v lm vic ti cng xng Ba Son mt c s sa cha tu b ca Php. Sau ng lm vic trn chin hm Frng-x.Thng 12-1918 chnh ph Php a qun nh vo vng bin en ca Lin X. Trong s lnh c c chin hm Frng-x ni bc Tn lm vic. V chnh bc cng vi cc ng ch trn tu ko c ln nh ct c ca chin hm tuyn b phn chin v t thi thn thin vi chin hm ca Hng qun Lin X. Chnh v th m bc b ui v nc.Sau khi v nc bc lm vic ti Si Gn v c kt np vo Vit Nam Thanh Nin cch mng ng ch hi.Nm 1929 bc b ch bt ti chn cu Kiu v b giam gn mt nm ti khm ln Si Gn. Sau chng tuyn n bc 20 nm t y i Cn o.Mi n cch mng thng tm thnh cng bc v cc t chnh tr khc c qun cch mng n v. Nm 1946 ng ra H Ni hp quc hi v gp c H Ch Minh. Sau nhiu nm hot ng cch mng, n nm 1969 H Ch Minh qua i v ng ln lm ch tch nc t nm 1969-1980. Ngy 30-08-1980 ng qua i ti H Ni, th 92 tui.V i t, ng c duyn tnh c bit vi b on Th Giu l em ca on Cng S, ngi bn thn ca ng ti Php. Bc Tn lun thch cuc sng gin d, n nhng mn n qu nh. Tm li Bc mi mi l tm gng sng cho mi th h.C Lao ng HC lao ng H do ph sa sng Hu bi p. Trn c lao c ngi nh g, ni gn gi nhng k nim v Ch tch Tn c Thng trong khun vin hoa tri xum xu.C lao ng H thuc x M Ho Hng cch Trung tm Thnh ph Long Xuyn bi mt nhnh sng Hu chy qua. Bng nhiu phng tin v con ng thu, b khc nhau, chng ta c th n vi C lao ng H, ni y chng ta s c dp thm li ngi nh lu nim thi nin thiu ca Bc Tn c Thng v cc di vt ngy xa ca Bc.Ngi nh c xy dng vo nm 1887, do thn sinh ca Bc l c Tn Vn xy dng vi li kin trc hnh ch Quc, nn sn lt vn, mi lp ngi ng, ngang 12 mt, di 13 mt, rng hn 150m2Vo nm 1984, B Vn Ho ra quyt nh cng nhn y l mt di tch lch s mang tm c Quc gia.Khng ch c th, n vi c lao khch cn c ngh ti nh dn (Homestay) thng thc cc loi tri cy, mn n c sn v nghe n ca ti t, lm quen vi cuc sng ca ngi dn Nam B, thm cc b c ven b c lao v hin ang xc tin chng trnh Pht trin du lch da vo cng ng Ni y, qu khch c th tn hng c hng v cuc sng ca vng sng nc Nam B.Chu c:Cc danh thng ca th x Chu c gm: Cha Ty An (Ty An c t), nm ti ng ba ni Sam (chn ni) thuc x Vnh T th x Chu c, do tng c An Giang - H Tin, Don Un n c xy dng nm 1847. Cha c phong cch kin trc hi gio n . Lng m Thoi Ngc Hu v phu nhn, nm cnh cha Ty An (chn ni Sam), i din miu b cha X. Ni Sam Knh Vnh T Miu B cha X Cha Phc in (cha hang)Dn tc ChmHu nh ton b dn c ngi Chm An Giang l tn Hi Gio khc vi ngi Chm min Trung s ng theo B La Mn gio hay o Ba Ni (tc Hi Gio c). Th k 18 ngi Chm Thun Hi di c ln Cam-pu-chia, Thi Lan chng li s n p ca triu nh nh Nguyn. Thi Lan, Cam-pu-chia h li b chnh quyn phong kin n p nng n hn nn phi tm n vng ng Bng sng Cu Long sinh sng. Thc hin chnh sch phn du dng ngi dn tc t ngi che ch cho cc n c bin phng. Chnh quyn nh Nguyn nh c ngi Chm vng t c lao i din vi khu n tr Chu c (th x Chu c) bo v vng ni a.Cu trc gia nh v dng h ngi Chm c thnh lp theo pha bn cha. Khc vi ngi Chm Thun Hi, ngi Chm ng Bng sng Cu Long t tn cho con km theo tn cha ca a b v t tn cho a b gi km theo tn m.Ni hn theo dng cha l c im cu trc hn nhn ca ngi Chm ng bng sng Cu Long v khc vi cu trc ngoi hn ngi Chm Thun Hi. Ch a th c lut Hi Gio cho php (ti a 4 v) song thc t ch c ngi giu mi ly c nhiu v. Gia nh mt v mt chng l cu trc gia nh thc t ng bng sng Cu Long. Tui hn nhn thng t 18-20 i vi nam v 17-18 i vi n. Hin tng hn nhn hn hp Chm Vit din ra tng i ph bin thng l chng Chm v Vit ngi v phi c tr bn chng v chp nhn phong tc lut l Hi gio. thnh ph H Ch Minh c trng hp chng Vit v Chm v sau khi ci ngi v Chm v c tr trong khu ngi Vit theo phong tc ngi Vit. Con trai Chm (Chu c) i ci v ch khng phi nh Thun Hi con gi Chm i ci chng. Tc r cn duy tr ngi con trai phi v bn nh v 3 nm lin thnh ph H Ch Minh tc l ny c rt xung 3 ngy m sau v chng c th t do bn chng hoc bn v hoc ra ring. Trong gia nh ngi chng gi vai tr chnh trong cc hot ng kinh t, h lm chi li, lm rung, lo nguyn liu dt, ngi n b lo vic bp nc nh ca, trng nom con ci v dt vi. l mt ngh thing ling ca h hu nh nh no cng c khung dt vi. Theo lut Hi Gio ngi con gi khng c tha k ti sn cha m nhng thc t ng Bng sng Cu Long ngi con gi vn c quyn tha k nhng phn chia t hn ca ngi con trai trong gia nh.Ngy th su hng tun mi ngi n ng v con trai tm ra n mc sch s n gio ng lm l. Sau bui l h hi hp li ti mt nh rp ln gi l Paly bn tnh cng vic chung ca cng ng. Hin khu vc An Giang c khong 11.000 ngi, khu vc Thun Hi c khong 42.000 ngi. V c bn ting ni ngi Chm hai vng ny ging nhau ch khc nhau nhng t c lin quan n tn gio, ch vit. Ngi Chm An Giang dng h thng ch Rp cn ngi Chm Thun Hi th dng h thng ch Chm c (mt bin th ca ch Phn C). Ngi Chm Chu c rt thch ngh thut, k chuyn c tch mang tnh cht dn gian lng mn, tr tnh ca tnh yu trai gi hoc mang tnh cht o Islam. Nhng bi v, bi ht vi ln iu c oL Roya Idil AdhaCng vi cng ng ngi Chm theo o B La Mn, ngi Chm An Giang theo o hi cng c mt h thng l hi ring. L Roya Idil Adha t chc t ngy 7-10 thng 12 hi lch, tng ng vi cc ngy thng tun thng 6 dng lch c coi nh l tt truyn thng, gn lin vi vic hnh hng n thnh a Mecca. y l dp mi ngi tr v sum hp vi gia nh, thm hi vui chi cng b con trong lng hay khu vc cng nhau tin nm c n nm mi, trong gia nh ph n tr ti ni tr, nam gii n mc tm tt n thnh ng. Vo ngy 10-12 hi lch, cc gia nh ngi Chm kh gi t chc l hin sinh mt con b thay v lm l mt con cu theo tc l. Tc hin sinh vo ma hnh hng biu l c tin tuyt i vo thng Allah, khuyn nh mi ngi thc hin tt c tin v lm trn vn 5 bn phn cn bn ca mnh c Allah cu gip, tht ca con vt hin sinh c chia u cho cc gia nh biu th tnh tng thn tng i. Sau phn hnh l, cc cng ng ngi Chm t chc vui chi sinh hot vn ha, th thao nh ca ht, ua ghe, thi u bng .L hi chuyn maRica Nkar (Rija Ngar c l Rich Nn Cn) l mt trong nhng l hi truyn thng ca ngi Chm v c t chc vo u nm. L hi Rica Nkar cn l mt trong nhng l hi chung cho ngi Chm (c Chm Blamn v Chm Bni) v mang tnh khu vc, ton vng. Ngay ci tn ca l hi phn no ni ln tnh cht rng v chung ca l hi: Nkar c ngha l x s, l t nc Khng ch rng v chung, ci tn Nkar, qua ngha mang tnh a l, chng no cng cho thy y l mt l hi truyn thng xa mang tnh ton cng ng ca ngi Chm ch khng th l mt l hi mi c nhp vo t bn ngoi cch y vi th k.ng l ch Rica c th l Ch V hay Java nh khng t ngi Chm tin v khng t nhng nh nghin cu cho l nh vy. Cn nhng tc gi t in Chm Vit Php th gii thch thut ng Rica (c l Rij) hay Raca (c l Raja) l l ma, gii thch thut ng ghp Rica Nkar hay Rica Nkar l l ma tng n u thng ging Chm.ng l Rica Nkar l l hi u nm, l l tng n, l l hi chung cho ngi Chm thuc c hai o B La Mn v B Ni, l l hi c ma. Th nhng thc cht cng nh ngun gc ca l hi ny l g v nh th no th cho n nay cha mt nh khoa hc no t thnh vn v phn tch vn cho tht s khoa hc. Cc tc gi cun Ngi Chm Thun Hi v cun vn ha Chm u ch dnh vn vn ng c mt trang gii thiu qua l hi Rica Nkar ca ngi Chm. Cc tc gi ca cc cng trnh k trn u cho rng Rica Nkar l l cu xin Thn M x s v cc v thn linh gip cho ngi Chm trnh c nhng iu xu xa, xui xo trong nm c nh m au, hn hn, su bnh, chut b ph hoi ma mng cu xin nhng iu tt lnh nh sc khe v s bnh yn cho xm lng v ma thun gi ha, cy ci tt ti ng, chc nng ca Rica Nkar c l nh vy, nhng khi qut nh vy th qu chung, v chnh v vy nn cng cha tht ng. Rica Ncar trc ht l nghi l chuyn ma v c ngha i vi cng vic canh tc kh c trng ca ngi Chm mt vng t cng rt c bit trn t nc ta. Rica Ncar l sn phm ca vng t Ninh Thun-Bnh Thun v ca nhng ngi Chm sng v lm nng nghip y.Mc d cng nh nhiu vng khc trn t Vit Nam l cng nm trong vng kh hu Chu gi ma, nhng mt s c im ca a th khin cho vng Ninh Thun-Bnh Thun tr thnh vng kh hn nht nc ta. Nhn chung, theo cc nh khoa hc, chnh h thng gi ma ny n nh 2 ma r rt ti Vit Nam. T thng 10 n thng 4 (mi ma ch ko di 2 thng): ma xun (vasanta), ma h (giusma), ma ma (varsa), ma thu (sharat), ma ng (hemanta) v ma lnh (sisira). Trong khi lch ca Chm ch c 3 ma: Pl Kabo (ma c ting sm u tin rn bui u nm), t thng 1 n thng 4 Chm (tc t thng 4 v 5 n thng 7 v 8 dng lch) v l ma gieo ht. Pl Halim Hacan (ma ma gi) t thng 5 n thng 9 Chm (t thng 8 v 9 n thng 12 v 1 dng lch) v l ma nc ln v lc ny nc l t trn vng ni chy xung nhiu. Pl Pinh-Piang (ma nng nc, ma tr tri) t thng 10 n thng 12 (tc t thng 1 v 2 n thng 3 v 4 dng lch) v l ma gt hi xong, rung t cn tr gc r; tri nng cy c khng mc ni thm ch b chy xm i; v th ma ny cn c gi l ma nng.Nh vy l, Rica Nkar ca ngi Chm l l hi ca thng u nm, ca nhng ngy u ca thng u nm. Rica Nkar xt v thc cht cng nh ngun gc l l hi ca c dn lm nng nghip, ngha l l hi chun b n v bc vo mt nm mi. Ngay tn gi ca ma u tin trong nm: Ma c ting sm u nm phn no ni ln tnh cht nng lch ca l Rica Nkar. V sau l u nm ny ngi Chm bt u bt tay vo gieo trng.Theo iu tra ca cc nh khoa hc, nhng ni c rung 2 v, v u thng gieo cy vo khong thng 2, thng 3 Chm lch (thng 5 v 6 dng lch), ngha l sau khi sao Rua xut hin vo dp u nm ca ngi Chm v ngi Chm da vo s xut hin ca sao Rua iu chnh lch ca mnh. Sau l hi Rica Nkar, khp ni, khp chn trong vng c tr ca ngi Chm, t tri, thin nhin v con ngi nh si ng ln vo v lm n, nh nhng cu ca dao ca ngi Chm m t:Ma ny rn rt y nn khi gt la, h hng rt ngHoc:To xe lp chung nui truVc to, sc mnh sau cy nhVt mng, ngn p, p bXuyn rng bng ni cho nh ng tmHay:Ch cho nc l, ma dmRung cy gieo la, t bn trng khoaiTrng c, trng mp, b ngTm lng vng d, i ch la khoai.V, iu l th na l, trc l Rica Nkar t ngy, vo ngy th ba tun u tin ca lch Chm (l Rica Nkar thng vo ngy th nm th su u tun) hng nm, ngi Chm lm l Ph bng yang (l khai mng p p) xin thn linh chng gim cho cng vic ng ng trong nm mi. L ny c cng cc thp hoc cc n th.Mc ch ca Ph bng yang l xin thn linh cho php dn lng c php khai knh p p, chun b cho v sn xut mi v cu xin cho ma gi thun ho cy ci ma mng ti tt. Tnh cht nng nghip ca Ph bng yang c th c minh ha bng mt chi tit ca nghi l ny ti n th n thn P Nkar (P Ngar) thn Hu c, x Phc Hiu, hun Ninh Phc, tnh Ninh Thun. Nghi l do ng Hamua ia (ngi chuyn lm l nghi gn vi nng nghip) tin hnh. L vt dng cc thn linh gm c mt con d, 5 mm cm, 1 khay tru ru v vt thing hay th ca n- cy n nng lm bng g trm. Trong khi lm l, ng thy Hamua ia nhy ma, nhn nhy vi cy n nng th hin h tnh giao-hnh ng mang tnh phn thc vi ngha to ra mi s sng.Sau l Rica Nkar (Rija Ngar), thi tit bt u chuyn: bt u vng ln ting sm u nm v bt u lc c c nhng trn mua nh. Nhng trn ma u nm vng Ninh - Bnh Thn c ngha gn ging nh nhng trn ma thng ba l hoa t ca ngii Vit cc tnh min Bc. Th nhng mi iu ca s chuyn ma vi ci mc cui cng l sao Rua hay Tua Rua xut hin cn ko di cho n khi ngi sao ny n xong. V khi sao Rua n xong th ma ma tht s n ch cn trong khi sao ny n th cng gn nh cu tc ng ca ngi Vit Tua Rua mc: vng cy, ho l; Tua Rua ln: cht c, cht tm . Thng thng, sao Rua xut hin vo trong thng t lch Chm. V n ma ma vo thng tun thng t (lch Chm), ngi Chm t chc mt nghi l nng nghip ln: Yr Yang ngha l l cu o.S d ngi Chm lm l Yr Yang vo u thng 4 v h tin rng vo qung thi gian ny cc sao Tua Rua, sao Cy, v sao Thn nng n ht v t thi im ny tr i c th cy cy c ri. V nghi l cu ma ny c t chc 4 a im l thp P Ram, n th P In Nkar, thp P Klong Kirai v thp P Dm vo 2 ngy gn cui ca thng tun trng thng 4, ko di t khong 7gi ti hm trc n khong 2 gi chiu ngy hm sau. Ch l mt a im trn l 1 v s c (P sah) cng vi s tham gia ca thy Coke (n kadhar), ng t (Chamnmey), ng bng (ng Ing), v bng (Muk Pajau)Nh nhiu nghi l c t chc ti cc n thp, l Yr Yang bao gi cng bt u bng nghi l m ca cc n thp ri n l ty u khu vc n thp v sau y l dng cng gm hng, hoa, cam, ru, ch, xi, tri cy Ch sau khi lm xong ba l thc t nhiu mang tnh chung mi n nghi l c trng cng l nghi l quan trng nht ca Yr Yang: l P Yang Apui (t thn la) ti Thang Chuh Yang Apui (nh ca thn la). Ch tr l ny cng vn l ng c s (P Sah). ng c nhng li kinh mang tnh cht ph ch t cun sch bng l bun ri ma bng cc o c cm tay nh chic vng, ci m ng v thanh g chm khc thnh hnh chic thuyn rng. Nhng l vt dng ln thn la, ngoi cc n thc ung, cn c mt b ci v mt b c tranh. Trong khi thy c s khn t, ma th thy Kadhor tu ht thnh ca, cn mi ngi th dng l vt khn vi cu xin. tin hnh nghi l, ngi ta t la ti thp la (ni c kin trc ny) hay khu ng bc ca n hoc thp (ni khng c thp la). Ngi Chm quan nim rng, t la khi bay ln to thnh my thnh ma.Sau l cng t thn la, mt s ni, nh ti n th P In Nkar Hu c, ng thy Hmu Ia (thy cng cc l thc nng nghip) lm l h in. ng thy Hamua Ia (thy cng cc l thc nng nghip) lm l h in. ng thy cng Nuk Doa Olk (b dng ru) a mt i tru ra rung. Ti rung, ng Hamua ia cy ba ng tng trng, sau b Muk Doa Olk a cho ng mt t ht ging ng gieo tng trng.Nh vy l qua phn tch lch php, lch cy trng cng nh tnh cht ca l hi trong bc tranh l hi chung ca cc dn tc Vit Nam v ng Nam , l hi Rica Nkar 1 (Rija Ngar) ca ngi Chm l l tt u nm nh du s chuyn ma. Cng nh l tt ca ngi Vit Nam v nm mi ca ngi Thi, ngi Lo, ngi Khmer, ngi Mianma, ng nam , Rica Nkar ca ngi Chm khng phi ch l l hi u nm thng thng m l l hi u nm nng lch gn vi qu trnh sn xut nng nghip. Rica Nkar va l tin nm c i, n nm mi ti v ch yu va l tng tin ma kh nng i n ma ma ti bt tay vo cng vic lm n mi hay bc vo mt nm lm n mi. Tnh cht nng nghip tht r trong l hi Rica Nkar ca ngi Chm. Th nhng, cch tng tin ma ma nng v n ma ma ti ca ngi Chm Rica nkar va c nhng yu t chung cho l hi nm mi ca nhiu dn tc Vit Nam v ng Nam c nhng sc thi rt ring ca ngi Chm. Nu nh ngi Lo, ngi Khmer, ngi Thi, ngi Mianma khao kht mong i ma ti bng l t nc vo nhng ngy u nm mi, th ngi Chm li c kiu n ma bng nghi thc m cc nh khoa hc gi l hnh thc ma thut ngc nghi l lm ngc vi iu mnh ang ch i. Thay v phi t nc vo nhau cu ma nh nhiu l hi ca nhiu dn tc khc ca ng Nam , ngi Chm li lm nhng l thc tng tin mi s khng tt dp tt i nhng cn nng kh ca ma kh i dn ng cho nhng cn ma ti. Cng l n ma ma ti lm n, ngi Chm n theo kiu kh ring bit v t nhiu hi l.Th nhng, ai tng sng hay tng n vng t Bnh Thun-Ninh Thun vng kh hn nht nc ta, th mi thy ngi Chm kht khao ma nh th no. V th m ci mong, ci i ma ma ca ngi Chm chng no l mnh lit hn so vi cc dn tc ng Nam . V thy iu ny, l iu ma p la trong l Rica Nkar ca ngi Chm.Thnh ng Hi gio MubarakNgi Chm An Giang theo o Hi gio dng Islam, gc o Hi Malaysia. n ng d ln nh u tc ngn, tham gia sinh hot xm lng, i l thnh ng i nn n (ngi gi i nn trng, tr i nn en), qun x rng hoa. N mc o di, qun x rng, u i khn the Matra (hay khn Khanh ma-om). Khng bit bao nhiu ln n nhng lng Chm, nhng khi bt gp cc c gi Chm tht tha bn chic khn Matra, chng ti li c cm nhn rt l bi nt du dng say m lng ngi qua nt ci nh.Ngi Chm An Giang xa kia ct nh sn g bn nhng dng sng. Ngy nay cng vy, lng Chm qun t bn nhng dng sng ti mt, nghing mnh soi bng nc. Ngi Chm An Giang rt thn thin vi thin nhin, h sng bng ngh chi li, mua bn nh, dt th cm. Ngy nay, mt b phn ng bo bit kinh doanh du lch, thng mi v dch v.ng marali trc cn nh sn g c cn nguyn vn v p nht ca ngi Chm An GiangNgi Chm An Giang khng xy thp nh t tin ca h min Trung, m ch xy thnh ng t l. Ngi Chm theo o Hi nn i sng tm linh ca h gn lin vi cc thnh ng. Tt c thnh ng u c biu tng mt tri v vng trng khuyt, ca v nc hnh vm, mu ch o l mu trng. Mi lng u c thnh ng ring, lng ln c mt thnh ng ln v cc tiu thnh ng ngi dn thun tin i cng l.Ty theo mi lng, thnh ng c quy m ln nh khc nhau, nhng kin trc ca cc thnh ng u c nhng im chung. Thnh ng ni ting vi li kin trc c o nht ca lng Chm An Giang l Mubarak Chu Giang, x Ph Hip. y l cng trnh c kin trc rt ging vi cc thnh ng ti cc nc Hi gio vi nhng mi vm, 4 thp 4 gc. ng ngay bn b Chu c hoc bng bnh trn ph Chu Giang, du khch c th nhn thy ngi thnh ng c cng nhn di tch kin trc ny. Ngoi ra cn nhiu thnh ng ca ngi Chm dc hai bn ng hng v Tn Chu, An Ph.Trong s 9 lng Chm An Giang, Chu Phong l lng ln nht vi trn 500 h v hn 2.500 ngi, c chia thnh 7 xm nh. mi xm u c mt tiu thnh ng cho gio dn n cu nguyn hng ngy. Ring ngy th su (12 gi), tt c mi ngi phi n thnh ng ln (Chu Phong) cu nguyn, cn ph n th cu nguyn ti nh. ng Ismal, cho bit mi ngy, ngi Chm Islam cu nguyn 5 ln.Bt u khi tri va rng sng, tra ng, x chiu, chng vng v tr v khuya. Thnh ng l ni cu nguyn, hnh l va l trng hc dy ch Rp cho con em ngi Chm. Ngi Chm Islam khng th tch ri thnh ng, ni h gi trn nim tin, c hc li rn dy ca kinh Koran bit sng tt. Ngy nay do bn bu vi cng vic mu sinh, nhiu ngi Chm khng cn i l 5 ln/ngy hoc khng th n thnh ng, nhng sau h phi tr l ti nh khng mang ti.Di Tch Ni SamDi tch ni Sam thuc x Vnh T, th x Chu c, tnh An Giang.Ni Sam khng ch l cnh p thin nhin m cn gn lin vi nhiu di tch lch s khc su vo tm linh ngi dn ng bng Nam B.Ni Sam cch th x Chu c 5 km, l ngn ni u tin ca dy Tht Sn, ni cao 284m. Ni c hnh ging nh con Sam nn gi l ni Sam, ni cn c tn ch l Lnh Hc Sn. Nhng mt s ngi khc cho rng: Cch y hng triu nm vng t ny b ngp chm trong nc bin, khi y ni Sam l mt hn o, xung quanh c rt nhiu con Sam sinh sng. Sau qu trnh kin to a cht hng triu nm v nc rt i, hn o ny bin thnh ni v gn vi t lin. T gi l ni Sam.Ni Sam cng ni By l nhng cao im n ng bin gii Cam-pu-chia lp thnh mt h thng phng th bin gii Ty Nam ca T quc.Ni thp c nhiu ng mn, nhiu ng ln xung, t cy c th. Theo truyn thuyt, ni c nhiu linh hin, nn c nhiu cha th Pht dng ln ti y gn 2 th k. ng bo khp ni hnh hng v y cng l rt ng. C n 200 ngi n, cha, am, miu nm ri rc chn ni, sn ni v c trn nh. Trn nh ni c mt pho i c do Php xy dng.c bit di chn ni cn c Lng Thoi Ngc Hu tc Nguyn Vn Thoi, mt tng triu Nguyn c nhiu cng c vi nhn dn a phng trong vic t chc o cc con knh quan trng trong tnh An Giang: knh Vnh T di 90km ni sng Hu n Hng Thnh (H Tin) ra vnh Thi Lan; knh Chnh An ni sng Hu qua sng Tin; p l ln Chu c Long Xuyn. Tt c nhng cng trnh quan trng y u hon tt trc khi thc dn Php xm lc Nam K (1858).T ng ba th x Chu c n ni Sam chng Khong 3km. Con ng ny c lm li, tri nha, gm hai chiu, gia c b cy. on ng ny tuy ngn song c 1km ng ny tr gi hn 1 t ng Vit Nam, s tin ny c ly ra t qu cng dng ca b tnh thp phng ti Miu B Cha X.Ni Sam khng ch l cnh p thin nhin m cn gn lin vi nhiu di tch lch s khc su vo tm linh ngi dn ng bng Nam B. Ni y cn c miu th B Cha X, cha Ty An, lng Thoi Ngc Hu, cha Hang, vn Tao Ng Ni Sam l mt khu du lch ni ting ca c vng Nam B.Cha Ty AnCha Ty An to lc ti ng ba ni Sam thuc x Vnh T, th x Chu c, tnh An Giang, cch th x Chu c khong 5 km.Cha Ty An mang dng dp ca nhng ngi cha n , c kin trc hi ha vi cnh tr thin nhin, to mt v p lng ly.Cha Ty An nm trong qun th kin trc ca Miu B Cha X. Cha Ty An do mt v quan triu Nguyn i Minh Mng (1820) l tng c Nguyn Nht An xy dng theo li nguyn ca ng khi c triu nh phi i Cao Min. Theo li nguyn ny, nu ng i thnh cng, khi v s dng ngi cha th Pht ti chn ni Sam. Ct cha xong bng tre, ng thnh v ha thng u tin l Nguyn Vn Gic, php hiu l Hi Tnh n tr tr. Nm Thiu Tr th 7 (1847), cha li thnh thm mt v ho thng na tn l on Minh Huyn, Php hiu l Phap Tng n tr tr. V ha thng ny ngoi vic tu hnh cn c ti lm th