T.C.

MARMARA ÜN�VERS�TES�

TÜRK�YAT ARA�TIRMALARI ENST�TÜSÜ

TAR�H ANAB�L�M DALI

ORTAÇA� TAR�H� B�L�M DALI

TÜRK�YE SELÇUKLULARI’NDA

Z�RAÎ HAYAT

(Yüksek Lisans Tezi)

Haz�rlayan

Ali ÇAKMAK

�stanbul 2005

T.C.

MARMARA ÜN�VERS�TES�

TÜRK�YAT ARA�TIRMALARI ENST�TÜSÜ

TAR�H ANAB�L�M DALI

ORTAÇA� TAR�H� B�L�M DALI

TÜRK�YE SELÇUKLULARI’NDA

Z�RAÎ HAYAT

(Yüksek Lisans Tezi)

Haz�rlayan

Ali ÇAKMAK

Tez Dan��man� Yrd. Doç. Dr. Osman G. ÖZGÜDENL�

�stanbul 2005

II

��NDEK�LER

��NDEK�LER ....................................................................................................... II

ÖNSÖZ ...................................................................................................................V

KISALTMALAR...................................................................................................VI

KAYNAKLAR .................................................................................................... VII

G�R�� .......................................................................................................................1

B�R�NC� BÖLÜM

Z�RAAT ARAÇ-GEREÇLER� VE Z�RAAT TEKN�KLER�

A. SULAMA .................................................................................................5

B. SU DOLABI............................................................................................14

C. GÜBRELEME ........................................................................................17

D. SABAN VE TARLA SÜRME................................................................21

E. TOHUM ..................................................................................................25

F. BEL, ORAK, KAZMA, KÜREK, BUDAMA BIÇA�I .........................27

G. BAHÇE Z�RAATI ..................................................................................29

H. A�ILAMA ..............................................................................................32

�. BA�CI-BA� BEK�S� ...........................................................................32

J. HARMAN ................................................................................................33

K. DE��RMEN....................................................................................37

L. MENGENE-HÂNE.................................................................................45

M. STOKLAMA VE AMBAR....................................................................47

N. GIDA SAKLAMA YÖNTEMLER�.......................................................50

O. ZARARLI HA�ERAT VE BUNLARLA MÜCADELE ......................51

III

�K�NC� BÖLÜM

YET��T�R�LEN Z�RAAT ÜRÜNLER�

A. TAHILLAR.............................................................................................56

1. Bu�day ............................................................................................56

2. Arpa ................................................................................................64

3. Çavdar.............................................................................................65

4. Yulaf ...............................................................................................66

5. M�s�r ve Dar� ...................................................................................66

6. Pirinç...............................................................................................67

B. YA� B�TK�LER�....................................................................................69

1. Keten...............................................................................................69

2. Susam..............................................................................................70

3. Zeytin ..............................................................................................70

C. PAMUK ..................................................................................................72

D. HA�HA� VE H�NT KENEV�R�............................................................74

E. �EKER ....................................................................................................77

F. BAKLAG�LLER .....................................................................................83

1. Bakla ...............................................................................................83

2. Burçak.............................................................................................83

3. Fasulye ve Börülce..........................................................................84

4. Mercimek ........................................................................................85

5. Nohut ..............................................................................................85

G. TURPG�LLER ........................................................................................86

1. Turp.................................................................................................86

2. �algam ............................................................................................87

3. Havuç ..............................................................................................87

4. Kereviz............................................................................................88

H. SO�ANLI SEBZELER (ZAMBAKG�LLER) .......................................88

1. So�an ..............................................................................................88

2. Sar�msak..........................................................................................89

3. P�rasa...............................................................................................90

�. KABAKG�LLE ........................................................................................91

1. Kabak ..............................................................................................91

IV

2. H�yar ...............................................................................................92

3. Kavun..............................................................................................93

4. Karpuz.............................................................................................95

5. Ebucehil Karpuzu ...........................................................................96

J. D��ER SEBZELER.................................................................................97

K. BAZI BAHARATLAR VE TOHUMLAR.............................................98

L. MEYVELER .........................................................................................101

1. Al�ç................................................................................................102

2. Armut ............................................................................................103

3. Ayva..............................................................................................104

4. Badem ...........................................................................................105

5. Ceviz .............................................................................................107

6. Dut ................................................................................................108

7. Elma ..............................................................................................109

8. Erik................................................................................................111

9. F�nd�k ............................................................................................111

10. F�st�k ..........................................................................................112

11. Hurma .........................................................................................112

12. �ncir.............................................................................................113

13. Kay�s� ..........................................................................................115

14. Keçiboynuzu ...............................................................................115

15. Kestane........................................................................................116

16. Nar ..............................................................................................116

17. Sumak .........................................................................................117

18. �eftali ..........................................................................................118

19. Turunçgiller ................................................................................118

20. Üzüm...........................................................................................119

M. A�AÇ VE ORMAN Z�RAATI ...........................................................124

N. Ç�ÇEK Z�RAATI..................................................................................132

SONUÇ................................................................................................................141

B�BL�YOGRAFYA.............................................................................................142

EKLER..........................................................................................................149-158

V

ÖNSÖZ

Türkiye Selçuklu devleti orta iklim ku�a��nda, geni� bir alana yay�lm�� ve çe�itli

etnik kökene sahip insan topluluklar�n� bir çat� alt�nda toplam��t�. Selçuklular, �slâm

ülkelerine hâkim olmalar�yla �slâm medeniyetiyle, Anadolu’nun fethiyle de binlerce

y�ll�k Anadolu medeniyetiyle etkile�ime girmi�lerdir. �üphesiz, Türkiye Selçuklular�n�n

kendine özgü bu yap�s� içerisinde, ziraat hayat�n� da pay�na dü�eni alm��t�r. Biz belki de

bu konuda ilk müstakil ara�t�rma olan bu çal��mam�zda, Türkiye Selçuklular�

zaman�ndaki ziraat hayat�n� ortaya koymaya çal��t�k.

Az olan bu devrin kaynaklar� içinde, vekayinâmelerden, özellikle ziraat teknikleri

ile ilgili fazla bilgi elde edemedik. Özellikle Mevlânân�n eserleri ba�ta olmak üzere

devrin edebî kaynaklar� ziraat konusunda çok bilgi sahibi olmam�z� sa�lad�. Ayr�ca

ne�redilmi� vakfiye, kitâbe, mülk-nâme, temlik-nâme gibi vesikalar özellikle ziraî

yap�lar�n tespitinde önemli rol oynad�. Bat�l� seyyahlardan bekledi�imiz oranda bilgi

edinemesek de, seyahatnameler ve co�rafya eserlerinde verdikleri bilgilerle dönemin

ziraî hayat�n� tespit etmemizde önemli bilgiler sa�lad�.

Bu çal��ma iki k�s�mdan olu�maktad�r. Birinci bölümde Türkiye Selçuklular�

zaman�nda kullan�lan ziraat araç ve gereçleri ile uygulanan ziraî teknikler incelenmi�tir.

�kinci bölüm ise Türkiye Selçuklular� zaman�ndaki ziraat ürünlerine ayr�lm��t�r.

Çal��mam�z�n ismi zaraî hayat olmas�na ra�men, k�s�tl� zaman, köy hayat� ve ziraatla

ilgili vergiler gibi konulara, çal��mam�zda yeterince yer vermemizi engellemi�tir. Bu

konular� ileriki çal��malar�m�za b�rakmay� uygun gördük.

Özellikle tez konusunun tespit edilmesinde, çal��man�n her safhas�nda yard�m ve

tavsiyelerini esirgemeyen dan��man hocam Yrd. Doç. Dr. Osman Gazi Özgüdenli’ye

te�ekkür etmek isterim. Konumuzla ilgili �ngilizce ve Frans�zca eserlerin tercümesini

yapan karde�im Salih Çakmak’a, Farsça eserlerin tercümesini yapan Gökhan Alkaya ve

�. Murat Soyer’e ve Arapça eserlerin tercümesini yapan Mustafa Kaçmaz’a te�ekkür

ederim.

Ali ÇAKMAK

VI

KISALTMALAR

A. : Arapça

b. : bin

Bkz., bkz. : Bak�n�z

Cm : santimetre

D�A : Türkiye Diyanet Vakf� �slam Ansiklopedisi

E.Ü.S.B.E. : Ege Üniversitesi Otsal Bilimler Enstitüsü

Far. : Farsça

h. : hicrî y�l

kg : kilogram

km : kilometre

Kr�. : kar��la�t�r�n�z

m. : miladî y�l

M.Ü. : Marmara Üniversitesi

öl. : Ölüm y�l�

n�r. : ne�reden

takr. : takriben

TDKY : Türk Dil Kurumu Yay�n�

TTKY : Türk Tarih Kurumu Yay�n�

Türkçe.trc. : Türkçe tercüme

(t.) : tarihi yok

vb. : ve benzeri

yay. : yay�nlayan

VII

KAYNAKLAR

Türkiye Selçuklular� tarihi, yerli kaynaklar�n azl��� ve yetersizli�i yüzünden, birçok

mesele henüz karanl�klar içindedir. Selçuklular�n yaln�z siyasî tarihi de�il, sosyal, dinî,

kültürel faaliyetlerini de ayd�nlatmak için, bize kadar gelen kaynaklar yeterli de�ildir.

Bir devletin tarihini incelerken, bizzat onun b�rakt��� kaynak ve vesikalar �üphesiz

birinci derecede önemlidir. Halbuki çe�itli sebepler yüzünden Selçuklulardan az malzeme

intikal etmi� bulunmaktad�r. Bunlar aras�nda Türkiye Selçuklular� döneminde ziraî

hayat�n; kullan�lan teknikler, araç gereç ve yeti�tirilen ürünlerin belirlenmesi aç�s�ndan

çe�itli vas�fta kaynaklardan faydalan�lma�a çal���lm��t�r. Bu kaynak taramas� s�ras�nda

içinde vakayinâmelerin yan� s�ra edebî eserler, mektuplar, menak�b-nâmeler, fütüvvet-

nâme, vakfiyeler, seyahatnâmeler ve co�rafî eserler önemli yer tutmu�tur.

Vekâyinâmeler:

Türkiye Selçuklular� devri kaynaklar� aras�nda yer alan en önemli eserlerden birisi

�bn Bîbî’nin kaleme ald��� el-Evâmirü'l-'Alâ'iye fi'1-umûr il-'alâ'iye’dir. Müellif �ran

as�ll�d�r. I. Alâeddin Keykubâd zaman�nda Konya’ya gelerek Selçuklu devletinin

hizmetine giren bir ailenin çocu�udur. �bn Bibî Türkiye Selçuklular� devrinin canl�

�ahitleri aras�ndad�r ve eserini 679 /1281 y�l� sonlar�nda yazm��t�r. Bu eser siyasî tarihin

yan� s�ra saban, a��lama, harman, meyveler, a�aç ve çiçek konular� için çal��mam�z�n

ba�ta gelen kaynaklar�ndan biridir.1.

Türkiye Selçuklular� devrininde ya�am�� müelliflerden biri de Kerîmüddîn

Mahmûd b. Muhammed Aksarayî'dir. Aksarayî de Selçuklu Devleti'nin hizmetinde

bulunmu� ve eseri Müsameretü‘l-ahbâr ve Müsayeretü‘l-ahyr�'� 723/l323 y�l�nda

yazm��t�r. Bu eser baz� ziraat aletleri, harman, ambar, zararl� ha�arat, meyve, a�aç ve

çiçek konular�nda çal��mam�za kaynak olmu�tur 2.

1 �bn Bîbî, el-Evamilü'l-alaiyye fi'l-umuri'l-alaiyye (Selçuknâme), Türkçe terc. Mürsel Öztürk, Ankara

1996. 2 Aksarayî, Kerîmüddîn Mahmud-i, Müsameretü’l-Ahbâr, Türkçe terc. Mürsal Öztürk, Ankara 2000.

VIII

Konumuzla ilgili selçuklu kaynaklardan biri de Farsça Anonim Selçuk-nâme

ad�yla bilinen eserdir. 765/ 1363-1364 y�l�na kadarki olaylar� ihtiva eden Sel�k-

nâme’de baz� tah�l fiyatlar�n� vermesi d���nda ziraat hakk�nda çok az bilgi

bulunmaktad�r3.

Büyük �slâm tarihçilerinden biri olan �bnü’l Esir (öl. 1233)'in eseri el-Kâ�nil fi'l-

târih ola�an üstü durumlarda tespit edilmi� baz� tah�l fiyatlar� ve ziraat� olumsuz

etkileyen; kurakl�k, çekirge istilas� gibi baz� durumlar�n tespiti aç�s�ndan çal��mam�za

kaynak olmu�tur4.

Gregorius Ebu'l-Ferec (/1226-1286), daha ziyade Barhebraeus ad�yla tan�nan ve

baba taraf�ndan Yahudi olan tarihçi, kendi zaman�nda Süryanî edebiyat�n�n en önde

gelen isimlerinden biridir. Müellif �bnü’l-�brî olarak da tan�n�r. Onun Süryanice yazd���

eserinden, k�s�tl� da olsa, Anadolu’nun iklimi ve bu�day stokla�mas� konular�nda ki

bilgilerden yararlan�lm��t�r5.

Konumuzla ilgili kaynaklardan biri Bizansl� tarihçi Niketas Khoniates'in eseri

Historia, çal��mam�z için baz� meyve, sebzenin tespiti aç�s�ndan faydal� olmu�tur. Niketas

saray memuriyetlerinde ve idarî görevlerde bulundu ve 1213'de �znik'de öldü. Türk

tarihi aç�s�ndan Niketas'�n eseri Türkiye Selçuklu sultan� I. Mes'ûd (1116-1155) devliyle,

Sultan II. K�l�ç-Arslan (1155-1192) hakk�nda verdi�i bilgiler bak�m�ndan önemli

kaynakt�r6.

Edebî Kaynaklar:

Konumuzla ilgili en önemli kaynaklar Mevlânâ Celâleddîn Rumî (1207-1273)'nin

eserleridir. Bu eserler ziraat teknikleri, ziraat aletlerinin tespiti, yeti�en ürünler ve bu

ürünlerin kullan�m �ekilleri hakk�nda önemli da bilgiler vermektedir. Bu yönüyle

Mevlânâ, dönemin ziraat hayat�n� tasvir etmeye gayret etti�imiz çal��mam�z�n temel

3 Anadolu Selçuklular� Devleti Tarihi: Tarih-i âl-i Selçuk, n�r. ve Türkçe trc. Feridun Nafiz Uzluk,

Ankara 1952. 4 �bnü’l Esîr, �slâm Tarihi. el-Kâmil fi‘t-Tarih Tecümesi, Türkçe terc. Ahmet A��rakça-

Abdülkerim Özayd�n, �stanbul 1987. 5 Abû’l-Farac, Gregory (Bar Habraeus), Gregory Abû’l-Farac Tarihi, Süryaniceden �ngilizce’ye trc. Ernet

A. Wall�s Budge, Türkçe’ye trc. Ömer R�za Do�rul, Ankara 1999. 6 Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Türkçe terc. Fikret I��ltan,

Ankara 1995.

IX

kayna�� olmu�tur. Çal��mam�z s�ras�nda kulland���m�z Mevlânâ'n�n eserlerinden birisi

Dîvân�'d�r7.

Abdülbakî Gölp�narl�, Mevlânâ'n�n dîvân’�n� Konya Müzesinde bulunan

Osmano�lu Hasan taraf�ndan 1367-1368 y�llar�nda yaz�lan nüshay� esas alarak Türkçe

tercümesini yay�nlam��t�r. Yedi cilt hâlinde Kültür Bakanl���’nca yay�nlanan bu

tercüme konumuz aç�s�ndan çok faydal� olmu�tur.

Mevlânâ'n�n çal��mam�za konu olan ve adeta iskeletini olu�turan di�er eserleri

Mesnevi8, sözlerinin topland��� Fîhi mâ fih9 ve yedi ö�ütten olu�an Mecâlis-i

Sab’a’d�r10.

Sultan Veled (1226-1312)'in �btidâ-nâme (Veled-nâme)11, Maârif12 adl�

eserlerinden yararland�k. Bu eserlerle Sultan Veled, babas� Mevlânâ kadar olmasa da

sulama, a��lama gibi baz� konulardaki mü�küllerin halledilmesinde çal��mam�za önemli

ölçüde kaynakl�k etmi�tir.

Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyat�’n�n ilk ve önemli temsilcilerinden olan Yunus

Emre (1240-1—1320-1) Anadolu’nun siyasî ve ekonomik meseleler yüzünden bunal�m

içerisinde oldu�u bir ça�da ya�am��t�r. Yunus Emre’nin çal��mam�z s�ras�nda

kulland���m�z divân’�13 de�irmen, su dolab�, gül ziraat� gibi pek çok konuda

çal��mam�za tahminlerimizin üstünde kaynakl�k etmi�tir.

Mevlânâ Celâleddîn Rumî ve etraf�ndakiler hakk�nda yaz�lm�� önemli

kaynaklardan biri Risâleyî Sipehsâlâr14 adl� eserdir. Bu eser Mecdeddîn Ferîdûn b.

Ahmed Sipehsâlâr (öl. takr. 1312) taraf�ndan kaleme al�nm��t�r. Bu eser özellikle pirinç

konusunda çal��mam�za kaynakl�k etmi�tir.

Menak�b-nâmeler:

7 Mevlânâ Celâleddîn, Dîvân-� Kebîr, haz�rlayan: Abdülbâkî Gölp�narl�, Ankara 1992. 8 Mevlânâ, Mesnevi, Türkçe terc. Veled �zbudak -Gözden geçiren Abdulbaki Gölp�narl�, I-VI, �stanbul

2001. 9 Mevlânâ Celaleddîn-i Rumi, Fîhi mâ fih, Türkçe terc. Abdulbaki Gölp�narl�, �stanbul 1959. 10 Mevlânâ, Mecâlis-i Sab’a: Yedi Ö�üt, Türkçe terc. Mehmet Hulisi, �stanbul 2001. 11 Sultan Veled, �btidâ-nâme, Türkçe terc. Abdülbâkî Gölp�narl�, Ankara 1976. 12 Sultan Veled, Maârif, Türkçe terc. Meliha Ü. Ambarc�o�lu, �stanbul 1984³. 13 Yunus Emre, Yunus Emre Divan�, haz. Mustafa Ta�ç�, I-IV, Ankara 1997. 14 Ferîdûn bin Ahmed-i Sipehsâlâr, Mevlânâ ve Etraf�ndakiler, Risale, Türkçe terc. Tahsin Yaz�c�,

�stanbul 1997.

X

Mevlânâ’n�n tan�nm�� biyograf� �emseddîn Ahmed el-Eflâkî el-Ârifî (öl. 1360)

taraf�ndan h. 718-754/m. 1318/9-1353 tarihleri aras�nda kaleme alman Menakibü'l-

ârifîn15 çal��mam�z�n önde gelen kaynaklar�ndan biridir. Ancak Ahmed Eflâkî,

Sipehsâlâr’�n Risâlesi’ni büyük ölçüde iktibas etmi�tir.

Çal��mam�z s�ras�nda kulland���m�z menak�b-nâne türündeki bir eser de Vilâyet-

nâme’dir16. Hac� Bekta�-� Velî ve Bekta�ilerle ilgili önemli kaynaklardan olan eser,

saban, tah�llar, baklagiller gibi baz� konularda çal��mam�za kaynakl�k etmi�tir.

Dönemimizden bir as�rdan fazla bir zaman sonra yaz�lm�� olmas�na ra�men, Elvan

Çelebi’nin kaleme ald��� Menâk�bu’l-kudsiyye fî menâs�bi’l-ünsiye17, Baba �lyâs-�

Horasânî ve sülâlesinin menkabevî tarihini ihtiva etmesi bak�m�ndan kaynaklar�m�z

aras�na girmektedir.

Mün�eat Mecmualar�:

Faydaland���m�z kaynaklardan biri olan Mevlânâ'n�n, Mektublar18ad� alt�nda

yay�nlanan eseridir.

�lhanl� veziri Re�idüddîn Fazlullah-� Hemedânî (1248-1318)'in eserlerinden biri de

Mukatebât-� (veya Mün�e'ât-�) Re�îdî19 ba�l��� alt�ndaki mektuplar�d�r. Re�îdüddîn

muhtelif emirlere, o�ullar�na ve öteki memurlara devlet i�leri konusuyla nasihatleri da

ihtiva eden mektuplar yazm��t�r. Bu eser Anadolu'nun iktisadî tarihi yan� s�ra meslekler

ile ilgili bilgiler de içermektedir. Çal��mam�za, sulama ve Anadolu’da yeti�en baz�

meyvelerle ilgili kaynakl�k etmi�tir.

O. Turan'�n yay�nlad��� Resmî vesikalar ile ilgili eserin20 bir k�sm�n� da mün�eat

mecmualar� te�kil eder. Ayr�ca bu eserde men�ur, fetih-nâme ve muahede-nâmelerde

bulunmaktad�r. Ancak ad� geçen eserde konumuz aç�s�ndan pek bilgi içermemektedir.

Fütüvvetnâmeler:

15 Ahmet Eflâkî, Âriflerin Menk�beleri, I-II, Türkçe terc. Tahsin Yaz�c�, �stanbul 1989. 16 Vilâyet-nâme (Menak�b-� Hünker Hac� Bekta�-� Velî), haz�rlayan: Abdulbaki Gölp�narl�, �stanbul 1958. 17 Elvan Çelebi, Menâk�bu’l-kudsiyye fî menâs�bi’l-ünsiye – Baba �lyâs-� Horasânî ve

Sülâlesinin Menkabevî Tarihi, haz. �smail E. Erünsal, Ahmet Ya�ar Ocak, Ankara 1995. 18 Mevlânâ Celaleddîn, Mektuplar, Türkçe terc. ve haz. Abdülbaki Gölp�narl�, �stanbul 1999. 19 Re�idüddîn Fazlullah-� Hemedânî, Mukatebât-� Re�îdî, n�r. Muhammed �efi, Lahore

1947. 20 Osman Turan, Türkiye Selçuklular� Hakk�nda Resmî Vesikalar, Ankara 1988

XI

XIII. yüzy�lda ve Anadolu'da yaz�ld��� öne sürülen Türkçe bir eser, Fütüvvet-

nâmedir. Müellifi Çoban o�lu Halil'in o�lu Yahya Burgazî olarak kabul edilmektedir.

Eser muhtemelen Halep-Antalya bölgesinde yaz�lm�� olmal�d�r. Bu eser hangi meslek

sahiplerine fütüvvet verilmeyece�ini aç�klamas�yla çal��mam�za konu olmu�tur.

Tasavvufî eserler:

Faydaland���m�z tasavvufî eserlerden biri, Hac� Bekta�-� Velî’nin Makalat21 adl�

eseridir. Harman, bostan korkulu�u gibi konularda eserimize kaynakl�k etmi�tir. Hac�

Bekta� Velî’nin, bir di�er tasavvufî eseri de Besmele tefsiri’dir 22.

Seyahatnameler:

Selçuklu Anadolusu, do�ulu ve bat�l� birçok seyyah�n yol güzergah�na denk

gelmi�tir. Ancak bu seyyahlar�n eserlerinin, konumuza bekledi�imizin alt�nda kaynakl�k

etmi� olduklar�n� söylemek yeride olur. Bunlar�n içinde Türkiye Selçuklular�’n�n

kurulu�undan hemen önce 1045-1052 y�llar�nda yapt��� seyahat s�ras�nda Güneydo�u

Anadolu'dan geçmi� olan do�ulu seyyah Nâs�r-� Husrev 23 orman ziraat�nda baz� üretim

teknikleri aç�s�ndan çal��mam�za kaynakl�k etmi�tir. XIII. yüzy�l�n ortalar�na do�ru ve

ikinci yar�s�nda Selçuklu Anadolusu’na seyahat eden Bat�l� seyyahlar William Von

Rubruck (1353-1355924 ve Marco Polo (1254-takr. 1324)25dur. Bu seyyahlar ülkenin

demografik yap�s� ve dinî hayat hakk�nda yer yer önemli malumat verirken konumuzla

ilgili birkaç küçük konu d���nda, hemen hiç bilgi vermemektedirler. Do�ulu

seyyahlardan �bn Battuta26 ise konumuzla ilgili olarak birçok yönlerden faydal� bilgiler

vermi�tir.

Co�rafî Eserler:

21 Hac� Bekta� Veli, Makâlât, Esat Co�an, sadele�tiren Hüseyin Özbay, Ankara 1996. 22 Hac� Bekta� Veli, Besmele Tefsiri, haz�rlayan Rü�tü �arda�, Ankara 1969. 23 Nâs�r-� Husrev, Sefernâme, Türkçe terc. Abdulvahab Tarzî, �stanbul 1985. 24 Wilhelm Von Rubruk, Mo�ollar�n Büyük Han�na Seyahat 1253-1255, Türkçe terc. Ergin Ayan,

�stanbul 2001. 25 Marco Polo, Dünyan�n Hikaye Edili�i – Harikalar Kitab�, Türkçe terc. I��l Ergüden, I-II, �stanbul 2003. 26 �bn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed, �bn Battûta Seyahatnâmesi, Türkçe

terc. A. Sait Aykut, I-II, �stanbul 2004.

XII

Co�rafî eserlere gelince, bunlardan da faydaland�klar�m�z içerisinde ziraî hayatla

ilgili çok az bilgi vard�r. Bu co�rafyac�lardan biri �bn Sa‘îd (öl. 685/1286)27 özellikle

de�irmenlerin yerinin tespiti, meyveler ve yeti�tirildikleri yerin tespiti bak�m�ndan

çal��mam�za kaynakl�k etmi�tir. Zekeriyâ Kazvînî (takr. 1203-1283)28; Anadolu iklimi

hakk�nda az da olsa bilgi veriyor. Ebû'l-Fidâ (1273-1331)29 eserini �bn Sa‘îd’den

yararlanarak yazm��t�r. Özellikle meyveler ve yeti�tirildikleri yarin tespiti aç�s�ndan

çal��mam�za kaynakl�k etmi�tir. Hamdullah Mustevfî (öl. 1350)30 ise daha çok

Anadolu'da yeti�en meyveler ve di�er ürünleri kaydetmektedir. El-Ömerî (öl. 1349)31

ise, eserinde Anadolu’da yeti�en baz� tah�l ürünlerinin ve meyvelerin fiyatlar� kaydeder.

Özellikle nar hakk�nda ayr�nt�l� bilgiler verir.

Vakfiyeler:

Resmi vesikalar aras�nda Türkiye Selçuklular� dönemine ait olup bize kadar

gelebilen ve tarihe kaynak olmak bak�m�ndan çok büyük ehemmiyetleri olan vak�f

vesikalar�na sahip bulunuyoruz. Dönemimizle ilgili yarli kaynaklar�n azl��� ve resmî

vesikalar�n yok denecek boyutta oldu�u göz önüne al�n�nca, vakfiyelerin Türkiye

Selçuklular� tarihi bak�m�ndan birinci derecede ehemmiyet kazanacaklar� kendili�inden

anla��l�r. Vakfiyeler konumuz aç�s�ndan önemli baz� ziraî yap�lar�n tespitinde,

yeti�tirilen ürünlerin belirlenmesinde önemli ölçüde yararl� olmu�tur. Vakfiyelerle ilgili

olarak; O. Turan, A. Temir, R. Y�nanç, B. Yediy�ld�z, �. Kayao�lu, H. Sahillio�lu, A.

H. Bayat, K. �ahin, M. Cevdet, S. Bayram ve A.H. Karabacak de�erli yay�nlar

yapm��lard�r.. Türkiye Selçuklular� hakk�ndaki resmî vesikalar, kitabeler, mülk-nâme,

köy sat��� ve temlik-nâmelerle ilgili yay�nlar da çal��mam�z aç�s�ndan faydal� olmu�tur.

Bu çal��malar metin içerisinde ve bibliyografyada ayr�ca gösterilece�inden burada

belirtme�e gerek duymad�k.

27 �bn Sa‘îd, Ebu’l-Hasan Nurüddîn Ali el-Ma�ribî, Kitâbü basti’l arz fi’t-tûl ve’l arz, n�r. H�n�s-Havan

K�rn�t, Tirvan 1985. 28 Zekeriyâ b. Muhammed b. Mahmud Kazvînî, Âsârü'l-bilâd ve ahbârü'l-ibâd, Daru Sad�r, Beyrut (t.). 29 Ebû’l-Fidâ, �madüddîn el-Melikü'l-Müeyyed �smail b. Ali, Geographie d'Aboulfeda: Takvimü'l-Büldan,

terc. Toussaint Reinaud Joseph, Frankfurt 1985. 30 Hamdullah b. Ahmed el-Kazvini Hamdullah Mustevfî, Nuzhat al-Qulub, terc. Guy Le Strange, ed. Fuat

Sezgin, Frankfurt 1993. 31 El-Ömerî, Al-Umarî’s Bericht über Anatolien in seinem werke Masâlîkü’l-ebsâr fî mamâlik’ül-emsâr,

n�r. Franz Taeschner, Leipzik, 1929.

1

G�R��

Birinci Haçl� Seferi’nin kronikleri Orta Anadolu’da genel bir y�k�mdan söz

ederler; ancak anlatt�klar�, XIII. yüzy�lda bu ülkeyi gören ve ya�ad�klar� ça��n ölçülerine

göre büyük bir refahtan bahseden di�er seyyahlar�n gözlemleriyle çeli�ir. Selçuklular

döneminde, Anadolu’nun büyük ölçüde eski bollu�a kavu�tu�u aç�kt�r32.

XII. yüzy�lda s�n�r bölgeleri do�al olarak en s�k�nt�l� yerlerdi. Bizansl�lar, bu

bölgelerde hâlâ ya�amakta olan köylü bulabildiklerinde, onlar� tekrar kendilerine tâbi

k�lm��lar, daha iç bölgelerde ve yeniden fethedip sa�lamca ellerinde tuttuklar�na

inand�klar� topraklarda iskan etmi�lerdi33. Ama bu arada Selçuklular da tar�ma

ay�rd�klar� topraklara, esir ettikleri veya cezbettikleri s�n�r bölgesi halklar�n�

yerle�tiriyorlard�. Sultan I. G�yâseddîn Keyhusrev’in ilk hükümdarl�k döneminde (1192-

1197) Bizans ile aras� aç�lm�� ve buraya bir sefer tertiplemi�ti. Selçuklu sultan�,

Menderes nehri boyunca Frigya’daki Antioch (Antiokheia) �ehrine kadar ilerledi�i bu

seferde, özellikle Karia ve Tantalus halk�ndan be� bin ki�iyi esir alarak bunlar� nüfusu

azalm�� olan Ak�ehir bölgesine yerle�tirmi�, ziraat aletleri ve tohum ba���lam�� ve be�

y�l vergiden muaf tutmu�tu34. �skân edilen köylülerin bir bölümünün, kendilerinden

daha az vergi alan bir rejimi ye�lemi� olmas� veya Bizansl� vergi memurlar�yla büyük

toprak sahiplerinin yapt�klar�n� dü�ünerek, kendilerine sunulan ya�am ko�ullar�n�

kar��la�t�rarak tercihlerini Selçuklulardan yana kullanm�� olmalar� muhtemeldir35.

Peki Anadolu’nun yerli halk�n�n durumu böyleyken, Türkiye Selçuklular�

Devletinin kurulusu esnas�nda Anadolu’ya gelenler yaln�zca göçebe-sava�ç� Türkler

miydi? Erdo�an Merçil, Anadolu’ya gelen Türkler’in en az�ndan kendi ihtiyaçlar�n�

32 C. Cahen, Osmanl�lardan Önce Anadolu, çevr. Erol Üyepazac�, �stanbul 2002², s. 112. 33 C. Cahen, Osmanl�lardan Önce Anadolu, s. 113. 34 Osman Turan, Selçuklular Zaman�nda Türkiye, �stanbul 2002, s. 240: Erdo�an Merçil, Türkiye

Selçuklular�’nda Meslekler, Ankara 200, s. 47. 35 C. Cahen, Osmanl�lardan Önce Anadolu, s. 113.

2

kar��layacak kadar serbest meslek sahibini ihtiva etti�ini belirtmektedir36. Nitekim,

Faruk Sümer, bu konuda yazd��� bir makalede, Anadolu’ya gelen Türkler’in ziraî

hayatla tan���k olduklar�n� izah etmektedir. Türkler’in yerle�ik hayat ve faaliyetleri ile

yak�n bir münasebet kurmalar�n� Gök-Türkler ça��na ba�lamaktad�r. Gök-Türkler’in

göçebe olmakla beraber, çiftçili�e ehemmiyet verdi�i görülür. Gök-Türk hükümdar�

Kapgan Kagan (691-716), bar�� anla�mas�n�n yap�labilmesi için ileri sürdü�ü �artlar

aras�nda; Çin’den bir milyon kile dar�, üç bin adet çiftçilik aleti ve çok miktarda demir

istemi�ti37. X. Yüzy�l �slâm müellifleri, Türklerin önemli bir kolu olan O�uzlar�n, bir

bölümünün göçebe, bir bölümünün yar� göçebe, bir bölümü de �ehir ve köy hayat�

sürdüklerini söylemektedir38. Nitekim, Vilâyet-nâme’nin bir kayd�na göre, Aksarayl�

Mollâ Sadeddîn denilen bir bilgin, bir y�l Kayseri’ye giderken Açuksaray Köyü’ne

vard�. Halk yaylaya ç�km��t�, köy �ss�zdi39. Görülen odur ki, halk�n yar� göçebe durumu

en az�ndan yer yer Selçuklu Anadolusu’nda da devam etmekteydi. Tabiat�yla bu durum

yeti�tirilen ürün profilini etkilemi� olmal�d�r.

Köylerle ilgili, �bn Sa‘îd, Selçuklu devletinde 36.000’i harap olmu� 400.000 köy

oldu�unu kaydediyor. Bu rakamlar abart�l� olabilir. Söz konusu rakam� oldu�u gibi

kabul etmesek dahi, bir gösterge olmad���n� da söylemek yanl�� olur40. El-Ömerî’nin

XIV. yüzy�lda birçok beylik için verdi�i köy say�s�ndan, özellikle Bat� Anadolu’da

k�rsal alanlar�n nüfusunun yo�un oldu�u anla��lmaktad�r41.

Topra��n da��l�m�na gelince, daha Anadolu'da yapt�klar� ilk fetihlerden itibaren

Selçuklular, vaktiyle Horasan'a indiklerinde zengin toprak sahipleriyle halk kitleleri

aras�nda gördükleri büyük uçurumu, Bizans aristokrat toprak sahipleriyle yerli ahali

aras�nda da gördüler. Bu sebeple herhangi bir sosyal krizden sak�nmak maksad�yla,

kendi geleneklerine de uygun olan mîrî toprak rejimi ile askerî iktâlar sistemini

uygulamaya ba�lad�lar. Hatta XIII. yüzy�la kadar feodal bir sistemin olu�mas�na da 36 E. Merçil, Meslekler, s. 2. 37 Faruk Sümer, “Anadolu’ya Yaln�z Göçebe Türkler mi Geldi?”, Belleten, 96, (1960), s. 568. 38 Faruk Sümer, “Anadolu’ya Yaln�z Göçebe Türkler mi Geldi?”, s. 574. 39 Vilâyet-nâme (Menak�b-� Hünker Hac� Bekta�-� Veli), haz�rlayan: Abdulbaki Gölp�narl�, �stanbul 1958,

s. 57. 40 Cahen, Osmanl�lardan Önce Anadolu, s. 115. 41 El-Ömerî, Denizli’de bulunan köylerin ve çiftliklerin adedinin dört yüz civar�nda oldu�unu söyler. Bkz.

Al-Umarî’s Bericht über Anatolien in seinem werke Masâlîkü’l-ebsâr fî mamâlik al-am-sâr, n�r. Franz

Taeschner, Leipzik, 1929, s. 44; Türkçe Türkçe terc., Ya�ar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda

Ara�t�rmalar I, Ankara 1991², s. 195. Ayr�ca bkz. Cahen, Osmanl�lardan Önce Anadolu, s. 115.

3

engel olabildiler42. Fetholunan bütün topraklar, �slâm hukuku gere�ince do�rudan

do�ruya devletin mal� telakki ediliyordu. Bununla birlikte baz� �artlar alt�nda

özel mülkiyet de kabul olunmu�tu, ama bu tip mülkiyet önemli bir miktar te�kil

etmiyordu. Özel mülkiyet bahçeleri, ba�lar� ve �ehirlerle köylerin yak�nlar�nda

bulunan bu�day ve arpa tarlalar�n� içine al�yordu43. Bu özel mülkiyetin yan�nda

ba�ka bir çe�it mülkiyet daha vard� ki, devlet hizmetindeki baz� �ah�slara

hükümetçe temlik edilmi�ti44. Dîvanî malikâne diye adland�r�lan bu çe�it toprak

mülkiyeti ne sat�labilir, ne ba���lanabilir ne de miras yoluyla intikal edebilirdi.

Selçuklular�n bu toprak hukukunun zaman zaman sars�nt�lara u�rad��� mü�ahede

edilmektedir45. XIII. yüzy�l�n ilk çeyre�inden itibaren ise toprak rejimi bozulmaya

ve özel mülkiyet veya vak�flar geli�meye ba�lam��t�46.

Ziraata etki eden bir ba�ka unsur da iklimdir. Anadolu orta iklim ku�a�� içinde yer

alan ve oldukça kütlevi bir kara parças�d�r. Anadolu sene içinde esas itibariyle iki farkl�

hava kütlesinin tesiri alt�ndad�r. K���n kutbi, yaz�n ise tropikal men�eyli hava

kütlelerinin tesiri alt�na girer. Yükselti ve büyük seviye farklar�na, s�ra da�lar�n

uzan���na, kara ve denizlerin da��l���na, kontinentaliteye ba�l� olarak yay�l�� sahalar� ve

hususîyetleri itibariyle büyük de�i�iklikler göstermesi yeti�tirilen mahsulün

çe�itlili�inin ba�l�ca sebeplerinden biridir. Türkiye, bugün oldu�u gibi, Selçuklu ziraî

hayat�n� do�rudan etkileyen üç büyük iklim bölgesine ayr�lmaktayd�; Akdeniz,

Karadeniz ve step iklimleri47.

Özellikle kuru tar�m�n yap�ld��� alanlarda, bahar ve yaz ya�murlar�n�n olumlu

etkisi bilinmektedir. Anadolu’nun ya��� karakteri, zaman zaman azl���yla, zaman zaman

da çoklu�uyla çiftçileri zor durumda b�rakabilmekteydi48. Ya���lar�n etkisi bu

�ekildeyken, k�� mevsiminin sertli�i de ziraat� olumsuz etkileyen bir ba�ka etkendir. Kar

ya���lar� topra��n su ihtiyac�n� kar��lamak için oldukça önemliyken, özellikle so�uk ve

42 Ahmet Ya�ar Ocak, Babaîler �syan�: Alevîli�in Tarihsel Altyap�s� Yahut Anadolu’da �slâm-Türk

Heterodoksisinin Te�ekkülü, �stanbul 2000³, s. 37. 43 Osman Turan, “Türkiye Selçuklular�nda Toprak Hukuku, Mîrî Topraklar ve Hususî Mülkiyet

�ekilleri”, Belleten, 48, (1948), s. 551. Ayr�ca bkz. �leride sulama. 44 Turan, “Toprak Hukuku”, s. 553. 45 Ocak, Babaîler �syan�, s. 38. 46 Ocak, Babaîler �syan�, s. 38-39. 47 Süha Göney, Türkiye Ziraat�n�n Co�rafi Esaslar�, �stanbul 1987, s. 19 48 Bkz. �leride sulama.

4

don, ilk baharda, çiçek açan ve filiz veren mahsulü olumsuz etkiler. Yine hasad� son

bahara kalan ürünler de bu durumdan pay�n� almaktad�r49. Nitekim, XIII. yüzy�l

co�rafyac�s� Zekeriyâ Kazvînî, Anadolu’nun k��lar�n�n uzun ve �iddetli oldu�unu

insanlar� ve hayvanlar� k�r�p geçirdi�ini kaydetmektedir50. El-Ömerî de ayn� do�rultuda

Rum (Anadolu) diyar�nda k��lar�n çok so�uk oldu�unu belirtmektedir51. Ayr�ca,

568/1172 Eylül ay�nda Sivas’ta, zamans�z bir �ekilde ya�mur ve kar ya�mas� üzerine

havalar aniden so�umu�, asmalar, zeytin a�açlar�, pamuk ve susam gibi ürünler

so�uktan kavrularak mahvolmu�tur52. Yine, 633/1235 y�l�n�n kas�m�ndan 1236

�ubat�n�n ortas�na kadar ba�lar�, meyve a�açlar�n� ve F�rat nehrini donduran �iddetli bir

k�� olmu�tu53. Ziraata zarar veren bir ya��� biçimi de doludur. 623/1226 y�l�nda Musul

ve el-Cezîre bölgesinde �iddetli bir dolu bütün ekinleri mahvetmi�tir54.

49 Bkz. �leride üzüm. 50 Âsârü'l-bilâd ve ahbârü'l-ibâd, Daru Sad�r, Beyrut (t.), s. 530, 532. 51 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 23; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda

Ara�t�rmalar I, s. 184. 52 Süryani Mihail, Süryani Patr�k Mihail’in Vekâyi-Nâmesi, Türkçe terc. Hrant D. Andreasyan, (TTK

ad�na tercüme edilmi� henüz yay�mlanmam��t�r.), s. 204. 53 Gregory Abû’l-Farac (Bar Habraeus), Gregory Abû’l-Farac Tarihi, Süryaniceden �ngilizceye trc. Ernet

A. Wall�s Budge, Türkçeye trc. Ömer R�za Do�rul, Ankara 1999, II, s. 535. 54 �bnü’l Esîr, �slâm Tarihi el-Kâmil Fi’t-Tarih Tecümesi, Türkçe terc. Ahmet A��rakça, Abdülkerim

Özayd�n, �stanbul 1987, XII, s. 435.

5

B�R�NC� BÖLÜM

Z�RAAT ARAÇ-GEREÇLER� VE Z�RAAT TEKN�KLER�

A. SULAMA

Akdeniz iklimi �artlar�nda büyük ölçüde Tabiî tar�m üretiminin belli ba�l�

unsurlar�ndan biri, ikili rotasyon sistemi, yani topra��n yap�s� ve düzensiz ya�murlar�n

etkisini önlemek için topra��n bir k�sm�n�n nadasa b�rak�lmas� usulüdür55. Bu durumda

sulama, ziraat�n en önemli unsurudur. Ziraat yap�lan alanlarda verimi artt�rmak için

sulama yap�l�r ve bu i� için umumîyetle kanallar kullan�l�rd�. Verimsiz topraklardan

bile, suland���nda iyi ürün almak mümkün olabiliyordu. �slâm co�rafyas�nda, sulak

araziden al�nan ö�ürle, susuz araziden al�nan ö�ür aras�ndaki farkl�l�k da sulaman�n

getirdi�i verimlilikten kaynaklan�yordu56. Türkiye Selçuklular� döneminde de sulamaya

ayn� önem verilmekteydi. Özellikle, hususî mülkiyete sahip topraklarda sulama

sistemleri daha geli�mi� olmal� idi. Muhtemelen, özel çal��malara ve uzun vadeli itinaya

muhtaç olan, ba�, bahçe ve meyveliklerin yeti�mesi için Selçuklu Devleti, �ehir ve

kasabalar civar�nda özel mülkiyete izin verilmi�ti57. Bu durum vakfiyelerde, �ehir ve

kasabalar civar�ndaki yerlerin hep Müslüman ve H�ristiyan reayan�n mülkü olarak

gösterilmesinden de anla��l�r. Bu topraklardan, arazinin verim kabiliyetine, nehir, kanal

veya dolapla sulama vaziyetine göre de�i�en miktarda örfî ve �er’î vergiler

al�nmaktayd�58. Kaynaklardan, özellikle nüfuzlu ki�ilerin ba� sahibi olabildi�i de

55 Ünal Nalbanto�lu, “Osmanl� Toplumunda Tar�m Teknolojisi, Art�-Ürün ve Kent Ekonomisi”, Türkiye

�ktisat Tarihi Semineri (8-10 Haziran 1979), ed. Osman Okyar, Ankara 1979, s. 39. 56 Sait Polat, Mo�ol �stilas�na Kadar Türkiye Selçuklular�’nda �çtimai ve �ktisadi Hayat, (M.Ü. Türkiyat

Ara�t�rmalar� Enstitüsü Bas�lmam�� Doktora tezi), �stanbul 1997, s. 137. 57 Turan, “Toprak Hukuku”, s. 560; Mustafa Akda�, Türkiye’nin �ktisadi ve �çtimai Tarihi I (1243-1453),

�stanbul 1974, s. 18. 58 Turan, “Toprak Hukuku”, s. 560; Mustafa Akda�, Türkiye’nin �ktisadi ve �çtimai Tarihi I (1243-1453),

s. 18.

6

anla��lmaktad�r. Bu ki�ilerden baz�lar�, Hüsâmeddîn Çelebi59, Emîr Necmeddîn

Dizdâr60, Saraç Celâleddîn61’dir. Bu örnekleri vakfiye kay�tlar�ndan daha da ço�altmak

mümkündür. Kiramana Hatun’un ba� sahibi olarak zikredilmesi, kad�nlar�n da mülk

sahibi olabildi�ini göstermektedir62.

Anla��lan odur ki, ba�, bahçe ve meyvelikler daha sistemli sulanmakta idi.

Kaynaklara göre bu dönemde, akar sular ba�dan ba�a dola��p63, gül bahçeleri

yeti�tirmekte, çiçekleri ve meyveleri canland�rmakta64, elma ve narlar� ço�altmakta

idi65. Mevlânâ’n�n, “Bu güzel dala su ver de tazelendir! �imdi ikisi de ye�il ama sonuna

bak. Bu sonunda bir �eye yaramaz, öbürü ise meyve verir. Ba��n suyu buna helâldir,

ona haram. Aradaki fark� sonunda görürsün vesselâm. Adalet nedir? A�açlara su

vermek. Zülüm nedir? Dikeni sulamak. Adalet, bir nimeti yerine koymakt�r, her su

çeken tohumu sulamak de�il” �eklindeki beyitleri de bu yöndedir66. Ayr�ca Mevlânâ,

“Madem ki fidan diktin onu sula” demektedir67.

59 Ahmed Eflâkî, Âriflerin Menk�beleri, Türkçe terc. Tahsin Yaz�c�, �stanbul 1989, I, 123, 231, 617, II, s.

47, 161, 175. Hüsâmeddîn Çelebi, Mevlânâ’n�n en önemli müridi ve ölümünden sonra, dergâh�n�n

posni�inini devralan ki�idir. Bkz. Eflâkî, s.XLVIII. 60 Eflâkî, II, s. 303. 61 Refet Yinanç, “Sivas Abideleri ve Vak�flar�”, Vak�flar Dergisi, 22, (1991), s. 35. 62 Eflâkî, I, s. 351. Kiramana Hatun, Sultan Veled’in süt annesi olarak kaydedilmi�tir. Bkz. Eflâkî, II, s.

230-231. Vakfiye kay�tlar�ndan Konya’da mülkü bulunan, Salihe ve Melek Hatun, Abdullah k�z� Meryem

gibi bir çok kad�n mülk sahibine rastlanmaktad�r. Bkz. Osman Turan, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri III,

Celâleddîn Karatay, Vak�flar� ve Vakfiyeleri”, Belleten, XII/45, (1948), s. 141. Kad�nlar�n mülk sahibi

olabilmesi, hususî mülkiyetin varl��� konusunda önemli bir bilgidir. Zira, Osmanl� Devleti

uygulamalar�ndan anla��ld���na göre, kad�nlara ikta sahibi olma imkân� verilmiyor idi. Selçuklu

Devletinin de benzer uygulamalar yapt���n� dü�ünürsek, Kiramana Hatun’un ikta sahibi de�il hususî mülk

sahibi oldu�u daha do�ru olmal�d�r. Osmanl� Devleti, Kocas� ölen kad�n�n erkek evlad� yoksa, elinden

tarla arazisini al�r ve ba�ka bir köylüye aktar�r. E�er dul kad�n, o�ullar� çal��ma ça��na gelinceye kadar

�rgatla idare edebilirse, onu bîve ad�yla i�letmenin sahibi tan�yabilirdi. Bkz. Halil �nalc�k, Osmanl�

�mparatorlu�u toplum ve ekonomi, �stanbul 1993, s. 3. 63 Mevlânâ, Mevlânâ’n�n Rubaileri, Türkçe terc. Nuri Gençosman, �stanbul 1997, s. 163. 64 Eflâkî,I, s. 256. 65 Eflâkî, I, s. 592. 66 Mevlânâ, Mesnevi, Türkçe terc. Veled �zbudak -Gözden geçiren Abdulbaki Gölp�narl�, �stanbul

2001,V, s. 90. 67 Mesnevi, IV, s. 62.

7

Vergi uygulamalar�n�n d���nda sulama sisteminin belli bir maliyeti olmal�yd�.

Vakfiye kay�tlar�nda, artan gelirden evkâf�n sulanmas� için de pay ayr�ld���

görülmektedir68.

Sulamaya verilen önemi vakfiye kay�tlar�nda sular�n da zikredilmesinden

anl�yoruz. Vakfiye kay�tlar�nda çaylar69, dereler70, nehirler71 di�er mülkler gibi ayr� ayr�

zikredilmi�tir.

Vakfiye kay�tlar�ndan görülüyor ki, Anadolu’nun bir çok yerinde, arklar, sulama

harklar�, sulama kanallar� ve su dolaplar� ile donat�lm�� ziraat alanlar� hiç de az de�ildi.

Ancak, anla��lan odur ki, Türkler, sulama amaçl� yararlan�yorsa, köyün içinde veya

yak�n�nda akan sulara da ark demi�lerdi; kazma ile aç�p su getirdikleri hendek için de,

ark sözünü kullanm��lard�72. Bu arklar�n baz�lar� �unlard�r:

Kayseriyye yolunda (caddesinde) iki k�ta yerin tamam� ve bu arazinin kaynaklar�,

çaylar�73.

Aksaray kazas�n�n, Selimiye veya Selma nahiyesinin Kerfeli (Gerveli) köyü

mülkleri aras�nda zikredilen dereler, akan nehirler, sulama harklar�, çe�meleri74.

Sivas’ta vak�f mülkleri aras�nda zikredilen, nehirler, çaylar ve su membalar� 75.

Amasya’ya ba�l� �l-Arslan köyü mülkleri aras�nda zikredilen, kanallar76.

Sivas’ta Sahib Ata Vakf� mülkleri aras�nda zikredilen, sular�n mecras�.77.

Sivas Dâru��ifâ’s� mülkleri aras�nda zikredilen, nehirler ve sulama kanallar�78.

68 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 40-41. 69 Sadi Bayram-Ahmet Hamdi Karabacak, “Sahib Âta Fahrü’d-Dîn Ali’nin Konya, �maret ve Sivas

Gökmedrese Vakfiyeleri”, Vak�flar Dergisi, 13, (1981), s. 59; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39. 70 Halil Sahillio�lu, “�kinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, Vak�flar Dergisi, 13, (1969), s. 68. 71 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39; H. Sahillio�lu, “�kinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, s. 69; Ali

Haydar Bayat, “Anadolu Selçuklu Hastahâne Vakfiyelerinin Tek Örne�i Olarak Sivas Darü��ifas�

Vakfiyesi”, Türk Kültürü, 33, (1991), s. 13. 72 Bahaddîn Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, Ankara 1985, II, s. 49-50. 73 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 74 H. Sahillio�lu, “�kinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, s. 68. 75 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39. 76 Osman Turan, “II. �zzeddîn Keykâvus’e Aid Bir Temlik-nâme”, Zeki Velidi Togan’a Arma�an, �stanbul

1955, s. 172. 77 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 58. Bu tabirle yine ark kastedilmi� olmal�d�r. 78 A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 13.

8

Amasya-Ta�ova-Alp-Arslan beldesi Nurattin Alp-Arslan er-Rufâî vakfiyesi

mülkleri aras�nda zikredilen, nehirler ve sulama kanallar�79.

Celâleddîn Karatay vakfiyesi mülkleri aras�nda zikredilen dereler80.

Caca O�lu vakfiyesinde, K�r�ehir civar�nda K�z�lca de�irmeni adl� yerdeki

üzümlü�ü sulayan kanal zikredilmektedir81.

Sulama kanallar�na cetvel denildi�i de oluyordu82. Kanallar�n suyu, akar sular�n

önünü bentlerle keserek kanallara sevk edilmesi ile sa�lanmakta idi: “E�er bir su

kumluk, çorak ve dikenlik bir araziye do�ru akarsa, ondan bir fayda has�l olmaz. Fakat,

bu suyun bu taraf�n� ba�larsan, ayn� su, güllük, elmal�k, çiçeklik bir yere do�ru akar ve

bundan pek çok faydalar has�l olur”83

�bn Battûta, “Bikri (Birgi)'de yaz mevsiminin en s�cak günlerini ya��yorduk.

Muhyiddîn adl� müderris, ak�am namaz�ndan sonra bana haber sald�. Bahçede bir

kö�ede, çardak alt�nda buldum onu. Orada bir havuz vard�. Su, kenarlar� çinilerle kapl�

beyaz mermerden yap�lm�� bir arktan geliyordu buraya” demektedir84. Görülen odur ki

ark yap�m tekni�i oldukça ilerlemi�tir.

Sulama için nehirlerden aç�lan kanallarda çal��anlara kârîz-ken denilmekteydi85.

Sular iyi aks�n, ekinler ye�ersin, göversin diye her y�l arklar temizlenir, taran�r ve

kanallar�n içinde olu�mu� çamurlar temizlenirdi: “Su iyi aks�n, ekinler ye�ersin,

göversin diye her y�l arklar� taramazlar m�, çamurunu temizlemezler mi? Sen de �u

ekme�i ark temizleyenlere, ark açanlara ver de ab�hayat elde et, bütün cüzü’lerin

dirilsin”86.

79 Sadi Bayram, “Amasya-Ta�ova-Alparslan Beldesi Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai’nin 655

H./1257 M. Tarihli Arapça Vakfiyesi Tercümesi ile 996 H./1588 M. Tarihli Seyyid Fettah Velî Silsile-

nâmesi”, Vak�flar Dergisi, 23, (1994), s. 41. 80 Turan, “Celâleddîn Karatay Vak�flar�”, s. 147. 81 Ahmet Temir, K�r�ehir Emîr Caca O�lu Nur El-Dîn’in 1272 Tarihli Arapça-Mo�olca Vakfiyesi,

Ankara 1989, s. 119. 82 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 83 Sultan Veled, Maârif, Türkçe terc. Meliha Ü. Ambarc�o�lu, �stanbul 1984³, s. 131. 84 Ebû Abdullah Muhammed �bn Battûta Tancî, �bn Battûta Seyahatnâmesi, Türkçe terc. A. Sait Aykut,

�stanbul 2004, I, s. 419. 85 E. Merçil, Meslekler, s. 104. 86 Mevlânâ Celâleddîn, Dîvân-� Kebîr, haz�rlayan Abdülbâkî Gölp�narl�, Ankara 1992, II, s. 14.

Yediy�ld�z, su yollar�n�n tamiri için, ihtiyac� oldu�u zaman, vak�f olarak halk�n hizmetine sunulmu�

binalar�n tam�r ve restorasyonu ile me�gul olan meremmâtî’ye teslim etmek �art�yle, vak�f paralar�n�n

9

Anadolu’da, bilhassa �lhanl� veziri Re�îdeddîn zaman�nda, kanallar aç�ld���n�

tespit edebiliyoruz. Bu devirde Sivas’ta dört yer alt� kanal� (kâriz) in�a ettirilmi�ti.

Kendi has paras� ile in�a ettirdi�i bu kanallara “Kanâvât-i Re�idiyye” denilmekteydi.

Vezir Re�îdeddîn, Diyar�bekir’deki görevlilere, Dicle’den açaca�� kanallar hakk�nda ve

o�lu Hoca Celâleddîn’e Malatya yan�nda F�rat’tan aç�lacak kanallar hakk�nda emirler

göndermi�ti. Bu in�a sahas�n�n planlar� da (Resim 1/A-B) eklemi�ti 87.

Vakfiye kay�tlar�ndan anla��lan odur ki sular üzerinde de ortak mülkiyet söz

konusudur. Bu durum suyun ta��d��� k�ymet ve co�rafi mecburiyetlerden ileri geliyor

olmal�yd�. Kaynaklarda, mevcut olan sular�n sulama hakk�, içme hakk� gibi tabirler

geçmektedir88. Mevlânâ’n�n bir beyiti Türkiye Selçuklular� döneminde bu ortak

kullan�m dolay�s� ile kavgalar�n ç�kt���n� göstermektedir: “Ya�mur suyu, bahçeyi yüz

türlü renklerle bezer. hâlbuki oluk, kom�ular� birbirine dü�ürür, kavga ç�kar�r”89. Sular�n

kendisine emenet edildi�i mu’temed-i meremmâtî adl� görevliden bah�etmektedir. Bkz. Bahattin

Yediy�ld�z, “Vak�f Ist�lahlar� Lügatçesi”, Vak�flar Dergisi, 17, (1983), s. 58. 87 Mukatebât-� Re�îdî, n�r. Muhammed �efî, Lahore 1947, s.235-240; Kr�. Zeki Velidi Togan,

“Re�îdeddîn’in Mektuplar�nda Anadolu’nun �ktisadî ve Malî Hayat�na Ait Kay�tlar”, �stanbul

Üniversitesi �ktisat Fakültesi Mecmuas�, XV/1-4, (1953-1954), s. 35-37. Kanal açma i�inin plan üzerinde

kalmay�p bilfiil gerçekle�mi� oldu�u anla��lmaktad�r. Ekli olan plana göre bu kanal Dicle’den Cezîre-i

�bn Omar (Cizre) yan�nda aç�lacakt�r. Kanal�n sa��nda Re�idiyye, Mecdiyye, �brahimiyye, Humamiyye,

Rukdiyye, Sultaniyye, solunda Celaliyye, Latifiyye, Kayra-i Ali, Muhammediyye, Ahmediyye ve

�ihabiyye �eklinde kendisinin ve o�ullar�n�n ad�yla adland�r�lan köyler göstermi�tir… Her halde bu

kanallar bizzat Dicleden de�il de Habur’dan aç�lm�� olsa gerektir. Re�idiyye bugün bu nehir üzerinde

mevcut Zahu’dan Musul’a giden yol üzerinde bulunmaktad�r… Malatya’da yap�lacak kanal plan�na göre

ise, F�rat nehrinin yukar� taraf�nda sekiz köy kurulacak; onun a�a�� k�sm�nda da biri “Re�idiyye”, di�eri

“Celaliyye” olmak üzere kendisi ve o�lu nam�na iki köy kurulacakt�r. Ekli planda yeni kanal�n bat�s�nda

Gazanabad, Mahmudabad, Sultanabad, Mubarekabad, �ahadad adlar�yla be� köy; kanal�n sol sahilinde

Devletabad, Saadetabad ve Zaferabad namlar�yla üç köy gösterilmi�tir. Her köyün yan�nda da büyük

kanaldan ç�kar�lan ve ayn� köyün ad�n� ta��yan birer nehir, yani kanal resmi çizmi�tir. Malatya’n�n

yan�nda Gazan Han zaman�nda yap�lacak olan bu imar i�lerinin bilfiil yap�lm�� oldu�u Olcaytu

zaman�nda yaz�lan vasiyetnamede Malatya’da Re�îdeddîn’in kendisine ait olmak üzere gösterilen 100

feddanl�k çiftlik kayd�ndan anla��ld��� gibi, bugün Malatya’n�n tam yan�nda “A�a�� Mahmudiye” ve

“Yukar� Mahmudiye” isimli köylerin bulunmas�yla da sabit olmaktad�r. Bkz. Togan, “Anadolu’ya Ait

Kay�tlar”, s. 38-39. 88 H. Sahillio�lu, “�kinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, s. 69; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39; A.H.

Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 13. 89 Mesnevi, V, s. 204-205.

10

ortak kullan�m� konusu, beylikler dönemi kaynaklar� incelendi�inde daha iyi

anla��lacakt�r90.

Sulaman�n daha çok ba�, bahçe ve meyveliklerde yap�ld���n� kabul etmek do�ru

olacakt�r. Ancak Mevlânâ’n�n bir beyiti tah�l üretiminde de sulama yap�ld���n�

göstermektedir: “Testi de�i�tiyse �rma��n suyu de�i�medi ya; ekin gibi onun ar�-duru

suyunu içmeye bak”91

Seyyahlar da, Anadolu’da ziraî sulaman�n yap�ld���n� zikrederler. Nâs�r-� Husrev,

“Âmid, �ehrinin ortas�nda bir kaynak vard�r ki sert ta�tan ç�kar, be� de�irmen çevirecek

kadar ve çok güzel bir sudur. Kimsecikler nereden geldi�ini bilmez. �ehirde a�açlar,

bahçeler, hep o suyla sulan�r” der92. Su kaynaklar�n�n, di�er mülkler gibi

vakfedilmelerinden, Selçuklular döneminde de ayn� önemi koruduklar�n� görmektedir93.

Hamdullah Mustevfî, “Mardin’in bahçeleri suyunu Sur (�ür) nehrinden al�yor”

demektedir94.

Türkiye Selçuklular� dönemde kuyular da sulama maksad� ile kullan�lmaktayd�.

Vakfiye mü�temilât� içerisinde su kaynaklar� s�ralan�rken kuyular da zikredilmektedir95.

�bn Battûta, “�znik’te �ehir içinde bahçeler, tarlalar, evler var. Her insan�n evi tarlas� ve

bahçesi toplu hâlde, yan yana. Suyu da hemen yak�nda olan kuyulardan geliyor”

demektedir96. Ahmed Eflâkî ise, “Ramazan�n ilk günüydü. Mevlânâ, birden bire

dostlar�n aras�ndan kayboldu. Muayyen yerlerde ne kadar arad�larsa da hiç kinse ondan

bir haber getirmedi. Me�er Mevlânâ, medresenin bahçesinde bulunan kuyuya girmi�,

90 Candaro�lu sülalesinden Kaya Bey’in Bal�kesir’in Edremit nahiyesinde 876/1471 y�l�n�n öncesinde ki

15 y�ll�k bir dönem içinde yap�ld���n� tahmin edilen câmiin vak�flar� aras�nda, �çbeyi köyü arazisinde bir

bahçe ile buradan geçen sudan haftada bir gün ikindiye kadar ve Cuma geceleri gecenin yar�s�na kadar bu

bahçeyi sulama hakk� zikredilmektedir. Bkz. Sezai Sevim, “Candaro�lu Sülalesinden Kaya Bey’in

Bal�kesir’deki Câmisi ve Vak�flar�”, Vak�flar Dergisi, 23, (1994), s. 22. 91 Sultan Veled, �btidâ-nâme, Türkçe terc. Abdülbâkî Gölp�narl�, Ankara 1976, s. 159. 92 Nâs�r-� Husrev, Sefernâme, Türkçe terc. Abdulvahab Tarzî, �stanbul 1985, s. 13. 93 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59; A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 13. 94 Hamdullah b. Ahmed el-Kazvini Hamdullah Mustevfî, Nuzhat-al-Qulub, terc. Guy Le Strange, ed. Fuat

Sezgin, Frankfurt 1993, s. 105. 95 �smet Kayao�lu “Rahato�lu ve Vakfiyesi”, Vak�flar Dergisi, 13, (1981), s. 10; Bayram-Karabacak,

“Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39; Turan, “Temlik-nâme”, s. 172; S.

Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 41; A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas�

Vakfiyesi”, s. 13. 96 �bn Battûta, I, s. 431.

11

hazreti Yusuf gibi orada itikafa çekilmi�ti” demektedir97. Bu dönemde kuyulara pek çok

yerde rastland��� anla��lmaktad�r. Su bugün oldu�u gibi kuyunun içinden kovalarla

çekilmekteydi. Mevlânâ, “Ey Bahâeddîn k�rk ki�inin kuyudan çekti�i kovay� bir ki�i

çekemez” demektedir98. Yunus Erme’nin bir dizesi de kuyularda çal��an kovalar� tasvir

etmektedir:

“Deniz kanar�nda ova kuyuda i�leyen kova

�sa a�z�ndan dua oluban ben i�e geldüm”99

Görülen odur ki kuyudan çekilen kovalarla ekinler ve meyveler sulanmaktad�r.

“Yay okla �eytan� oklar, bir yere m�hlarsa ekinleri, meyveleri sulamak için kova, suyla

dolu”100 Muhtemelen teneke veya tahtadan yap�lm�� olan kovalar zamanla a��n�p

kullan�m d��� kalabiliyordu: “Kova ç�ksa bile içinde ancak kuyu suyu bulunur;

karanl�klarda, a�a��larda çürür, delinir, parçalan�r gider”101.

Bir di�er su kayna�� da vakfiyelerde zikredilen “gölcükler” ve “havuzlar” idi102.

Bunlar ya�mur sular�n�n biriktirildi�i sunî olu�umlar olmal�d�r: “Hani gökten ya�mur

ya�ar da �rmak, havuz, ar�-duru su, habbe-habbe kabar�r. Derken yere siner, yeri de

kabart�r, o kabarc�klardan da yeni ay do�ar gibi güller, menek�eler, nesrinler, sümbüller

biter”103.

Türkiye Selçuklular� zaman�nda bütün bu sulama sistemlerine olmas�na ra�men,

Anadolu’nun ço�u yerinde kuru tar�m yap�lm�� olmal�d�r. Kuru tar�m�n yap�ld���

alanlarda ise ürünlerin yeti�mesi ya�murlar�n ya�mas�na ve topra��n do�al yolla

sulanmas�na ba�l� idi. Mevlânâ’n�n beyitleri bu durumu ortaya koymaktad�r: “Ekinlere

benziyoruz canca��z�m; �u meydanda yeti�mi�, ye�ermi�, ya�mur bulutunu ar�yoruz,

onu beklemedeyiz biz”104, “Bu bulutlar çal���p çabalar bu�day bitirirler. Hak onu bitirip

bal gibi tatl� bir hâle koyar”105. Kar�n da, topra��n su ihtiyac�n� kar��lamadaki önemi

bilinmekte idi: “Karla buz, sana yok gibi görünmez mi? Ama nar, elma, armut onun 97 Eflâkî, I, s. 628. 98 Eflâkî, I, s. 166. 99 Yunus Emre Dîvân�, haz. Mustafa Ta�ç�, Ankara 1997, II, s. 306. 100 Mesnevi, V, s. 343. 101 Dîvân-� Kebîr, I, s. 337. 102 A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 13; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39; S. Bayram, “Seyyid

Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 41. 103 Dîvân-� Kebîr, III, s. 236. 104 Dîvân-� Kebîr, II, s. 8. 105 Mesnevi, I, s. 298.

12

yüzünden ne hâle geldi, nas�l geli�ti; onu gör”106. Mevlânâ, mevsimine göre ya�murun

etkisini söyle anlat�r: “Ya�mur vard�r âlemi beslemek için ya�ar. Ya�mur vard�r, âlemi

peri�an etmek için ya�ar. Bahar ya�murlar�n�n faydas� �a��lacak bir derecededir. Güz

ya�murlar�, ba�a s�tma getirir. Bahar ya�muru, naz ü naim ile besler yeti�tirir. Güz

ya�muruysa bozar sarart�r. K��, yel ve güne� de böyledir. Bunlar�n tesirleri de zamana

göre ve ayr� ayr�d�r. Bunu böyle bil ipin ucunu yakala”107. Kaynaklarda, çorak

topraklara ekilen tohumlar�n ise mahsul vermedi�i zikredilmektedir108.

Görülen odur ki ya�murun, ziraat alanlar�nda, özellikle kuru tar�m yap�lan

bölgelerde, ziraatç�n�n hayat�nda önemli bir yeri var idi. Ya�mur ya�mad��� dönemlerde

ise ziraat olumsuz etkilenmekte idi. Selçuklular zaman�nda Do�u Anadolu’da kurakl�k

sebebiyle 1092 y�l�nda �iddetli bir k�tl�k ya�and��� tespit edilmektedir. Nitekim,

sefaletin büyümesinden üzüntü duyan bir zengin, �ran’dan develerle bu�day getirterek,

çocuklardan ba�lamak üzere herkese yard�m etmi�ti109. 1100 y�l�nda bütün el-Cezîre’de

ve özellikle Urfa’da topra�� ta� kesen müthi� bir kurakl�k ya�anm��. Nehirler, çe�meler,

ba�lar-bahçeler kurumu�du110. �bnü’l-Esîr ise, ayn� olay ile ilgili olarak, bu�day

fiyatlar�n�n yükseldi�ini ilave eder111. 1133-35 y�llar� aras�nda yine pek çok yörede ve

Anadolu’da hüküm süren kurakl�k insanlar� açl�k felaketiyle kar�� kar��ya b�rakm��t�112.

Süryani Mihail 1175 olaylar�n� verirken dört y�ll�k büyük bir kurakl�ktan sonra ot ve

mahsulün yeti�meye ba�lad���n� kaydeder113. 1178 y�l�na dair bilgilerden 1171’de

ba�layan kurakl���n devam etti�i anla��lmaktad�r114.

Anadolu’da, iklim ko�ullar�ndan daha az etkilenecek büyük kaynaklardan su

sa�lanmas�, günümüzde dahi çözülememi� oldu�u dü�ünülürse, Selçuklu çiftçisinin

tabiat �artlar�na bu denli teslim olmas� do�al kar��lanmal�d�r. Selçuklu çiftçisinin

kurakl�kla mücadelesi, inanç sistemi içerisinde de yer bulmu� idi. Çiftçilerin kurakl�k

106 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 173. 107 Mesnevi, I, s. 163. 108 Mesnevi, I, s. 39,297. 109 Gülay Ö�ün Bezer, “Selçuklular Zaman�nda Anadolu’da ve Civar Bölgelerde K�tl�k”, Türk Kültürü

�ncelemeleri Dergisi, 3, (2000), s. 9. 110 Urfal� Mateos, Urfal� Mateos Vekâyi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162),

Türkçe terc. H. D. Andreasyan, Ankara 2000³, s. 202. 111 �bnü’l Esîr, X, s. 248. 112 �bnü’l Esîr, X, s. 493. 113 Süryani Mihail, s. 233. 114 Süryani Mihail, s. 252; �bnü’l Esîr, XI, s. 361. Ayr�ca bkz. Bezer, “K�tl�k”, s. 11.

13

kar��s�nda, ya�mur duas�na ç�kt���, oruç tutu�u, kurban kesti�i ve namaz k�ld���

anla��lmaktad�r115.

Kaynaklara göre Mevlânâ’n�n ölümünden sonra, Konya’da birden bire �iddetli bir

kurak olmu�tu ve hiç ya�mur ya�mam��t�. Bunun için Mevlânâ’n�n feracesi ile ya�mur

duas�na ç�km��lard�116. Ahmed Eflâkî kurakl�k ve ya�mur duas� ile ilgili pek çok kayda

yer vermi�tir. Bunlar baz� abartmalar içerse, de kurakl���n Selçuklu halk�n�n hayat�ndaki

yerini belirtmesi bak�m�ndan önemlidir: “Konya �ehrinde bir müddet su k�tl��� oldu.

Ya�mur hiç ya�mad�. Çukurlardaki sular çekilip kayboldu. �ehrin bilginleri, �eyhleri ve

emîrleri bütün halkla, su istemek için, �ehirden d��ar� ya�mur duas�na ç�kt�lar.

Kurbanlar kestiler, a�lay�p s�zlad�lar, fakat dualar� kabul olmad�. S�cak ve güne�

kaynayan cehennem gibi dünyay� yak�yordu. Bitkiler tamam�yla kurumu�tu… neticede

Çelebi hazretleri Mevlânâ’n�n türbesine gidip namaz k�ld�, dua etti ve ya�mur

ya�d�…”117.

Nitekim, Ahmed Eflâkî’nin, “Bir y�l, Konya ba�kentinde ya�mur k�tl��� olmu�tu.

Korkunç bir pahal�l�k oldu. �ehir halk� s�k�nt�ya girmi�ti. Birkaç defa ya�mur duas�na

ç�kt�lar, fakat hiç ya�mur ya�mad�. Sultan Veled’den yard�m istediler. O kadar ya�mur

ya�d� ki, da�lardan inen sellerden Konya sahralar� denize döndü”118. “Ba�ka bir defa

Çelebi hazretleri Ladik �ehrini �ereflendirmi�ti. Birkaç gün o ülkenin büyükleri ile

e�lendiler. birden bire bir k�tl�k oldu. Hiç ya�mur ya�mad�. �ehrin halk� hep birden

ya�mur duas�na ç�kt�lar, fakat ya�mur ya�mad�. Otlar tamam�yla kurumaya yüz tuttu ve

güne�in hararetinden yand�. K�tl���n sebebini Çelebi’den bildiler. Çelebi, sizin

maksad�n�z ya�murun ya�mas� ve onun semeresini elde etmektir. Siz kendi i�inize

gidiniz. Biz gö�ün su emri olan Hüdâvendigâr�m�zdan kül renkli toprak mensuplar�n�n

susuzlu�u için ya�mur isteriz”119 kay�tlar�na göre de, s�kl�kla ya�mur duas� yöntemine

ba�vurulmakta idi.

115 Eflâkî, I, s. 532. 116 Eflâkî, II, s. 25. 117 Eflâkî, II, s. 164-165. 118 Eflâkî, II, s. 206. 119 Eflâkî, II, s. 274-275.

14

B. SU DOLABI

Türkiye Selçukular� devrinde, sulama sistemi içerisinde su dolaplar� önemli bir yer

tutmakta idi. Bu dönemde su dolab�na “sâkiye” denilmekte idi120. Su dolaplar�n�n temel

amac� suyu yükse�e ç�karmakt�r. Yükse�e ç�kan su, kanallar ve oluklar vas�tas� ile

tarlalara ve evlere ula�abilirdi. Su dolab�n�n, ba� ve bahçeye su çekerek bereket

kazand�rmas� �öyle tasvir edilir:

“O bahçedendir �u gül yanaklar; o dolaptan kavu�ur suya gül bahçesi”121.

“Bostana su çekiyorum, bu yüzden dönmeden ho�lan�yorum ben; çünkü çorak

yerden, hatta ta�tan kumdan bile can suyuyla meyveler biter”122

“Dervi� olan bil ba�laya tolaplay�n çok a�laya

Her kanda tolap varisa anda bâg u bostân olur”123.

Selçuklu öncesi Anadolusu’nda de�i�ik çal��ma sistemine sahip su dolaplar�n�n

kullan�ld��� bilinmektedir124. Kaynaklarda rastlad���m�z su dolaplar� genelde akarsu

üzerine kurulmu� ve akarsuyun gücü ile dönmekte idi. “Dolap gibi akarsuyla

sava�mazsan…”125, “Dolab�n dönü�ünü ne vakte dek göreceksin? Ba��n� çevir de h�zl�

ve co�kun co�kun akan suyu da gör”126, “Su içinde olsan, o su sanki tatl� bir �arap olur

bana. Hayalini içtikçe hep inler, dolap gibi dönerim”127. Bu tip dolaplarda daire

�eklindeki çark�n kenar�na ayn� yönde kovalar ilave edildi�i anla��lmaktad�r: “Mademki

kovas�n sen, dolab�n çevresinde dönedur”128. Bu kovalar akarsudan ald�klar� suyu çark�n

en yüksek noktas�na kadar ta��y�p, burada olu�a bo�altmakta, bu esnada sürtünmeden

dolay� da epeyce gürültü ç�karmakta idiler129. Bu �ekilde çal��an su dolaplar� yak�n

zamana kadar Anadolu’da kullan�lmaktayd� (Resim 2)130.

Ahmed Eflâkî su dolab�n�n çal��mas�n� �öyle anlat�r: “Mevlânâ Bahâeddîn-i

Bahri hazretleri �öyle rivâyet etti: Sonbahar�n sonlar�nda ve k���n ba�lar�nda idi. Bir gün

120 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 121 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 120. 122 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 80. 123 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 153. 124 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, �stanbul 1995, II/3, s. 189-201. 125 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 398. 126 Mesnevi, V, s. 238. 127 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 307. 128 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 147. 129 Dîvân-� Kebîr, III, s. 46. 130 Albert Gabriel, Monuments Turcs, D’Anatolie II, Paris 1934, Bkz. Ekler.

15

Mevlânâ benim bostan dolab�ma te�rif etmi�lerdi. O günlerde su donmaya ba�lam��t�.

Mevlânâ elbiselerini ç�kar�p havuza girdi ve orada bir hayli gecikti. Huzurum kaçt�,

onun arkas�ndan d��ar� ç�kt�m; Onun havuza girip olu�un a�z�nda oturdu�unu, mübarek

ba��na suyun akt���n�, g�rtla��na kadar so�uk suya gömüldü�ünü gördüm”131 Görülen

odur ki; su dolab�ndan çekilen suyun oluklar vas�tas� ile bir havuzda biriktirildi�i de

oluyor idi. Oturan bir insan g�rtla��na kadar suyun içinde kald���na göre, bu havuzun

derinli�i yakla��k 50-80 cm olmal� idi. K�� aylar�nda da dolab�n çal��t�r�lmas� ilginç bir

bilgidir.

Çal��ma sistemi hakk�nda ayr�nt�l� bilgi bulamamam�za ra�men, kaynaklarda

hayvan gücü ile çal��an su dolaplar� da zikredilmi�tir: “Öküz de�ilsin ki bo� yere dolap

döndüreceksin”132.

Yunus Emre’nin bir �iiri, su dolab�n�n dönerken sürtünmeden dolay� nas�l ses

ç�kard���n�, kovalar�n s�ra ile bo�almas�yla suyunun nas�l kesik kesik akt���n�, dülgerler

taraf�ndan nas�l imal edildi�ini, dolab�n ta�k�n su ile nas�l bo�u�tu�unu, dönerken suyu

alçaktan al�p yüksekten döktü�ünü tasvir etmektedir:

“Dolap niçün inilersin Dagdan kesdiler hizenüm

Derdüm vardur inilerem Düzdiler dürlü düzenüm

Ben Mevla’ya a��k oldum Eylenem aylak ozanum

Derdüm vardur inilerem Derdüm vardur inilerem

Benüm adum dertli dolap Beni kod�lar ta�k�na

Suyum akar yalap yalap Tu�madum benden co�k�na

Böyle emreylemi� Çalap Muhammed Ali ��k�na

Derdüm vardur inilerem Derdüm vardur inilerem

Beni bir dagda bud�lar Dülgerler budagum yold�

Kolum kanad�m k�rd�lar Her azam yirine kondi

Dolaba lay�k gördiler Bu inildüm hak’dan geldi

Derdüm vardur inilerem Derdüm vardur inilerem

131 Dîvân-� Kebîr, I, s. 528. 132 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 319.

16

Balta zahm urd� ezeli Suyum alçakdan çekerem

Sold� benzimün gazeli Dönüp yüksekten dökerem

Sorman bana bu su’ali Görün �u ben ne çekerem

Derdüm vardur inilerem Derdüm vardur inilerem

Ben bir dagun agac�y�m

Ne tatl�yam ne ac�yam

Ben Mevla’ya ve duac�yam

Derdüm vardur inilerem”133

Dolaplar genellikle ah�aptan yap�lmakta idi. Ancak demirden yap�ld��� da olmakta

idi: “…Ne de demirden yap�lma bir dolaps�n sen…”134. Zaman zaman meydana gelen

akar su ta�k�nlar� su dolaplar�na zarar vermekte idi. Ahmed Eflâkî, Konya’da bir m�zrak

boyu yükselen sular�n dolaplar�n ve de�irmenlerin çarklar�n� y�kt���n� söyler135. �bnü’l

Esîr ise 1079-80 y�l� olaylar�n� anlat�rken, F�rat’�n sular�n�n dokuz ar��n yükseldi�ini ve

su dolaplar�n� bozdu�unu kaydeder136.

Kaynaklara göre, bu dönemde sulama sisteminin önemli araçlar�ndan olan su

dolab�na Anadolu’nun birçok bölgesinde rastlanmakta idi. �bn Battûta, “Ni�de �ehrinin

içine ve d���na konan dolaplarla �rmaktan al�nan su ba� ve bostanlara götürülüyor”137

demektedir. Amasya’y� anlat�rken ise, “Buras� büyük bir �rmak kenar�nda, çevresi ba�

ve bostanlarla kapl�, meyvelik ve a�açl�k bir �ehir. Irmak üzerine kurulan dolaplarla

çekilen su, evleri ve bostanlar� sulamaktad�r”138 der. Kaynaklarda rastlad���m�z

Anadolu’da ki di�er su dolaplar� �unlard�r: “Konya �ehrinin d���nda, tabakç�lar kap�s�

yan�nda bulunan su çeken dolap”139, “Konya’n�n d���nda, Sirahorlu köyünde be�

133 Yunus Emre Dîvân�, IV, s. 130-131. 134 Dîvân-� Kebîr, II, s. 453. 135 Eflâkî, II, s. 280. 136 �bnü’l Esîr, X, s. 112. 137 �bn Battûta, I, s. 415. 138 �bn Battûta, I, s. 417. 139 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 114.

17

dolap”140, “Sivas içinde Attarlar çar��s�nda, Attarlar mescidi yak�n�nda, biti�ik üç

dükkân�n bir taraf�nda su dolab� vard�r”141.

C. GÜBRELEME

Topra��n verimini koruman�n yollar�ndan biri de gübrelemedir. DLT’de; deve

gübresi (mayak), koyun gübresi (Koy-mayak�), at gübresi (yundak) zikredilmektedir142.

Selçuklulardam önce Anadolu’da muhtelif gübreleme tekniklerinin kullan�ld���

bilinmektedir143. Dolay�s�yla Türkiye Selçuklular� döneminde gübrelemenin önemi

bilinmekte idi. Mevlânâ gübrenin topra�a etkisini beyitlerinde söyle anlat�r: “Onun

önüne ölüyü getirsen, o ölü dirilir. Bostana dökülen gübre, mahsulü geli�tirir”144.

Özellikle ba�, bahçe ve bostanlarda gübreleme i�lemi daha düzenli uygulanmakta idi:

“Tatl� meyve; dallar�n yapraklar�n aras�nda gizlidir. Ebedi ya�ay��, ölümün içindedir.

Gübre, bir suretle topra��n g�das� olmu�, yer; o g�da ile bir meyve do�urmu�tur”145. Bu

dönemde gübreleme büyük ölçüde d��k� üzerine kurulmu� idi: “Fakat gübre olup

bostan�n gönlüne giren pislik, yok olur gider de pislikten kurtulur, kavunun karpuzun

lezzetini artt�r�r o”146.

Selçuklu hükümdar� II. Keykâvûs’un, Suba�� Ebi’l-Müslim b. Ebi’l-Fevaris’e

satt��� Aksaray kazas�n�n Selimiye veya Selma nahiyesinin Kerfeli (Gerveli) köyü

mülkleri aras�nda gübrelikler dimen ( � ) (dimne çöplük, gübrelik sözünün ço�uludur) 147 zikredilmektedir. Sivas Dâru��ifâ’s� ve Nûreddîn Alp-Arslan er-Rufâî vakf� mülkleri 140 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 116. 141 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 54. 142 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 302. 143 Roma çiftçisinin ba�l�ca gübre kayna��, ah�r veya çiftlik avlusu gübresi te�kil ediyordu. Bu gübrenin

de�eri, k�smen ah�r saman�ndan ileri geliyordu. Bu saman, besin maddesi içermesinin d���nda, idrar

emmek, d��k�y� bir arada tutmak ve ayr��ma s�ras�nda organik madde sa�lamak gibi üçlü bir etkisi vard�.

Ayr�ca, tarlalarda sürünün yat�r�lmas� da bilinen bir uygulama idi. Tah�llar�n ba�l�ca ekim mevsimi güz

olup, bu ürünler için gübre Eylül’de tarlalara ta��n�r ve bir ya�murdan sonra serilip sürülerek topra�a

kar��t�r�l�rd�. Daha önce ta��nacak olursa, güne�te yanar ve de�erini kaybederdi. Plinius, ekimden önce

gübrelemenin mutlak önemi üzerinde �srar etmektedir ve ilkbahar ekimi için gübrenin k��tan yay�lmas� ve

tohumun toprak sürülüp gübre kar��t�ktan sonra gerekti�ini ekliyor. Bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n

Kültür Kökenleri, II/3, s. 147-148. 144 Mesnevi, V, s. 193. 145 Mesnevi, VI, s. 282. 146 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 1. 147 H. Sahillio�lu, “�kinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, s. 68.

18

aras�nda say�lan “çöplükler”148 ayn� anlamda kullan�lan bir kelime olmal�d�r. Gübrelik

Mevlânâ’n�n �iirinde de yer bulmu�tur: “… �u ekme�i gübre hâline sokma, a inciyi

gübreli�e dü�ürmü� adamca��z”149. Ayr�ca Mevlânâ süprüntülük, küllük, gübrelik

kelimelerini ayn� anlamda kullanm��t�r: “Peygamber: Onu (münaf�klar�n yapt�klar�

mescidi) y�k�n! Süprüntülük, küllük, gübrelik yap�n buyurdu”150.

Görülen odur ki gübrelik; gübre, ev at�klar� süprüntüler ve külün biriktirildi�i bir

yer olmal�d�r. Vakfiyelerin mülkleri aras�nda say�lmas�ndan, sabit bir mekâna sahip

oldu�unu dü�ündü�ümüz bu yap�n�n mimari özelliklerini dönemimiz kaynaklar�ndan

ç�karam�yoruz. Ancak, Çin tar�m�nda kullan�lan ve gübreli�e benzer nitelikte bir yap�

oldu�unu dü�ündü�ümüz gübre evini incelemek bize bu konuda bir fikir verebilir151.

Muhakkak ki ev la��m� da gübre olarak kullan�lmakta idi. Kaynaklarda bu yönde bir

bilgiye rastlamasak ta, �ran co�rafyas�nda ev la��m�n�n gübrelemede kullan�ld���

bilinmektedir152.

Türkiye Selçuklular� döneminde topra��n verimini korumak için güvercin gübresi

de kullan�lmakta idi. Gübrenin toplanmas� maksad�yla da yabanî güvercinlerin tünemesi

için, muhtemelen kerpiçten, güvercinlikler yap�lmakta idi. Mevlânâ’n�n bir beyiti de

güvercinlerin bar�nmas� için güvercin burçlar�n�n kuruldu�unu göstermektedir:

“Can güvercinlerine bir güvercinlik kurdum; uç bu yana a can ku�u, yüzlerce

sa�lam burcum var benim”153

Nitekim, Caca O�lu vakfiyesinin mü�temilât� say�l�rken, K�r�ehir’e tâbi Kara

A�aç Bar�k adl� köydeki güvercin burcu da zikredilmi�tir154. Ayr�ca, Kara Gova ve Göç

148 A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 13; S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai

Vakfiyesi” s. 41. 149 Dîvân-� Kebîr, II, s. 97. 150 Mesnevi, II, s. 231. 151 Her çiftçi hânesinin yan�nda bir gübre evi bulunacak, rüzgar ve ya�murdan korunmas� için bunun

alçak dam saça�� olacak; aç�k havaya terkedilmi� gübre verim kabiliyetini kaybedecektir. Evin içinde bir

çukur kaz�lm��, etraf�, s�zmay� önlemek üzere tu�la ile kaplanm��t�r. Bunun içine süprüntüler, küller ve

harmandan kalan kabuklar ve saman tozlar�, saman k�r�klar� ve dü�mü� yapraklar girer ve bütün bunlar

çukurda toplanm�� halde s�v� gübre ile yan�p zenginle�ir ve orada mümkün oldu�u kadar uzun süre

tutulur. Zira, taze gübrenin do�rudan topra�a konulmas�n�n bitkileri yakaca��na inan�l�rd�. Bkz. Burhan

O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 78. 152 A. K. S Lambton, Landlord and Peasant in Persia, London-Newyork-Toronto 1953, s. 362. 153 Dîvân-� Kebîr, V, s. 437, 445. 154 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 118.

19

Özü köylerinin burçlar� da vakfiyenin mülkleri aras�nda say�lm��t�r155. Güvercin kuleleri

di�er vakfiye kay�tlar�nda da yer almaktad�r156. Vakfedilen bu binalar, t�pk� bir

de�irmen veya ah�r gibi, ticarî de�er ta��yan kal�c� yap�lar idi. Bu binalar�n mimari

yap�s� ile ilgili ayr�nt�l� bilgiye ancak XX. yüzy�l�n ba�lar�nda kaleme al�nan baz�

ara�t�rmalarda rastlayabiliyoruz157. Bu teknik Otado�u co�rafyas�nda yayg�n idi.

Nitekim, �sfahân’da armut a�açlar� ve kavun yeti�tirmek için güvercin gübresi

kullan�lmakta idi158.

Gübre için bütün çiftlik hayvanlar�n�n d��k�lar�ndan yararlan�lm�� olmal�d�r.

Nitekim, Mevlânâ e�ek gübresinden bahseder: “Ba� çeker (e�ek), yol almaz; nazlan�r,

arpa yemez… kap�ma tezek y���n�ndan bir tepe dikmekten ba�ka bir hizmeti yoktur

bana”159. Roma kaynaklar�, güvercin gübresinden sonra insan d��k�s�n�n gübrelerin en

iyisi oldu�unu, bundan sonra keçi, koyun ve e�ek gübresinin geldi�ini, at gübresinin en

az de�erli olmakla birlikte hububat tarlas�na iyi geldi�ini söylemektedir160.

Selçuklular döneminde topra��n takviyesi için çok eski bir yöntem olan ye�il

gübre de kullan�lmakta idi. Ahmed Eflâkî, yabanî otlar�n sürülerek topra�a

kar��t�r�ld���n� �öyle anlat�l�r: “Nitekim, boyunduru�u da öküzün boynuna, ram

olmas� ve tam bir sükunetle topra�� sürmesi için koyarlar ki o bilgin toprak, tohumu

kabul etsin, kuru diken ve ot yerine türlü taneler ve güzel kokulu çiçekler versin ve

o killerden güller bitsin”161. Bu gübreleme yönteminde, önce yabanî otlar kesilip

tarlada çürümeye terkedilmi� ya da toprak sürülerek bunlar gömülmü� olmal� idi. 155 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 127. 156 Turan, “Celâleddîn Karatay Vak�flar�”, s. 147; S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai

Vakfiyesi” s. 41. 157 Diyarbak�r her zaman için, a��rl��� bir e�ek yükünün s�n�r�na varabilen karpuzlar�yla ün yapm��t�r.

Bostanlar bu fevkalade sonuçlar�, güvercinlerin tersinin sa�lad��� bir gübre sayesinde elde ederler.

Böylece de civar k�rlarda, özelliklede Dicle’nin sol k�y�s�nda, hayli ilginç bir geleneksel tipe göre

tasarlanm�� birçok güvercinli�e rastlan�r. �ran’�n me�hur güvercinlikleri, kule �eklinde in�a edilmi� olup

bilhassa �sfahân’�n banliyösünde bazen görkemli bir karakter gösterir. Diyarbak�r güvercinlikleri daha

basit, dikdörtgen �ekilli olmakla birlikte, çok say�da güvercini bar�nd�racak kadar geni�tirler. Alt kat,

dikdörtgenin uzun yan�na paralel duvarlarla birkaç bölmeye ayr�lm�� olup duvarlar birkaç kat yuva ve

dallardan yap�lm�� tünekleri ta��r. Zeminde biriken güvercin tersi belli zamanlarda toplan�r ve çok faal bir

ticarete konu olur (Resim 3). Bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 303, s. XXII. 158 A. K. S Lambton, s. 362. 159 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 208. 160 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 147-148. 161 Eflâkî, II, s. 68.

20

Selçuklular döneminde, topra��n verimini artt�rmak için hayati önem ta��yan

tezek, bugün oldu�u gibi, ziraî de�erinin yan�nda tali önem ta��mas�na ra�men, yakacak

olarak da kullan�lmakta idi: “Hamam s�cakt�r ama o s�cakl���, külhanda yanan ot, odun,

tezek gibi �eylerdir”162. Mevlânâ’n�n bir beyiti de, teze�in güne�te kurutulduktan sonra

küfelerle ta��n�p yakacak olarak kullan�ld���n� göstermektedir: “Gerçi tezek, ate�i

alevler, kuvvetlendirir ama akla göre bu alt�n, hiçte ho�a gitmeyen f��k�d�r, tezektir.

Ate�ten dem vuran güne�, yas f��k�y� ate�e at�lmaya de�er bir hâle getirir. Mal toplad�m

diyen ne diyor yani? Bu kadar f��k�! Bu kadar tezek getirdim diyor! Bu söz rezilli�i

artt�ran bir sözdür ama külhandakiler, aralar�nda bununla övünürler! Sen ak�ama kadar

alt� küfe tezek getirdin… Hâlbuki ben, hiç zahmet çekmeden tam yirmi küfe tezek

ta��d�m, derler”163.

Ni�de Sungur Bey câmiinde bulunan Karamano�lu Kas�m Han (öl. 1480)

zaman�na ait bir vergi kitabesinden, bu bölgede “güherçile”164 üretildi�i anla��l�r.

Ancak, bu maddenin o dönemde gübre olarak kullan�l�p kullan�lmad���

belirtilmemektedir165.

Hasattan sonra an�z�n yak�lmas� da eski bir uygulama olup, Roma döneminde

kendini devam ettirmi�tir166. Selçuklu Anadolusu’nda da, ekin biçildikten sonra, tarlada

kalan sap anlam�na gelen an�z�n, baz� yerlerde yak�ld��� anla��lmaktad�r. Bu “an�z�

ate�leme” i�ine �ranl�’lar “ate�-i dinhan” derlerdi167. Mevlânâ’n�n beyitleri, Selçuklular

döneminde de an�z yakma tekni�inin kullan�ld���n� göstermektedir: “Bahçe gibi yüz

kere yand�m, tekrar bahar�n lütfüyle parlad�m, her iki hâlde de Tanr�’n�n sanat�na

hayran�m ben”168. As�m Efendi’ye göre bu ate�leme tarlaya daha da kuvvet verirdi169.

Nitekim, Selçuklular döneminde de bu faaliyetin amac�n�n tarlaya gübre sa�lamak

162 Mevlânâ Celâleddîn-i Rumi, Fîhi mâ fih, Türkçe terc. Abdulbaki Gölp�narl�, �stanbul 1959, s. 9. 163 Mesnevi, IV, s. 21. 164 Güherçile: [Far.] Tar�mda gübre, hekimlikte ilaç olarak kullan�lan, barut gibi patlay�c� maddelerin

yap�m�na yarayan, beyaz renkte ve ince billurlar durumunda birle�ik bir madde, potasyum nitrat. Bkz.

Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, s. I, 902. 165 Walter Hinz, “Ortaça� Yak�n �ark�na Aid Vergi Kitebeleri”, Türkçe terc. Fikret I��ltan, Belleten,

XIII/52, (1949), s. 781. 166 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 147-148. 167 Tan�klar�yla Tarama Sözlü�ü, �stanbul 1943, I, s. 28; III, s. 26; B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II,

s. 30. 168 Dîvân-� Kebîr, I, s. 127. 169 Tan�klar�yla Tarama Sözlü�ü, I, s. 28.

21

oldu�u anla��lmaktad�r: “Ot gibi kupkuru bir hâle geldin mi güzelce yan; yan da

yan���ndan ���klar belirsin. Yana yana küle döndün mü, külün kimya kesilsin”170.

D. SABAN VE TARLA SÜRME

Anadolu’daki ziraat sahalar� genel olarak sabanla sürülmeye müsaittir. Nitekim,

Hitit döneminde dahi saban�n kullan�ld��� ve sabanlar�n çekilmesi için s���rlardan güç

hayvan� olarak faydalan�ld��� bilinmektedir171. Türkiye Selçuklular� ziraat�nda da

topra�� sürmenin önemi biliniyordu ve toprak genellikle, çe�itli k�s�mlar� ile saban ve

öküz yard�m�yla sürülüyor idi. Ahmed Eflâkî’nin, “Mevlânâ �ems, bilginler

toplant�s�nda bilgi saç�yordu. Dedi ki: Boyunduru�u da öküzün boynuna, ram

olmas� ve tam bir sükunetle topra�� sürmesi için koyarlar ki o bilgin toprak, tohumu

kabul etsin, kuru diken ve ot yerine türlü taneler ve güzel kokulu çiçekler versin ve

o killerden güller bitsin” �eklindeki kayd�ndan topra�� sürmenin amac�n�n bilindi�i

anla��lmaktad�r172. Nitekim, öküzün boyunduru�a konmas�, tarla sürerken saban�n

kulland���n� gösteriyor. Ayr�ca, Mevlânâ, “Bu yer, böyle çirkin ve y�k�k bir hâle

gelmedikçe nas�l olur da gül bahçesi, bu�day tarlas� hâline gelir? Düzeni alt üst

olmad�kça nas�l olurda bostanl�k, ekinlik olur; mahsul ve meyve yeti�tirir?”173

�eklindeki kayd�yla, bu dönemde topra�� sürmenin amac�n� anlat�r. Topra��n

sürülmesi genellikle öküzlerle olur. Ancak bu i� için atlar da kullan�lm��

olmal�d�r174. Tarla ve bahçeler sürülürken evleklere175 ayr�ld��� görülmektedir:

“Bahçede so�an, sar�msak vesaire gibi sebzelerin her birine ayr� bir evlek vard�r.

Her biri kendi cinciyledir, kendi evle�indedir… Yeti�ip olmak için orada rutubetten

g�dalan�r durur”176. Tah�l tarlalar�nda da evleklere ay�rma i�lemi uygulanm��

olmal�d�r.

170 Dîvân-� Kebîr, V, s. 3. 171 Göney, Co�rafi Esaslar, s. 68-69. 172 Eflâkî, II, s. 68. 173 Mesnevi, IV, s. 189. 174 Mesnevi, I, s. 116; Öküze boyunduruk vurulmas� ve tora��n sürülmesi için ayr�ca bkz. Mesnevi, II, s.

125; VI, s. 196; Refet Yinanç, “Selçuklu Medreselerinden Amasya Hilafet Gazi Medresesi ve Vak�flar�”,

Vak�flar Dergisi, 15, (1982), s. 12. 175 Tarlan�n, tohum ekmek için saban iziyle bölünen bölümlerinden her biri. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY,

Ankara 1998, I, 746. 176 Mesnevi, IV, s. 89.

22

Anadolu’nun çe�itli bölgelerinde gerek görenek, gerekse ekonomik ko�ullar

gere�i çok de�i�ik tipte sabana rastlanmas� bu arac�n her çe�idinin bu topraklarda

bilindi�inin delilidir. Esasen, bu aletin geli�mesinde önemli rol oynam�� olan

Romal�lar�n, s�n�rlar�n� Anadolu’nun çok ilerisine sürmü� olmalar� ve i�gal ettikleri

alanlarda istikrarl� bir devlet nizam� kurmu� olmalar� itibariyle, çe�itli saban tekniklerini

de beraberlerinde getirmeleri do�ald�r. Ancak, ekonomik nedenler, bu ek parçalar�

i�leyecek uzman ellerin ücretini ödemeyi ço�u kez imkâns�z k�ld���ndan, büyük bir kitle

bunlardan zorunlu olarak sarf� nazar edip tabiat�n kendisine uzatt��� k�vr�k dallar�

oldu�u gibi kullanma yoluna gitmi� olmal�d�r177. Anadolu, k���n ya�murlar�n ya�d���

yaz�n da topra��n kurudu�u bir iklim tipine sahiptir. Bu durumda bitkiler için çok

gerekli, derinlerde birikmi� olan nemi kurutmamak için topra�� derin kazan ve deviren

saban yerine sadece çizmekle yetinen sabanla yetinilmi� olabilece�i de

dü�ünülmektedir178. Ancak, Anadolu ikliminin çe�itlili�i ve tarla sürme mevsimi

dü�ünüldü�ünde bu görü� do�ru olmayabilir. Zira, sonbahar sonu ve ilk bahar çift

sürmek için en uygun mevsim olmu�tur. Bazen sonbaharda sürülmü� tarla k���n,

ilkbaharda ve yaz�n öylece kal�r ve üzerindeki toprak bu müddet zarf�nda da��lm��

olurdu179. Dolay�s�yla toprak sürüldü�ü bu bahar mevsimlerinde nem kaybetmemi� olur.

Mevlânâ’n�n bir beyitinden de ekim mevsimin bahar oldu�u anla��l�r: “Bahar zaman�,

ekin ekmekten gafil ki�i bu zaman�n k�ymetini ne bilsin”180.

Bahaeddin Ögel’e göre, saban�n a�aç k�sm� Anadolu ve Kazan Türkçe’sinde

saban a�ac� deyi�iyle adland�r�l�rd�. Ko�uma yarayan a�aç oka da, saban oku ad�

verilirdi. Saban�n elle tutulan yeri için de yayg�n olarak tutak, dutak deyimi kullan�l�r.181

Sabanlar� genellikle sap ile gövdenin yekpare olup ok’un ayr�ca ba�land���

“kürek tipi”; ok ile gövdenin tek parçadan olup sap (tutak-e�ek)’in ayr�ca ba�land���

“çapa tipi” olmak üzere iki ana tipe ay�rmak mümkündür. Anadolu’da tespit

edebildi�imiz kadar�yla, birinci, yani kürek tipindedir (Resim 4-5). Her ikisi de kulakl�

iki saban tipi verir182.

177 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 277. 178 S. Polat, Mo�ol �stilas�na Kadar Türkiye Selçuklular�’nda �çtimai ve �ktisadi Hayat, s. 138-139. 179 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 276. 180 Mesnevi, I, s. 147. 181 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 13. 182 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 273, s. XXI.

23

Saban imali için, eskiden oldu�u gibi, bugünde do�al olarak k�vr�k bir sert

karaa�aç dal�ndan yararlan�lmaktad�r. Uç-çüt demiri’nin gerektirdi�i uzman i�çili�i

ödeyemeyenler, ökçe’nin alt ucunu sivriltip oldu�u gibi kullanmak yolunu

tutmaktad�rlar. Böylece olu�an hafif saban topra��n derinli�ine nüfuz edemeyip

yüzeysel bir iz açmakla kal�r. Buna “karasaban” ad� verilmi�tir. “Kara” s�fat�n�n saban�n

yap�ld��� a�açtan gelmi� olmas� dü�ünülebilir. Bu saban topra�� devirmez. Tarlay�

homojen olarak sürebilmek için muhtelif istikametlerde sürmek laz�md�r. Hafif olup iki

öküz veya manda taraf�ndan kolayl�kla çekilebilir183. Kaynaklardan Osmanl� döneminde

de bu saban tipinin kullan�ld��� anla��lmaktad�r (Resim 6)184. Baz� yerlerde köylüler

saban demirinin �eklini de�i�tirir ve devirmek için tahta ve önüne kesici demir ilave

ederler. Bu çe�it tadil görenlere köylüler “solak saban” demektedirler185.

Selçuklular döneminde, saban gibi bir çift öküze sahip olmak da kolay

olmam��t�r. Rahato�lu vakfiyesinde, gelirden Dâru’r-rehâ sakinlerine çift sürmeye

mahsus öküz verildi�i zikredilmektedir186. Ancak baz� ola�an üstü durumlardaöküz

fiyatlar�n�n çok dü�tü�ü görülür. Sultan �zzettin Keykâvûs (1211-1220)’un, Tefur

Leon’un ülkesine yapt��� seferden sonra ülkesine bol ganimetle dönmü� idi. Bunun

sonucunda fiyatlar dü�mü� Kayseri’de bir ba� inek veya öküz iki dirheme sat�l�r

olmu�tu187. Ola�anüstü bir zamana ait olan bu fiyat sair zamanlarda daha yüksek

olmal�d�r.

Tarih boyunca öküz çiftçinin hayat�nda önemli bir yer tutmu�tur188. Bu durum

Türkiye Selçuklular� zaman� içinde geçerli idi. Kaynaklardan, köylülerin öküzlerinin

183 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 276. 184 Özdemir Mutlu, IV. Mehmed’in Edirne �enli�i-(1675), Ankara 1987, Bkz. Ekler. 185 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 276. 186 Kayao�lu “Rahato�lu ve Vakfiyesi”, s. 8. Harpten önce (I. Dünya sava��) Türk çiftçileri tarlas�n�

mü�tereken sürerlerdi. Bu i�leri ihtiyarlar idare eder ve bunlar�n emriyle ekilecek tarlalar s�raya konurdu.

Evvela yetim, dul, hastalar�n tarlalar� sonra da di�erlerinin tarlalar� mü�tereken sürülürdü. Bkz. Burhan

O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 276. 187 �bn Bîbî, el-Evamilü'l-alaiyye fi'l-umuri'l-alaiyye (Selçuknâme), Türkçe terc. Mürsel Öztürk, Ankara

1996, I, s. 188. 188 Çiftçinin bo�a seçerken uyaca�� de�i�mez prensipleri var idi. Roma döneminde, sat�n al�nacak bir

hayvan genç, sa�lam yap�l�, iri ve uzun boynuzlu olup sonuncular uzun ve siyahça ve kuvvetli olacakt�r;

al�n geni� ve k�v�rc�k saçl�, kulak k�ll�, göz ve dudaklar koyu renkli, burun delikleri geriye yat�k ve geni�

yay�lm��, boyun uzun ve aceleli, boyun derisi bol neredeyse dizlere sark�k, gö�üs geni�, omuzlar iri

olmal� idi. Bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 155-156.

24

oldu�u anla��lmaktad�r189. Ayr�ca, Vilâyet-nâme’nin, “Hünkar’�n (Hac� Bekta�-� Veli)

tekkesindeki çiftlikte iki öküz vard�. Erçek ismindeki çiftçi, bu iki öküzlere öylesine

hizmet ederdi ki dille tarif edilemez. Yerlerini o kadar yumu�ak bir hâle getirirdi ki

kendisi soyunur, ç�r�lç�plak yuvarlan�r, bir yan�na bir �ey batarsa onu bulur, atard�.

Yemlerini fazla verirdi. Günün birinde, çift sürerken k�zd�, öküzün birini üvendire ile

dürttü, gövdesini kanatt�. Öküz Tanr� kudretiyle dile gelip Erçek dedi, evvelce

hizmetimde kusur bulmazd�n, beni ho� tutard�n, bana hizmet ederdin. �imdi kocald�m,

gücüm kuvvetim kalmad�, beni üvendireyle dürttün, kanatt�n. Yar�n sabah Sar� Saltuk,

k�rk abdalla gelir, beni kurban eder…”190 kayd�na göre, çiftçi, öküzünü, yemini fazlaca

veriyordu, rahat�na, adeta kendi sa�l���ndan daha çok önem vermekte idi. Çünkü

ziraat�n temeli, saban� süren çiftçi ve saban� çeken öküze dayanmakta idi. Burada

çiftçinin kulland��� bir alet olan üvendire dikkat çekicidir. Görülen odur ki üvendire

bugün oldu�u gibi saban�n k�s�mlar�ndan birisidir. Üvendire, bir ucunda sivri çivisi,

öbür ucunda da saban�n çamurunu kaz�maya mahsus bir yass� demir bulunan bir

de�nektir (�ekil 1)191. Boyunduru�a gelmede zorluk ç�karan öküzün dövüldü�ü de

oluyordu192. Çiftçi bu i�i de üvendireyle yap�yor olmal� idi.

Elvan Çelebi, öküzün yedi�i yemi �öyle anlat�r:

“�ki öküz on iki mud193 bu�day

On kat�n yir herise ola say”194

Öküze verilen k�ymet, o genç ve güçlü oldu�u sürece geçerli idi. Ya�lanan

öküzlerin kesilerek et ihtiyac� içim kullan�ld���na ve öküzle tarla süren çiftçiye ba�ka bir

örnekte �udur: “Saru �smail bir gün Mente�e ilinde Tavaz'da gezerken bir çiftçiye

rastlad�. �ki öküzü vard�, çift sürmedeydi. Saru �smail gelince öküzlerden biri dile geldi,

erenler �ah� Saru �smail Padi�ah dedi. Saru �smail öküzün yan�na geldi, nedir hâlin diye

189 Ahmet Ya�ar Ocak, “Emirci Sultan Zaviyesi”, Tarih Enstütüsü Dergisi, �stanbul 1978/9, s. 139. 190 Vilâyet-nâme, s. 47. 191 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 311-315. 192 Mesnevi, V, s. 254. 193 Yöreye göre, 69.5-86,8 kg veya 90-112.5 litre aras�nda de�i�ir. Bkz. Walther Hinz, �slâm’da Ölçü

Sistemleri, Türkçe terc. Sevim Acar, �stanbul 1990, s. 57. 194 Elvan Çelebi, Menâk�bu’l-kudsiyye fî menâs�bi’l-ünsiye – Baba �lyâs-� Horasânî ve Sülâlesinin

Menkabevî tarihi, haz. �smail E. Erünsal, Ahmet Ya�ar Ocak, Ankara 1995, s. 36.

25

sordu. Öküz, kocad�m, gücüm kuvvetim kalmad�, beni bo�azlamaya götürecekler, er

hak a�k�na kurtar beni dedi. Saru �smail o öküzü sahibinden sat�n ald�, azâd etti”195.

Çift öküzlerinin bak�m�na özen gösterildi�ini ve di�er hayvanlardan daha bol

yem verildi�ini söylemi�tik. Ancak sair zamanlarda çift öküzünün di�er

hayvanlara kat�larak bak�ld��� da oluyordu: “Hac� Bekta�, Kad�nc�k'�n evinde

yerle�ti�i zamanlar, Sulucakaraöyük’te ancak yedi ev vard�. Bu yüzden s���rlar�,

güdücüye vermezlerdi, nöbetle güderlerdi. Bir gün nöbet, �dris'e geldi. O gün de

Mollâ �dris'in önemli bir i�i vard�. Kad�nc�k dedi, nöbet bana geldi ama bugün

bir i�im var, i�im bitinceye dek s���r gütmesi için para ile bir adam tutmak

istedim, onu da bulamad�m, bilmem ne yapaca��m? Hünkâr, �dris'in bu sözünü

duyunca �dris dedi, gam çekme, sen var git i�ine; bugünlük s���rlar� ben

güderim, Tanr� izin verirse bir zarar gelmez, �dris, size zahmet olur, reva

görmem dediyse de Hünkâr'�n zoruyla raz� oldu. S���rlar� toplay�p getirdi,

kendisi i�ine gitti. S���rlar, otlaya otlaya Mucur yolundaki Bekta�’�n bulundu�u

yere geldi, Hünkar da onlarla beraber oraya vard�. O s�rada �drisin karde�i Saru,

öküzlerini çiftten getirip s���ra katt�”196 Çift sürme d���nda kalan zamanlarda bu

öküzlerin, di�er hayvanlara kat�larak bak�ld��� da oluyordu. Muhtemelen

kaybolmas�n� önlemek üzere bazen öküzlere çan da tak�lmakta idi: “…�imdi

öküzlerin kuyru�una çan oldu a Müslümanlar”197.

E. TOHUM

Türk çiftçisi tohumu el ile serpip karasabanla kapat�rd�198. Selçuklular döneminde

de tarla önce sürülüp sonra ekiliyordu: “Ekin günü, ekti�ini gizleme günüdür; tohumu

topra�a saçma günüdür”199. Karasabanla kapat�lan tohumun bir k�sm� pek derine

gitti�inden topra��n üzerine ç�kamaz200. Mevlânâ bu durumu söyle zikreder: “Tarak

de�il ki o bir saç teli yüzünden k�r�l�versin; tohum de�il ki o, yer, onu s�ks�n,

bitirmesin”201. Bir k�sm� da kapanmadan tarlan�n üzerinde kal�r, kar�nca ve ku�lar ta��r;

195 Vilâyet-nâme, s. 83. 196 Vilâyet-nâme, s. 31. 197 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 450. 198 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 330. 199 Mesnevi, VI, s. 279. 200 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 330. 201 Dîvân-� Kebîr, V, s. 36.

26

ancak bir k�sm� laz�m olan derinli�e gider. Bunun için köylü tohumu bir buçuk hatta iki

misli ata idi202. Bu tohum zayiat�n� Yunus Emre �öyle tasvir etmektedir:

“Miskin Âdem oglan�n� benzetmi�ler ekinciye

Kimi biter kimi yiter yire tohum saçm�� gibi”203

Tohumun el ile serpilerek t�rm�kla kapat�lmas�da uygulanan bir yöntemdir204.

Tohum miktar�na çok tesiri olan bu yöntem, Selçuklular zaman�nda k�s�tl� alanlarda

uygulanm�� olmal�d�r.

Rahato�lu vakfiyesinde, gelirden Dâru’r-rehâ sakinlerine tohumluk bu�day

da��t�ld��� zikredilmektedir205. Çiftçilerin, muhtelif sebeplerle tohumsuz kald�klar�

olabiliyordu. Nitekim, Gâzân Han devrinde de ziraî alet almaya gücü yetmeyen

çiftçilere ziraî alet ve tohum verildi�i bilinmektedir206.

Sivas Dâru��ifâ’s� vakfiyesinin mü�temilât� içerisinde ise “tohum i�leri”

zikredilmektedir207. Ne i�e yarad��� aç�k olmayan bu yerin tohum �slah� için kullan�ld���

veya meyve sebze tohumlar�n�n kurutulup sakland��� yer oldu�u dü�ünülebilir. Nitekim,

tohumluk olarak ayr�lan baz� tohumlar beslenmek için saklananlardan farkl� olarak,

kabuklar� ayr�lmadan saklanmakta idi: “Hani tohumu, kabuksuz olarak yere ekersen ba�

vermez, tutmaz; fakat kabu�uyla ekersen tutar, büyür a�aç olur”208. Ayr�ca tohumun

belirli bir saklama ömrü oldu�u anla��l�r209.

Bu dönemde meyveler de çekirdekleri ekilerek ço�alt�labiliyordu: “Küçük bir

taneyi yere gömüyor ve Tanr�’ya havale ediyorlar, Tanr� o taneyi bir a�aç yap�yor, a�aç

sonra say�s�z meyveler veriyor”210, “Yere att�klar� her çekirdek ve her bir tohum �eklen

ölür ve kaybolursa da bir müddet sonra dirilip a�aç olur”211. Mevlânâ do�al etkilerle

bitkilerin ço�almas�n� �öyle anlat�r: “�u yel, çiçe�in tozcuklar�yla tohumlar� erke�in

organ�na, topra�a götürür de o dalla toprak gebe kal�r; yeller sanki erkek Arap atlar�d�r

202 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 330. 203 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 490. 204 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 330. 205 Kayao�lu, “Rahato�lu ve Vakfiyesi”, s. 12. 206 Osman G. Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformlar�, ( 694/1295-703/134), M.Ü. Türkiyat Ara�t�rmalar�

Ens. Bas�lmam�� Doktora Tezi, �stanbul 2000, s. 231. 207 A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 11. 208 Fîhi mâ fih, s. 16. 209 Bkz. Zararl� ha�arat. 210 Eflâkî, I, s. 333. 211 Eflâkî, I, s. 337.

27

da dallar, di�ileri”212. �nceledi�imiz kaynaklardan ekilen tah�ldan hangi oranda verim

al�nd���n� tespit etmek güçtür. Ancak bire kar��l�k on, yirmi hatta altm�� dev�irilebildi�i

zikredilmektedir213. Kaynaklar abart�l� bir ifadeyle, yedi ba�ak bitiren her ba�a��nda yüz

bu�day olan tohumdan da söz eder214. Urfal� Mateos, 1068-69 y�l�nda kar�n çoklu�u

yüzünden �iddetli k�tl�k oldu�unu söylemektedir. Ayn� müellif ertesi sene her tür

mahsulün bir “mot” (kile) tohuma mukabil yüz misli mahsul al�nd���n� ekler215. Ancak

bu oranlar tohumun cinsine oldu�u kadar toprak ve iklim �artlar�na da ba�l� olmal�d�r.

Nitekim, bir beyitinde Mevlânâ, verim oran�n� çok daha dü�ük olarak zikretmektedir:

“Köylünün ço�u, tarladan elde etti�i tohumu yine eker. Yedi�inden fazlas�n� yine

tohumluk yapar. Çünkü tekrar mahsul elde edece�inden �üphe etmez. Tohumu o yerden

elde etti�i için yine o yere saçmaktan çekinmez”216. Ayr�ca, kaynaklarda fesle�en,

süsen, a�ustos gülü, marul, �algam, kabak, �eftali ve hurma tohumlar�n�n zikri

geçmektedir217.

F. BEL, ORAK, KAZMA, KÜREK, BUDAMA BIÇA�I

Kaynaklardan anla��ld���na göre, çiftçiler de di�er meslek sahipleri gibi kendine

has aletler kullanmaktayd�218. Genellikle, yumu�ak ve nemli topraklar� çapalamak ve

kazmak için bel ve kazma ba�l�ca alet idi. Bu aletler topra�� derin kazarak alt�n� üstüne

getirmek için de kullan�lm�� olmal�d�r219. Tarlan�n da�l�k, sarp yerlerde olmas� hâlinde

buralarda öküz yürütmek ve sabanla topra�� sürmek mümkün olmaz. Dolay�s�yla da

buralarda saban�n yerini kazma, bel ve çapa tutmu� olmal�d�r220 (�ekil 2). A. K. S.

Lambton, bu aletlerin saban�n yerini almas�n�n bir sebebini de, her bölgede çift öküzünü

besleyecek kadar yem olmamas�na ba�lamaktad�r221. Kaynaklarda rastlad���m�z

212 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 73. 213 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 97,276. 214 Mevlânâ Celâleddîn, Mektuplar, Türkçe terc. ve haz. Abdülbaki Gölp�narl�, �stanbul 1999, s. 20,33,45. 215 Süryani Mihail, s. 110. 216 Mesnevi, V, s. 124. 217 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 136- 376. 218 Mesnevi, II, s. 24. 219 Bu i�e Anadolu’da “hopur etmek” denilmektedir.Bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür

Kökenleri, II/3, s. 311. 220 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 312, 321. 221 A. K. S Lambton, s. 360.

28

kadar�yla bel, ekin ekme s�ras�nda tarlan�n bellenmesi i�ine de yar�yordu222. Ancak,

daha çok bahç�vanlar taraf�ndan, meyve a�açlar�n�n dibindeki topra�� havaland�rmak

için kullan�lmakta idi: “Bahç�van gibi boynuna beli vurmu�sun; hurma salk�m� elde

etmek için tikenin etraf�nda dönmedesin”223. Ayn� do�rultuda bir bilgiye Burgazî’de

rastlamaktay�z, müellif fütüvvet ehlinin bir i�le me�gul olmas� gerekti�ini söylerken,

Halife Ebû bekir’i örnek vererek, “…gazadan fari� ol�cak bel ile a�aç dilberin düzerdi,

yani bahç�vanl�k k�lard�” diyordu224. Nitekim, üzüm ba�lar�n�n da bellendi�i

bilinmektedir225. Ayn� �ekilde kazma ve kürek de bahçelerin temizlenmesi için

kullan�lm�� olmal�d�r: “Meselâ bir padi�ah, kölelerinden birini bahçe temizlemeye

gönderirken, bunu yapmas� için eline bir kazma veya bir kürek verir…”226. Bel, kazma,

kürek gibi ziraat aletleri k�smen metalden yap�nm�� olup ucuz olmamal� idi. Bu nedenle

ödünç al�nmas� söz konusu idi227. Bu duruma Mevlânâ’n�n eserlerinde de

rastlanmaktad�r: “Bu çe�it a��ktan ba�kas�ndan el istesen tutar, sana ayak verir, ayak

istersen ba�; ödünç bel istersen bel yerine balta verir sana”228. Yunus Emre’nin

dizelerinde de kazmaya rastlamaktad�r:

“Tenün toprak tozar yolca nefsüm iltür beni önce

Gördüm nefsün burc� yüce kazma oldum kazar odum

Kaza kaza indüm yire gör bu nefsi yüzi kara

Hürmeti yok Peygambere bendlerini bozar oldum”229.

Çiftçilerin kulland��� el aletlerinden biri de orak idi. Kaynaklardan anla��ld���na

göre, ekinin biçilmesi için orak kullan�lmakta idi: “Gö�üs, ate�le dolu bir mangala

benziyor. Ekin kemale geldi, art�k orak zaman�” 230. Ot biçmek için de orak kullan�lm��

222 Dîvân-� Kebîr, I, s. 7. 223 Dîvân-� Kebîr, V, s. 450. 224 Abdülbaki Gölp�narl�, “Burgâzî ve Fütüvvet-Nâme’si”, �stanbul Üniversitesi �ktisat Fakültesi

Mecmuas�, XV/1-4, (1953-1954), s. 126. 225 Vilâyet-nâme, s. 51. Bel için ayr�ca bkz. Bahçe ziraat�. 226 Sultan Veled, Maârif, s. 91. 227 Bu duruma ba�ka co�rafyalarda da rastlanmaktad�r. Bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür

Kökenleri, II/3, s. 100. 228 Dîvân-� Kebîr, I, s. 78. Kazma ve bel için Ayr�ca bkz. Mesnevi, III, s. 175; IV, s. 206. 229 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 304. 230 Mesnevi, VI, s. 329. Orak için ayr�ca bkz. Mesnevi, I, s. 7, IV, s. 242; �bn Bîbî, I, s. 368; Kerîmüddîn

Mahmud-i Aksarayî, Müsameretü’l-ahbâr, Türkçe terc. Mürsal Öztürk, Ankara 2000, s. 174; Dîvân-�

Kebîr, II, s. 445, III, s. 367.

29

olmal�d�r. Mevlânâ’n�n zikretti�i bir menk�be de bize ora��n kullan�m� ile ilgili bir fikir

verir: “Musa, tohum ekti, ekin bitti, kemale gelip ba�akland�, güzelce düzgünce

geli�ti… Ora�� al�p biçmeye ba�lad�. Gaybdan kula��na bir ses geldi: Neden ekiyor,

biçiyorsun da kemale gelince kesiyor biçiyorsun? Musa dedi ki: Yarabbi burada tanede

var, saman da… Onun için kesiyorum”231. Selçuklular döneminde ne tür oraklar

kullan�ld���na inceledi�imiz kaynaklarda rastlayamad�k. Ancak bu tür ziraî araçlar�n

zaman içinde çok az de�i�ti�ini dü�ünürsek, Anadolu’da yap�lan etnografya çal��malar�

bize bir fikir verebilir232.

Kaynaklarda rastlad���m�z bir ba�ka tar�m aleti de üzüm çotu�unu budamaya

yarayan b�çakt�r. Ancak bu b�ça��n �ekli tarif edilmemi�tir233.

G. BAHÇE Z�RAATI

Selçuklu Devleti, özel çal��malara ve uzun vadeli itinaya muhtaç olan ba�, bahçe

ve meyveliklerin yeti�mesi için, �ehir ve kasabalar civar�nda özel mülkiyete izin vermi�

idi234. Bahçelerdeki faaliyetin, burada ki hemen her i�le ilgilenen bahç�vanlara

dayand��� anla��lmaktad�r. Bahç�van, Selçuklular döneminde de bugün yapt��� i�i

yap�yordu235. Nitekim, sanat�n� bilen bahç�van, bahçe ve meyve geli�sin, güzelle�sin

diye bahçedeki otlar� yolar236, fidanlar yücelsin, meyve versin diye zay�f ve zararl�

dallar� budard�237. Meyveli bir a�aç görürse onu dad� gibi besler nerede ac� ve kuru bir

a�aç görürse keserdi238. Bahç�van�n özel olarak ilgilendi�i a�aç, di�erlerinden daha

çabuk büyürdü239. Bu dönemde budaman�n faydas� da bilinmekte idi: “Bir bahç�van

�efkatinin çoklu�undan, zararl� olan zay�f dallar�, yerine iyi ve sa�lam dallar bitmesi

için keser. Böylece o c�l�z ve hasta dallar�n, öbür kuvvetli dallara zarar� dokunmaz.

231 Mesnevi, IV, s. 242. 232 Ora��n, Deste ora��, p�rnat ora��, ot ora�� olmak üzere üç çe�idi görülür. Deste ora��n�n ucu ay

�eklinde olup saplar� elle toplayacak �ekilde biçer. P�rnat ora��n�n a�z� aç�k olur. Ot ora�� ise bahçelerde

ot biçmeye yarar. Saplar� k�sa ve a�z� küçük olur. Bkz. Hamit Zübeyr Ko�ay, “Pulur Etnografya ve

Folklor Ara�t�rmalar�”, ODTU Keban Projesi Yay�nlar� Serisi, II/2, (1977), s. 14. 233 Dîvân-� Kebîr, I, s. 328. 234 Bkz. Sulama. 235 E. Merçil, Meslekler, s. 43-44. 236 Mesnevi, I, s. 308. 237 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 423; Sultan Veled, Maârif, s. 155-156. 238 Mesnevi, II, s. 206-207. 239 Sultan Veled, Maârif, s. 162.

30

Onlar�n yüzünden bu dallar meyvesiz kalmaz. Belki daha olgun ve daha fazla meyve

verir”240. Mevlânâ, “Kendine gel de o kötü dal� kes, buda. Bu güzel dala su ver de

tazelendir” demektedir241. Bahçe ziraat� içerisinde uygulana bir tekni�e de yine

Mevlânâ’n�n �iirinde rastl�yoruz: “�nsan bedeni zay�ft�r, ar�k bir a�aca benzer. Gaybdan

gelen �eyler bir a�aca peydahlan�rsa, dallar�n çekemeyip k�r�lmas�ndan korkulur.

Ayakta, düz durabilmesi için direkler, payandalar gerekir o a�aca”242. Görülen odur ki,

zay�f a�açlar ya da dallar� ta��yamayaca�� kadar meyve veren a�açlar payandalarla

desteklenmekte idi. Bahçelerde yeti�en meyveler genellikle silkelenerek toplan�yor

idi243.

Yine Türkiye Selçuklular� döneminde, bahç�van bahçeye girip a�açlara bak�nca,

dallar�n ucundaki meyveleri görmeden, “Bu hurmad�r, �u incirdir, öbürü nard�r, öteki

armut, beriki de elmad�r” diye hüküm verebilirdi244. Ayr�ca Selçuklu devrinde de

bahç�vanlar meyveleri a��lard�245. Bahç�van�n adeta bütün hayat� bahçenin içinde

geçmekte idi246. Bahçeyi h�rs�zlardan da korumakla görevli oldu�u anla��lan bahç�van,

bu i� için koca bir sopa kulland��� da oluyordu247. Bahç�van yemek yemek için dahi

bahçeden ayr�lm�yordu. Bir bahç�van, bahçesine gelen �erîfe, “Ey �erîf eve git. Ku�luk

ö�ünü için yufka ekme�i pi�irmi�tim. Evin kap�s�n� vur, Kaymaz’a söyle, o yufka

ekme�i ile kaz� getirsin” demektedir248.

Bahç�van gül bahçesine de bakmakta idi249. Bahç�van�n kulland��� aletlerden biri

beldir250. Hüsâmeddîn Çelebi’nin müritlerinden biri usta bir bahç�van olan �eyh

Muhammed idi251. Yunus Emre de kendisinin bir bahç�van oldu�unu söylemektedir:

“Dost�la birli�e yiten buyru�u neyise dutan

Mülk bezeyüp dünya düzen ol bâgçevân heman benem”252

240 Sultan Veled, Maârif, s. 71. 241 Mesnevi, V, s. 90. 242 Mevlânâ, Mektuplar, s. 175. 243 Mesnevi, III, s. 219; Dîvân-� Kebîr, IV, s. 117. 244 Fîhi mâ fih, s. 191. 245 Sultan Veled, Maârif, s. 32; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 384. 246 Fîhi mâ fih, s. 191. 247 Mesnevi, II, s. 167. 248 Mesnevi, II, s. 168. Kaymaz insan ismidir.Bkz. Mesnevi, II, s. 321. 249 Fîhi mâ fih, s. 335. 250 Dîvân-� Kebîr, V, s. 450. 251 Eflâkî, II, s. 187.

31

Bahç�vanlar ayr�ca bahçelerde kovan yaparak bal da elde ederlerdi. Ahmed

Eflâkî’nin nakletti�ine göre Sultan Veled, Hüsâmeddîn Çelebi’nin ba��na gelince �unlar

olmu� idi: Çelebi bahç�van�na, “Filan kovandan taze bal ç�kar�p getir” diye emretti.

Bahç�van kovan� açt� birkaç petek beyaz bal ç�kar�p huzura getirdi. Çelebi yine “bal

getir” diye emretti. Ayn� kovandan be� alt� paket bal daha getirdi. O “yine getir” diye

buyurdu. Bunun üzerine bahç�van “bu sondur” dedi253. Yunus Emre ise, ba��nda kovan�

oldu�unu �öyle anlat�r:

“Geldüm bitmez sa��nçdan usandum yaz u k��dan

Bostanlar ba��n buldum bostanum ya�ma olsun

Yunus ne ho� demi�sin bal u �eker yemi�sin

Ballar bal�n� buldum kovanum ya�ma olsun” 254

Bununla birlikte, �üphesiz bal üretilen tek yer bahçeler de�il idi. Mevlânâ, “Bal

ar�lar�, da�larda, kovanlarda, a�açlarda baldan �eker ambarlar� doldurur” diyerek

da�larda da bal üretildi�ini söyler255. Bahçelerdeki kovanlardan sadece bal de�il, bal

mumu da elde edilirdi256. 252 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 267. 253 Eflâkî, II, s. 164. Misafirlere bal ikram edilmesi âdetini Mevlânâ söyle aç�klam��t�r: Hazreti Ali’nin üç

yüce âdeti vard� ki herkesin saadeti bu üç âdette idi. Bunlardan birincisi bir misafir geldi�inde önüne bal

ç�karmak, ikincisi fakirlere, zavall�lara �alvar giydirmek; üçüncüsü ise mescitlere çera� göndermekti.

Kendisinin yak�nlar� bu üç âdetin s�rr�n� ondan sordular. O “damaklar�n�n tatl�la��p benim hakk�mda dua

etmeleri için fakir misafirlere süzülmü� bal ikram ediyorum. Belki bununla ölümün ac�l��� da benim

dama��mda tatl�la�ir.Bkz. Eflâkî, I, s. 272-273. 254 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 356. 255 Mesnevi, VI, s. 3. Nâs�r-� Husrev, “Bitlis �ehrine vard�m. Oradan bal ald�k. Bize satt�klar� hesaba göre

yüz batman� bir dînâra sat�l�yordu. Bu �ehirde adam vard�r ki dediler, bir y�lda üç yüz, dört yüz tulum bal�

olur” diyerek bal üretiminin ne kadar bol oldu�unu anlatmaktad�r. (Bkz. Nâs�r-� Husrev, s. 10). El-Ömerî,

Rum (Anadolu) ülkesinin ballar�n� anlat�rken ayn� do�rultuda bilgiler vererek, “Bu ülkenin bal� da kar

gibi beyaz, �eker gibi tatl�, ne çok yak�c� tatl�, ne de az tatl�d�r. Gerçekten, yenecek bal burada bulunur”

der. ( Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 21; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda

Ara�t�rmalar I, s. 183). Ayn� müellif Rum (Anadolu) ülkesinde bal fiyatlar�n�, “Azami büyüklükteki

r�tllar� ve asgari de�erdeki dirhemleri ile bir r�tl bal�n k�ymeti üç dirhemi geçmez” �eklinde kaydeder.

(Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s.23; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda Ara�t�rmalar

I, s. 184). 256 Fîhi mâ fih, s. 191. Elde ettikleri bu bal ve balmumundan çok farkl� �ekillerde istifade edilmekteydi.

Niksarl� Ahi Pehlivan Zaviyesinde her cuma gecesi bal helvas� yap�l�r idi. Ayr�ca cuma, bayram, regaip,

berat ve kadir gecelerinde zaviyeyi daha iyi ayd�nlatmak için, senede iki batman bal mumu sat�n al�n�yor

idi. (Bkz. Bahattin B. Yediy�ld�z, “Niksarl� Ahi Pehlivan’�n Dârü’s-sülehas�” Türk Tarih ve Kültüründe

32

H. A�ILAMA

Cinsin �slah� için a�aç ve çiçeklerin a��lanmas� tekni�i çok eskiden beri

bilinmekte idi257. A��s�z fidan yabanî a�aç idi258. Kaynaklar�m�zdan Türkiye

Selçuklular� döneminde de a�� tekni�inin kullan�ld���n� görüyoruz. Mevlânâ bir

beyitinde, “Güzel bir a�aç dal�, kötü bir a�aca a��lansa o güzellik kötü a�ac�n tabiat�n�

da güzelle�tirir”259 demektedir. Görülüyor ki a��lama için dal kullan�lm��t�r. Dalla

yap�lan bu a��lama “kalem a��s�” olmal�d�r. A��lama tekni�i, özellikle de a�� mevsimi ile

ilgili daha ayr�nt�l� bilgiye Sultan Veled’de rastl�yoruz: “…Meselâ bahar mevsimi de

her �ey üzerine ayn� etkiyi yapar. Fakat bir yerde gül, bir yerde diken biter. Meyvelerin

baz�s� tatl�, olur baz�s� ac� olur… Meselâ, bahç�van ac� olan zerdaliyi kesip, onun yerine

tatl� �eftaliyi a��lar. Buna bahar mevsimi ve mart ay� tesir ederse bu �eftali büyür ve

geli�ir”260. Görülüyor ki a��lanmayan yabanî a�açlar ac�, a��lanan a�açlar ise tatl� meyve

vermekte idi. Bugün de oldu�u gibi a��lama tabiat canlanmadan, sonbaharda, özellikle

mart ay�ndan önce yap�lmakta idi. Mart ay� ve bahar mevsimi ise a��n�n tutmas�n�

sa�l�yor idi. �bn Bîbî de A��rnas’� anlat�rken “Kar��s�na öyle bir yer ç�kt� ki e�er

cennetin bekçisi görse, oray� cennetten ay�rt edemez, oradaki meyve a�açlar�n� al�p

a��lamak için cennet bahçesine götürürdü”261 diyerek a��laman�n bu dönemde bilindi�ini

gösterir.

�. BA�CI-BA� BEK�S�

Ba�c�, üzüm yeti�tiren ki�iydi. Ba�c� ayn� zamanda ba��n sahibi de

olabiliyordu262. Mevlânâ’n�n anlatt���na göre ba�c�n�n me�akkatli bir hayat� vard�:

“(Köylü) Orada ba�c�n�n s���nd��� bir bucak var . Ba�c� o bucakta kurtlar� bekler. Kurt

gelirse öldürmek için eline yay�n�, okunu al�r, bekler durur. Sen de o zahmeti

çekebilirsen ne ala, oras� senin olsun fakat bu i�i ba�aramazsan kendine ba�ka bir i� ara

Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, s. 288). Ayr�ca, hava geçirmez özelli�i bilindi�i

için, taze tutulmak istenen �eyler içine konularak da baldan faydalan�l�yordu. (Bkz. Eflâkî, II, s. 86). 257 Kalem, yaprak, göz, kabuk a��s� bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 395. 258 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 396. 259 Mesnevi, II, s. 43,206-207. 260 Sultan Veled, Maârif, s. 32; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 384. 261 �bn Bîbî, s. 362. 262 Dîvân-� Kebîr, I, s. 17.

33

deyince, �ehirli dedi ki: ‘Sana yüzlerce hizmette bulunay�m sen tek yer ver. O yay�, oku

da ver elime. Ben uyumam üzümleri beklerim. Kurt gelirse tam kellesinden vururum…’

O bucak bo�alt�l�nca, �ehirli çoluk çocu�u ile beraber o darac�k, o dönüp k�m�ldamaya

bile imkâns�z yere gitti. Sivrisinekler ile pireler kurt gibi o viranede onlar�n ba��na

ü�ü�mü�, onlar� yaralay�p duruyordu”263. Görülüyor ki ba�c�n�n görevlerinden biri de

üzümleri yabanî hayvanlardan korumak idi. Yaban� hayvanlara kar�� ok ve yay

kullan�yor idi.

Ba� mahsulünden elde edilen geliri tam olarak tespit edemememize ra�men,

Mevlânâ’n�n müritlerinden Fahreddîn-i Divdest ba��n�n bir y�ll�k ürününü dokuz bin

dirheme satt��� bilinmektedir264.

J. HARMAN

Ekinler biçildikten sonra uygulanan i�lem, tanelerini saptan ay�rma idi. Büyük

Selçuklular döneminin ba�lar�nda, Uygurlar�n harman için kulland��� “ürktün”, “örtkün”

�eklinde kullan�lmaya devam edildi�i anla��lmaktad�r265. Kuzey Altay Türkçesi’nde

“ürtün” �eklinde görülür. Eylül ay�na da, ürtün ay, “Harman ay�” derlerdi266. Bu i�lem

için kullan�lan “Harman dövme” tabiri Ka�garl� Mahmûd’da �u �ekilde geçer: “Harman

dövmek, çay�r ku�unun i�i de�ildir”267. Bu terim, Selçuklular döneminde de ayn�

anlamda kullan�lm�� olmal�d�r: “Ne vakit ay harman�nda ba�ak dövece�iz…”268.

Harman dövmek için Selçuklu köylerinde harman yerlerinin ayr�ld��� görülür269.

Ayr�ca kaynaklarda geçen di�er harman yerleri �unlard�r: “Kayseri’ye ba�l� Bâlâkasi

köyünde, Bâlâkasi bostanlar�n�n yan�nda, Bâlâkasi harman yeri…”270 ve “�skilib’de,…

Büke ad�yla tan�nm�� olan arazinin, s�n�rlar� Ermeniler ad� verilen harman yerine

263 Mesnevi, III, s. 50-52. 264 Eflâkî, II, s. 173. 265 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 33. 266 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 36. 267 Divanü Lûgat-it-Türk, Türkçe terc. Besim Atalay, Ankara 1986, I, s. 586; Kr�. B. Ögel, Türk Kültür

Tarihine Giri�, II, s. 34. 268 Dîvân-� Kebîr, V, s. 286. 269 H. Sahillio�lu, “�kinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, s. 62-63; Kayao�lu, “Rahato�lu ve Vakfiyesi”,

s. 10. 270 A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 9.

34

uzan�r”271. Kaynaklarda harman yarinin yap�s� ve özellikleri aç�klanmamakla birlikte

tarih boyunca çok az de�i�im göstermi� oldu�u dü�ünülebilir272.

Tanelerin saptan ayr�lmas� i�lemi insan eli, hayvan aya�� ve yine hayvan gücüne

dayanan aletlerle yap�lm�� olmal� idi273. Kaynaklarda harmanda hayvanlar�n kullan�ld���

zikredilmi�tir: “Ey felek! Bir hile ile senin öküzünü harmandan ç�karamazsam e�ek

olay�m”274. Bu i� için özellikle öküz kullan�lmakta idi. Bu i�lem bir öküz boyunduru�u

ve bir k�zak vas�tas� ile yap�lmakta idi. Kaynaklardan bu i� için kullan�lan k�za�a döven

denildi�i anla��lmaktad�r: “Velhas�l o her zaman döven öküzü gibi kendi etraf�nda

dönüyor…”275. Günümüz Anadolusu’nda kullan�lmaya devam edilen döven, ta� veya

demirle pürüzlendirilmi� bir levhadan imal edilip bir öküz boyunduru�u ile çekildi�inde

taneyi saptan ay�r�r. Sürücü üstüne ç�kar veya buraya bir a��l�k konulur276.

Harman dövme i�leminden sonra s�ra ekini savurma i�lemine gelir. Ka�garl�

Mahmûd, bunu “Adam ekin savurdu” �eklinde zikreder. Müellif harman yerinde

rüzgarla savrulan her �ey için de böyle denildi�ini kaydetmektedir277. Kaynaklarda

Selçuklular döneminde de tanenin rüzgarda savrularak samandan ayr�ld���

görülmektedir: “Bu �imal rüzgarlar�, bu seher ve bu bat� yeli nas�l olur da lütuftan

ihsandan uzak olur. Ekinciler ekin dev�irme zaman� harman ba��nda Tanr�’dan rüzgar

istemezler mi? �sterler… Bu�daydan saman� ay�rmak, bu�day� ambara koymak, yahut

kuyulara gömmek için rüzgar isterler. Rüzgar gecikti mi hepsinin de Tanr�’ya

271 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 125. 272 Roma kaynaklar�na göre, harman alan� bir a��r merdane ile tasfiye edilecek, elle yo�rulup vurulacak

ve ba�lay�c� kille peki�tirilecektir. Aksi halde yabanî otlar ç�kar veya ufalanarak yar�klar has�l eder. Ço�u

kez toprak alt�nda minicik fare evini kurar ve kilerini in�a eder veya kör köstebek odalar kazar, deliklerde

kara kurba�a ve topraktan do�an say�s�z ba� belas� bulunur idi. Harman yeri ise, az çok yüksekte bir yerde

olacak �öyle ki rüzgar, üzerinden esebilsin. Boyutu hasat miktar�na göre saptanacakt�r. Tercihen yuvarlak

olup merkezi hafifçe yüksek olacakt�r. �öyle ki ya�mur ya�d���nda su dolmay�p en k�sa yoldan ak�p

gitsin. Sa�lam çamurdan yap�l�p iyi s�k��t�r�lacak ve özellikle kilden ise s�caktan çatlay�p araya tanelerin

gitmesi yada su al�p fare ve kar�ncalara kap� açmas� önlenecektir. Baz� çiftçiler zemini ta� dö�eyerek

olu�turulur idi. Bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 344 -346. 273 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 345. 274 �bn Bîbî, II, s. 172. 275 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 212. 276 Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s.637; Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3,

s. 346-47. 277 Divanü Lûgat-it-Türk, II, s. 82; Kr�. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 354.

35

yalvarmaya ba�lad���n� görürsün”278, “Biz harman çeçi gibi yerlere saç�lm���z; bu�dayla

saman karmakar���k bizde; can yelinden bir esinti ver de bu�day� samandan ay�r”279,

“… harmanlar, ovada yeli bekler.”280, “…yel esmeyince ekinler samandan ayr�lmaz”281.

Bu savurma i�lemi için yaba denilen çok di�li kürek kullan�lm�� olmal�d�r282. Yabayla

havaya f�rlat�lan kar���m� rüzgar, a��rl�k fark� dolay�s� ile, tane ve saman y���nlar�

hâlinde ayr�l�r.

Savurma i�i bittikten sonra, çeçi içine kar��m�� olan ta�, toprak ve sair istenmeyen

maddelerden ay�rmak için de kalbur283 kullan�lm�� olmal�d�r: “Ben ay�r�c�y�m. Benden

bir saman çöpü bile geçmesin diye kalbur gibi her �eyi eler, ay�rt ederim”284. Mevlânâ

kalburun kullan�lmas�n� bir beyitinde �öyle tarif eder: “Onun elinde bir kalburum ben,

beni oynat�r, döndürür. Kalburu ele almak, sallay�p döndürmek onun i�idir, kalbur

olmak da benim i�im”285. Harman�n d���nda, kalburun kullan�ld��� bir yer de unun

elenmesi olmal�d�r: “Hani kepek, kalburun üstündedir de un alt�nda kalm��t�r…”286.

Görülen odur ki, kalbur de�irmende ö�ütülen tah�ldan kepe�i ay�rmak için de

kullan�lmaktad�r. Caca O�lu vakfiyesinde kalburcular (Mu�arbilin) soka��n�n zikri

geçmektedir287. Bu sokaktaki dükkânlarda kalbur üretilip sat�l�yor olmal�d�r. Sadreddîn

Konevî vakf� için vakfedilen ba�lar aras�nda “Kalburcu Ba��n”n�n da ad�

geçmektedir288. Yunus Emre Dîvân�’nda, zikri geçen elek de ayn� amaç için kullan�lan

bir araç olmal�d�r:

“Gönül ku�� uçar �ündüz dolanmaz

Bal� sularun aya�� bulanmaz

Elekden ele�e konup elenmez

278 Mesnevi, IV, s. 12. 279 Dîvân-� Kebîr, I, s. 12. 280 Mevlânâ, Mektupla, s. 191. 281 Hac� Bekta� Veli, Makâlât, Esat Co�an, sadele�tiren Hüseyin Özbay, Ankara 1996, s. 2. 282 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 40, 41; Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri,

II/3, s. 354. 283 Tah�l ve ba�ka iri taneli maddeleri elemek için kullan�lan büyük delikli veya seyrek telli elek. Bkz.

Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, II, s.1164. 284 Mesnevi, II, s. 159. 285 Dîvân-� Kebîr, I, s. 138. 286 Fîhi mâ fih, s. 89. 287 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 117. 288 E. Merçil, Meslekler, s. 179.

36

De�irmene varup un olmay�nca”289

Ele�in de kalbur gibi tah�l tanelerinden ve undan yabanc� maddeleri ay�rmak için

kullan�lan bir araç oldu�u anla��lmaktad�r: “Dünya bir elektir, bizse ona konmu� unuz

sanki; elekten geçtin mi k�lç�ks�n, samans�n”290.

Vilâyet-nâme’de harman i�lemi ile ilgili ayr�nt�lar �öyle zikredilmi�tir: “Hac�

Bekta�, bir gün, Sulucakaraöyük'ün do�u taraf�na ç�km��t�. Köylüler, ekini biçerlerdi,

K�r�ehri'nden �ahne gelir, ölçerdi, ondan sonra onlar� çeç ederler, üstünü sapla

örterlerdi. Gene, âdet oldu�u gibi bu�day, arpa ve çavdar dö�üp savurmu�lar, çeç

etmi�ler, ya�mur bozmas�n diye üstünü sapla örtmü�lerdi. Hac� Bekta�, ete�ini aç�p

harman sahiplerinden bir �ey istedi, bir �eyimiz yok dediler. Hünkâr, bir �ey olmas�n

dedi, geri döndü. Çeç sahipleri, çeçlerini açt�lar, gördüler ki ne kadar arpa, bu�day,

mercimek, nohut varsa hepsi ta� olmu�”291. �ahnenin gelme sebebi vergi miktar�n�

belirlemek olmal�d�r. Çeç, harmanda samandan temizlenmi� hububat y���n�na

denilmekte idi. Çeç edilen tah�llar buradan ambarlara kald�r�laca�� gibi, direk sat�ld���

da olmakta idi. “Akl� olana bir i�aret yeter; bir avuç bu�dayda harman� bildirmeye

yeter”292, Sultan Veled, “Bir avuç bu�day büyük bir harman�n ne oldu�unu gösterir…”

demektedir293. Çeçi ya�murdan korumak için üzerinin tah�l saplar� ile örtülmesi ise

ilginç bir uygulamad�r. Harman y���nlar�n�n ya�mur ve sellerden zarar gördü�ü

Mevlânâ’n�n bir beyitinden de anla��lmaktad�r: “Ans�z�n sel geldi, bütün harman� sürdü

götürdü…”294.

Selçuklu Anadolusu’nda harman y���nlar� için tek tehlike ya�mur de�ildir: “Ahi

Mehmed Seyy�dâbâdîden söyle rivâyet ettiler ki: Harman zaman� idi. Büyük bir bu�day

harman�m vard�. Büyük bir bu�day y���n� ç�km��t�. Bu s�rada birden bire Mo�ol askerî

Konya sahras�n� kaplad�, harmanlar� darma da��n�k edip ya�maya verdi. Mevlânâ

hazretleri bana bir fereci giydirmi�ti. Hizmetçiye ‘o mübarek fereceyi bu�day y���n�n

üzerine at da u�uru ile bu�day y���n�m�za bir �ey olmas�n, diye emrettim.’ Tanr� daha

iyi bilir ve (�ahit olarak da o kafidir) ki, yak�n ve uzak bütün kom�ular�m�z�n

bu�daylar�n� ya�ma ettiler; fakat ne biri bizimkinin etraf�nda dola�t�, ne bir saman çöpü

289 Yunus Emre Dîvân�, IV, s. 206. 290 Dîvân-� Kebîr, I, s. 362. 291 Vilâyet-nâme, s. 34. 292 Mevlânâ, Mektuplar, s. 180. 293 Eflâkî, II, s. 219. 294 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 124.

37

kayboldu ve ne de bir tane götürdüler. Sonra hepsini �ehre ta��d�m ve sofra sofra

misafirlere ikram ettim. �ehre inince do�ru Mevlânâ’ya gittim. Gülerek beni kar��lad�

ve e�er Ahi isteseydi onlar�n hepsi kurtulurdu dedi”295. Yukar�da da belirtti�imiz gibi,

bir harman zaman� vard� ve herkes ekini ayn� zamanda harman ediyordu. Harman i�inde

hizmetçilerini çal��t�ranlar da var idi.

Çiftçilere harman zaman� yard�m edenlerden biri de hu�e-çîn denilen ba�ak

toplay�c�lar idi296. Nitekim, onlar için baz� kay�tlar vard�r, “Sen harman sahibisin ben

ba�ak toplay�c�” ve “Ba�ak dev�irenler geçip gittiler de �u ba�ak dev�iren otura kald�;

Öyle a��rla�t�, öyle a��rla�t� ki harmandaki y���na döndü”297. Öte yandan Bahattin

Ögel’e göre, “Ekin biçtikten sonra demetlere giremeyen ve tarlada kalan ba�akla,

bunlar� toplama zahmetine katlanan fakir köylülerin hakk� görülmü�tür. Art�k ba�aklar�

toplayanlara da; Türkler aras�nda ba�akç� ad� verilmi� idi. �htiyac� olanlar, bu arada,

tarladaki saman döküntülerini de toplayabilirler idi. Tabiî olarak bu ba�aklama i�i,

yaln�zca bu�day tarlalar�nda de�il, ba� ve bostan bozumu ile meyveler topland�ktan

sonra da bahçede yap�l�yordu …bu arada özel olarak tutulmu� veya orakç� ba�akç�lar

da dü�ünülebilir”298. Ba�akç�ya XIV. yüzyil kaynaklar�nda da rastlanmaktad�r:

“Ziyana verür harman issi i�in,

Ki ba�akç�ya kar�u satar ba��n”299.

K. DE��RMEN

Çiftçilerin elde etti�i ürünün ö�ütülmesi, un hâline getirilmesi için de�irmen

kullan�l�yor idi. Türklerin, de�irmeni Anadolu’ya gelmeden önce de tan�d�klar�

anla��lmaktad�r300. Nitekim, K�rg�z ülkesindeki kaz�larda hububat ö�ütmeye

yarayan birçok el de�irmeni bulunmu�tur301.

295 Eflâkî, I, s. 600. 296 E. Merçil, Meslekler, s. 49. 297 Mesnevi, VI, s. 367; Dîvân-� Kebîr, I, s. 259. Ayr�ca bkz. E. Merçil, Meslekler, s. 49. 298 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 30-32. 299 Tan�klar�yla Tarama Sözlü�ü, II, s. 110. 300 Ka�garl� Mahmûd de�irmeni Türkçe bölümüne yazm��t�r. “De�irmende do�an s�çan gök

gürültüsünden korkmaz” �eklinde bir atasözü verir. Ayr�ca de�irmenin k�s�mlar� ile ilgili bilgilerede yer

verir. Bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 363. 301 Tuncer Baykara, “Eski Türk Ziraat Hayat� Üzerine Baz� Bilgiler”, Tarih �ncelemeleri Dergisi, 6,

(1991), s. 13.

38

De�irmenler; insan, su, hayvan ve rüzgar gücü ile çal��makta idi.

Kaynaklarda ancak su ve hayvan gücü ile çal��anlara rastlayabildik302. Kaynakladan

edindi�imiz genel izlenim, rüzgar de�irmeninin Türkiye Selçuklular� döneminde

kullan�lmad��� yönündedir: “De�irmen de kesin olarak suyla döner. Çünkü susuz

denemi�tir kendini”303, “…senin bedenin bir de�irmen onu döndüren su da kand�r.

Su olmazsa de�irmen nas�l döner?”304, “De�irmen ta�� döner amma bizim de

g�dam�z o yüzdendir, ekmekçinin kazanc� da o yüzden; fakat de�irmen bunu

bilmez, ne diye döndü�ünü anlamaz. Onu sudur döndüren, oda döner durur; fakat

Tanr�, suyu kesti mi yerinden bile k�m�ldayamaz”305. Hatta de�irmenin enerji

kayna�� olan su mevsimsel �artlar gere�i, kurudu�u zaman, de�irmenin tekrar

çal��abilmesi için bahar� beklemek gerekebiliyor idi: “Dünya de�irmeninden su

kesildi; a bahar, suyu koy ver de gene dönsün �u de�irmen”306. Günümüzde dahi

Anadoluda kullan�lan el de�irmenleri hakk�nda ise kaynaklarda bilgiye

rastlayamad�k.

Anadolu’da yap�lan ara�t�rmalarda, de�irmen çarklar�n�n ço�unlukla yatay

(dikey eksenli) oldu�u görülmü�tür. Yatay çarkl� (dikey eksenli) de�irmenlerin

Bizans Anadolusu’nda da yayg�n oldu�u bilinmekte idi (�ekil 3)307. Yatay çarkl�

de�irmen kullan�lmas�n�n sebeplerinden biri çal��ma sisteminin basitli�i olmal� idi.

Bu sistemde çapra��k ve pahal� di�li tertibatl� dikey çarkl� sisteme göre kuvvetin

yönünü de�i�tirmeye gerek yoktur. Çark kuvveti bir mil sayesinde ta�a iletir.

De�irmenlerde kullan�lan mil de kaynaklarda yer bulmaktad�r: “Seni ne kadar

uzakla�t�rd�lar da i� de�irmen ta�lar�na mil oldu gitti”308. Di�er bir sebep de

Anadolu’da akarsular�n rejiminin düzensiz akmas� olmal�d�r. Yatay çark sisteminde

düzensiz ve az akan suyu daha verimli kullanma imkân� var idi.

302 Dîvân-� Kebîr, II, s. 281. 303 Fîhi mâ fih, s. 150. 304 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 100. 305 Dîvân-� Kebîr, I, s. 39. 306 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 120. 307 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 367, 369. 308 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 44. De�irmen ta��na ortas� dört kö�e delikli bir haç �eklinde demir s�k�ca çak�l�r,

milin dört kö�e ucu buna çak�l�p mili döndürür. De�irmen ta��n�n ortas�nda bulunan ve onu döndüren haç

�eklindeki ayg�ta “baltac�k, balta, baltancuk” denilir. Bütün bunlardan ana �aft�n do�ruca ta�a de�il,

haçvari ara demire geçti�i anla��l�yor. Bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 371.

39

Dikey çarkl� (yatay eksenli) de�irmenlerde suyun etkisi çark�n birkaç

noktas�ndan olabilir. �ekil 4’de görülen alttan tahrik, genellikle nehir çarklar�nda

vakidir. Burada itici güç suyun itme gücüdür. Nehir k�y�lar�ndaki ba� ve bahçenin

sulanmas�nda da kullan�lmakta idi. Üstten tahrikte ise suyun esas itibariyle a��rl���

biraz da bas�nc� etkili olur. Bunlarda hareketin ta�lara intikali yine �ekil 4’deki

gibidir309.

Eflâkî’nin, “Yine ulu arkada�lardan nakledilmi�tir ki: bir gün �eyh

Sadreddîn hazretleri, kad� Siraceddîn ve di�er bilginler, fakirler ve Ârifler hep

birlikte Meram mescidini ve ba�lar� gezmek üzere �ehirden d��ar� ç�km��lard�.

Mevlânâ hazretleri de o cemaatin aras�nda bulunmakla onlara �eref vermeyi lay�k

görmü�tü. Bir müddet sonra Mevlânâ kalk�p bir de�irmene girdi. Orada bir hayli

durdu. Bu cemaatin beklemesi haddi a�t�. �eyh Sadreddîn hazretleri ve Kad�

Siraceddîn onu aramak üzere de�irmene girdiler. Mevlânâ’n�n de�irmen ta��

kar��s�nda raksetti�ini gördüler. Mevlânâ, Tanr� hakk� için bu ta� Subbuh, Kuddus

diyor, buyurdu. �eyh Sadreddîn, ben ve Kad� Siraceddîn o anda hissedilir bir

�ekilde de�irmen ta��ndan Subbuh, Kuddus sesinin kula��m�za geldi�ini duyduk

Mevlânâ da bu gazele ba�lad�, dedi. �iir: Gönül bu�day tanesi gibidir. Biz de

de�irmeniz. De�irmen bu dönü�ün neden oldu�unu nas�l bilir. Vücut ta�,

dü�ünceler de onu çeviren su gibidir. Ta�, maceray� su bilir. Su ise, de�irmenciye

sor der, çünkü bu suyu yukar�dan de�irmene sal�veren odur. De�irmenci sana, ey

ekmek yiyen, e�er bu dönmezse ekmekçi ne yapar der. Macera uzun olacak sus!

Tand�rdan sor da o sana bunu söylesin”310 kayd�na göre Konya’n�n d���ndaki

k�rsalda da de�irmenler bulunmakta idi. De�irmen, içine üç ki�i s��acak kadar geni�

ve en az�ndan kapal� bir bina olmal� idi. De�irmenci suyu üstten b�rakt���na göre,

bu yatay (dikey eksenli) çarkl�, ya da üstten tahrikli dikey (yatay eksenli) bir

de�irmen olmal�d�r. Bu tip de�irmenler akar suyun üzerinde kurulmaz, su kanallarla

de�irmene ta��n�r idi. Nitekim, K�r�ehir çevresindeki ökse adl� yerdeki üzümlü�ün

s�n�rlar�ndan biri Abd el-Gânî de�irmenine su temin eden kanala kadar uzanmakta

309 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 369, 370. 310 Eflâkî, I, s. 400; XV. Yüzy�la ait bir vakfiyeden, Meram’da, iki ta�l� Ahi �lyas de�irmeninin oldu�u

anla��lmaktad�r. Bu de�irmen Mevlânâ’n�n girdi�i de�irmen olmasa bile, Meram’da de�irmenlerin

oldu�u anla��lmaktad�r. Bkz. Yunus Küçükda�, “Konya Mevlânâ De�ah� ve Türbe Hamam�’na Dair �ki

Mevlevi Vakfiyesi”, Vak�flar Dergisi, 23, (1994), s. 81, 86.

40

idi311. Genç de�irmeni adl� yerdeki arazinin s�n�r� da Lala de�irmenini sulayan

kanala kadar uzanmakta idi312. Mevlânâ kanall� de�irmenleri �öyle anlat�r: “Bu

suyun ak���, de�irmen için de�il, de�irmene sizin için gitmektedir. Fakat de�irmene

ihtiyac�n�z kalmad��� için de�irmenci, suyu yata��na koy verdi, as�l dereye

ak�tt�”313. Anla��lan odur ki de�irmenci, de�irmeni çal��t�rmak istedi�i zaman suyu

bölüp bir k�sm�n� kanala vermekte, i�i bitti�i zaman ise kanal�n a�z�n� kapatarak

suyu yata��na b�rakmakta idi. Bu tekni�in kullan�lma sebeplerinden birisi akar

suyun kenar�nda arazisi olmayanlar�n suyu daha içeriye ta��mak ihtiyac� olabilece�i

gibi; as�l sebep akarsudaki rejim de�i�ikliklerini en aza indirmek ve yapaca��

türbinle çarka gelen suyun tazyikini artt�rmak olmal� idi. Kaynaklarda suyun

de�irmenin üstünden bo�alt�ld��� belirtilmektedir: “…su, de�irmen olu�undan

döküldükçe ta� döner, a�a��dan bir ezgi tutturur”314, “Gönül bu�daya benziyor,

bizse de�irmeniz sanki; de�irmen nerden bilecek bu dönü� niçin? Beden sanki ta�,

suyu da dü�ünceler; Ta� der ki: Olay� su bilir. Su da, de�irmenciye sor; �u suyu

a�a��ya ak�tan o. De�irmenci der ki: A ekmek yiyen, �u de�irmen dönmeseydi kim

ekmekçi olurdu”315, “A Tebrîz’li �ems, �rma�� ak�t da döndür de�irmen ta��n�”316.

Türkiye Selçuklular� döneminde, akarsuyun üzerinde kurulan dikey çarkl�

(yatay eksenli), alttan tahrikli de�irmenler de kullan�lmakta idi: “Ârif Çelebi…

kendini sofan�n penceresinden, d��ar�da akan büyük �rma�a do�ru att�. O günlerde

nehrin suyu o kadar ta�k�nd� ki bütün bostan dolaplar�n�n ve de�irmenlerin

çarklar�n� y�km��t�”317. Ayr�ca �bn Sa‘îd, Samsun’un içinden geçen nehir üzerinde

birçok de�irmen oldu�unu söyler318. De�irmen çarklar�n�n yap�m� için, ah�ap da

kullan�lm�� olabilece�i gibi, demir de kullan�lm�� idi: “A de�irmen dolab�, dönü�ün

hangi su yüzünden? Bir kerecik söyle bari; ne de demirden yap�lma bir dolaps�n

sen”319. Türkiye Selçuklular� dönemi de�irmenlerinde bir veya birden çok ta� 311 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 108. 312 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 112. 313 Mesnevi, I, s. 248. 314 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 310. 315 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 142. 316 Dîvân-� Kebîr, V, s. 205. 317 Eflâkî, II, s. 280. 318 Claude Cahen, “Ibn Sa‘îd Sur l’Asie Mineure Seldjugide”, Ankara Üniversitesi Tarih Ara�t�rmalar�

Dergisi, 6, (1996), s. 49. 319 Dîvân-� Kebîr, II, s. 453.

41

bulunabiliyor. Beytekin köyündeki Bahr�yefor ad�yla bilinen de�irmen bir gözlü

idi320. Sivas haricindeki Bekir ve Berrü’d-dîn ad� ile tan�nan de�irmen ise iki gözlü

idi321.

Di�er bir de�irmen çe�idi de, hayvan gücü ile çal��an de�irmenler idi.

Kaynaklarda bu çe�it de�irmenin de zikri geçmektedir. Mevlânâ, “E�er din yolunda

gidersen, uzun zaman bir köy veya kervansaraya ula�amaz ve bir ize rastlamazs�n.

Kula��na bir köpek veya horoz sesi de gelmez. Bu öyle acayip bir yoldur ki, ne

kadar zaman gitsen yine öküz ve e�ek gibi ilk hareket etti�in yerde kal�rs�n”322

diyerek bu de�irmenlerin öküz ve e�ekle döndürüldü�ünü belirtir. Bu i� için

kullan�lan hayvanlar�n, muhtemelen ayn� yerde sürekli döndükleri için

huysuzlanmas�nlar diye gözleri ba�lanmakta idi: “Akl-� kül �ehrine kar�� bu

duygular, gözleri ba�l� de�irmen e�e�ine benzer”323. De�irmen ta��n� döndüren

e�e�e “harâs” denilmekte idi.324

Belki sadece hasat sonras� gibi baz� dönemlerde de�irmenler gece gündüz

çal��makta idi: “De�irmen ta�� durup dinlenmeden gece gündüz inleyip s�zlanarak

döner durur”325. De�irmeni i�leten bir de�irmencinin olabildi�i gibi, ürün sahipleri

de bu faaliyete kat�lmakta idiler: “Hele a karde�, …de�il mi ki de�irmenle i�in yok,

ne diye durursun de�irmende?”326, “Bu�day� almaks�z�n de�irmene gidenin ancak

saç�, sakal� a�ar�r, ba�ka bir �ey elde edemez”327.

Baz� de�irmenlerin mü�terek mülkiyet esas�na göre kullan�ld���n�

görmekteyiz328. Nöbetle kullan�lan bu de�irmenlerde baz� ürün sahiplerine s�ra gece

de gelebiliyordu: “Nöbet gecesi gelmedikçe �u de�irmenden bu�day�n� götürmeye

kalk��ma; çünkü nice de�irmenler görürsün ki suyu yoktur”329. De�irmenlerin

320 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 19,35; A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 9. 321 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 322 Eflâkî, II, s. 109. 323 Mesnevi, III, s. 42. 324 E. Merçil, Meslekler, s. 48. 325 Mesnevi, VI, s. 75. 326 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 271. 327 Mesnevi, VI, s. 353. 328 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 107, 117. 329 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 40.

42

biti�i�inde ürün sahiplerinin hayvanlar� için ah�r ve muhtemelen ürünlerin geçici

olarak saklanmas� için ambar da bulunmakta idi330.

Yatay (dikey eksenli) ya da dikey (yatay eksenli) çarkl� bütün de�irmenlerin,

bina içi yani ürün ö�ütme sistemi ayn� prensip çerçevesinde çal���yor olmal� idi.

Yunus Emre Dîvân�’nda de�irmenin un ö�ütme sistemi ile ilgili bilgiye rastl�yoruz:

“Bu dünyanun misali benzer bir de�irmene

Gaflet anun sepedi bu halk ögünen una

Dünya bir de�irmendür ol Çalab’a fermendur

Azrail’dür demi�ler ol un� ögüdene

Olokdur Hak varl�g� Evliyadur çarh igi

Çarh� çarha benzetmi� �ükr an� benzedene

Andan ol çarhun yiri ol çak�ldak ipleri

Endi�endür bula�uk kaygula peri�ane

Dün-gön öter çak�rdak de�irmen döner an�

Adlar seni dün ü gün geçti ömür ziyana

Bu y�r altun ta� gibi niçe kaim olmi�dur

Bu gök üstün ta� gibi nice aga vü döne

Bir niçeler tutm��lar dün-gün nevbet önerler

Bir niçeler göymezler önürdüler rindane

Toza bula�m�� yatur ya�u yitmi� kocalar

Nevbet irse yönerür hem pire hem cüvane

Otlukdur kabrun senün gür azab�ndan sak�n

Mustafa böyle didi inanursan Kur’an’a

Niçe bu temsilleri söyleyesin yüriyup

Yunus sen sa’y idegör derdün içün dermene”331

Ö�ütme i�lemi, ürünün genellikle ters bir piramide benzeyen “sepet”e

konulmas� ile ba�lar (Bkz. Resim 5-6). Yunus’un gördü�ü de�irmenin de “olok”lu

bir de�irmen olmas�, yatay çarkl� de�irmenlerin Anadolu’da daha yayg�n oldu�u

fikrini desteklemektedir. “Çarh i�i” ise, de�irmen ta��n�n ortas�nda bulunan ve

yukar�daki yukar�da ki üst ta�a geçen eksendir332. De�irmen ta��n�n miline “kutub” 330 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 19,35; A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 9. 331 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 404. 332 Üst k�sm� erkekle birle�en, alt k�sm� tunca oturan, çark�n ortas�ndan geçen ve çark�n dönme gücünü üst

ta�a ileten 140-480 cm uzunlu�unda 20x25 veya 20x20 cm kal�nl���nda dut veya me�e a�ac�ndan yap�lan

43

da denilmekte idi333. �iirde görüldü�ü gibi de�irmenin k�s�mlar�ndan biri de

“Çak�ldak” idi. “Çak�ldak” de�irmen ta�� üstünde, bu�day� muntazam tahta parças�

olarak tan�mlanabilir. De�irmen sepetinin bo�az�na tak�lan ve tah�l�n dökülmeden

de�irmen ta�lar�n�n aras�na gitmesini sa�layan tahta olu�a ili�tirilmi� 30-40 cm

uzunlu�unda bir sopa idi. �iirde zikredildi�i gibi “Çak�ldak”in di�er ucu da bir iple

sepetin kenar�na sabitlenir. Bahsetti�imiz olu�un bo�ta kalan ucu da bir iple ayn�

yere sabitlenir. Böylece ta��n dönmesiyle ta�a çarpan “Çak�ldak” titre�imi olu�a

iletir ve bu�day�n muntazam olarak akmas� sa�lan�r. Baz� durumlarda ipin bir ucuna

a��rl�k tak�lm��t�r (Bzz. Resim 7-8). De�irmende umumîyetle arpa ve bu�day

ö�ütülmekte idi: “…sürme gibi toz hâline getirdi; de�irmen ta��n�n alt�ndaki

arpaya, bu�daya döndürdü; un hâline getirdi”334. Kaynaklarda, dar� ve di�er tah�l

ürünlerinin ö�ütüldü�üne rastlayamad�k. Selçuklular döneminde, muhtelif a��rl�kta

ve büyüklükte de�irmen ta�lar� kullan�lm�� olmal�d�r. Ancak bu ta�lar�n kolay temin

edildi�i ve nispeten ucuz oldu�u anla��lmaktad�r: “De�irmen ta�� yüz batman

a��rl���nda olsa, bir dirhem a��rl���ndaki lâl, de�er bak�m�ndan, ondan a��rd�r” 335.

E. Merçil, “K�r�ehir’deki de�irmenlerden biri Konstantin ad�yla tan�nm��t�r.

Kayseri’de bugün mevcut olmayan Deksadic adl� bir köyün s�n�r�nda da Kirkor

ad�n� ta��yan bir de�irmen zikrediliyor. Bu de�irmenlerin ad�ndan anla��ld���na

göre muhtemelen bunlar� i�leten de�irmenciler gayr-i Müslim olmal�d�r”

demektedir336. Ancak bu bilgiyi bütün Selçuklu Türkiye’si için genellemek do�ru

olmaz. Kaynaklara göre, Kayseri’de Menzisun (Mançusun) Köyü fellahlar�

taraf�ndan patika yolun ortas�nda bulunan harabe kalenin ete�inde de�irmenler imar

edilmi� idi337. Selçuklular döneminde de Anadolu’da de�irmen imar edilmeye

devam edilmi�tir. Ayr�ca kaynaklardan tespit edebildi�imiz kadar� ile, Müslüman

ismi ta��yan ve adlar�ndan Müslüman reayadan oldu�unu anlad���m�z ki�ilerin

arazisinde yer alan pek çok de�irmen de vard�r.

Kaynaklarda rastlad���m�z de�irmenler:

araçt�r. Bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 365. 333 Vilâyet-nâme, s. 139. 334 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 34. 335 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 330. 336 E. Merçil, Meslekler, s. 48. 337 A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 12; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 36.

44

Akin ad� ile tan�nm�� de�irmen,338 K�r�ehir

Karak adl� de�irmen, K�r�ehir etraf�nda ökse mahallesinde idi. mescide

vakfedilmi� de�irmen topra��na kadar uzanmakta idi339.

Lala ad� ile tan�nm�� de�irmen, K�r�ehir’de Kassarin adl� yerde �rma�a biti�ik

idi340.

Reis de�irmenleri, K�r�ehir’in d���nda bulunmakta idi. Mü�terek de�irmenin yar�

hissesi vakfedilmi� idi341.

Reis ad� verilen de�irmen, Ökse adl� yerde bulunmakta idi. Tamam� vakfedilmi�

idi342.

Mûshak (�� �) ad� ile tan�nm�� iki de�irmen, K�r�ehir’de idi343 .

Kara Ali de�irmeni, K�r�ehir’de idi344.

Abd el-Gânî de�irmeni, K�r�ehir çevresindeki ökse adl� yerde idi345.

Genç de�irmeni, K�r�ehir’de Kassarin adl� yerde idi346.

Handan de�irmeni, K�r�ehir’de, Hilya adl� yerde idi347.

K�z�lca de�irmeni, K�r�ehir civar�nda idi348.

Sallak de�irmeni, K�r�ehir’in d���nda idi349.

Kostantin de�irmeni, K�r�ehir’de idi 350.

Çardaklu mevkiindeki de�irmen351.

Harburluk adl� yerdeki de�irmen, Ko�hisar çevresinde idi352.

Car�k de�irmeni, Soycak adl� köye s�n�r idi353. 338 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 107. 339 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 107. 340 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 107. 341 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 107. 342 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 131. 343 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 107. 344 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 108. 345 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 108. 346 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 112. 347 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 113. 348 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 119. 349 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 121. 350 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 124. 351 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 131;144. 352 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 131;144. 353 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 143.

45

K�z�lca Mahmûd savmas� adl� yerdeki de�irmen354.

Hâcî Mahmûd savmas� adl� yerdeki de�irmen, K�r�ehir etraf�nda idi355.

Kaya de�irmeni ad� verilen iki de�irmen (K�r�ehir)356.

Soycak ad� verilen de�irmen (K�r�ehir)357.

Gazanç ad� ile tan�nan de�irmen (K�r�ehir)358.

Ekodefteros (veya Ekutfetros (?) diye okunabilen) köyündeki de�irmen359.

Bekir ve Berrü’d-dîn nam kimselerin adlar�yla maruf iki ta�l� de�irmen, Sivas

haricinde idi360.

Hamzan�n de�irmeni ad� ile bilinen de�irmen (Sivas) 361.

Kirkor (veya Kerkör ����� ) ad� ili tan�nan de�irmen (Kayseri)362.

Herisfor (veya Bahriyefor ��� ��) ad�yla tan�nan de�irmen, Konya’ya ba�l�

Cenne beldesi d���nda Bey-Tegin köyünde idi363.

L. MENGENE-HÂNE

Mengene-hâne üzüm ve ya� bitkilerinin i�lendi�i bir sanayi i�letmesi olmal�d�r.

Anadolu’da tarih boyunca farkl� ya� s�kma teknikleri kullan�lm��t�r. Bunlar genel olarak

kollu (levyeli) cendere, vidal� cendere ve ya� de�irmenleri olarak incelenebilir364. Caca

O�lu vakfiyesi mülkleri aras�nda Kundurac� Rûzbe Mahallesi’ndeki mengene-hâne ve

yine K�r�ehir civar�ndaki Hac� Mûsâ Mahallesi’nde bulunan mü�terek mengene-hânenin

yar� hissesi yer almakta idi365. Mü�terek kullan�lmas�ndan da anla��l�yor ki, buras�

de�irmenlerde oldu�u gibi bir çe�it atölye olmal�d�r. Ancak Selçuklular dönemi

kaynaklar�nda bu atölyenin çal��ma sistemi hakk�nda bilgiye rastlayamad�k. Gerek

Selçuklu öncesi Anadolu’da gerekse sonraki dönemde bu tür kurumlar�n nas�l çal��t���

354 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 144. 355 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 107. 356 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 1144;146. 357 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 144. 358 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 145. 359 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 57. 360 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 361 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39. 362 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 36. 363 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 19,35; A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 9. 364 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 160. 365 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 113,119.

46

bilinmektedir366. Y�ld�r�m Bayezit’in Bursa vakfiyesinde, Kocaeli sahilinde keten beziri

de�irmeni yer almakta idi367. Sultan II. �zzeddîn Keykâvûs’a ait bir temlik-nâmede

�ahitlerden biri de Cendereci Hac� Mehmed idi368. Zikri geçen cendereci, mengene-

hâneyi i�leten ki�i olmal�d�r.

Öte yandan E. Merçil, Mevlânâ’n�n bir beyitine dayanarak, “Üzümsün sen,

üzüm s�k�c�; süz, s�k fakat elini bula�t�rma” cenderecinin üzüm s�kan ki�i oldu�unu

kaydeder. Ara�t�rmac�, “Nice koruk var ki �u cibre s�k�lan yerde (ma’sara) pekmez

olmu� gitmi�”369 beyitine göre cenderecinin çal��t��� yere masara denildi�ini söyler370.

Ancak, kaynaklarda tasvir edilen üzüm s�kma tekni�inin bir ziraat i�letmesi

izlenimi vermeyen, tamamen insan gücüne dayanan bir faaliyet oldu�u anla��l�r: “Üzüm

cibresiyim ben; üzüm gibi yumruktan, tekmeden ba�ka bir �ey istemem”371, “…fakat ne

küpün çevresinde döndüm dola�t�m, ne üzüm cibresi s�kt�m”372, “Gâh avucunda s�kars�n

beni, gâh aya��n�n alt�nda ezersin; evet hakk�n var, s�k�lmam�� ezilmemi� üzüm �arap

olmaz ki”373. Görülen odur ki bu faaliyet, tekneye konan üzümlerin elle ayakla

ezilmesinden olu�makta idi: “Hepsi de sanki üzüm tanesi, gönlümse sanki üzüm s�kacak

tekneye benzer”374. Ayr�ca bu i� için bir çok ki�i bir araya gelmekte idi: “Senin için

366 Osmanl� say�m defterleri, Kayseri’nin Konaklar Köyü’ndeki bir bezirhâneden bahsetmektedir.

Konaklar Köyü’ndeki bir bezirhâne 1960’lar�n ba��na de�in çal��makta idi. Çal��ma sistemi iki ayr�

k�s�mda incelenebilir. Yakla��k dikine duran 7 metre boyunda vida ile bu vidaya ortas�ndan dönmeyi

sa�layacak bir düzenekle ba�l� yakla��k 13 metre boyunda iki s�ra ve üst üste konmu� dört yada alt� kal�n

çam gövdesi biçiminde anlat�labilir. Vida, me�e yada f�r�nlanm�� ceviz a�ac� gövdesinden elle oyularak

vida hâline getirilmi� 6.30 metre uzunlu�unda ah�ap bir malzeme (i�). ��in alt ucu bir topaç ucu gibi

yuvarlakt�r ve “kiri� ba��” ad�n� al�r. Kiri� ba�� gözükmez, çünkü buraya 750 ile 1000 kg aras�nda

de�i�ebilen a��l�kta bir kaya parças� ba�l�d�r (batman). Bu k�s�m bütünüyle ta� örgü ile yap�lm�� bir

çukurun içinde bulunur (batmanl�k). … bu mekanizma at veya mandalar�n yard�m� çal��maktad�r. Burada

bezirin d���nda ceviz, f�nd�k, ha�ha� ve zeytinde presleniyor idi. bu ve di�er s�kma teknikleri için Bkz.

Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 160-170. 367 Ekrem Hakk� Ayverdi, “Y�ld�r�m Bâyezit’in Bursa Vakfiyesi ve Bir �stibdalnâmesi”, Vak�flar Dergisi,

8, (1969), s. 40. 368 Turan, “Temlik-nâme”, s. 175. 369 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 294; E. Merçil, Meslekler, s. 41. 370 E. Merçil, Meslekler, s. 41. 371 Dîvân-� Kebîr, V, s. 306. 372 Dîvân-� Kebîr, I, s. 95. 373 Dîvân-� Kebîr, I, s. 319. 374 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 374.

47

üzüm s�kanlar�n aralar�na kat�lm���m, a�k teknesine girmi�im; üzümlerini ezeyim diye

durmadan ayak vurmaday�m”375. Muhtemelen bu bir araya geli�, hasattan sonra imece

usulü bir toplanma idi.

Öte yandan kaynaklarda geçen ya� ç�kar�lan de�irmen de mengene-hâne için

dü�ünülebilir: “De�irmen beygiri ko�ar, döner durur. Maksad� da dayak yemekten

kurtulmakt�r. Su çekmekten, yahut susamdan ��rlayan ya�� ç�karmaktan haberi bile

yoktur”376.

Kaynaklarda, Selçuklular döneminde zeytinya��n�n377 ve bezirya��n�n378

kullan�ld��� geçer. Ayr�ca f�st�k ve cevizden de ya� elde edildi�i bilinmektedir: “f�st���,

yahut cevizi k�rmad�kça ne içi meydana ç�kar, ne ondan bir ya� ç�kar�l�r”379.

M. STOKLAMA VE AMBAR

Hasattan sonra mahsulün muhafazas� her zaman önemli bir sorun olmu�tur. Hasat

edilen mahsul en az�ndan bir sonraki mahsule kadar yetmelidir. Bu en ilkel tar�m

toplumlar�n�n bile çözmek zorunda olduklar� bir sorundur. Mahsuller aras�nda en önemli

olan� da tah�l�n stok edilmesidir. Anadolu’da Hititlerden daha eskiye inen kültür

seviyelerinde hububat stoklar�na tesadüf edilmi�tir380. Stoklama sorunu sadece köylü ve

�ehirli halk� de�il devleti de ilgilendirmekte idi. Bu sadece devleti etkin �ekilde

yönetmek ve büyük ordular� idame etmek için de�il, ayn� zamanda halka k�tl�k

zaman�nda medar olabilmek içindir381.

375 Dîvân-� Kebîr, II, s. 100. 376 Mesnevi, VI, s. 174-175. 377 B. Yediy�ld�z, “Niksarl�”, s. 287; Kayao�lu, “Rahato�lu ve Vakfiyesi”, s. 9; Turan, “Celâleddîn

Karatay Vak�flar�”, s. 142; S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 42; Mesnevi,

VI, s. 352. 378 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 56. 379 Mesnevi, VI, s. 202. 380 Özellikle nehirlerden toplanan yuvarlak çak�l ta�lar�, daire �eklinde bir zemin üzerinde dikkatle

dizilmekte ve killi bir toprakla kapat�lmaktad�r. Bu suretle hububat saklana ambarlar meydana

getirilmi�tir. Bkz. Göney, Co�rafi Esaslar, s. 70. 381 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 79. Çin metinlerinde, “Devlet her üç y�ll�k

mahsulden bir y�ll�k fazlas�n� tasarruf etme kabiliyetinde olmal�d�r. Böylece do�al afetlere ra�men halk

sefalet veya tahribe maruz kalmaz. Dokuz y�ll�k yede�i olmayan devlet için yeteri kadar besin maddesi

yok; alt� y�ll�k stoku olmayana tehlikede; üç y�ll�k stoku olmayana da ümitsiz bir darbo�azdad�r” denir.

Bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 79

48

Sürekli bir sava� ve mücadele ile geçen tarihinde, Türkiye Selçuklular�n�n nas�l bir

g�da stoklama politikas� uygulad���n� bilemiyoruz. Ancak ola�an üstü durumlarda nas�l

zahire temin edildi�ini Sultan Veled �öyle anlat�r: “…Meselâ bir kimse bir kaleyi zahire

ile doldurmak istese, bu�day, hububat ve di�er bir tak�m zahireyi getirmeleri için her bir

tarafa haberciler, memurlar ve bir tak�m adamlar gönderir. Ambar dolunca maksat has�l

olmu�tur ve art�k zahire isteme�e gitmezler; belki zahire isteme�e giden bu adamlar

zahirenin etraf�nda toplan�p otururlar…”382. Görülüyor ki kalelerde zahire ambarlar�

mevcut idi. Bu ambarlar sava� s�ras�nda ordunun ihtiyac�n� kar��layaca�� gibi,

bahsedilen co�rafyada meydana gelen pek çok k�tl�kta da halk�n ihtiyaçlar�n� kar��lam��

olmal�d�r. 587/1191 y�l�nda Müslümanlarla Haçl�lar aras�nda cereyan eden bir sava��n

ayr�nt�lar� dolay�s�yla, bu tarihte Antakya havalisinde �iddetli bir k�tl�k ya�and���n�

ö�reniyoruz. Buna göre; Bagras kalesine bask�n düzenleyen Antakyal�lar 12000

mekûke383 bu�day ele geçirmi�lerdi. Kaynaklar�n ifadesine göre bu ganimet, çok

�iddetli bir k�tl�k zaman�na dank geldi�i için pek makbule geçmi�tir384. Ayr�ca

kaynaklardan 1277 senesinde Kayseri �ehrinde, tah�l ambarlar� oldu�u

anla��lmaktad�r385. Sivas Dârü��ifâs�’nda, fazla tah�l�n sakland��� bir mahzenin oldu�u

bilinmektedir386.

Tah�l ambarlar�n�n ba�l�ca ko�ulu tanelerin kuru ve serin kalmas�n�n sa�lanmas�d�r.

Ambar tanelerin fazla �s�n�p rutubetlenmesini dolay�s�yla da böcek ve mikro

organizmalara yem olmas�n� önleyecek nitelikte olmal�d�r387. Selçuklu Türkiyesi’nde

mahsulün muhafazas� için baz� depolama tekniklerinin kullan�ld���n� görüyoruz: “…o

kadar bu�day ald�m ki ambarlar ve çuvallar doldu …”388. En dikkat çeken depolama

yöntemi kuyu-çukur yöntemidir389.

382 Sultan Veled, Maârif, s. 96. 383 XIII. yüzy�lda Musul makkûkü 14.6 kg bu�daya idi. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 54. 384 Abû’l-Farac, II, s. 457-5-458. 385 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 88. 386 M. Cevdet, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi ve Tercümesi”, Vak�flar Dergisi, 1, (1938), s. 38. 387 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 79. 388 Eflâkî, II, s. 26. 389 Kuyu tane ile doldurulur ve s�k�ca kapan�r, s�zd�rmaz �ekilde örtülür. Tanelerin ne�rettikleri karbon

dioksit, böcek ve sülfeleri öldürür ve taneler fazla �s�nmazlar. Bu kuyulara dünyan�n bütün kuru

alanlar�nda rastlan�r.kuyularda bu�day elli, dar� yüz y�l kalabilir. Bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n

Kültür Kökenleri, II/3, s. 79.

49

Sultan II. �zzeddîn Keykâvûs’un, Ebi Salim o�lu Ya��-basan o�lu Ebi’l-Hasan

Ali’ye satt��� Amasya’ya ba�l� �l-arslan köyünün mülkleri aras�nda “Yer alt� bu�day

ambar�” da vard�r390. Ayr�ca Mevlânâ’n�n bir beyiti de bu depolama tekni�i hakk�nda

bize bilgi vermektedir: “…Bu�daydan saman� ay�rmak, bu�day� ambara koymak, yahut

kuyulara gömmek için rüzgar isterler”391.

Görüldü�ü gibi harmandan sonra bu�day saman� ayr�lm�� hâlde kuyulara

dolduruluyor392. Saman, bu�dayla ayn� ambarda depolanmamakta idi: “Anlay��l� hâkim

bile bu�day� saman ambar�na göndermez”393. Vakfiye kay�tlar�nda da samanl�klar

zikredilmektedir394. Bu ambarlara depolanan saman hayvan yemi olarak kullan�lm��

olmal�d�r. Ayr�ca vakfiye kay�tlar�nda yem-hânelere (masara) rastl�yoruz395. Bu

binalarda da hayvan yemi olarak kullan�lan ot nevinden ürünler saklan�yor olmal�d�r.

Rastlad���m�z tek ambar �ekli kuyu-çukur ambar� de�ildir. Duvarlar� olan

ambarlarda vard�r: “Duvarlar�n yard�m� olmasa evler, ambarlar neden meydana

gelirdi?”396.

Her mahsul ayr� bir ambarda depolanmakta idi. Vakfiyelerde zahire ambar� ve

bakliyat ambar�na rastlamaktay�z397. Ayr�ca, Niksarl� Ahi Pehlivân vakfiyesinde,

K�r�ehir’in d���nda de�irmene biti�ik bir pirinç deposu oldu�u bilgisine rastl�yoruz398.

Mevlânâ’n�n bir beyitinde ise �eker ambar�ndan söz edilmektedir399. Farkl� ürünlerin

sakland��� bu ambarlar�n aras�nda teknik farklar var m�d�r? Bilemiyoruz. Hayvansal

ürünlerde farkl� ambarlarda saklanmal�d�r. Baz� ambarlarda peynir sakland���n�

390 Turan, “Temlik-nâme”, s. 172. 391 Mesnevi, IV, s. 12. 392 Kabu�u soyulmam�� tanenin dokuz y�l, kabu�u soyulmu� olanlar�n sadece üç y�l saklanabilece�i tespit

edilmi�tir. Az çok bütün dünyada taneyi kabu�u ile birlikte ambarlay�p gerekti�inde tüketece�i kadar�n�n

kabu�unu soyup ö�ütülmesi bir mutad köylü uygulamas�d�r;ço�u kez, daha uzun bir koruma için tah�l

ba�a�� ile saklan�r. Ancak bunun sak�ncas�, daha çok hacim i�gal etmesidir. Bkz. Burhan O�uz, Türkiye

Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 79. 393 Mesnevi, IV, s. 30. Ayr�ca bkz. B. Yediy�ld�z, “Niksarl�”, s. 286. 394 A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 13. 395 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 57; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39. 396 Mesnevi, VI, s. 44. 397 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39. 398 B. Yediy�ld�z, “Niksarl�”, s. 285. 399 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 72.

50

biliyoruz400. Bu ambarlarda kullan�lan araçlardan biri ölçek idi: “Ambar�m�n ölçe�i

senin çuval�nda bulundu diye seni h�rs�z tutumda memurlara teslim ettim”401.

Bilhassa hububat�n muhafaza edildi�i depolar� koruyan bir meslek sahibi

ambarc�l�lard�r. Sahib Ata’n�n Konya �maret vakfiyesinde bu meslek sahibi, Ambârî

�emseddîn’in zikri geçmektedir. Ak�ehir’de Ambardar Kerîm (veya iplikçi) câmii

738/1337-38 tarihinde Ambardar Kerîm ad�na yapt�r�lm��t�r402.

�bn Bîbî ise devlet görevlisi oldu�u anla��lan bir ambardardan bahsetmektedir. Vezir

�emseddîn Ifahânî görevden azledildikten sonra o gece Konya’da ambardar�n evine

götürülmü�tür. �maretlerin erzak�n� kilerde muhafaza etmekle görevli �ahsa da ambârî

(veya kilârî) denilmektedir.403

N. GIDA SAKLAMA YÖNTEMLER�

El-Ömerî, k�� haz�rl�klar� çerçevesinde, yiyeceklerin saklanmas�n� �öyle anlat�r:

“Rum diyar� çok so�uk olur. Onun için buralarda ya�ayan ki�iler k��a haz�rl�kl� olurlar.

Yazdan k�� yiyeceklerini depo ederler. Özel olarak tike, sucuk, �arap gibilerini haz�rlar,

k���n evlerine kapan�r, yer içerler”404. Yiyecekleri saklama yollar�ndan biri de tur�u

yap�lmas�d�r. Ahmed Eflâkî’nin, “Seyyid (Seyyid-i S�rdan Burhanü’l-hak ve’d-dîn el-

Hüseyin et-T�rmizi) hazretleri tur�u arzu etti�i vakit: �algam tur�usu faydal�d�r ve

tur�ular�nda en iyisidir”405. Mevlânâ’n�n eserlerinde de tur�u geçmektedir. Anla��lan

tur�uya “açar” da denilmekte idi406. Yunus Emre’de de tur�u zikradilmi�tir:

“Bal�k kavaga ç�km�� zift tur��s�n yimege”407

Türkiye Selçuklular� devrinde yiyecekler de�i�ik kaplar�n içine konularak

saklanmakta idi. Bu kaplardan biri “kese” idi. Kesenin içine ho�af, yemek (k�zarm�� etli

pilav), yo�urt, ayran, �erbet, tirit, herise, meyve gibi yiyecekler konulmakta idi408.

Kullan�lan kaplardan biri de tulum idi. �bn Battûta, yaylada bulunduklar� bir s�rada, 400 Mesnevi, III, s. 119. 401 Dîvân-� Kebîr, III, s. 262. 402 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 39 ; E. Merçil, Meslekler, s. 164. 403 E. Merçil, Meslekler, s. 164. 404 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 23; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda

Ara�t�rmalar I, s. 184. 405 Eflâkî, I, s. 64. 406 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 233, 258. 407 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 511. 408 E. Merçil, Meslekler, s. 79.

51

Birgi hükümdar�n�n, kendilerine, koyun tulumlar� içinde un, pirinç ve ya� gönderdi�ini

söyler409. Tulumun içinde �arap410 ve bal411 da saklanmakta idi. Yiyecek saklamak için

küp ve testi de kullan�lmakta idi. �erbet koymak için testiler kullan�lmakta idi412.

Küplerin içinde ise �arap413, �erbet414 ve helva415 saklanmakta idi. Bu testiler ve küpler

genelde topraktan yap�lmakta idi416. Küpün a�z� ise samanl� balç�kla s�vanmakta idi417.

Ziraî ürünler saklan�rken saplar�n�n kopmamas�na dikkat ediliyor idi: “Bir bitkinin

sap�n� da bitkinin iyili�i ve çok ya�amas� için bitki ile bir tutarlar”418. Bu uygulaman�n

sebebi ürünlerin daha geç bozulmas�n� sa�lamak olmal�d�r.

Meyveler kurutularak saklan�yor idi. �bn Battûta, Mudurnu’dan Kastamonu’ya

gidi�lerindeki olaylar� �öyle anlatmaktad�r: “Köylerden birinde, rehberin k�z karde�inin

evine indi�imiz vakit, getirilen yeme�i, kuru erik, elma, kay�s�, �eftali gibi yemi�lerle

beraber suda yumu�at�p yedi�ini söyleyelim!”419.

O. ZARARLI HA�ERAT VE BUNLARLA MÜCADELE

Türkiye Selçuklular� döneminde ziraî mücadele imkânlar� k�s�tl� olmal�d�r. Bu tür

tar�m uygulamalar�nda mahsulün verimini etkileyen unsurlardan birinin zararl� ha�arat

olmas� kaç�n�lmazd�r. Çekirgelerin ürünlere verdi�i zarar ise, kabul edilebilir boyutlar�n

çok üzerinde, felaket nitelinde oldu�u görülmektedir:

623/1226 y�l�nda kurakl�k sebebiyle zaten çok az yeti�en mahsul çekirge istilâs�yla

büsbütün mahvolunca Irak, Musul, el-Cezîre ve Diyârbekir ile çevre illerde yiyecek

maddelerinin azalmas� ve fiyatlar�n yükselmesine paralel olarak k�tl�k meydana

gelmi�tir420.

409 �bn Battûta, I, s. 421. 410 Eflâkî, II, s. 58-59. 411 Nâs�r-� Husrev, s. 10. 412 Eflâkî, I, s. 225. 413 Mevlânâ, Mecâlis-i Sab’a: Yedi Ö�üt, Türkçe terc. Mehmet Hulisi, �stanbul 2001, s. 50. 414 Mevlânâ, Mecâlis-i Sab’a: Yedi Ö�üt, s. 50. 415 Eflâkî, II, s. 335. 416 Mevlânâ, Mecâlis-i Sab’a, s. 50. 417 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 246. 418 Eflâkî, II, s. 221. 419 �bn Battûta, I, s. 436. 420 Süryani Mihail, s. 298; �bnü’l Esîr, XII, s. 384.

52

514/1120 y�l� may�s ay�nda ekinlerin gö�erdi�i s�rada Malatya çevresinde, bölgeyi

istilâ eden çekirge mahsulün bir k�sm�n� mahvetti. Bunlar her ne kadar bölgeyi terk

etmi�lerse de, yumurtalar�n� b�rakm�� olduklar� için bir sonraki y�l tekrar ortaya ç�k�p bu

defa da a�açlar ile asmalara büyük zarar vermi�lerdir421.

528/1133-34 y�l�nda Antakya bölgesinden ba�layarak Urfa ve sonrada Malatya’ya

kadar yay�lan bir çekirge istilâs� görülmektedir. Antakya bölgesinin ekinlerini yiyen

çekirge Urfaya’da ak�n etti. 529/1135 y�l� may�s�nda Malatya’da görülmekle birlikte

fazla bir zarar vermeden bölgeyi terk etti422.

Çekirgeler 580-81/1185 y�l�nda Do�u Anadolu’da büyük tahribat yapm��t�r.

Çekirge istilâs� bu defa öyle bir açl�k ve k�tl��a sebep olmu�tur ki, insanlar ölü eti

yemek zorunda kald�lar. Açl���n pençesinde k�vranan aileler çocuklar�n� satmaktan

ba�ka çare bulamad�lar. Bu afet 1195 y�l�na kadar her y�l ya�anmak suretiyle zarar

devam etti. Hububat ve ba�lar bu yüzden yok olurken, fiyatlar da fahi� �ekilde

yükselmeye devam etti423. 615-16/1219 y�l�nda Malatya havalisinde büyük da�lar� ve

ovalar� kaplad��� söylenen sar� çekirge üç-dört y�l süreyle ekinleri tahrip edip meyve

a�açlar�n� yemi�tir424.

Mevlânâ da bir beyitinde çekirgeden bahseder: “Kendine gel, filan adam filan y�l

ekin ekti de mahsulünü çekirgeler yedi. Ben niye ekeyim, buras� korkulu bir yer…

Neden elimdeki bu�day� yere saçay�m deme. Ekin ekmeyi terk etmeyen, i�ten güçten

kalmayan ekti de sen, kör gibi durup dururken ambarlar doldurdu”425. Çekirgelerin

mahsule verdikleri zarar baz� çiftçileri ziraattan al�koyacak boyutta idi. bu durum

de�i�ik kaynaklarda da zikredilmektedir: “Meselâ birisi bu�day eker, bu�day�n

bitmesini umar elbet; umar ama bu umuda ya bir ziyan gelirse, ya bir afete u�rarsa diye

bir korku da vard�r”426.

Mevlânâ di�er bir beyitinde yine çekirgeden bahseder: “Buyruk çekirgelerin

tarlam� biçerse ekinimi senin için elden ç�karmazsam hayvanlar�n otu olay�m”427.

421 Süryani Mihail, s. 70. 422 Bezer, “K�tl�k”, s. 15. 423 Süryani Mihail, s. 291. 424 Süryani Mihail, s. 298. 425 Mesnevi, III, s. 393. 426 Fîhi mâ fih, s. 64. 427 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 351.

53

Mahsule zarar veren di�er bir ha�ere da faredir. Fareler tarlalara, dükkânlara,

bahç�van kulübelerine428, mutfaklara429 ve ambarlara430 zarar verebiliyorlard�. Fareler

özellikle de ambarlarda saklanan bu�daya zarar vermekte idi: “Biz bu ambarda bu�day

biriktirmeden, toplanan bu�day� yine kaybetmekteyiz. Biz, bu vah�i mahluklar

toplulu�u, dü�ünmüyoruz ki bu�day�n noksanla�mas� farenin hilesindendir. Fare

ambar�m�z� deldikçe, hilesinden ambar harab olmu�tur. Ey can, önce farenin �errini

defet, sonra bu�day biriktirmeye çal��, çabala!”431. Farenin zarar verdi�i mahsullerden

biri de mercimek idi432.

Umumîyetle farenin topra��n alt�nda ya�ad��� dü�ünülmektedir: “Ki�iye fare

dedim, çünkü yeri, yurdu toprakt�r. Farenin de geçim yeri topraktan ibarettir. Yollar�,

izleri bilmez de�il, bilir ama yer alt�ndakileri bilir. O, her yanda topra�� delmi�, delik

de�ik etmi�tir. Fare gibi nefis, ancak lokma ufalar. Tanr� fareye de miktar�nca ak�l

vermi�tir”433. Fareye kar�� tek mücadele yolu olarak da kedilerin kullan�ld��� anla��l�r434.

Bu gün oldu�u gibi fareye s�çan da denilmekte idi: “Bir s�çanca��z sand��� deldi,

kedinin uykuya dalmas� küstahla�t�rd� onu”435.

Muhtemelen farelerin yol açt��� zarara kar�� çaresizlik onu felsefe tart��malar�na

dahi konu etmi�tir: “Bir gün Cend ve Hocend’den gelmi� olan birkaç ilim talibi,

Mevlânâ’dan, bu suret âleminde bu fare ne i�e yarar diye sordular… Mevlânâ e�er fare

olmasayd� y�lan dünyay� ve insanlar� harab ederdi. Y�lan yumurtalar�n� fare yiyip yok

eder der”436.

Di�er bir ziraî zararl� da köstebek idi: “Köstebe�in yemek içmek için göze ihtiyac�

yoktur. Onun için Tanr� onu gözsüz yaratt�. Köstebek, gözsüz de pekala ya�ayabilir.

Terü taze toprakta göze ne ihtiyac� var?”437. Görülen odur ki köstebekler ambarlara da

zarar vermekte idi: “Bir kör fare k�zm��; nimetler gelenin ambar�na ne ziyan gelir

428 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 115. 429 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 18. 430 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 198. 431 Mesnevi, I, s. 30-31. 432 Dîvân-� Kebîr, III, s. 119. 433 Mesnevi, II, s. 251. 434 Dîvân-� Kebîr, III, s. 119. 435 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 167. 436 Eflâkî, I, s. 516. 437 Mesnevi, II, s. 252.

54

ki?”438. Ayr�ca günümüzde oldu�u gibi tarlalar� delik de�ik edip bitkilerin köklerini

yemi� olmal�d�r439.

Di�er bir zararl� da kurtlar idi. Kurtlar�n bahçelerdeki elmalara440, ba�larda üzüm

yapraklar�na441 ve tahtalara442 zarar verdi�ine kaynaklarda rastlanmaktad�r.

Selçuklular dönemimde verece�i zarardan çekinilen bir ha�ere de bu�day biti

(sitophilüs granarius)443 idi: “Saç da h�rs�zdan da emin olsun, bu�day bitinden de…”444.

Bitlerin tohumluk mahsule de zarar verdi�i anla��l�r: “Bir adam ekin ekince ambar�

bo�al�r ama bu i�in iyili�i tarlada belli olur. Fakat tohumu ambara kor, biriktirirse

zaman geçtikçe bitler, fareler o tohumu yiyip bitirirler”445.

Sinekler, sivrisinekler446 ve kar�ncalar da zararl� ha�arat aras�nda say�lmal�d�r.

“Hepsi de kar�nca gibi, onun harman�n�n çevresine toplanm��t�”447, “Can kar�ncaya

benzer, beden de bir bu�day tanesine. Kar�nca, o bu�day tanesini her an çeker durur”448.

Kar�ncalar, özellikle harmandaki bu�daya musallat oldu�u anla��lmaktad�r.

Kaynaklardan anla��ld���na göre, günümüzde oldu�u gibi ku�larda ürünlere zarar

vermekte idi. Kuzgunlar harmanlar bu�day yerlerdi449. Ayr�ca ba�larda kara kuzgun,

karga, bülbül gibi ku�lara rastlanmakta idi. 450 Ekinleri ku�lardan korumak için bekçiler

kullan�lmakta idi. Bu konuda, Mesnevi’de geçen bir hikâye �öyledir: “Bir çocuk ekin

bekçili�i yapar ve yan�ndaki defi çalarak ku�lar� kaç�r�r …Ku�lar, o küçük defin sesini

duyup tarladan kaçarlar, ekinlerde zararl� ku�lardan kurtulurdu. Kerem sahibi Sultan

Mahmûd’un yolu, o taraflara dü�tü, koca ota��, o tarafta kurdu. Bir de horoz gibi önde

438 Dîvân-� Kebîr, V, s. 353. 439 Mesnevi, V, s. 7. 440 Mesnevi, IV, s. 152. 441 Mesnevi, IV, s. 205. 442 Fîhi mâ fih, s. 120. 443 Yar�m kanatl�lardan, vücudu ye�il, ba�� siyah, ekinlere zararl� bir böcek, ekin biti. Bkz. Türkçe Sözlük,

TDKY, Ankara 1998, s.I, 350. 444 Mesnevi, V, s. 127. 445 Mesnevi, I, s. 179. 446 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 211; Mesnevi, II, s. 178. 447 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 274. 448 Mesnevi, VI, s. 233. 449 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 365. 450 Mesnevi, I, s. 152, VI, s. 5; Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 163.

55

giden esrik bir deve vard� ki nöbet davulunu s�rt�na yüklemi�ti. O deve, tarlaya

giriverdi. Çocuk, ekinleri korumak için o küçük defi çalmaya ba�lad�”451.

Selçuklular döneminde ku�larla mücadele etmek amac�yla ziraat alanlar�na

korkuluklar dikilmekte idi. Korkulu�un �ekli kaynaklarda tarif ediliyor: “sende

sarho�lar�n ba�� varsa külahtan vazgeç, bir ba� elde etmeye bak; bostandaki

korkuluklar�n da külahlar� vard�r ama ba�lar� yoktur” 452. Bu dönemde korkuluk olarak

e�ek ba�� ve s���r ba�� dikildi�i de oluyordu. Bu uygulaman�n tek amac� ku�lar�

mahsulden uzak tutmak de�il, ayn� zamanda mahsulü kötü nazardan da korumak idi453.

Baz� yabanî otlarla mücadele edildi�i dü�ünülebilir. Bunlardan biri olan delice

(Lolium temulentum)454 tohumlar�n�n ekmeklere kar��abildi�i bilinmektedir455.

�K�NC� BÖLÜM

451 Mesnevi, III, s. 334. 452 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 52. 453 Dîvân-� Kebîr, V, s. 322; Eflâkî, II, s. 221; Hac� Bekta� Veli, Makâlât, s. 24. 454 Bu�daygillerden, genellikle bu�day tarlalar�nda yeti�en, tohumu zehirli, yabanî bir bitki. Bkz. Türkçe

Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, 546. 455 Mesnevi, I, 72.

56

YET��T�R�LEN Z�RAAT ÜRÜNLER�

A. TAHILLAR

1. Bu�day (Triticum):

Bu�day yiyecek kültürünün ana maddesidir. Bu�day, Orta Asya’n�n en so�uk ve

elveri�siz bölgelerinde oturan Türk kavimleri taraf�ndan dahi ekilen bir tah�l idi456.

Anadolu’da ise Hititler zaman�ndan beri hububat ziraat�, oldukça geni� sahalar kapl�yor

idi. Bu�day ziraat� yan�nda, arpa yeti�tiricili�i de yap�l�yor idi457. Bizans Anadolusu da

önemli bir tah�l yeti�tirme alan� idi458. Co�rafî �artlar göz önüne al�nd���nda, Selçuklu

Türkiyesi’nde önemli bu�day üretim merkezlerinin; Konya, Ankara, Eski�ehir, Ni�de,

Nev�ehir, K�r�ehir, Yozgat, Sivas ve Kayseri illerinin bulundu saha oldu�u

anla��lmaktad�r. �üphesiz di�er bölgelerde de elveri�li �artlarda hububat ziraat�

yap�lmaktayd�459. Kaynaklarda s�kça zikredilen bu�day�n Selçuklu toplumunun en çok

yeti�tirdi�i ürünlerden biri oldu�u anla��lmaktad�r460. Nitekim, Hamdullah Mustevfî,

Kars’ta tah�l ziraat�n�n yap�ld���n� ve bu ürünün mükemmel yeti�ti�ini söylemektedir461.

Ayr�ca Sivas, Angora (Ankara), Erzincan, Arak, Aksaray, Malatya, Mardin gibi

�ehirleri tan�t�rken, buralarda da zengin hububat ziraat�n�n yap�ld���n� zikretmektedir462.

Yine müellif, Konya’da da tah�l ürünlerinin bol ve çok güzel yeti�ti�ini

kaydetmektedir463. Nitekim, Eflâkî’nin bir kayd�na göre, Ahi Mehmed Seyyid Âbâdî,

Konya sahras�nda, yak�n�ndaki ve uza��ndaki birçok kom�usuyla birlikte bu�day

yeti�tirmekteydi. O bu i� için hizmetçi de kullanmakta idi464.

456 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 159. 457 Göney, Co�rafi Esaslar, s. 69. 458 Tamara Talbot Rice, Bizas’ta Günlük Ya�am, Türkçe terc. Bilgi Alt�nok, �stanbul (t.), s. 180. 459 S. Polat, Mo�ol �stilas�na Kadar Türkiye Selçuklular�’nda �çtimai ve �ktisadi Hayat, s. 133. 460 Mesnevi, I, s. 142, 280, II, s. 278, V, s. 151; Sultan Veled, Maârif, s. 119; Sultan Veled, �btidâ-nâme,

s. 44. 461 Hamdullah Mustevfî, s. 94. 462 Hamdullah Mustevfî, s. 95, 96, 99, 105. 463 Hamdullah Mustevfî, 98. 464 Eflâkî, I, s. 600-601.

57

Orta Anadolu havalisindeki i�lek ticaret yollar� tarlalar�n aras�ndan geçiyordu465.

Kaynaklarda rastlad���m�z bir ba�ka bilgi de, iklim �artlar�n�n müsait olmad���n�

dü�ündü�ümüz Karadeniz bölgesinde de bu�day ve arpa yeti�tirilmesidir. �bn Battûta;

“Kastamonu Sultan� Süleyman Padi�ah ayr�ca Kastamonu’ya yar�m gün uzakl�ktaki bir

kasaban�n bu�day ve arpa hasad�n�n tamamen bana hibe edilmesi hususunda da emir

buyurdu! Ne yaz�k ki, burada fiyatlar pek dü�üktü; mü�teri bulamad�m ve ürünü bize

arkada�l�k eden bir hac�ya b�rakt�m!” demektedir466. Fiyatlar�n bu kadar dü�ük

olmas�ndan bu�day ve arpan�n bu bölgede bol yeti�ti�i dü�ünülebilir. Ayr�ca,

çal��anlar�na yeti�tirdi�i ürünlerden aynî maa� veren vakfiye kay�tlar� da Selçuklu

Türkiyesi’nde tah�l yeti�tirilen bölgeleri tespit etmemiz için fikir verebilir. Buna göre

Sivas, Amasya, Tokat, Niksar, Divri�i, Turhal ve Su�ehri bölgelerinde bu�day

yeti�tirilmekte idi467. XV. yüzy�l seyyahlar�ndan Clavijo, da Erzincan’� anlat�rken, bütün

ovan�n üzüm ba�lar� ve bu�day bahçeleriyle dolu oldu�unu söyler468.

Kaynaklardan anla��ld���na göre, bu dönemde K�r�ehir’de bu�day, arpa ve çavdar

gibi tah�l ürünleri yeti�mekteydi. Nitekim, Vilâyet-nâme’de, “Hac� Bekta�, bir gün,

Sulucakaraöyük'ün do�u taraf�na ç�km��t�. Köylüler, ekini biçerlerdi, K�r�ehri'nden

�ahne gelir, ölçerdi, ondan sonra onlar� çeç ederler, üstünü sapla örterlerdi. Gene, âdet

oldu�u gibi bu�day, arpa ve çavdan dövüp savurmu�lar, çeç etmi�ler, ya�mur bozmas�n

diye üstünü sapla örtmü�lerdi”469 kayd� yer almaktad�r. Yine ayn� kaynakta bu yönde

ba�ka bir bilgiye daha rastlamaktay�z: “Yunus, ekincilikle geçinir, yoksul bir adamd�.

Bir y�l k�tl�k olmu�tu, ekin bitmemi�ti. Hac� Bekta�'�n vasf�n� o da duymu�tu. Gideyim,

biraz bir �ey isteyeyim dedi. Bir öküze al�ç yükledi, vara vara Karaöyük'e geldi,

Hünkâr'a, yoksul bir adam�m, ekinimden bir �ey alamad�m, yemi�imi al�n, kar��l���n�

lütfedin ehlimle, ayalimle a�k�n�za yiyeyim dedi. Hünkâr, emretti, al�c� yediler. Bir iki

465 �bn Sa‘îd Ebu’l-Hasan Nurüddîn Ali el-Ma�ribî, Kitâbü basti’l arz fi’t-tûl ve’l arz, n�r. H�n�s-Havan

K�rn�t, Tirvan 1985, s. 119. 466 �bn Battûta, I, s. 440. 467 Kayao�lu, “Rahato�lu ve Vakfiyesi”, s. 10-12; Yinanç, “Hilafet Gazi”, s. 13; S. Bayram, “Seyyid

Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 36; B. Yediy�ld�z, “Niksarl�”, s. 288; �smet Kayao�lu,

“Turumtay Vakfiyesi”, Vak�flar Dergisi, 12, (1978), s. 105-106. Ayr�ca bkz. Sadi S. Kucur, Sivas, Tokat

ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vak�flar� –Vakfiyelere Göre-, (M.Ü. Türkiyat Ara�t�rmalar�

Enstitüsü Bas�lmam�� Doktora tezi), �stanbul 1993 s. 16-24, 38-46, 89-97. 468 Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur Nezdine Gönderilen �spanyol Sefir Clavijo’nun

Seyahat ve Sefaret �zlenimleri 1404-1406, Türkçe terc. Ömer R�za Do�rul, �stanbul 1993, s. 81. 469 Vilâyet-nâme, s. 34.

58

gün sonra Yunus, memleketine dönmeyi kararla�t�rd�. Hünkâr, bir dervi� gönderdi,

sorun dedi, bu�day m� verelim, nefes mi? Yunus'a sordular, ben nefesi ne yapay�m,

bana bu�day gerek dedi. Hünkâr'a bildirdiler. Buyurdu ki: Her al�c�n çekirde�i ba��na

on nefes verelim. Yunus'a, bunu söylediler, ehlim var, ayalim var, bana bu�day gerek

dedi. Bunun üzerine öküzüne bu�day yüklediler, yola dü�tü. Fakat köyün a�a��s�na

gelince hamam�n öte yan�ndaki yoku�u ç�kar ç�kmaz ne olmayacak i� ettim ben dedi,

vilâyet erine vard�m, bana nasip sundu, her al�c�n çekirde�i ba��na on nefes verdi, kabul

etmedim. Verilen bu�day birkaç günde yenir, biter. Bu yüzden o nasiplerden mahrum

kald�m. Döneyim, tekrar varay�m, belki gene himmet eder. Bu fikirle dönüp tekrar

tekkeye gelip bu�day� indirdi, erenler dedi, bana himmet etti�i nasibi versin”470.

Kaynaklarda Selçuklu Türkiyesi’nde hangi tür bu�daylar�n yeti�ti�i hususunda

herhangi bir bilgiye rastlayam�yoruz. Bununla birlikte, kara bu�day�n (Fagopyrum

esculentum) Anadolu Türklerinin beslenme ve hayvanc�l�k kültüründe önemli bir yer

tutmu� oldu�u bilinmektedir471. Nitekim, kaynaklar�m�zdan kalite olarak farkl� ürünler

yeti�ti�i de anla��l�r: “Al�m sat�mda da ambardaki bu�daydan bir avuç bu�day

gösterirler. O bir avuç bu�day� gördün mü. Geri kalan�n� da bilirsin, de�irmen dönünce

nas�l bir un olaca��n� anlars�n”472. Bu�day�n kalitesi elde edilen una göre belirlenmekte

idi. Muhtemelen un bugün de oldu�u gibi, beyaz ve saf olu�una göre kalitelendirilmekte

idi: “Hünkâr'� (Hac� Bekta�) görmeyi arzulay�nca hâlis beyaz bu�day unundan, ihtiyar

anas�na çörekler yapt�r�r, onlar� al�r, Hünkâr'a götürür”473.

Türkiye Selçuklular� zaman�nda bu�day ziraat�yla u�ra�anlara “ekinci” denildi�i

anla��lmaktad�r: “Ekinciyim, gideyim, bu�day alay�m da ekeyim dedim”474. Olgunla��p

biçilecek duruma gelen bu�day a��rla��p ba�a��n� önüne e�mesinden anla��l�yor olmal�

idi475. Bu�day, sadece un olarak de�il, bulgur hâline getirilerek de tüketilmi� olmal� idi:

“Sava� bu, bulgur a�� de�il ki yenlerini s�vay�p giri�esin. Bulgur a�� ka��klamaya

benzemez, gel de burada k�l�c� gör”476. Bu�day hiç i�lenmeden de yemeklere

470 Vilâyet-nâme, s. 48. 471 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 163. 472 Dîvân-� Kebîr, I, s. 11. 473 Vilâyet-nâme, s. 78. 474 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 240. 475 Gölp�narl�, “Burgazi”, s. 251. 476 Mesnevi, V, s. 307.

59

kat�labiliyordu: “Babam iki bu�day tanesinin belas�ndan cennetten ç�kt�; cennet

havas�ndaysan nas�l hari�e yersin sen”477.

Bu�day ziraat� sonunda elde edilen ürünlerden biri de saman idi: “Biri bu�day

elde etmek için ekin ekerse sonumda saman da elde eder. Fakat saman ekersen bu�day

elde edemezsin ki”478, “Bir saman denginin kime ait oldu�unda kavgaya dü�ülse,

bu�day kimin? Sen ona bak! Çünkü saman da bu�day sahibinindir”479.

Saman genellikle hayvanc�l�kta kullan�lmakta idi. Saman�n kullan�ld��� yerlerden

biri de bina yap�m� idi: “Yürü a�evinin dam� için samanl� balç�k haz�rla”480.

Kaynaklarda, balç��a saman kar��t�rma sebebi, balç���n çatlamas�n� engellemek olarak

aç�klan�r481. Saman�n bu dönemde çok miktarda kullan�lmas� köy isimlerinde de kendini

göstermi�tir: Sivas Dârü��ifâs� mülkleri aras�nda kaydedilen Malatya’n�n “Saman”

köyü482 ve Sahib Ata Vakfiyesi’nde kaydedilen Sivas’ta “Saman Harman” adl� köy483.

Tah�l üretimi iklim �artlar�, çekirge istilâs� ve sava� gibi olaylardan do�rudan

etkilenmekte idi. Ayn� etki fiyatlar�n dalgalanmas�na neden olmakta idi. �üphesiz tah�l

üretimi içinde en önemli yeri bu�day tutmakta idi. Kaynaklarda daha ziyade bu�day

fiyat�n�n kaydedildi�i görülmektedir. Arz talep dengesine göre bu�day fiyatlar�n�n

sürekli de�i�mesini Mevlânâ �öyle anlat�r: “Hani bu�day bir y�l alt�n pahas�nad�r, bir y�l

toprak pahas�na; �ekliyse neyse odur gene. Demek ki bu�day�n �eklindeki de�er, a�ka

göre meydana geliyor”484. Ancak kaynaklarda ola�an durumlardaki tah�l fiyatlar� çok az

zikredilmi�tir. El-Ömerî, “Germiyân ilinde ortalama fiyatlara gelince, bir mudd bu�day,

on be� dirhemdir. Arpada böyledir, yahut bundan biraz az fiyat eder” demektedir485.

Daha ziyade ola�an üstü durumlardaki bu�day fiyatlar�n�n kaydedilmi� oldu�unu

477 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 257. Hari�e, ke�kektir. Ke�kek, pi�mi� s���r eti bu�dayla ha�lan�r, bir gece kal�r,

ertesi gün tokmakla güzelce dövülür, üstüne biberli ya� ha�lan�r, bu suretle hari�e haz�rlanm�� olur. Bkz.

Dîvân-� Kebîr, s. 704. 478 Mesnevi, II, s. 170. 479 Mesnevi, II, s. 249. 480 Mesnevi, II, s. 141. 481 Eflâkî, I, s. 625-626. 482 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 23,37. 483 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 58. 484 Fîhi mâ fih, s. 119. 485 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 38; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda

Ara�t�rmalar I, s. 194.

60

görmekteyiz. Bu durum zaman içerisinde bu�day�n ald��� de�eri takip etmemizi

engellese de; bir fikir vermesi aç�s�ndan, kaynaklarda rastlad���n�z birkaç fiyat �öyledir:

493-494/1100 y�l�nda bütün el-Cezîre’de ve özellikle Urfa havalisinde topra�� ta�

kesen müthi� bir kurakl�k ya�and�. Nehirler, çe�meler, ba�lar-bahçeler kurudu. Pek çok

insan açl�ktan dolay� hayat�n� kaybetti486. �bnü’l-Esîr ise, ayn� hadise ile ilgili fiyatlar�n

fahi� �ekilde yükseldi�ine i�aret ederken; bu�day�n bir kürr (ton)unun yetmi� dînâra,

hatta daha fazlas�na yükseldi�ini kaydeder487. Ayn� müellif 476/1083-84 y�l�nda

ucuzluk oldu�unu, birinci s�n�f bu�day�n tonunun on dînâr etti�ini söyleyerek

k�yaslama imkân� vermektedir488.

1178-1179 senesinde Suriye, el-Cezîre, Irak, Diyarbekir, Musul, el-Cibâl, Ahlat ve

di�er yerlerde bir damla ya�mur dü�medi ve bunun sonunda k�tl�k ba� göstermi�ti.

Bütün ülkeler ayn� felakete u�ram��t�. D�ma�k’ta bir çuval – 12 Musul mekkûkü489

bu�day 20 dînâr-� Sûrî’ye490 sat�ld�. Musul’da ise arpan�n 3 mekkûkü bir dînâr-� emîrîye

sat�lmakta idi. Di�er yerlerde de fiyatlar böyleydi491. 1195 y�l�nda çekirge bu�day�

mahvetti Malatya’da bu�day�n büyük gepiza’s� 16 sultanl�k dînâra sat�l�yordu492.

1258 y�l�nda Sultan �zzeddîn, Malatya’y� Balaso�lu �erefüddîn Ahmed’e

vermi�ti. Balaso�lu Malatya halk� taraf�ndan kar��lanmam��t�. Çünkü bunlar

Rükneddîn’e biat etmi�lerdi. O da Malatyal�lara kar�� harp açt�. Halk bu yüzden bütün

k��� eziyet içinde geçirdi ve ortal�kta k�tl�k ba� gösterdi. Bir bu�day gepizasi (?) sultan�n

sikkelerinden 120 tane ile sat�l�yordu493.

676/1277 y�l�n�n bahar mevsiminde �am padi�ah� Melik ez-Zahir (Baybars)

Mo�ol ordusunun arkas�ndan Kayseri’ye gelerek saltanat taht�na oturdu. Say�s�z

ordusuyla on gün Kayseri’de kald�. O s�rada yollar kesilmi� oldu�u için tah�l fiyat� öyle

yükseldi ki, bir mud494 tah�l 40 bin dirheme bulunamaz oldu. Tah�l bulunmad��� için bir

486 Urfal� Mateos, s. 202. 487 �bnü’l Esîr, X, s. 287. 488 �bnü’l Esîr, X, s. 124. 489 XIII. Yüzy�lda Musul makkûkü 14.6 kg bu�daya idi. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 54. 490 Dînâr, alt�n darb� aç�s�ndan 4.233 g e�ittir. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 13. Dînâr-� Suri’de yakla��k

bu de�erde olmal�d�r. 491 �bnü’l Esîr, XI, s. 361. 492 Süryani Mihail, s. 291. 493 Abu’l-Farac, II, s. 563. 494 Yöreye göre, 69.5-86,8 kg veya 90-112.5 litre aras�nda de�i�mektedir. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s.

57.

61

menn495 kuru üzümü 10 dirheme sat�n al�p, dört ayakl� hayvanlar�n yem ihtiyac� için

kulland�lar. Bu durumda Sultan Baybars, tah�l ambar�n� açmalar�na, halk�n yiyece�ine

veya hayvan yemine el koymas�na izin vermedi496.

Geyhatu, Mo�ollar�n umumî valisi olarak sekiz y�l Anadolu’da bulundu�u s�rada,

Konya’dan Ilg�n’a gitmek istemi� (1291) ve Ilg�n yöresinde bir çiftçinin bu�day ekti�i

ve tohum saçt���n� görmü�tü. Daha sonra o at�ndan inerek çiftçinin ete�inden tohumlar�

kendi ete�ine alarak tarlaya saçt�. Geyhatu bu i�lemi yaparken Türkçe olarak, “yükü be�

akçaya, yükü be� akçaya” demi�ti. Muhtemelen o, bir yük bu�day�n be� akçaya

sat�ld���n� ifade etmek istemi� olmal�d�r497. El-Ömerî ise Rum (Anadolu) memleketinde

hububat�n de�eri �am ve M�s�r’daki k�ymetinden daha ucuz veya ayn�d�r demaktadir498.

Mevlânâ öldükten sonra (672/1273) çok ya�mur ya�d��� için her zamankinden

daha çok verim al�nm��t�r. Fahraddîn-i Divest, “Ba��n mahsulünü 9 bin dirheme satt�m

ve o kadar bu�day ald�m ki ambarlar çuvallar doldu” demektedir499. Bu bilgiden

bu�day�n, bostan ürünleri kar��s�ndaki de�erini mukayese edebiliriz.

Tah�l ürünlerinden mamul yiyeceklerin fiyatlar� da, bize tah�l ürünlerinin fiyat�n�

tahmin imkân� verebilir. Bu yiyeceklerden biri ekmektir. Ahmed Eflâkî’nin kayd�na

göre, Mevlânâ �emseddîn Konya’ya geldi�i zaman (H. 642) yüz yirmi pul bir dirhem

tutuyordu. Beyaz ve güzel bir ekmek de bir pula sat�l�yordu500. �bn Battûta,

Kastamonu’da on ki�iye yetecek ekme�i iki dirheme sat�n ald�klar�n� anlat�yor501. Fiyat�

495 833 graml�k a��rl�k ölçüsü. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 26. 496 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 88; Mustafa Akda�, Türkiye’nin �ktisadi ve �çtimai Tarihi I (1243-

1453), s. 37. 497 Feridun Nafiz Uzluk, Anadolu Selçuklular� Devleti Tarihi: Tarih-i âl-i Selçuk, Ankara 1952, s. 56-57;

Turan, Selçuklular Zaman�nda Türkiye, s. 603. 498 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 27; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda

Ara�t�rmalar I, s. 183. 499 Eflâkî, II, s. 26. 500 Eflâkî, II, s. 39, 49. Beyaz ekmek için ayr�ca bkz. Müjgan Cumbul, “Mevlânâ’n�n Mesnevî’sinde ve

Dîvân-� Kebîr’inde Yemekler”, Türk Mutfa�� Sempozyumu Bildirileri (31 Ekim-1 Kas�m 1981), Ankara

1982, s. 74. 501 �bn Battûta, I, s. 439; Kr�. Mehmet �eker, �bn Batûta’ya Göre Anadolu’lun Sosyal-Kültürel Ve �ktisadi

Hayat� �le Ahilik, Ankara, 1993, s. 63. Ancak ekmek fiyatlar� da tah�l fiyatlar� gibi günün �artlar�na göre

dalgalanmalar gösterebiliyor olmal� idi. Nitekim, 444/1052 tarihinde, �sfahân’da, k�tl�k zaman�nda 1,5

menn bu�day veya 3 menn arpa ekme�i 1 dirhem ederken, normal zamanlarda 1 dirheme 8 menn ekmek

al�nabiliyor idi. Bkz. Osaman G. Özgüdenli, “Bir Ortaça� �ehrinin Anatonisi: �sfahân (650-1500), Nâme-

i A�ina, V/11, (2003), s. 66.

62

hakk�nda bilgi tespit edebildi�imiz bir di�er yiyecek maddesi ise helvad�r. Mesnevi de

geçen bir olaydan anla��ld���na göre, bir tabak helva yar�m dînâra sat�n

al�nabiliyordu502. �bn Battûta’n�n bir kayd�na göre ise Mevlânâ ve talebelerinin yan�na

gelen biri, ba��n�n üstündeki tepsideki helva dilimlerinden her birini bir kuru�a

satmaktad�r503.

Türkiye Selçuklular� zaman�nda olumsuz baz� etkilerle tah�l üretimimin, ihtiyac�

kar��lamad��� olabiliyordu. K�tl�k ya�anan bu dönemlerde bu�day ithal edildi�i de

oluyor idi. Süryani Mihail, 566/1171 y�l�ndan itibaren ba�layan ve Anadolu’yu da

etkisine alan dört y�ll�k büyük k�tl�k ya�and��� anla��lmaktad�r504. Müellif 570-571/1175

olaylar�n� verirken dört y�ll�k büyük kurakl�ktan sonra ot ve mahsulün yeti�meye

ba�lad���n� kaydeder505. Ertesi y�l�n (1176) olaylar� aras�nda ise, kurakl���n bitti�ini;

buna ra�men mahsulün yeti�memesi yüzünden açl���n devam etti�ini söylemektedir.

Kudüs’te, D�ma�k’da, Halep’te ve Tuz Gölü’nde bir kile506 bu�day üç alt�n dînâra

sat�l�yordu. Müellif, Arap kervanlar�n�n develerle bu�day getirmeye ba�lad�klar�n�

söylemektedir. Ancak Arap kervanlar�n�n hangi ülkeden geldi�ini belirtmemektedir.507.

Yine Selçuklular zaman�nda 484-485/1092 y�l�nda �iddetli bir k�tl�k ya�and��� tespit

edilmektedir. Nitekim, sefaletin büyüklü�ünden müteessir olan bir zengin, �ran’dan

develerle bu�day getirterek, felaketten herkesten çok etkilenen çocuklardan ba�lamak

suretiyle, herkese yard�m etmi�ti508. Baz� k�tl�k y�llar�nda Bizans’tan da zahire al�nd���

bilinmekte idi509. Ancak iklim �artlar� ve siyasî ortam�n müsait oldu�u zamanlarda tah�l

üretimi iç piyasadaki ihtiyac� kar��l�yor olmal�yd�. Bu ihtiyaç için; Sivas içinde

Bahâe’d-dîn Ezferdat mahallesinde, bu�day pazar�510, Konya içinde bu�day çar��s�511

bulunmakta idi. �ç piyasaya hitap eden bu tip çar��lar�n yan�nda art� ürünün bir k�sm� da

d�� ticarette kullan�lm�� olabilirdi. Nitekim, kaynaklarda geçen baz� bilgiler bu konuda

502 Mesnevi, II, s. 31. 503 �bn Battûta, I, s. 413. 504 Süryani Mihail, s. 299,233. 505 Süryani Mihail, s. 233. 506 Kile, mud’un yerine de kullan�labiliyordu. Osmanl� döneminde, �stanbulda bu�dayla kile, 20 okka,

yani 25. 656 kg olarak hesaplan�rd�. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 49-51. 507 Süryani Mihail, s. 247. 508 Bezer, “K�tl�k”, s. 9. 509 Mustafa Akda�, Türkiye’nin �ktisadi ve �çtimai Tarihi I (1243-1453), s. 26. 510 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 35,56. 511 Turan, “Celâleddîn Karatay Vak�flar�”, s. 141.

63

ipuçlar� vermektedir: “Bir reis vard�, ad�na, Kara Reis derlerdi. Karadeniz’de gemi

i�letirdi. O s�rada gene gemisine bu�day yüklemi�, aç�lm��t�. Tam denizin ortas�nda

�iddetli bir yel esmeye ba�lad�. Deniz köpürdü, dalgaland�. Geminin batmas�na bir �ey

kalmad�. Gemidekiler, ne yükleri varsa denize atmaya koyuldular. Mallar�ndan

geçmi�ler, ba�lar�n�n kurtulmas�na raz� olmu�lard�. Bu�day� da dökmeye kalkt�lar. Tam

bu fikirdelerken bir de bakt�lar ki denizden, ç�rç�plak bir abdal ç�kageldi, gemiye bindi,

Kara Reis'in yan�na oturdu. Kara Reis, bu gelen abdal�n, gerçek er oldu�unu anlad�.

Elini öptü, gerçe�im dedi, himmet et, bu yoksullar�n� �u mü�külden kurtar. Abdal,

reisim dedi, gam yeme, beni sana erenler gönderdi. Buyurdu ki bu�day� denize

döksünler, biz al�r�z, de�eri neyse veririz. Bu söz üzerine bu�day� tamam�yla denize

döktüler. Abdal, Reisin eline yap��t�, gel reisim dedi, seni erenlerin kat�na götüreyim,

erenlerin safa-nazar�n� al, bu�day�n da de�eri ne ise al�rs�n. Reis raz� oldu. �kisi de

denize dald�lar. Denizin dibine var�nca Reis gördü ki orda, öylesine yüce bir kö�k

yap�lm�� ki dille anlat�lmas�na imkân yok. Kasr�n d���nda büyük bir alan var. Dökülen

bu�day�n hepsi de oraya y���lm��, çeç yap�lm��. Abdal kö�ke girdi… Oturan erenlerin

biri, bana dedi, Hac� Bekta� Hünkâr derler, makam�m K�r�ehri yak�n�nda

Sulucakaraöyük'tür. �stersen beni orada bulursun; bu aziz de H�z�r peygamberdir. Derken

Reis'e bir kese alt�n verdi. Abdala emretti, abdal, Reisin elini ald�, gemisine ç�kard�.

Geminin ba��n� Rûm ülkesine çevirdi. Gemi yola dü�tü. Sa�-esen kurtuldu”512.

Olaylardan sonra geminin ba��n�n Rum ülkesine çevrilmesinden ilk yönünün farkl�

oldu�u anla��lmaktad�r. Bu yönün �stanbul oldu�u dü�ünülebilir. Nitekim, Osmanl�

devleti zaman�nda da �stanbul’un ia�esini sa�lamak için Karadeniz yolu kullan�lmakta

idi. �htiyaç duyuldu�unda do�uda Erzurum’a kadar olan bölgelerden sevk�yat yap�ld���

bilinmektedir513.

2. Arpa (Hordeum Vulgare):

Kaynaklarda s�kça zikredilmesinden arpan�n da Selçuklu Türkiyesi’nde bolca

yeti�ti�ini dü�ünebiliriz. Arpa çok dayan�kl� bir bitkidir. Az rutubetli, çok s�cak ve

so�uk yerlerde de yeti�ir. Bu sebeple da� ba�lar�na ve yüksek yerlere de, arpa

ekilebilir514. Selçuklu kaynaklar�ndan bu dönemde hangi tür arpalar�n yeti�tirildi�ini 512 Vilâyet-nâme, s. 70-71. 513 Osmanl� devleti zaman�nda Karadeniz’de çal��an gemiler 7000 �stanbul kilesi kapasitede idiler. Bkz.

M.S Kütüko�lu, “Osmanl� �ktisadi Yap�s�”, Osmanl� Devleti Tarihi II, �stanbul 1999, s. 568-569. 514 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 143.

64

ö�renemiyoruz515. Arpa da bu�day gibi de�irmende ö�ütülüp un hâline

getirilebiliyordu: “De�irmen ta��n�n alt�ndaki arpaya, bu�daya döndürdü; un hâline

getirdi”516. Un hâline gelen arpadan ekmek de yap�l�yordu. Yunus arpa unundan ekmek

mayalanmas�n� söyle anlat�r:

“Dünyadan gönlini çeke eli arpa eke

Un�na yar� kül kata güne�te kurutmak gerek

Acab an� niçe nefsi yiye dilerse yiyleye

Kaçan kim iftar eyleye üç günde bir itmek gerek”517

Arpa unu, bu�day unu bulunamad��� zamanlarda kullan�lm�� olmal�d�r.Ahmed

Eflâkî, Seyyid-i S�rdan Burhanü’l-hak ve’d-dîn el-Hüseyin et-T�rmizî’nin ba�� ve

ayaklar� ç�plak on iki sene ormanlarda ve da�larda dola�t���n� ve arpa unu ile dolu bir

da�arc��� oldu�unukaydetmektedir518.

Her ne kadar arpadan da bu�day gibi un elde edilse de, arpa bu�daya nispetle daha

az de�er ta��makta idi: “Güzel ve tatl� bu�day olmasayd�, bu�day gösterip arpa satan ne

yapard�” 519. “Bu�day gösterip arpa satan, yüzüne pudra sürmü�, kara yüzlü”520, “Hiç

bu�day ektin de arpa verdi�ini gördün mü?”521. “Bu�day dövüldü; un oldu mu, gene

bu�dayd�r, bu�day unudur; hiç kimse ona arpa oldu diyemez”522.

Arpa ekme�i o kadar k�ymetli de�il idi. Daha da k�ymetsizi, içine kepek

kar��t�r�lm�� arpa ekme�i ve sadece kepekten yap�lan ekmek olmal� idi: “Arpa ekme�i

bile hakikaten haramd�r. Nefsin önüne kepekle kar���k ekmek koy”523. “Gerçekten hem

haram, hem de yaz�k arpa ekme�ine, sen nefsin önüne kepek ekme�i koy”524. Türkiye

515 Ancak Osmanl� kaynaklar�nda, “iki veya üç s�ral� arpa” lardan söz edilmi� ve bunlara, “küçük arpa”

(Hordeum distichon) ad�n� vermi�lerdi. Alt� veya sekiz s�ral� ba�aklar� olanlar� da vard� (Hordeum

hexsastichon). Buna Anadolu’da k�� arpas� ad� veriliyordu. Osmanl� kaynaklar�nda ise, buna buna büyük

arpa ad� veriliyordu. Bkz. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 143-144. 516 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 34. 517 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 201. 518 Eflâkî, I, s. 62. 519 Mesnevi, II, s. 225. 520 Sultan Veled, Maârif, s. 82. 521 Mesnevi, I, s. 132. 522 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 44. 523 Mesnevi, V, s. 287. 524 Ferîdûn bin Ahmed-i Sipehsâlâr, Mevlânâ ve Etraf�ndakiler, Risale, Türkçe terc. Tahsin Yaz�c�,

�stanbul 1997, s. 49; Eflâkî, I, s. 72.

65

Selçuklular� döneminde arpan�n de�ersiz görülmesi Mevlânâ’n�n bir beyitinden de

anla��l�r: “Kul, köle olanlar�n �ahadeti iki arpa tanesine bile de�mez!”525 .

Arpa daha çok hayvan yemi olarak kullan�lm�� olmal�d�r. Bu durum kaynaklarda

söyle geçmektedir: “Ey çocu�um biz yük çeken bir deve gibiyiz; �imdi bizi, birkaç gün

arpa vermek için besiye çekmi�ler ki beslenelim ve bir bayram günü olan, Tanr�ya

kavu�tu�umuz günde kurban olal�m”526. “Kim saman ve arpa yese kurban olur”527.

Mesnevide, geçen bir olaydan da arpan�n hayvan yemi olarak kullan�ld��� görülür: “Bir

saka vard� onun bir e�e�i vard�. Mihnetten çem gibi iki büklüm olmu�tu. Arpa ne, kuru

otu bile bulam�yordu…”528. Yine Mesnevi’de anlat�lan bir olaydan arpan�n hayvanlara

nas�l yedirildi�ini ö�renebilmekteyiz: “Hizmetçiye, ah�ra git, hayvana saman ve arpa

ver dedi… Sofi, önce arpay� �sla çünkü e�ek kartt�r, di�leri sa�lam de�il dedi. …Sofi,

arpaya az saman kar��t�r dedi…” 529.

3. Çavdar (Secale Cereale):

Selçuklu Türkiyesi’nde yeti�en di�er bir tah�l ürünüde çavdar idi. “Hac� Bekta�,

Kayseri'den Ürgüp'e gelirken yolda, Sineson adl� bir H�ristiyan köyüne ula�m��t�.

H�ristiyanlar, çavdar ekme�i pi�irmi�lerdi. �çlerinden bir kad�n, ba��na bir tekne alm��,

ekmek götürmedeydi. Hünkâr'� görünce hemen tekneyi ba��ndan indirmi�; dervi�, lütfet,

bir parça al ye; bizim yerimizde bu�day bitmez” demi� idi530. Görülen odur ki bu�day

yeti�meyen yerlerde çavdar alternatif olmakta idi. Türkler Anadolu’ya gelmeden önce

çavdar� tan�m�� olmal�d�rlar. Ka�garl� Mahmûd, eserinde, çavdar ile ilgili bir Türk

atasözü vermi�tir: “Çavdar ba�a��n�n seyre�i iyidir”. Müellif, sonrada �öyle bir

aç�klamada bulunur: “Çünkü, seyrek olan ba�a��n taneleri büyük olur”531.

4. Yulaf (Avena Sativa):

Selçuklu Türkiyesi’nde, daha çok hayvan yemi olarak kullan�ld��� anla��lan

ürünlerden biri de yulaf idi. El-Ömerî, “Kastamonu sultan� Süleyman Padi�ah ayn� gün

525 Mesnevi, I, s. 304. 526 Eflâkî, I, s. 66-67. 527 Eflâkî, I, s. 263. 528 Mesnevi, V, s. 194. 529 Mesnevi, II, s. 17. 530Vilâyet-nâme, s. 23-24. 531 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 384; Kr�. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 199.

66

yaman m� yaman bir doru k�srakla giysi hediye etti; harc�rah ve yulaf göndermeyi ihmal

etmedi”532 diyerek, Kastamonu bölgesinde yulaf bulunabildi�ini göstermektedir.

5. M�s�r (Zea Mays), Dar� (Panicum):

Kaynaklarda zikredilmesinden, Selçuklu Türkiyesi’nde m�s�r ve dar�n�n yeti�ti�i

anla��lmaktad�r533. Ancak bu gün de oldu�u gibi m�s�r�n, yeti�ti�i bölgede tüketildi�i ve

ekonomik de�er ta��mad��� muhtemeldir534. M�s�r un hâline getirilip ekmek olarak

kullan�lmakta idi: “�iirim m�s�r ekme�ine benzer; gece, gelir geçerse yiyemezsin.

Tazeyken yemeye bak; üstüne toz konmadan ye onu”535. M�s�r�n özellikle kümes

hayvanlar�na yem olarak kullan�lm�� oldu�u da anla��lmaktad�r. “(Köpek, horoza) Sen

bu�day da yiyebilirsin, arpa da, dar�, m�s�r gibi ba�ka �eyler de…” 536. Dar� ise bir tür

bu�day (Panicum) olarak alg�lanabilece�i gibi, baz� bölgelerde m�s�ra da dar�

deniliyor537. Süryani Mihail, 1068-69 y�l�n�n k�� mevsiminde Meyyafarikin �ehrinde

oturan büyük bir emîr Nas�rdol (Nas�rü’d-devle) ku�lar için tarlalara ve da�lara k�rk

kur538 bu�day, arpa ve dar�, hayvanlar için de büyük miktarda ot at�lmas�n� emretti�ini

kaydetmektedir539. Ayr�ca Hac� Bekta� Veli’nin, Ahmed Yesevi’nin huzurunda, dar�

çeçinin üstünde namaz k�ld��� rivâyet edilmektedir540.

6. Pirinç (Oryza sativa):

Pirincin Anadolu’da yeti�mesi oldukça eskidir. Hititler zaman�nda pirinç

bilinmektedir541. Kaynaklardan Selçuklu Türkiyesi’nde sulak yerlerde pirinç ziraat�

yap�ld��� anla��lmaktad�r. Nitekim, El-Ömerî, Germiyân �li’nde bir de �arköy �ehri

vard�r. Burada pirinçten ba�ka bir �ey yeti�mez denmektedir542. Amasya’ya tâbi �l-

532 �bn Battûta, I, s. 440. 533 Eflâkî, II, s. 237-238; Dîvân-� Kebîr, I, s. 327, VI, s. 190. 534 Anadoluda ba�l�ca üç m�s�r çe�idi vard�. Sert m�s�r (Z. Mindurata). Beyaz ve sar�, atdi�i m�s�r (Z. M.

�ndendata). Parlak m�s�r (Z. M. Everta). Bkz. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 215. 535 Dîvân-� Kebîr, V, s. 134. 536 Mesnevi, III, s. 270. 537 Dar� için bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 530. 538 Yakla��k 2.9 tonluk bir a��rl�k. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 52-53. 539 Süryani Mihail, s. 109-110. 540 Vilâyet-nâme, s. 15-16. 541 Göney, Co�rafi Esaslar, s. 71. 542 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 36; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda

67

Arslan Köyünün mülkleri say�l�rken batakl�klar ve Rahato�lu vakfiyesi mülkleri

aras�nda, Sivas haricinde K�z�lca Köy mevkiinde bulunan bir parça batakl�k yer

kaydedilmi�tir. Bu arazilerde pirinç ziraat� yap�lm�� olas� muhtemeldir543. Vakfiye

kay�tlar�nda K�r�ehir’in d���nda köylerden ve tarlalardan gelen mahsulü depolamak ve

i�lemek için �ehrin d���nda in�a edilmi� birbirine biti�ik bir pirinç ambar� ile bir

de�irmenin say�lmas�ndan bu bölgede de pirinç yeti�tirildi�i anla��lmaktad�r544. Pirinç

depolar� ile zikredilen de�irmenlerde ise bugün oldu�u gibi pirinç unu elde edildi�i

dü�ünülebilir. Ayr�ca Selçuklular döneminde Aksaray’�n köylerinden birinin Çeltik

ad�n� ta��mas�ndan bu bölgede pirinç ziraat�n�n yap�lm�� oldu�u dü�ünülebilir545.

Türkiye Selçuklular� zaman�nda pirinç tüketiminin oldukça yayg�n olmas� da

ziraat�n�n yayg�n oldu�unu dü�ündürtmektedir. Amasya, Nûreddîn Alp-Aslan er-Rufâî

vakfiyesinde, “Vakfiye gelirlerinden her gün etten dört ölçek ve bir ölçek pirinç ve

bu�daydan iki ölçek sat�n al�nmal�d�r. O miktar kifayet etmezse etin ve pirincin miktar�

artt�r�l�r” denilmektedir546.

Sipehsalar, “�emseddîn-i Tebrîzî, Rum (Anadolu) vilayetine yöneldi, �ehir �ehir

arayarak (belalardan) korunmu� olan Konya’ya kadar geldi. Konya’ya geldi�i vakit,

gece idi. Pirinç-furu�an (pirinççiler) han�na indi” demektedir547. Görülen odur ki

Konya’da pirinç ticareti yap�lan hanlar bulunmakta idi.

Ayr�ca “Muîneddîn Pervâne’nin damad� k�ymetli Sadr-� ‘Âlî Mevlânâ Mecdeddîn-

i Atabek bir gün Mevlânâ’n�n medresesinde çile ç�karabilmek için ricada bulundu.

Mevlânâ ona izin verdi. O da medresenin bir hücresinde hâlvete girdi. Bir kaç gün sonra

açl�k ona galebe etti; çünkü Mecdeddîn naz ve rahat içinde ya�amaya al��m��t�. Yan�nda

kendisinin bir dert orta�� ve s�rda�� vard�… Bir gece hücrelerinden ç�k�p dostlar�ndan

birinin evine gidip ona açl�klar�n� anlatt�lar. O da bunlar için ya�l� bir ördek ve biberli

bir pilav haz�rlad�… Sabah Mevlânâ hazretleri âdetleri veçhile hücrenin kap�s�na

gelerek mübarek parmaklar�n� kap�ya koyduktan sonra koklad� ve; ‘tuhaf �ey! Bu

Ara�t�rmalar I, s. 193. 543 Turan, “Temlik-nâme”, s. 172; Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 544 B. Yediy�ld�z, “Niksarl�”, s. 286. 545 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 21,36. Bu köy Aksaray’�n 15 km güney do�usunda bugünde ayn� ad�

ta��yan köydür. Bkz. Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 21. 546 S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 42. 547 Sipehsâlâr s. 123-124. Ahmed Eflâkî, Sipehsâlâr’dan farkl� olarak bu han�n �ekerciler han� oldu�unu

söyler. Bkz. Eflâkî, I, s. 91.

68

hücreden ördek ve pirinç kokusu geliyor, riyazet kokusu gelmiyor’ dedi”548.

Kaynaklarda zikredilen bu olaydan, pirinçle yap�lan yemeklerin makbul ve özel

yemekler aras�nda yer ald��� da anla��lmaktad�r. Nitekim, etli pilav�n konu edildi�i bir

ba�ka olay� yine Ahmed Eflâkî kaydeder: “Bahâeddîn-i Bahri, Mevlânâ’ya yemek

haz�rlamay� dü�ünür. Hizmetçi, ‘�imdi yemek yedik ve kaplar� y�kamak için tencereye

s�cak su koydum’ der. Mevlânâ, ‘hizmetçi tencereyi getirsin’ dedi. Sonra sahan ve

kaseyi istedi, kendi eliyle tencereden kaseye biraz koydu. Bu koydu�unun k�zart�lm��

etli pilav oldu�unu gördüm”549.

Yine Ahmed Eflâkî’nin nakletti�i bir olay pirince elit sofralarda s�kça rastland���n�

gösterir. “Bir gece Muîneddîn Pervâne Mevlânâ’y� davet etmi�ti. Bütün �eriat ve tarikat

ulular� da bu toplant�da haz�r oldular. Semâdan sonra büyük bir sofra kuruldu.

Muîneddîn’in i�aretiyle alt�n bir kase içine alt�n dolu bir keseyi yerle�tirdiler ve bunu

pirincin alt�na gizlediler. Mevlânâ’y� imtihan etmek ve onun ne yapaca��n� görmek için

bu pirinç taba��n� önüne koydular”550. Ayr�ca XV. yüzy�l seyyahlar�ndan Clavijo,

Erzincan’da önlerine konan tencerenin et ve pirinçle dolu oldu�unu söylemektedir551.

Bu örnekler ayn� zamanda bize pirincin bugün oldu�u gibi daha çok etle birlikte

tüketildi�ini göstermektedir.

Kaynaklarda, günümüzde oldu�u gibi tüketilmeden önce pirinçten ta� ve topra��n

ay�kland��� ve pirincin mercimekten daha k�ymetli oldu�u da zikredilmektedir552.

B. YA� B�TK�LER�

1. Keten (Linnumusitatissimum):

Keten, lifleri dokumac�l�kta, tohumlar� ise s�k�lmak suretiyle bezir ya�� elde

edilmesinde kullan�l�r553. Kaynaklardan K�r�ehir’de ketencilere ait bir çar�� (������� �� )

548 Eflâkî, I, s. 362. Bu k�s�m Sipehsâlâr, taraf�ndan “O aziz ki�i onlara kaz ve pirinç pilav� haz�rlad�”

demektedir. Bkz. Sipehsâlâr s. 101. 549 Eflâkî, I, s. 377-378. 550 Eflâkî, I, s. 207. 551 Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur Nezdine Gönderilen �spanyol Sefir Clavijo’nun Seyahat ve

Sefaret �zlenimleri 1404-1406, s. 78. 552 Dîvân-� Kebîr, V, s. 176, 293. Pirinç için Ayr�ca bkz. Mesnevi, V, s. 40. 553 Turhan Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, TDKY, Ankara 1997, s. 172; Türkçe Sözlük, TDKY,

Ankara 1998, I, s. 287. 553 Osman Turan, “Selçuk Devri Vakfiyeleri I. �enseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayat�”, Belleten,

XI/42, (1947), s. 203.

69

oldu�u anla��lmaktad�r554. Nitekim, Ahmed Eflâkî’nin zikretti�i �eyh Ebu Bekr-i

Kettanî de bu meslekle u�ra��yor olmal�d�r555. Türkiye Selçuklu hükümdar� III.

G�yâseddîn Keyhüsrev’in valisi Cibra’il b. Caca taraf�ndan 671/1271-72 senesinde

K�r�ehir’de vak�f olarak yapt�r�lan medresenin giri� kap�s� üzerinde bulunan

tarihlenmemi� Farsça kitabede, “Keten ekme tamgas� kald�r�lm��t�r”556 �eklindeki

ifadeden bu bölge de keten ziraat�n�n yap�ld���n� dü�ünmek mümkündür. Ayr�ca, Ni�de

Sungur Bey Câmiindeki kitabeden 1470 y�llar�nda Ni�de ve çevresinde keten ziraat�n�n

yap�ld��� anla��lmaktad�r557.

Vakfiye kay�tlar�nda, Altun-Aba medresesinin ders, namaz ve temizlik yerlerinde

yak�lmak üzere, yaz aylar� için bir, k�� aylar� için iki ritl558 kadar bezir ve �â‘bân�n

ortas�, regâib ve ramazan aksamlar� gibi mübarek gecelerde ayd�nlat�lmas� için bir

buçuk ritl mum al�nmas�n� kaydetmektedir. Bundan ayd�nl�k için halk�n bezir ya��

kulland��� ve mumun ise bir derece lüks te�kil etti�i anla��lmaktad�r.559

Sahib Ata’n�n Sivas Gök Medrese vakfiyesinde, abdest al�nacak yeri ayd�nlatmaya

kafi gelecek kadar bezir ya��ndan kandil as�lmas� �art k�l�nm��t�r560.

2. Susam (Sesamum Indicum):

Özellikle ya�� için yeti�tirildi�i anla��lan ürünlerden biri de susam idi. Süryani

Mihail, 1172 y�l�n�n Eylül ay�nda, Anadolu ve çevresinde ya�mur ve kar ya�mas�yla

aniden bir so�uk oldu�unu ve di�er ürünler gibi susam�n da bozulup, ate�le yanm�� gibi

kömür hâline geldi�ini kaydeder561.

554 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 34. Tercümede “bezciler pazar�” olarak geçmektedir. Bkz. A. Temir,

Caca O�lu Vakfiyesi, s. 112. Ancak E. Merçil, “ketenciler çar��s�” oldu�unu söylemektedir. Bkz.

Meslekler, s. 24-25. 555 Eflâkî, I, s. 384-385. 556 Hinz, “Vergi Kitabeleri”, s. 779. Ketân-i kâ�te esas manas�yla “ekilmi� keten” demektir. Herhalde

mahalli hâkimler keten ekilmesine, Anadolu’nun di�er mahallerinde pamuk ziraat�nda oldu�u gibi, bir

hususî vergi vazetmi� olacaklard�r. Bkz. Hinz, “Vergi Kitabeleri”, s. 780. 557 Hinz, “Vergi Kitabeleri”, s. 781. 558 R�tl-� Rumî, Ortaça�da muhtemelen 321.428 g kadar idi. Ancak Anadolu’da bir çok r�tl a��rl��� tespit

edilmi�tir. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 39. 559 Turan, “Altun-Aba Vakfiyesi”, s. 203. 560 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 59. 561 Süryani Mihail, s. 225.

70

Mevlânâ, “De�irmen beygiri ko�ar, döner durur. Maksad� da dayak yemeden

kurtulmakt�r. Su çekmekten, yahut susamdan ��rlayan ya�� ç�karmaktan haberi bile

yoktur562” diyerek, susamdan nas�l ya� ç�kar�ld���n� anlat�r.

Vilâyet-nâme, Hac� Bekta� Veli’nin Horasan pirleri önünde susam yapra��

üzerinde namaz k�ld���n� kaydeder563. Bu kay�ttan Türklerin Anadolu’ya gelmeden önce

de susam� tan�d�klar� anla��lmaktad�r. Nitekim, Ka�garl� Mahmûd, XI. yüzy�lda,

O�uzlar�n susam için genellikle “ya� ügüri”, yani ya�l�k tane veya tohum dediklerini

kaydeder564.

3. Zeytin (Olea evropea):

Selçuklu hâkimiyeti alt�nda baz� bölgelerde yeti�tirildi�i anla��lan zeytin, Selçuklu

toplumunda geni� bir tüketim alan� bulunuyordu. Süryani Mihail, 1123 y�l�nda,

Gerger’de565 zeytinliklerin bulundu�unu zikretmektedir566. Yine ayn� müellif, 1172

y�l�nda, Anadolu ve çevresinde �iddetli so�uklar nedeniyle di�er ürünlerin yan�nda

zeytin a�açlar�n�n da zarar gördü�ünü kaydetmektedir567. Hamdullah Mustevfî ise

Sincar’da568 pek çok bahçe oldu�unu ve o bahçelerde yeti�en ürünlerden birinin de

zeytin oldu�unu zikreder569.

Zeytinin tüketim �ekillerinden biri günümüzde oldu�u gibi g�da olarak

kullan�lmas� idi. Burgazî’nin, “Ahînün taâm�nda ac� nesne olmaya, zeytunya��,

mercimek ola”570 kayd�ndan zeytin ya��n�n g�da olarak kullan�ld��� görülmektedir.

Vilâyet-nâme’deki, “Erbaîn’de dervi�ler, dar bir odada, yahut kutlu bir yerde k�rk gün

kal�rlar. Bu müddet içinde az yerler, az uyurlar, az içerler. Hattâ baz�lar� ilk günü k�rk,

ikinci günü otuz dokuz, üçüncü günü otuz sekiz zeytin yemek ve her gün bir zeytin

562 Mesnevi, VI, s. 174-175. 563 Vilâyet-nâme, s. 9. 564 Divanü Lûgat-it-Türk, I, 54; Kr�. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 340. 565 Kahta’n�n kuzeyinde, F�rat’�n bat� sahilinde, günümüzde Ad�yaman’�n ayn� ad� ta��yan ilçesi. Bkz.

Turan, Selçuklular Zaman�nda Türkiye, s. 163,167,175; Faik Sabri Duran, Büyük Atlas, Kanaat/Petek

Yay�nc�l�k, �stanbul 1985, s. 21. 566 Süryani Mihail, s. 69. 567 Süryani Mihail, s. 225. 568 Meyyafarikin’in a�a��s�nda, Mardinle ayn� enlemde. Bkz. Hamdullah Mustevfî, s. 104; Dicle’nin bat�

k�y�s�nda, Nusaybin’e yak�n bir yer. Bkz. Turan, Selçuklular Zaman�nda Türkiye, s. 383, 406. 569 Hamdullah Mustevfî, s. 104. 570 Gölp�narl�, “Burgazi”, s. 131.

71

eksilterek k�rk�nc� günü bir zeytinle g�dalanmak suretiyle �iddetli bir riyâzete

girerler”571 �eklindeki kay�ttan zeytinin sadece ya� olarak de�il tane olarak da

tüketildi�i görülmektedir.

Selçuklular Zaman�nda zeytinin bir di�er kullan�m alan�n�n da ayd�nlanma oldu�u

anla��lmaktad�r. Nitekim, Rahato�lu vakfiyesinde, naz�r�n vas�flar� tarif edilirken,

“Hadim ve a�ç� yard�mc�s� ile birlikte ö�le ak�am verilecek yemeklerle odun, kömür,

zeytinya��, iç ya�� çera�, kandil, vb. i�lerde çal��mas� �art k�l�nd�” 572 �eklindeki kay�tta

bunu göstermektedir. Nitekim, Celâleddîn Karatay vak�flar�n�n gider kalemlerinden biri

de zeytin ya�� al�m�d�r573. Burada zeytin ya��n�n hangi amaçla kullan�ld���

belirtilmemekle birlikte, ayd�nlanma amaçl� olmal�d�r. Ancak er-Rufâî’nin vakfiyesinde,

“Gelirden kandil için zeytinya�� ihtiyaç oldukça sat�n al�na”574 �eklindeki kay�ttan bu

durum daha aç�k görülmektedir. Ayr�ca, Mevlânâ’n�n ve Sultan Veled’in beyitlerinden

de, zeytin ya��ndan ayd�nlanma amaçl� görülmektedir:

“Ruh bir zeytinya��d�r ki kandilin �����na ���k katar”575.

“Kafa (tepe), zeytinya�� ile dolu olsa gene faydas� yok; sonucu sabah olur,

kandilin yok olur gider”576.

“Zeytin ya�� ve fitili konmam�� kandil ne çok bir ayd�nl�k verir ne az!”577.

“Kandil Tanr�’n�n velisidir. Onun gönlü, saf bir zeytinya�� gibidir”578.

“Ama kimin kandili, zeytinya�s�z uyan�p ayd�nlanabilir?”579.

“Onun ����� zeytinya��ylad�r, fitilledir”580.

B. PAMUK (Gossypium)

Selçuklu Anadolusu’nda oldukça bol ve kaliteli pamuk yeti�tirildi�i

anla��lmaktad�r. Hamdullah Mustevfî, Sivas, Angora (Ankara) ve Erzincan da pamuk

571 Vilâyet-nâme, s. 141 572 Kayao�lu, “Rahato�lu ve Vakfiyesi”, s. 9. 573 Turan, “Celâleddîn Karatay Vak�flar�”, s. 142. 574 S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 42. 575 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 148. 576 Dîvân-� Kebîr, V, s. 6. 577 Mesnevi, VI, s. 352. 578 Sultan Veled, Maârif, s. 40. 579 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 23. 580 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 167.

72

yeti�tirildi�ini kaydetmektedir581. Nitekim, �bn Battûta, Erzincan’� anlat�rken, burada

Erzencânî diye bilinen nefis kuma�lar dokundu�unu söyler582. Marco Polo da

Erzincan’da dünyan�n en iyi bokeran’lar�n�n yap�ld���n� söyler583. Ayr�ca �bn Battûta,

Lâdik (Denizli)’den söz ederken, “Burada dünyada e�i benzeri olmayan alt�n i�lemeli

pamuk elbiseler dokunur. Yöre pamu�unun kaliteli olu�u ve iyi e�rilmesi uzun süre

dayanmas�n� sa�l�yor. Bu kuma�lar buran�n ad�yla, Lâdikî, Dûngûzlî �eklinde

tan�nm��t�r. �ehirde H�ristiyan nüfusunun çoklu�u nedeniyle bu i�i yapanlar�n ekseriyeti

Rum kad�nlar�ndan olu�uyor. Bunlar sultana cizye ve benzeri adlarla vergiler

veriyorlar”584 diyerek Selçuklu hâkimiyetinden hemen sonra, burada pamuk

yeti�tirildi�ini belirtmektedir. Yine Marco Polo; Laias, Mu� ve Mardin’de çok büyük

miktarda pamuk yeti�tirildi�ini kaydetmektedir585. Seyyid Nûreddîn Alp-Arslan er-

Rufâî’nin 655/1257 tarihli vakfiyesinde, her sene mahsulden vak�f çal��anlar�n� maa�

olarak bu�day ve at�lm�� pamuk verilmesine dair kay�ttan, Amasya ve çevresinde de

pamuk yeti�tirildi�i dü�ünülebilir586. Pamu�un bu dönemde çokça yeti�tirilmesi köy

isimlerinde de kendini göstermi�tir: Bunlardan biri, Mübârizeddîn Er-Toku� Vakf�

mülklerinden olan Isparta Uluborlu’da bulunan 74 evli Pamuklu köyüdür587. Bir di�eri

ise Seyyid Nûreddîn Alp-Arslan er-Rufâî vakfiyesinde zikri geçen Pamuközü

köyüdür588. Mevlânâ’n�n beyitlerinden de Türkiye Selçuklular� döneminde pamuk

ziraat�n�n yap�ld��� anla��labilir:

581 Hamdullah Mustevfî, S. 95. 582 �bn Battûta, I, s. 418. 583 Marco Polo, Dünyan�n Hikaye Edili�i – Harikalar Kitab�, Türkçe terc. I��l Ergüden, I, �stanbul 2003, s.

77. 584 �bn Battûta, I, s. 408; Kr�. Mehmet �eker, �bn Batûta’ya Göre Anadolu’lun Sosyal-kültürel ve iktisadi

Hayat� ile Ahilik, Ankara, 1993, s. 16, 24. 585 Marco Polo, s. 74, 84. 586 S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 42. 587 Osman Turan, “Selçuklu devri vakfiyeleri II, Mübârizeddîn Er-Toku� ve Vakfiyesi”, Belleten, XI/43,

(1947), s. 423, 425. 588 S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 41; Amasya-merkez Suluova s�n�r�na

yak�n Bo�az köyün kuzey-do�usunda Ormanözü-Pamuklu mahallesi için; Çocuklu�u Zuday’da geçmi�

(vakfiyenin yap�ld��� yer) matematik ö�retmeni emekli albay, Murat Dedeo�lu’ndan ald���m bilgilerden;

“1927-30 y�llar�ndan önce … bölgede pamuk ekildi�i, kad�nlar�n o tarihlerde tuman ad� verilen giysilerini

kendilerinin dokudu�u söylemi�tir” demektedir. Bkz S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai

Vakfiyesi”, s. 36, 38.

73

“Yaz gibi hani. Yaz�n pamuk biter de o kal�r, fakat yaz hat�rlanmaz olur”589.

Pamuk ile ilgili ilginç bir bilgiye de Burgazî’nin fütüvvet-nâmesinde rastl�yoruz.

Burgazî, Tanr�, cennetten at�lan Âdem Peygamber’e, örtünmesi üzere yaprak verdi�i

için incire üç hediye verdi, “…Üçuc� Âdem Peygamber aleyhisselâm yapra��n� üzicek

südi tamd� an� pamuk k�ld� ta k�yâmete de�in Âdem o�lan�nun s�rr�n örtem anunla didi.

Çün südden panbuk bitti, Tangr� taâla Cebrâîl’e buyurd�, panbu�� uçmakta kod�,

çekirde�in ta�ra dünyaya getürdi”590, “�it Peygamber aleyhisselâma, Cebrâîl

aleyhisselâma cullahl��� getürdi, ö�retdi, ol panbuk çekirde�ini getürdi, Âdem ekdi,

pamuk bitti”591. “Cebrâîl aleyhisselâm hidmemet ku�ag�n ku�and�. Ol encir südinden

biten pamukdan tuman getürdi”592 demektedir. Ahilik gelene�inde, her mesle�in bir

pirinin oldu�u inan��� bilinmektedir593. Nitekim, Burgazî’nin pamuk hakk�nda verdi�i

bilgilerden, pamuk ziraat�yla u�ra�an ki�ilere hitap etti�ini dü�ünmek yanl�� olmaz. Bu

ba�lamda, Abdülbaki Gölp�narl�’n�n, bu eserin Anadolu’da, muhtemelen Halep-Antalya

bölgesinde yaz�lm�� olabilece�ini söylemesi594, bu bölgede de pamuk ziraat�n�n

yap�lm�� olabilece�ini dü�ündürtmektedir.

Kaynaklarda rastlad���m�z “kattân” da pamukla ilgili oldu�u anla��lan

mesleklerdendir. E. Merçil’in pamuk temizleyicisi veya e�iricisi olarak aç�klad���595

kattân, pamuk tüccar� olarak da dü�ünülebilir. Sahib Ata vakfiyesinde ismi geçen

Konyal� pamukçu Sirâcü’d-dîn ve Kattân �emsü’d-dîn bu meslektendir596. Yine

Mevlânâ’n�n halifelerinden Ulu Ârif Çelebi’nin itibarl� dostlar�ndan Nâs�reddîn Kattânî-

i Mesnevî de bu meslektendir597. K�r�ehir’de bu meslek erbab�n�n toplu olarak

çal��t�klar� bir pamukçu han�n�n varl��� bilinmektedir598. Ayr�ca Ahmed Eflâkî,

Konya’da, Penbe-furû�ân (pamukçular) Medresesi’nden söz etmektedir599.

589 Mesnevi, VI, s. 144. 590 Gölp�narl�, “Burgazi”, s. 116. 591 Gölp�narl�, “Burgazi”, s. 117. 592 Gölp�narl�, “Burgazi”, s. 119. 593 Adnan Gülerman-Sevda Ta�tekil, Ahi Te�kilat�n�n Türk Toplumunun Sosyal ve Ekonomik Yap�s�

Üzerindeki Etkileri, Ankara 1993, s. 10. 594 Gölp�narl�, “Burgazi”, s. 79. 595 E. Merçil, Meslekler, s. 23. 596 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 39. 597 Eflâkî, II, s. 298-299. 598 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 112. 599 Eflâkî, I, s. 91.

74

C. HA�HA� (Papaver somniferum) ve H�NT KENEV�R� (Cannabis sativa)

Ha�ha� ziraat�n�n, Anadolu’nun bat� bölgesinde Firigyal�lar zaman�nda ba�lad���

bilinmektedir. Firigyal�lar zaman�nda ha�ha� yeti�ti�ine dair elimizde az da olsa bilgi

bulunmaktad�r600.

Selçuklular döneminde de ha�ha� ziraat� yap�lmakta idi. Mevlânâ’n�n, “�arab�ndan

bir kadeh sun, yahut da ba��ndan bir avuç afyon601 ver”602 �eklindeki beyiti bu dönemde

ha�ha� ba�lar�n�n varl���n� ortaya koymaktad�r. Mevlânâ bir ba�ka beytinde, ha�ha��n

ovada yeti�ti�ini imâ eder603. O, ayn� zamanda ha�ha�� di�er tar�m ürünleri ile birlikte

zikreder: “Bahar�n eli, so�an�, safran�, ha�ha�� nas�l ç�kar�r, k���n s�rr�n� nas�l meydana

korsa öyle”604

Ahmed Eflâkî’nin, “Yine arkada�lar�n reisi �bn �sfehsâlâr diye tan�nan Çelebi

Celâleddîn hikâye etti: Gençli�imde a��r bir uyku bana zahmet veriyordu. Daima ba��m�

a��r hissediyorum. Mevlânâ hazretlerine uykumun çoklu�undan �ikâyet ettim. Mevlânâ

buyurdu, çok ha�ha� getirdiler. Onun sütünü al�p aç karn�ma bana içirdiler. O gün bu

gün o a��rl�ktan üzerimde eser kalmad�. Onun ihanetiyle beynimdeki buharlar kaybolup

ba��m hafifledi”605 �eklindeki kayd�ndan Selçuklu toplumunda ha�ha��n tedavi amaçl�

da kullan�labildi�i görülmektedir.

Ancak ha�ha��n Selçuklu toplumunda daha ziyade uyu�turucu madde olarak

kullan�ld��� anla��lmaktad�r. Nitekim, Ahmed Eflâkî’nin, “Bir gün, bir cemaat, ha�ha��n

haram oldu�u hakk�nda konu�uyordu, orada bulunanlardan Mevlânâ �emseddîn: ‘Bizim

dostlar�m�z en adî bir otca��zla bile ne�eleniyorlar… Bizim dostlar�m�z sonsuz ve temiz

olan âlemden niçin zevk almas�nlar da gitsin, insanlar� aptal ve hiçbir �eyi anlamayacak

hâle getiren ha�ha�tan zevk als�nlar’ dedi. Bunun üzerine bir adam: ‘Kuran’da �arab�n

haram oldu�una dair ayet bulundu�u hâlde bu otca��z�n haram oldu�una dair bir �ey

600 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, II/3, s. 404. 601 Olgunla�mam�� ha�ha� kapsüllerine yap�lan çizintilerden s�zan, sonradan kat�la�an süt. Bkz. Türkçe

Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 30. 602 Dîvân-� Kebîr, V, s. 295. 603 Dîvân-� Kebîr, V, s. 53. 604 Mesnevi, V, s. 149. 605 Eflâkî, I, s. 363,465; Sipehsâlâr, s. 103.

75

yoktur’ diye itirazda bulundu”606 �eklindeki kayd�ndan da toplum içinde ha�ha�

kullan�m�n�n ne kadar yayg�n oldu�u görülür.

Mevlânâ eserlerinde ha�ha��n uyu�turucu etkisinden s�k s�k söz etmektedir:

“Sen afyona benzersin, daima uyutursun. �araba benzersin, akl�, bilgiyi

giderirsin”607,

“�arap m� içti esrar m�, yoksa afyon mu yuttu anlamak istiyordu”608,

“Bu gece afyon yutma; yeyip içmeyi b�rak”609,

“Hiçbir �eyden haberimiz olmas�n, bir ilaç bul; �araba kat afyonu”610,

“Sus, söz makam�n� az ara; çünkü bu makam, afyon huyludur; o adam� uyutur-

gider”611,

“Fakat bu ayr�l�ktan da öylesine �a�k�n�m ki sanki afyon çi�niyorum”612,

“Marulla ha�ha� kozala�� yiyenin, öpmeyle, kucaklamayla ne i�i var; bunlar için

gam m� yer?”613.

Bu kay�tlardan ha�ha��n çi�nemek, yutmak ve �araba katmak suretiyle bol

miktarda kullan�ld��� anla��lmaktad�r.

Genellikle uyu�turucu olarak kullan�ld��� anla��lan ha�ha��n tohumlar�ndan

muhtemelen ya� da elde edilmekteydi: “Ha�ha� gibi k�r�l�p döküldü�ün gün, bu me�ale

nerdendir, görürsün”614. Selçuklu süsleme sanatlar�nda da ha�ha� motiflerinin s�kça

kullan�ld��� görülmektedir (Resim 11-12 )615.

Uyu�turucu madde elde edilen bir ba�ka tar�m ürünü de Hint keneviri idi. Mevlânâ

eserlerinde esrardan616 s�kça bahsetmektedir:

“Bu sersem ne söylüyor, yoksa birisi buna esrar yutturdu da akl�n� ald�”617,

606 Eflâkî, II, s. 52. 607 Mesnevi, II, s. 211. 608 Mesnevi, IV, s. 22. 609 Dîvân-� Kebîr, II, s. 245. 610 Dîvân-� Kebîr, V, s. 107. 611 Dîvân-� Kebîr, V, s. 252. 612 Dîvân-� Kebîr, V, s. 401. 613 Mevlânâ, Mektuplar, s. 35. Afyon için ayr�ca bkz. Mesnevi, II, s. 21; Eflâkî, II, s. 52. 614 Dîvân-� Kebîr, V, s. 291. 615 Gönül Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatlar�, �stanbul 1998, s. 98. 616 Hint kenevirinden ç�kar�lan ve kullan�lacak miktara göre uyar�c�, sarho� edici veya uyu�turucu etkileri

olan bir madde. Bkz. Türkçe Sözlük; TDKY, Ankara 1998, I, s. 997. 617 Mesnevi, III, s. 118.

76

“Tanr� bir avuç ye�il ota, esrara öyle bir hassa vermi�tir ki bir zaman olsun insan�

kendinden al�r!”618,

“Öylesine �a��rm�� ki ne afyona ihtiyac� var, ne esrara, ne de üzümden meydana

gelen �araba”619 .

�bn Battûta’n�n anlatt�klar�ndan, Anadolu’da hem emirler hem de halk aras�nda

esrar kullan�m�n�n yayg�n oldu�u anla��lmaktad�r. Müellif, “Alanya’da Halk, �mam-�

A‘zam Ebû Hanîfe hazretlerinin mezhebindendir. Hepsi Ehl-i Sünnet’tir. Aralar�nda ne

Kaderi ne Raf�dî (Râfizî) ne Mu‘tezili ne Hâricî ne de ba�ka bir sapk�n bulunmaktad�r.

Yüce Allâh onlar� bu faziletleriyle di�er insanlardan üstün k�lm��t�r. Ama ha�i� (esrar)

yemekten çekinmiyorlar!”620 demektedir. �bn Battûta’n�n Anadolu’da esrar kullan�m� ile

ilgili anlatt��� bir ba�ka olay da �udur: “Gazi Çelebi621, cesur ve yi�it bir hükümdarm��.

Ama “ha�i�” kullanmakta ileri gitti�i, bu yönde bir zaaf� oldu�u belirtiliyor. Hatta esrar

yüzünden öldü�ünü söyleyenler de var! Anlat�lana göre, bir gün bu mereti fazla

kaç�rm�� ve ava ç�k�p bir ceylan�n pe�ine dü�mü�. Hayvanca��z, s�k a�açl� dall� budakl�

bir yere girince o da h�zla dalm�� ard�ndan… ve ba��n� bir a�aca çarpm��, can vermi�!

��te bu hadiseden sonra Sultan Süleyman, Sanûb’u (Sinop) ele geçirerek o�lu �brahim

Bek’i oraya atam��t�r. Bu adam�n da önceki gibi fazla esrar ald��� söyleniyor. Hakikaten

bütün Anadolu ahalisi bu maddeyi kullanmakta hiçbir sak�nca görmemektedir! Ben bir

gün Sanûb Câmii’nin önünden geçerken oradaki peykelerde oturan insanlar aras�nda

kumandanlar�n bulundu�unu gördüm. Hizmetkâr, önlerinde k�naya benzer bir maddeyle

dolu bir kab� dola�t�r�p duruyor; ileri gelen kumandanlar da ka��k ka��k götürüyordu bu

kaptan! Yedikleri �eyin ne oldu�unu bilmiyordum. Yan�mdakilere sordum; esrar

oldu�unu söyledi biri!”622

E. �EKER

�eker kam��� yeti�tiricili�i, uzun müddet Musonlar Asyas�’na mahsus bir ziraat

olarak kalm��t�r. Bu memleketlerde yeti�tirilen �eker kam���ndan elde edilen s�v�,

güne�te veya ate� üzerinde koyula�t�r�larak kullan�l�yordu. Fakat ilk defa kimyasal

yollarla �ekerin tasviye edilmesi ve bu yolla rafine �eker elde edilmesi, Basra

618 Mesnevi, IV, s. 216. 619 Dîvân-� Kebîr, V, s. 401. 620 �bn Battûta, I, s. 402. 621 Anadolu Selçuklu vezirlerinden Muinüddîn Süleyman Pervane. Bkz. �bn Battûta, I, s. 459. 622 �bn Battûta, I, s. 443.

77

Körfezi’nin kuzeyinde, Ahfaz eyaletinde uygulanm��t�r623. Abbâsiler devrinde, bu

bölgede �eker kam��� ziraat� ve sanayinin çok geli�ti�i ve Asya’n�n �eker ihtiyac�n�

kar��lamaya ba�lad��� bilinmektedir. �eker kam��� ziraat� Akdeniz memleketlerine

�slâmiyet’le ve Arap hâkimiyetiyle birlikte yay�lm��t�r. Nil vadisinde ki ziraat

sahalar�nda, �eker kam��� yeti�tiricili�i süratle artm��t�r624. Nitekim, bahsedilen

co�rafyaya kom�u olan Selçuklu toplumunun, en az�ndan tüketici olarak, �eker ziraat�

ve sanayinden etkilenmi� olabilece�ini dü�ünmek yanl�� olmaz.

Selçuklular dönemi kaynaklarda s�kl�kla bahsedilen �ekerin, beslenme kültüründe

önemli bir yer tuttu�u anla��lmaktad�r. Ahmed Eflâkî’nin, “Rum kad�lar�ndan olan

Kemâleddîn-i Kâbi rivâyet etti ki: “656/ 1258 senesinde Konya’ya gitmi�tim. Aziz

dostlarla mü�âvere ettim ve Mevlânâ hazretlerine semâ verip mutlaka onun müritli�ini

kazanmak istiyorum” dedim. Bütün Konya’da arad�lar, otuz zembil nebât �ekerinden

fazla bulamad�lar. Birkaç sepet nebât daha katt�lar. Çünkü o tarihte herkes zevk ve sefa

içinde idi. Toplant�lar�n semâlar�n ve �enliklerin çoklu�undan bu gibi lüks tatl�lar

Konya halk�na ve onun mülhakat�na kâfi gelmiyordu. Kalkt�m sultan�n kar�s� olan

Tokatl� Gumaç Hatun’un yan�na gidip, durumu anlatt�m. Gumaç Hatun on zembil nebât

�ekeri daha verdi. Ben böyle bir toplant�n�n ihtiyac�n� bu kadar �eker �erbetinin nas�l

kar��layaca��n� dü�ünüyordum. Sonra ayak tak�m� için bal �erbeti yapmalar�n�

dü�ündüm”625 kayd� bu durumu göstermektedir. �ekerin baldan daha k�ymetli say�lmas�

ilginçtir. Ba�ka bir yerde Ahmed Eflâkî, �ekerin helva yap�m�nda kullan�ld���ndan

bahsetmektedir: “Kocas� Kâbe-i Muazzama’ya gitmi� olan bir kad�n: Kurban

bayram�n�n arifesi gecesinde çokça helva yaparak fakirlere, zavall�lara, himayeye

muhtaç olanlara ve kom�ular�na birer sadaka olarak verdi. �ekerli helva ile dolu büyük

bir siniyi de müritler yesinler ve kocas�na hay�r dua etmekle yard�m etsinler diye

Mevlânâ hazretlerine gönderdi”626.

Mevlânâ �iirinde �ekerin Anadolu’ya büyük kervanlarla M�s�r’dan geldi�ini

bildirmektedir:

623 Süha Göney, S�cak Bölgelerde Ziraat Hayat�, �stanbul 1986, s. 136-137. 624 Süha Göney, S�cak Bölgelerde Ziraat Hayat�, s. 136-137. 625 Eflâkî, I, s. 192-195. 626 Eflâkî, I, s. 182. �eker için ayr�ca bkz. Mesnevi, II s. 175, 186, III, s. 316, VI, s. 15; Dîvân-� Kebîr,

VII, s. 243; Mevlânâ, Mektuplar, s. 192; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 72; Eflâkî, I, s. 429, 484, II, s. 206,

312, 378; Hünkar Hac� Bekta� Veli’nin Vasiyetnamesi, Tertipleten �.Ö., Y�ld�z Yay�nlar�, Ankara (t.), s. 9.

78

“M�s�rdan Rum ülkesine �eker çekip duruyoruz”627

“Bir �eker al�c�s�, M�s�r’dan kervan geldi diye haber verdi. Yüz deve, hepsinde

�eker kam��� yüklü; Ya Rabbi ne güzel arma�an”628. Bir ba�ka yerlerde de: “M�s�r’dan

�eker kervan� eri�ti, dama, kaleye çan sesleri gelmede”629, “M�s�r’dan kantarlarla �eker

gelmede”630, “A çar�� tâciri, M�s�r’dan �eker geldi”631, “M�s�r’a gittim; bir �eker sat�n

ald�m”632 gibi ifadeler yer almaktad�r. Bir Ceneviz gemisi de 1289 y�l�nda

�skenderiye’den Alâiye’ye �eker getirmi�ti633.

Bu dönemde kervanlarla getirilen �ekerin depoland��� ve toptan sat���n�n yap�ld���

hanlar�n ve çar��lar�n oldu�u bilinmektedir. Nitekim, �emseddîn-i Tebrîzî, Konya

�ehrine ula��nca me�hur oldu�u vecihle (�eker-furû�ân = �ekerciler) han�na inmi�ti, bir

hücre tutmu�, hücrenin kap�s�na da halk kendisini büyük bir tâcir sans�n diye iki-üç

dînâr k�ymetinde nadir bir kilit takm��t�. Anahtar� da k�ymetli bir atk�n�n kö�esine

dü�ümleyerek omzuna atm��t�634. Yine �tibarl�, zengin ve dindâr bir tâcir Tebrîz

�ehrinden gelip (�eker-furû�ân = �ekerciler) han�na inmi�ti635. Konyal� �eker sat�c�

(�eker-furû�) Hasan b. �a‘bân hicri 617 y�l�n�n Receb’inin gurresinde / Eylül 1220’de

�eker-furû� mescidini yapt�rm��t�636.

�eker ve �eker kam��� satanlar�n kendilerine ait pazarlar� da var idi: “Ey �eker

dudakl� dost, anadan do�du�un günden itibaren �eker pazar�na ne de kesat dü�tü,

627 Dîvân-� Kebîr, V, s. 18. 628 Dîvân-� Kebîr, V, s. 357. 629 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 466. 630 Dîvân-� Kebîr, II, s. 348. 631 Dîvân-� Kebîr, II, s. 62. 632 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 2. 633 W. Heyd, Yak�n-Do�u Ticaret Tarihi, Türkçe terc. E.Z. Karal, Ankara 1975, s. 610. 634 Eflâkî, I, s. 91. Ancak, Ahmed Eflâkî daha sonra bu han� �eker-rîzân han� olarak da zikrediyor:

“Mevlânâ �emseddîn hazretleri 642 senesinin Cemazi’ül-ahirinin 28. Cumartesi günü sabahleyin

Konya’n�n �eker-rîzân han�na indi”. Nitekim, “Sipehsâlâr�n, �emseddîn Tebrîzî’den Konya’ya var�nca

Pirinç-furû�ân (pirinççiler) han�na indi” demesi, bu konuda bir çeli�ki ortaya koymaktad�r. Bkz.

Sipehsâlâr s. 123-124. 635 Eflâkî, I, s. 101. 636�brahim Hakk� Konyal�, Âbideleri ve kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya 1964, s. 541-542; Zeki

Atçeken, Konya’daki Selçuklu Yap�lar�n�n Osmanl� Devrinde Bak�m� ve Kullan�lmas�, Ankara 1998, s.

48-49.

79

yaz�k”637, “Bizden sararm�� yüzle, ci�er parçalar� i�le. �eker kam��� satanlar�n pazar�

ba�kad�r”638.

Ayr�ca Mevlânâ �eker satanlar�n dükkânlar�ndan da söz etmektedir639. Sultan

Veled ise �ekerin aktarlar taraf�ndan sat�ld���n� belirtmektedir. Nitekim, aktarlar �ekeri

ambarlarda stoklay�p, satacaklar� kadar�n� tablalara koyarak satmakta idiler: “Hani

aktar, ambarlarda pek çok olan �ekerden, ambarda bulunanlar� göstersin diye az�c���n�

tablalara kor da dükkâna getirir ya, onun gibi.”640, “Aktar gibi hani; o da her ambardan

dükkâna, pazara getirir ama k�nadan, öda�ac�ndan, �ekerden, gülsuyundan, miskten,

ambardan az�c���n� getirir, ço�unu de�il; hepsini birden getirmez, Ambarlardaysa

onlar�n ço�u vard�r, onlarla ambarlar doludur; her birinden iki yüz e�ek yükü vard�r.

Ama tablalar�na, her birinden, tablas�n�n alaca�� kadar�n� kor. Tablalardaki azd�r” 641.

Mevlânâ da �eker ambarlar�ndan bahsetmektedir: “Hayvan�n �eker ambar�ndan ne

haberi var?”642.

Türkiye Selçuklular� döneminde �eker muhtelif a��rl�k ölçüleri ile sat�labiliyordu.

Yukarda belirtildi�i gibi Kemâleddîn-i Kâbî, Konya’da kantar643 ile �eker toplamakta

idi. Ayr�ca, Mevlânâ’n�n “o �ekerden bir kantar da bu yana getir”644 �eklindeki

ifadesinden de �eker sat��lar�ndaki a��rl�k ölçülerinden birinin kantar oldu�u

anla��lmaktad�r. �eker için bir di�er a��rl�k ölçüsünün, Mevlânâ’n�n, “O �arab�n bir

yudumca��z�, yüz batman haz�r �eker pahas�na”645 ve Sultan Veled’in, “�eker bir

batman a��rl���nda ve kal�p hâlinde olur”646 �eklindeki ifadelerinden batman647 oldu�u

anla��lmaktad�r. �eker dirhem ile de sat�lm�� olmal�d�r: “Toprak yemeyi âdet edinmi�

olan birisi bir aktara gidip kelle �ekeri almak istedi. O hilebaz ve gönlü bozuk aktar�n

terazisinde dirhem ve ta� yerine toprak vard�. Dedi ki: benim terazimin dirhemi

toprakt�r. �eker almaya niyetin varsa, sabret de dirhem bulay�m. Adam “Mühim bir i�im

637 Dîvân-� Kebîr, II, s. 19. 638 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 64. 639 Dîvân-� Kebîr, I, s. 325,328, III, s. 334; Eflâkî, I, s. 168. 640 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 11. 641 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 12. 642 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 72. 643 56.433 kg a��rl�k. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 33. 644 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 278. 645 Dîvân-� Kebîr, III, s. 114. 646 Sultan Veled, Maârif, s. 244-245. 647 Batman, menn ile ayn� anlamdand�r. 833 graml�k a��rl�k ölçüsü. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 26.

80

var, �eker almam laz�m… dirhemin olursa olsun, zarar� yok” dedi. Aktar, terazinin

dirhem gözüne dirhem vazifesini gören ta� yerine toprak parças� koydu. �ekeri kesip

k�racak bir aleti olmad��� için biraz gecikti, mü�teriyi de orada b�rakt�”648. Ayr�ca

aktarlar �ekeri kile ile gümü� para kar��l���nda da satabiliyorlard�: “Evet, aktar�n yan�na

geldin mi, �ekeri çoktur ama kaç parayla geldin, ona bakar, o kadar �eker verir. Burada

da gümü� para himmettir, inançt�r. �nanç ve himmet miktar�nca artar -durur söz- �eker

almaya geldin mi çuval�na bakarlar, ne kadarsa o kadar tartarlar; bir kile yahut iki kile

verirler”649. �eker muhtelif a��rl�k ölçüleri ile sat�l�rken ambalaj olarak ka��da da

konulabiliyordu: “�ekerciler �ekeri, eczac�lar ilac� ka��da korlar”650. Ayr�ca, �ekerin

tazesi bayat�, “Taze �eker satandan dilenmeye giri�”651 ve pahal�s� ucuzu, “Pahal�,

de�erli �ekere de�ersiz, ucuz �eker dedi”652 olabiliyordu.

�eker çe�itlerinden biri akîde �ekeri idi. Mevlânâ, “Akîdeyi bu çe�it, tatl� yap�n;

bu a�dadan böyle �ekerle�tim ben” diyerek akîde �ekerinden bahsetmektedir653. Bugün

de akîde �ekeri dedi�imiz �ekerin bilindi�i anla��lmaktad�r. Ahmed Eflâkî’nin,

“Mevlânâ’n�n bulundu�u bir dü�ünde, davetlilerden biri. ‘Badem �ekeri yok mudur?

Getirsinler’ diye ba��rd� . Mevlânâ, ‘�eker var fakat tuzaklarla beraber’ dedi” �eklindeki

kayd�, Selçuklular devrinde badem �ekerinin de mevcut oldu�unu gösterir654. Nitekim,

Mevlânâ’n�n beyitlerinde de badem �ekerine rastlanmaktad�r: “�eker getiren badem

�ekerlemesi yer”655. Badem �ekerine lûzine olarak da zikredilmektedir656. Mevlânâ

ayr�ca “teberzed” �ekerinden bahsedmektedir657. Ayr�ca toz �eker de yap�ld���

648 Mesnevi, IV, s. 52-53. 649 Fîhi mâ fih, s. 24. 650 Fîhi mâ fih, s. 24. 651 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 243. 652 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 76. 653 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 233. 654 Eflâkî, I, s. 486; Cumbul, “Yemekler”, s. 78. 655 Mesnevi, I, s. 120. 656 Eflâkî, I, s. 214. 657 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 243. Teberzed �ekeri, �eker kam���ndan yap�lan ak renkte, pek sa�lam bir �eker,

bkz. Dîvân-� Kebîr, VII, s. 703.

81

görülebilmektedir658. �eker, helva yap�m�nda kullan�l�yor659 ve sütle de tüketiliyor

idi660.

Selçuklular döneminde �eker ile ilgili bir konu da Anadolu’da �eker-hâne (�eker

imalathânesi) nin mevcut olup olmad���d�r. �eker-hâne (���� ���) nin varl���n� ortaya

atan ilk bilim adam� Prof. Dr. Osman Turan’d�r. O, “�bn Bîbî’de Alâiiyye düzlü�ünde

bir “�eker-hâne” oldu�unu ve Alâeddîn Keykubâd taraf�ndan yapt�r�ld���n�”

bildirmektedir. Ara�t�rmac�, “bu o zaman bu sahillerde limon ve portakal gibi �eker

kam���n�n da mevcut bulunmas�yla mümkündür” demektedir661. Prof. �smet

Kayao�lu’da, �bn Bîbî’deki bu kayd� ayn� do�rultuda yorumlar662. Ancak Prof. Dr.

Faruk Sümer, �ikâr-hânenin (av kö�kü) �eker-hâne �eklinde anla��ld���n�

belirtmektedir663. Görü�leri bu �ekilde özetleyen Erdo�an Merçil’de, �bn Bîbî’de ki

kay�tla ilgili olarak Faruk Sümer’i hakl� bulmaktad�r. Öte yandan M�s�r’dan i�lenmemi�

�eker (�eker kam���) geldi�ini de dikkate almaktad�r664.

Nitekim, kaynaklarda Anadolu’da �eker kam��� yeti�ti�ine dair bir kayda

rastlanmamaktad�r. Yunus Emre’nin �iirinden Anadolu’da �eker kam���n�n tan�nd���

anla��lmaktad�r:

“Ol dost bana ümmi dimi� hem adumi Yunus komi�

Dilüm �eker gövdem kam�� bu söyleyen nemdür benüm”665

“Vatan old� diken gurbet gülistan

Agu içmek yig old� ney-�ekerden” 666

Anadolu’da yeti�medi�i de anla��lmaktad�r:

“�eker sevme ki ol M�s�r’da biter

Neyi kim sever ise anda yiter”667

658 Mesnevi, II, s. 22; Sultan Veled, Maârif, s. 121. 659 Mesnevi, III, s. 282. 660 Eflâkî, II, s. 143-144. 661 O. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-�slâm Medeniyeti, Ankara 1965, s. 267. 662 �smet Kayao�lu, “Anadolu Selçuklular� Devrinde Ticari Hayat”, Ankara Üniversitesi �lahiyat

Fakültesi Dergisi, XXIV/24, (1981), s. 370. 663 F. Sümer, Yabanlu Pazar�, Selçuklular devrinde Milletler-aras� Büyük bir Fuar, �stanbul 1985, s. 9. 664 E. Merçil, Meslekler, s. 65. 665 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 234. 666 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 347. 667 Yunus Emre Dîvân�, III, s. 143. �eker kam��� için ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, II. s. 84, IV, s. 4;

Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 7, 155; Mesnevi, I, s. 22, III, s. 282, 316, IV, s. 100, 108, 305.

82

Anadolu’ya �eker kam��� kervanlarla gelmekte idi. “M�s�r’dan yüzlerce katar �eker

kam���yla geldik, �eker kam��� ezmekten ba�ka hiçbir i�e-güce koyulma art�k”668,

“�ehirde �eker ucuzlam��t�r. Gayb Yusuflar� ordular�n� çekmede, �eker denkleri

getirmede. M�s�r’dan gelen develerin yüzü bizim tarafa yönelmi�, ey dudu ku�lar� �enlik

seslerini duyun! �ehrimiz, yar�n �eker dolacak. �eker zaten ucuz ama daha da

ucuzlayacak… �eker kam��� dövün, i� ancak bundan ibaret. Canlar feda edin, i�te

sevgili!”669.

Kervanlarla ta��nan �eker kam��lar� denk670 hâline getiriliyor idi: “Yüz yerde �eker

denkleri kalem gibi bellerini ba�lam��lar. Ordu kurmu�lar sanki”671. Denklerin çuvallara

dolduruldu�u da oluyor idi: “Bugün, �eker kam��� denklerinden çuvallar y�rt�ld� gitti”672.

�ekerin neden i�lenmeden Anadolu’ya getirildi�i sorulmas� gereken bir sorudur.

Çünkü nakliye masraf� dü�ünülürse, i�lenmi� �eker ile �eker kam��� aras�nda ciddi

a��rl�k fark olmal�d�r.

Kaynaklardan da anla��ld��� gibi �eker kam��� ezilerek ve muhtemelen daha birçok

i�lemden geçirilerek �eker elde edilebiliyordu. Bu i�çilik masraf�na girmemek için �eker

kam���n�n i�lenmeden ihraç edildi�i dü�ünebilir. Bu durumda Anadolu’da �eker

imalat�n�n yap�ld��� yerlerin olmas� da normaldir: “�eker parças� oldu�unu bildin mi,

�eker yap�lan ve sat�lan yere lay�k oldu�unu da bilirsin”673. Bu imalathânelerde ustalar�n

yan�nda vas�fs�z ki�iler de çal��abiliyordu: “Köyde de kar�nlar� toktu art�k, köylüye de.

Öyle usta olmadan �eker yapmaya da doymu�lard� hatta”674. Yunus Emre de �eker

kam���ndan �eker elde edilmesinden söz eder:

“Cânum ��kum külhân�dur tart�nmadun ur od�nu

Kam�� suy� �eker olur od b�rag�cak külhâna”675

Ayr�ca �eker kam���ndan testi örülerek676 ve ney yap�larak677 da yan ürünler de

elde ediliyor idi. 668 Dîvân-� Kebîr, III, s. 191. 669 Mesnevi, V, s. 208. 670 Yük hayvanlar�n�n sa� ve soluna konulan iki parças�ndan her biri. Bkz. Türkçe Sözlük; TDKY, Ankara

1998, I, s. 559. 671 Dîvân-� Kebîr, V, s. 221. 672 Dîvân-� Kebîr, V, s. 225. 673 Mesnevi, IV, s. 30. 674 Mesnevi, III, s. 47. 675 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 377. 676 Dîvân-� Kebîr, V, s. 9.

83

F. BAKLAG�LLER

1. Bakla (Faba sativa, Faba vulgaris):

Bakla Selçuklu Anadolusu’nda yeti�en bitkilerden biri idi. Nitekim, Selçuklu

vakfiye kay�tlar�nda Sivas’ta, baklal�klar�n oldu�u kaydedilmi�tir. Baklal��a “mebkale”

denilmekte idi678. Kaynaklardan anla��ld���na göre, bakla attarlarda bulunabilen bir bitki

idi: “Bir attar�n dükkân�nda, bir bakla tanesi hurma tablas�na dü�se veya birkaç hurma

bakla tablas�na kar��sa, attar derhal onlar� birbirinden ay�r�r ve her taneyi kendi cinsi

aras�na kor”679. Anadolu Beylikleri ile birlikte Anadolu’da yaz�lm�� olan Türkçe

kitaplarda da, baklaya geni� ölçüde yer verilmi�tir680.

2. Burçak (Vicia):

Bugün Anadolu’da altm�� kadar burçak türü, yabanî olarak yeti�mektedir681. Halk

aras�nda culband, fi�, koca fi�, kü�ne adlar� ile adland�r�lmaktad�r. Ye�il veya kuru

olarak hayvanlara yedirilen, baklagillerden çok de�erli bir yem bitkisidir682. Burça�a

Anadolu’da “firenk mercime�i” de denilmektedir683.

Kaynaklardan anla��ld���na göre, Türkiye Selçuklular� zaman�nda da Anadolu’da

burçak yeti�tirilmekte idi: “Hünkâr (Hac� Bekta� Veli), bir toplulukla Develi iline,

seyrana vard�. O ilde Akçakoca Sultan ad�nda bir eren vard�. Bir gece, o erene konuk

olup sohbet etmek istedi, bir adam gönderdi. Akçakoca'n�n kötü huylu bir kar�s� vard�,

gelen adama, ne diye rahats�zl�k veriyorsunuz, sizin elinizden rahat�m�z kaçt�,

maksad�n�z Akça'y� görmekse var�n bulun, burçak yolmadad�r, bulu�up görü�ün, sonra

yolunuza gidin dedi… Gelince gördüler ki Akçakoca, iki büklüm, burçak yolmada”684.

Görülen odur ki burçak ziraat� bu�un oldu�u gibi büyük emek gerektiriyordu. XVI.

677 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 29. 678 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 58. 679 Sultan Veled, Maârif, s. 86. Bakla için ayr�ca bkz. Vilâyet-nâme, s. XVII. 680 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 258. 681 T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 54. 682 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 165. 683 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, I, s. 423 684 Vilâyet-nâme, s. 37, 116, IX-X.

84

yüzy�l kaynaklar�ndan Ankara’da burçak yeti�ti�i anla��lmaktad�r. Ayn� bölgede

Selçuklular döneminde de burçak yeti�tirildi�i dü�ünülebir 685.

3. Fasulye (Phaseolus vulgaris) ve Börülce (Vigna sinensis):

Fasulye ve börülcenin, Selçuklu Anadolusu’nda yeti�en bitkilerden biri oldu�u

anla��lmaktad�r. Nitekim, Selçuklu kaynaklar�nda fasulye ve börülceye yer verilmi�tir:

“Bul �eker madenini de sütün fasulyenin içinde eriyip mahvolu�u gibi sende o �ekere

gark ol, eri, geç kendinden”686, “�çinde börülce bulunan, fasulye bulunan yerden bahar

ça��, senin �eker kam��lar�n biter”687, “Ben �eker gibiyim, bal gibi sense ek�i ol

diyorsun bana. Börülceyi alda fasulye yap bakal�m”688.

Niketas’�n bir kayd�ndan, Bizans Anadolusu’nda fasulyenin de yeti�tirilmekte

oldu�u anla��lmaktad�r: “Bu adam (Logothetes Tu Dromu) bundan ba�ka taze fasulyeye

de hiç dayamazd�. Fasulye tarlalar�ndan, fidanlar�n üzerinde ancak bir çakal�n av�ndan

arta kalabilecek kadar az mahsul kal�ncaya, yani onlar� hemen hemen bo� b�rak�ncaya

kadar t�k�n�rd�. Kilikya seferi esnas�nda (Manuel Tomnenos devrinde) bir keresinde

çad�r� bir �rmak kenar�nda kurulmu�tu. Buradan kar�� k�y�da bir fasulye tarlas�

bulundu�unu görmü�tü. Derhal giysilerini ç�kararak suya atlam��, kar��ya yüzerek

fidanlardaki taze fasulyeleri ço�unu toplayarak yemi�ti. Ancak bununla da yetinmemi�,

fidanlar�n geri kalanlar�n� sökerek bunlar� bir demet hâlinde s�rt�na yüklemi� ve yüzerek

çad�r�na dönmü�tü. Çad�r�nda hemen yere oturarak fasulye fidanlar�n�n üzerinde

bulunan fasulyeleri teker teker toplam�� bunlar� sanki çoktan beri aç kalm��ças�na büyük

bir i�tah ile gövdesine indirmi�ti”689.

4. Mercimek (Lens culinaris):

Yeryüzünde mevcut elli sekiz mercimek cinsinden yar�ya yak�n� Anadolu’da

yeti�tirilmektedir690. Nitekim, Türkiye Selçuklular� zaman�nda da mercime�in bol ve

ucuz oldu�u anla��lmaktad�r. Mevlânâ, eserlerinde mercimek ekiminden ve mahsul elde

685 Kamil �ahin, “Ankara’da Melike Hatun Vak�flar�”, Vak�flar Dergisi, 22, (1991), s. 79. 686 Dîvân-� Kebîr, III, s. 7. 687 Dîvân-� Kebîr, III, s. 171. 688 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 246. Fasulye için ayr�ca bkz. Cumbul, “Yemekler”, s. 77. 689 Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Türkçe terc. Fikret I��ltan,

Ankara 1995, s. 79. 690 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, I, s. 423.

85

edilmesinden söz etmektedir691. Vilâyet-nâme’de de, K�r�ehir-Sulucakaraöyük’de

mercimek çeçlerinden söz edilmektedir692.

Ahmed Eflâkî, “Yine Sutan Veled buyurdu ki: bir gün iki fakih babam� ziyarete

gelmi�ler ve hediye olarak da bir parça mercimek getirmi�lerdi. Onlar bu hediyenin

azl���ndan ötürü utan�yorlard�”693 demektedir. Görülen odur ki, mercimek bu zamanda

pek de�er ta��m�yordu. Bunun sebebi bolca yeti�mesi olmal�d�r.

Mercime�in yemek al��kanl��� içerisinde de önemli bir yer tutu�u görülür. �bn

Battûta, E�ridir sultan�n yan�nda (Dündar Bey o�lu Ebû �shâk Bey) gördüklerini �öyle

nakleder: “Küçük tabaklara konulmu� �eker ve ya�la ezilmi�, mercimekten yap�lma

“serid” (tirit) ilk servisti. Onlar, ‘u�urlu olur’ diyerek oruçlar�n� tiritle açarlar. Bu

iftarl���n Peygamberimiz -Allah’�n selam� ve rahmeti onu ku�ats�n- taraf�ndan di�er

yemeklere tercih edildi�ini ileri sürerek �öyle diyorlar: “Biz onun güzel âdetine uyarak

yeme�e tiritle ba�l�yoruz”694.

Tiritin d���nda mercime�in çorbas� da bilinmekte idi: “�ükürler olsun diye cevap

verir, ne çorbas� yedin? diye sorar�m. O, meselâ, mercimek çorbas� diye cevap verir”695.

Burgazî ise ahinin düsturlar�n� sayarken, “Taam�nda mercimek ola” demektedir696.

5. Nohut (Cicer arietinum):

Bütün dünyada mevcut yirmi bir yabanî cinsinden be�i Anadolu’da bulunur.

Anadolu nohudu, evsaf bak�m�ndan bütün nohutlar�n üzerindedir697. Türkiye

Selçuklular� zaman�nda da nohut ekimi yayg�n olmal�d�r. Vilâyet-nâme’nin bir

kayd�ndan, K�r�ehir Sulucakaraöyük’de nohut ziraat�n�n yap�ld��� anla��lmaktad�r698.

Mevlânâ, nohudun bostanda sular içip ye�ermesini ve pi�ip yemek olmas�n� söyle

anlat�r: “Bir bak…nohut tencerede ate�ten zebun oldu mu yukar�ya do�ru s�çramaya

ba�lar. Tencere kaynamaya ba�lay�nca nohut, tencerenin üstüne f�rlamaya, yüzlerce

co�kunluk göstermeye koyulur. ‘Neden beni ate�e att�n, kaynat�yorsun… madem ki

691 Mesnevi, V, s. 331. 692 Vilâyet-nâme, s. 34. 693 Eflâkî, I, s. 332. 694 �bn Battûta, I, s. 407. 695 Mesnevi, I, ss. 269. 696 Gölp�narl�, “Burgazi”, s. 131. Mercimek için ayr�ca bkz. Mesnevi, I, s. 181, II, s. 22. 697 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, I, s. 422. 698 Vilâyet-nâme, s. 34.

86

sat�n ald�n niye bu hâllere u�rat�yorsun’ der. Nohut pi�iren kad�n da nohuda kepçeyle

vurup, der ki: ‘Yok… Güzelce kayna, tencereden ç�kmaya kalk��ma. Seni sevdi�imden,

senden ho�land���mdan kaynat�yorum seni… Bir zevke, bir çe�niye sahip olma. G�da

hâline gel, yen, cana kar�� diye kaynat�yorum. Bu imtihan seni horlamak için de�il!

Bostanda sular içtin de, ye�erdin, terü taze bir hâle geldin ya... ��te o su içi�, bu ate�e

dü�men içindi’ der ki: Ey nohut, bahar�n otlad�n, ye�tin… �imdi zahmet ve eziyet, sana

konuk oldu ho� tut da. Ey nohut, belalara dü� kayna, pi� de ne varl���n kals�n, ne sen

kal! O bostanda güldüyse can ve göz bostan�n�n gülü oldu�undan güldün. Su ve toprak

bahçesinden ayr�ld�ysan lokma oldun, dirilerin vücuduna girdin. Sen bu kaynamada

beni yay�p yo�uran bir mimara benziyorsun. Vur bana kepçeyle… Ne de güzel

vuruyorsun”699. Ayr�ca, �lhanl�lar döneminde bir bakkal�n satt�klar� aras�nda nohut da

bulunmakta idi700.

G. TURPG�LLER

1. Turp ( Raphanus sativus):

Ka�garl� Mahmûd XI. yüzy�lda Türklerin “tad� bozulmu� turp” dediklerini

kaydetmi�tir. Türkler Anadolu’ya gelmeden de turpu tan�d�klar� anla��lmaktad�r701.

Kaynaklarda çok az zikri germesine ra�men702 turp Selçuklu Anadolusu’nda da yeti�en

sebzelerden biri olmal�d�r.

Nitekim, XIV. yüzy�l kaynaklar�nda turplar�n hepsi için, turb kelimesini

kullan�lmaktad�r703.

2. �algam (Brassica rapa):

Ahmed Eflâkî’nin, “Seyyid (Seyyid-i S�rdan Burhanü‘l-hak ve’ddin el-Hüseyin et-

T�rmizzi) hazretleri tur�u arzu etti�i vakit: ‘�algam tur�usu faydal�d�r ve tur�ular�n da en

iyisidir. �algam� çiy yemek göze ayd�nl�k verir’ dedi”704 kayd�na göre Anadolu’da

�algam bol bulunan bir sebze olmal� idi. Çünkü genellikle çi� ve taze olarak

699 Mesnevi, II, s. 341-343. Ayr�ca bkz. Mesnevi, II, s. 249. 700 Osman G. Özgüdenli, “�lhanl� Devrine ait Anonim Bir Mün�e’at Mecmû’as�: Ris�la Al-��hibiyya”,

Belleten, LXIII/238, (1999), s. 737. 701 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 305; Kr�. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 246. 702 Mesnevi, V, s. 315. 703 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 247. 704 Eflâkî, I, s. 64.

87

tüketilemeyecek kadar çok olan ürünlerden tur�u yap�lmaktad�r. Bu esnada Kayseri’de

ya�ayan Seyyid’in çi� �algam�n faydas�ndan bahsetmesinden, bu bölgede de �algam

ziraat�n�n yap�ld��� dü�ünülebilir. Tur�u olarak ve çi� tüketilmesinin d���nda,

kaynaklardan anla��ld���na göre �algam tencerede pi�irilerek de tüketilmekte idi705.

Ayr�ca Konya’da da �algam yeti�ti�i anla��lmaktad�r706. Nitekim, Selçuklu öncesi

Anadolu’da �algam yayg�n ve ucuz idi707. Kaynaklarda �algam tohumundan ve bu

tohumlar�n bitmesinden de söz edilmektedir708. Mevlânâ, sebze bahçesinden

bahsederken, bahçede �algam evle�inin de varoldu�unu zikretmektedir: “�algam

evle�ine girip a�z�n� açma da onunla ayn� tabiatta, ayn� huya sahip olma!”709.

Türkler XI. yüzy�lda, �algama, çamgur veya çamur diyorlard�710. Ayn� �ekilde,

Anadolu köylerinde, örnek olarak Sivas’ta da, �algama, camgur, cangur deniyordu711.

3. Havuç (Daucus carota):

Kaynaklardan anla��ld���na göre Türkiye Selçuklular� zaman�nda bolca yeti�en

sebzelerden biri de havuç idi. Ahmed Eflâkî’nin, “Kiramana Hatun Sultan Veled’in süt

annesi idi. Garip kerametlerle �öhret bulmu�tu. Mevlânâ hazretleri, Veled ve Alaaddîn’i

dini ilimleri tahsil etmek üzere �am’a gönderdi ve bunun üzerine de uzun bir müddet

seçti�i s�ralarda bir gün Kiramana Hatun yaln�z oturmu� havuç ve �algam temizliyor

ve…”712 kayd�ndan anla��ld���na göre Konya’da havuç günlük beslenmede rastlanan bir

sebze idi. Nitekim, Mevlânâ’n�n Fîhi mâ fih adl� eserinde “Bir köylü �ehre geldi, bir

�ehirliye konuk oldu. �ehirli ona helva getirdi. Köylü i�tahla yedi. Sonra da ‘a �ehirli’

dedi, ‘ben gece-gündüz havuç yemeye al��m��t�m; �imdi helvay� tatt�m, havucun tad�

gözümden dü�tü. Her zaman helvada bulamam; elimde bulunandan gönlüm so�udu; ne

yapay�m ben �imdi?’ Köylü helvay� tatt� ya, art�k �ehre kap�l�r; çünkü �ehirli gönlünü

705 Fîhi mâ fih, s. 12. 706 Bkz. Havuç. 707 Süryani Mar Ye�ua VI. yüzy�lda Urfa’da ya�anan bir k�tl��� anlat�rken “…evinde ekme�i olan kimse

yoktu. Ekmek almaya yetecek birkaç kuru� dilendikleri zaman bununla lahana, �algam ve ebegümeci

alarak çi�-çi� yiyorlard�. Bu yüzden �ehir ve köylerde, her �eyle birlikte sebze k�tl��� da vard�”

demektedir. Bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, I, s. 430. 708 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 136. 709 Mesnevi, IV, s. 89. 710 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 244. 711 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 244. 712 Eflâkî, II, s. 230-231.

88

çald� onun; çaresiz o da gönlünün pe�ine dü�er gelir”713 �eklinde kaydetti�i olaydan da

Anadolu’da havucun bol oldu�u ve beslenme sistemi içerisinde önemli bir yer tuttu�u

anla��lmaktad�r. Havucun pekmezle kaynat�larak tüketildi�i de bilinmektedir714. Sultan

Veled de, �btidâ-nâme adl� eserinde havuçtan bahsetmektedir715.

O�uzlar, XI. yüzy�lda havuca ke�ür demekte idiler716. XIV. yüzy�lda kaynaklar�da

da havuç görülüyordu. Anadolu köylerinde ço�u zaman havuca, ke�ir, ke�ür, ki�ir

demekte idi. Gezer sözü de görülmüyor de�ildir. Osmanl� kitaplar�nda ise havuç için

yerkökü daha çok geçer.717.

4. Kereviz (Apium graveolens):

Kaynaklarda çok az zikredilmi� olmas�na ra�men Selçuklu döneminde ad� geçen

yumru köklü sebzelerden bir di�eri de kerevizdir.718

H. SO�ANLI SEBZELER (ZAMBAKG�LLER)

1. So�an (Allium sativum):

Türklerin Anadolu’ya gelmeden önce de so�an� tan�d�klar� bilinmektedir719.

Mevlânâ’n�n, “Çünkü üstünlük bak�m�ndan so�an ekmek, safran ekmeye benzemez”720

beyitine göre Anadolu’da so�an ekimi yap�l�yor olmal� idi. Ayr�ca, Mevlânâ, so�an ve

sar�msak bahçesinden de bahsetmektedir: “Bahçede so�an, sar�msak vesaire gibi

sebzelerin her birine ayr� bir evlek vard�r”721. Nitekim, Mevlânâ’n�n di�er eserlerinden

de Selçuklu kültüründe, so�an�n s�kl�kla tüketildi�i anla��lmaktad�r: “Sar�msak yiyenin

a�z�ndan so�an kokusu gelebilir mi?”722, “Misten bahsetme… A�z�ndan so�an kokusu

gelmede, s�rr�n� aç��a vurmada! Sen daima gülbe�eker yedim diyorsun ama nefesinden

gelip duran sar�msak kokusu, ‘gevelenmebe’ demekte!” 723.

713 Fîhi mâ fih, s. 161-162. 714 Mesnevi, V, s. 204. 715 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 97. 716 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 431; Kr�. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 243 717 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 242-244. 718 Mesnevi, I, s. 29. 719 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 249. 720 Mevlânâ, Mektuplar, s. 33. 721 Mesnevi, IV, s. 89. 722 Dîvân-� Kebîr, II, s. 74. 723 Mesnevi, IV, s. 145. Ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, III, s. 462; Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 81.

89

2. Sar�msak (Allium cepa):

Anadolu’nun en eski bitkilerinden birinin sar�msak oldu�u bilinmektedir724.

Türkler Anadolu’ya gelmeden önce de sar�msa�� tan�yorlard�. Ka�garl� Mahmûd,

Türklerin sar�msa�a “sarmusak” veya “samursak” dedi�ini yazmaktad�r725.

Kaynaklardan, Selçuklu toplumunda sar�msa��n s�kl�kla kullan�ld���

anla��lmaktad�r. Nitekim, bu durum yer adlar�nda da kendini göstermektedir. Sivas

Dâru��ifâs�’n�n, arazilerinin s�n�rlar�ndan birinin Sar�msakl� Su oldu�u

kaydedilmi�tir726. Ahmed Eflâkî’nin, “Fahreddîn-i Sivâsî yüksek ate�li tehlikeli bir

s�tmaya yakalanm��t�. Mevlânâ hazretleri kendisini ziyarete gitti. Onu bu hâlde görünce

sar�msak taneleri tedarik etmelerini ve onlar� dövüp hastaya yedirmelerini emretti…

Hasta hemen o gece terleyip iyile�ti”727 kayd�ndan sar�msa��n baz� durumlarda �ifa

maksad�yla kullan�ld��� anla��lmaktad�r. Yine Ahmed Eflâkî’nin, “Mevlânâ üç di�

sar�msak ve e�er bunu yiyemeyen kimse olursa, üç bademin üzerine yazard�. Yemesi

için s�tmal�ya verdi. Bir s�tmal�ya yine böyle yapt�. O, üç günde iyi oldu”728 kayd� da bu

do�rultudad�r.

Sar�msak sadece ilaç olarak de�il, günlük beslenme kültürü içerisinde de yer

tutmal� idi. Nitekim, Ahmed Eflâkî’nin, “Yine Ârif Çelebi’nin annesi Kirake Hatun

rivâyet etti ki: Mevlânâ hazretlerinin bir aya yak�n iftar etmedi�ini gördüm. Ben yeni

gelin olmu�tum. Muallimim de Mevlânâ hazretleri idi. Bir gün Mevlânâ benden ‘Fatma

han�n evinizde yo�urt var m�?’ diye sordu. Ben ‘Evet var, fakat son derece ek�idir’

dedim. Mevlânâ ‘onu büyük bir kaseye koy’ buyurdu. Ben kaseye koydu�um yo�urdu

getirip Mevlânâ’n�n önüne koydum. Mevlânâ ‘Yirmi be� sar�msak döv, içine dök de

lezzetli olsun’ dedi.ben gece yar�s� Mevlânâ’n�n geldi�ini gördüm. Benden yo�urdu

istedi ve al�p yo�urdun içine bayat ekmekleri do�rad�. Sonra o kasedeki tiridi tamam�yla

724 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, I, s. 416. 725 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 527; Kr�. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 251. 726 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 22. Sar�msakl�su, K�z�l�rmak’�n kollar�ndan Karasuya kat�lan Sar�msakl�,

E�ri Da� ete�inden ç�kan bir deredir. Bugün ayn� ad� ta��yan Gesi buca��na ba�l� bir köy vard�r. P�narba��

ilçesinin Aziziye’den önceki ad� da Sarm�sakl� idi. Sar�msakl� köy tahrir defteri kay�tlar�nda da görülür.

Kanuni Sultan Süleyman �ran seferine giderken ordu, Kayseri-Sivas yolu üzerinde sar�msakl� suyunun

kenar�nda konaklam��t�r. Bkz. Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 22. 727 Eflâkî, I, s. 362. 728 Eflâkî, I, s. 298-299.

90

yedi. Ben o yo�urttan bir parça a�z�ma koydum, yo�urdun keskinli�inden derhal dilim

kabard�”729 ve “Bahâeddîn-i Bâhri �öyle rivâyet etti ki: Mevlânâ ile birlikte �l�caya

gitmi�tim. Mevlânâ tam on gün �l�cada oturdu ve hiç de iftar etmedi. Birden bire bir

Türk, büyük bir kase yo�urt getirdi. Mevlânâ bu yo�urdun içine çokça sar�msak koyup

bununla iftar etti”730 kay�tlar� sar�msa��m bu dönemde s�kça tüketildi�ini

göstermektedir. Sar�msak, bugün oldu�u gibi, ezilerek yemeklere kat�l�yor olmal� idi:

“Bulamac� yiyince sar�msak gibi dövdü ezdi beni”731. Hatta sar�msa��n sadece ekmekle

yendi�i dahi oluyor idi732.

Ahmed Eflâkî’ye göre, Mevlânâ’n�n çi� sar�msak yemesinin sebebi Peygamberin

tavsiyesi idi: “Mevlânâ hazretleri, Haydar ( Hz. Ali) gibi sar�msa�� çok severdi. On-on

be� beklide yirmi-otuz günde bir iftar ederdi. �ftarda çi� sar�msak tanelerini yer ve

Mustafa hazretleri, müminlerin emîri Ali’ye her zaman ‘sar�msa�� çi� ye derdi’

buyururdu”733.

Mevlânâ’n�n bir beyiti sar�msa��n ticaretinin de yap�ld���n� göstermektedir:

“Mü�teri dedi o sana; sar�msak pek çok; b�rak, sat�n alma sar�msa��”734.

3. P�rasa (Allium porrum):

Az da olsa kaynaklarda zikri geçen bitkilerden biri de p�rasad�r.735 Mevlânâ’n�n

beyitlerinden anla��ld���na göre p�rasa, Selçuklu toplumunda de�er verilen bir sebze

de�il idi: “E�er bir dal p�rasa ve bir parça ekmekle yetinebilirsen il âlem (ma�rur)

b�y�klar�na p�rasa kadar de�er vermezsin!”736, “A�k gayreti, zümrüdü bile insan�n

gözüne p�rasa kadar adi gösterir”737.

�. KABAKG�LLER

1. Kabak (Cucurbita):

729 Eflâkî, I, s. 437. 730 Eflâkî, I, s. 479. 731 Dîvân-� Kebîr, V, s. 452. 732 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 111. 733 Eflâkî, I, s. 437. 734 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 570. Sar�msak için ayr�ca bkz. Mesnevi, I, s. 35, Eflâkî, I, s. 262, 495. 735 Dîvân-� Kebîr, II, s. 363; VI, s. 237; VII, s. 78. 736 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 12. 737 Mesnevi, IV, s. 71.

91

Türkiye Selçuklular� zaman�nda, bostanlarda yeti�tirilen bir üründe kabak idi.

Zira, bu dönem kaynaklar�nda kabak tohumunun ekildi�i ve kabak yeti�tirildi�i

söylenmektedir738. Ahmed Eflâkî’nin nakletti�ine göre, Amasya’da da kabak

bulunabiliyordu: “Seyyid Ahmed Kûçek-i Rufâî bir gün Amasya �ehrinde Ârif Çelebi

hazretlerinin ziyaretine gelmi�ti… Seyyid Ahmed’e mensup olanlardan bir cemaat içeri

girdi ve ellerinde büyük bir kabak oldu�u hâlde okuma�a ba�lad� ve semâya kat�ld�lar.

Semâda çok heyecan gösterip deliliklerde bulundular. Seyyid Ahmed özür dileme

makam�nda: ‘Âriflerin sultan� ve sultanlar�n ârifleri mazur görsün; zira, bizim deliler

çok zamanlar böyle kabak sesiyle semâ ederler’ dedi. Çelebi hazretleri de: ‘Çok güzel

dervi�lerin yapt�klar� bütün i�ler ho� görülür ve sevilir, fakat �uras� gariptir ki sizin

müritler bo� kabakla raks ediyor, bizim dostlar ise dolu kabakla semâ yap�yorlar’

dedi”739

Bu zamanda en çok rastlanan kabak çe�idi asma kaba�� (Lagenaria vulgaris)

olmal� idi. Zira, Mevlânâ’n�n bir çok beyitinde bu yönde bilgiye rastlamaktay�z: “Kabak

gibi her �eyin üzerine ç�kt�n. Nerde sende sava�ta direnecek ayak? A�açlara, duvarlara

dayand�n, kabak gibi yukar� ç�kt�n a kelce�iz!”740, “Böylesine bir toplulu�a kabak geldi

çatt� da ipe t�rmand�; nerden gördü, nerden bildi, nerden ö�rendi bunu? O, ç�k�p giden,

uzay�p a�an ipi verenden bildi, ondan ö�rendi”741, “Yahut da mücevherle bezenmi� bir

b�ça�� k�r�k bir kaba�a m�h yapm��s�n da diyorsun ki i� görüyorum; kaba�� ona

as�yorum, �u b�ça�� öyle b�rakm�yorum ya. Ac�nacak gülünecek i�ler de�il de nedir

bunlar? O kabak, bir pul de�erindeki bir tahta, yahut demir çiviye de as�labilirken yüz

dînârl�k b�ça�� bu i�e kullanmak, ak�l i�imidir ki?”742. Anla��lan odur ki, duvar, çardak

gibi yerlere t�rmanan bu kabak olgunla��nca kendi a��l���n� ta��yamad��� için çivilere

as�lmakta idi.

Rastlad���m�z kabak türlerinden biri de “su kaba��” (Lagenaria siceraria)743 idi:

“Önce bine�in, usul boylu servidir ama sonunda kupkuru, içi bo� bir hâle gelirsin! A su

738 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 136. 739 Eflâkî, II, s. 315. 740 Mesnevi, VI, s. 99. 741 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 73. 742 Fîhi mâ fih, s. 12. 743 Alt bölümü �i�kin, birçok yerde kurutulup su kab� olarak kullan�lan bir asma kaba��. Bkz. Türkçe

Sözlük, TDKY, Ankara 1998, II, s. 2038.

92

kaba��, ye�il rengin çabuk sarar�r, çünkü o renk i�reti bir boyad�r, asl�nda yok ki”744.

Yine Mevlânâ’n�n beyitlerinden anla��ld���na göre günümüzde de oldu�u gibi içi

bo�alt�lan su kaba�� içeceklerin saklanmas� için de kullan�l�yor idi: “�arap dolu bir

kabak m� kesildi yoksa”745, “Bilmem ki o eski kabakta sevgilinin ne çe�it �arab�

var!”746, “Kim bilir, bu hasetçinin kaba��nda ne var?” 747

Türklerin daha XI. Yüzy�lda kabak yeti�tirdikleri bilinmektedir. Ka�garl�

Mahmûd’a göre, Türkler, kabak tarlas� için kabakl�k derlerdi748. Ayr�ca, Anadolu

beyliklerinden itibaren, Anadolu’da yaz�lm�� olan Türkçe kitaplar�n hepsinde kabak, her

zaman için “kabak” sözü ile tan�t�lm��t�r. Yaln�zca yenen kabaklar�, di�erlerinden

ay�rmak için “yenür kabak” gibi sözlerin konmas� da unutulmam��t�r749.

2. H�yar (Cucumis sativus):

Kabakgillerden bir bitki olan h�yar da, Selçuklu Anadolusu’nda s�kl�kla

yeti�tiriliyor olmal� idi. Nitekim, dönemin kaynaklar�nda h�yar ziraat� ayr�nt�lar� ile

anlat�lmaktad�r: “Emîr Necmeddîn Dîzdâr’�n yak�nlar�ndan olan yak�n dost �eyh

Kerîmeddîn-i Kal‘a rivâyet etti ki: Bir sene Emîr Necmeddîn iyi bir bostan yapm��t� ve

daha yeni bostana fide dikmi�tiler. Birden bire Çelebi Ârif hazretleri bizim bostan�

�ereflendirdi. Necmeddîn Dîzdâr ve onun emirleri Gavale kalesinden a�a�� ko�tular.

Çelebi hazretlerine eri�ip ba� koydular. Uzun bir sohbetten sonra Çelebi: ‘Kerîmeddîn

bu bostandan dostlar için teberruken birkaç h�yar getirmez misin?’ diye buyurdu. Ben

de: ‘Hüdâvendigâr (emriniz) ba��m�n gözümün üstüne, fakat daha dün dikmi�lerdir.

Taze h�yar bir ay sonra ancak ç�kar’ dedim. Bunun üzerine o: ‘Çok söyleme de git getir’

diye buyurdu. Ben de yava�ça d��ar� ç�kt�m, bostana girdim. Bir de bakt�m ki bir

fidandan dört zarif h�yar var. Derhal secdeye kapand�m, dördünü kesip Çelebi

hazretlerine getirdim. Orada bulunan ulu ki�iler ba� koyup hayrette kald�lar. Çelebi

hazretleri: ‘Bu kadar küçük h�yar de�il, o tohuma kaçm�� sar� h�yarlar� getir; çünkü

onun tohumlar� bana laz�md�r’. Tekrar d��ar� ç�kt�m. Bostanda ocaklarda iki büyük

744 Mesnevi, VI, s. 100. 745 Dîvân-� Kebîr, III, s. 155. 746 Dîvân-� Kebîr, III, s. 216. Kabak için ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, I, s. 15, VII, s. 667; Mesnevi, V, s.

111. 747 Mesnevi, II, s. 207. 748 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 503; Kr�. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 220-221. 749 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 221.

93

tohumlu h�yar buldum. Al�p Çelebi hazretlerine getirdim. Bu salatal�klar bizim

Kerîmeddîn’in himmetiyle bitti. Yoksa bu zamanda h�yar nerede? Çünkü yüce Tanr�

gayb ve yokluk âleminden hay�rl� kullar� için binlerce h�yar ve nar yaratmaya

kadirdir”750. H�yar ziraat�n�n yap�ld��� tarlaya bostan denilmekte idi. Bostan�n

ekilmesine ise “bostan yapmak” denilmekte idi. Muhtemelen tohumlar daha küçük

tarlalarda dikilip fidan hâline gelince bostana dikilmekte idi. Fidanlar�n normal �artlar

alt�nda bir ay içinde ürün vermesinden de bostanlarda sulu ve gübreli ziraat�n

yap�ld���n� dü�ünülebiliriz. Tohum ise ayn� bostandaki iyice olgunla�m�� ve sararm��

h�yarlardan elde edilmekte idi.

Ar�ca, Hac� Bekta� Veli’nin, bir gün, mescit önündeki bir ta��n üstüne oturup,

elindeki b�çakla bir h�yar� kesip yedi�i nakledilmektedir. Buradan K�r�ehir’de de h�yar

yeti�tirildi�i anla��lmaktad�r751. Sürünücü bir bitki olan h�yar, daha iyi güne� almas�

için, baz� bölgelerde çardaklara da t�rmand�r�labilmekte idi. Ancak görülen odur ki bu

zamanda, h�yar ilikleri yerde b�rak�lmakta idi: “�u h�yar, �u kavun, kervandaki yaya

hac�lar gibi ayaklar� sürçerek yorgun arg�n geliyor”752

H�yar, Anadolu beylikleri döneminde Türkçe olarak yaz�lm�� kaynaklar�n�n

hepsinde h�yar ad� ile an�lm��t�r753.

3. Kavun (Cucum):

Kaynaklarda bahsi geçen, kabakgillerden bir di�er meyvede kavundur754.

Re�îdeddîn’in mektuplar�nda, k�� ay�nda toplanan has�lat�n listesinde, Mardin’den

kavun kaydedilmi�tir755. Ahmed Eflâkî’nin “Mevlânâ �emseddîn zaman zaman kendi

müritlerinden ve a��klar�ndan kavun isterdi. Tabiî, onlarda tatl� kavunlar getirirlerdi. O

750 Eflâkî, II, s. 305. 751 Vilâyet-nâme, s. 34. 752 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 73. 753 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 231. 754 Mustafa Kafal�, kaynak belirtmeden “Anadolu’da yurt tutmak ve vatan kurmak arzusuyla,

Türkistan’dan göçerek yeni vatanlar�na giren Türklerin beraberlerinde bol miktarda hububat ile say�s�z

büyük ve küçük ba� hayvan sürüleri, at sürüleri ve yük hayvanlar� ile birlikte kavun, karpuz, ay çiçe�i,

pamuk, pirinç, çin-dar� (bir m�s�r cinsi) gibi ziraî mahsuller getirerek Anadolu ziraat�na katk�da

bulunmu�lard�r” der. Bkz. “Anadolu’nun Fethi ve Türkle�mesi”, Töre Dergisi, 40, (1974), s. 34. Kr�. E.

Uyumaz, “Meyveler”, s. 4. 755 Re�îdeddîn, Mektûbât, s. 198-203; Kr�. Togan, “Anadolu’ya Ait Kay�tlar”, s. 42.

94

da yerdi. Kabuklar�n� onlar�n ba��na vurur ve: Ey ölüler ne getirdiniz derdi”756 kayd�na

göre, Konya ve civar�nda kavun yeti�ti�ini söyleyebiliriz. Nitekim, Vilâyet-nâme’nin

“Hac� Bekta�-� Velî, çok zamanlar, H�z�r Peygamberle bulu�urdu. Bir gün, Kayseri'nin

yukar� taraflar�nda Saklan kalesi yak�nlar�nda gene H�z�r'la bulu�tu, bir bostana girdiler.

Orada gezinirlerken bakt�lar ki ileride bir bostanc� durmakta. Hünkâr’�n, Rûm ülkesine

geldi�i mevsim, ilkbahar mevsimiydi, âlemin bezendi�i zamand�. H�z�r'la o bostanda bir

ta� dibine oturdular. Hünkâr, bostan dikene, ‘karde�’ dedi, bize bir kavun getir de

yiyelim. Bostanc�, ‘Tanr� izin verirse bitsin, olsun da beraberce yeriz’ dedi. Hünkâr,

‘dikti�in yeri bir dola� bakal�m’ dedi, ‘belki bitmi�tir’. Bostanc�, ‘Sultan�m’ dedi, ‘ben

dikti�im �eyi bilmez miyim?’ H�z�r Peygamber, ‘öyle deme, erin sözünü k�rma’ deyince

bostanc�ya bir inanç geldi. Gitti, bostan ekti�i yerlere bir bakt�. Bir de ne görsün? Üç

tane güzelim kavun, burcu burcu kokmakta. Hemen ikisini kopard�, getirip birini H�z�r

Peygamberin önüne, öbürünü Hünkâr'�n önüne koydu”757 kayd� menkibevî bir nitelik

ta��sa da, Kayseri de bulunan bostanlarda kavun yeti�tirildi�ini ortaya koymaktad�r.

Ayr�ca Denizli’de de kavun yeti�tirildi�i bilinmektedir758.

Mevlânâ’n�n beyitleri olgun kavunlar� insanlar�n, ham kavunlar� ise hayvanlar�n

yedi�ini göstermektedir: “Can bostan�nda yeti�en turfanda kavun, nas�l olur da her

öküzün, her e�e�in nasibi olur. O güzelim, o e�siz meyveleri akl� ba��nda, yi�it erler

yer”759, “E�ek mü�teri olup bir �ey alsa elbette ham kavun al�r”760.

Ka�garl� Mahmûd’un, “Kavun ya�ma edilirse, sahibi onu iki eli ile yakalar”

�eklindeki kayd�, Türklerin Anadolu’ya gelmeden önce kavunu tan�d�klar�n�

göstermektedir. Bu müellife göre, XI. yüzy�l Türkçesinde kavun tarlas� genel olarak

“kagunluk” ad� ile an�l�yordu761.

4. Karpuz (Citrullus vulgaris):

Kaynaklarda bahsi geçen, kabakgillerden bir di�er meyve de karpuzdur762.

Türkiye Selçuklular� zaman�nda Niksar ve çevresinde karpuz yeti�tirildi�i

756 Eflâkî, II, s. 62. 757 Vilâyet-nâme, s. 22-23. 758 Bkz. Karpuz. 759 Dîvân-� Kebîr, I, s. 69. 760 Mesnevi, II, s. 160. Kavun için ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, IV, s. 426; Eflâkî, II, s. 48. 761 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 504; Kr�. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 228, 230. 762 Salih Göney, Selçuklular zaman�nda Anadolu’da ziraat�n geli�mesinde Türkmenlerin Orta-Asya’dan

95

anla��lmaktad�r. Çünkü Niksarl� Ahi Pehlivân’�n Dârü’s-Sulehâs�’nda sabah

kahvalt�lar�nda tüketilmek üzere zeytin ve peynirin yan� s�ra ba�ka kat�k olarak karpuz,

üzüm ve benzeri meyvelerin sat�n al�nd���ndan bahsedilmektedir. Hatta mevsimine göre

meyvenin eksik edilmemesi �art ko�ulmu�tur763. Ayr�ca, Mardin’de de karpuz

yeti�tirildi�i bilinmektedir764.

Vilâyet-nâme’nin “Germiyân ilinin Denizli �ehrinden bir harami vard�. Y�llarca

yollar kesmi�, canlar yakm��, kanlar dökmü�tü. Günün birinde, kalbine bir yumu�akl�k

geldi; niceye bir can yakaca��m dedi, tövbe edersem elbette Tanr� tövbemi kabul eder;

fakat bir ere ba� vuray�m da himmetini alay�m, tövbemin kabul edilip edilmedi�ini

ö�reneyim. Bu dü�ünceyle kalkt�, do�ruca Sulucakaraöyük'e vard�, Hünkâr'a Hac�

Bekta� Veli’ye hâlini arz etti. Hünkâr, bir bostan ek, yeti�en mahsulü gelene, geçene

yedir dedi, eline bir de kuru de�nek verdi, bunu da dedi, bostana dik, bu de�nek, ne

vakit ye�erir, yapraklan�rsa bil ki o vakit Tanr�, tövbeni kabul etmi�tir. Harami,

Hünkâr'�n elini öptü, memleketine geldi. Bir ba� sat�n ald�, oraya kavun, karpuz, has�l�

her çe�it yemi� ekti. Sulad�, budad�, hepsini yeti�tirdi. Kuru de�ne�i de, bahçeye

dikti…” kayd�na göre Denizli ve çevresinde de karpuz yeti�tirilmekteydi 765.

Yunus Emre de dizelerinde karpuzdan söz etmektedir:

“Olmaz sözi demezem ben ma’rifet ehline

Zira, disem inanmaz a�açta bitti karpuz”766

Mevlânâ ise beyitlerinde kapuzun hastalar� bile i�tahland�rd���n� ve olgunla��nca,

vakti geçirilmeden yenmesi gerekti�ini belirtir: “Hastan�n iste�i yat��m��t�r. Hat�r�

yaln�z iyile�mektedir. Ama ekmek, elma ve karpuz görünce onu yemek ister, bu istekle

zarar korkusu, sava�a giri�ir”767, “Kavun, karpuz oldu suland� m� yarmazsan telef olur

gider”768.

gelirken ba�ta bu�day olmak üzere çe�itli hububat cinslerini beraberlerinde getirmelerinin yan� s�ra,

kavun, karpuz ziraat�n� yayd�klar�n� belirtmektedir. Bkz. Co�rafi Esaslar, s. 173. 763 B. Yediy�ld�z, “Niksarl�”, s. 287. 764 Emine Uyumaz, “XI-XIV. Yüzy�llarda Anadolu’da Yeti�en Meyveler”, Bas�ma haz�r makale. s. 4. 765 Vilâyet-nâme, s. 55-56. 766 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 161. 767 Mesnevi, V, s. 35. 768 Mesnevi, V, s. 302.

96

Ayr�ca Mevlânâ’n�n bir beyitinden anla��ld���na göre kavun, karpuz bostanlar�na

nazar de�memesi amac�yla e�ek ba�� dikilmekte idi: “Ey Hak ziyas� Hüsâmeddîn, bu

e�ek ba��n� kavun, karpuz bostan�na getir”769.

5. Ebucehil Karpuzu (Citrullus colocynthis):

Kaynaklarda s�kça zikri geçen kabakgillerden bir di�er bitki de ebucehil

karpuzudur. Ebucehil karpuzu kabakgillerden, elma büyüklü�ündeki meyvesi çok ac� ve

iç sürdürücü, ishal yap�c�, meyveleri musil olarak kullan�lan bir bitkidir. Ayr�ca ac�

h�yar, ac� elma, it h�yar� diye de bilinmektedir.770. Mevlânâ ve Sutan Veled eserlerinde

ebucehil karpuzundan bahsetmektedirler: “Ebucehil karpuzu, sevgili yüzünden hurma

kesilir, ev, evdeki dost yüzünden ova olur”771, “Ebucehil karpuzu eken, �eker kam���

biçemez” 772, “Yüzlerce çe�it a�ac�n var; her a�aç ba�ka meyve vermede. Biri

ek�i meyve veriyor, öbürü tatl�; biri turunç, öbürüyse tümden incir. Biri

Ebûcehilkarpuzu vermede, öbürü hurma. Biri çirkin meyve verir, öbürü güzel”773.

Ayr�ca Sultan Veled Maârif’inde educehil karpuzunun ne kadar ac� bir bitki

oldu�unu da tarif eder: “Bir �eker parças�n� dövüp un hâline getirsen o, �ekerlikten

ç�kmaz. Ebucehil karpuzunu ne kadar dövüp un hâline getirsen o yine ac�d�r”774,

“Toprak, safra hastal���na tutulan bir kimse için ebucehil karpuzu gibi ac�d�r”775,

Ebucehil Karpuzunun ekimi de yap�l�yor idi: “Abu Cehil karpuzu eken, �eker kam���

biçemez”776.

J. D��ER SEBZELER

Türkiye Selçuklular� ziraat�nda sebze yeti�tiricili�inin de önemli bir yer tuttu�u

anla��lmaktad�r. Genellikle taze olarak tüketilmesi gereken sebzenin d��ar�dan

769 Mesnevi, IV, s. 305. 770 Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 668; T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 18. 771 Mesnevi, III, s. 43. 772 Dîvân-� Kebîr, V, s. 429. 773 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 392. 774 Sultan Veled, Maârif, s. 121. 775 Sultan Veled, Maârif, s. 145. 776 Dîvân-� Kebîr, V, 429.

97

getirilmesi zordur. Bu nedenle iklim ko�ullar� elverdikçe, ihtiyaç olan bölgede

yeti�tirilmesi gerekmektedir. Nitekim, Sivas Darü��ifâs� vakfiyesinde, Konya’n�n

d���nda bulunan sebze bahçesi kaydedilmektedir777. Ayr�ca, ayn� vakf�n s�n�rlar� içinde

yedi sak�s ve sebzelik bahçe oldu�u zikredilmektedir778. Sahib Ata vakf� mülkleri

aras�nda, “Konya d���nda Ahmet han köyü yolu üzerinde merhum Nizâmüd-dîn

Hur�îdi’l-Burul sebzeli�i diye bilinen sebzeli�in tamam�n�n �uyulu yar� hissesinin

tamam� ve Bâhaü’d-dîn Ranza sebzeli�i diye me�hur sebzelik”779 zikredilmektedir. �bn

Battûta, Mudurnu ile Kastamonu aras�nda kendisine rehberlik etmesini istedi�i,

Arapça bilen adama, sebze, tuz ve kuru g�da almas� için para vermekte idi780.

Kaynaklarda zikri geçen sebzelerden biri marul (Lactuca sativa) dur. Sultan Veled

marul tohumunun bitip yeti�mesinden bahsetmektedir781. Mevlânâ’n�n �iirinde de

marula rastlanmaktad�r: “Marulla ha�ha� kozala�� yiyenin, öpmeyle,

kucaklamayla ne i�i var; bunlar için gam m� yer?”782.

Mevlânâ beyitlerinde patl�cana (Solanum melongena) da rastlanmaktad�r:

“patl�can�n ek�iyle münasebeti vard�r”783.

Mevlânâ’n�n, “Beni �spanak say da istersen ek�i pi�ir, istersen tatl�”784

beyitinden Anadolu’da �spana��n (Spinacia oleracea) da bulundu�u ve çe�itli

�ekillerde pi�irildi�i anla��lmaktad�r.

Melana’n�n zikretti�i sebzelerden biri de lahana (Brassica oleracea)d�r785.

Nitekim, lahanan�n anavatan� Akdeniz memleketleri, bilhassa Anadolu,

Kafkasya ve Yak�ndo�u olarak kabul edilir786.

Tere (Lepidium) yapraklar� baharl� lezzetinden dolay� salatalarda da

kullan�lan bir bitkidir787. Mevlânâ’n�n �iirinden anla��ld���na göre tere satan

777 A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 8. 778 A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 13. 779 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 38. 780 �bn Battûta, I, s. 436. 781 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 136. 782 Mevlânâ, Mektuplar, s. 35. 783 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 209. 784 Dîvân-� Kebîr, II, s. 123. 785 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 596. 786 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, I, s. 429. 787 T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 171.

98

ki�iler vard�r788. Bunlar�n ayn� zamanda Selçuklu toplumunda tere yeti�tiren

ki�iler oldu�u dü�ünülebilir. Tereciler mahalle aralar�nda bile bulunmakta idi:

“Mahallesinde tere satan, bu akl� bile almaz”789. Tere ekmekle kat�k olarak da

tüketilebiliyordu: “Tere ve ekmekle yetindi�in zaman”790. Mevlânâ’n�n, “Bahar

gelince f�nd�kla ha�ha� ovaya geldi, nane ile tere �rmak k�y�s�na”791 beyitinden

terenin sulak yerlerde yeti�tirildi�i görülmektedir.

K. BAZI BAHARATLAR VE TOHUMLAR

Kaynaklarda rastlanan baharatlardan biri biberdir. Ahmed Eflâkî’nin

“Muîneddîn Pervâne’nin damad� k�ymetli Sadr�âli Mevlânâ Mecdeddîn-i Atabek bir gün

Mevlânâ’n�n medreselerinde çile ç�karmas� için ricada bulundu. Mevlânâ ona izin verdi.

O da medresenin bir hücresinde hâlvete girdi. Bir kaç gün sonra açl�k ona galebe etti;

çünkü Mecdeddîn naz ve rahat içinde ya�amaya al��m��t�. Yan�nda kendisinin bir dert

orta�� ve s�rda�� vard� … Bir gece hücrelerinden ç�k�p dostlar�ndan birinin evine gidip

ona açl�klar�n� anlatt�lar. O da bunlar için ya�l� bir ördek ve biberli bir pilav haz�rlad�…

Sabah Mevlânâ hazretleri âdetleri veçhile hücrenin kap�s�na gelerek mübarek

parmaklar�n� kap�ya koyduktan sonra koklad� ve; tuhaf �ey! Bu hücreden ördek ve

pirinç kokusu geliyor, riyazet kokusu geliyor” �eklindeki kayd�ndan Türkiye

Selçuklular� zaman�nda yemeklere biber kat�ld��� anla��lmaktad�r792. Ayr�ca aktarlar�n

biber satt�klar� görülmektedir: “Aktar, çe�it çe�it, tablalar�n, ilaçlar�n üstüne bir tas kor.

Her ambardan bir avuç �ey vard�r. Tasta, bir avuç biber, bir avuç sak�z, ambar�n sonu

yoktur; fakat tablas�na bundan ba�kas� s��maz”793.

Kekik794, kimyon795, nane796 gibi baharatlar da kaynaklarda geçmektedir.

788 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 12; Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 273; Sipehsâlâr, s. 102. 789 Dîvân-� Kebîr, I, s. 345. 790 Sultan Veled, Sultan Veled’in Arapça �iirleri, Türkçe terc. Veyis De�irmençay, Erzurum 1997, s. 29. 791 Dîvân-� Kebîr, V, s. 53. 792 Eflâkî, I, s. 362. Bu k�s�m Sipehsâlâr taraf�ndan “O aziz ki�i onlara kaz ve pirinç pilav� haz�rlad�”

�eklinde kaydedilmektedir. Bkz. Sipehsâlâr s. 101. 793 Fîhi mâ fih, s. 52. 794 Vilâyet-nâme, s. 80. 795 Mesnevi, I, s. 256. 796 Dîvân-� Kebîr, I, s. 214, V, s. 53.

99

Zencefil için ise, �bn Bîbî, Sultan Alaaddîn’in Erzurum’u fethi olaylar�n�

anlat�rken Sultan�n sofras�nda �arap testileri ve ibrikleri “zencefil kar���k” tatl� suyla

birlikte dola�t�r�ld���n� söylemektedir797.

Tohumu ilaç olarak kullan�lan bitkilerden biri helile (Teminalia)’dir. �laçlara

kayna�t�r�c� olarak da kullan�ld��� görülmektedir: “�laca kendi elinle bir avuç helile

atmazsan ne hap, hap olur, ne de pi�ip yo�rulur”798. Helile �ekerle de kar��t�r�lmakta idi:

“Heliyle, �ekere kar��m��, hâllihamur olmu�, ac� tad� kalmam��t� art�k!”799. Kara

helilenin kab�zl�k giderici olarak kullan�ld��� görülmektedir800. Ahmed Eflâkî’nin

kayd�na göre ise Mevlânâ ac�l�k vermesi için a�z�nda sar� helile bulunduruyordu801.

Tohumlar� mülâyemet verici olarak kullan�lmakta olan bitkilerden biri de

mahmûde (Convolvulus scammonia) idi802.

Tohumu nazara kar�� koruyucu olarak, ata�e at�larak tütsü yap�lmak için s�kça

kullan�ld��� anla��lan bitkilerden biri de üzerliktir (Peganum harmala): “Kemgöz

de�mesin diye beni tümden yakar-gidersin de�er; çünkü üzerlik tohumuyum ben”803.

Üzerlik köy adlar�nda da yer bulmu�tur. Kesik Köprü ve Ribat� vak�flar� aras�nda zikri

geçen Yüzerlik (Üzerlik) köyü bunun bir örne�idir804.

Çörek otu (Nigella damascena), günümüzde Anadolu’da ekimi de yap�lan ve

ekmek, pide ve çöreklerin üzerine koku vermek için konmaktad�r805. Ancak Selçuklu

Anadolusu’nda çörek otunun yine nazara kar�� tütsü yapmak için kullan�ld���

anla��lmaktad�r: “Yan yak�l a badem, cana kar�� âdeta üzerlik tohumusun, çöre otusun;

kem göze kar�� k�ymas�n sen”806, “Geli�ine nazar de�mesin, ate�e üzerlik, çöre otu

atal�m; üzerlik de nedir, çöre otu da ne oluyor ki? Öd a�ac� gibi kendimizi atal�m

ate�e”807.

797 �bn Bîbî, I, s. 411. 798 Dîvân-� Kebîr, I, s. 38. 799 Mesnevi, IV, s. 149. 800 Mesnevi, I, s. 5. 801 Eflâkî, I, s. 369; Sipehsâlâr, s. 91. Helile için art�ca bkz. Sultan Veled, Maârif, s. 46. 802 Mesnevi, VI, s. 254. 803 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 438. Ayr�ca bkz. Mesnevi, II, s. 127, 261; Dîvân-� Kebîr, II, s. 146, III, s. 146;

Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 160. 804 Refet Yinanç, �lk Selçuklu Vakfiyeleri, Ankara 1979, (Bas�lmam�� Doçentlik Tezi), s. 20. 805 T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 77. 806 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 369. 807 Mesnevi, V, s. 80, VI, s. 78; Dîvân-� Kebîr, III, s. 146. Ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, II, s. 401, IV, s. 331;

100

Anadolu’da bilindi�i anla��lan ziraî ürünlerden biri de sak�z idi. Ahmed

Eflâkî’nin “Umur Pa�a, Çelebi’yi rüyas�nda gördükten sonra, karar verip Sak�z adas�n�

fethetti. Orada o kadar sak�z ç�kard�lar ki anlat�lamaz. Sak�z adas�n� haraç kesip kendi

hassesi hâline getirdi” �eklindeki kayd� da bu durumu göstermektedir808. Ayr�ca

aktarlarda tabaklara konan sak�zlar�n sat�ld��� görülmektedir809. Sak�z üretimin, Bizans

Anadolusu’nda da mevcut oldu�u bilinmektedir810.

Mevlânâ’n�n, “Helvan�n lay��� �ekerdir, sirkenin lay��� kebre otu”811 �eklindeki

bir beytinden sirke yap�m�nda kullan�lan kebre otunun (Foeniculum vulgare)812 da

bilindi�i anla��lmaktad�r.

Türkiye Selçuklular� zaman�nda bilinen bitkisel ürünlerden biri de k�na idi.

Kaynaklardan anla��ld���na göre k�na aktarlar�n ambarlar�nda bolca bulunmakta idi.

Aktarlar k�nay� pazarlarda ve dükkânlar�nda tablalara koyarak satmakta idi813. Yunus

Emre de �iirinde k�nadan bahsetmektedir:

“Elleridür k�nalu hem karava�lar� tapulu

Kargu gibi uzun boylu gül yüzlü hatunlar yoktur”814

S�kça kullan�ld��� anla��lan k�na, ithal yoluyla gelebilece�i gibi, Anadolu’da

yeti�ebilen k�na a�ac� (Lawsonia inermi�)’ndan815 da elde edilmi� olabilece�i

dü�ünülebilir.

Türkiye Selçuklular� zaman�nda kahvede bilinmekte idi816. Ancak muhtemelen,

bugün oldu�u gibi ithal ediliyordu.

L. MEYVELER

Eflâkî, II, s. 302. 808 Eflâkî, II, s. 345. 809 Fîhi mâ fih, s. 52. 810 Speros Vryonis, “Bizans Devri Anadolu tarihindeki Problemler”, Türkçe terc. Ekrem Memi�, Tarih

�ncelemeleri Dergisi, 7, (1992), s. 323. 811 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 353. 812 Rezene, bokluk otu için bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 231. 813 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 11, 12. 814 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 103. K�na için ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, V, s. 478. 815 Beyaz çiçekli, basit yaprakl� ve dikenli bir a�açt�r. Güney Anadolu’nun baz� bölgelerinde yeti�tirilir.

Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 173. 816 Dîvân-� Kebîr, VI, 32, VII, s. 44, 59, 277, 602; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 262; Sultan Veled,

Rubailer, s. 52.

101

�nsan beslenmesinde önemli bir yer tutan meyve, iklimin ve co�rafi ko�ullar�n

elveri�li olmas�ndan dolay� Selçuklu Anadolusu’nda bol ve çe�itli idi. Bu bolluk ve

çe�itlili�in bir sebebinin de meyve a�açlar�n�n mülkiyetinin ki�iye özel olmas� oldu�u

da dü�ünülebilir. C. Cahen, “Ebû’l-Fidâ’n�n Malatya yöresindeki meyve a�açlar�n�n

mülkiyetinin, di�er Müslüman ülkelerin aksine ki�ilere ait olmas�na �a�mas�n�” oldukça

ilginç bulmu�tur817. Ancak Malatya’daki bu uygulaman�n bütün Anadolu’ya mal

edilemeyece�i gibi, Ebû’l-Fidâ’n�n, Malatya’daki meyveler halka ait oldu�unu ve

sahipleri olmad���n� da kastetmi� olabilece�i de dü�ünülebilir818. Nitekim, Ebû’l-Fidâ,

el-Ömerî’nin, “Germiyân iline en yak�n, Cebeli Kassis da�� büyük ve elde edilmesi zor

ve türlü yemi� a�açlar�na havi, meyveli a�açlard�r. Da��n tepesi ve etekleri meskundur.

�nsan, bu da�da günlerce az�ks�z susuz Allah’�n vermi� oldu�u yemi�lerden yiyerek

gezebilir. Bu a�açlar�n hepsi Allah’�n vermi� oldu�u Hüda nimetidir. �nsan eliyle

dikilmi� de�ildir. Kimsenin mülkü olmay�p etraf�na duvar hudut çekilmemi�tir.

Yiyenlere al�p götürenlere mubaht�r. Kim gider de yemi�leri dev�irir ve hangi a�aca el

korsa o a�aç mülkü gibi olur”819 �eklindeki kayd� gibi bir durumla da kar��la�m��

olabilir. Ancak meyve bahçelerinin özel mülkiyete sahip oldu�u bilinmektedir. Özel

çal��malara ve uzun vadeli itinaya muhtaç olan, ba�, bahçe ve meyveliklerin yeti�mesi

için Selçuklu Devleti �ehir ve kasabalar civar�nda özel mülkiyete izin vermi� idi. Bu

durum vakfiyelerde �ehir ve kasabalar civar�ndaki yerlerin hep Müslüman ve H�ristiyan

reayan�n mülkü olarak gösterilmesinden de anla��l�r820.

Kaynaklardan anla��ld���na göre Anadolu’nun baz� bölgelerinde meyve ziraat�

halk�n birinci derecede geçim kayna�� durumunda idi. Nitekim, �bn Bîbî’nin kayd�na

göre, Sultan I. �zzeddîn Keykâvûs (1211-1220) Halep seferine ç�k�nca yolda Tel-bâ�er

kalesini ku�atm��t�. On gün süren ku�atmadan sonra kale halk� direnmeye devam edince

sultan her sipahiye keskin birer balta verdirip kalenin d���ndaki a�açlar� kestirmeye

ba�lad�. Bunu gören halk melikin huzuruna ç�k�p “Bizim geçim kayna��m�z bu

a�açlar�n meyvesidir. Rum askerleri geçim kayna��m�z� kah�r baltalar�yla kurutunca

817 C. Cahen, Osmanl�lardan Önce Anadolu, s. 114. 818 �madüddîn el-Melikü'l-Müeyyed �smail b. Ali Ebû’l-Fidâ, Geographie d'Aboulfeda: Takvimü'l-

Büldan, terc. Toussaint Reinaud Joseph, Frankfurt 1985, s. 138. 819 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 35; Türkçe terc. Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda

Ara�t�rmalar I, s. 191. 820 Turan, “Toprak Hukuku”, s. 559. Ayr�ca bkz. Sulama.

102

çoluk çocu�umuzun nafakas�n� nereden temin edece�iz” deyince, Melik anla�ma

istemek zorunda kald�821.

Meyvenin bu önemi �üphesiz çiftçinin verdi�i art� ürünü iç ve di� piyasada

de�erlendirmesinden kaynaklan�yordu. Nitekim, �bn Sa‘îd, Aksaray’dan Konya’ya bir

sürü meyvenin öküz arabalar�yla götürüldü�ünü söylemektedir822.

Anadolu’daki büyük beyliklerle çevredeki ülkeler aras�nda da ticaret yap�ld���,

meselâ çok me�hur olan Denizli’nin nar �araplar�, Konya’n�n Suriye ve M�s�r’a

gönderilen kays�lar� oldu�u bilinmektedir823.

1. Al�ç (Crataegus):

Anadolu’da yeti�ti�i görülen meyvelerden biri de al�ç824 idi. Al�ç, Mevlânâ’n�n bir

beyitinde �öyle geçmektedir: “Kuru üzüm, ceviz, al�ç kalmad�: onun a�k� yeter bana”825.

Ayr�ca Vilâyet-nâme’de geçen, “Yunus (Yunus Emre), ekincilikle geçinen, yoksul bir

adamd�. Bir y�l k�tl�k olmu�tu, ekin bitmemi�ti. Hac� Bekta�'�n vasf�n� o da duymu�tu.

Gideyim, biraz bir �ey isteyeyim dedi. Bir öküze al�ç yükledi, vara vara Karaöyük'e

geldi, Hünkâr'a, yoksul bir adam�m, ekinimden bir �ey alamad�m, yemi�imi al�n,

kar��l���n� lütfedin ehlimle, ayalimle a�k�n�za yiyeyim dedi. Hünkâr, emretti, al�c�

yediler” �eklindeki kay�ttan da Anadolu’da al�ç yeti�ti�i anla��lmaktad�r826.

2. Armut (Pirus communis):

821 �bn Bîbî, I, s. 205-206. 822 Cahen, “�bn Sa‘îd”, s. 46. Ebû’l-Fidâ ise bu bilgiyi tekrarlayarak, “Aksaray’dan Konya’ya meyveler

ihraç ediliyordu. Meyveler kat�rlara yüklenerek götürülüyordu. Tarlalardan ve vadilerden geçilerek

gidiliyordu” demektedir. Bkz. Ebû’l-Fidâ, s. 137. 823 Göney, Co�rafi Esaslar, s. 79. 824 Dallar� genellikle dikenli, meyvesi sar�, k�rm�z�, koyu k�rm�z� veya siyah renktedir. Ekseri türlerin

meyvesi yenir ve sonbaharda iplere dizilerek pazarlarda sat�l�r. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar�

Sözlü�ü, s. 29. Ayr�ca bkz. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 2279-280. 825 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 634. 826 Vilâyet-nâme, s. 48.

103

Türkler Anadolu’ya gelmeden önce de armudu biliyorlard�827. �bn Sa‘îd, “Ak�ehir,

bir sürü iyi sulanm�� bahçeleri vard�r. Büyük ve lezzetli armutlar yeti�ir”828 demektedir.

Suruc’da da armut yeti�ti�i bilinmektedir829. Re�îdeddîn’in mektuplar�nda ise, k��

ay�nda toplanan has�lat�n listesinde Erzincan’dan 500 menn armut gelece�i

kaydedilmi�tir830. Vilâyet-nâme’de, Kalecik-K�r�ehir yolu üzerinde, K�z�l�rmak'�n öte

yan�nda, Armutlu denen bir yer oldu�u kaydedilmektedir831. Muhtemelen burada da

armut yeti�tirilmekte idi.

Caca O�lu vakfiyesine göre, Kiçi Hüseyin ad� ile tan�nm�� olan çiftli�in bir s�n�r�

Türkçe’de “o kim armut” adiyle an�lan bir armut a�açl���d�r832. Görünü�e göre

K�r�ehir’de müstakil olarak armut yeti�tirmek için bahçeler tanzim edilmi�tir. Bu planl�

ziraat faaliyeti �üphesiz ticarî amaçla yap�lm��t�r.

Müneccimba�� da armut ile ilgili �u bilgiler kaydeder: “Rükneddîn IV. K�l�ç

Aslan, a�abeyi II. �zzeddîn’in Mo�ollara yenilip kaçmas�n�n ard�ndan Borgulu/Uluborlu

kalesinden ç�kart�l�p tahta oturtuldu. Muîneddîn Pervâne, Baycu Noyan ve adamlar�na

ziyafet verdi. Baycu Noyan’�n yan�nda Hoca Noyan ad�nda büyük bir emîr vard�. Zâlim

ve kötü bir kimse idi. Pervâne, Sahib Nizâmeddîn ile anla��p Hoca Noyan’� içki

s�ras�nda zehirleme konusunda anla�t�lar. Nizameddîn kendi eliyle bir armudu soyup bir

dilimini Hoca Noyan’a verdi. Çad�r�na dönünce zehir etkisini gösterdi. Baycu Noyan bu

konuda Nizameddîn’i suçlad� ve onun öldürülmesini emretti” Olaylar�n geçti�i 1256-57

y�l� k���n� Baycu Noyan Aksaray’da k��lad���na göre ziyafette muhtemelen orada

verilmi�tir.Bu bilgileri birle�tirdi�imizde Aksaray civar�nda da armut yeti�tirildi�i

dü�ünülebilir833.

Mevlânâ ve Sultan Veled’in eserlerinde de armuda rastlamaktay�z834. Ekseri

meyvelerde oldu�u gibi armutta silkelenerek toplan�yordu. Silkelemeden yelin

dü�ürdü�ü armutlarda oluyordu.835 Bunlar iyice olgunla�an meyveler olmal�d�r. 827 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 282. 828 Cahen, “�bn Sa‘îd”, s. 45. 829 Ebû’l-Fidâ, s. 137-138. 830 Re�îdeddîn, Mektûbât, s. 198-203; Kr�. Togan, “Anadolu’ya Ait Kay�tlar”, s. 42. 831 Vilâyet-nâme, s. 54. 832 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 122. 833 Müneccimba�� Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-düvel Selçuklular tarihi: Horasan-Irak, Kirman ve

Suriye Selçuklular�, yay. Ali Öngül, �zmir 2001, s. 99; E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 1-2. �bn Bîbî’de

eserinde bu olaydan söz eder. Bkz. �bn Bîbî, II, s. 150. 834 Mesnevi, I, s. 189, III, s. 286; Dîvân-� Kebîr, II, s. 456; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 101, 173.

104

Bir tür yaban armudu olan ahlat836 da kaynaklarda yer almaktad�r.

Ayr�ca Bizans kayna�� olan Niketas Khoniates’de armut (ahlat) ile ilgili �u bilgi

yer almaktad�r: “Bizans imparatoru I. Manuel Komnenos (1143-1180) Miryokepolon

Sava��’n�n (1176) ard�ndan bir ahlat a�ac�n�n gölgesinde yorgunlunu atmaya

çal���yordu”837. Ad� geçen sava��n yap�ld��� yer konusunda farkl� görü�ler olsa da

Eski�ehir, Kütahya, Denizli civar�nda bu meyvenin yeti�ti�ini söyleyebiliriz838.

Bu dönemle ilgili inceledi�imiz kaynaklarda yabanî armut ahlattan ba�ka armut

cinsine rastlayamad�k. Ancak Osmanl� kaynaklar�ndaki tafsilatl� bilginin incelenmesi,

dönemimiz hakk�nda da fikir verir839.

3. Ayva (Cydonia vulgaris):

Ayvan�n anayurdunun Kafkasya ile Kuzeydo�u Anadolu ve hazar denizi k�y�lar�

oldu�u bilinmektedir840. XI. yüzy�l Türkleri ayvaya, avya diyorlard�841. Ka�garl�

Mahmûd’un kaydetti�i “Ek�i ayva di�i kama�t�r�r” �eklindeki atasözünden anla��l�yor ki

Türkler aras�nda ayvan�n eski bir geçmi�i vard�r842. Kaynaklarda ayvan�n Suruc ve

Ak�ehir’de yeti�ti�ine dair bilgiler yer almaktad�r843. �bn Sa‘îd de, Ak�ehir’de

mükemmel ayvalar yeti�ti�ini kaydetmektedir844. Sahib Ata vakfiyesinde kaydedilmi�

yer adlar�ndan birinin, Sivas-Zara’da bulunan, Ayva semti olmas�, bu bölgede de

835 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 17, VII, s. 356. 836 Ahlat, gülgillerden, kendi kendine yeti�en, üzerine armut a��lanan a�aç, yaban armudu (pirus pirester)

Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 48. Türkiye’de dallar� dikenli ve dallar� dikensiz iki alt

türü yeti�ir. Olgun meyveleri taze halde veya kurutulduktan sonra yenir. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki

Adlar� Sözlü�ü, s. 23-24. 837 Niketas, s. 127; E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 1-2. 838 E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 1-2. 839 1676 tarihli bir fermânda �stanbul’a getirilen armutlar�n iki boy kutu içinde ambalajlanma zorunlulu�u

getirilmi�, ancak sonradan küçük boy ambalaj�n mâliyeti fazla yükledi�i anla��ld���ndan sadece büyük

boy standart kutularda getirilip tart�lmas� buyrulmu�. Cinsleri de Gemlik armudu, Gökba�l� armut, ��neci

armudu, Örenku� armudu, Zerdemori armut, Mürendî armut, Yerbasmaz armudu, Karamoru armut,

Bozdo�an armudu ve Ayd�n armudu olarak tarif adilmi�tir. Bkz. Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür

Kökenleri, I, s. 475. 840 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 283. 841 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 114. 842 Divanü Lûgat-it-Türk, II, s. 311; Kr�. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 283. 843 Nâs�r-� Husrev, s. 177; Ebû’l-Fidâ, s. 138; E. Merçil, Meslekler, s. 59. 844 Cahen, “�bn Sa‘îd”, s. 45.

105

ayvan�n yeti�tirilmi� oldu�unu dü�ündürtmektedir845. Mevlânâ da eserlerinde ayvadan

söz etmektedir: “Nar, ayvaya �u betin-benzin ne diye sar� deyip durmada; o da diyor ki;

içimde saklad���m inci taneleri sarartt�-soldurdu beni”846. Sultan Veled ise ayvan�n

iyile�tirici, hararet kesici etkisine de�inmektedir: “Çocuk hararete dü�er, o hâlde de bal

isterse baba, sevgisi yüzünden ona aksini söyler. Yüzünü ek�itir de, ek�i daha iyidir;

sana her �eyden daha iyi gelecek �ey meyvelerdir der. O�ul der; ayva iyile�tirir seni;

ba�ka meyvelerden de zarar gelir sana”847.

Selçuklu toplumunda ayva, pekmezin içine kat�larak da tüketilmekte idi:

“Pekmezin içinde ne kaynat�l�rsa pekmez lezzetini al�r. Havuç, elma, ayva, ve ceviz

pekmezle kaynat�lsa hepsinden de pekmez lezzetini al�rs�n”848.

4. Badem (Amygdalus communis):

Kaynaklarda s�k rastlanan meyvelerden biri de bademdir. Bademin Kilikya ve

Karadeniz bölgesinde yeti�ti�i bilinmektedir849. �bn Bîbî, “I. Alâeddîn Keykubâd

zaman�nda (1220-1237) Kogonya (�ebinkarahisar) meliki �ehrin ihtiyaçlar�n�

kar��lamak için derin su sarn�çlar�, üç ev dolusu ya�, bal, �eker, tuz, odunun yan� s�ra

badem de depo etti�inden” bahsetmektedir850. Dolay�s�yla ad� geçen bölge veya

civar�nda badem yeti�ti�i dü�ünülebilir. Sahib Ata vakfiyesinde, K�r�ehir’e ba�l�

K�l�can ad�ndaki köyün hudutlar�ndan biri olarak “Bademözü Köyü”

kaydedilmektedir851. Dolay�s�yla bu bölgede de badem yeti�ti�i dü�ünülebilir. Ayr�ca

Hamdullah Mustevfî, “�im�at’da852 bir a�aç yeti�ir. Bu a�ac�n meyvesi bademe benzer.

Kabu�u ile yenilebilir. Baldan daha ho� ve çok lezzetlidir. Kimse bu meyvenin ad�n�

bilmiyor”853 diyerek bademe yak�n oldu�u muhtemel bir meyveden bahsetmektedir.

845 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 36,60. 846 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 72. Ayr�ca bkz. Mesnevi, II, s. 63; Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 342. 847 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 231. 848 Mesnevi, V, s. 204. 849 E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 2. 850 �bn Bîbî, I, s. 370. 851 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 34. Badem için ayr�ca bkz. Kemal Eraslan, “Baba

�lyâs-i Horasânî’ye Ait Halvatle �lgili Manzum Bir Risâle”, TM, 20, (1997), s. 136,154. 852 Do�u Karadeniz bölgesinde bir yer. Bkz. Hamdullah Mustevfî, s. 97. 853 Hamdullah Mustevfî, s. 97.

106

Bademin, olgunla��nca kabuklar�n�n inceldi�ini söyleyen Mevlânâ da bademin

yeti�mesini görmü� olmal�d�r854.

Selçuklu toplumunda badem yayg�n bir kullan�m alan� bulmakta idi. Badem

meyvesi ya� ve kuru bir yemi� olarak tüketilmi� olabilece�i gibi, ya��ndan da istifade

edilmekte idi. Kaynaklarda bu yönde pek çok kayda rastlanmaktad�r: “Badem ya��,

bademden ç�kar”855, “Kazara sirkengübin safray� art�rd�. Badem ya�� da kuruluk tesirini

göstermeye ba�lad�”856, “Bilirsin ki ben �ekerin tad�y�m bademlerin ya��”857, “Badem

ya��n� görmek, onun kurulu�u gidermesiyle olur”858, “Bademin içini ve ya��n�,

bademden ayr� sanan ve kabul edenlere benzer. Meselâ, bademleri böyle kabul

etmesinin sebebi de �udur. Bademler birbirinden ayr�d�r; say�labilir ve avucunda

toplay�p s�karsan bir ses ç�kar�r. Hâlbuki bademin içi ve ya�� bu özelliklere sahip

de�ildir. O hâlde bunlar bademden sesi, say�y� anlad�klar�, as�l bademin ne oldu�unu

bilmedikleri bellidir”859.

Kaynaklarda bademin �eker yap�larak da tüketildi�i anla��lmaktad�r. Ahmed

Eflâkî’nin, “Mevlânâ’n�n bulundu�u bir dü�ünde, davetlilerden biri ‘Badem �ekeri yok

mudur? Getirsinler’ diye ba��rd� . Mevlânâ, ‘�eker var fakat tuzaklarla beraber’ dedi”

�eklindeki kayd�, bu durumu göstermektedir860. Ayr�ca Mesnevi’de de, badem

�ekerlemesinden söz edilmektedir861. Yine, bademden helva da yap�lmakta idi. Mevlânâ

badem helvas�n�, “Onun cevizlerle, bademlerle, �ekerlerle yo�rulmu� badem helvas�,

hem dilimi, dama��m� tatl�la�t�r�r, hem gözlerime nur verir” �eklinde tarif eder862.

Ahmed Eflâkî’nin “Yine nakledilmi�tir ki: Mevlânâ üç di� sar�msak ve e�er bunu

yiyemeyen kimseler olursa üç bademin üzerine yazard� yemesi için s�tmal�ya verirdi”863

�eklindeki kayd�ndan bademin tedavi maksatl� da kullan�ld��� anla��lmaktad�r. Ayr�ca

854 Mesnevi, III, s. 112; V, s. 98. Badem için ayr�ca bkz. �bn Bîbî, I, s. 220, 236; Dîvân-� Kebîr, II, s. 265,

IV, s. 73; Mesnevi, IV, s. 286; Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 13; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 93. 855 Dîvân-� Kebîr, V, s. 446. 856 Mesnevi, I, s. 5. 857 Dîvân-� Kebîr, I, s. 107. 858 Sultan Veled, Maârif, s. 46. 859 Sultan Veled, Maârif, s. 11. 860 Eflâkî, I, s. 486. 861 Mesnevi, III, s. 329. 862 Dîvân-� Kebîr, I, s. 108. Badem helvas� için ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, II, s. 94, VII, s. 194, 547;

Mesnevi, II, s. 88. 863 Eflâkî, I, s. 298.

107

Mevlânâ’n�n, “Ar�-duru �arap geldi; ard�ndan da meze olarak badem geldi, bal geldi,

�eker geldi”864, “Mezesi a�a��l�k ki�ilerinki gibi �eker ve badem”865 �eklindeki

beyitlerinden, bademin meze olarak da tüketildi�i görülür.

5. Ceviz (Juglans regia):

Kaynaklardan anla��ld���na göre Anadolu’da yeti�en meyvelerden biri de

cevizdir. �bn Battûta, cevizden bahsederken, “�znik’te �ehrin içinde meyvenin her

türlüsü ve ceviz bulunur. Cevize “k” harfiyle “koz” diyorlar, Araplar gibi “côz” yahut

“cevz” demiyorlar”866 demektedir. Yunus Emre Dîvân�’nda da koz kelimesine

rastlanmaktad�r:

“Ç�kdum erik tal�na anda yidüm üzümi

Bostân �s� kak�yup dir ne yirsun kozum�”867.

Bu do�rultuda vakfiye kay�tlar�nda, Sivas’ta Koz Viran Köyü’nün868

zikredilmesinden bu bölgede de ceviz yeti�ti�i dü�ünülebilir.

�bn Battûta ayr�ca, “Kastamonu’da, k���n bir dirhemle kestane ile ceviz ald�k m�

hepimiz yesek de art�yordu!”869 diyerek bu bölgede cevizin ucuz ve bol oldu�unu

belirtmektedir. Ayn� müellifin, “Bikri (Birgi) hükümdar� yaz mevsiminde, �iddetli s�cak

nedeniyle civardaki yaylalardan birine ç�km��t�. Güne� batarken hükümdar�n kalmakta

oldu�u yüksek noktaya geldik. Bir ceviz a�ac�n�n alt�na, su kenar�na çad�r�m�z�

kurduk”870 �eklindeki kayd�ndan, da�l�k bölgelerde muhtemelen kendi ba��na yeti�en ve

sahipsiz ceviz a�açlar�n�n bulundu�u görülmektedir. Vilâyet-nâme’nin “Hac� Bekta�,

Saru �smail’e, ceviz a�ac�ndan tabut yapar, beni tabuta kor, ondan sonra gömersiniz

diye vasiyet etti”871 �eklindeki kayd�ndan Hac� Bekta� Veli’nin ya�ad��� K�r�ehir

bölgesinde cevizin bilindi�i ve kereste olarak da kullan�labildi�i anla��lmaktad�r.

864 Dîvân-� Kebîr, V, s. 273. 865 Dîvân-� Kebîr, III, s. 336. 866 �bn Battûta, I, s. 431. 867 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 510. 868 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 16. 869 �bn Battûta, I, s. 439. 870 �bn Battûta, I, s. 420. 871 Vilâyet-nâme, s. 90.

108

Mevlânâ bir beyitinde ceviz fidan�n�n elde edilmesinden de söz etmektedir:

“Cevizler çok ama içleri bo�! �çsiz tohum fidan olur mu?”872 Ayr�ca kaynaklardan

anla��ld���na göre ceviz, bir ki�inin a�aca ç�karak silkmesiyle toplanmakta idi873. Ceviz

genellikle çerez olarak tüketilmekte idi. Özellikle çocuklar kuru üzümle cevizi çok

sevmekte idiler874. Ancak Mevlânâ’n�n, “Cevizlerimiz bu de�irmende k�r�ld�, derdimize

ait ne söylersen azd�r”875, “F�st���, yahut cevizi k�rmad�kça ne içi meydana ç�kar, ne

ondan bir ya� ç�kar�l�r”876 beyitlerinden anla��ld���na göre, de�irmenlerde877 ezilip ya��

ç�kar�lmakta idi. ceviz helva yap�m�nda da kullan�l�yordu878. Ayr�ca ceviz, pekmezle

kaynat�larak da tüketilebiliyordu879.

6. Dut (Morus):

Dut a�ac� yaln�zca bir meyve olarak de�il; ipek böce�i yeti�tirme i�inde de

kullan�l�yordu. Nâs�r-� Husrev’in verdi�i bilgiye göre, Menbic’de �ehrin mahallelerine

ipek böce�i yeti�tirmek için dut a�açlar� ekilmi�tir880. El-Ömerî’ye göre Bal�kesir’de bol

miktarda ipek ç�kar. Buradan Hindistan memleketlerine naklederler. Buran�n ipe�i ve

kuma�� Rumlar�n �stanbul’daki ipek ve kuma��na uyar881. Bu durumda Bal�kesir’de dut

yeti�tiriliyor olmal�d�r. Selçuklular devrinde Sivas’ta ve Anadolu’nun di�er bölgelerinde

de kazzâz (ipekçi, ipek satan)’lar�n varl��� bilinmektedir882. Ayn� �ekilde ipekle

ba�lant�l� dutun da yayg�n oldu�u dü�ünülebilir. Nitekim, Marco Polo, Konya, Kayseri

ve Sivas’� da içine alan Türkiye bölgesinden bahsederken, koyu k�rm�z� ve di�er

renklerdeki, çok güzel ve çok zengin çok büyük miktarda ipekli kuma�lar�n burada imal

872 Mesnevi, II, s. 261. 873 Mesnevi, IV, s. 62. 874 Mesnevi, II, s. 16, IV, s. 208, V, s. 108; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 235. 875 Mesnevi, VI, s. 51. 876 Mesnevi, VI, s. 202. 877 Bkz. Mengene-hâne. 878 Dîvân-� Kebîr, I, s. 108, II, s. 94; Mesnevi, II, s. 88. 879 Mesnevi, V, s. 204. Ceviz için ayr�ca Bkz. Mesnevi, III, s. 19, III, s. 112, V, s. 98; Fîhi mâ fih, s. 131,

209; Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 97; Sultan Veled, Maârif, s. 49; Eflâkî, I, s. 441. 880 Nâs�r-� Husrev, s. 177-178. 881 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s. 45; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda

Ara�t�rmalar I, s. 199. 882 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 56; A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 13;

H. Sahillio�lu, “�kinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, s. 65.

109

edildi�ini söyler883. Sahib Ata vakfiyesinde Anadolu (Rum) beldelerinden biri olarak

kaydedilen Dutlu �ehri de bu bölgede dut yeti�tirildi�ini dü�ündürtmektedir884. Vilâyet-

nâme’de, “Hac� Bekta� Velî, Hoca Ahmed Yesevî'den izin al�p yola dü�tü. Orada

bulunan erenlerden biri, ortada yanan ate�ten bir odun al�p Rûm ülkesine do�ru att�,

Rûm'daki erenler ve gerçeklerden biri, bu odunu tutsun, Türkistan erenlerinin, Rûm'a er

gönderdikleri, erenlere malûm olsun dedi. O odun, dut a�ac�yd�, Konya'da, Emîr Cem

Sultan'�n halîfesi Hak Ahmed Sultan, dutu, Hac� Bekta� Tekkesinin önüne dikti. O a�aç,

hâlâ durur, yukar� ucu, yan�kt�r”885 �eklindeki kay�ttan da K�r�ehir’de de dut a�ac�na

rastland��� görülmektedir. Ayr�ca Vilâyet-nâme’de dut pekmezi de zikredilmektedir886.

7. Elma (Pirus malus):

Ahlat ve Erzincan’da elma yeti�mekte idi887. �bn Battûta, Mudurnu’dan

Kastamonu’ya gidi�leri s�ras�nda u�rad�klar� köyde elma da yediklerini söyler 888. �bn

Sa‘îd de, Ak�ehir’in bir sürü iyi sulanm�� bahçesi bulundu�unu ve ba�l�ca ürünlerin,

renkli ve tad� güzel elmalar oldu�unu söyler889. Vilâyet-nâme’de yer alan “Kalecik890

civar�nda, Ç�rak adl� bir adam vard�. Hac� Bekta� Veli’yi ziyaret edip himmetini almay�

istedi. Bir yük, elma al�p yola dü�tü”891 �eklindeki kay�ttan, bu bölgede de elma yeti�ti�i

anla��lmaktad�r. Konya’ya tâbi Ermenek bölgesindeki köylerden birinin ad�, Elmac�k

883 Marco Polo, s. 75. Nitekim, 1219 y�l�nda Alâeddîn Keykubâd için yap�lm�� oldu�u anla��lan, k�rm�z�

ipek üzerine alt�n telle yap�lm�� ve Lyon muzesinde bulundu�u bilinen bir hal� da bu bilgiyi

do�rulamaktad�r. Bkz. Osman Turan, “Selçuklular Zaman�nda Sivas �ehri”, Ankara Üniversitesi Dil

Tarih Co�rafya Fakültesi Dergisi, CIX, (1951), s. 450. XV. yüzy�l seyyahlar�ndan Clavijo, A�r� Da��

eteklerinde baz� böceklerin bulundu�unu ve bunlarla ipeklerin k�rm�z�ya boyand���n� söyler. Bkz. Clavijo,

Anadolu Orta Asya ve Timur Nezdîne Gönderilen �spanyol Sefir Clavijo’nun Seyahat ve Sefaret

�zlenimleri 1404-1406, s. 90; Yine kuma� boyamada kullan�ld��� bilinen Anadoluda ç�kar�ld�ktan sonra

Cenoval� ve Venedikli tüccarlar vas�tas�yla ihrac ediliyor idi. Bkz. Wilhelm Von Rubruk, Mo�ollar�n

Büyük Han�na Seyahat 1253-1255, Türkçe terc. Ergin Ayan, �stanbul 2001, s. 140. 884 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 36,57. Dutlu �ehri, Sivas’a yak�n bir yer olmal�d�r.

Bkz. Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 57. 885 Vilâyet-nâme, s. 16-17, 108. 886 Vilâyet-nâme, s. 95. 887 E. Merçil, Meslekler, s. 58; E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 3. 888 �bn Battûta, I, s. 436. 889 Cahen, “�bn Sa‘îd”, s. 45. 890 Bugün Ankara’n�n bir ilçesi. Bkz. F. S. Duran, Büyük Atlas, s. 29. 891 Vilâyet-nâme, s. 54.

110

Köyü’dür892. Mevlânâ, “Bahçeye gir de elma dev�ir �imdi. Hem de o elmalar� dev�ir ki

Rum ülkesinden kestiler mi, güzelim kokusu, ta Çin, Maçin ülkesine dek yay�l�r. Gel de

elma harman�na gir, lâ’l renkli elmalar� dö�ek edin, yast�k yap”893 �eklindeki

beyitlerinde, Anadolu (Rum) ülkesinde yeti�en elmalar� tarif etmektedir.

Ahmed Eflâkî’nin, “Mevlânâ arkada�larla beraber Il�ca’ya te�rif etmi�ti. Il�ca’ya

ula�t�klar� vakit Mevlânâ’n�n Arkada�lar�yla yaln�z kalmas� için Çelebi Emîr Âlem

hazretleri daha önce ko�arak bütün insanlar� hamamdan d��ar� ç�kard�. Çelebi emretti:

K�rm�z� ve beyaz elmalar getirip onlarla havuzu doldurdular. Mevlânâ hazretleri içeri

girdi�i vakit havuzun elmalarla dopdolu oldu�unu gördü”894 kayd�ndan Anadolu'da

elman�n bol bulunabildi�i görülmektedir. �bn Bîbî de, I. Alâeddîn Keykubâd’�n tahta

ç�kmas� için (1220) için düzenlenen kutlamalarda verilen ziyafetlerde tüketilen

meyveler aras�nda elman�n da bulundu�undan bahsetmektedir895.

Mevlânâ eserlerinde elmal�ktan896 da bahsetmektedir. Ayr�ca ba�c�n�n

mahsulünü satt���n� ve bunu yaparken de elmalardan örnek gösterdi�ini belirtir897. Yine

Mevlânâ, yar�s� k�rm�z�, yar�s� sar� elmadan898 ve ek�i k�z�l elmadan899 da söz eder.

Bezen ta�lanarak da toplanan900 elma, pekmezle kaynat�larak da tüketilebiliyordu901.

Menâk�bu’l-kudsiyye’de de elma geçmektedir902.

892 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 116. 893 Dîvân-� Kebîr, VI. S. 255. 894 Eflâkî, I, s. 521. 895 �bn Bîbî, I, s. 236. 896 Mesnevi, V, s. 121. 897 Mesnevi, V, s. 174. 898 Dîvân-� Kebîr, V, s. 122. 899 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 72. 900 Dîvân-� Kebîr, V, s. 250. 901 Mesnevi, V, s. 204. Elma için ayr�ca bkz. Mesnevi, II, s. 63, III, s. 286, IV, s. 166, VI, s. 105; Dîvân-�

Kebîr, I, s. 15, II, s. 170, 327, 456; IV, s. 234, 301; Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 122, s. 342; Sultan Veled,

�btidâ-nâme, s. 101, 173; Sultan Veled, Maârif, s. 49. 902 Elvan Çelebi, Menâk�bu’l-kudsiyye, s. 93.

111

8. Erik (Grumus domestika):

Anadolu’da yeti�en meyveler aras�nda erik de yer almakta idi. Ebû’l-Fidâ’ya

göre Suruc’da erik yeti�mekte idi903. Hamdullah Mustevfî’de Konya’da yeti�en ürünleri

sayarken “Sar� erik, özellikle çok ho� ve çok lezzetlidir” demektedir904. �bn Battûta,

Mudurnu’dan Kastamonu’ya gidi�leri s�ras�nda u�rad�klar� köyde kendilerine kuru erik

ikram edildi�ini ve suda yumu�at�p yedi�ini söyler905. Mevlânâ’n�n eserlerinde de erik

geçmektedir906.Yunus Emre de �iirinde erikten söz eder:

“Ç�kdum erik tal�na anda yidüm üzümi

Bostân �s� kak�yup dir ne yirsun kozum�”907.

9. F�nd�k (Corylus avellana):

Türkler Anadolu’ya gelmeden öncede f�nd��� bilmekte idiler908. Anadolu’da

f�nd���n ilk olarak Do�u Karadeniz k�y�lar�nda yeti�tirilmi� oldu�u bilinmektedir909. Bu

bölgede yeti�en f�nd�k 900-1200 y�llar� aras�nda Bizans halk� taraf�ndan tüketilmekte

idi910. Ebû’l-Fidâ, Hizan’da birçok a�aç oldu�unu ve bu a�açlar�n ba�l�calar�n�n f�nd�k

a�açlar� oldu�unu kaydeder911. Mevlânâ, “Bahar gelince f�nd�kla ha�ha� ovaya geldi,

nane ile tere �rmak k�y�s�na”912 diyerek, Selçuklular döneminde f�nd���n görülebildi�ini

belirtmektedir. Ayr�ca Mevlânâ, f�nd�ktan bahsederken, “Ceviz de f�nd�k da kabu�unun

içindeyken �ak�rdar, ses verir. Kabuk az�c�k çatlasa, k�r�l�p yar�s� dü�se �ak�rt�s� azal�r.

Tümden k�r�lsa hiç ses vermez. �ç ne kadar inceyse kabuk, o kadar kat� olur, sert olur.

Çünkü için bekçisidir kabuk”913 demektedir.

903 Ebû’l-Fidâ, s. 52. 904 Hamdullah Mustevfî, s. 98. 905 �bn Battûta, I, s. 436. 906 Dîvân-� Kebîr, V, s. 207, VII, s. 41. 907 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 510. 908 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 294. 909 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, I, s. 492. 910 E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 3. 911 Ebû’l-Fidâ, s. 58. 912 Dîvân-� Kebîr, V, s. 53. 913 Fîhi mâ fih, s. 209. F�nd�k için ayr�ca bkz. �bn Bîbî, I, s. 236; Mesnevi, II, s. 27; Eflâkî, I, s. 290.

112

10. F�st�k:

Ka�garl� Mahmûd’un haber verdi�ine göre XI. yüzy�lda Orta Asya Türkleri,

f�st��a bitrik demekte idiler914. Anadolu’da ise F�st��a, “f�st�k” denilmekte idi. Beylikler

ça��ndan beri yaz�lm�� olan ilk Türkçe eserlerde bile f�st�k, “f�st�k” olarak yaz�lm��t�915.

F�st�k kaynaklarda Anadolu’nun me�hur meyveleri aras�nda yer almaktad�r916.

Selçuklular döneminde helvac�lar�n dükkânlar�n�n, �eker ve f�st�kla dolu oldu�u

belirtilmektedir917. Ayr�ca Mevlânâ, bir beyitinde, a��klara saçmak için �eker ve f�st�k

haz�rland���n� belirtmektedir918. �bn Bîbî �amf�st���ndan da söz eder919. Yine

Mevlânâ’n�n bir beyitinden anla��ld���na göre f�st�k ya� elde edilmek için de

kullan�l�yordu: “F�st���, yahut cevizi k�rmad�kça ne içi meydana ç�kar, ne ondan bir ya�

ç�kar�l�r”920. Mevlânâ’n�n f�st�k geçen birkaç beyitinde �öyledir: “Ceviz, f�st�k, badem

bile, olunca kabuklar� incelir”921, “Kabuk kal�n olursa iç küçülür, zay�flar. �ç kemale

geldi, güzelle�ti, güzelle�ti, büyüyüp oldu mu kabuk incelir.haml�ktan kurtulup yeti�en,

olan cevize, bademe, ve f�st��a, �u üç meyveye bir bak”922.

11. Hurma (Phoenix dactylifera):

Uzun bir s�cak döneme ihtiyaç duydu�u için Anadolu’da do�al yeti�me alan�

bulamayan, ancak bat� ve güney bölgelerde birkaç yabanî türünün yeti�ti�i hurman�n923,

Selçuklu toplumunda bilindi�i görülmektedir. Bu özel durumun dayan�kl� bir meyve

olan hurman�n, ithalinin kolay olmas�ndan kaynakland��� dü�ünülebilir.

Mevlânâ ve Sultan Veled, eserlerinde hurmadan bahsetmektedirler: “Çünkü o

taneler günün birinde yer alt�ndan ba� gösterir, boy atar, bir hurmal�k olur”924, “Bil ki

hurma dev�irmek için a�ac�n�n tikenini kimsecikler yolmaz”925, “Tortu güçlüktür, sâfi

914 Divanü Lûgat-it-Türk, I, s. 476; Kr�. B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 296. 915 B. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giri�, II, s. 296. 916 C. Cahen, Osmanl�lardan Önce Anadolu, s. 54; E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 3. 917 Dîvân-� Kebîr, V. s. 53. 918 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 34. 919 �bn Bîbî, I, s. 236. 920 Mesnevi, VI, s. 202. 921 Mesnevi, III, s. 112. 922 Mesnevi, V, s. 98. F�st�k için ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, III, s. 346, VII, s. 434. 923 Bk T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 136. 924 Dîvân-� Kebîr, I, s. 64. 925 Mesnevi, IV, s. 329.

113

da kolayl�k. Sâf, hurmaya benzer, tortu da hurma ça�las�na926, “�eftali çekirde�inden,

hurma çekirde�inden a�aç ç�kar ki onlara benzemez”927, “Hurma fidan� diktiysen hurma

dev�irirsin”928.

Yine, Mevlânâ’n�n eserlerinde hurma �arab�n�n da bilindi�i görülmektedir:

“Fakat küplerin hiçbirinde �arap bulamad�. Hurma �arabiyle dolu olan küpler, balla

dolmu�tu”929, “Bir insan, �er’an murdar olan hurma �arab� içse kendinde de�ilse �eriat,

onu mazur tutar”930, “Senin nefsin, mezeyle, hurma �arab�yla sarho�sa bil ki gayp

salk�m�n� görmemi�tir”931.

12. �ncir (Ficus carica):

Selçuklu Anadolusu’nda yeti�en meyvelerden biri de incir idi. �bn Battûta,

“Sanûp’da (Sinop) yeti�en meyvelerin ço�u üzüm ve incirdir”932 der. Ebû’l-Fidâ ise,

Siirt’te do�al olarak sulan�n, yapay hiçbir �ey olamayan bahçelerde incir yeti�ir”933

demektedir. Ayn� �ekilde, Hamdullah Mustevfî ise Sincar934’da bir sürü bahçe oldu�unu

ve o bahçelerde, yeti�en ürünlerden birinin de incir oldu�unu söyler935. Re�îdeddîn’in

mektuplar�nda ise, k�� ay�nda toplanan has�lat�n listesinde, Mardin’den 600 menn incir

gelece�i kaydedilmi�tir936. Ayr�ca Antalya-Isparta yolu üzerinde de incir yeti�tirildi�i

muhtemeldir937. Ahmed Eflâkîni’nin “Dostlar�n ulular�ndan biri, karde�lerin ba��ndan

bir sepet incir gelmi�ti. Mevlânâ inciri ald� “hayli güzel incir, fakat kemi�i var” buyurup

926 Mesnevi, V, s. 33. 927 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 376. 928 Mesnevi, s. 199. Hurma için ayr�ca bkz. Mesnevi, I, s. 282, IV, s. 117, VI, 105; Dîvân-� Kebîr, IV, s.

73, VI, s. 342; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 392; Eflâkî, I, s. 332, II, s. 144. 929 Mesnevi, II, s. 262. 930 Mesnevi, III, s. 53. 931 Mesnevi, V, s. 201. 932 �bn Battûta, I, s. 442. 933 Ebû’l-Fidâ, s. 63. 934 Meyyafarikin’in a�a��s�nda, Mardînle ayn� enlemde. Bkz. Hamdullah Mustevfî, s. 104. Dicle’nin bat�

k�y�s�nda, Nusaybin’e yak�n bir yer. Bkz. Turan, Selçuklular Zaman�nda Türkiye, s. 383,406. 935 Hamdullah Mustevfî, s. 104. 936 Re�îdeddîn, Mektûbât, s. 198-203; Kr�. Togan, “Anadolu’ya Ait Kay�tlar”, s. 42. 937 Antalya-Isparta yolu üzerinde Burdura ba�l� Bucak’�n kuzeyinde “�ncir Köyü” diye bilinen bir

yerle�im birimi vard�r ve II. G�yaseddîn Keyhüsrev (1237-1246) taraf�ndan burada “�ncir Han” diye bir

han in�a ettirilmi�tir. Bkz. Kemal Özergin, “Anadolu Selçuklu Kervansaraylar�”, �.Ü.E.F. Tarih Dergisi,

Mart (1965), s. 152.

114

yere b�rakt�. O dervi� “incirin nas�l kemi�i olur” diye hayrette kald�. Yava�ça kalkt� o

incirleri al�p gitti. Bir an sonra tekrar geldi. O incirden di�er bir sepet daha getirdi. Ve

Mevlânâ’n�n önüne koydu. Mevlânâ bir tane al�p iftar etti. Ve “bu incirin kemi�i hiç

yoktur” buyurup �eyh Muhammed Hâdime, inciri mecliste bulunanlara da��tmas�na

emretti. Arkada�lar bu mü�kül kar��s�nda hayrette kalm��lard�. O dervi� d��ar� ç�k�p

gitti�i s�rada, orada bulunanlar da onun arkas�ndan d��ar� ç�k�p, inciri nereden

toplad���n� ondan sordular. O “Vallahi bir dostum verdi. Onun bahç�van�n� ba�da

bulamad�m. Onun müsaadesi olmaks�z�n bir sepet incir toplay�p Mevlânâ hazretlerine

getirdim. Fakat niyetim, bahç�van� gördü�ümde toplad���m incirin fiyat�n� vermekti.

Mevlânâ hazretleri velayet nuru ile bunu anlad� ve bu sepetten yemedi. ��te incirin

kemi�i bu idi. Bu defa ol dostun ba��na geldim, ondan iyi incir al�p fiyat�n� ödedim ve

helâl�k istedim. O da kabul etti. ��te bu incirden Mevlânâ yedi ve iltifatlarda bulunda”

dedi”938 �eklindeki kayd�ndan, Konya ba�lar�nda da incir yeti�ti�ini ve sepete konularak

ta��nan incirler para kar��l��� sat�labildi�i görülmektedir. �ncir satan (�ncir-furû�)

Mevlânâ’n�n eserlerinde de rastlanmaktad�r:

“�ncir satana inciri satmaktan ba�ka ne yara��r sevgilim!”939

“Karde�, incir satsana incir satmaktan daha iyi ne i� olabilir”940.

Selçuklular döneminde incire verilen bu önem Burgazî’nin verdi�i menk�be

niteli�indeki bir olayda �öyle anlat�l�r: “(Tanr�, cennetten at�lan Âdem Peygamber’e,

örtünmesi için yaprak verdi�i için incire üç hediye verdi) Evvel yakma�a harâm k�ld�m,

har kim encir a�ac� yaka, nesne bi�üre, ol bi�en nesne dahi haram olur elbette ve anun

tütini gözlere ziyan k�lur ve ikinci her bir iklimde bir yemi�i yerler, illâ seni yiç

yirmeyeler. Ebu-Derde (Derdâ) Radiyallâhu anh ay�tt�: Bir gün Resul hazretlerine,

sellâllahu aleyhi ve selem, bir tabak incir geturdiler, Resul hazretleri, sellâllahu aleyhi

ve selem yidi, sahâbelere dahi vardi. Dahi buyurdi kim yin enciri kim bevesir r�yh�n

giderur, n�kris rencine kefaretdür. Pes cümle ahiler gerekdür kim encir gibi ola. Üçinci

Âdem Peygamber aleyhisselâm yapra��n� üzicek südi tamd� an� pamuk k�ld� tâ k�yâmete

de�in Âdem o�lan�nun s�rr�n örten anunla didi. Çün südden panbuk bitti”941

938 Eflâkî, I, s. 525. 939 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 4. 940 Dîvân-� Kebîr, V, s. 28. �ncir sat�c� için ayr�ca bkz. E. Merçil, Meslekler, s. 55. 941 Gölp�narl�, “Burgazi”, s. 116. �ncir için ayr�ca bkz. Mesnevi, I, s. 46, VI, s. 321; Dîvân-� Kebîr, III, s.

49, IV, s. 73, 177; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 392.

115

13. Kay�s� (Prunus armeniaca):

Anadolu’da bol yeti�en ve anla��lan en ünlü meyvelerinden birisi kay�s�d�r.

Re�îdeddîn’in mektuplar�nda, k�� ay�nda toplanan has�lat�n listesinde Erzincan’dan 200

men, Mardin’den 500 menn kay�s� gelece�i kaydedilmi�tir942. Ebû’l-Fidâ, “Konya’da

Kamâruddîn ad� verilen bir kays� türü vard�r” demektedir943. Ayn� �ekilde �bn Sa‘îd’de

“Konya’da Kamâruddîn denilen, büyük ve bademli kay�s�lar yeti�ir” der 944. �bn

Battûta’n�n Konya’y� tarif eden, “Konya’n�n meyvesi boldur. Say�s�z nehir ve çaylar�,

e�siz bahçeleri var. Burada daha önce bahsetti�imiz Kamâruddîn denilen kays� türü

yeti�tirilir, M�s�r ve Suriye’ye ihraç edilir” 945 �eklindeki kayd�ndan, Kamâruddîn

denilen kays� türünün ihraç edildi�ini de görmekteyiz. Yine ayn� müellifin,

“Antalya’n�n ba�lar� ve bahçeleri çoktur, meyveleri lezizdir. Ahalinin Kamâruddîn ad�n�

verdikleri bir çe�it kay�s� çok nefistir. Bademi lezzetli oldu�u için kurutulur, M�s�ra

gönderilir, Kahire çar��lar�nda, nadir ve pahal� kuruyemi�lerden biri olarak sayg�n yerini

bulur”946 diyerek yine bir ihraç ürünü olan Kamâruddîn denilen kays� türünün

Antalya’da da yeti�ti�ini belirtir. �bn Battûta, Mudurnu’dan Kastamonu aras�nda da

kay�s�ya rastlad���n� söyler947. Ahmed Eflâkî’ye göre, kays� dikimi yap�lmaktad�r ve bir

y�l� a�k�n sürede olgunla��p meyve vermektedir948. Ayr�ca kurutulan kays�lar, kaselerde

�slat�larak yenilmekte idi949.

14. Keçiboynuzu (Ceratonia siliqua):

Anadolu’da yeti�en ancak pek sevilmedi�i anla��lan meyvelerden biri de

keçiboynuzu idi. Keçiboynuzunun Kilikya bölgesinde yeti�ti�i bilinmektedir950.

Mevlânâ’n�n, “S�namay� denedin mi i�te o zaman din mescidin keçi boynuzuyla

dolu demektir!”951, “Bitti�im yer y�k�l�r, viran olur. Ben keçiboynuzuyum… Bitti�im

942 Re�îdeddîn, Mektûbât, s. 198-203; Kr�. Togan, “Anadolu’ya Ait Kay�tlar”, s. 42. 943 Ebû’l-Fidâ, s. 137. 944 Cahen, “�bn Sa‘îd”, s. 45. 945 �bn Battûta, I, s. 412. 946 �bn Battûta, I, s. 403. 947 �bn Battûta, I, s. 436. 948 Eflâkî, I, s. 597. 949 Eflâkî, II, s. 333. 950 Mehmet Ersan, Türkity Selçuklular� Zaman�nda Anadulu’da Ermeniler, E.Ü.S.B.E. Tarih Anabilim

dal�, Bas�lmam�� Doktora tezi, �zmir 1995, s. 219; E. Uyumaz, “Meyveler”, s. 4. 951 Mesnevi, IV, s. 31.

116

yer peri�an olur; �u suyun, topra��n yak�c�s�y�m ben! Onu kökünden sök ç�kar… Çünkü

biter boy verirse seni de kökünden söker, mahveder, mescidini de!”952 �eklindeki

beyitlerinden keçiboynuzunun, suyu ve topra�� bitirdi�i için sevilmedi�i

anla��lmaktad�r.

15. Kestane (Castanea sabva):

�bn Battûta, “�znik �ehrinde, kestane de gayet bol ve ucuz. Onlar kestaneyi “n”

harfiyle telaffuz ediyorlar. Araplar gibi “katsal” demiyorlar” demektedir953. Müellif

ayr�ca, “Kastamonu’da, k���n bir dirhemle kestane ile ceviz ald�k m� hepimiz yesek de

art�yordu!” der954.

16. Nar (Punica granatum):

Nar hakk�nda en ayr�nt�l� bilgiyi El-Ömerî vermektedir. Müellif Denizliyi

anlat�rken, “Bu �ehir Tunguzlu (Denizli) vaziyeti itibariyle �am’a benzer. Ama suyu ve

meyvesi �am’dakinden daha çoktur. Fakat müteaddit köyleri çok denilecek derecede

ekilmi� çiftlikleri var. Burada meyvelerden en çok çe�itli renklerde nar vard�r. Bu nar

bir dirheme sat�l�r. Hepside çekirdeksizdir. Bu narlar pek çok, pek ucuz ve yemesi de

pek tatl�d�r. Suyu s�k�l�r. Ondan bir pekmez yap�l�r ki bal ile yan yana konulsa

birbirlerine pek benzediklerinden hangisinin pekmez ve bal oldu�u ay�rt edilemez.

Bunlardan bir türlü �arap yap�l�yor ki, üzüm �arab�ndan daha ziyade sarho�luk verir ve

daha ziyade hurma �arab�na benzer. Üzüm �arab� bu memleketin ahalisinin yanlar�nda

pek çok olmakla beraber ahali en çok bu nar �arab�n� kullan�r”955. Nar fiyat�, nar

pekmezi ve nar �arab� hakk�nda ayr�nt�l� bilgi verir.

Denizli d���nda Suruc, Siirt, Mardin ve Sincar’da nar yeti�ti�i bilinmektedir956.

Ayr�ca �bn Battûta, “Bursa’dan Yezdik (�znik) �ehrine yöneldik �ehre varmadan önce

geceyi Küle (Güle) kasabas�nda bir ahi yi�idinin zaviyesinde geçirdik. Tekrar yola

ç�karak iki taraf� tatl� ve ek�i nar a�açlar�yla kapl� bir �rmak boyunca tam gün

952 Mesnevi, IV, s. 113-114. 953 �bn Battûta, I, s. 431. 954 �bn Battûta, I, s. 439. 955 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin s. 41; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda

Ara�t�rmalar I, s. 195. 956 Ebû’l-Fidâ, s. 52, 63; E. Merçil, Meslekler, s. 58.

117

ilerledik”957 diyerek Anadolu’da nar�n ne kadar yayg�n yeti�ti�ini söylerken, “ek�i nar”

ve “tatl� nar” cinslerinin varl���n� da belirtir.

Mevlânâ ve Sultan Veled’in �iirlerinde de “ek�i nar” ve “atl� nar” geçmektedir:

“Safras� çok ki�i, mizac�n�n kötülü�ü yüzünden tatl� nardan ho�lanmaz, kaçar can� ek�i

nar ister fakat mayho� nar yemesi daha iyidir onun”958, “Gönlümü ek�i tatl� nar gibi kan

kesilmi�, tane tane bir hâle getirmi� gördüm”959, “�eker neden ek�i nara

benzeyecek?”960.

Mevlânâ’n�n beyitlerinde nar �arab� da geçmektedir: “Nar�, �arab� yapmak için

s�karsan nar eksilmez ki961, “Mamurlu�u, sersemli�i ölüm �arab�ndan bil; b�rak

menek�e �arab�n�, vazgeç nar �arab�ndan”962.

Mevlânâ, nar sat�n alanlara, “Nar al�yorsan gülen (çatlak) nar� al ki onun gülmesi,

sana tanesi oldu�u haber versin” tavsiyesinde bulunmaktad�r963. Ayr�ca, �lhanl�lar

döneminde bir bakkal�n satt�klar� aras�nda nar da bulunmaktad�r964. Selçuklu süsleme

sanatlar�nda da nar�n oldukça s�k kullan�ld��� görülür (Resim 13)965-( Resim 14)966.

17. Sumak (Rhus coriafia):

Selçuklu Anadolusu’nda yeti�ti�i anla��lan meyvelerden biri de sumakt�r967.

Hamdullah Mustevfî, Sincar’da bir çok bahçe oldu�unu ve bu bahçede yeti�en

meyvelerin birinin sumak oldu�unu söyler968. Sumak Mevlânâ’n�n eserlerinde de

957 �bn Battûta, I, s. 430. Nar için ayr�ca bkz. Mesnevi, III, s. 337; Dîvân-� Kebîr, II, s. 338, 456; III, s.

196; Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 17, 314; Eflâkî, II, s. 231. 958 Dîvân-� Kebîr, I, s. 69. 959 Dîvân-� Kebîr, V, s. 301. 960 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 72. 961 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 146. 962 Dîvân-� Kebîr, III, s. 187. 963 Mesnevi, I, s. 57. “Gülen nar” için ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, I, s. 274, IV, s. 72, VII, s. 295. 964 Osman G. Özgüdenli, “�lhanl� Devrine Ait Anonim Bir Mün�e’at Mecmû’as�: Ris�la Al-��hibiyya”, s.

737. 965 Gönül Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatlar�, �stanbul 1998, s. 49. 966 “The Titles of Kubad Abad Palace”, Skylife, �ubat 2002,

http://www.thy.com.tr/skylife/en/2002_2/konu4.htm 967 Çal� görünümlü bir a�açç�kt�r. Meyvesi küremsi �ekilli, tüylü, olgunlukta k�rm�z� renkl� ve ek�i

lezzetlidir. Olgun meyveleri somak ek�isi ad� alt�nda baharat, meyvelerin su ile kaynat�lmas�ndan somak

pekmezi elde edilir. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 249-250. 968 Hamdullah Mustevfî, s. 104.

118

geçmektedir969. Ayr�ca, �lhanl�lar döneminde bir bakkal�n satt�klar� aras�nda sumak da

bulunmaktad�r970.

18. �eftali (Pesica vulgaris):

Kaynaklarda, Ak�ehir, Eski�ehir civar� ve Mudurnu-Kastamonu ars�nda �eftali

yeti�ti�ine dair kay�tlar yer almaktad�r971. Sultan Veled’in, “Meselâ, bahç�van ac� olan

zerdaliyi kesip onun yerine tatl� �eftaliyi a��lar. Buna bahar mevsimi ve mart ay� tesir

ederse bu �eftali büyür ve geli�ir” kay�ttan bahçelerde �eftali ziraat� yap�ld���, zerdalinin

de bilindi�i görülmektedir972. Ayr�ca Mevlânâ, bir beyitinde, “�eftali a�ac�n�n dallar� ne

diye k�sad�r, ne diye alçakt�r? �eftali toplayana �eftalilerini vermek için de�il mi?”

diyerek �eftali a�ac�n� tarif etmektedir973.

19. Turunçgiller:

Anadolu’da, özellikle güney ve bat� bölgelerde turunçgillerden çe�itli meyveler

yeti�mekte idi. Ebû’l-Fidâ, “Antalya’da, bolca su ve meyve bahçesi bulunur. Bu

bahçelerde birçok ek�i bitkiler yeti�ir. Bunlar portakal (Citrus aurantium) ve limondur

(Citrus limonum)” demektedir 974. �bn Battûta, Birgi hükümdar�n�n saray�nda “Limon

suyundan yap�lm��, içine büyük tatl� parçalar� at�lm�� bir tür �erbetle dolu alt�n ve

gümü� taslar getirildi” demektedir975. Bu kay�ttan Birgi veya yak�n bölgelerde limon

yeti�tirildi�i dü�ünülebilir. �bn Bîbî’nin, “Sultan Alâeddîn (1220-1237) Antalya’ya gitti.

Hazan mevsimi renk ve güzellik saç�yordu. Hiçbir yerde ilk bahar dahi o güzellikte

olamazd�. Narenciye a�açlar� meyve vermi�ti. Firuze renkli dallar� alt�n toplarla

dolmu�tu. Yanan lambalara benzeyen erguvanlar�n çoklu�undan. Ba�lar gül bahçesine

dönmü�tü” kayd�ndan da Antalya’da narenciye ürünleri yeti�ti�i görülür976. Fakat El-

969 Dîvân-� Kebîr, III, s. 333. 970 Osman G. Özgüdenli, “�lhanl� Devrine Ait Anonim Bir Mün�e’at Mecmû’as�: Ris�la al-��hibiyya”, s.

737. 971 Cahen, “�bn Sa‘îd”, s. 45; �bn Battûta, I, s. 436. 972 Sultan Veled, Maârif, s. 32; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 384. 973 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 72. �eftali için ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, II, s. 374; Mevlânâ’n�n Rubaileri, s.

342; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 376. 974 Ebû’l-Fidâ, s. 133. 975 �bn Battûta, I, s. 422. 976 �bn Bîbî, I, s. 372; Turan, Selçuklular Zaman�nda Türkiye, s. 398. Narenciye için ayr�ca bkz. Mesnevi,

V, s. 79, 210; Dîvân-� Kebîr, IV, s. 310, V, s. 207; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 392.

119

Ömerî, farkl� bir bilgi vermektedir. Ona göre, “Anadolu (Rum)’da hemen-hemen her

meyve yeti�ir; ancak deniz k�y�lar�nda az miktarda yeti�en narenciyelerden bir k�sm�

müstesna ek�i portakal, limon gibilerine rastlanmaz”977. Ancak El-Ömerî, narenciye

yeti�en bölgeleri görmedi�i için bu yorumu yapm�� olmal�d�r.

20. Üzüm (Vitis):

Anadolu’da üzümün yeti�mesi oldukça eskidir. Hitit döneminde de Anadolu’da

üzüm’ün yeti�tirildi�i bilinmektedir978. Nitekim, üzüm, Türkiye Selçuklular� dönemi

kaynaklarda en çok ad� geçen ve Anadolu’nun hemen her yerinde yeti�ti�i anla��lan bir

meyvedir. Nâs�r-� Husrev, Erzen �ehrine “Ermanu� üzümü” denilen bir üzümden

bahseder ve bu üzümün Farslar�n âzer ay�nda iki yüz batman üzümü bir dînâra

satt�klar�n� bildirmektedir979. Hamdullah Mustevfî, Arzancan (Erzincan), Aqsara

(Aksaray), Konya980, Malatya981, Sincar982’da çok güzel üzüm oldu�unu söyler. Ayr�ca,

Nusaybin’de983 üzüm oldu�unu ve �arab�n�n kötü olmad���n� kaydeder984. Siirt’te de

üzüm yeti�ti�i bilinmektedir985. �bn Battûta, Yeznik (�znik) �ehrinde yeti�en “bekâr

üzümünün” benzerini ba�ka yerde görmedi�ini, kocaman ve çok tatl�, rengi aç�k,

kabu�u ince olup, bir üzüm tanesinin tek çekirde�i oldu�unu söyler986. Ayn� müellif,

Sanûp (Sinop) ve Ayasuluk (Selçuk)’da da üzüm yeti�ti�ini kaydeder987. Ayr�ca,

Re�îdeddîn’in mektuplar�nda, k�� ay�nda toplanan has�lat�n listesinde Mardin’den 1000

977 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s.22; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda

Ara�t�rmalar I, s. 183. 978 Burhan O�uz, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri, I, s. 465. 979 Nâs�r-� Husrev, s. 11. 980 �bn Said’de Konya’da uzum yeti�ti�ini bildirmektedir. Bkz. Cahen, “�bn Sa‘îd”, s. 45; �bn Bîbî, Konya

�ehrinden bahsederken, Büyük nüfusla ve zenginlikle donanm��, uzunlu�u ve geni�li�i aras�nda bir

günlük yol olan, her taraf�n da üzüm ba�lar� ve meyve a�açlar� dikilmi� oldu�unu kaydetmektedir. Bkz.

�bn Bîbî, I, s. 271. 981 Süryani Mihail de 1120 y�l�nda Malatya’da, çekirgelerin üzüm asmalar�na da zarar verdi�ini

kaydetmektedir. Bkz. Süryani Mihail, s. 70. 982 Meyyafarikin’in a�a��s�nda, Mardin ile ayn� enlemde. Bkz. Hamdullah Mustevfî, s. 104. Dicle’nin bat�

k�y�s�nda, Nusaybin’e yak�n bir yer. Bkz. Turan, Selçuklular Zaman�nda Türkiye, s. 383,406. 983 Meyyafarikim’in a�a��s�nda Sancar’a yak�n. Bkz. Hamdullah Mustevfî, s. 105. 984 Hamdullah Mustevfî, s. 95-99, 104-105. 985 Ebû’l-Fidâ, s. 63. 986 �bn Battûta, I, s. 431. 987 �bn Battûta, I, s. 442, 424-425.

120

menn üzüm gelece�i kaydedilmi�tir988. Üzüm yeti�en yörelerden biri de Niksar ve

çevresi olmal�d�r. Çünkü Niksarl� Ahi Pehlivân’�n Dârü’s-Sulehâs�’nda sabah

kahvalt�lar�nda tüketilmek üzere zeytin ve peynirin yan� s�ra ba�ka kat�k olarak karpuz,

üzüm ve benzeri meyveler sat�n al�nmas� kaydedilmektedir. Hatta mevsimine göre

meyvenin eksik edilmemesi �art ko�ulmu�tur989. Âmid’de de üzm ba�lar� oldu�u ise �bn

Bîbî’nin kalenin muhasaras� ile ilgili verdi�i �u bilgiden anla��lmaktad�r: “Sultan�n

kullar�n�n her birinin bir kucak üzüm çubu�uyla kalenin giri� kap�s�na giderek üzüm

çubu�unu oraya y��malar�n�, ondan sonra kap� yan�p i�ler yoluna girinceye kadar neft

atanlar�n (neffatan) ve manc�n�klar�n neft atmalar� buyruldu. Ertesi gün sipahiler,

balyalanm�� üzüm çubuklar�n� kalenin kap�s�na çekmeye ba�lad�lar. Yukar�dan harekete

geçirilen ok, sapan, ta� atan (ko�k encir) aletlere ald�r�� etmemi�ler. Kap�n�n önü üzüm

çubu�uyla dolunca i�in ehli, eli çabuk, korkusuz, neft at�c�lar, Nemrut ate�i yak�p, üzüm

çubuklar�n�n duman�n� göklere ç�kard�lar. Kap� yan�p demirleri yere döküldü”990. Yine

ayn� müellifin kay�tlar�nda bu dönemde Ni�de’de de üzüm yeti�tirildi�i

anla��lmaktad�r991. Harput’ta üzüm yeti�ti�ini yine �bn Bîbî’nin, “I. Alâeddîn

Keykubâd’�n, �am melikleri ile aras� aç�lm�� ve yap�lan sava�larda �am melikleri

Harput Kalesi’ne s���nm��lard� kalede fazla zahire bulunmamas� yüzünden yiyecek

s�k�nt�s� olmu� ve üzüm yemekten b�k�p toprak yalamaya ba�lam��lard�” kayd�ndan

anla��lmaktad�r992. Aksarayî’nin, “676/1277 y�l�n�n bahar mevsiminde �am padi�ah�

Melik ez-Zâhir (Baybars) Mo�ol ordusunun arkas�ndan Kayseri’ye gelerek saltanat

taht�na oturdu. Say�s�z ordusuyla on gün Kayseri’de kald�. O s�rada yollar kesilmi�

oldu�u için tah�l (galle) fiyat� öyle yükseldi ki, bir mud993 tah�l 40 bin dirheme

bulunamaz oldu. Tah�l bulunmad��� için bir menn kuru üzümü 10 dirheme sat�n al�p,

dört ayakl� hayvanlar�n yem ihtiyac� için kulland�lar. O durumda Baybars, tah�l

ambar�n� açmalar�na, hiçbir yarat��a, halk�n yiyece�ine veya hayvan yemine el

koymas�na izin vermedi” kayd�ndan da Kayser’de üzüm yeti�ti�i görülür994. XV. yüzy�l

988 Re�îdeddîn, Mektûbât, s. 198-203; Kr�. Togan, “Anadolu’ya Ait Kay�tlar”, s. 42. 989 B. Yediy�ld�z, “Niksarl�”, s. 287. 990 �bn Bîbî, II, s. 46. 991 �bn Bîbî, I, s. 136. 992 �bn Bîbî, I, s. 1439. 993 Yöreye göre, 69.5-86,8 kg veya 90-112.5 litre aras�nda de�i�ir. Bkz. Hinz, Ölçü Sistemleri, s. 57. 994 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 88.

121

seyyahlar�ndan Clavijo, da Erzincan’� anlat�rken bütün ovan�n üzüm ba�lar� ve bu�day

bahçeleriyle dolu oldu�unu söyler995.

Vakfiyelerde, mülk veya mülklerin s�n�r� olarak kaydedilen ba�lar ve üzümlükler

de, Selçuklu Anadolusu’nda üzümün ne kadar bol oldu�unu göstermektedir. Bunlar

�öyle s�ralanabilir: Sahib Ata vakf�n�n, Konya d���nda Baba Mehilas yak�n�nda kâim bin

adet tevek996 ihtiva eden ba�997. Sivas Dârü��ifâs� mülklerinden birinin hududu, Konya

d���nda saraç Cemâlü’d-dîn Mehmed’in üzüm ba�� ile s�n�rl� idi998. Caca O�lu vakf�n�n

K�r�ehir’deki mülkleri, K�r�ehir etraf�nda Hâcî Mahmûd savmas� adl� yerde bulunan

kona��n, bahçesinin, üzümlü�ün tamam�, K�r�ehir’in etraf�nda �� � �� � adl� yerdeki

üzümlü�ün tamam�, K�r�ehir’in çevresinde ökse adl� yöredeki üzümlü�ün tamam�,

Obruk adl� yerdeki üzümlü�ün tamam�, Hâcî Mahmûd savmas� ad�n� ta��yan

mahalledeki üzümlü�ün tamam�, K�r�ehir etraf�nda Ökse adl� yerdeki üzümlü�ün

tamam�, Savcak köyünde Kutlaba adl� yerdeki üzümlü�ün tamam�, Kakune adl� yardeki

üzümlü�ün tamam�, Kasarsin nehri ad� verilen yerdeki üzümlü�ün tamam�, K�r�ehir

etraf�nda Hasan Han� ad� verilen yerdeki üzümlü�ün tamam� s�n�r�, üzümleri sulayan

kanala kadar, Linkad mevkiindeki üzümlük, Temren adl� üzümlükle s�rd�r, Köse Ali

adl� yerdeki üzümlük, Hilya adl� yerde, Salah Mü�rif ad� verilen ba��n tamam� olup

s�n�r�, �ucâeddîn üzümlü�üne kadar, Hilya adl� yerdeki üzümlü�ün tamam�, Kid adl�

yerdeki üzümlü�ün tamam�, K�r�ehir civar�nda k�z�lca de�irmeni adl� yerdeki

üzümlü�ün yar�s�, üzümlü�ü sulayan kanala kadar, Büke ad�yla tan�nm�� olan arazinin

tamam� olup, s�n�r�, papas üzümlü�üne kadar uzan�r999.

Mevlânâ’n�n bir beyitinden anla��ld���na göre bu üzüm ba�lar� çitten duvarlarla

çevrilebiliyordu1000.

Kaynaklarda geçen üzümle ilgili terimlerden biri de “üzüm çotu�u”1001dur1002.

Anla��lan odur ki bu dönemde üzüm çotu�unun ucu yenilebiliyordu1003. 995 Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur Nezdine Gönderilen �spanyol Sefir Clavijo’nun Seyahat ve

Sefaret �zlenimleri 1404-1406, s. 81. 996 Üzüm kütü�ü, çotuk. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, II, s. 2210. 997 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 39. 998 A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 8; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 35. 999 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 107-110, 113, 119, 125. Üzüm için ayr�ca bkz. Mesnevi, I, s. 185, II,

s. 16, 100, 283, 286, III, s. 168; Yunus Emre Dîvân�, II, s. 510. 1000 Mesnevi, I, s. 138. 1001 Üzüm kütü�ü, tevek. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 500. 1002 Mesnevi, IV, s. 2, V, s. 323; Dîvân-� Kebîr, IV, s. 329.

122

Henüz olgunla�mam�� ek�i üzüme “koruk” denmekte idi: “Her koruk, güne�in

tesiriyle üzüm oldu, �ekerle�ti”1004, “Hiçbir üzüm tekrar dönüp koruk olmaz. Hiçbir

olmu� meyve tekrar turfanda hâline gelmez”1005.

Üzümün olgunla�ma ve hasat edilme mevsimi ise günümüzdeki gibi sonbahar idi.

Sultan Veled sonbaharda üzümlerin suyunun kan gibi oldu�unu söyler1006. Ahmed

Eflâkî’nin, “Bir gün arkada�larla birlikte ba�lara gezmeye gitmi�tik. Sonbahar�n

ba�lar�nda idi. Ba�larda üzümler sona ermi�ti. Pekmez kaynat�yorlard�”1007 �eklindeki

kayd�ndan üzümden pekmez yap�ld��� görüldü�ü gibi, üzüm hasad� sonbahar�n ba��na

denk geldi�i de anla��lmaktad�r. Nitekim, Mevlânâ’n�n, “Donmu�, so�uk çalm�� üzümü

donuklu�u gitsin diye so�uk suya atarlar”1008 �eklindeki beyitinden üzüm hasad�n�n

so�uk aylara kalabildi anla��lmaktad�r.

Hasattan sonra üzüm taze meyve olarak tüketilmi� olabilece�i gibi, kurutularak da

tüketildi�i muhakkakt�r. Nitekim, kaynaklarda “kuru üzüm” s�kça geçmektedir1009.

Ancak üzümlerin ço�u önce bir s�kma i�lemine tâbi tutulmu� olmal�d�r1010. Mevlânâ

eserlerinde üzüm s�k�c�lardan söz etmektedir1011. Mevlânâ bir beyitinde üzüm s�kma

i�lemini �öyle tasvir eder: “Senin için üzüm s�kanlar�n aras�na kat�lm���m, a�k teknesine

girmi�im; üzümleri ezeyim diye durmadan ayak vuray�m. Sen yaln�z ayaklar�m�

görüyorsun, üzümü görmüyorsun, bir kadeh ��ra al, iç de anla ki ben üzüm

s�kmaday�m”1012. Üzüm s�kma i�i bu i�e özel bir teknenin içinde yap�lm�� olmal�d�r:

“Hepsi de sanki üzüm tanesi, gönlümse cibre s�k�lacak tekneye benzer”1013. “Can ba��n�

verdim de üzüm s�k�lan tekneyi sat�n ald�m, bu al�� veri� senedini de �arap kadehine

yazd�m”1014. Bu teknenin içine konan üzümler bir veya birden çok ki�inin el ve ayaklar�

ile ezilmekte idi: “Üzüm cibresiyim ben; üzüm gibi yumruktan, tekmeden ba�ka bir �ey

1003 Mesnevi, V, s. 218. 1004 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 19. 1005 Mesnevi, II, s. 100. Koruk için ayr�ca bkz.; Sultan Veled, Maârif, s. 42, s. 11. 1006 Sultan Veled, Rubailer, s. 42. 1007 Eflâkî, II, s. 250. 1008 Mesnevi, III, s. 342. 1009 Mesnevi, IV, s. 25, 208, V, s. 108; �btidâ-nâme, s. 235. 1010 Bu s�kma i�leminin mengene-hânelerde yap�labildi�ini belirtmi�tik. Bkz. Mengene-hâne. 1011 Dîvân-� Kebîr, III, s. 35. 1012 Dîvân-� Kebîr, II, s. 100. 1013 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 374. 1014 Dîvân-� Kebîr, I, s. 318.

123

istemem”1015, “Senin himayende �u iki tehlikeden kurtuldu: as�lmaktan ve ayak alt�nda

ezilmekten üzüm”1016, “Üzüm gibi ayaklar alt�nda tepeleniyorum”1017. “Gâh avucunda

s�kars�n beni, gâh aya��n�n alt�nda ezerdin; evet, hakk�n var, s�k�lmam�� ezilmemi�

üzüm �arap olmaz ki”1018. Bu s�kma i�lemiyle, önce ��ra elde edilmekteydi1019. Bu

i�lemler sonun da elde edilmesi umulan ürünlerden biri üzüm sirkesi idi. Nitekim,

kaynaklarda üzüm sirkesi s�kl�kla zikredilmektedir1020. Ayr�ca, Re�îdeddîn’in

mektuplar�nda, k�� ay�nda toplanan has�lat�n listesinde Bitlis’ten 500 menn sirke

gelece�i kaydedilmi�tir1021. Ancak bu sirkenin neyden yap�ld��� belirtilmemi�tir.

Üzümün s�k�lmas� ile as�l amaçlanan �arap yap�m� olmal�d�r. Üzüm suyu önce

�arap hâline gelsin diye küplere konulmakta idi: “Üzüm, �arap olmak isterse bir zaman

küpte kal�p kaynamas�, köpürmesi gerek”1022.

Kaynaklarda k�rm�z� �arap1023, k�z�l �arap1024, yakut renkli �arap1025 tortulu

�arap1026, kuru üzümden çekilme �arap1027 ve ham �arap1028 zikredilmektedir. Türkiye

Selçuklular� zaman�n da �arab�n ta��d��� ticarî de�eri bilemiyoruz. Ancak, 1083 y�l�nda

Malatya’da, k�tl�k zuhur etti�i için, iki litre �arab�n bir dînâra sat�ld��� bilinmektedir1029.

Ahmed Eflâkî’nin kay�tlar�ndan Selçuklu toplumunda �arap içenlerin oldu�u

anla��lmaktad�r1030. Müellifin “�ems, Mevlânâ’ya ‘�imdi �arap olsayd� su yerine onu

1015 Dîvân-� Kebîr, V, s. 306. 1016 �bn Bîbî, II, s. 113. 1017 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 184. Üzüm s�kma i�lemi için ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, I, s. 95, II, s. 364,

VII, s. 49. 1018 Dîvân-� Kebîr, I, s. 319. 1019 Dîvân-� Kebîr, II, s. 104, 228; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 76. Selçuklular döneminde üretilen üzüm

�urubu için ayr�ca bkz. Delpbine Roger, “The History and Culture of Food and Drink in Asia”, The

Cambridge history of Judaism, ed. Kennet F. Kiple, Cambridge 2001, II, s. 1147. 1020 Mesnevi, I, s. 208; Dîvân-� Kebîr, II, s. 205, VII, s. 277. 1021 Re�îdeddîn, Mektûbât, s. 198-203; Kr�. Togan, “Anadolu’ya Ait Kay�tlar”, s. 42. 1022 Dîvân-� Kebîr, I, s. 152, III, s. 114. Ayr�ca bkz. Mesnevi, III, s. 328. 1023 Mesnevi, VI, s. 312. 1024 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 33. 1025 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 175. 1026 Dîvân-� Kebîr, II, s. 219. 1027 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 256. 1028 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 429. 1029 Süryani Mihail, s. 38. 1030 Eflâkî, I, s. 168, 195, 627, II, s. 289.

124

içerdim. Ben onsuz yapamam’ deyince Mevlânâ hemen kalk�p gitti ve Yahudi

mahallesinden bir testi �arap doldurup getirdi, önüne koydu”1031 �eklindeki kayd�

özellikle gayrimüslim mahallelerinde �arab�n daha rahat bulunabildi�ini göstermektedir.

Ancak Vilâyet-nâme’de bu olay oldukça farkl� kaydedilmektedir. Buna göre

kendisinden �arap isteyen �ems’e Mevlânâ �öyle der: “Bizler yedi kazânun ba�lar�n�

dökdirüp kütüklerini ate�e yakd�rduk ki bundan �arâb olur, içerler de içenler dürlü

dürlü f�sk u fesâd iderler diyü, �imdi bu etrafda �arâb bulunmas� mümkin de�üldür.

�ems-i Tebrîz buyurd�: Kal'a derûnunda Aleksi nâm keferenün hânesinde bir çenbersüz

fuç� vardur, içi �arâb doludur, iki desti al, var, doldur, getür didi... Mollâ Hünkâr

destileri doldurup gine ete�i alt�na alup revân old�. Yolda gider-iken çar�u içinde iki

birden kayup yüzi koyun dü�üp destileri dahi k�r�-lup �arab akdi. Derhâl vilâyet halk�

ba��na ü�üp sen yedi kazânun ba�lar�n� sökdirdün ve ate�e yakd�rdun ki bundan �arap

hâs�l olup içerler, f�sk u fesâd iderler diyü, �imdi kendin gizlüce �arab alup içersin,

buyurun �er'-i �erife seminle varup murafaa olalum. Elinden tutup �er'a getürme�e bir

azîm cem'iyyet old�. Bu hâl �ems-i Tebrîz'e ma'lûm olup derhâl çar�uya geldi. Gördi ki

halk Mollâ'nun üzerine ü�üp gulüvvidüp �er'a götürürler. �ems-i Tebrîz didi ki: Ey

âdemler, durun bakalum, hâl nicedür. Anlar didiler ki: Hey dede sultan, bu bizüm

ba�larumuz� söküp ç�kard�, üzüm yeme�e hasret olduk, �imdi kendüsi gizlüce �arab�

alup içer, murafaa içün �er'a da'vet iderüz, da'vâmuz fasl-oluna. �ems-i Tebrîz didi ki:

Durun, �u �arâba ben dahi bir nazar ideyim, �âyed �arâb olmaya. E�ilüp �arâba nazar

idüp didi ki: Hey din kar�nda�lar�, bu �arâb de�üldür, dut pekmezidür. Anlar dahi

e�ilüp bakd�lar ki a��zlar�na alup tahk�yk ki �arâb de�üldür, sahîh dut pekmezidür,

cümle görüp bildiler, Mollâ'nun elüne aya��na dü�diler, bilmedük, hatâ itdük, afv

buyurun didiler”1032. Selçuklu Anadolusu’nda üzüm ziraat�n� önemli ölçüde etkilemi�

olmas� gereken bu olay di�er bilgilerle çeli�se de, ara�t�r�lmas� gereken bir konudur.

M. A�AÇ VE ORMAN Z�RAATI

Selçuklular döneminde orman ziraat�n�n, genel ziraat içerisinde önemli bir yer

tuttu�u anla��lmaktad�r. Bu ziraat� yakacak ihtiyac�n� kar��lamak için odun temini ve

kereste üretimi olarak ikiye ay�rmak mümkündür. Vakfiye mü�temilât� say�l�rken

1031 Eflâkî, II, s. 42. 1032 Vilâyet-nâme, s. 95. Üzüm �arab� için ayr�ca bkz. Mesnevi, I, s. 235, III, s. 372; Dîvân-� Kebîr, III, s.

336; V, s. 436; Sultan Veled, Maârif, s. 173.

125

odunluklar ve kerestelikler ayr� ayr� zikredilmi�tir1033. A�a�� yukar� her köyün odun

ihtiyac�n� kar��layaca�� bir korulu�u vard�. Köyler vakfedildi�i zaman mutlaka o köyün

odun ihtiyac�n� kar��layacak korular da vakfedilmekte idi1034. Odun ihtiyac�n�

kar��lamak üzere, kereste üretimi için uygun olmayan a�açlar kullan�lm�� olmal�d�r.

Keza yakacak ihtiyac� için kalitesi dü�ük, de�ersiz a�açlar kullan�lmaktayd�.

Kendili�inden k�r�lan kuru a�açlar1035, kurt dü�mü� a�açlar sökülüp ate�e

at�lmaktad�r1036. �yi dallar�n kuvvetlenip dal budak vermesi için kötü dallar budanmakta

idi1037. �üphesiz bu kötü dallar da yakacak olarak kullan�lmakta idi. Kereste imalat� için

nitelikli a�açlar kullan�lm�� olmal�d�r. Bunun için ormanlardan yararlan�ld��� gibi, a�aç

yeti�tirmek üzere fidanl�klar da ayr�lm��t�r. Nitekim, Caca O�lu vakfiyesin mülkleri

aras�nda tatl� sular ile, sulak topraklar� içine alan Kad� �smâil ad�yla tan�nan bir

fidanl�ktan söz edilmektedir1038.

Mevlânâ yakacak odun haz�rlamay� �öyle anlat�r: “Gördün mü karak�� ne dedi?

Harman gibi odun y��, k�� so�uk yapmazsa ikisinin de, k���n da, odunun da so�uklu�u

bana, vebali boynuma dedi. So�uk, ba� çekti, �iddetlendi mi ate�e odun at; odunu

sak�n�yor musun, odun mu daha iyi beden mi, sa�l�k m�?” 1039.

Köylerde herkes kendi odun ihtiyac�n� kendisi kar��l�yor olmal�d�r. Ancak

�ehirlerde durum farkl�d�r. �emseddîn Atun-Aba medresesi için odun sat�n al�nmaktad�r.

Gereken odun miktar�n� mütevellî ve nâz�r belirlemekteydi1040. Niksarl� Ahi Pehlivân

Zaviyesi’nde de her gün belli miktarda odun sat�n al�n�yordu1041. Amasya’da, Seyyid

Nûreddîn Alp-Arslan er-Rufâî zaviyesine odun getiren ki�iye her sene sekiz ölçek

bu�day, her gün iki çanak yemek, ekmek ve meskûk bir dirhem verilmekte idi1042.

Ayr�ca hamamlarda ve ekmek f�r�nlar�nda odun yak�lmaktad�r1043. Olu�an bu yakacak

1033 A.H. Bayat, “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, s. 13; Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39; Kayao�lu,

“Rahato�lu ve Vakfiyesi”, s. 10. 1034 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 123, 127. 1035 Mesnevi, II, s. 206-207; Sultan Veled, Maârif, s. 69. 1036 Mesnevi, II, s. 97. 1037 Mesnevi, VI, s. 92. 1038 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 123. Fidanl�k için ayr�ca bkz. Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 39. 1039 Dîvân-� Kebîr, I, s. 311. 1040 Osman Turan, “Altun-Aba Vakfiyesi”, s. 20. 1041 B. Yediy�ld�z, “Niksarl�”, s. 287. 1042 S. Bayram, “Seyyid Nûreddîn Alparslan er-Rufai Vakfiyesi” s. 42. 1043 Fîhi mâ fih, s. 9; Eflâkî, I, s. 592.

126

odun ihtiyac�n� kar��lamak üzere çal��an meslek erbaplar� vard�r1044. Oduncular�n toplu

hâlde ve birbirine biti�ik dükkânlar�n�n bulundu�u pazarlar� var idi. Odun pazarlar�ndan

biri Konya’da Sultan Kap�s� yolunda idi1045. Di�er bir örnek Sivas’ta Karaca

mahallesinde, birbirine biti�ik oduncu dükkânlar� bulunuyordu1046. Ayr�ca K�r�ehir’e

tâbi köylerden birinin ismi Oduncu �ni (Hattab �ni) idi1047.

Oduncular satt�klar� odunun naklinde deve veya e�ek kullanmaktayd�lar1048.

Odunlar� s�rt�nda ta��d�klar� da oluyordu1049. Bir ki�inin s�rt�nda ta��yabildi�i odun

miktar�, “arka yükü” olarak tabir edilmekte idi1050. Odun ta��y�c�lara, hime-ke� deniliyor

olmal� idi1051. Yunus, Taptuk Emre’nin tekkesine odun çeker, arkas�yla getirirdi. Ya�

a�aç kesmez, e�ri odun getirmezdi1052. Mevlânâ’n�n beyitlerinde odunlar�n testere ve

balta ile kesildi�ini göstermektedir:“A�aç, bir yerden bir yere gidebilseydi, ne testere

eziyeti çekerdi, ne balta yaralar� al�rd�”1053, “Balta; a�açlar�n, dallar�n çoklu�undan,

s�kl���ndan hiç korkar m�? Hapsini paramparça eder kesip biçer”1054, “O a�aç baltadan

titrer, �u a�aç seher yelinden!”1055.

Bu konuda bir örne�i de Sultan Veled vermektedir: “….A�ac�n gövdesini,

kesildi�i zaman balta sallayabilir” 1056.

Odun fiyatlar� hakk�nda elimizde fazla bilgi yoktur. �bn Battûta “Kastamonu’da,

k�� mevsiminin en so�uk günlerini geçirdi�imiz hâlde bir yük odun tek dirheme sat�n

al�nabiliyordu” demektedir1057. Bu fiyat de�erlendirilirken, Kastamonu’nun orman

bak�m�ndan t�pk� bugün oldu�u gibi zengin bir yöre oldu�u unutulmamal�d�r. Di�er

yörelerde bu fiyat daha yüksek olmal�d�r.

1044 E. Merçil, Meslekler, s. 174-175. 1045 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 34,38; Konyal�, Konya Tarihi, s. 813. 1046 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 38. 1047 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 38. 1048 Mesnevi, II, s. 50; V, s. 194. 1049 Mesnevi, IV, s. 57. 1050 Vilâyet-nâme, s. 44,69. 1051 B. Yediy�ld�z, “Vak�f Ist�lahlar�”, s. 57. 1052 Vilâyet-nâme, s. 49. 1053 Dîvân-� Kebîr, III, s. 205-206. 1054 Mesnevi, I, s. 266. 1055 Mesnevi, III, s. 390. 1056 Sultan Veled, Maârif, s. 117. 1057 �bn Battûta, I, s. 439.

127

Selçuklular döneminde baz� a�açlar yüksek ticarî de�er ta��yordu. Bununla ilgili

�bn Bîbî’de �u bilgiye rastl�yoruz: Sultan II. �zzeddîn Keykâvûs, Antalya’ya var�nca

(654/1256 ?) yoksullukla kar�� kar��ya geldi. Bir gün efkar da��tmak için Antalya saray�

etraf�nda dola��rken duvarda gözüne kare �eklinde bir yar�k çarpt�. Kendi kendine,

“Bana öyle geliyor ki, e�er bu yar�k aç�l�rsa, orada atalar�m�n evlatlar�n�n zor durumda

kald�klar� zaman kullanmalar� için koydu�u bol miktarda mal var” dedi. Sultan�n

emriyle uzun müddet u�ra��p o kap�y� açt�lar. Orada kur�unla kapat�lm�� sand�klar

gördüler .Onlar� aç�nca yüz bin gümü� alâyî dirhem ve on bin k�rm�z� dînâr buldular.

Bunlardan ba�ka tomar hâlinde ka��tlar�n; öd, abanoz, sandal ve �im�ir dallar�n�n haddi

hesab� yoktu1058. Görüldü�ü gibi bu a�açlar mücevher kadar de�erlidir. Bunlar�n d���nda

kaliteli kereste elde edilen a�açlar�nda ticarî de�erleri yüksektir.

Gereken nitelikte kereste her zaman bulunam�yor olmal� idi. Ahmed Eflâkî,

Mevlânâ’n�n müritlerinden, �eyh Bedreddîn-i Neccâr-i Mevlevi, ba��ndan geçeni �öyle

anlat�r. “Yeni bulu�a ermi� bir çocuktum. Mahir dülgerlerin (neccâr-� hâz�k) yan�nda, o

evlerin yap�m�nda onlarla beraber çal���yordum. Ustalar tabhânenin dam�n� örtüler.

Büyük sofan�n dam�n� yapmaya çal���yorlard�. A�açlar�n hepsini ölçtükleri vakit

onlardan bir dire�in yar�m ar��n (yar�m gez) k�sa oldu�unu gördüler. Bunun yerine

�ehirde ba�ka bir a�aç arad�larsa da bulamad�lar. Ustalar ne yapacaklar�n� �a��rd�lar.

Mevlânâ, birden bire semâdan ç�k�p: ‘Ustalar ne dü�ünüyorlar?’ diye bizim odam�za

geldi .Hepsi ba� koyup bu a�ac�n k�sa oldu�unu söylediler. Mevlânâ, ‘Hay�r, hay�r

böyle güzel bir a�aç k�sa olamaz. Herhalde siz onu yanl�� ölçtünüz’ der. Benim ustam

aya�a kalk�p Mevlânâ’n�n önünde tekrar ölçtü, fakat a�aç eskiden ne idiyse yine oydu.

Bunun üzerine Mevlânâ yakla�arak a�ac� ok�ad� ve ‘Böyle düzgün bir a�aç nas�l k�sa

olur? Bu dülgerlerimizin ölçüde yapt�klar� hatad�r’ dedi ve sonra ‘�imdi gel bir daha

ölç’ dedi. Ustalar ayn� ar��n (gez) ile tekrar ölçtüler, bir de bakt�lar ki a�aç, di�er

a�açlardan yar�m ar��ndan (yar�m gez) fazla uzundur”1059. Görüldü�ü gibi o dönemde,

özellikle Konya’da istenilen evsafta kereste bulmak zordur. Bunda Konya ve çevresinin

co�rafî özelliklerinin de etkisi olmal�d�r. Yukar�da belirtti�imiz sulak yerlerin

fidanl�klara ayr�lmas� bu ihtiyac�n bir sonucu olmal�d�r. Karadeniz, Akdeniz gibi büyük

1058 �bn Bîbî, II, s. 149. 1059 Eflâkî, I, s. 26; Bu dönemde dülgerler keser, testere, törpü gibi aletler kullan�yorlar idi. Bkz. Fîhi mâ

fih, s. 92.

128

ormanlar�n yeti�mesi için daha uygun co�rafya ve iklim �artlar�na sahip bölgelerde

durum farkl� olmal�d�r.

Nitekim, Amasya’dan Sinop’a da�lar�n aras�ndan alt� gün süren yol çamlarla

örtülü idi. Burada bol miktarda kereste üretilmekte idi. Sinop askerî tersanesine gerekli

olan kereste bu da�lardan su ile indirilmekte idi1060. Bu bilgi kerestenin de�erini anlama

aç�s�ndan önemlidir. Askerî tersanelerde kullan�lan kereste ticarî de�er yan�nda stratejik

de�er de ta��m�� olmal�d�r. Nitekim, XV. yüzy�l seyyahlar�ndan Clavijo, �nebolu’da kale

civar�nda, yörenin en güzel keresteleri bulundu�unu ve bunlarla gemi ve sair e�ya

yap�ld���n� söyler1061.

�bn Battûta, “Kahire, �skenderiye ve Suriye tüccarlar� Antalya’ya gelip al��veri�

ederler . Kerestesi bol oldu�u için buradan yüklenen balyalar �skenderiye, Dimyat ve

öteki M�s�r limanlar�na gönderilir” demektedir1062. Keza Marki körfezinden

Aleksandra’ya ve di�er �ehirlere ihraç edilirdi1063. Bal�kesir’de yeti�en ladin buradan

H�ristiyan memleketlere nakledilir1064.

Orman ziraatç�lar�n�n geçim kaynaklar�ndan biri de kömürcülüktür.

Karamano�ullar� atas� (Karaman) Kemereddîn vilayeti olarak me�hur Ermen(ek)

civar�ndaki kömürcü Türkmenlerinden idi ve daima o da�lardan Larende’ye kömür

ta��yarak çocuklar�n�n geçimini sa�l�yor idi1065. Ayr�ca Rahato�lu vakfiyesinde, odun ve

kömür i�lerinden bahsedilmektedir1066.

Kömürün kullan�ld��� yeri Yunus Emre �öyle anlatmakta idi:

“Bir niçeye virdum emir devlet ile südi ömür

Yanan kömür k�zan demür örse çeküç salan benem”1067

Kömürün yan�nda elde edilen bir orman ürünü de Mevlânâ’n�n zikretti�i ç�ra

olmal�d�r1068.

1060 Cahen, “�bn Sa‘îd”, s. 49. 1061 Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur Nezdine Gönderilen �spanyol Sefir Clavijo’nun Seyahat ve

Sefaret �zlenimleri 1404-1406, s. 66. 1062 �bn Battûta, I, s. 402. 1063 Ebû’l-Fidâ, s. 42. 1064 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin s. 48; Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda

Ara�t�rmalar I, s. 199. 1065 E. Merçil, Meslekler, s. 169. 1066 Kayao�lu, “Rahato�lu ve Vakfiyesi”, s. 9. 1067 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 267. 1068 Mesnevi, I, s. 67.

129

Bu dönemde bir di�er orman faaliyeti de katran üretimidir. Aksarayî, “Katran

yapan kimseyi uyar�yorum : E�er sana onun s�ca�� zarar vermezse, duman� zarar

verir”1069 diyerek, katran yap�m�yla u�ra�anlar�n varl���n� teyit etti�i gibi katran�n nas�l

üretildi�i hakk�nda da bize fikir verir. Görülüyor ki katran üretme tekni�i yüzy�llar

boyunca de�i�memi�tir1070.

Nâs�r-� Husrev, Üveys-i Karnî’nin yapt�rd��� rivâyet edilen mescidin bulundu�u

yere vard���nda gördüklerini �öyle anlat�r. “Orada da�larda dola�an ve servi a�ac� gibi

uzun dallar kesen adamlar gördüm. Bunlar� ne yap�yorsunuz? dedim. Bu sopan�n bir

ucunu ate�e sokar�z, öbür ucundan katran damlar. Bütün katran� bir kuyuya toplar�z.

Sonra o kuyudan ç�kar�r, kaplara doldurur, her tarafa götürürüz dediler” 1071.

Yunus Emre’nin dizeleri katran�n günlük hayatta kullan�ld���n� göstermektedir:

“Sak�n katran kab�n� koyma bal�

Ki nâzük yirdeür dostun visâli”1072.

Orman ürünleri aras�nda kam�� (Phragmites australis)’� da zikredebiliriz. Kam���n

Selçuklu Anadolusu’nda özellikle su kenarlar�nda bolca yeti�ti�i anla��lmaktad�r. �bn

Battûta, Kulhisar (Gölhisar)’dan bahsederken buradaki gölde bol miktarda kam��

bulundu�unu söyler1073. Ayn� müellif, Bursa’dan �znik’e giderken �ehre sekiz mil

mesafede her yan� kam��larla örtülü bir göl oldu�unu da belirtir1074. Ahmed Eflâkî ise,

Konya d���ndaki Il�ca’da bir kam��l�k oldu�unu kaydeder1075. Bu kam��lar muhtemelen

has�r yap�m�nda kullan�lm�� olmal�d�r: “Bir ki�i kam��lar� yere dö�ese, fakat örüp has�r

1069 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 127. 1070 Katran, ard�ç (bir tür selvi) ve çam a�açlar�ndan yap�l�r. “Katran”, hayvan yaralar�na, araba

tekerleklerine, a�açlara musallat olan ha�arat�n itlaf� için ve pazarlarda sat�lmak için yap�l�r. Katran

yap�m� için, önce icap etti�i miktarda ard�ç veya çam ç�ras� haz�rlar. Orman�n bir kösesine “katran

harman�” denen bir çukur kaz�l�r. Bundan sonra rüzgar�n esti�i yöne bir çukur kaz�l�r bu çukurun içine bir

küp yahut odun tekne yerle�tirilir. Tam küpün a��z hizas�na harmandan oluk aç�l�r.Harman�n içine t�pk�

kömür ocaklar�nda oldu�u gibi ç�ralar birbiri üstüne dizilir.bir koni medyada gelir. Üstü hava almayacak

�ekilde kapat�l�r ve yak�l�r. K�zd�kça f�r�n içinde havas�z kalan ç�ralar erimeye ba�lar. Katran olukta

küpün içine akar. Bkz. Ali R�za Yalg�n, “Uluda� Türkmen Etnografyas� (6) Halk Çal��malar�”, Türk

Folklor Ara�t�rmalar�, 11, (1950), s. 168-169. 1071 Nâs�r-� Husrev, s. 10. Buras� Meyefarikin’e ba�l�d�r. Bkz. Nâs�r-� Husrev, s. 10. 1072 Yunus Emre Dîvân�, III, s. 140. 1073 �bn Battûta, I, s. 407. 1074 �bn Battûta, I, s. 430. 1075 Eflâkî, II, s. 28-29.

130

yapmasa nas�l durur? Bir yal geldi mi al�r uçuru verir”1076. Ayr�ca ney yap�m�nda da

kam�� kullan�ld��� anla��lmaktad�r: “Dinle bu ney nas�l �ikayet ediyor, nas�l anlat�yor:

beni kam��l�ktan kestiklerinden beri feryad�mdan erkek kad�n herkes a�lay�p inledi”1077.

Anadolu’da Taptuklu Türk �eyhleri adl� ibahiye’de bir kavmin çam a�ac�na

tapt���n� rivâyet edilir1078. Türkiye Selçuklular� döneminde, Türk zümreleri aras�nda

çam a�ac�na ibâdet edenlerin bulunmas�yla da, a�ac�n toplum hayat�nda mühim bir yer

i�gal etti�i görülür.

Mevlânâ, meyvesiz a�açlardan bahsederken çam f�st���, servi, �im�ir, kavak

a�açlar�n� sayar. Onun gözlemine göre meyvesiz a�açlar�n dallar� yukar� do�ru uzan�r,

meyvelilerin ki ise a�a�� sarkar1079.

Kaynaklarda tespit edebildi�imiz baz� a�aç isimleri �unlard�r:

Abanoz a�ac�1080, Mevlânâ’n�n söyledi�ine göre, tahtas� gece gibi kapkarad�r1081.

Ard�ç a�ac� (Juniperus), Vilâyet-nâme’ye göre Salucakaraoyük’de, H�rkada��

üstünde bir tane var idi1082.

Ban a�ac� (Salix viminalis)1083.

Çam a�ac� (Pinus), K�r�ehir’de Caca O�lu vakfiyesi mülklerinden biri çaml��a

s�n�rd�r.1084 Mevlânâ çam kozala��n� insan kalbine benzetir1085. Çam yapraklar�n�n su

verilmi� k�l�ç gibi bitmekte oldu�unu söyler1086.

Ç�nar a�ac� (Platanus orientalis), Amasya-Sinop’a da�lar�n aras�ndan alt� günlük

yol bu a�açlarla örtülüdür1087.

Ilg�n a�ac� (Tamarix)1088.

1076 Mesnevi, VI, s. 44. 1077 �bn Battûta, I, s. 1. 1078 Turan, “Altun-Aba Vakfiyesi”, s. 216. 1079 Eflâkî, I, s. 163. 1080 �bn Bîbî, II, s. 149, Dîvân-� Kebîr, I, s. 36. 1081 Dîvân-� Kebîr, I, s. 362. 1082 Vilâyet-nâme, s. 57. 1083 Veyis De�irmençay, Sultan Veled’in Arapça �iirleri, Erzurum 1997, s. 35. Sorgun, civir, sepetçi

sö�üdü olarakta bilinir Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 248. 1084 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 125, Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 264. 1085 Dîvân-� Kebîr, II, s. 438. 1086 Dîvân-� Kebîr, V, s. 416. 1087 Cahen, “�bn Sa‘îd”, s. 49; Dîvân-� Kebîr, II, s. 358; Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 129; Turan,

“Altun-Aba Vakfiyesi”, s. 216.

131

Kavak a�ac� (Populus), vakfiyelerde Kavak Köyü ve Saru Kavak Köyü1089 adl�

köy isimleri kaydedilmi�tir. Vilâyet-nâme’ye göre K�r�ehir’de bu a�aca rastlan�r1090.

Kaynaklarda rastlad���m�z bir kavak cinside Ak kavak (Populus alba)’t�r1091.

Kara a�aç (Ulmus), K�r�ehir’in köylerinden biri Kara A�aç Bar�k ad�nd�

ta��maktad�r1092.

Ladin a�ac� (Picea orientalis), Bal�kesir’de yeti�ir1093. Ladin zamk�n�n K�br�s’a

ihraç edildi�i bilinmektedir1094.

Me�e a�ac� (Quercus)1095: Bir tür me�e a�ac�ndan (Quercus infectoria) elde edilen

me�e maz�s�n�n K�br�s’a ihraç edildi�i bilinmektedir1096.

Öd a�ac� (Aguilaria agallocha): kaynaklarda s�kça geçen bir a�aç türüdür.

Umumîyetle ate�e at�larak veya buhurdanl�kta yak�larak, güzel kokusundan istifade

edilmekte idi1097. �ekerle kar��t�r�larak tütsülendi�i de oluyor idi1098. Öd a�ac�

aktarlarda sat�lmakta idi1099. Sahtekar sat�c�lar taraf�ndan öd a�ac� yerine, kokusuz

yapan a�açlar�na öd a�ac� rengi verilerek sat�lmas�ndan, bu a�ac�n oldukça k�ymet

ta��d��� dü�ünülebilir1100. Yunus Emre de �iirinde öd a�ac�ndan bahseder: 1088 Mesnevi, I, s. 97. Anadolu’da yayg�n bir türdür. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 138. 1089 Yinanç, “Sivas Abideleri”, s. 26; Turan, “Celâleddîn Karatay Vak�flar�”, s. 147; A. Temir, Caca O�lu

Vakfiyesi, s. 127. Ayr�ca bkz. Yunus Emre Dîvân�, II, s. 511. 1090 Vilâyet-nâme, s. 52. 1091 Sadeddîn Köpek’in acayip siyaseti ve garip hikayelerinden biri için �unu anlat�rlar: bir zaman bir

sava� s�ras�nda askerlerin yük develerinden biri, bir çiftçinin ekinine girmi�. Ekini yerken yar�s�n�

ayaklar�yla harab etmi�. Durumu gören çiftçi feryat ederek Köpe�in ota��n�n kap�s�na gelerek durumu

bildirdi. Köpek, hemen devenin sahibini bulmalar�n� buyurdu. Deveyi ordugahta gezdirdiler, sahibi ortaya

ç�kmay�nca,emretti, deveyi o tarlan�n kenar�ndaki ak kava�a ast�lar. Bkz. �bn Bîbî, II, s. 31. 1092 A. Temir, Caca O�lu Vakfiyesi, s. 105. Türkiye’de ulmus glabra, ulmus laevis, ulmus minor türleri

ya�amaktad�r. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 153. 1093 Masâlîkü’l-ebsâr, Arapça metin, s.48/ Trk, Türkçe terc., Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakk�nda

Ara�t�rmalar I, s. 199. 1094 Gülay Ö�ün Bezer, “K�br�s’ta �slâm Hâkimiyeti ve Selçuklular Zaman�nda K�br�s �le Ticaret ve

ili�kileri” Dünden Bu Güne K�br�s Meselesi, �stanbul 2001, s. 10. 1095 Mesnevi, IV, s. 111. 1096 Bezer, “K�br�s �le Ticaret”, s. 10. 1097 Mesnevi, I, s. 27, II, s. 143; Dîvân-� Kebîr, VII, s. 438; Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 65; �bn Bîbî, II, s.

149. 1098 Mesnevi, IV, s. 22. 1099 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 11. 1100 Mesnevi, VI, s. 376.

132

“Öd a�ac� gibi yanar vücudum

Dütünüm göklere seher yilidür”1101.

Palmiye a�ac�, Ebû’l-Fidâ’ya göre Sicar bu a�ac�n yeti�ti�i tek Mezopotamya

�ehridir1102.

Pelit a�ac� (Quercus), Yunus Emre’n�n dizelerinde söyle geçmektedir:

“Güzin it dünyada bir eyü yolda�

Ki bu nefsun pelidi çekmeye ba�”1103.

“�eytanlar� sen kör et

Merdut olsun o pelit…”1104.

Sandal a�ac� (Arbutus unedo)1105.

Servi a�ac� (Cupressus sempervirens), Mevlânâ serviliklerden söz eder1106.

Sö�üt a�ac� (Salix), kaynaklar göre, sö�üt hafif ve dallar� esnek bir a�açt�r.

Özellikle �rmak k�y�lar�nda sö�ütler bulunmakta idi1107.

�im�ir a�ac� (Boxus sempervirens), kaynaklara göre yapraklar� s�k ve terü taze

idi1108.

N. Ç�ÇEK Z�RAATI

Eski Türk bahçelerinin Çin, Hint ve �ran bahçe sanatlar�ndan etkilendi�i, XI-XIII.

yüzy�llara ait Afganistan, Özbekistan ve Diyarbak�r’daki baz� saray kal�nt�lar�ndan

anla��lmaktad�r. Türkler Anadolu’ya yarle�tikten sonra da bahçe ve ye�ile önem

vermeyi sürdürmü�lerdir1109. En önemli bahçe veya bahçeler Sultanlara ait idiler.

Bunlardan en önemlisi Konya’da �ehrinin hemen kenar�nda ve göle kadar uzan�yor idi.

Bu bahçelerde gül ba�ta olmak üzere her türlü çiçek de bulunuyor idi.1110 Bu

do�rultuda, Türkiye Selçuklular� döneminde oldukça yo�un olarak ziraat�n�n yap�ld���

1101 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 103. 1102 Ebû’l-Fidâ, s. 59. 1103 Yunus Emre Dîvân�, III, s. 136. 1104 Yunus Emre Dîvân�, IV, s. 180. 1105 Mesnevi, I, s. 97; �bn Bîbî, II, s. 149. Türkiye’de “Koca yemi�” olarak da bilinir. Bkz. T. Baytop,

Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 180, 235. 1106 Mesnevi, VI, s. 361; Dîvân-� Kebîr, I, s. 92. 1107 Mesnevi, I, s. 309, V, s. 292 ; Rubailer s. 329 ; Dîvân-� Kebîr, II, s. 358,384,445 VI, s. 96. 1108 �bn Bîbî, I, s. 142, II, s. 149; Dîvân-� Kebîr, VII, s. 293. 1109 Gönül Evyapan, “Bahçe”, D�A, IV, s. 478. 1110 Tuncer Baykara, Türkiye Selçuklular� Devrinde Konya, Ankara 1985, s. 69.

133

anla��lan bir ürün de çiçek idi. Bu ziraat içinde en önemli yeri gül (Rosa) tutmakta idi.

Bugün Türkiye’de 25 kadar gül türü yabanî olarak yeti�mektedir. Bunun yan� s�ra

yüzlerce kültür çe�idi de süs bitkisi olarak yeti�tirilmektedir1111. Bu zenginli�in

Selçuklular döneminde de var oldu�u anla��lmaktad�r. Gülün, gül ziraat alanlar�nda

yeti�tirilip, para kar��l���nda sat�ld���n� en güzel Yunus Emre’nin bir �iirinde görüyoruz:

“Evvel bahar irmeyice

Gül bagçede bitmez imi�

K�z�l gül aç�lmay�nca

Bülbül figan etmez imi�

Bülbül heves eder ötmege

Gülile bile yatmaga

Bâgbân1112 kasd ider satnaga

Gül kadrini bilmez imi�

Bire bâgbân satma güli

Harâmdur akçesi pûli

Aglatma â��k bülbüli

Gözi ya�� dinmez imi�”1113

Görülen odur ki ba�da gül yeti�tirenlere “bâgbân” deniliyor idi. Yunus Emre gül

bahçesinden bahsetti�i bir ba�ka �iiri de �öyledir:

“Bizüm ilün bagçeleri turmaz öter bülbülleri

Aç�lm�� taze gülleri gülistanum solmaz benüm”1114

Nitekim, Mevlânâ da eserlerinde gül bahçesinden söz etmektedir: “Gül bahçesinin

kap�s�n� k�rd�m; o bahçeden gizlice çal�p duruyorum o gülleri”1115, “Birisi, gezip

e�lenmek üzere gül bahçesine gitti, bahç�van�n yüzü teferrüç yeri oldu”1116, “Ba��mdaki

ister servi, ister gül bahçesi olsun”1117, “Ba�da idim, acele gül topluyordum, bir taraftan

1111 T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 123. 1112 Gül ve dinlenme bahçelerinin bak�m�yla me�gul alan bahç�van. Bkz. B. Yediy�ld�z, “Vak�f

Ist�lahlar�”, s. 56. 1113 Yunus Emre Dîvân�, IV, s. 102. 1114 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 308. 1115 Dîvân-� Kebîr, V, s. 425. 1116 Mesnevi, I, s. 223. 1117 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 54.

134

da bahç�van görür diye korkuyordum”1118. Mevlânâ gül bahçelerinde sulaman�n da

yap�ld���n� belirtir1119. Mevlânâ ayr�ca gül mevsiminin ilkbahar oldu�unu söyler1120.

Ahmed Eflâkî’nin “Yine Mevlânâ Mesnevî H�ân S�raceddîn rivâyet etti ki: bir gün

çelebi Hüsâmeddîn’in bahçesine gitmi�tim. Bir mendil k�rm�z� gül toplad�m ve u�ur

sayarak eve getirdim. Mevlânâ da Çelebinin evinde imi�. Ben son derece deh�et ve

hayretten mendili unuttum. Kap�n�n dibinde bir yere çekilip uzakta oturdum. Mevlânâ

bana bakarak: ‘bahçeden gelen, teberruken gül, helvac� dükkân�ndan gelen de bir parça

helva getirir’ buyurdu”1121 kayd�na göre de Selçuklular döneminde bahçelerde gül

yeti�tirildi�i anla��lmaktad�r.

Bu gün de oldu�u gibi, Anadolu’da yayg�n olarak yeti�me imkân� buldu�unu

dü�ündü�ümüz gül için, Hamdullah Mustevfî, �ran bölgesinin en güzel-ho� gülleri

Nusaybin’de1122 yeti�ir, demektedir1123. Vilâyet-nâme’deki “O zamanlar, K�r�ehri'nin

ad�, Gül�ehri'ydi”1124 �eklindeki kay�t da burada gül yeti�tirildi�ini dü�ündürtmektedir.

Gül�ehri, Menâk�bu’l-Kudsiyye’de de geçmektedir:

“Sözlerini kabul k�ld� �eyh

K�r� gül�ehr k�ld� geldi �eyh”1125

Selçuklu toplumunda, gül birçok kullan�m alan� bulmakta idi. Bunlardan biri

gülün gülsuyu olarak tüketilmesiydi. �bn Battûta’n�n, “Bursa’da A�ûre gecesi

�emseddîn zaviyesinde vaîz Mecduddîn’in geç bir saatte verdi�i vaaz� dinliyorduk. Bir

dervi� feryat edip kendinden geçti! Hemen üzerine gülsuyu döktülerse de ay�lmad�.

Tekrar döktüler yine fayda etmedi”1126 kayd�ndan gülsuyunun ferahlat�c� olarak

kullan�ld��� görülmektedir. Nitekim, Vilâyet-nâme’de de bay�lanlar� ay�ltmak için

gülsuyunun kullan�ld���ndan bahsedilmektedir: “Mollâ Sadeddîn, bunu gördü, akl�

ba��ndan gitti, sekinin alt�na dü�tü. Mollâ'ya ne oldu diye ba��na üstüler. Elini aya��n�

1118 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 196. Gül bahçesi için ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, I, s. 13, 94, VII, s. 72, 343;

�bn Bîbî, I, s. 142; Mesnevi, III, s. 216, 238, IV, s. 297, Sultan Veled, Maârif, s. 28. 1119 Sultan Veled, Maârif, s. 131. 1120 Mesnevi, III, s. 20. 1121 Eflâkî, I, s. 175. 1122 Meyyafarikin’in a�a��s�nda Sincar’a yak�n. Bkz. Hamdullah Mustevfî, s. 105. 1123 Hamdullah Mustevfî, s. 105. 1124 Vilâyet-nâme, s. 50. 1125 Elvan Çelebi, Menâk�bu’l-kudsiyye, s. 102. 1126 �bn Battûta, I, s. 429.

135

ovdular, yüzüne gülsuyu serptiler”1127. Ayr�ca �bn Battûta, “Ladik’de, hamamdan

ç�kt���m�zda bizlere gülsuyu ikram ettiler” demektedir1128.

Ahmed Eflâkî’nin, “Konya’n�n bütün han�mlar� her cuma ak�am� sultan�n has

naibi olan Emîneddîn Mikâîl’in han�m�n huzurunda toplan�rlar ve mutlaka hünkar�

davet etmesi için yalvar�rlard�… Mevlânâ onlar�n yanlar�na gelir, ortalar�na otururdu,

kad�nlar�n hepsi o kutbun etraf�nda halka olurlard� ve Mevlânâ’n�n üzerine pek çok gül

yapra�� dökerlerdi… Mevlânâ hazretleri bunlar�n aras�nda gül ve gül suyu içinde tere

bo�ulurdu”1129 kayd�ndan Konya’da da gülsuyunun kullan�ld��� görülmektedir. Yine

Ahmed Eflâkî’nin, “Mevlânâ �ems hazretleri �ehitlik saâdetleri derecesiyle mü�erref

olunca, o gafil alçaklar onu bir kuyuya atm��lar. Sultan Veled hazretleri bir gece

Mevlânâ �emsi rüyas�nda gördü. �ems rüyas�nda ona: ‘Falan yerde uyumu�um dedi’

Sultan Veled gece yar�s� kendisi ile içli d��l� olan müritleri toplad�. Hep birlikte gidip

�ems’in mübarek vücudunu d��ar� ç�kard�lar. Gülsuyu, misk ve amber sürerek

Mevlânâ’n�n medresesinin mimar� Bedreddîn’in yan�na gömdüler”1130 kayd�ndan,

Selçuklu toplumunda, hiç olmazsa baz� durumlarda, ölülerin gülsuyu dökülerek define

haz�rland��� görülmektedir. Selçuklu toplumunda parfümeri olarak da gülsuyu

kullan�labiyor idi: “Gülsuyu isen seni ba�a sürer, koyuna serperler”1131. Gülsuyu

yiyeceklere de kat�labiliyordu. Nitekim, Baba �lyâs Horosânî’nin hâlvete çekilen

müritleri yapt�klar� yiyeceklerde gülsuyu da kullanmakta idiler1132.

Gülün yiyecek olarak kullan�ld��� bir yöntem de “gülbe�eker”1133 yap�n� idi: “Ey

gül bahçesinden kaç�p da �ekerle kar��an gül, gül bahçesinden nas�l oldu da

ayr�ld�n”1134, “Gül gibi gülbe�ekere kavu�ur, o lezzetle lezzetlenirler”1135, “O

gülbe�ekere tamah ettim de mahsustan hasta oldum”1136, “Onlara gülbe�eker gibi gelir,

tatl� tatl� yerler, hazmederler”1137, “Bana güç kuvvet veren gülbe�eker”1138.

1127 Vilâyet-nâme, s. 57. 1128 �bn Battûta, I, s. 409. 1129 Eflâkî, I, s. 531. 1130 Eflâkî, II, s. 117. 1131 Mesnevi, II, s. 22. 1132 Eraslan, “Baba �lyâs”, s. 135-136, 152, 154. 1133 Gül çiçe�i ve �eker ile yap�lan macun k�vam�nda bir çe�it reçel. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara

1998, I, s. 902. 1134 Dîvân-� Kebîr, I, s. 13. 1135 Mesnevi, I, s. 191. 1136 Dîvân-� Kebîr, I, s. 72.

136

Gülsuyu yapanlar, bunlar� �i�elere koyarak dükkânlarda satard�, “Kendine gel, �u

kaptan, gül suyu yapan ustan�n �i�esinden, bir yolunu bulup ter gibi s�z da kurtul”1139.

Mevlânâ, “Ne diye gül suyu sat�lan dükkân� açt�n öyleyse?”1140 diyerek de gülsuyu

sat�lan dükkândan bahsetmektedir. Ayr�ca aktarlar da gülsuyu satmakta idiler: “Aktar

gibi hani; o da her ambardan dükkâna, pazara getirir ama k�nadan, öda�ac�ndan,

�ekerden, gülsuyundan, miskten, amberden az�c���n� getirir, ço�unu de�il; hepsini birden

getirmez”1141.

Selçuklu Türkiyesi’nde gül yeti�tiricili�inin oldukça geli�mi� oldu�u

anla��lmaktad�r. Nitekim gül cinsleri hakk�nda geni� bilgiye sahip idiler. Ahmed

Eflâkî’nin, “Mevlânâ’n�n, Kira Hatun ad�ndaki kar�s� rivâyet etti: Mevlânâ’ya gayb

âlemine mensup alt� heybetli adan bir deste gül hediye getirmi�lerdi… Ben o gülden

birkaç parça al�p, bu ne cins güldür, biz hiç görmemi�iz. Bu nerenin gülüdür ve ad�

nedir? diye atar dükkân�na gönderdim. Bütün atarlar o gülün tazeli�inden, renginden ve

kokusundan �a�akald�lar… O, attarlar içinde itibarl�, daima ticaretle Hindistan’a giden,

acayip ve garip mallar getiren �erefeddîn-i Hindî ad�nda bir tâcir vard�. Gülü ona

gösterdikleri vakit o ‘Bu gül Hindistan gülüdür. Hususîyle orada, Serendip havalisinde

yeti�ir’ dedi”1142 kayd�ndan da bu durum görülmektedir.

Kaynaklarda tespit etti�imiz baz� gül cinsleri:

Sadberk Gülü veya Van gülü (R. Centifolia)1143 : “O gül bahçesinin sevgisinin

gölgesinde ölürsem topra��mdan yüz binlerce sadberk gülü biter”1144, “O isterse ölüm

tatl�, diken ve ne�ter, nergis ve Van gülü olur”1145.

K�rm�z� gül (R. Gallica): Ahmed Eflâkî, “Ârif Çelebi, Ladik Naz�r�n�n o�luna,

Hoca Ömer hamam�nda kar��la�t�klar� zaman bir deste k�rm�z� gül vermi�ti”1146

demektedir. Yunus Emre’nin zikretti�i k�z�l gül de ayn� türden olmal�d�r.

1137 Mesnevi, III, s. 190. 1138 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 142. 1139 Dîvân-� Kebîr, I, s. 13. 1140 Dîvân-� Kebîr, II, s. 7. 1141 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 12. 1142 Eflâkî, I, s. 96-97. 1143 Has gül, hokka gülü, katkat� gülü, okka gülü oalarak da bilinir. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar�

Sözlü�ü, s. 123. 1144 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 343. 1145 Eflâkî, II, s. 375. K�rm�z� gül için ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, IV, s. 16. 1146 Eflâkî, II, s. 336.

137

“Bülbül de â��k olm�� k�z�l gülün yüzine

Gördüm erenler yüzin hezâr destan oldum ben”1147.

Mevlânâ, “K�rm�z� gül ancak bir y�lda yeti�ir gül verir”1148 demektedir.

Sar� gül ( R. banksiana veya R. hemisphearice olmal�d�r.): �bn Bîbî, “Misk ve

amber kutular�, çi�in sulad��� sar� ve k�rm�z� güllerin kokusuyla doldu”1149 demektedir.

Mevlânâ da sar� gülden bahsetmektedir1150.

A�ustos gülü: Sultan Veled, a�ustos gülünün tohumundan çiçekler bitti�ini

söylemektedir1151.

Sarma��k gülü (R. banksiana)1152.

Katmerli gül1153.

Pembe gül1154.

Beyaz gül (R. alba) Ebû’l-Fidâ, Nizip’te beyaz gül var hiç k�m�z� gül yok

demektedir1155.

Anlad���m�z kadar�yla ziraat� yap�lan tek çiçek gül de�il idi. Kaynaklarda nergis

bahçelerinden, “Yasemin, Van Gülü’ne söylemez misin diyor, böyle bir nergis, kimin

nergis bahçesinde yeti�ir?”1156, “Güzellerin nergis gözleri yol vuruyor; fakat bu nergise

kimin nergis bahçesinden su gelmede”1157; reyhan, yasemin tarlalar�ndan, “Bahar�n

güzelli�ini görmemiz gerekirse onun çimende, yaylalarda, a�açlarda, gül bahçesinde,

reyhan ve yasemin tarlalar�nda, goncalarla, renkli yapraklarda, olgun ve tatl�

meyvelerde seyredin…”1158; lâleliklerden, “Bahar zaman� köy pek ho� olur, lâlelik

kesilir”1159 �eklinde bahsedilmektedir. Ayr�ca, fesle�en, süsen ve lâlenin ekiminin

1147 Yunus Emre Dîvân�, II, s. 364. 1148 Mesnevi, I, s. 208. 1149 �bn Bîbî, I, s. 168. 1150 Dîvân-� Kebîr, I, s. 123, II, s. 104. 1151 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 136. Ayr�ca bkz. Dîvân-� Kebîr, I, s. 23, Mesnevi, III, s. 337, III, s. 115. 1152 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 247. 1153 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 141; Yapraklar� kat kat olan güllere verilen isim olmal�d�r. Bkz T. Baytop,

Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 123, Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, II, s. 1239. 1154 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 50. 1155 Ebû’l-Fidâ, s. 58. 1156 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 16. 1157 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 301. 1158 Sultan Veled, Maârif, s. 28. 1159 Mesnevi, III, s. 20, 238, IV, s. 70.

138

yap�ld��� zikredilmektedir: “Birisi, evin çevresine güller, fesle�enler eker; evin

bahçesini güllük- gülistanl�k yapar. Ne vakit bakarsa gül görür, fesle�en görür”1160,

“Güne�te otlar fakat, fakat hakikatte lâle eker”1161, “Fesle�en, süsen, a�ustos gülü,

marul, �algam, kabak tohumlar�, bu tohumlardan biten çiçekler, sebzeler, hiç

birbirine benzer mi, bunlar bitip ye�ermeyi kimden ö�rendi?”1162. Nitekim, �bn

Battûta, “Ayasuluk (Selçuk)’da �rma��n iki taraf�n� cins a�aç, asma çardaklar� ve

yasemin yeti�tirilen tarlalar kapl�yor”1163 demektedir.

Kaynaklarda tespit etti�imiz di�er çiçek türleri �unlard�r:

Erguvan (Cercis siliguastrum)1164: �bn Bîbî, Antalya’y� anlat�rken “Hazan

mevsimi, yanan lambalara benzeyen erguvanlar�n çoklu�undan ba�lar gül bahçesine

dönmü�tü” demektedir1165.

Fesle�en (Ocimum basilicum)1166: Fesle�en di�er ad� “reyhan”la da kaynaklarda

yer bulmaktad�r1167.

It�r (Pelargonium radicula)1168.

Karanfil (Caryophyllus aromat�cus)1169.

Lâle (Tulipa gesneriana) 1170: Kaynaklarda la‘l renkli lâle1171, k�rm�z� renkli

lâle1172, erguvan renkli lâle1173 ve da� lâlesi1174 �eklinde zikredilmektedir.

1160 Fîhi mâ fih, s. 174. 1161 Mesnevi, V, s. 221. 1162 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 136. 1163 �bn Battûta, I, s. 424-425. 1164 Mesnevi, V, s. 203. Baklagillerden, eflatunla k�rm�z� aras� renkte çiçek açan, güzel bir süs a�ac�d�r.

Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 719. 1165 �bn Bîbî, I, s. 372. Ayr�ca bkz. Mesnevi, I, s. 203, Dîvân-� Kebîr, III, s. 315, VI, s. 5, VII, s. 273. 1166 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 253; Mesnevi, II, s. 143, IV, s. 76, 297; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 490;

Eflâkî, II, s. 214. Beyaz veya pembe çiçekli, özel ve kuvvetli kokulu, otsu ve bir y�ll�k bir bitkidir. Bkz. T.

Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 106. 1167 �bn Bîbî, I, s. 157; Dîvân-� Kebîr, I, s. 94, VII, s. 473; Mesnevi, V, s. 77, 203. 1168 Mesnevi, II, s. 143; Eflâkî, II, s. 148. Sardunyagillerden, yapraklar� güzel kokulu, çiçekleri türlü

reklerde bir süs bitkisidir. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, I, s. 1029. 1169 Mesnevi, V, s. 203; Dîvân-� Kebîr, VII, s. 28. 1170 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 566; Mesnevi, II, s. 127, III, s. 289, V, s. 77; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 467,

490. 1171 Dîvân-� Kebîr, I, s. 153. 1172 Dîvân-� Kebîr, V, s. 53. 1173 Dîvân-� Kebîr, VI, s. 276.

139

Menek�e (Viola tricolor)1175.

Nar çiçe�inin de süs bitkisi olarak dü�ünülmekte idi1176.

Nergis (Narcisus) 1177.

Nesrin1178.

Nilüfer (Nymphaea alba)1179.

Sümbül (Hyacinthus orientalis) 1180: Mevlânâ sümbülün balç�kta yeti�ebildi�ini

belirtmektedir1181.

Süsen (�ris) 1182: Kaynaklarda k�l�ç yaprakl� ve yüz dilli olarak tarif

edilmektedir.1183

�ebboy (Cheiranthus cheiri)1184.

�akay�k (Paeonia mascula)1185.

Yasemin (Jasminium)1186: Mevlânâ, �iirinde yasemini üç yaprakl� olarak tarif

etmi�tir: “Gül, o güzelli�iyle, yasemin, o latif üç yapra��yla senin yüzünü görse”1187.

Ayr�ca ak yaseminden de bahseder1188.

1174 Dîvân-� Kebîr, V, s. 387. 1175 Mesnevi, II, 127, V, s. 149; Dîvân-� Kebîr, III, s. 236, IV, s. 50; Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 316; Sultan

Veled, Rubailer, s. 58. 1176 Dîvân-� Kebîr, II, s. 346, IV, s. 405; Fîhi mâ fih, s. 161. 1177 Aksarayî, Müsameretü’l-Ahbâr, s. 59; �bn Bîbî, I, s. 157; Dîvân-� Kebîr, III, s. 236, VII, s. 28;

Mesnevi, III, s. 115, 337; Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 41; Sultan Veled, Rubailer, s. 58. 1178 Dîvân-� Kebîr, IV, s. 296; Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 173; Sultan Veled, Rubailer, s. 58. 1179 Dîvân-� Kebîr, I, s. 94, IV, s. 14. Beyaz çiçekli bir su bitkisidir. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar�

Sözlü�ü, s. 215. 1180 Dîvân-� Kebîr, I, s. 153; III, s. 236; VII, s. 566; Mesnevi, I, s. 151; V, s. 77; Mevlânâ’n�n Rubaileri, s.

41; Sultan Veled, Rubailer, s. 58. Çok y�ll�k, so�anl�, otsu, mavi ve kuvvetli kokulu çiçekli bir bitkidir.

Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 251. 1181 Dîvân-� Kebîr, V, s. 53. 1182 Dîvân-� Kebîr, I, s. 219, IV, s. 296; Mesnevi, VI, s. 59; Vilâyet-nâme, s. 102. 1183 Dîvân-� Kebîr, I, s. 220, V, s. 475, VII, s. 594. 1184 Dîvân-� Kebîr, V, s. 477. Turpgillerden, güzel kokulu, dar yaprakl�, de�i�ik renkli çiçekleri olan, çok

y�ll�k ve otsu bir süs bitkisi. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, II, s. 2079. 1185 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 72. Dü�ün çiçe�igillerden, çiçekleri türlü renkte, çok y�ll�k güzel bir süs bitkisi.

Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara 1998, II, s. 2069. 1186 Dîvân-� Kebîr, V, s. 53, VII, s. 473; Mesnevi, I, s. 151, II, s. 127, III, s. 89, V, s. 203; �bn Bîbî, I, s.

142, Sultan Veled, Rubailer, s. 58; Vilâyet-nâme, s. 105. K���n yaprak döken veya dökmeyen, beyaz veya

sar� renkli ve kokulu çiçekli, çal� veya t�rman�c� bitkiler. Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s.

281.

140

Zakkum (Nerium oleander)1189.

Zambak (Lilium)1190.

Kaynaklarda geçen, Selçuklu Anadolusu’nda ticarî de�er ta��d��� anla��lan

bitkilerden biri de Safran (Crocus sativus) çiçe�idir. Baz� yiyeceklere tat ve koku

vermekte kullan�ld��� anla��lan safran�n bahçelerde ayr� evleklerde yeti�tirildi�i

görülmektedir: “Sen safran evle�isin, safran ol… Ba�ka sebzelere kar���p uzla�ma! Ey

safran, sudan g�da al da safran ol… Zerdeye gir!”1191. Nitekim, Mevlânâ, Safran

ekmenin so�an ekmekten daha üstün oldu�unu söyleyerek, bu dönemde safran

ziraat�n�n yap�ld���n� belirtir1192. �bn Battûta, Keynûk (Gönük) kasabas�n� anlat�rken,

“Bu kasaban�n çevresinde ne meyvelik ne de ba� var! Safrandan ba�ka bir �ey

üretilmiyor. �htiyar kad�n da bizi safran almaya gelen tüccarlardan sanarak epeyce

safran getirdi yan�m�za!” demektedir1193. Korykos1194 çevresinde yeti�en ve ihraç ürünü

olan safran, özellikle boya ve baharat, ayr�ca t�pta merhem ve güzel koku yap�m�nda

kullan�l�yordu1195. Safran�n zerde1196 yap�m�nda da kullan�ld��� bilinmektedir. Nitekim,

Sahib Ata vakfiyesinde, “Bayramlarda safranl� zerde pilav yap�lacak” kayd� yer

almaktad�r1197. Ayr�ca Vilâyet-nâme’n�n, “O gün, Sadreddîn'in (Sadreddîn-i Konevî)

tekkesinde topluluk vard�, pilâvlar zerdeler pi�mi�, türlü türlü yemekler haz�rlanm��t�.

Konya'da ne kadar yoksul varsa oraya toplanm��t�” �eklindeki kayd�ndan da bu durum

görülmektedir1198. Niksarl� Ahi Pehlivân’�n Dârü’s-Sulehâs�’nda, her sene regâib, berat

ve kadir geceleri zaviyeye için al�nan malzeme aras�nda safran da say�lmaktad�r1199. 1187 Dîvân-� Kebîr, I, s. 129. 1188 Dîvân-� Kebîr, VII, s. 217. 1189 Sultan Veled, �btidâ-nâme, s. 199; Sultan Veled, Maârif, s. 121. 1190 Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 323. So�anl� çok y�ll�k, otsu, beyaz, k�rm�z� veya pembe çiçekli bitkiler.

Bkz. T. Baytop, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, s. 289. 1191 Mesnevi, IV, s. 89. 1192 Mevlânâ, Mektuplar, s. 33. Ayr�ca bkz. Mesnevi, V, 149. 1193 �bn Battûta, I, s. 433. 1194 Kilikya’da bir yer. Bkz. Ersan, s. 219. 1195 Ersan, s. 219. 1196 Safranla renk ve koku verilen bir çe�it �ekerli pirinç peltesi. Bkz. Türkçe Sözlük, TDKY, Ankara

1998, II, s. 2506. 1197 Bayram-Karabacak, “Sahib Âta Vakfiyeleri”, s. 56. 1198 Vilâyet-nâme, s. 27. 1199 B. Yediy�ld�z, “Niksarl�”, s. 288. Safran için ayr�ca bkz. Mesnevi, I, s. 203; Dîvân-� Kebîr, IV, s. 35;

Mevlânâ’n�n Rubaileri, s. 328; Sultan Veled, Rubailer, s. 36.

141

SONUÇ

Türkiye Selçuklar� döneminde ziraî hayatla ilgili olarak 50’den fazla ziraî ürün,

bunun yan� s�ra 20’ye yak�n a�aç ve 25’ten fazla çiçek ad� tespit ettik. Bu ürünlerin bir

k�sm�n�n üretim ve tüketim süreçleri hakk�nda kaynaklardan yeterli bilgi elde etmemize

ra�men, baz�lar�n�n sadece ismini bulabildik. Nitekim, bu ürünlerin yeti�tirilmesi ve

tüketime haz�rlanmas� esnas�nda sulama, gübreleme, tarla sürme, de�irmende ö�ütme

ve depolama gibi ziraî tekniklerden yararlan�ld��� görülmektedir. Tespit etti�imiz baz�

ziraat teknikler zaman�m�za kadar varl���n� korumu�tur.

Ba�, bostan hatta de�irmen ve su dolab� sahiplerinin, gayrimüslim reaya yan�nda

ço�unlukla Türk ve Müslüman ismi ta��yan halk oldu�u göze çarpmaktad�r. Bu durum

yaz�lanlar�n aksine Selçuklular� Anadolusu’nda Türk �slam toplumunun ziraî hayatta

ço�unlu�a sahip oldu�unu göstermektedir.

142

B�BL�YOGRAFYA

Abû’l-Farac, Gregory (Bar Habraeus), Gregory Abû’l-Farac Tarihi, Süryaniceden

�ngilizceye trc. Ernet A. Wallis Budge, Türkçeye trc. Ömer R�za Do�rul,

Ankara 1999.

Akda�, Mustafa, Türkiye’nin �ktisadi ve �çtimai Tarihi I (1243-1453), �stanbul 1974.

Aksarayî, Kerîmüddîn Mahmud-i, Müsameretü’l-Ahbâr, Türkçe terc. Mürsal Öztürk,

Ankara 2000.

Atçeken, Zeki, Konya’daki Selçuklu Yap�lar�n�n Osmanl� Devrinde Bak�m� ve

Kullan�lmas�, Ankara 1998.

Anadolu Selçuklular� Devleti Tarihi: Tarih-i âl-i Selçuk, n�r. ve Türkçe trc. Feridun

Nafiz Uzluk, Ankara 1952.

Ayverdi, Ekrem Hakk�, “Y�ld�r�m Bâyezit’in Bursa Vakfiyesi ve Bir �stibdalnâmesi”,

Vak�flar Dergisi, 8, (1969), s. 37-46.

Bayat, Ali Haydar, “Anadolu Selçuklu Hastahane Vakfiyelerinin Tek Örne�i Olarak

Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi”, Türk Kültürü, XXIX/333, (1991), s. 5-19.

Baykara, Tuncer, Türkiye Selçuklular� Devrinde Konya, Ankara 1985.

Baykara, Tuncer, “Eski Türk Ziraat Hayat� Üzerine Baz� Bilgiler”, Tarih �ncelemeleri

Dergisi, 6, (1991), s. 1-23.

Bayram, Sadi-Karabacak, Ahmet Hamdi, “Sahib Âta Fahrü’d-dîn Ali’nin Konya, �maret

ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”, Vak�flar Dergisi, 13, (1981), s. 31-69.

Bayram, Sadi, “Amasya-Ta�ova-Alp-Arslan Beldesi Seyyid Nureddîn Alp-Arslan Er-

Rufai’nin 655 H./1257 M. Tarihli Arapça Vakfiyesi Tercümesi ile 996

H./1588 M. Tarihli Seyyid Fettah Velî Silsile-nâmesi”, Vak�flar Dergisi, 23,

(1994), s. 31-74.

Baytop, Turhan, Türkçe Bitki Adlar� Sözlü�ü, TDKY, Ankara 1997.

Bezer, Gülay Ö�ün, “Selçuklular Zaman�nda Anadolu’da ve Civar Bölgelerde K�tl�k”,

Türk Kültürü �ncelemeleri Dergisi, 3, (2000), s. 7-22.

Bezer, Gülay Ö�ün, “K�br�s’ta �slâm Hakimiyeti ve Selçuklular Zaman�nda K�br�s �le

Ticaret ve �li�kileri” Dünden Bugüne K�br�s Meselesi, �stanbul 2001, s. 1-10.

Cahen, Claude, Osmanl�lardan Önce Anadolu, çevr. Erol Üyepazac�, �stanbul 2002².

Cahen, Claude, “Ibn Sa"îd sur l’Asie Mineure Seldjugide”, Ankara Üniversitesi Tarih

Ara�t�rmalar� Dergisi, VI/10-11, (1998), s. 41-50.

143

Cevdet, M., “Sivas Darü��ifas� Vakfiyesi ve Tercümesi”, Vak�flar Dergisi, 1, (1938).

Clavijo, Ruy Gonzales, Anadolu Orta Asya ve Timur Nezdine Gönderilen �spanyol Sefir

Clavijo’nun Seyahat ve Sefaret �zlenimleri 1404-1406, Türkçe terc. Ömer

R�za Do�rul, �stanbul 1993.

Cumbul, Müjgan, “Mevlânâ’n�n Mesnevî’sinde ve Dîvân-� Kebîr’inde Yemekler”, Türk

Mutfa�� Sempozyumu Bildirileri (31 Ekim-1 Kas�m 1981), Ankara 1982, s.

69-85.

Duran, Faik Sabri, Büyük Atlas, Kanaat/Petek Yay�nc�l�k, �stanbul 1985.

Ebû’l-Fidâ, �madüddîn el-Melikü'l-Müeyyed �smail b. Ali, Geographie d'Aboulfeda:

Takvimü'l-Büldan, terc. Toussaint Reinaud Joseph, Frankfurt 1985.

Eflâkî, Ahmet, Âriflerin Menk�beleri, I-II, Türkçe terc. Tahsin Yaz�c�, �stanbul 1989.

Elvan Çelebi, Menâk�bu’l-kudsiyye fî menâs�bi’l-ünsiye – Baba �lyâs-� Horasânî ve

Sülâlesinin Menkabevî Tarihi, haz�rlayan �smail E. Erünsal-Ahmet Ya�ar

Ocak, Ankara 1995.

Eraslan, Kemel, “Baba �lyâs-i Horasânî’ye Ait Halvetle �lgili Maznun Bir Risale”,

Türkiyat Mecmuas�, 20, (1997), s. 131-194.

Ersan, Mehmet, Türkiye Selçuklular� Zaman�nda Anadolu’da Ermeniler, E.Ü.S.B.E.

Tarih Anabilim dal�, Bas�lmam�� Doktora Tezi, �zmir 1995.

Evyapan, Gönül, “Bahçe”, D�A, IV, s. 477-781.

Gabriel, Albert, Monuments Turcs d’Anatol�e II, Paris 1934.

Gölp�narl�, Abdülbaki, “Burgâzî ve Fütüvvet-Nâme’si”, �stanbul Üniversitesi �ktisat

Fakültesi Mecmuas�, XV/1-4, (1953-1954), s. 76-153.

Göney, Süha, S�cak Bölgelerde Ziraat Hayat�, �stanbul 1986.

Göney, Süha, Türkiye Ziraat�n�n Co�rafi Esaslar�, �stanbul 1987.

Gülerman, Adnan-Ta�tekil, Sevda, Ahi Te�kilat�n�n Türk Toplumunun Sosyal ve

Ekonomik Yap�s� Üzerindeki Etkileri, Ankara 1993.

Hac� Bekta� Veli, Makâlât, Esat Co�an, sadele�tiren: Hüseyin Özbay, Ankara 1996.

Hac� Bekta� Veli, Besmele Tefsiri, haz�rlayan Rü�tü �arda�, Ankara 1969.

Hac� Bekta� Veli, Hünkar Hac� Bekta� Veli’nin Vasiyetnâmesi, tertipleten �.Ö., Y�ld�z

Yay�nlar�, Ankara (t.).

Hamdullah Mustevfi, Hamdullah b. Ahmed el-Kazvini, Nuzhat-al-Qulub, terc. Guy Le

Strange, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt 1993.

Heyd, W., Yak�n-Do�u Ticaret Tarihi, Türkçe terc. E.Z. Karal, Ankara 1975.

144

Hinz, Walter, “Ortaça� Yak�n �ark�na Aid Vergi Kitebeleri”, Türkçe terc. Fikret I��ltan,

Belleten, XIII/52, (1949), s.771-794.

Hinz, Walter, �slâm’da Ölçü Sistemleri, Türkçe terc. Sevim Acar, �stanbul 1990.

�bn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed, �bn Battûta Seyahatnâmesi, Türkçe terc.

A. Sait Aykut, I-II, �stanbul 2004.

�bn Bîbî, el-Evâmilü'l-alâiyye fi'l-umûri'l-alaiyye (Selçuknâme), Türkçe terc. Mürsel

Öztürk, Ankara 1996.

�bn Sa‘îd, Ebu’l-Hasan Nurüddîn Ali el-Ma�ribî, Kitâbü basti’l arz fi’t-tûl ve’l arz, n�r.

H�n�s-Havan K�rn�t, Tirvan 1985.

�bnü’l Esîr, �slâm Tarihi. el-Kâmil fi‘t-Tarih Tecümesi, Türkçe terc. Ahmet A��rakça-

Abdülkerim Özayd�n, X-XII, �stanbul 1987.

�nalc�k, Halil, Osmanl� �mparatorlu�u. Toplum ve Ekonomi, �stanbul 1993.

�mlâ K�lavuzu, Türk Dil Kurumu Yay�nlar�, Ankara 2004.

Kafal�, Mustafa, “Anadolu’nun Fethi ve Türkle�mesi”, Töre Dergisi, VI/40, (1974), s.

28-37.

Ka�garl� Mahmûd, Divanü Lûgat-it-Türk, Türkçe terc. Besim Atalay, Ankara 1986.

Kayao�lu, �smet, “Turumtay Vakfiyesi”, Vak�flar Dergisi, 12, (1978), s. 91-112.

Kayao�lu, �smet, “Rahato�lu ve Vakfiyesi”, Vak�flar Dergisi, 13, (1981), s. 1-29.

Kayao�lu, �smet, “Anadolu Selçuklular� Devrinde Ticari Hayat”, Ankara Üniversitesi

�lahiyat Fakültesi Dergisi, XXIV/24, (1981), s. 359-373.

Kazvînî, Zekeriyâ b. Muhammed b. Mahmud, Âsârü'l-bilâd ve ahbârü'l-ibâd, Daru

Sad�r, Beyrut (t.).

Konyal�, �brahim Hakk�, Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya 1964.

Ko�ay, Hamit Zübeyr, “Pulur, Etnografya ve Folklor Ara�t�rmalar�”, ODTÜ Keban

Projesi Yay�nlar� Serisi, II/2, (1977).

Kucur, Sadi S., Sivas, Tokat ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vak�flar� –

Vakfiyelere Göre-, (M.Ü. Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Bas�lmam��

Doktora tezi), �stanbul 1993.

Küçükda�, Yunus, “Konya Mevlânâ Dergah� ve Türbe Hamam�’na Dair �ki Mevlevi

Vakfiyesi”, Vak�flar Dergisi, 23, (1994), s. 75-89.

Kütüko�lu, M. S., “Osmanl� �ktisadî Yap�s�”, Osmanl� Devleti Tarihi. II, �stanbul 1999,

s. 513-650.

Lambton, A. K. S., Landlord and Peasant in Persia, London-Newyork-Toronto 1953.

145

Marco Polo, Dünyan�n Hikaye Edili�i – Harikalar Kitab�, Türkçe terc. I��l Ergüden, I-II,

�stanbul 2003.

Merçil, Erdo�an, Türkiye Selçuklular�’nda Meslekler, Ankara 2000.

Mevlânâ, Mesnevi, Türkçe terc. Veled �zbudak -Gözden geçiren Abdulbaki Gölp�narl�,

I-VI, �stanbul 2001.

Mevlânâ Celâleddîn, Dîvân-� Kebîr, haz�rlayan Abdülbâkî Gölp�narl�, Ankara 1992.

Mevlânâ Celaleddîn-i Rumi, Fîhi mâ fih, Türkçe terc. Abdulbaki Gölp�narl�, �stanbul

1959.

Mevlânâ Celaleddîn, Mektuplar, Türkçe terc. ve haz. Abdülbaki Gölp�narl�, �stanbul

1999.

Mevlânâ, Mecâlis-i Sab’a: Yedi Ö�üt, Türkçe terc. Mehmet Hulisi, �stanbul 2001.

Mevlânâ, Mevlânâ’n�n Rubaileri, Türkçe terc. Nuri Gençosman, �stanbul 1997.

Mutlu, Özdemir, IV. Mehmed’in Edirne �enli�i-(1675), Ankara 1987.

Müneccimba�� Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-düvel. Selçuklular Tarihi: Horasan-Irak,

Kirman ve Suriye Selçuklular�, yay. Ali Öngül, �zmir 2001.

Nalbanto�lu, Ünal, “Osmanl� Toplumunda Tar�m Teknolojisi, Art�-Ürün ve Kent

Ekonomisi”, Türkiye �ktisat Tarihi Semineri (8-10 Haziran 1979), ed.

Osman Okyar, Ankara 1979, s. 33-70.

Nâs�r-� Husrev, Sefernâme, Türkçe terc. Abdulvahab Tarzî, �stanbul 1985.

Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Türkçe terc.

Fikret I��ltan, Ankara 1995.

Ocak, Ahmet Ya�ar, Babaîler �syan�: Alevîli�in Tarihsel Altyap�s� Yahut Anadolu’da

�slâm-Türk Heterodoksisinin Te�ekkülü, �stanbul 2000³.

Ocak, Ahmet Ya�ar, “Emirci Sultan Zaviyesi”, Tarih Enstütüsü Dergisi, 9, (1978), s.

129-208.

O�uz, Burhan, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri: I Giri�, Beslenme Teknikleri,

�stanbul 1976.

O�uz, Burhan, Türkiye Halk�n�n Kültür Kökenleri: II/3 Tar�m Hayvanc�l�k Meteoroloji,

�stanbul 1995.

Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giri�, Ankara 1985.

Öney, Gönül, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatlar�, �stanbul 1998.

Özergin, Kemal, “Anadolu Selçuklu Kervansaraylar�”, �.Ü.E.F. Tarih Dergisi, XV/20,

(1965), s. 141-170.

146

Özgüdenli, Osman G., Gâzân Han ve Reformlar�, (694/1295-703/134), M.Ü. Türkiyat

Ara�t�rmalar� Ens. Bas�lmam�� Doktora Tezi, �stanbul 2000.

Özgüdenli, Osman G., “�lhanl� Devrine ait Anonim Bir Mün�e’at Mecmû’as�: Ris�la

Al-��hibiyya”, Belleten, LXIII/238, (1999), s. 725-743.

Özgüdenli, Osaman G., “Bir Orta �ran Ça� �ehrinin Anatomisi: �sfahân (650-1500),

Nâme-i A�ina, Ortak Kültür Miras�n�n Aray���nda, V/11, (2003), s. 57-95.

Polat, Sait, Mo�ol �stilas�na Kadar Türkiye Selçuklular�’nda �çtimai ve �ktisadi Hayat,

(M.Ü. Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Bas�lmam�� Doktora tezi), �stanbul

1997.

Re�idüddîn Fazlullah-� Hemedânî, Mukatebât-� Re�îdî, n�r. Muhammed �efi, Lahore

1947.

Rice, Tamara Talbot, Bizas’ta Günlük Ya�am, Türkçe terc. Bilgi Alt�nok, �stanbul (t.)

Roger, Delpbine, “The History and Culture of Food and Drink in Asia”, The Cambridge

history of Judaism, ed. Kennet F. Kiple, Cambridge 2001.

Rubruk, Wilhelm Von, Mo�ollar�n Büyük Han�na Seyahat 1253-1255, Türkçe terc.

Ergin Ayan, �stanbul 2001.

Sahillio�lu, Halil, “�kinci Keykâvus’un Bir Mülknâmesi”, Vak�flar Dergisi, 13, (1969),

s. 57-65.

Sevim, Sezai, “Candaro�lu Sülalesinden Kaya Bey’in Bal�kesir’deki Camisi ve

Vak�flar�”, Vak�flar Dergisi, 23, (1994), s. 297-309.

Sipehsâlâr, Ferîdûn bin Ahmed-i, Mevlânâ ve Etraf�ndakiler, Risale, Türkçe terc.

Tahsin Yaz�c�, �stanbul 1997.

Sultan Veled, Maârif, Türkçe terc. Meliha Ü. Ambarc�o�lu, �stanbul 1984³.

Sultan Veled, �btidâ-nâme, Türkçe terc. Abdülbâkî Gölp�narl�, Ankara 1976.

Sultan Veled, Rubailer, Türkçe terc. Veyis De�irmençay, Erzurum 1996.

Sultan Veled, Sultan Veled’in Arapça �iirleri, Türkçe terc. Veyis De�irmençay,

Erzurum 1997.

Sümer, Faruk, Yabanlu Pazar�, Selçuklular devrinde Milletler-aras� Büyük Bir Fuar,

�stanbul 1985.

Sümer, Faruk, “Anadolu’ya Yaln�z Göçebe Türkler mi Geldi?”, Belleten, XXIV/96,

(1960), s. 567-594.

Süryani Mihail, Süryani Patr�k Mihail’in Vekâyi-Nâmesi , Türkçe terc. Hrant D.

Andreasyan, (TTK ad�na tercüme edilmi� henüz yay�mlanmam��t�r).

147

�ahin, Kamil, “Ankara’da Melike Hatun Vak�flar�”, Vak�flar Dergisi, 22, (1991), s. 77-

82.

Tan�klar�yla Tarama Sözlü�ü, I, Ankara 1943.

Temir, Ahmet, K�r�ehir Emiri Caca O�lu Nur el-Dîn’in 1272 Tarihli Arapça-Mo�olca

Vakfiyesi, Ankara 1989.

“The Titles of Kubad Abad Palace”, Skylife, �ubat 2002,

http://www.thy.com.tr/skylife/en/2002_2/konu4.htm

Togan, Zeki Velidi, “Re�ideddîn’in Mektuplar�nda Anadolu’nun �ktisadî ve Malî

Hayat�na Ait Kay�tlar”, �stanbul Üniversitesi �ktisat Fakültesi Mecmuas�,

XV/1-4, (1953-1954), s. 33-50.

Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-�slâm Medeniyeti, Ankara 1965.

Turan, Osman, Selçuklular Zaman�nda Türkiye, �stanbul 2002.

Turan, Osman, “Selçuk Devri Vakfiyeleri I. �enseddîn Altun-Aba, Vakfiyesi ve

Hayat�”, Belleten, XI/42, (1947), s. 197-236.

Turan, Osman, “Selçuklu devri vakfiyeleri II, Mübârizeddîn Er-Toku� ve Vakfiyesi”,

Belleten, XI/43, (1947), s. 415-430.

Turan, Osman, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri III, Celâleddîn Karatay, Vak�flar� ve

Vakfiyeleri”, Belleten, XII/45, (1948), s. 17-172.

Turan, Osman, “II. �zzeddîn Keykâvus’e Aid Bir Temlik-nâme”, Zeki Velidi Togan’a

Arma�an, �stanbul 1955, s. 157-183.

Turan, Osman, “Selçuklular Zaman�nda Sivas �ehri”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih

Co�rafya Fakültesi Dergisi, IX/4, (1951), s. 447-457.

Turan, Osman, “Türkiye Selçuklular�nda Toprak Hukuku, Mîrî Topraklar ve Hususi

Mülkiyet �ekilleri”, Belleten, XII/47, (1948), s. 549-574.

Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yay�nlar�, Ankara 1993.

El-Ömerî, Al-Umarî’s Bericht über Anatolien in seinem werke Masâlîkü’l-ebsâr fî

mamâlik’ül-emsâr, n�r. Franz Taeschner, Leipzik 1929.

Urfal� Mateos, Urfal� Mateos Vekâyi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli

(1136-1162), terc. H. D. Andreasyan, Ankara 2000³.

Uyumaz, Emine, “XI-XIV. Yüzy�llarda Anadolu’da Yeti�en Meyveler”, Bas�ma haz�r

makale.

Vilâyet-nâme (Menak�b-� Hünker Hac� Bekta�-� Veli), haz�rlayan: Abdulbaki Gölp�narl�,

�stanbul 1958.

148

Vryonis, Speros, “Bizans Devri Anadolu tarihindeki Problemler”, Türkçe terc. Ekrem

Memi�, Tarih �ncelemeleri Dergisi, 7, (1992), s. 303-326.

Yalg�n, Ali R�za, “Uluda� Türkmen Etnografyas� (6) Halk Çal��malar�”, Türk Folklor

Ara�t�rmalar�, 11, (1950), s. 168-199.

Yediy�ld�z, Bahattin, “Vak�f Ist�lahlar� Lügatçesi”, Vak�flar Dergisi, 17, (1983), s. 55-

60.

Yediy�ld�z, Bahattin, “Niksarl� Ahi Pehlivân’�n Dârü’s-sülehas�” Türk Tarih ve

Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987, s. 281-

290.

Yinanç, Refet, �lk Selçuklu Vakfiyeleri, A.Ü.D.T.C.F. Bas�lmam�� Doçentlik Tezi,

Ankara 1979,.

Yinanç, Refet, “Selçuklu Medreselerinden Amasya Hilafet Gazi Medresesi ve

Vak�flar�”, Vak�flar Dergisi, 15, (1982), s. 5-15.

Yinanç, Refet, “Sivas Abideleri ve Vak�flar�”, Vak�flar Dergisi, 22, (1991), s. 15-42.

Yunus Emre, Yunus Emre Divan�, haz�rlayan Mustafa Ta�ç�, I-IV, Ankara 1997.

Yücel, Ya�ar, Anadolu Beylikleri Hakk�nda Ara�t�rmalar, I, Ankara 1991².

149

Resim 1/A – Malatya’da Gazan Han’�n açt�rd��� kanal�n plan�

Resim 1/B – Re�ideddin’in Dicle’de açt��� kanallar�n plan�

150

Resim – 2 Ye�il �rmak – Amasya 1934

Res

Resim-3 Diyarbak�r’da bir güvercinlik

151

Resim 4 – Kütahya 1954

Resim 5 – �nönü 1954

152

Resim 6 – 1720 �enli�i’nde Ekmekçi esnaf� bir gösteriyle geçerken. ( Vehbî, nr. 3594 )

153

Resim 7 – De�irmen ve sepeti ( Rize/Kalkandere 2004)

Resim 8 – De�irmen ve sepeti ( Rize/Kalkandere 2004)

154

Resim 9 – De�irmen ve çak�ldak ( Rize/Kalkandere 2004 )

Resim 10 – De�irmen ve çak�ldak ( Rize/Kalkandere 2004 )

155

�ekil 1 – Üvendire

�ekil 2 – Karahüyük köyü-Kültepe

156

�ekil 3 – Yatay çarkl�, dikey eksenli de�irmen

�ekil 4 – Dikey çarkl�, yatay eksenli de�irmen

157

Resim 11 – Kubadabad Saray’�ndan çini

Resim 12 – Kubadabad Saray’�ndan çini

158

Resim 13 – Kubadabad saray�ndan çini

Resim 14 – Erzurum Çifte Minareli Medrese