การศกษาวเคราะหสงโยชนในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท THE ANALYTICAL STUDY OF SANYOJANA (FETTERS) IN

THERAVADA BUDDHIST SCRIPTURES

นายสาน มหทธนาดลย

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๕๓

การศกษาวเคราะหสงโยชนในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท

นายสาน มหทธนาดลย

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๕๓

( ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย )

THE ANALYTICAL STUDY OF SANYOJANA ( FETTERS) IN THERAVADA BUDDHIST SCRIPTURES

Mr. Sanu Mahatthanadull

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of The Requirement for The Degree of

Master of Arts ( Buddhist Studies )

Graduate School Mahachulalongkornrajavidyalaya University

Bangkok, Thailand

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย อนมตใหนบวทยานพนธฉบบนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนา

............................................ .

( พระสธธรรมานวตร ) คณบดบณฑตวทยาลย

คณะกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ........................................................... ประธานกรรมการ ( พระสธธรรมานวตร, ผศ.ดร. ) ........................................................... กรรมการ ( พระมหาสทตย อาภากโร, ดร. ) ........................................................... กรรมการ ( ดร.แมชกฤษณา รกษาโฉม ) ........................................................... กรรมการ ( ดร.วฒนนท กนทะเตยน )

คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ พระมหาสทตย อาภากโร ประธานกรรมการ ดร.แมชกฤษณา รกษาโฉม กรรมการ

ก

ชอวทยานพนธ : การศกษาวเคราะหสงโยชนในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท

ผวจย : นายสาน มหทธนาดลย

ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (พระพทธศาสนา)

คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ

: พระมหาสทตย อาภากโร (อบอน), ดร.ป.ธ.๗, ร.บ., พช.ม.,พธ.ด.

: ดร.แมชกฤษณา รกษาโฉม, อบ.(อภธรรมบณฑต),

บศ. ๙ (บาลศกษา ๙ ประโยค) ศศ.บ.(ภาษาองกฤษ), ศศ.บ.(ภาษาไทย)

พธ.ม.(พระพทธศาสนา) พธ.ด.(พระพทธศาสนา)

วนส าเรจการศกษา : ๙ มนาคม ๒๕๕๔

บทคดยอ

วทยานพนธฉบบน มวตถประสงค ๓ ประการไดแก ๑) เพอศก ษาสงโยชนและหลกธรรมทสมพนธกบสงโยชน ๒) เพอศกษา หลกธรรม ส าหรบปฏบตเพอละ สงโยชน ๓) เพอศกษาวเคราะหสงโยชนตามทศนะของพระเถระในสงคมไทย

ผลการวจยพบวา สงโยชน มความหมายตาม คมภรพระไตรปฎกวา เปนเครองผกพนนอยใหญ มทงประเภททเปนร ปธรรมไดแก คหสงโยชน หมายถงสงโยชนของคฤหสถ ไดแก ทรพยสมบต บตร ภรรยา ขาทาส บรวาร และกามคณ ๕ ประการ สวนสงโยชน ประเภทท เปนนามธรรม ไดแกสงโยชน ๑๐ ประการ โดยแบง ตามพระสตร ๑๐ คอ สกกายทฏฐสงโยชน วจกจฉาสงโยชน สลพพตปรามาสส งโยชน กามฉนทะสงโยชน พยาบาทสงโยชน รปราคะสงโยชน อรปราคะสงโยชน มานะสงโยชน อทธจจะสงโยชน และอวชชาสงโยชน แบงตามอภธรรม ๑๐ ประการ คอ กามราคสงโยชน ปฏฆะสงโยชน มานะสงโยชน ทฏฐสงโยชน วจกจฉาสงโยชน สล พพตปรามาสสงโยชน ภวราคสงโยชน อสสาสงโยชน มจฉรยสงโยชน อวชชาสงโยชน การแบงสงโยชนทงสองนยนถงแมชอสงโยชนจะตางกน แตสภาวะของส งโยชนท างานอยในกลมเดยวกน ในพระไตรปฎกมการอธบายสงโยชน เชงอปมาเพอใหเขาใจลกษณะนามธรรมของสง โยชนชดเจนมากยงขน มการอปมาสงโยชนเหมอนบานประต เหมอนเมฆหมอก

ข

เหมอนเชอกผกลกววทหลก เหมอนฝงแมน าสองฝง เหมอนระดบความสงความต า เหมอนเบดเกยวปากปลา เหมอนกอนหนทผกเทาสตว เหมอนกงไมทบคคลใชมอยดเกาะไว เหมอนหวงน าลก อปมาโอรมภาคย สงโยชนเหมอนกายมนษย ทหยาบ อปมาอทธมภาคย สงโยชนเหมอนกายทพยทละเอยด พบวาขนธ ๕ เปนอารมณของสงโยชน ขนธ ๔ คอ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ เปน ธรรมทประกอบกบสงโยชน หลกธรรมท สงเสรมและ สนบสนนสงโยชน คอ ปฏจจสมปบาท มตณหาและอปาทาน สงเสรมและสนบสนนใหสงโยชนเกดขน และยงมกลมธรรมตางๆทสงเสรมและสนบสนนสงโยชนคอ อาสวะ โอฆะ โยคะ คนถะ อปาทาน นวรณ อนสย กเลส มจฉตตะ โลกธรรม มจฉรยะ วปลาส อคต และมละ กลมธรรมเหลานจะท างานชวยใหสงโยชนมก าลงผกมดมากขน

ขอปฏบตเพอละ สงโยชน ในทางพระพทธศาสนามอยหลายประการ สวนใหญเนนดานการเจรญจตตภาวนาโดยใชสตเปนทตง คอ สตปฏฐาน ๔ ประการ พระพทธเจาตรสวาเปนทางสายเอก เปนวธท จะท าใหสงโยชนหมดไป กลาวคอเมอบคคลปฏบตตนตามวธของ สตปฏฐาน ๔ โดยมโพธปกขยธรรมคอยเกอหนน แลวจะท าใหเปนพระอรยบคคลในพระพทธศาสนา มทงหมด ๔ ขน คอ พระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม และพระอรหนต พระอรยบคคลชนพระโสดาบนละสงโยชน ๓ ประการ คอ สกกายทฏฐ วจกจฉา และสลพพตปรามาส พระสกทาค ามละสงโยชน ๓ ประการทพระโสดาบนละไดแลว สวนทท าไดมากกวาพระโสดาบนคอ การท าให กามฉนทะสงโยชน และพยาบาทสงโยชนเบาบาง ลง พระอนาคาม ละสงโยชน ทพระโสดาบนละไดแลว และละเพมอก ๒ ประการคอ กามฉนทะสงโยชนและพยาบาทสงโยชน สวนพระอรหนตละสงโยชน ๕ ประการทเหลอไดทงหมด คอ รปราคะสงโยชน อรปราคะสงโยชน มานะสงโยชน อทธจจะสงโยชน และอวชชาสงโยชน เมอสงโยชนหมดไปแลว สภาวะของนพพานกเขามาแทนท ท าใหจตของบคคลนนมความเปนอสระจากสงโยชน ไมมความวนวาย ใชชวตอยางเปนสข

พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข ) พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต ) พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท ) พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงด า ) และ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ) ตางกลาวถง สงโยชน ตามแนวทางใน พระไตรปฎก สวนทแตกตางไปไดแกการเปรยบเทยบสกกายทฏฐเปนเหมอนโทรศพท หากไมรบกไมเกดปญหาวาเปนตวตนเราเขา นอกจากนนยงกลาววาสงโยชนกคอความบา, ความวปลาส และ ความโงซงมาจากสญชาตญาณของมนษยทมมาตงแตเกดแลวถกพฒนา ความโงเหลานนใหมากขน ๆ จนเตมไปดวยอวชชา หากไมควบคมสงโยชนจะท าใหปถชนเปนปถชนเกนขนจะเปนบาและจะเปนสตวนรก อนง สงโยชนเปนหลกเกณฑทน ามาใชวดทกขไณยบคคล หรออรยบคคล เกณฑแบบนเปนการแบงแบบลบหมายถงใชวธดเอาจากสงโยชนทละไดในแตละขอ

ค

Thesis title : The Analytical Study of Sañyojana (Fetters) in Theravãda Buddhist Scriptures

Researcher : Mr. Sanu Mahatthanadull

Degree : Master of Arts (Buddhist Studies)

Thesis Supervisory Committee : Phramaha Suthit Abhakaro (Oboun), Pali VII, B.A., M.Sc. (Community Development), Ph.D. (Buddhist Studies)

: Dr. Kritsana Raksachom, Abhidhamma Study, Pali IX, B.A.

(English), B.A. (Thai Language), M.A. (Buddhist Studies), Ph.D.

(Buddhist Studies)

Date of Graduation : 9 March 2011

ABSTRACT

This thesis is of the 3 objectives which are 1) to study Sañyojana and Doctrinal principles in connection with Sañyojana 2) to study the Doctrines which extinguish Sañyojana 3) to analytical study of Sañyojana according to the venerable monks in Thai societies.

From the research, it is found that according to the Triple Gem, Sañyojana means a small or big binding material both of formality and normality. The formality is Gihisañyojana which belongs to the lay people in the pattern of property, sons, daughters, wifes, husbands, servants, followers and five qualities evoking desire. Regarding the normal Sañyojanas, they are 10 Sañyojanas divided according to Sutta. They are Sakkãyadiööhisañyojana, Vicikicchãsañyojana, Sîlabbataprãmãsasañyojana, Kãmachandasañyojana, Byãpãdasañyojana, Rûparãgasañyojana, Arûparãgasañyojana, Mãnasañyojana, Uddhaccasañyojana, and Avijjãsañyojana. When it is divided according the Ten Abhidhammas, they are :- Kãmasañyojana, Paöighasañyojana, Mãnasañyojana, Diööhisañyojana, Vicikkicchãsañyojana,

ง

Sîlabbataprãmãsasañyojana, Bhavarãgasañyojana, Issãsañyojana, Macchariyasañyojana, and Avijjãsañyojana. In such two ways of the division of Sañyojana, though the names of Sañyojana are different, the states of Sañyojanas are in the same groups. In the Three Baskets, there are the ways of explaining the Sañyojana in the type of simile to enable the people to understand more clearly the normality of Sañyojana. They are the similes of Sañyojana as the door, the cloud, the string used for tiring the cow at the post, the two banks of a river, the high and low level, the fishhook related to the mouth of the fish, the piece of stone tied to the feet of animals, the branch of the tree held with hand by a person and the deep ocean. The simile of Orambhãgiyasañyojana is like the human beings’ rough body. The simile of Uddhambhãgiyasañyojana is the sutle divine body. It is found that the five aggregates are the temperament of Sañyojana. The four aggregates are :- Vedanãkhandha, Suññãkhandha, Saõkhãradhandha, and Viññãõakhandha all of which are in compositions with Sañyojanas.

The Doctrinal principles supporting Sañyojanas are Paöiccasamuppãdas. Tañhã (craving) and Upãdãna (attachment) support Sañyojana to arise. There are also other doctrines which support Sañyojana. They are Ãsava, Ogha, Yoga, Gantha, Upãdãna, Nivarana, Anusaya, kilesas, Micchatta, Lokadhamma, Macchariya, Vipalãsa, Agati, and Mûla. The group of these doctrines helps the Sañyojanas to be of more strength.

The Doctrines which extinguish Sañyojana in Buddhism are of many kinds. Most of them emphasize the mental development with mindfulness as the foundation which the Buddha called as the Supreme Paths. They are the doctrines to extinguish all the Sañyojanas. When a man practises the 4 Foundations of Mind with the support of Bodhipakkhiyadhamma, he can be one of the Noble persons in Buddhism. Such the Noble Persons are : The Sotãpanna, the Sakadãgãmî, the Anãgãmî and the Arahanta. The noble person of Sotapanna Grade can extinguish the 3 Sañyotanas namely:- Sakkãyadiööhi, Vicikicchã and Sîlabbataprãmãsa. The noble person of Sakadãgãmî Grade can extinguish the said 3 Sañyojanas and can lessen Kãmachandasañyojana and Byãpãdasañyojana. The noble person of Anãgãmî Grade can extinguish the Sañyojana which was forsaken by Phra Sotãpanna and can extinguish two more: Kãmachandasañyojana and Byãpãdasañyojana. Regarding Ven. Arahantas they extinguish the five more Sañyojanas namely:- Rûparãgasañyojana, Arûparagasañyojana, Mãnasañyojana, Uddhaccasañyojana, and Avijjãsañyojana. After all the Sañyojanas have been extinguished, the state of Nibbãna appears

จ

instead. Then, the person’s mind is full of freedom from Sañyojanas and turmoil, and he or she can lead his or her life happily.

Ven. Dhammakosacarya (Buddhadãsa Bhikku), Ven. Phra Brommagunãbhorn (P.A. Payutto), Ven. Phra Bodhiñãna Thera (Luang Paw-Jã Subhaddo), Ven. Phra Rãjabrommayan (Laungpaw Rue Sri Ling Dam) and Ven. Phra Dharmadhïrarãjmahãmunï (Jodok Ñãnasiddhi) mention the Sañyojanas according to the Three Baskets. What is different is the comparison of the Sakkayãdiööhi as the telephone. If we do not receive the telephone, there is no problems as we and he. Besides these teachers still say that Sañyojana is still the “madness” which is the abnormality and the foolishness arising from the human being’s nature beginning from his or her birth, and such foolishness is developed more and more until it is full of ignorance. If a man does not contest Sañyojana, he will be too ordinary person who may be mad or will go to hell. On the other hand, Sañyojana can be the principle to measure the state of being a “Dakkhineyyapuggala” or “the Noble One”. This is the minus division which is the way to look at each of the eradicated Sañyojanas.

ฉ

กตตกรรมประกาศ

ขอนอบนอมพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาพระองคนน พระสทธรรม และพระอรยสงฆทงหลายซงเปนทพงสงสด

วทยานพนธเลมนส าเรจลงไดดวยด เพราะไดรบความ เมตตา อนเคราะหและความเออเฟอจากบคคลผเกยวของหลายฝาย ซงผวจยขอระบนามเพอแสดงความขอบคณใหปรากฏไว ณ ทน ขอกราบขอบพระคณ พระเดชพระคณทานเจาคณอาจารย พระสธธรรมานวตร (เทยบ สร าโณ, มาลย), ผศ.ดร./ คณบดบณฑตวทยาลย ทไดใหโอกาสแกผวจยในการศกษาระดบมหาบณฑตทมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยแหงน รวมถงการประสทธประสาทวชาภาษาบาลแกผวจย ตลอดจนก าลงใจทมใหเสมอมา

ขอกราบขอบพระคณ พระมหาสทตย อาภากโร (อบอน ), ดร. ป.ธ.๗, ร.บ., พช .ม.,พธ.ด. (พระพทธศาสนา)/ รองคณบดคณะพทธศาสตร ผเปนประธานกรรมการควบคมวทยานพนธ ทชวยจดประกายทางความคด ในการท า วทยานพนธ เลมน แกผวจย รวมถง ถายทอด ความรเรองระเบยบวธวจยให ตลอดจน ค าแนะน าในการแกไขปรบปรงวทยานพนธดวยดตลอดมา ขอกราบขอบพระคณ อาจารย ดร .แมชกฤษณา รกษาโฉม อบ .(อภธรรมบณฑต ), บศ . ๙ (บาลศกษา ๙ ประโยค ) ศศ .บ .( ภาษาองกฤษ ), ศศ .บ .( ภาษาไทย ) พธ .ม .( พระพทธศาสนา ) พธ .ด .(พระพทธศาสนา ) กรรมการควบคมวทยานพนธ ทได เมตตา สละเวลา ในการ ใหค าปรกษา ตรวจ สอบแก ไขตนฉบบ พรอมทง ทมเทแรงกายและแรงใจ ถายทอด ความรทมคา รวมถงขอเสนอแนะทมคณคาโดยเฉพาะดานอภธรรมศกษา และเทคนคตาง ๆ ในการท าวทยานพนธ ใหแกผวจย ตลอดจนใหความกรณาชวยเหลอสนบสนนศษยในทก ๆ ดานดวยความหวงดอยางสม าเสมอ

กราบขอบพระคณพระเดชพระคณทานเจาคณอาจารย พระศรคมภรญาณ (สมจนต สมมาปโ , วนจนทร ), รศ.ดร./ รองอธการบดฝายวชาการ ส าหรบความเมตตา ทมให ขอกราบ ขอบพระคณ พระเดชพระคณทานเจาคณอาจารย พระราชวร มน (พล อาภากโร ), ดร . / คณบดคณะพทธศาสตร ส าหรบการประสทธประสาทความรวชาภาษาองกฤษแกผวจย และความอนเคราะหเมตตา คอยสงเสรมและสน บสนนแกผวจย ในทก ๆ เรอง เสมอมา รวมถงการดแลเอาใจใสอานตนฉบบ ตลอดจนค าแนะน าตาง ๆ ทมคายงควรแกงานวจยชนน ขอกราบขอบพระคณ พระมหาสมบรณ วฑฒกโร (พรรณนา ), ดร./ รองคณบดบณฑตวทยาลย ทใหค าแนะน าและ มอบความไววางใจใหยมหนงสอหลายเลมประกอบการท าวทยานพนธ

กราบขอบพระคณคณาจารยทกทาน ไดแก พระมหาหรรษา ธมมหาโส (นธบณยากร), ผศ.ดร./ ผชวยอธการบดฝายวชาการ ทเปนแรงบนดาลใจทดใน ดานการศกษา และการท างาน ให

ช

ส าเรจอยางมคณภาพแกผวจย พระมหาทว มหาปโญ (ละลง), ผศ.ดร.ทชวยชแนะแนวทางของงานวจยชนน พระมหาบญเลศ ธมมทสส (โอฐส) ทชวยอานตนฉบบและแนะน าความร ทงทางดานทฤษฏและดานปฏบต วปสสนา อาจารย ดร.ประพนธ ศภษร / รองคณบด บณฑตวทยาลย ส าหรบความชวยเหลอและค าปรกษาทก ๆ อยางโดยเฉพาะ “เทคนคการเขยนวทยานพนธ ” ใหแกผวจย อาจารย ดร .แสวง นลนามะ ขอขอบพระคณเปนพเศษส าหรบ อาจารย ผศ .สมควร นยมวงศ ทเมตตา อนเคราะห ชวยเหลอ พรอมทงแกไขและ ตรวจสอบ “บทท ๒” ใหส าเรจ ลงอยางรวดเรว ขอขอบพระคณ อาจารย ดร .อดเทพ ผาทา ทชวยแกไขปรบปรง พรอมทงค าแนะน าในการปรบเปลยน สารบญ อาจารยรงษ สทนต ทชวยเหลอ ใหค าแนะ น าในการหาขอมลสนบสนนงานวจย อาจารย ดร.ศศวรรณ ก าลงสนเสรม อาจารยพเศษ มจร. ทปรกษาอนกรรมาธการคณธรรมและ จรยธรรมสภานตบญญตแหงชาต อนเคราะหตรวจสอบโครงรางฯ อาจารย ดร .จฑามาศ วารแสงทพย ทไดใหค าแนะน าดานอภธรรม ฯ ทมประโยชน เปนอยางมาก อาจารย ดร .นนทพล โรจนโกศ ล อาจารยพเศษ มจร .วทยาเขตบาฬ ศกษาพทธโฆส ผเปน แรงบนดาลใจในการท าวทยานพนธใหประสบความส าเรจ และขอกราบขอบพระคณ พระอาจารยทว เกตธมโม อาจารยประจ าอภธรรมโชตกะวทยาลย ผซงประสทธประสาทวชา ความรดาน พระอภธรรมศกษาใหแกผวจย

ขอกราบขอบพระคณเจาหนาทประจ าบณฑตวทยาลยทก ๆ ทาน พระมหาสนต ธรภ ทโท (นาถาบ ารง ) ทเมตตาใหยมหนงสอหลาย ๆ เลม พระครใบฎกาสนน ทยรกโข (ไทยรกษ ) ผมพระคณทไดเมตตาใหค าปรกษาและชวยวางแผนในการศกษา พรอมทงอนเคราะห เอกสารทเปนประโยชนตอการท าวทยานพนธเลมน พระมหาประยร โชตวโร (ค ามา ) และพระมหาจนทรธรรม โกวโท (อนทรเกด ) เจาหนาทบรหารงานทวไป ทใหก าลงใจทดเสมอมา ขอขอบพระคณ อาจารยสงวร ออนสนท เจาหนาทบนทกขอมล อาจารยอดม จนทมา นกวชาการศกษา อาจารย ไพศาล เทพธาน นกวชาการศกษา ทอ านวยความสะดวก ทก ๆ อยาง ในการตดตอบณฑตวทยาลย และ ขอกราบขอบพระคณ พระสมหธนพล กตตธโร เจาหนาทหองสมด ส าหรบขอมลทกอยางในการท าวทยานพนธฉบบน

ขอกราบขอบพระคณ พระมหาวฒชย วชรเมธ (ว.วชรเมธ ), ดร. ผอนเคราะหให ทนสนบสนนวทยานพนธ แกผวจยซง เปนเกยรตแกผวจย ท าใหผวจยมก าลงใจและไดรบความสะดวกในการตดตอประสานงานและการรวบรวมขอมลประกอบการท าวทยานพนธเปนอยางมาก

ขอขอบคณเพอนนสตปรญญาโทรนท ๒๒ ทกทานส าหรบก าลงใจและการสนบสนนในดานอน ๆ ประกอบดวย นางสาวกชกร โพธหลา นางสาวจนทรจรา จนทรมณ

ซ

นางสาวจฑาทพย มหาวจตร นางสาวชยานนต ศรสบต นายทองแสง หรญกล นางนธยา เสนวงศ ณ อยธยา นางสาวน าทพย พรพฒนานคม นายพรชย ไพศาลสทธเดช นายสนทส สอนมลปน นายสข มวงเงน นายสธรรม ทองเทยนชย นางอภญญา ออนหรม นายอทย ภทรสข นางปณชญา ลลายทธ ขอขอบพระคณเปนพเศษแก คณชยเนตร ระววรรณ ผเออเฟอสถานท กาสะลองโฮมสเตยรมน า , อ าเภอสวนผง จงหวดราชบร ใหกบโครงการชางเผอก “โครงการพฒนาศกยภาพนสต : เทคนคการเขยนวทยานพนธ ครงท ๑” ของบณฑตวทยาลย โดยทานอาจารย ดร .ประพนธ ศภษร / รองคณบดบณฑตวทยาลย ซง เปน สถานทกอใหเกด แรงขบเคลอนในการรเรมเขยน บทท ๒ สงผลใหงานวจยเดนหนากาวไปไดดวยดประดจบนไดกาวแรกแหงความส าเรจของงานวจยชนน

ขอขอบพระคณ ครอบครวของผวจย ประกอบดวย นางสดด- นายอรย พนธเจรญ นางหฤทย-Mr. Spencer Wallace และ นายธนพล มหทธนาดลย ส าหรบก าลงใจทมใหเสมอมา และ นางสรตา มหทธนาดลย ภรรยาผอยเบองหลงของความส าเรจครงน

ขอขอบพระคณ ศษย รนพ เจาหนาท ตอนรบบนเครองบนประจ าบรษทการบนไทยทงสองทานไดแก ดร.ชญานนนท หนไชยะนนท (พออยหวาน ) กลยาณมตรผเชญชวนใหมาศกษาทมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยแหงน รวมถงค าแนะน าตาง ๆ ทมคาและเปนประโยชนเป นอยางยง ตลอดจนอนเคราะหวทยานพนธ ส าหรบอางอง ใหแกผวจย และ ดร .ภาวนย บญวรรณ (พเอ ) ทอนเคราะหวทยานพนธ ส าหรบอางอง อนเปนคณประโยชนแกงานวจยชนนเปนอยางยง

ขอผลานสงสแหงคณงามความดอนเกดจากการศกษาวจยในครงนจง ส าเรจ แก พระเดชพระคณทานเจาคณ พระธรรมสธ (พร สชาโต ) อธบดสงฆ วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ ราชวรมหาวหาร และ พระพทไธศวรรยวรคณ วดพทไธศวรรย พระนครศรอยธยา อปชฌายผเลศคณ ของผวจย อาจารย ผมอปการคณทกทาน คณแมจนดา มหทธนาดลย และ คณพอสนตสข มหทธนาดลย ญาตธรรม ทกทานทผ วจยไมสามารถทจะเอยนามได หมด ขอใหสรรพสตวทงหลายจงพนจากสงโยชนเครองผก พบความสขสบไป

นายสาน มหทธนาดลย

๙ มนาคม ๒๕๕๔

ฌ

สารบญ

เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ค กตตกรรมประกาศ ฉ สารบญ ฌ สารบญแผนภม ฐ สารบญตาราง ฑ ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ฒ

บทท ๑ บทน า ๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๖ ๑.๓ ขอบเขตการวจย ๖ ๑.๔ ปญหาทตองการทราบ ๗ ๑.๕ กรอบแนวคดในการวจย ๘ ๑.๖ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ๘ ๑.๗ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของ ๙ ๑.๘ วธด าเนนการวจย ๑๔ ๑.๙ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๑๕

บทท ๒ สงโยชนและหลกธรรมทสมพนธกบสงโยชน ๒.๑ ความหมายของสงโยชน ๑๖ ๒.๑.๑ ความหมายตามรปศพท ๑๖ ๒.๑.๒ ความหมายตามอรรถะหรอสภาวะ ๑๗ ๒.๒ ประเภทของสงโยชน ๒๒ ๒.๒.๑ จ าแนกตามลกษณะทเปนรปธรรม และนามธรรม ๒๓ ๒.๒.๒ จ าแนกตามนามธรรมอยางเดยว ๒๕ ๒.๒.๓ จ าแนกตามการใหผลของสงโยชน ๒๖

ญ

เรอง หนา

๒.๓ ลกษณะของสงโยชน ๒๗ ๒.๓.๑ ลกษณะของสงโยชนเชงอปมา ๒๘ ๒.๓.๒ ลกษณะเฉพาะประเภทของสงโยชน ๓๐ ๒.๓.๓ ลกษณะของสงโยชนตามนยอภธรรม ๓๒ ๒.๔ หลกธรรมทมความสมพนธกบสงโยชน ๓๖ ๒.๔.๑ หลกธรรมทมสวนสงเสรม และสนบสนนสงโยชน ๓๗ ๒.๔.๒ หลกธรรมทมความสมพนธในหนาทตาง ๆ กนของสงโยชน ๕๖ ๒.๔.๓ หลกธรรมทเปนรากฐานใหกบสงโยชน ๘๒

บทท ๓ หลกธรรมส าหรบปฏบตเพอละสงโยชน ๓.๑ แนวทางส าหรบละสงโยชน (หลกการทวไป) ๘๘ ๓.๑.๑ หลกการในการละสงโยชน ๘๘ ๓.๑.๒ อปมาการละสงโยชน ๗ ประการ ๙๐ ๓.๑.๓ วธการละสงโยชน ๙๒ ๓.๒ หลกธรรมเพอละสงโยชนเบองต า (โอรมภาคยสงโยชน) ๑๐๐ ๓.๒.๑ เจรญรปฌาน และอรปฌานโดยใชวปสสนา ๑๐๑ ๓.๒.๒ สตปฏฐาน ๔ ๑๐๔ ๓.๒.๓ อรยมรรคมองค ๘ ๑๐๘ ๓.๒.๔ การละอาสวะดวยทสสนะ ๑๑๐ ๓.๓ หลกธรรมเพอละสงโยชนเบองสง (อทธมภาคยสงโยชน) ๑๑๑ ๓.๓.๑ สตปฏฐาน ๔ ๑๑๓ ๓.๓.๒ สมมปปธาน ๔ ๑๑๓ ๓.๓.๓ อทธบาท ๔ ๑๑๔ ๓.๓.๔ อนทรย ๕ ๑๑๕ ๓.๓.๕ พละ ๕ ๑๑๖ ๓.๓.๖ โพชฌงค ๗ ๑๑๘ ๓.๓.๗ อรยมรรค มองค ๘ ๑๑๙ ๓.๔ พระอรยบคคลกบการละสงโยชน ๑๒๒

๓.๔.๑ พระโสดาบนกบการละสงโยชน ๑๒๒

ฎ

เรอง หนา

๓.๔.๒ พระสกทาคามกบการละสงโยชน ๑๓๖ ๓.๔.๓ พระอนาคามกบการละสงโยชน ๑๓๘ ๓.๔.๔ พระอรหนตกบการละสงโยชน ๑๔๒ ๓.๔.๕ สงโยชนในฐานะเปนเสมอนเครองชวดความเปนอรยบคคล ๑๔๙

๓.๕ สงโยชนกบ นพพาน ๑๕๖

บทท ๔ สงโยชนตามทศนะของพระเถระในสงคมไทย ๔.๑ ทศนะตอความหมาย ประเภท และลกษณะของสงโยชน ๑๖๐ ๔.๑.๑ พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข) ๑๖๐ ๔.๑.๒ พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต) ๑๖๕ ๔.๑.๓ พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงด า) ๑๖๗ ๔.๑.๔ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) ๑๖๗ ๔.๒ ทศนะตอหลกธรรมทสมพนธกบสงโยชน ๑๖๙ ๔.๒.๑ พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท) ๑๖๙ ๔.๓ ทศนะตอหลกการละสงโยชน ๑๗๔ ๔.๓.๑ พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข) ๑๗๔ ๔.๓.๒ พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต) ๑๗๔ ๔.๓.๓ พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงด า) ๑๗๖ ๔.๔ ทศนะตอหลกธรรมส าหรบปฏบตเพอละสงโยชน ๑๗๘ ๔.๔.๑ พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต) ๑๗๘ ๔.๔.๒ พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท) ๑๘๕ ๔.๔.๓ พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงด า) ๑๘๘ ๔.๔.๔ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) ๑๘๙ ๔.๕ ทศนะตอสงโยชนกบพระนพพาน ๑๙๔ ๔.๕.๑ พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข) ๑๙๔ ๔.๕.๒ พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต) ๑๙๕ ๔.๕.๓ พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงด า) ๑๙๕ ๔.๕.๔ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) ๑๙๖

ฏ

เรอง หนา

บทท ๕ สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ ๕.๑ สรปผลการวจย ๒๐๒ ๕.๒ ขอเสนอแนะ ๒๐๖ ๕.๒.๑ ขอเสนอแนะเชงการเรยนรในทางพระพทธศาสนา ๒๐๗ ๕.๒.๒ ขอเสนอแนะในการท าวจยครงตอไป ๒๐๗

บรรณานกรม ๒๐๘ ประวตผวจย ๒๑๕

ฐ

สารบญแผนภม

เรอง หนา

แผนภม ๒.๓ : แสดงโมหะเปนปจจยทหนนโลภะ และโทสะ ๓๖ แผนภม ๒.๔ : แสดงธรรมทสนบสนน สงเสรมใหสงโยชนเกดในลกษณะ เปนเหตและผลแบบปฏจจสมปบาท ๓๘ แผนภม ๒.๕ : แสดงธรรมทสนบสนน สงเสรม และท างานรวมกบสงโยชน ๕๔ แผนภม ๒.๗ : แสดงธรรมทท างานรวมกบสกกายทฏฐ ๕๙ แผนภม ๒.๘ : แสดงสงโยชนกลมทเปนทฏฐ และไมเปนทฏฐ ๖๐ แผนภม ๒.๙ : แสดงธรรมทท างานรวมกบวจกจฉา ๖๒ แผนภม ๒.๑๐ : แสดงธรรมทท างานรวมกบสลพพตปรามาส ๖๕ แผนภม ๒.๑๑ : แสดงธรรมทท างานรวมกบกามฉนทะ / กามราคะ ๖๗ แผนภม ๒.๑๒ : แสดงธรรมทท างานรวมกบพยาบาท / ปฏฆะ ๗๐ แผนภม ๒.๑๓ : แสดงธรรมทท างานรวมกบรปราคะ และ อรปราคะ ๗๒ แผนภม ๒.๑๔ : แสดงธรรมทท างานรวมกบมานะ ๗๔ แผนภม ๒.๑๕ : แสดงธรรมทท างานรวมกบอทธจจะ ๗๖ แผนภม ๒.๑๖ : แสดงธรรมทท างานรวมกบอวชชา ๗๗ แผนภม ๒.๑๗ : แสดงธรรมทท างานรวมกบอสสา ๗๙ แผนภม ๒.๑๘ : แสดงธรรมทท างานรวมกบมจฉรยะ ๘๐ แผนภม ๓.๑ : แสดงล าดบขนตอนการละสงโยชน ๙๖ แผนภม ๓.๒ : แสดงมรรคและปฏปทาเพอละโอรมภาคยสงโยชน ๑๐๓ แผนภม ๓.๓ : แสดงวถจตโสดาปตตมคค ๑๒๗ แผนภม ๓.๗ : ภาพแสดงอปมาสงโยชนกบเชอกคอกลกวว ๑๕๓ แผนภม ๔.๑ : แสดงหลกปฏบตเพอบรรลมรรค ผล นพพาน ๑๙๒

ฑ

สารบญตาราง

เรอง หนา

ตาราง ๒.๑ : แสดงความหมายของสงโยชน ๒๒ ตาราง ๒.๒ : เปรยบเทยบสงโยชนประเภทตาง ๆ ๒๖ ตาราง ๒.๖ : แสดงอกศลธรรมตาง ๆ เปรยบเทยบกบสงโยชนแตละองคธรรม (อภธมมตถสงคหะ) ๕๕ ตาราง ๒.๑๙ : แสดงธรรมทท างานรวมกบสงโยชน ๘๑ ตาราง ๓.๔ : แสดงอรยบคคล ๔ ประเภท กบการละสงโยชน ๑๔๔ ตาราง ๓.๕ : แสดงจ านวนครงของการเกดของพระอรยบคคล ๑๔๙ ตาราง ๓.๖ : แสดงความสมพนธระหวางทกขไณยบคคล, สกขาทบ าเพญ

และสงโยชนทละได ๑๕๐

ตาราง ๓.๘ : อธบายการอปมาอปมยสงโยชนกบเชอกคอกลกวว ๑๕๔ ตาราง ๔.๒ : สรปสงโยชนตามทศนะของพระเถระในสงคมไทย ๒๐๐

ฒ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

พระไตรปฎก : วทยานพนธน ผวจยไดอางองขอมลจากคมภรพระไตรปฎก ภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และ ภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก ๒๕๐๐ โดยใชอกษรย อแทนชอเตมคมภรตามระบบอาง เลม/ขอ/หนา ตวอยาง ท.ส. (ไทย) ๙/๑๙/๕๐. หมายถง ทฆนกาย สลขนธวรรค พระไตรปฎกเลมท ๙ ขอ ๑๙ หนา ๕๐ และ ท.ส.(บาล) ๙/๑๙/๒๙. หมายถง ทฆนกาย สลขนธวคคปาล พระไตรปฎกเลมท ๙ ขอ ๑๙ หนา ๒๙ เปนตน

อรรถกถา : อางองอรรถกถาภาษาบาลฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย และภาษาไทย ใชฉบบ พระไตรปฎกพรอมอรรถกถา แปล ชด ๙๑ เลม ฉบบ มหามกฏราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๔ รปแบบการอางองจะขนตนดวยอกษรยอชอคมภรแลวตามดวย เลม/ขอ/หนา ตวอยาง ท.ส.อ. (บาล) ๑/๑๓/๒๐. หมายถง ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลขนธวคคอฏฐกถา เลมท ๑ ขอ ๑๓ หนา ๒๐ และ ท.ส.อ. ( ไทย ) ๑/๒๕๕ /๑๐๗ . หมายถง ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลขนธวรรคอรรถกถา เลมท ๑ ขอ ๒๕๕ หนา ๑๐๗ เปนตน กรณทอรรถกถาเลมใดไมมเลขขอ รปแบบการอางองจะขนตนดวยอกษรยอชอคมภรแลวตามดวย เลม/หนา ตวอยาง อภ .สง.อ. (บาล) ๑/๑๗๒ หมายถง อภธมมปฏก ธมมสงคณ อฏฐสาลนอฏฐกถา เลมท ๑ หนา ๑๗๒ หากคมภรมจานวนเลมเดยว จะใชวธการอาง ขอ/หนา ตวอยาง ข .ม.อ. (บาล ) ๒/๔. หมายถง ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกา มหานทเทสอฏฐกถา ขอ ๒ หนา ๔

ฎกา: อางองฎกาภาษาบาลฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย รปแบบการอางองจะขนตนดวยอกษรยอชอคมภรแลวตามดวย เลม/ขอ/หนา ตวอยาง ท .ม.ฏกา (บาล) ๑/๓/๕ หมายถง ทฆนกาย นลตถปปกาสน มหาวคคฏกา เลมท ๑ ขอ ๓ หนา ๕ บางคมภรมจานวนเลมเดยว ใชวธการอาง ขอ/หนา ตวอยาง วชร .ฏกา (บาล) ๕/๒๓. หมายถง วชรพทธฏกา ขอ ๕ หนา ๒๓ เปนตน บางกรณใช ท.ส.ฏกา (บาล) ๔๐๔ หมายถง ทฆนกาย สลขนธวคคฏกา หนา ๔๐๔

ปกรณวเสส : อางองปกรณวเสสภาษาบาล ใชฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย รปแบบการอางองจะขนตนดวยอกษรยอชอคมภรแลวตามดวยเลม / หนา ตวอยาง วสทธ. (บาล) ๑/๑๐ หมายถง วสทธมคคปกรณ เลมท ๑ หนา ๑๐ ภาษาไทยใชฉบบ แปลและเรยบเรยงโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร ), พมพครงท ๖, (Taiwan : The Coporate Body of the Buddha Educational Foundation), พทธศกราช ๒๕๔๘ รปแบบการอางองจะขนตนดวย

ณ

อกษรยอชอคมภรแลวตามดวย หนา ตวอยาง วสทธ. (ไทย) ๖๖๙. หมายถง วสทธมรร คปกรณ หนา ๖๖๙

พระวนยปฎก

ว.มหา. (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย) ว.ม. (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย) ว.จ. (ไทย) = วนยปฎก จฬวรรค (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

ท.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) ส.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย) ส.น. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) ส.ข. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) ส.สฬา. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) ส.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย) อง.เอกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ทก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทกนบาต (ภาษาไทย) อง.ตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย) อง.จตกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ปญจก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) อง.ฉกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ฉกกนบาต (ภาษาไทย) อง.สตตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย สตตกนบาต (ภาษาไทย) อง.อฏฐก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย อฏฐกนบาต (ภาษาไทย) อง.นวก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย นวกนบาต (ภาษาไทย) อง.ทสก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทสกนบาต (ภาษาไทย)

ด

อง.เอกาทสก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกาทสกนบาต (ภาษาไทย) ข.ข. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐะ (ภาษาไทย) ข.ธ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) ข.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อทาน (ภาษาไทย) ข.อต. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อตวตตกะ (ภาษาไทย) ข.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย สตตนบาต (ภาษาไทย) ข.เถร. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย เถรคาถา (ภาษาไทย) ข.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานเทส (ภาษาไทย) ข.จ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย จฬนเทส (ภาษาไทย) ข.ป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย) ข.อป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อปทาน (ภาษาไทย) ข.พทธ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย พทธวงศ (ภาษาไทย)

พระอภธรรมปฎก

อภ.สง. (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย) อภ.ป. (ไทย) = อภธรรมปฎก ปคคลบญญต (ภาษาไทย) อภ.ก. (ไทย) = อภธรรมปฎก กถาวตถ (ภาษาไทย)

ปกรณวเสส

มลนท. (ไทย) = มลนทปญหปกรณ (ภาษาไทย) วสทธ. (บาล) = วสทธมคคปกรณ (ภาษาบาล) วสทธ. (ไทย) = วสทธมรรคปกรณ (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระวนยปฎก

ว.มหา.อ. (บาล) = วนยปฏก สมนตปาสาทกา มหาวภงคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ว.มหา.อ. (ไทย) = วนยปฎก สมนตปาสาทกา มหาวภงคอรรถกถา (ภาษาไทย) ว.จ.อ. (ไทย) = วนยปฎก สมนตปาสาทกา จฬวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย)

ต

อรรถกถาพระสตตนตปฎก

ท.ส.อ. (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลกขนธวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ท.ส.อ. (ไทย) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลขนธวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ท.ม.อ. (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ท.ปา.อ. (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน ปาฏกวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ท.ปา.อ. (ไทย) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน ปาฏกวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ม.ม.อ. (บาล) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) ม.ม.อ. (ไทย) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอรรถกถา (ภาษาไทย) ม.ม.อ. (บาล) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มชฌมปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) ม.ม.อ. (ไทย) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มชฌมปณณาสกอรรถกถา (ภาษาไทย) ม.อ.อ. (ไทย) = มชฌมนกาย ปปญจสทน อปรปณณาสกอรรถกถา (ภาษาไทย) ส.ส.อ. (บาล) = สยตตนกาย สารตถปปกาสน สคาถวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ส.ข.อ. (บาล) = สยตตนกาย สารตถปปกาสน ขนธวารวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ส.สฬา.อ. (ไทย) = สงยตตนกาย สารตถปกาสน สฬายตนวรรคอรรถกถา (ภาษาไทย) ส.ม.อ. (บาล) = สยตตนกาย สารตถปปกาสน มหาวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) อง.เอกก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ เอกกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.ทก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ทกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) อง.ตก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ตกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) อง.ตก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ตกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.จตกก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ จตกกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) อง.จตกก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ จตกกนบาตอรรถ (ภาษาไทย) อง.ฉกก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ฉกกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) อง.ฉกก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ฉกกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.สตตก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ สตตกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) อง.อฏฐก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ อฏฐกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) อง.นวก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ นวกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) อง.นวก.อ. (ไทย) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ นวกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย) อง.ทสก.อ. (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ ทสกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ข.ข.อ. (บาล) = ขททกนกาย ปรมตถโชตกา ขททกปาฐอฏฐกถา (ภาษาบาล) ข.ข.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ปรมตถโชตกา ขททกปาฐอรรถกถา (ภาษาไทย)

ถ

ข.ธ.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ธรรมบทอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.อ.อ. (บาล) = ขททกนกาย ปรมตถทปน อทานอฏฐกถา (ภาษาบาล) ข.อต.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ปรมตถทปน อตวตตกอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ส.อ. (บาล) = ขททกนกาย ปรมตถโชตกา สตตนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ข.เถร.อ. (บาล) = ขททกนกาย ปรมตถทปน เถรคาถาอฏฐกถา (ภาษาบาล) ข.เถร.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ปรมตถทปน เถรคาถาอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ชา.ม.อ. (บาล) = ขททกนกาย มหานปาตชาตกอฏฐกถา (ภาษาบาล) ข.ชา.ม.อ. (ไทย) = ขททกนกาย มหานบาตชาดกอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ม.อ. (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกามหานทเทสอฏฐกถา (ภาษาบาล) ข.ม.อ. (ไทย) = ขททกนกาย สทธมมปชโชตกา มหานเทสอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ป.อ. (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปกาสน ปฏสมภทามคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ข.ป.อ. (ไทย) = ขททกนกาย สทธรรมปกาสน ปฏสมภทามรรคอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระอภธรรมปฎก

อภ.สง.อ. (บาล) = อภธมมปฏก อฏฐสาลน ธมมสงคณอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภ.ปญจ.อ. (บาล) = อภธมมปฏก ปญจปกรณอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภ.ปญจ.อ. (ไทย) = อภธมมปฎก ปญจปกรณอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถาปกรณวเสส

สงคห. (บาล) = อภธมมตถสงคห (ภาษาบาล)

ฎกาพระวนยปฎก

สารตถ.ฏกา (บาล) = สารตถทปนฏกา (ภาษาบาล)

ฎกาพระสตตนตปฎก

ท.ม.ฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน มหาวคคฏกา (ภาษาบาล) ท.ปา.ฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน ปาฏกวคคฏกา (ภาษาบาล) ม.ม.ฏกา (บาล) = มชฌมนกาย ลนตถปปกาสน มลปณณาสกฏกา (ภาษาบาล) อง.อฏฐก.ฏกา (บาล) = องคตตรนกาย อฏฐกนปาตฏกา (ภาษาบาล)

บทท ๑

บทน า

๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา

พระพทธศาสนาเปนศาสนาท สอนให มงประพฤตปฏบตตนตามหลกไตรสกขา คอ อธศลสกขา อธจตตสกขา และ อธปญญาสกขา หรอเรยกวา ศล สมาธ ปญญา นอกจากนนยงมหลกโอวาท ๓ คอการละเวนจากความชวทงปวง การท าแตความด และการท าจตใจใหผองใส หลกธรรมทพระพทธองคทรงน ามาสอนบรรดาพทธบรษทนนมอยเปนจ านวนมาก และ มหลายระดบ ทงหลกธรรมในระดบโลกยะ คอธรรมทเกยวเนองกบทางโลก ยงอยในภพ ๓ ทเปนกามาวจร รปาวจร และ อ รปาวจร และหลกธรรม ทอยใน ระดบโลก ตตระ คอเปนธรรมทพนจากวสยของโลก โดยสนเชง ไมเนองในภพทง ๓

ในบรรดาหลกธรรมตางๆ ทพระพทธองคทรงสอนนน ตางกมหลกการและวธการทหลากหลาย เมอกลาวถงหลกการ ๆ หนง ทมความส าคญซงพระพทธศาสนาถอวา เปนหลกการซงน าไปสเปาหมายสงสด นนคอการไดเขาถงซง “พระนพพาน” หมายถงภาวะของการดบกเลสและกองทกขทงปวงไดหมดสนหลดพนจากการเวยนวายตายเกดในวฏฏะสงสารอนยาวไกลไรทสนสด การทมนษยจะบรรลนพพานไดมนษยจ าเปน จะตองตดกเลส ออกจากจตใจ ใหหมดไป กเลส นนเรยกวา “สงโยชน ” สงโยชนถอเปนสงทมในตวมนษยเองตงแตเกดมา และมความหมายในตวเองวา เปนกเลสอนผกใจสตว , เปนธรรมทมดสตวไวกบวฏฏทกข หรอผกกรรมไวกบผล ในพระไตรปฎกไดกลาวถง สงโยชน ประเภทคอ สงโยชนเบองต า และสงโยชนเบองสง สงโยชนเบองต า เรยกวา โอรมภาคยสงโยชน มลกษณะเปนอยางหยาบ เปนไปในภพอนต า มอย ๕ ประการไดแก

อง.ทสก. (ไทย) ๔/ ๓/ , อง.ทสก. (บาล) ๔/ ๓/ ๕. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครงท ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๕๔๖), หนา ๔๓.

. สกกายทฏฐ ความเหนวาเปนตวของตน . วจกจฉา ความลงเลสงสย ๓. สลพพตปรามาส ความถอมนศลพรต ๔. กามฉนทะ ความก าหนดในกามคณ ๕. พยาบาท ความคดราย๓

สงโยชนเบองสง เรยกวา อทธมภาคยสงโยชน มลกษณะเปนอยางละเอยด เปนไปในภพอนสง มอย ๕ ประการไดแก

๖. รปราคะ ความตดใจในอารมณแหงรปฌาน ๗. อรปราคะ ความตดใจในอารมณแหงอรปฌาน ๘. มานะ ความถอตว ๙. อทธจจะ ความฟงซาน ๐. อวชชา ความไมรแจง๔ อรรถกถาจารยเรยกสงโยชนวา ภวสงโยชนเพราะผกพนหมสตวไวในภพนอยภพใหญ

ม ๐ ประเภทคอ . กามราคะ . ปฏฆะ ๓.มานะ ๔.ทฏฐ ๕.วจกจฉา ๖.สลพพตปร ามาส ๗.ภวราคะ ๘.อสสา ๙.มจฉรยะ ๐.อวชชา ๕ สงโยชนนถอ เปนปญหาท เปนสาเหตท าใหมนษยเวยนวายตายเกด อยางไมรจกจบสน บคคลผประกอบดวยสงโยชนแลวจะไมขามพนสงสารวฏไดเลย พระพทธเจาทงหลาย ตางกเลงเหนถงความรนแรงของสงโยชนดงกลาว น ทรงพจารณาเหนวา หากมนษยละเลยไมใหความส าคญกบ การใชปญญาในการ ก าหนดรโทษของสงโยชนแลว ปญหาดงกลาวกจะทวความรนแรงขนจนกระทงมนษยไมสามารถตดภพชาตใหสนไป เสยได เนองจากกเลสนท าหนาทเปน เครองผกโดยยดเหนยวบคคลเอาไว ในวฏฏะดวยอ านาจความ เพลดเพลนแหงกเลสตณหานนๆ เปนการยากตอการสลดทงไป พระพทธเจาตรสเกยวกบสงโยชนทผกยดสตวไว

๓ ท.ปา. (ไทย) /๓ ๕/๓๐ , ท.ปา. (บาล) /๓ ๕/ ๔, ส .ม. (ไทย) ๙/ ๘๐/ ๐๖, ส .ม. (บาล) ๙/ ๘๐/๗๐, อง.ทสก. (ไทย) ๔/ ๓/ , อง.ทสก. (บาล) ๔/ ๓/ ๕, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๔๐/๕๙ , อภ.ว. (บาล) ๓๕/๙๔๐/ ๖๔.

๔ ท.ปา. (ไทย) /๓ ๕/๓๐ , ท.ปา. (บาล) /๓ ๕/ ๔, ส .ม. (ไทย) ๙/ ๘ / ๐๖- ๐๗, ๓ / ๐๓, ๔๖ -๔๗๐/ ๘๐, ๕๘๗-๕๙๖/๓๕๕, ๖๔ -๖๕๐/๓๕๘, ๖๙๕/๓๖๗, ๗๔๙-๗๕๘/๓๗ , ๘๐๓-๘ /๓๗๕ , ๘๘๙-๘๙๘/๔ ๗, ๙๖๗-๙๗๖/๔๕ , ส .ม. (บาล) ๙/ ๘ /๕๗, ๓ / , ๔๖ -๔๗๐/ ๖๘ , ๕๘๗-๕๙๖/ , ๖๔ -๖๕๐/ ๓, ๖๙๕/ ๗/, ๗๔๙-๗๕๘/ ๙, ๘๐๓-๘ / , ๘๘๙-๘๙๘/ ๕๕, ๙๖๗-๙๗๖/ ๖๘, อง.นวก. (ไทย) ๓/๗๐/๕๕๔, อง.นวก. (บาล) ๓/๗๐/๓๐ , อง.ทสก. (ไทย) ๔/ ๓/ , อง.ทสก. (บาล) ๔/ ๓/ , อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๔๐/๕๙ , อภ.ว. (บาล) ๓๕/๙๔๐/ ๖๔.

๕ ม.ม.อ. (ไทย) /๘/๔๗.

๓

ในภพวา “ปถชนผประกอบดวยทฏฐสงโยชน ผยงไมไดสดบยอมไมพนจากชาต (ความเกด ) ชรา (ความแก ) มรณะ (ความตาย ) โสกะ (ความเศราโศก ) ปรเทวะ (ความคร าครวญ ) ทกข (ความทกขกาย) โทมนส (ความทกขใจ) และอปายาส (ความคบแคนใจ) ยอมไมพนจากความทกข”๖

บคคลทปรารถนาการพนจากทกขหรอแมแตพระพทธเจาเองตางกแสวงหาวถทางทจะตดสงโยชนออก จากจตใจใหเดดขาด ดงขอความทกลาวถงพระพทธเจาพระนามวา อโนมาทส ส ความตอนหนงวา “พระสมมาสมพทธเจาพระนามวาอโนมทสส ผสงสดแหงเทวดาและมนษย มพระยศหาประมาณมได ทรงมพระเดชยากทจะลวงได พระองคทรงตดกเลสเครองผกไดทกอยาง ทรงท าลายภพทง ๓ แลว ทรงแสดงทางทมการไปไมหวนกลบแกหมเทวดาและมนษย”๗

เมอพจารณาจากขอความดงกลาว ท าใหทราบวา พระอโนมทสสพทธเจา ทรงสามารถก าหนดรตวทกข และทรงตดกเลสทงหลายออก ไดแลว ทงนกเพอทจะไดไมตองกลบมาเกดในวฏฏะทกขนอกตอไป พระพทธเจาทงหลายตางกทรง แสดงธรรมและทรงเนนย าอยเสมอๆให สาวกของพระองคท าทสดแหงทกข ดวยการสลดทงซงกเลสตณหาเครองผกมด ดงมขอความทปรากฏอยในพระไตรปฎกตอนหนงวา “เมอใด บคคลพจารณาเหนอรยสจ ๔ คอ ทกข เหตเกดแหงทกข ความพนทกข และอรยมรรคมองค ๘ ซงเปนขอปฏบตใหถงความดบทกข ดวยปญญาอนชอบ เมอนน บคคลนนแลนไปแลวอก ๗ ชาตเปนอยางยง กจะท าทสดทกขได เพราะสงโยชนทงปวงสนไป”๘

ในทางอภธรรมยง สามารถจ าแนก สงโยชน ออกตางกนไว โดยเรยงล าดบ ดงนคอ กามราค สงโยชน , ปฏฆสงโยชน , มานสงโยชน , ทฏฐ สงโยชน , วจกจฉา สงโยชน , สลพพตปรามาสสงโยชน, ภวราคสงโยชน, อสสาสงโยชน, มจฉรยสงโยชน และ อวชชาสงโยชน๙ องคธรรมดงกลาวลวนแลวแตมความส าคญโดยมลกษณะทสมพนธเปนเหตเปนปจจยซงกนและกนอยางเปนล าดบขนตอน

พระพทธเจาไดกลาวยกยองบคคลผไมมสงโยชนวา “ผบรรลประโยชน ตนโดยล าดบแลว สนภวสงโยชน แลว หลดพนเพราะรโดยชอบ ผนนเรยกไดวา เปนผเลศกวาคนทงหลายในวรรณะ ๔ เหลานน” ๐ และพระองคไดอปมาสงโยชนเหมอนบานประตและรากของตนตาลทถกตดวา “ภกษเปนผไมมบานประต เปนอยางไร คอ ภกษในธรรมวนยนละโอรมภาคยสงโยชน ๕

๖ ม.ม. (ไทย) / ๙/ ๐, ม.ม. (บาล) / ๙/๘. ๗ ข.พทธ. (ไทย) ๓๓/ /๖ ๓, ข.พทธ. (บาล) ๓๓/ / . ๘ ข.อต. (ไทย) ๕/ ๔/๓๖๙, ข.อต. (บาล) ๕/ ๔/ ๕. ๙ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๖๙/๖ ๐, อภ.ว. (บาล) ๓๕/๙๖๙/ ๗๔. ๐ ท.ปา. (ไทย) / ๖/๘๗, ท.ปา. (บาล) / ๖/๔๖.

๔

ประการไดเดดขาดแลว ตดราก ถอนโคนเหมอนตนตาลทถกตดรากถอนโคนไปแลว ” นอกจากนนยงทรง ตรสถง สงโยชนคฤหสถ วา คฤหสถทยงมสงโยชนแบบค ฤหสถไมสามารถสนทกขได

องค ธรรม ในสงโยชน ม สกกายทฏฐ , วจกจฉา , สลพพตปรามาส เปนตน ลวน มความสมพนธเชอมโยงกนกบหลกธรรมอน ๆ เชน เกยวเนองกบกลมของกเลสและอกศลธรรมทง ๔ ประการ ไดแก อาสวะ , โอฆะ , โยคะ , คนถะ , อปาทาน , นวรณ , อนสย , กเลส , มจฉตตะ , โลกธรรม , มจฉรยะ , วปลาส , อคต และมล กลมธรรมเหลานสมพนธกบสงโยชนโดยการ ชวยกนสงเสรมและสนบสนนใหสงโยชนมก าลงในการผก มดมากยงขน นอกจากนน สงโยชน กยงมความสมพนธกบหลกธรรมทส าคญอน ๆ อกเชน ปฎจสมปบาท และยงเขาไปเกยวของกบ ขนธทง ๕ คอ รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ โดยเปนธรรมทเปนรากฐานใหกบสงโยชนอกดวย ลกษณะดงกลาวลวนมความสมพนธตอกน ประกอบกนเปนเหตปจจยและเปนผลซงกนและกน

มนษย จงมความเกยว พนกบสงโยชนเครองผกมด นมาตงแตเกด และ จากการท ไดประสบปญหาในชวตหลาย อยางท าใหมนษยรจกเรยนรเพอทจะใชปญญา พจารณาถงตวปญหาคอกเลสทมดสตวไวกบวฏฏทกข ยอมเพยรปฎบตตนเพอละกเลสอนผกมดสตวเอาไว แลวหาทางทจะหลกหนจากกเลส เพอบรรลธรรม เปนพระอรยบคคลในพระพทธศาสนา มตองกลบมาเวยนวายในวฏฏทกขนอก ในพระไตรปฎก บนทกไววา เมอสามารถ ละสงโยชนขนตน ไดทงสามประการแลว ยอมเปนผมคณสมบตเปนพระอรยบคคลระดบ “พระโสดาบน ” และยอมส าเรจสมโพธ ๓ ในวนขางหน า และจ ะยงเวยนวายตายเกดอย ในเทวโลกและมนษยโลกอยางมากสด กเพยง ๗ ชาตเทานน จงจะท าทสดแหงทกขได เรยกบคคล ประเภทนวา “ผเปนสตตกขตตปรมะ ” ๔ ซงถอเปนบคคลประเภทแรกทไดเขาสกระแสพระนพพาน

พระเถระในสงคมไทย หลายทานตางกไดใหความส าค ญกบสงโยชน เพราะหากละสงโยชนตามล า ดบแลวกจะท าให สามารถบรรลคณธรรมระดบตางๆ ไดดงกลาวมาแลว ดงททานพทธทาสภกขไดแสดงทศนะเกยวกบ สงโยชนไววา

ม.ม. (ไทย) / ๔๕/ ๖๓, ม.ม. (บาล) / ๔๕/ ๔๗. ดรายละเอยดใน ม.ม. (ไทย) ๓/ ๘๖/ ๗, ม.ม. (บาล) ๓/ ๘๖/ ๓๐. ๓ สมโพธ ในทนหมายถงมรรคเบองสง ๓ คอ สกทาคามมรรค อนาคามมรรค และอรหตตมรรค

สารตถ.ฏกา (บาล) / /๕๕๙, อางใน อภ.ป. (ไทย) ๓๖/๓ / ๕๔. ๔ ดรายละเอยดใน อภ.ป. (ไทย) ๓๖/๓ / ๕๔, อภ.ป. (บาล) ๓๖/๓ /๕.

๕

สงโยชน เปนเหมอนกบโซหรอตรวน หรอ ขอ หรอ คา เครองผกเครองจ า ทผกจตใจไว ใหตดอยในกเลสในความทกขในวฏฏะ ถาตดสงโยชนไดหมดกเปนพระอรหนต , ถาตดสงโยชนบางสวนได กเปนพระอรยเจาทลดๆ รองๆ ลงมา , ถาตดไมไดเลย เปนปถชนเตมขน , เราควรพจารณาดวาเราละอะไรไดแลวบาง ๕

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต ) ไดใหทศนะทนาสนใจ เกยวกบหลกของการละสงโยชนเพอบรรลธรรมเปนพระอรยบคคลไวในหนงสอพทธธรรมวา บรรดากเลส ๓ อยางน ทฏฐหรอ อหงการ (เอโส เม อตตา ) พระโสดาบนละได (ตามหลกทวาละสงโยชนได ๓ นน ทฏฐ =สกกายทฏฐ วจกจฉา และสลพพตปรามาส ) สวนตณหาและมานะ พระอรหน ตเทานนจงละได (ตามหลกของการละสงโยชน ตณหา = กามราคะ รปราคะ และ อรปราคะ ) พระอนาคามละ กามราคะ และปฏฆะได แตยงละรปราคะ และอรปราคะไมได พระอรหนตเทานนละไดหมด สวนมานะเปนสงโยชนเบองสงทพระอรหนตละได ความยดถอตวเรา หรอตวก ในแงทเปนทฏฐ ละไดตงแตเปนโสดาบน สวนความรสกถอตวเรา หรอตวก ในแงทเปนมานะ และความผกพนในของก จะหมดไปตอเมอบรรลอรหตตผล ๖ สวนพระโพธญาณเถระ (ชา สภทโท) ไดกลาวถงสงโยชนโดยทานเนนกามราคะสงโยชนสอนภกษหนมและสามเณรโดยเนน เรองนเปนเรองใหญ การทนกบวชไมสามารถครองผากาสาวพสตรไดตลอดรอดฝงนนเพราะแรงดงดดของสงโยชนดงใจความตอนหนงวา “ขณะทมความเพยรปฏบตธรรมอยางเครงครด ในวาระหนงกามราคะกเขามารมเราอยางรนแรงไมวาจะเรยนจงกรม นงสมาธ หรออยในอร ยาบถใดกตาม ๗ในระหวางทยงเปนพระนวกะ กามราคะเคยท าใหทานมความคดไขวเขวจนเกอบถล า ดงขอความวา “สมยกอนผมกเคยคดเหมอนกน เมออายพรรษาได ๕- ๖ พรรษานกถงพระพทธเจา ปฏบต ๕- ๖ พรรษากปฏบตไดแลว แตเรามนยงหวงโลก มนอยากจะกลบไปอก จะไปสร างโลกสกพกหนงจะดละกระมง มนจะไดรเรองอะไรตออะไรด ” พระพทธองคเองกยงมราหล ๘ ในขณะท พระราชพรหมญาณ (หลวงพอ ฤาษลงด า ) ทานไดกลาวถงการตดสงโยชนโดย สอนใหท าบารมใหถกตอง สงโยชนกจะขาดงาย ๙ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธเถร)ไดกลาวถงการเจรญวปสสนากรรมฐานตามวธอยาง

๕ ดรายละเอยดใน พทธทาสภกข, ธรรมานกรมธรรมโฆษณ ฉบบประมวลธรรม เลม ๓, เรยบเรยง

โดย นาย พนจ รกทองหลอ, (กรงเทพมหานคร :ธรรมทานมลนธ, ๕๔๐), หนา ๓๕- ๔๖. ๖ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต ), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ , พมพครงท ๙,

(กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๕๔๓), หนา ๔๕. ๗ พระโพธญาณเถร, อปลมณ, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพครสภาลาดพราว, ๕๓๕), หนา ๓๕.

๘ เรองเดยวกน, หนา . ๙ Board-palungjit.com

๖

ถกตอง เพอ จะท าใหคนเปนพระ เพราะละสงโยชนเบองต า ๕ คอ สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส กามฉนทะ พยาบาท ๐นอกจากนนทานยงสอนใหตอสกบโลภะ โทสะ โมหะ โดยการมสตก าหนดร จะเหนไดวาสงโยชนน มลกษณะเปนโซทผกสตวทงหลายใหสนกเพลดเพลนอยในโลก ในความเพลดเพลนนนไดมทกขซอนอยตลอดเวลา

จากเหตผลดงกลาวมาน ผวจยจงมความสนใจทจะศกษาเกยวกบสงโยชน ทงนยยะของความหมาย ประเภท และลกษณะของ สงโยชน ทปรากฏอยในคมภรทางพระพ ทธศาสนา วาเปนอยางไร มหลกธรรมอะไร บางทมความสมพนธ กบสงโยชน ในแงของการสงเสรมสนบสนน และเกยวของกบสงโยชน พรอมทง ศกษาวาท าไมหลกธรรมส าคญทางพระพทธศาสนาจงเกยวของกบสงโยชน รวมถงศกษา มรรคและปฏปทาเพอละ สงโยชน วามอะไรบาง ตลอดจนศกษาวเคราะหทศนะของพระเถระในสงคมไทยในแงมมตางๆ วามความเหมอนกนหรอแตกตางกนในสวนใดบาง, อยางไร ทงนกเพอเปนการเสรมสรางความรทางดานสงโยชนและการ เปนการอธบายหลกการทางพระพทธศาสนา อนจะเปนประโยชนตอบรรดาพทธบรษทสบตอไป

๑.๒ วตถประสงคของการวจย

๑.๒.๑ เพอศกษาสงโยชนและหลกธรรมทสมพนธกบสงโยชน ๑.๒.๒ เพอศกษาหลกธรรมส าหรบปฏบตเพอละสงโยชน ๑.๒.๓ เพอศกษาวเคราะหสงโยชนตามทศนะของพระเถระในสงคมไทย

๑.๓ ขอบเขตการวจย

ในการวจยครงน ผวจยไดก าหนดขอบเขตในการศกษาไว ดาน ไดแก .๓. ขอบเขตดานเนอหา มงเนนทจะศกษาถงสงโยชนใน คมภรพระพทธศาสนา

เถรวาท ทงในมต ของ ความหมาย ประเภท และ ลกษณะ ของสงโยชน รวมถง หลกธรรมทมความสมพนธ กบสงโยชน ทงในสวนทสงเสรมสนบสนน และสมพนธในหนาท ตาง ๆ กนของสงโยชน หลกธรรมท เปนรากฐานใหกบ สงโยชน ขอปฏบตเพอละสงโยชน รวมถงสงโยชนกบความเปนพระอรยบคคล ล าดบตาง ๆ ตลอดจนศกษาวเคราะหสงโยชนตามทศนะของพระเถระในสงคมไทย

๐ พระธรรมธรราชมหามน , ทางไปนพพาน , (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช -

วทยาลย, ๕๔๓), หนา ๖๖. พระธรรมธรราชมหามน , วปสสนากรรมฐ าน, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพสหธรรมกจ ากด ,

๕๔๘), หนา ๐.

๗

.๓. ขอบเขตดานบคคล พระเถระในสงคมไทย ประกอบดวย กลมนกปราชญหรอพระเถระทเนนการน าหลกการของสงโยชนเพอไปอธบายหรอเพอน าไปพฒนาการปฏบตธรรมของทานม ๕ รปดงตอไปน

.๓ . . พระธรรมโกศาจารย ( เงอม อนทปญโญ , พทธทาสภกข ) วดธารน าไหล (สวนโมกขพลาราม) จงหวดสราษฎรธาน

.๓. . พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต ) วดญาณเวศกวน จงหวดนครปฐม

.๓. .๓ พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท ) วดหนองปาพง อ าเภอ วารนช าราบ จงหวดอบลราชธาน

.๓. .๔ พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงด า ) วดจนทาราม (ทาซง ) จงหวดอทยธาน

.๓. .๕ พระธรร มธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ) วดมหาธาตยวราช -รงสฤษด จงหวดกรงเทพมหานคร

๑.๔ ปญหาทตองการทราบ

๑.๔.๑ ความหมาย ประเภท และลกษณะข องสงโยชนเปนอยางไร , หลกธรรมทสมพนธกบสงโยชนมอะไรบาง และสมพนธกนอยางไร ?

๑.๔.๒ ขอปฏบตเพอละสงโยชนไดแกอะไรบาง ? ๑.๔.๓ สงโยชนตามทศนะของพระเถระในสงคมไทย เปนอยางไร มความเหมอนหรอ

แตกตางจากในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทหรอไม อยางไร ?

๘

๑.๕ กรอบแนวคดในการวจย

๑.๖ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย

๑.๖.๑ สงโยชน หมายถง กเลสหรออกศลธรรมทผกมดสรรพสตวใหตดอยกบวฏฏทกข หรอผกกรรมเอาไวกบผลของกรรม เปนเหตท าใหสตวทงหลาย ตองวนเวยนวายอยในวฏสงสารไมรจกจบสน เรยกอกอยางหนงวา อนสย คอกเลสทนอนเนองอยในสนดาน หากบคคลละสงโยชนไดกจะสงผลใหบคคลนนเปนพระอรยบคคลในพระพทธศาสนาตามล าดบขน

๑.๖.๒ หลกธรรมทสมพนธกบสงโยชน หมายถง หลกธรรมตาง ๆ ทมความส าคญและมสวนทเขาไปสมพนธเกยวของกบสงโยชน ทงในลกษณะแบบเปนเหตเปนผลเปนปจจยเก อหนนซงกนและกน “ปฏจจสมปบาท” และในลกษณะของกลมธรรม ทมสวนสงเสรมและสนบสนนชวยใหสงโยชนมก าลงในการผกมดสตวแนนแฟนมากยงขน มอย ๔ ประการ ไดแก ) อาสวะ ) โอฆะ ๓) โยคะ ๔) คนถะ ๕) อปาทาน ๖) นวรณ ๗) อนสย ๘) กเลส ๙) มจฉ ตตะ ๐)โลกธรรม ) มจฉรยะ ) วปลาส ๓) อคต และ ๔) มล นอกจากนนยงมธรรมทสมพนธ

ละ สงโยชน ละเอยด

พระนพพาน

สงโยชน ๑๐

ความหมาย ประเภท ลกษณะ และ

หลกธรรมทสมพนธ กบสงโยชน

ขอปฏบต เพอ

ละสงโยชน

ละ สงโยชน หยาบ

พระโสดาบน

พระอนาคาม

พระสกทาคาม

พระอรหนต

กระแสพระนพพาน

ทศนะของพระเถระในสงคมไทย

๙

กบสงโยชนในลกษณะอน ๆ คอ เปนรากฐานใ หกบสงโยชน ซง ไดแกขนธ ทง ๕ มรปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ

๑.๖.๓ ขอปฏบตเพอละสงโยชน หมายถง หลกการ วธการ รวมถงขอป ฏบตตาง ๆ เพอท าลายสงโยชนทงหลายใหหมดไป ไดแกหลกสตปฏฐาน ๔ ประการ คอ ) กายานปสสนาสตปฏฐาน ) เวทนานปสสนาสตปฏฐาน ๓) จตตานปสสนาสตปฏฐาน แ ละ ๔)ธรรมมานปสสนาสตปฏฐาน และหลกโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ คอ สตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ มรรคมองค ๘

๑.๖.๔ พระเถระในสงคมไทย หมายถง พระเถระ ทน าแนวคด และหลกการของสงโยชนไปใชในการพฒนาการปฏบตของตน และเผยแผส งสอนแกพทธศาสนกชนทงหลาย มจ านวน ๕ รปดงตอไปน

.๖ .๔ . พระธรรมโกศาจารย ( เงอม อนทปญโญ , พทธทาสภกข ) วดธารน าไหล (สวนโมกขพลาราม) จงหวดสราษฎรธาน

.๖.๔. พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต ) วดญาณเวศกวน จงหวดนครปฐม

.๖.๔.๓ พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท ) วดหนองปาพง อ าเภอ วารนช าราบ จงหวดอบลราชธาน

.๖.๔.๔ พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงด า) วดจนทาราม (ทาซง) จงหวดอทยธาน

.๖.๓.๕ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ) วดมหาธาตยวราช -รงสฤษด จงหวดกรงเทพมหานคร

๑.๗ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของ

๑.๗.๑ พทธทาสภกข ไดกลาวถงเรอง สงโยชน ไวในหนงสอ ชอธรรมานกรมธรรมโฆษณ ฉบบประมวลธรรม วา สงโยชน ๐ ประการ น เปนเรองทส าคญมาก , สงโยชน แปลวา เครองผกเครองผกเครองลาม, เหมอนกบโซหรอตรวน หรอ ขอ หรอ คา , เครองลามเครองผกเครองจ า เรยกวาสงโยชน, สงทผกจตใจไว ใหตดอยในกเลสในความทกขในวฏฏะ คอ สงโยชน ซงผกใหตดไวกบสงทจะเปน หรอท าใหเกดทกข ถาตดสงโยชนไดหมดกเปนพระอรหนต , ถาตดสงโยชนบางสวนได กเปนพระอรยเจาทลดๆ รองๆ ลงมา , ถาตดไมไดเลย เปนปถชนเตมขน , ถามนตดสงโยชนไมไดเสยเลย มนเปนปถชนเตมท สงโยชนทง ๐ ประการ มนมาจากสญชาตญาณ โดยเฉพาะสญชาตญาณทยงไมไดรบการอบรม ปราศจากวชชากเทากบมอวชชาจงเตมไปดวยความ

๐

ทกข กเลสทงหลายเปนอยางน, นเฉพาะกเลสทละเอยดทประณตทเปนปญหา เรยกวา สงโยชน ๐ ประการ๒๒

๑.๗.๒ พระธรรมปฎก ไดกลาวถงเรองสงโยชนและ ภาวะโสดาบนในฐานะ ทเปนการเขาถงกระแสพระนพพาน ไวในหน งสอ พทธธรรม วา คณสมบตของพระโสดาบนนอกจากดานการละสงโยชน ๓ ขอตนแลวยงมคณสมบตฝายบวกหรอฝายมดวย ๕ ประการ ตามหลกฐานทานเนนเปนอยางมาก ไดแก ศรทธา ศล สตะ จาคะ และปญญา หลกขอสดทายน ทานถอวาเปนดจยอดทยดคมหลกขออนๆ เขาไวทงหมด เพราะวาดวยทฏฐสามญญตา นอกจากน กยงม ดานสงคม และ ดานความสข เรมรจกโลกตตรสขทประณตลกซง ไมตองอาศยอามสเพราะไดบรรลอรยวมตตแลวนนเอง

สวนเรองการเขาถงกระแสพระนพพานนน ภาวะโสดาบนเป นสะพานทอดไปสความเขาใจนพพาน โดยเปนฐานในการเขาถงกระแสสนพพาน หรอทอรรถกถาเรยกวาเปน ปฐมทศนแหงนพพาน (เหนนพพานครงแรก ) ๓ เปนผมศลมกลยาณธรรม เรมไดชอวาเปนอรยสาวกผมสตะ คอผไดเลาเรยนอรยธรรม รจกอรยธรรมหรอเปนผทไดยนเสยงกเรยกแลว เปนเบอง ตนทจะเรยกวาผมการศกษา เรยกวาเปนสมปทา หรอทรพย ๕ (ศรทธา,ศล,สตะ, จาคะ และปญญา ) ระดบโลกยและพฒนาเปนทรพย ๕ ระดบโลกตตระไปเอง ๒๔

๑.๗.๓ พระอาจารย ภททนตะ อาสภเถระ ไดกลาวเรองสงโยชน ไวในหนงสอ ชอ วปสสนาทปนฎกา วา “ส โยชเนส ตาว สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาโส อปายคมนยา จ กามราคปฏฆาต เอเต ปญจ ธมมา ปฐมาญาณวชฌา เสสา กามราคาปฏฆา โอฬารกา ทตยญาณวชฌา สขมา ตตยญาณวชฌา รปราคาทโย ปญจป จตตถญาณวชฌา เอว ” แปลวา สงโยชน ๐ ประการน โสดาปตตมรรคประหาณสงโยชนได ๕ อยางคอ สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส อปายคมนยกามราคะ อปายคมนยปฏฆะ สวนทยงเหลออยนน สกทาคามมรรคสามารถประหาณไดตามอ านาจของตนคอ กามราคะ ปฏฆะ ทไมเปนอปายคมนยะ ชนดทเปนโอฬารกะ คอ อยางหยาบ อนาคามมรรคสามารถประหาณไดตามอ านาจของตนคอ กามราคะ ,ปฏฆะทไมเปนอปายคมนยะ ชนดทเปนสขมะ คอ อยางประณต อรหตตมรรคสามารถประหาณ สงโยชนทเปนอทธมภาคยะ ๕ ประการไดโดยเดดขาดโดยอ านาจของตนดงน

พทธทาสภกข, ธรรมานกรมธรรมโฆษณ ฉบบประมวลธรรม เลม ๓, เรยบเรยงโดย นาย พนจ

รกทองหลอ, (กรงเทพมหานคร : ธรรมทานมลนธ, พ.ศ. ๕๔๐ ), หนา ๓๕- ๔๖. ๓ สงคณ.อ. (บาล) ๐๙. ๔

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๔๐๐ – ๔๐ .

กามราค-ปฏฆสงโยชนจ าแนกเปนสวนใหญได ประการ คอ กามราคะ , ปฏฆะทเปนอปายคมนยะประการหนง กามราคะ , ปฏฆะทไมเปนอปายคมนยะประการหนง ในประการทไมเปนอปายคมนยะนน ยงจ าแนกออกเปนอก ประการ คอ เปนโอฬารกะ อยางหยาบประการหนง เปนสขมะอยางประณตอกประการหนง กามราคะทเปนอปายคมนยะน นคอ กามอารมณทง ๕ มากระทบทวารทง ๕ แลว มความยนดพอใจเปนอยางมาก จนถงสามารถจะลวงอกศลกรรมบถได เชนความพอใจในรปารมณทมากระทบสามารถใหกระท ากรรมอนเปนกาเมสมจฉาจารไดเปนตน สวนกามราคะทไมเปนอปายคมนยะชนดทเปนโอฬารกะอยางหยาบนน เปน ความพอใจใน กามอารมณทง ๕ ดงทกลาวมาแลว แตเปนความพอใจไมรนแรง เปนความพอใจในใจพอประมาณ ประการสดทายไดแก กามราคะทไมเปนอปายคมนยะชนดทสขมะอยางปราณตนนไดแก กามอารมณทง ๕ เมอมากระทบทางทวารทง ๕ แลวไมอาจยงใหเกด ความยนดตดอยในอารมณนน ๆ ได เชนรปารมณทมากระทบจกขทวาร แมรปารมณนนจะมความสวยงามสกเพยงไร กไมสามารถท าใหเกดความก าหนดยนดตดอยในอารมณนน ๆ ได

พระโสดาบนบคคลละกามราคะทเปนอปายคมนยะไดโดยเดดขาด พระสกทาคามบคคล ละกามราคะทไมเ ปนอปายคมนยะอยางหยาบได พระอนาคามบคคลละกามราคะทไมเปนอปายคมนยะอยางประณตได

ส าหรบพระสกทาคามบคคล โดยอ านาจแหงสกทาคามมรรคซงไดประหาณกเลสเปนครงท ถงแมวาไมไดประหาณกเลสใด ๆ เปนสมจเฉทเพมจากโสดาปตตมรรคกจรง แตก ท าใหเปนตทงคประหานได คอ ท าใหเบาบางลง ฉะนน ความพอใจในกาม ารมณทมากระทบแมยงมอยแตเบาบางมาก จงประหาณกามราคะทไมเปนอปายคมนยะทเปนอยางหยาบไดเดดขาด๒๕

๑.๗.๔ พระภาสกร ภรวฑฒโน (ภาวไล) ไดกลาวถงเรองววฒนาการของการละความโงคอสงโยชนไวในหนงสอ “สมดลโลก สมดลใจ สมดลธรรม” วา เมอจะออกจากการเวยนวายนน จากสสารสงทไมมชวต หรอ “พลงงานโง ” ทปราศจากความรใดๆ เรมสงสมการเรยนร คอยๆ ววฒนาการขนมาจนกระทงเปน “กงธาตร ” ๆ กววฒนาการเปน “ธาตรปฐมภม ” จาก “ธาต รปฐมภม ” กววฒนาการขนเปน “ธาตรทเปนจตของมนษย ” จากธาตรทเปนจตของมนษยกววฒนาการขนมาจนถงทสดของธาตร คอ ธาตรทเปนอสระสนเชง คอ “จตของพระอรหนต” ๖

๕ พระอาจารยภททนตะอาสภเถระ , วปสสนาทปนฎกา , พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๕๓ ). ๖ พระภาสกร ภรวฑฒโน (ภาวไล), ผลบญคอก าลงชวต สมดลโลก สมด ลใจ สมดลธรรม กฏแหง

กรรม, พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร : สถานบรการเทคโนโลยสารสนเทศ มหาวทยาลยเชยงใหม , ๕๕๐), หนา ๙๓.

๑.๗.๕ พระมหาอ านวย อานนโท ไดกลาวถงการบรรลธรรม ไวในวทยานพนธเ รอง “การศกษาเรองการ บรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท ” สรปผลการวจยได วา หลกธรรม (โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ ) และแนวทางในการปฏบต (สมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐาน) มความสมบรณอยแลว แตยงขาดขนตอนการปฏบตและแบบแผนในการปฏบตทเปนระบบเปนข นเปนตอน และการประเมนผลการปฏบตของทงตนเองและผอนได ทงสวนทเปนนามธรรมและรปธรรม ไดเสนอแผนการปฏบตไว ๓ ระยะ คอ ระยะสน ระยะปานกลาง และระยะยาว พรอมทงการประเมนผลการปฏบตทงของตนและผอนเพอเปนแนวทางในการปฏ บตและการประเมนการบรรลธรรม๒๗

.๗.๖ นนทพล โรจนโกศล ไดกลาวถงสงโยชน และ แนวคดเรองขนธ ๕ ไวในวทยานพนธเรอง “การศกษาวเคราะหขนธ ๕ กบการบรรลธรรม ในพระพทธศาสนาเถรวาท ” สรปผลการวจยไดวา พระพทธเจาไดใชแนวคดเรองขนธ ๕ เปนค าตอบเรองโลกและชวตทกองคธรรมในพระพทธศาสนาสามารถสงเคราะหเขากบขนธ ๕ และการบรรลนพพาน คอพนจากการยดมนในขนธ ๕ แตละขนธปฏบตการรวมกน เหตปจจยทท าใหแตละขนธปรากฏรวมกนอยเปนสวนหนงแหงสงขารขนธทเรยกวา ผสสะเปนปจจยท าใหนามขนธปรากฏชด ขนธ ๕ เปนอปกรณหลกแหงการปฏบตเพอบรรลธรรม ผบรรลธรรมเปนผทสงขารขนธทเรยกวาสงโยชน ๐ ไมปฏบตการถาวร ขนธ ๕ ในชวตประจ าวนของผบรรลธรรมปรากฏรปแบบเปนพฤตกรรมทางกายและวาจา๒๘

.๗.๗ พระมหาบญชต สดโปรง ไดกลาวถง คณสมบตของ พระอรหนต ไวในวทยานพนธเรอง “การศกษาวเคราะหคณสมบตของพระอรหนตในพระพทธศาสนานกายเถรวาท ” สรปผลการวจยวา ภาวะของนพพานเปนสงทมอยและเกดขนไดจรง ดไดจากพระอรหนตเปนตวอยาง การบรรลธรรมไมใชสงทเกดขนโดยบงเอญ ตองอาศยการปฏบตทงสมถกรรมฐานแล ะวปสสนากรรมฐาน รวมทงการสรางสมบารม นอกจากน คณสมบตของพระอรหนตอาจจ าแนกได ประเภท ไดแก คณสมบตทวไป คอ การทจตบรสทธหมดจดจากกเลส และคณสมบตพเศษเฉพาะอนมพนฐานมาจากการบ าเพญบารม คอการปลกสรางอภญญาและปญญา๒๙

๗ พระมหาอ านวย อานนโท , “การศกษาเรองการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท ”,

วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย), ๕๔ . ๘ นนทพล โรจนโกศล , “การศกษาวเคราะหขนธ ๕ กบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนา

เถรวาท ”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต , (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ), ๕๔๘.

๙ พระมหาบญชต สดโปรง , “การศกษาวเคระห คณสมบตของพระอรหนตในพระพทธศาสนานกายเถรวาท” วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหดล), ๕๓๖.

๓

.๗.๘ พระมหานรนทร ฐานตตโร (วรสข) ไดกลาวถงเรองนพพาน ไวในวทยานพนธเรอง “การศกษาวเคราะหนพพานในพระพทธศาสนาเถรวาท ” สรปผลการวจยไดวา นพพานในพระพทธศาสนาเถรวาท คอ ภาวะทางจตใจทบรรลถงความจรงขนสงสด ทท าใหสงทเปนมายาหายไป เปนผลของการเหนแจงส งทงปวงในฐานะเปนอนตตาและสญญตา เปนการขามพนประสบการณทางโลกยะ เขาถงโลกตตรนพพานซงเปนการมองโลกตามความเปนจรง๓๐

.๗.๙ นางสาว ภาวนย บญวรรณ ไดกลาวถงเรองสงโยชน ไวในวทยานพนธ เรอง “การศกษาอาการวปลาสทเกดขนในการปฏบตกรรมฐาน” สรปผลการวจยได วา พระอรยะสามารถละวปลาส ประการไดตามล าดบประเภทของพระอรยะบคคล และไดเปรยบเทยบความสมพนธระหวางการละสงโยชนกบการละวปลาสของพระอรยะบคคลดงน

พระโสดาบน ละสงโยชน ๓ ประการมสกกายทฏฐเปนตน สามารถละวปลาสได ๘ ประการไดแก นจจสญญาวปลาส (ความหมายรคลาดเคลอนในสงทไมเทยงวาเทยง ) , อตตสญญาวปลาส (ความหมายรคลาดเคลอนในสงทไมใชอตตาวาอตตา ), นจจจตวปลาส (ความคดคลาดเคลอนในสงทไมเทยงวาเทยง ), อตตจตวปลาส (ความคดคลาดเคลอนในส งทไมใชอตตาวาอตตา), นจจทฏฐวปลาส (ความเหนคลาดเคลอนในสงทไมเทยงวาเทยง ), อตตทฏฐวปลาส (ความเหนคลาดเคลอนในสงทไมใชอตตาวาอตตา), สขทฏฐวปลาส (ความเหนคลาดเคลอนในสงททกขวาสข) และ สภทฏฐวปลาส (ความเหนคลาดเคลอนในสงทไมงามวางาม)

พระสกทาคาม ท าสงโยชนในเรองกามราคะและปฏฆะไดเบาบางลงแตยงละไมไดหมด สวนความวปลาสนนละไดเทากบพระโสดาบน

พระอนาคาม ละสงโยชนไดอก ขอคอ กามราคะ และ ปฏฆะ สามารถละวปลาสไดอก ขอไดแก สภสญญาวปลาส (ความหมายรคลา ดเคลอนในสงทไมงามวางาม ) และ สภจตวปลาส (ความคดคลาดเคลอนในสงทไมงามวางาม)

พระอรหนต ละสงโยชนไดทง ๐ ขอ สามารถละวปลาสอก ขอทเหลอไดดวย ไดแก สขสญญาวปลาส (ความหมายรคลาดเคลอนในสงททกขวาสข ) และ สขจตวปลาส (ความคดคลาดเคลอนในสงททกขวาสข) กลาวคอสามารถละวปลาสไดทงหมด ขอ๓

๓๐ พระมหานรนทร ฐานตตโร (วรสข), “การศกษาวเคราะหนพพานในพระพทธศาสนาเถรวาท ”,

วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย), ๕๓๕. ๓ นางสาวภาวนย บญวรรณ , “การศกษาอาการวปลาสทเกดขนในการปฏบตกรรมฐาน ”.

วทยานพนธพทธศาสตรดษดบณฑต, (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย), ๕๕ , หนา ๓.

๔

จากการทบทวนเอกสาร และงานวจยทเกยวของไมมงานวจย ทเกยวกบการวเคราะหสงโยชน ในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท โดยตรง ดงนน เพอ เปนการสรางเสรม ความเขาใจทชดเจนมากยงขน และเปนการวเคราะหสงโยชนโดยเฉพาะ ผวจยจงมความสนใจทจะศกษาในเรองสงโยชนทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทนใหละเอยดตอไป

๑.๘ วธด าเนนการวจย

ในการวจยครงน เปนการวจยเชงเอกสาร (Documentary Research) โดยมวธด าเนนการวจยดงน

.๘. ศกษา ขอมลจากเอกสารชนปฐมภม (Primary Source)ไดแก จาก คมภรพระไตรปฎก ภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย และภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก ๕๐๐ เพอใหทราบถงหลกการ และแนวคดส าคญ ๆ ทเกยวกบสงโยชน ในแงมมตาง ๆ เพอเปนการชใหเหนถงความส าคญของสงโยชนตามทพระพทธองคทรงแสดงเอาไวเปนหลกฐานปรากฏอยในพระไตรปฎก

.๘. ศกษาขอมลจากเอกสารชนทตยภม (Secondary Source) คอ อรรถกถา ฎกา อนฎกา ปกรณวเสส รวมถงต าราและเอกสารงานวจย ทงภาษาไทยและภาษาองกฤษ เพอเปนกา รอธบายขยายความเนอหาเพมเตมจากในพระไตรปฎกใหมความละเอยดชดเจนมากยงขน

.๘.๓ ศกษา ขอมล จาก หนงสอ งานนพนธ และบทบรรยาย ตลอดจนผลงานทเกยวของของพระเถระ ในสงคมไทย ทง ๕ รปคอ พระธรรมโกศาจารย (หลวงพอพทธทาสภกข ) พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต) พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท ) พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงด า) และพระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) ทไดกลาวถงสงโยชนในแงมมตาง ๆ เพอใหทราบถง แนวทาง ของทานเหลานน ในการน าเอาหลกการ และแนวคดเรองสงโยชนไปพฒนาการปฏบตและอธบายการสอนใหพทธศาสนกชนไดมความร และความเขาใจในเรองสงโยชน

.๘.๔ ประมวล สงเคราะห และวเคราะห ขอมลใหเหน ทศทาง อยางชดเจน ถง หลกการและแนวคดเรองสงโยชน รวมถงความหมาย ประเภท และลกษณะของสงโยชน ตลอดจนหลกธรรมทมความส าคญแ ละมสวนสมพนธกบสงโยชน ตามทศนะของพระเถระในสงคมไทยทง ๕ ทานเหลานน วามความสอดคลอง หรอแตกตางไปจากหลกฐานทปรากฏอยใน คมภรทางพระพทธศาสนาเถรวาทหรอไม อยางไร

.๘.๕ สรปผลการวจย และขอเสนอแนะ

๕

๑.๙ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

๑.๙.๑ ท าใหท ราบความหมาย ประเภท และลกษณะ ของสงโยชน และหลกธรรมทสมพนธกบสงโยชน

๑.๙.๒ ท าใหทราบหลกธรรมส าหรบปฏบตเพอละสงโยชน ๑.๙.๓ ท าใหทราบหลกการและแนวทางในการสอนเรอง สงโยชนตามทศนะของพระ

เถระในสงคมไทย

บทท ๒

สงโยชนและหลกธรรมทสมพนธกบสงโยชน

ในบทน ผวจย น าเสนอ ความหมาย ประเภท และลกษณะข องสงโยชน รวมถงหลกธรรมทสมพนธกบสงโยชน โดยไดวางกรอบในการศกษาไว ๔ หมวด ดงนคอ (๑) ความหมายของสงโยชน (๒) ประเภทของสงโยชน (๓) ลกษณะของสงโยชน (๔) หลกธรรมทมความสมพนธกบสงโยชน ทปรากฎอยในคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา ตามล าดบโดยจะชใหเหนถง ความแตกตางทางความหมาย ขององคธรรม แตละประเภทของสงโยชน และความแตกตางของประเภทของสงโยชนท มชอเรยกทแตกตางกน ในแตละหมวดทงตามแนวพระสตรและตามแนวอภธรรม รวมถงศกษาหลกธรรมทมความสมพนธกบสงโยชนในลกษณะตาง ๆ กน พรอมทงขยายความตามนยแหงอรรถกถาและฎกาเพอใหเกดความชดเจนในเนอหามากยงขน

๒.๑ ความหมายของสงโยชน

งานวจยน จะน าเสนอ ความหมายของสงโยชนทงตามรปศพทและความหมายตาม อรรถะหรอสภาวะดงตอไปน

๒.๑.๑ ความหมายตามรปศพท ค าวาสงโยชน มาจากภาษาบาล แยกศพทดงนคอ

ส (พรอม, ทว) + ยช ธาต (ประกอบ, ผก) + ย = อน ปจจย ประกอบศพทเปน สยชน แปลง อ ท ย เปน โอ ไดรปศพทวา สโยชน มรป นปงสกลงค๑

ตามหลกไวยากรณ มรป เปน สโยชน เมอประกอบรปค าเปนภาษาไทย ไดรปค าวา “สงโยชน” มความหมายตามรปศพทวา การประกอบพรอมหรอ “การผกมด” ใชเปนชอของกเลสตามหลกค าสอนทางพระพทธศาสนา มรปวเคราะหวา ส โยเชต พนธตต ส โยชน กเลสทผกใจสตว

๑ พระอคครวงศาจารย , สททนตปกรณ ธาตมาลา รธาทฉกก รธาทคณก , แปลโดยมลนธภมพโลภกข, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพภมพโลภกข, ๒๕๒๓), หนา ๒๘๕.

๑๗

โลก (ส บทหนา ยช ธาตในความหมายวา ประกอบ ย ปจจย, พฤทธ อ เปน โอ, แปลง ย เปน อน) ๒ เขยนได ๓ แบบคอ สงโยชน สญโญชน หรอ สงโญชน กได

๒.๑.๒ ความหมายตามอรรถะหรอสภาวะ คมภรพระไตรปฎก ใหความหมาย สงโยชน วา หมายถง เครองผกพนนอยใหญ ๓ เปน

ธรรมทมดใจสตวไวกบทกข ๔ คมภรอรรถกถาใหความหมายเอาไววา เปนเครองผกพนสตวทงหลายไวในรถ (คอภพ ) ทแลวดวยวฏฏ ะทกข๕ เปนเครองพนธนาการ ๖ เพราะสงโยชนเหลาน ยอมผก คอตามผกสตวทงหลายไวในภพ อกนยหนงยอมเชอมภพไวดวยภพ ๗ รวมถงการผกมดบคคลผมสงโยชนไวดวยกรรมและวบากอนเปนทกข หรอดวยล าดบของ ภพ ในภพ ก าเนด คต วญญาณ ฐต และสตตาวาส เปนตน ๘ และยงไปกวานน สงโยชน กยงสามารถยงสตวใหจมลงในวฏฏะไดดวย๙

๒ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป .ธ.๙, ราชบณฑต ), พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน

ชด ศพทวเคราะห, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๕๐), หนา ๖๔๒. ๓ อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๔๓/๕๐๑, อง.ฉกก. (บาล) ๒๒/๔๓/๒๙, ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๖๙๙/๔๕๘,

ข.เถร. (บาล) ๒๖/๖๙๙/๕๙. ๔ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑๓/๒๑, อง.ทสก. (บาล) ๒๔/๑๓/๑๑. ๕ ท.ส.อ. (ไทย) ๑/๒๕๕/๑๐๗. ๖ ข.เถร.อ. (ไทย) ๒/๒๖๕/๓๖. ๗ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๙/๑๐๑. ๘ ข.อต.อ. (ไทย) ๑/๑๙๓/๑๑๑. ๙ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๒๒/๓๘๐.

๑๘

สงโยชนนจดเปนกเลสทพระพทธเจาทรงแสดงไวเปนหมวดหม โดยแสดงเปนหมวด ๓๑๐ บาง แสดงเปนหมวด ๗๑๑ บาง แสดงเปนหมวด ๑๐๑๒ บางโดยเรยงล าดบตามความหยาบและละเอยดของกเลสแตละประเภท และในแตละหมวดเองกมชอกเลสทงทเหมอนกนและตางกนไป

นอกจากนในคมภรรนตอมากยงนยามความหมายของสงโยชนเอาไว โดยมความหมายตางกนไป ดงน

ในคมภรวสทธมคค พระพทธโฆษาจารย ไดใหความหมายของสงโยชนไว วา เปนเครองประกอบกรรมไวกบผลแหงกรรม เหตประกอบไวซงขนธสนดานในปรโลก ใหเนองกนกบขนธสนดานในอธโลก๑๓

พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ ไดใหความหมายของสงโยชนไววา เปนธรรมชาตทผกสตวทงหลายไวไมใหออกไปจากวฏฏทกขได เหมอนหนงเชอกทผกโยงสตวหรอวตถสงของไวไมใหหลดไป ดงมวจนตถะแสดงวา “ส โยเชนต พนธนตต = ส โยชนาน” แปลวาธรรมเหลาใด ยอมผกสตวทงหลายไว ฉะนนธรรมเหลานนชอวา สงโยชน ตามธรรมดาในสนดานของปถชนทงหลายนน ยอมมธรรมชาตชนดหนง ทเปรยบเสมอนเสนเชอกใหญ ๑๐ เสนดวยกน ซงท าการผกมดสตวทงหลายไวไมใหหลดพนไป จากกองทกขได เชอก ๑๐ เสนเหลานไดแกสงโยชนนเอง และในบรรดาเชอก คอ สงโยชนทง ๑๐ เสนเหลาน ถาหากวาเสนหนงเสนใดมอาการตงขนแลว สงโยชนเสนนนกจะน าสตวนนใหไปเกดในภมทเกยวกบสงโยชนนน ๆ โดยอาศยกรรมทสตวนน ๆ กระท าขน๑๔

๑๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๔-๒๗๕/๒๐๖, ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๔-๒๗๕/๑๑๐, ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๑/

๒๑, ม.ม. (บาล) ๑๒/๒๑/๙, อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๙๕/๓๒๘, อง.ทก. (บาล) ๒๐/๙๕/๑๒, อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๗๖/๑๗๐, อง.ทสก. (บาล) ๒๔/๗๖/๙๓, ข.ข. (ไทย) ๒๕/๑๐/๑๒, ข.ข. (บาล) ๒๕/๑๐/๖, ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๕๖/๙๑, ๒/๔๑๖ , ๓/๔๑๘ , ข.ปฏ. (บาล) ๓๑/๕๖/๓, ๒-๓/๕, อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๐๐๖ /๒๖๐ , ๑๐๑๓ /๒๖๒ , ๑๒๖๑ /๓๒๐, ๑๒๖๘/๓๒๑, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๐๐๖/๑๕๒, ๑๐๑๓/๑๕๓, ๑๒๖๑/๑๘๒, ๑๒๖๘/๑๘๒, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๑๕/๕๗๒, อภ.ว. (บาล) ๓๕/๙๑๕/๒๕๖, ข.ป.อ. (ไทย) ๑/๕๖/๒๙๐.

๑๑ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๓๒/๓๓๘, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๓๒/๑๕๖, อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๘-๑๐/๑๔-๑๖, อง.สตตก. (บาล) ๒๓/๘-๑๐/๕-๖.

๑๒ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๕/๓๐๒, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๕/๑๔๗, ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๘๐/๑๐๖, ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๘๐/๕๖-๕๗, อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑๓/๒๑, อง.ทสก. (บาล) ๒๔/๑๓/๑๑, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๔๐/๕๙๒, อภ.ว. (บาล) ๓๕/๙๔๐/๒๖๔.

๑๓ วสทธ. (ไทย) ๖๖๙. ๑๔ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗, พมพครงท ๗,

(กรงเทพมหานคร : หางหนสวนจ ากด ทพยวสทธ, ๒๕๕๐), หนา ๑๐๒.

๑๙

ทานพทธทาสภก ข ไดใหความหมายของสงโยชนไวอยางเขาใจไดงายวา สงโยชน แปลวา เครองผก, เครองลาม, เหมอนกบโซหรอตรวน หรอ ขอ หรอ คา , เครองลามเครองผกเครองจ า, สงทมนผกจตใจไว ใหตดอยในกเลสในความทกขในวฏฏะ กลาวคอผกให ตดไวกบสงทจะเปนทกข, สงทจะท าใหเกดทกขมนมสงโยชนผกตดไวกบสงนน เปนสงผกพนเตมทอยางพรอมพรง คอผกพนไวกบโลก ใหตดอยกบโลก และผกเยบ จตใจสตวไวอยางยงโดยทไมรสกตว คนเราจะถกผกมดรดรงอยดวยสงทเรยกวา สงโยชน , สงใดทผกมดจตใจได สงนนเรยกวาสงโยชน , แลวสงทผกมดจตใจไดนนคอความรสกยดมนถอมนวาตวก ของก๑๕

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) ไดใหความหมายของสงโยชนใน เชงวชาการไววา สงโยชน แปลตามศพทวาเครองผก หมายถง กเลสทผกใจสตว หรออกศลธรรมทผกมดสตวไวกบทกขในสงสารวฏฏเหมอนผกเทยมสตวไวกบรถ๑๖

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ) ไดกลาวถงความหมายของสงโยชนวา เปนเครองผกคนใหวนอยในวฏฏสงสาร ผกใหคนทงหลายพากนเวยนวายตายเกดอยในวฏฏสงสาร ยงไปกวานนสงโยชนยงเปนเครองพาหมน เปนเครองพาวน เปนเครองผกมด เปนเครองรอยรดสรรพสตวใหตดอย ใหจมอยใหวนเวยนอยในกองทกข ในวฏฏสาร ท าใหคนไมเหนชองทางแหงมรรค ผล นพพานได๑๗

รส เดวส และ วลเลยมส สตดด (T.W.RHYS DAVIDS & WILLIAM STEDE) ไดใหความหมายของสงโยชนไววา เปนกเลส เครองผกมด โดยเฉพาะสงโยชนทผกมดสตวไวใหอยในกงลอแหงการเวยนวายตายเกด หรอสงสารวฏ๑๘

๑๕ พทธทาสภกข , ธรรมานกรมธรรมโฆษณ ฉบบประมวลธรรม เลม ๓, เรยบเรยงโดย นาย พนจ

รกทองหลอ, (กรงเทพมหานคร : ธรรมทานมลนธ, พ.ศ. ๒๕๔๐), หนา ๔๓๑-๔๓๒. ๑๖ ดรายละเอยดใน พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ , พมพ

ครงท ๙, (กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๒๘๔-๒๘๕. ๑๗ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ป .ธ.๙), เพชรในดวงใจ , พมพครงท ๗ ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพพทกษอกษร, ๒๕๓๙), หนา ๓-๔. ๑๘ ‚bond, fetter especially the fetters that bind man to the wheel of transmigration‛, T.W.Rhys

Davids & William Stede, Pali-English Dictionary, (India : Motilal Banarsidass Publishers Private Limited, 1997) p.656.

๒๐

หนงสอ คมอพจนานกรมพทธศาสตรฉบบประมวลศพทและประมวลขอธรรม (Buddhist Dictionary Manual of Buddhist Terms and Doctrines) พระญาณดลก ใหความหมายของสงโยชนไววา คอกเลสทผกสตวเอาไวในวฏสงสาร๑๙

หนงสอ พทธจตวทยาทางปรชญา “คมอคนคาศพทพระอภธรรม ” (The Philosophical Psychology of Buddhism ‚A Comprehensive Manual of Abhidhamma‛) ไดใหความหมายของสงโยชนวา เปนอกศลเจตสกทผกมดสตวเอาไวในสงสารวฏ๒๐

หนงสอ พระพทธอภธรรม วทยาศาสตร ชนสง (Buddha Abhidhamma Ultimate Science) ไดใหความหมายของสงโยชนไววา เปนตวผก , เทยมสตวไวกบกงลอแหงสงสารวฏ และวฏฏะทกข๒๑

หนงสอพจนานกรมพระพทธศาสนาฉบบประชาชน (A Popular Dictionary of Buddhism) ไดใหความหมายของสงโยชนวา สงโยชนมอย ๑๐ ประการซงคอยผก , เทยมสรรพสตวไวกบกงลอแหงภพ๒๒

หนงสอคมอการศกษาพระอภธรรมปฎก ไดอธบายความหมายของสงโยชนไว อยางชดเจนวา เปนเครองกดขวางทางไป สพระนพพาน เปนธรรมชาตทเปน เครองผกเครองประกอบไวในภพ ซงเปนอกศลเจตสกทประกอบกบ อกศลจต ซงท าใหสตวตองทองเทยวในภมตาง ๆ มอบายภม ๔ เปนตน ตองมภาระคอ ขนธ ๕ เปนทกขหนก เปนเครองกดขวางทางไปสความพนทกข ซงจะตองท าลายเสยใหสน ๒๓ สญโญชน ทง ๑๐ น ยอมประกอบสตวไว ผกสตวไวใหตกอยใน

๑๙ ‚Samyojana : Fetters, There are 10 fetters tying beings to the wheel of existence‛,

Nyanatiloka, Buddhist Dictionary Manual of Buddhist Terms and Doctrines, Fourth Revised Edition edited by Nyanaponika, Fourth Revised Edition, (Sri Lanka : Frewin & Co.,Ltd, 1988), p.89.

๒๐ ‚The Fetters are unwholesome mental factors which bind beings to the round of existence‛, Bhikkhu Bodhi, The Philosophical Psychology of Buddhism “A Comprehensive Manual of Abhidhamma”, Second edition, (Kuala Lumpur : Majujaya Indah Sdn Bhd, 1999), p.269.

๒๑ ‚Samyojana, means fetter that binds beings to the wheel of existence and to the rounds of misery‛, Dr.Mehm Tin Mon, Introducing the Higher Teachings of the Buddha Buddha Abhidhamma Ultimate Science, (Malaysia : Ven Hui Xin (Fo Guang Shan), 2002), p.268.

๒๒ ‚Fetters, There are Ten Fetters binding beings to the Wheel of becoming‛, Christmas Humphreys, A Popular Dictionary of Buddhism, Second edition, (USA : Curzon Press Ltd, 1976), p.167.

๒๓ พระครสงวรสมาธวตร (ประเดม โกมโล ), คมอการศกษาพระอภธรรมปฎก เล ม ๓ ภาครป นพพาน, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : แผนกเรยนพระไตรปฎกวดเพลงวปสสนา, ๒๕๒๒.) , หนา ๖๘๕.

๒๑

อ านาจ ใหน าไปส ภพนอย ภพใหญ มแตทกข ไมมทสนสด เปนนามธรรมฝายอกศลทกนกดขวางหนทางไปสพระนพพานไว๒๔

จากการศกษาความหมายของสงโยชนพบวา สงโยชนมความหมายตามรปศพทวา การประกอบพรอมหรอ “การผกมด” ใชเปนชอของกเลสตามหลกค าสอนทางพระพทธศาสนา สามารถเขยนได ๓ แบบคอ สงโยชน สญโญชน หรอ สงโญชน กได สวนความหมายตามอรรถะหรอสภาวะ ในพระ ไตรปฎก ใหความหมาย วา เครองผกพนนอยใหญ เปนกเลสทผกมดใจสตว หรอธรรมทมดใจสตวไวกบท กข อรรถกถาวา เปนเครองผกพนสตวทงหลายไวในรถ (คอภพ) ทแลวดวยวฏฏะทกข เปนเครองพนธนาการ เพราะสงโยชนเหลาน ยอมผก คอตามผกสตวทงหลายไวในภพ เชอมภพไวดวยภพ รวมถงการผกมดบคคลผมสงโยชนไวดวยกรรมและวบากอนเปนทกข หรอดวยล าดบของ ภพ ในภพ ก าเนด คต วญญาณ ฐต และสตตาวาส ยงสตวใหจมลงในวฏฏะไดดวย สวนความหมายจาก คมภรรนตอมา รวมถง จากทศนะของ พระเถระตาง ๆ หมายถง เครองประกอบกรรมไวกบผลแหงกรรม เปนธรรมชาตทผกสตวทงหล ายไวไมใหออกไปจากวฏฏทกข เปนเครองลาม เหมอนโซหรอตรวน ขอ คา เครองผกเครองจ า เปนสงทผกจตใจไวใหตดอยในกเลสในความทกขในวฏฏะ เปนกเลส หรออกศลเจตสกทเปนเครองผกมดเทยมสรรพสตวไวใหอยในกงลอแหงการเวยนวายตายเกด หรอสงสารวฏ เปนเครองพาหมน เครองพาวน เปนเครองกดขวางทางไปสพระนพพาน ท าใหคนไมเหนชองทางแหงมรรค ผล นพพาน

ผวจยตงขอสงเกตไววา ความหมายของสงโยชนน ไมวาตามรปศพท หรอตามอรรถะ กตามนน เมอแปลออกมาแลวตางมความหมายท ครอบคลมอยใน ๓ ประเดน ไดแก ๑) ผกระท า ๒) ผถกกระท า และ ๓) ผลของการกระท า (ผกระทา + ผถกกระทา + ผลของการกระทา) ดงตอไปน

๑) ผกระทา กลาวถงอปกรณหรอเครองมอตาง ๆ ทเปนตวกระท า เชน เครองผก เครองมด เครองเทยม เครองเชอม เครองประกอบ เครองลาม โซ ตรวน ขอ คา เครองผกจองจ า เครองพาหมน เครองพาวน เครองกดขวาง เครองพนธนาการ รวมไปถงกเลส อกศลเจตสก เปนตน

๒) ผถกกระทา กลาวถงผทถกอปกรณหรอเครองมอดงกลาวแลวในขอ ๑) เหลานนกระท า เชน สตวทงหลาย ใจสตว บคคล จตใจ และมนษย (คน) เปนตน

๓) ผลของการกระทา กลาวถงผลทเกดขนภายหลงจากการถกกระท านน ในทนไดแก ทกข รถ (คอภพ) วฏฏะทกข ภพ ก าเนด คต วฏฏะ กเลส กงลอแหงการเวยนวายตายเกด (round of existence) และสงสารวฏ

๒๔ เรองเดยวกน, หนา ๖๘๗.

๒๒

ดงนน สงโยชนเมอถกแปลความหมายออกมาแลวยอมไดใจความจ ากดอยในขอบเขตของประเดนดงกลาวทง ๓ ประเดนนทงสน อยางไรกตาม เพอใหเหนใหชดเจนยงขนขอใหศกษาดจากตารางแสดงความหมายของสงโยชนดงตอไปน

ผกระทา ผถกกระทา ผลของการกระทา

๑ เครองผก เครองมด สตวทงหลาย ทกข ๒ เครองเทยม ใจสตว รถ (คอภพ) ๓ เครองเชอม เครองประกอบ บคคล วฏฏะทกข ๔ เครองลาม โซ ตรวน ขอ คา จตใจ ภพ ๕ เครองผกจองจ า มนษย (คน, สตว) ก าเนด คต ๖ เครองพาหมน เครองพาวน สตวทงหลาย วฏฏะสงสาร ๗ เครองกดขวาง สตวทงหลาย กเลส ๘ เครองพนธนาการ สตวทงหลาย กงลอแหงการเวยนวายตายเกด

(round of existence) ๙ กเลส อกศลเจตสก สตวทงหลาย สงสารวฏ

บทสรปทได จากการศกษาวจยคมภรตาง ๆ ในชนน ผวจยมทศนะวา สงโยชน ยอม

หมายถง “เครองพนธนาการลองหน (Invisible Fetters) ซงเกยวโยงสตวทงหลายเอาไวโดย ไมใหเหนและไมให รสกตว เปนเหตใหสตวเหลานนตองกลบมาวนเวยนวายอยในภพทง ๓ ไดแก กามภพ รปภพ และอรปภพ อยางไมมวนจบสน (Infinity) ตราบใดทยงไมได เรยนรวธ ปลดเครองพนธนาการเหลานนออก”

๒.๒ ประเภทของสงโยชน

สงโยชน จากหลกฐานในคมภรพระไตรปฎก และอรรถกถา แสดงไวโดย จ าแนกออกเปน ๓ ประเภทไดแก ๑) จ าแนกตามลกษณะทเปน รปธรรม และนามธรรม ๒) จ าแนกตามนามธรรมอยางเดยวและ ๓) จ าแนกตามการใหผลของสงโยชน ดงน

ตาราง ๒.๑ แสดงความหมายของสงโยชน

๒๓

๒.๒.๑ จาแนกตามลกษณะทเปนรปธรรม และนามธรรม ก) สงโยชนทเปนรปธรรม คอ คหสงโยชน (สงโยชนของคฤหสถ) หมายถง ความ

ผกพนของคฤหส ถคอความใครในบรขารของคฤหสถอนไดแก ทรพยสมบต บตร ภรรยา ขาทาส บรวาร และกามคณ ๕ ประการ อนเปนเหตผกพนและรกใคร ๒๕ เปนเครองหนวงเหนยวคฤหสถเครองผกมดคฤหสถไมใหออกไปจากวฏฏะทกข ๒๖ ดงทวจฉโคตรปรพาชกไดทลถามพระผมพระภาควา

‚ขาแตทานพระโคดม คฤหสถบางคน ผยงละสงโยชนของคฤหสถไมได หลงจากตายแลวท าทสดแหงทกขได มอยหรอ ‛พระผมพระภาคตรสตอบวา ‚วจฉะ คฤหสถทยงละสงโยชนของคฤหสถไมไดหลงจากตายแลวยอมท าทสดแหงทกขได ไมมเลย‛๒๗

ข) สงโยชนทมลกษณะเปนนามธรรม แบงออกเปนหมวดตาง ๆ คอ สงโยชน ๓ ประการ สงโยชน ๗ ประการ และ สงโยชน ๑๐ ประการ ทานจ าแนกไวดงน

สงโยชน ๓ ประการ๒๘ ไดแก ๑) สกกายทฏฐ หมายถง ความเหนวาเปนตวของตน ๒) วจกจฉา หมายถง ความลงเลสงสย ๓) สลพพตปรามาส หมายถง ความถอมนศลพรต สงโยชนทง ๓ ประการน ในคมภรอรรถกถาทฆนกาย ปาฏกวรรค อธบายความหมาย

เพมเตมแตละองคธรรมวา สกกายทฏฐ หมายถงความเหนในกาย เชน รป เปนตนวามอย หรอวา ความเหนในกาย อนมอย มวตถ ๒๐ ประการวา “ยอมพจารณาเหนรปวาเปนตวตน ” วจกจฉา หมายถง การพจารณาเลอกเฟนอย ยอมเกดความสงสย คอไมสามารถทจะตกลงใจได เพราะธรรมชาตอนน มวตถ ๘ ประการเปนตนวา “ยอมสงสยในพระศาสดา ” สลพพตปรามาส หมายถง การทบคคลลบคล า, ยดตดศลดวย วตรดวย การยดถออยางผดปรกตเปนตนวา “บางคนในโลกน ลบ

๒๕ ม.ม.อ. (บาล) ๒/๑๘๖/๑๔๔. ๒๖ สมาน บญอารกษ , พจนานกรมพระอภธรรมเจดคมภร , (กรงเทพมหานคร : โรงพมพอกษร

สาสน, ๒๕๒๖), หนา ๖๕. ๒๗ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๘๖/๒๑๗-๒๑๘, ม.ม. (บาล) ๑๓/๑๘๖/๑๓๐. ๒๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๔-๒๗๕/๒๐๖, ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๔-๒๗๕/๑๑๐, ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๑/

๒๑, ม.ม. (บาล) ๑๒/๒๑/๙, อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๙๕/๓๒๘, อง.ทก. (บาล) ๒๐/๙๕/๑๒, อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๗๖/๑๗๐, อง.ทสก. (บาล) ๒๔/๗๖/๙๓, ข.ข. (ไทย) ๒๕/๑๐/๑๒, ข.ข. (บาล) ๒๕/๑๐/๖, ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๕๖/๙๑, ๒/๔๑๖ , ๓/๔๑๘ , ข.ปฏ. (บาล) ๓๑/๕๖/๓, ๒-๓/๕, อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๐๐๖ /๒๖๐ , ๑๐๑๓ /๒๖๒ , ๑๒๖๑ /๓๒๐, ๑๒๖๘/๓๒๑, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๐๐๖/๖, ๑๐๑๓/๑๕๓, ๑๒๖๑/๑๘๒, ๑๒๖๘/๑๘๒, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๑๕/๕๗๒, อภ.ว. (บาล) ๓๕/๙๑๕/๒๕๖, ข.ป.อ. (ไทย) ๑/๕๖/๒๙๐.

๒๔

คล า , ยดตดลบคล าศลพรตวา หมดจดไดดวยศล ดวยวตร ดวยศลพรต , ทฐความเหนไปขางทฐมลกษณะอยางน๒๙

นอกจากน ในอรรถกถามชฌมนกาย มลปณณาสก ยงไดนยามความหมายของสงโยชน ๓ ประการเพมเตมไปอกวา เปนเครองผก ๓ อยางทประกอบขนธ คต และภพ เปนตนเขากบขนธ คต และภพเปนตน หรออกนยหนง คอยอมประกอบกรรมเขากบผล๓๐

สงโยชน ๗ ประการ๓๑ ไดแก ๑) อนนยสงโยชน๓๒ หมายถง สงโยชนคอความยนด ๒) ปฏฆสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความยนราย ๓) ทฏฐสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความเหนผด ๔) วจกจฉาสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความลงเลสงสย ๕) มานสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความถอตว ๖) ภวราคสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความตดใจในภพ ๗) อวชชาสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความไมรแจง๓๓ สงโยชน ทมลกษณะเปนนามธรรมอกหมวดหนง ตามนยอภธรรม ๓๔ พบหลกฐาน

ปรากฏอย ในคมภรธมมสงคณ หมวดสญโญชนโคจฉกะ และในคมภรวภงค หมวดทสกนทเทส ทานแสดงไววามอย ๑๐ ประการ ไดแก

๑) กามราคสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความก าหนดในกาม ๒) ปฏฆสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความกระทบกระทงในใจ ๓) มานสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความถอตนวาเปนนนเปนน ๔) ทฏฐสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความเหนผด ๕) วจกจฉาสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความสงสย ๖) สลพพตปรามาสสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความถอมนศลพรต ๗) ภวราคสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความตดใจปรารถนาในภพ

๒๙ ท.ปา.อ. (ไทย) ๓/๓๖๓/๒๙๔, ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑๑/๑๗๕. ๓๐ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๘๒/๔๒๖. ๓๑ อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๘/๑๔, ๑๐/๑๖, อง.สตตก. (บาล) ๒๓/๘/๕, ๑๐/๖. ๓๒ อนนยสงโยชน หมายถงกามราคสงโยชน, อง.สตตก.อ. (บาล) ๓/๘/๑๖๐. ๓๓ อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๘-๑๐/๑๔-๑๖, อง.สตตก. (บาล) ๒๓/๘-๑๐/๕-๖. ๓๔ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๑๑๘/๒๘๕, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๑๑๘/๑๖๔, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๖๙/๖๒๐,

อภ.ว. (บาล) ๓๕/๙๖๙/๒๗๔.

๒๕

๘) อสสาสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความรษยา ๙) มจฉรยสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความตระหน ๑๐) อวชชาสงโยชน หมายถง สงโยชนคอความไมร ๒.๒.๒ จาแนกตามนามธรรมอยางเดยว พระพทธเจา ทรง แสดง สงโยชนไวอกหมวดซงมองคธรรม ๑๐ ประการ

ตามสตตนตภาชนยนย จ าแนกออกตามนามธรรมอยางเดยว แต แบงออกเปนองคธรรม ๒ ระดบตามความหยาบ และละเอยด ของกเลส คอ โอรมภาคยสงโยชน และ อทธมภาคยสงโยชน โดยมรายละเอยดดงน

ก ) โอรมภาคยสงโยชน ๓๕ หมายถง ธร รมทมดสตวไวกบทกขเบองต า อรรถกถาจารยไดใหความหมายวา เปนสงโยชนสวนเบองต า ท าใหถอปฏสนธในกามภพเทานน ๓๖ เปนเครองผกพนไมใหเกดในภมสทธาวาสชนสง๓๗ มอย ๕ ประการไดแก

๑) สกกายทฏฐ หมายถง ความเหนวาเปนตวของตน ๒) วจกจฉา หมายถง ความลงเลสงสย ๓) สลพพตปรามาส หมายถง ความถอมนศลพรต ๔) กามฉนทะ หมายถง ความก าหนดในกามคณ ๕) พยาบาท หมายถง ความคดราย ข) อทธมภาคยสงโยชน ๓๘ หมายถง ธรรมทมดสตวไวกบทกขเบองสง มอย ๕

ประการไดแก ๑) รปราคะ หมายถง ความตดใจในอารมณแหงรปฌาน

๓๕ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๕/๓๐๒, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๕/๒๑๔, ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๘๐/๑๐๖, ส .ม.

(บาล) ๑๙/๑๘๐/๕๖-๕๗, อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑๓/๒๑, อง.ทสก. (บาล) ๒๔/๑๓/๑๑, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๔๐/๕๙๒, อภ.ว. (บาล) ๓๕/๙๔๐/๒๖๔.

๓๖ ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๑๖๒/๓๗๓. ๓๗ ท.ส.อ. (ไทย) ๑/๒๕๕/๑๐๘. ๓๘ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๕/๓๐๒, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๕/๒๑๔, ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๘๑/๑๐๖-๑๐๗,

๓๑๑/๒๐๓, ๔๖๑-๔๗๐/๒๘๐, ๕๘๗-๕๙๖/๓๕๕, ๖๔๑-๖๕๐/๓๕๘, ๖๙๕/๓๖๗, ๗๔๙-๗๕๘/๓๗๒, ๘๐๓-๘๑๒/๓๗๕, ๘๘๙-๘๙๘/๔๒๗, ๙๖๗-๙๗๖/๔๕๑, ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๘๑/๕๗, ๓๑๑/๑๒๑, ๔๖๑-๔๗๐/๑๖๘-๑๖๙, ๕๘๗-๕๙๖/๒๑๒, ๖๔๑-๖๕๐/๒๑๓-๒๑๔, ๖๙๕/๒๑๗-๒๑๘, ๗๔๙-๗๕๘/๒๑๙, ๘๐๓-๘๑๒/๒๒๑, ๘๘๙-๘๙๘/๒๕๕ , ๙๖๗-๙๗๖/๒๖๘-๒๖๙ , อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๗๐/๕๕๔ , อง.นวก. (บาล) ๒๓/๗๐/๑๐๒ , อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑๓/๒๑, อง.ทสก. (บาล) ๒๔/๑๓/๑๑, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๔๐/๕๙๒, อภ.ว. (บาล) ๓๕/๙๔๐/๒๖๔.

๒๖

๒) อรปราคะ หมายถง ความตดใจในอารมณแหงอรปฌาน ๓) มานะ หมายถง ความถอตว ๔) อทธจจะ หมายถง ความฟงซาน ๕) อวชชา หมายถง ความไมรแจง จากประเภทของสงโยชนดงทไดกลาวมาในเบองตนน เมอน ามา สรปเปนตาราง

เปรยบเทยบสงโยชนประเภทตาง ๆ ไดดงน

* อทธมภาคยสงโยชนตามแนวอภธรรมม ๓ ประการ ไดแก ภวราคสงโยชน ,

มานสงโยชน และ อวชชาสงโยชน (สงโยชนทเหลออก ๗ จดเปนโอรมภาคยสงโยชนทงหมด)๓๙ ๒.๒.๓ จาแนกตามการใหผลของสงโยชน นอกจากประเภทของสงโยชน ดงทกลาวมาแลวนน ยงมสงโยชน อกประเภทหนง ซง

พระอรรถกถาจารยบนทกเอาไวโดยจ าแนกออกตามการใหผลของสงโยชน มอย ๒ ประการไดแก

๓๙ ดรายละเอยดใน พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, วปสสนากรรมฐาน, รวบรวมโดย ฝายวชาการ

อภธรรมโชตกะวทยาลย, (กรงเทพมหานคร : มลนธสทธมมโชตกะ, ๒๕๒๘), หนา ๕๔.

รปธรรม นามธรรม

คหสงโยชน สงโยชน ๓ สงโยชน ๗ สงโยชน ๑๐ สงโยชน ๑๐

(แบง ๒ ระดบ) สงโยชน ๑๐

(อภธรรมภาชนย)

๑. ทรพยสมบต สกกายทฏฐ อนนยสงโยชน สกกายทฏฐ

โอรมภาคย สงโยชน ๕

กามราคะ ๒. บตร วจกจฉา ปฏฆะสงโยชน วจกจฉา ปฏฆะ

๓. ภรรยา สลพพตปรามาส ทฏฐสงโยชน สลพพตปรามาส มานะ *

๔. ขาทาส วจกจฉาสงโยชน กามฉนทะ ทฏฐ

๕. บรวาร มานะสงโยชน พยาบาท วจกจฉา

๖. กามคณ ๕ ภวสงโยชน รปราคะ อทธมภาคย

สงโยชน ๕

สลพพตปรามาส ๗. อวชชาสงโยชน อรปราคะ ภวราคะ *

๘. มานะ อสสา

๙. อทธจจะ มจฉรยะ ๑๐. อวชชา อวชชา *

ตาราง ๒.๒ เปรยบเทยบสงโยชนประเภทตาง ๆ

๒๗

๑) อปบตปฏลาภยสงโยชน หมายถง สงโยชนทเปนเหตใหมความเกด กลาวคอบคคลบางคนไดอปบตไดภพในระหวางดวยสงโยชนเหลาใดสงโยชนเหลานนชอวาเปน ปจจยใหไดอปบต หรอหากกลาวอกนยหนงกคอ เพราะสงโยชนเปนเหต จงสงผลใหมความเกด๔๐

๒) ภวปฏลาภยสงโยชน หมายถง สงโยชนทเปนเหตใหมภพ กลาวคอเมอยงสงโยชนทเปนเหตใหมภพไมได สงโยชนนนกเปนปจจยแกการไดอปบตภพ หรอหากกลาวอกนยหนงกคอ เพราะสงโยชนเปนเหต จงสงผลใหมภพ๔๑

ในประเดนดงกลาวนม อรรถ าธบายเพมเตม วา ส าหรบ พระอรยะทงหลาย ทยงละสงโยชนไมได กเพราะเหตนอนตราอปบต (คอการเกดในระหวาง) ของพระอรยบคคลผเปนอนตราปรนพพาย (พระอนาคาม ) ไมม แตทานเขาฌานใดในทนน ฌานนนนบวาเปนปจจยแกอปบตภพ เพราะฌานเปนฝายกศลธรรม ฉะนน จงตรสส าหรบพ ระอรยบคคลผเปนอนตราปรนพพายนนวา ละอปบตปฏลาภยสงโยชนได (สงโยชนทเปนเหตใหมความเกด ) แตยงละภวปฏลาภยสงโยชน (สงโยชนทเปนเหตใหมภพ) ไมได

จากการศกษาประเภทของสงโยชน พบวาสงโยชน แบงออกเปน ๓ ประเภทไดแก ๑) สงโยชนปร ะเภทท จ าแนกตามลกษณะทเปนรปธรรมและนามธรรม จ าแนกตามรปธรรม คอ คหสงโยชน (สงโยชนของคฤหสถ) จ าแนกตามนามธรรม คอสงโยชนหมวดตาง ๆ ไดแก สงโยชน หมวด ๓ หมวด ๗ และ หมวด ๑๐ (ตามอภธรรมภาชนยนย ) ตามล าดบ ๒) สงโยชนประเภททจ าแนกตามนามธรรมอยางเดยว โดยแยกประเภท องคธรรมออกเปน ๒ ระดบ คอเบองต า และ เบองสง สงโยชน เบองต า คอโอรมภาคยสงโยชน มอย ๕ ประการไดแก สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส กามฉนทะ และ พยาบาท สวน สงโยชนเบองสง คอ อทธมภาคยสงโยชน มอย ๕ ประการเชนกนคอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ และ อวชชา ๓) สงโยชนประเภทท จ าแนกตาม การ ใหผลของสงโยชน ซงเปนหลกฐานชนอรรถกถาจารย มอย ๒ ประการ ไดแก อปบตปฏลาภยสงโยชน คอสงโยชนทเปนเหตใหมการเกด และ ภวปฏลาภยสงโยชน คอสงโยชนทเปนเหตใหมภพ

๒.๓ ลกษณะของสงโยชน

ลกษณะของสงโยชนทปรากฏอยในคมภรสามารถจ าแนกออกเปน ๓ หมวดไดแก ๑) ลกษณะของสงโยชน เชงอปมา ๒) ลกษณะเฉพาะประเภทของสงโยชน ๓) ลกษณะของสงโยชนตามนยอภธรรม

๔๐ อง.จตกก.อ. (ไทย) ๒/๑๓๑/๓๔๘. ๔๑ อง.จตกก.อ. (ไทย) ๒/๑๓๑/๓๔๘.

๒๘

๒.๓.๑ ลกษณะของสงโยชนเชงอปมา ในทนจะกลาวถงลกษณะ ทวไป ของสงโยชนทเปนนามธรรมเทานน แตเนองจาก

สงโยชนทเปนนามธรรมมลกษณะ ทมความ ละเอยด การอธบายใหเขาใจงายเหมอนสงทเปนรปธรรมจงเปนสงทท าไดยาก ในคมภรจงอธบายใหเหนลกษณะของสงโยชนดวยขออปมาตางๆ โดยใชขออปมานนๆ เปนสอในการอธบายใหเหนถงสภาวะหรอลกษณะของสงโยชนทเปนนามธรรมไดชดเจนยงขนดงน

๑) เปรยบสงโยชนดวยเชอกผกลกววทหลก ซงถกตอกไวบรเวณคอก คอยเหนยวรงไว

ไมใหไปไหน แสดงลกษณะของสงโยชนทเขาไปพวพนสตวไวในภพทง ๓๔๒ เหมอนเชอกนนคอย

ดงไวเปนชน ๆ กลาวคอดงจากพรหมใหลงมาสชนเทวดา ดงจากชนเทวดาใหลงสอบาย๔๓

๒) เปรยบสงโยชนเหมอนเมฆหมอกซงมความเบาบางจบตองไดยาก และมลกษณะทบดบงพนทจากแสงสวาง เปนเหตใหมดมด คลมเครอ ไมสวางชด ดงขอความในคมภรเถรคาถาวา “ความด ารทงหลายทอาศยราคะ เปนเหมอนหวงน าใหญ มอทธจจะเปนเมฆค ารน มเมฆหมอกคอสงโยชน ๑๐ ยอมน าเราผมความเหนผดไป” ๔๔

๓) เปรยบสงโยชนเหมอนบานประต ๔๕เพราะสงโยชนเปนเหมอนบานประตท ตงปดกนจตไว๔๖ หรอขดขวางการเขาถงสภาวะความหลดพนจากการเวยนวายตายเกดในสงสารวฏ๔๗

๔) เปรยบสงโยชนเหมอนฝงแมน าซงมทงสองฝงคอฝงนกบฝงโนน หากจะไปฝงโนนกจะตองละจากฝงน ดงน นทานจงเปรยบสงโยชนเบองต า เหมอนฝงใน หรอฝงน ทจะตองขามหรอสละจากไป เพอไปสฝงโนนคอพระนพพาน ดงขอความวา “ภกษผก าจดความโกรธทเกดขนได

๔๒ ดรายละเอยดใน อง.เอกก.อ. (ไทย) ๑/๒๘๑/๓๗๗. ๔๓ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ประมวลขอธรรมในปรเฉท ๑ ๖ ๓ ๗ , เรยบเรยงโดย ถวล อภย

ภมนารถ, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๑๓), หนา ๒๓๓. ๔๔ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๗๖๐/๔๖๗, ข.เถร. (บาล) ๒๖/๗๖๐/๖๕. ๔๕ ดรายละเอยดใน ข.จ. (ไทย) ๓๐/๒๘/๑๔๙, ข.จ. (บาล) ๓๐/๒๘/๓. ๔๖ ข.ม.อ. (ไทย) ๕/๒๙/๑๗๖. ๔๗ ข.จ. (ไทย) ๓๐/๒๘/๙๐, ข.จ. (บาล) ๓๐/๒๘/๗๑.

๒๙

เหมอนหมองก าจดพษงทแผซานไปดวยยาก าจดพษชอวาละฝงในได ๔๘ ดจงลอกคราบทงไป ฉะนน” ๔๙

๕ ) เปรยบสงโยชนดวยระดบ ชน ความสง และความต า กลาวคอเปรยบ อทธมภาคยสงโยชนดวยระดบความสงและเปรยบโอรมภาคยสงโยชนดวยระดบความต า ดงขอความวา “บคคลหลดพนแลวในธรรมทงปวงทงชนสงและชนต า๕๐ไมหลงเขาใจวา นเปนของเรา นเปนตวเรา มจตหลดพนไดเดดขาดอยางนชอวาขามพนโอฆะ ๕๑ ทตนยงไมเคยขามได ไมตองมภพใหมอก”

๖) เปรยบสงโยชนดวยลกษณะทางกายภาพดานภพภมของสรรพสตว กลาวคอเปรยบโอรมภาคยสงโยชน เหมอนกามภพซงมกายปรากฏ ใหเหนชดเจน เชน สภาพสงทงหลายใน โลกมนษยเปนตน ซงสอใหเหนสภาพความหยาบของสงโยชน และเปรยบอทธมภาคยสงโยชน เหมอนรปภพ หรออร ปภพซงมความละเอยด ขน เพราะเปนภมของรปพรหมและอรปพรหมซงสงกวากามภพ ดงขอความทพระสารบตรกลาวกบภกษทงหลายวา ‚ผมอายทงหลาย เราจกแสดงบคคลทมสงโยชนภายใน ๕๒ และบคคลทมสงโยชนภายนอก ๕๓ ทานทงหลายจงฟง จงใสใจใหด เราจกกลาว‛

๗) เปรยบโอรมภาคย สงโยชน ดวยเครองมอลาสตว คอ เบดทเกยวปากปลา และ ดายยางทผกตดขา นก มลกษณะท ผกเยบสตวเหลานน เอาไวใหสญเสย อสระภาพอยา งสน เชง ไมสามารถหนไปไหนได ตองถกฉดรงกลบมาในทสด สอใหเหนลกษณะของสงโยชนในฐานะทเปนเครองผก กลาวคอผกสตวทงหลายเอาไวในภพ ผใดยงละสงโยชนไมได ถงแมจะมคตภพสงถงชน

๔๘ ฝงใน หมายถงสงโยชนเบองต า ๕ ประการ คอ (๑) สกกายทฏฐ คอความเหนวาเปนอตตาของ

ตน (๒) วจกจฉา คอความลงเลสงสย (๓) สลพพตปรามาส คอความถอมนศลและวตร (๔) กามราคะ คอความก าหนดในกาม (๕) ปฏฆะ คอความกระทบกระทงในใจ, ข.ส.อ. (บาล) ๑/๑/๑๒.

๔๙ ข.ส. (ไทย) ๒๕/๑/๔๙๙, ข.ส. (บาล) ๒๕/๑/๒๔๖. ๕๐ ชนสง หมายถงรปธาต และอรปธาต นวาโดยหลดพนเบองตน แตเมอวาโดยหลดพนเบองปลาย

หมายถงละสงโยชนเบองสง ๕ ประการได ชนต า หมายถงกามธาต นวาโดยหลดพนเบองตน แตเมอวาโดยหลดพนเบองปลายหมายถงละสงโยชนเบองต า ๕ ประการได, ข.อ.อ. (บาล) ๖๑/๓๘๗.

๕๑ โอฆะ หมายถงหวงน าคอสงสารวฏม ๔ คอ กาม ภพ ทฏฐ และอวชชา, ข.อ.อ. (บาล) ๖๑/๓๘๗. ๕๒ สงโยชนภายใน ในทนหมายถงฉนทราคะในกามภพทเปนไปภายใน หรอหมายถง

โอรมภาคยสงโยชน (สงโยชนเบองต า) ๕ ประการ, อง.ทก.อ. (บาล) ๒/๓๗/๔๐. ๕๓ สงโยชนภายนอก ในทนหมายถงฉนทราคะในรปภพและอรปภพทอยภายนอก หรอหมายถง

อทธมภาคยสงโยชน (สงโยชนเบองสง) ๕ ประการ, อง.ทก.อ. (บาล) ๒/๓๗/๔๐.

๓๐

พรหมโลกกตาม เมอสนอาย ในชนพรหมนนแลว กยงจะตองมาเกดในชนกามาวจร น และวนเวยนวายอยในวฏฏะสงสารอยางไมรจกจบสน๕๔

๘) เปรยบโอรมภาคยสงโยชน เปนเครองพนธนาการ คอกอนหนทผกเทา สตวเอาไวใหหยดอยกบท ไมสามารถเคลอนทไปไหนได เปนอปสรรคขดขวางเอาไว ไมใหพฒนาตน ยงไปกวานนยง เปนเครองฉดครา ใหตกไปในเบองต า ในขณะเดยวกนกเปรยบ อทธมภาคยสงโยชนเหมอนกบกงไมทบคคลใชมอจบไว คอการยดเกาะไวกบสงซงจะฉดคราเอาไวเบองบน ๕๕

๙) เปรยบโอรมภาคยสงโยชนเหมอนกายมนษยซงเปนกายหยาบ สามารถมองเหนไดชดเจน และเปรยบอทธมภาคยสงโยชนเหมอนกายทพยซงมความละเอยดกวา ดงพระด ารสวา “ภกษเหลานนคอใครบาง ไดขามพนเปอกตม คอบวงความตายทใครๆ ขามไดแสนยาก ละทงกายมนษย แลวกาวลวงโยคะอนเปนทพยได” ๕๖

๑๐) เปรยบโอรมภาคย สงโยชน เหมอนหวงน าลกภายใต ซงมลกษณะ ลมลกและลน

ไหลไปตามกระแสน าคอ กเลส รวมถงคลน น าวน และสตวราย ทเปนอนตรา ยถงตายหรอไดรบ

ความทกขปางตายหากจมลงไป๕๗

๒.๓.๒ ลกษณะเฉพาะประเภทของสงโยชน ในสงโยชน ทง ๑๐ ประเภทนน ในคมภรธมมสงคณไดอธบาย ถงลกษณะของ องค

ธรรมของสงโยชนแตละประเภทไวดงน๕๘ ๑) กามราคะสงโยชน มลกษณะพอใจก าหนดเพลดเพลนอยาก ตดใจเรารอน ลมหลง

หมกมนในกาม ๒) ปฏฆะสงโยชน มลกษณะเก ดความอาฆาตหรอขดเคองใจแคนใจกบเหตการณท

เขากอขน มผลกระทบหรอเสยหายตอตนเอง และบคคลทรก จง เกดโทสะคดประทษราย มงราย ดราย ปองราย เกรยวกราด รวมถงความมจตไมแชมชน

๓) มานสงโยชน มลกษณะถอตว เชนถอตววาดกวาเขา เสมอเขา เลวกวาเขา รวมถงกรยาทสะทอนออกมาภายนอกดวย เชน กรยาอาการทถอตว การยกตว อวดตว เชดชตนดจธง

๔) ทฏฐสงโยชน มลกษณะดงน คอ มความเหนยดถอผดอยางสดโตง ในเรองตอไปนคอ ความเหนวาโลกเท ยง โลกไมเทยง โลกมทสด โลกไมมทสด ชวะกบสรระ เปนอยางเดยวกน

๕๔ ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๘๔/๔๒๙. ๕๕ ส .ส.อ. (ไทย) ๑/๑๒/๕๓. ๕๖ ส .ส. (ไทย) ๑๕/๕๐/๖๔, ส .ส. (บาล) ๑๕/๕๐/๓๙-๔๐. ๕๗ ข.อต. (ไทย) ๒๕/๑๐๙/๔๘๙, ข.อต. (บาล) ๒๕/๑๐๙/๒๔๐. ๕๘ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๑๒๐-๑๑๒๘/๒๘๕-๒๘๘, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๑๒๐-๑๑๒๘/๑๖๔-๑๖๕.

๓๑

ชวะกบสรระเปนคนละอยางกน หลงจากตายแลว ตถาคตเกดอก หลงจากตายแลวตถาคตไมเกดอก หลงจากตายแลวตถาคตเกดอกและไมเกดอก หลงจากตายแลว ตถาคตเกดอกกมใช จะวาไมเกดอกกมใช

๕) วจกจฉาสงโยชน มลกษณะดงนคอ มความเคลอบแคลงสงสยในคณของพระรตนตรย สงสยในผลของการปฏบตตามไตรสกขา ในหลกปฏจจสมปบาท มความเคลอบแคลง มกรยาทเคลอบแคลง มความคดเหนไปตางๆ มความตดสนอารมณไมได มความเหนเปน สองทาง มความเหนเหมอนทางสองแพรง มความสงสย ไมสามารถหาจดยนใหตนเองได มความคดสายไป มความคดพราคลมเคลอ ไมสามารถหาขอยตได

๖) สลพพตปรามาสสงโยชน ๕๙ มลกษณะยดถอวาบคคลจะบรสทธหลดพนไดดวยศลและพรต กลาวคอ เชอวาเพยงประพฤตศล และวตรใหเครงครดกพอทจะบรสทธหลดพนได ไมตองอาศยสมาธและปญญา

๗) ภวราคสงโยชน มลกษณะพอใจในภพ ก าหนด เพลนเพลน อยาก ตดใจ เรารอน ลมหลง หรอหมกมนในภพทงหลาย

๘) อสสาสงโยชน มลกษณะดงนคอ มความรษยา กดกนในลาภสกการะ ความเคารพ ความนบถอ การกราบไหวและการบชาของคนอน

๙) มจฉรยสงโยชน มลกษณะตระหน หวงแหน ไมเออเฟอ ไมมจตเผอแผตอผอน ทานแยกเปน ๕ ประการ๖๐ คอ

(๑) อาวาสมจฉรยะ หมายถง การตระหนทอย (๒) กลมจฉรยะ หมายถง การตระหนตระกล (๓) ลาภมจฉรยะ หมายถง การตระหนลาภ (๔) วณณมจฉรยะ หมายถง การตระหนวรรณะ (๕) ธมมมจฉรยะ หมายถง การตระหนธรรม

๕๙ อรรถกถา ขททกนกาย มหานทเทส อธบายไววา สลพพตปรามาสสงโยชนเปนความถอมนศล

พรตโดยสกวาท าตาม ๆ กนไปอยางงมงาย เหนวาจะบรสทธ หลดพนไดดวยศลพรต, ข.ม.อ. (ไทย) ๗/๙๘. ๕๙ คมภรปรมตถทปน อธบายวา สลพพตปรามาสสงโยชนเปนความยดถอผดในศลพรตแบบวว

เปนตน อนมใชทางพนทกขในวฏฏะ กลาวคอ คาดคะเนถอเอาโดยประการนนๆ , พระอนรธาจารย , อภธมมตถสงคหะ และปรมตถทปน , วดทามะโอ จงหวดล าปาง จดพมพเผยแพร , พระธมมานนทมหาเถระ อครมหาบณฑต ตรวจช าระ , แปลโดย พระคนธสาราภวงศ , พมพครงท ๓, (กรงเทพ : หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๒), หนา ๖๘๒.

๖๐ อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๒๕๔/๓๙๔, อง.ปญจก. (บาล) ๒๒/๒๕๔/๒๘๘.

๓๒

๑๐ ) อวชชาสงโยชน มลกษณะดงนคอ ไมรในทกข ไมรในทกขสมทย ไมรใน ทกขนโรธ ไมรในทกขนโรธคามนปฏปทา ไมรในสวนอดต ไมรในสวนอนาคต ไมรในสวนอดตและสวนอนาคต ไมรในปฏจจสมปบาทวา “เพราะธรรมนเปนปจจย ธรรมนจงม ” ๖๑ ไมรตามความจรง ไมแทงตลอด ไมพนจ ไมพจารณา ไมท าใหประจกษ ทรามปญญา โงเขลา

๒.๓.๓ ลกษณะของสงโยชนตามนยอภธรรม ในทางอภธรรม ไดแสดงลกษณะของสงโยชนไว โดยจ าแนกออกเปนหมวด ๆ ไวดงน

คอ ๑) ธรรมทเปนสงโยชน ๒) ธรรมทเปนอารมณของสงโยชน ๓) ธรรมทประกอบดวยสงโยชน ๔) ธรรมทเปนสงโยชน และ เปนอารมณของสงโยชน ๕) ธรรมทเปนสงโยชน และ ประกอบดวยสงโยชน ๖) ธรรมทไมประกอบดวยสงโยชน แต เปนอารมณของสงโยชน๖๒

๑) ธรรมทเปนสงโยชน ในคมภรธมมสงคณมหลกฐานวา สภาวธรรมทเปนสงโยชน กคอ สงโยชน ๑๐ ประการ ไดแก กามราคสงโยชน , ปฏฆสงโยชน , มานสงโยชน , ทฏฐสงโยชน , วจกจฉาสงโยชน, สลพพตปรามาสสงโยชน, ภวราคสงโยชน, อสสาสงโยชน, มจฉรยสงโยชน และ อวชชาสงโยชน๖๓ ทานกลาววา

สงโยชนเหลาน กามราคสงโยชนเกดขนในจตตปบาททสหรคตดวยโลภะ ๘ ปฏฆสงโยชนเกดขนในจตตปบาททสหรคตดวยโทมนส ๒ มานสงโยชนเกดขนในจตตปบาททสหรคตดวยโลภะ วปปยตตจากทฏฐ ๔ ทฏฐสงโยชนเกดขนในจตตปบาททสมปยตดวยทฏฐ ๔ วจกจฉาสงโยชนเกดขนในจตต ปบาททสหรคตดวยวจกจฉา ๑ สลพพตปรามาสสงโยชนเกดขนในจตตปบาททสมปยตดวยทฏฐ ๔ ภวราคสงโยชนเกดขนในจตตปบาททสหรคตดวยโลภะทวปปยตจากทฏฐ ๔ อสสาสงโยชนและมจฉรยสงโยชนเกดขนในจตตปบาททสหรคตดวยโทมนส ๒ อวชชาสงโยชนเกดขนในอกศลทงหมด๖๔

หลกฐานอกชนหนงปรากฏอย ในคมภรอภธมมตถสงคหะ ทานกลาวไววา “สญโญชนา ธมมา” แปลวาสภาวธรรมทงหลาย ทชอวาสญโญชน มอย ไดแก สญโญชนองคธรรม ๘ คอ โลภะ โทสะ มานะ ทฏฐ วจกจฉา อสสา มจฉรยะ โมหะ๖๕

๖๑ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๑๒๘/๒๘๗, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๑๒๘/๑๖๕. ๖๒ ดรายละเอยดใน อภ .สง. (ไทย) ๓๔/๑๑๑๘-๑๑๓๙/๒๘๕-๒๙๐, ๑๔๗๗-๑๔๘๘/๓๖๒-๓๖๔,

อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๑๑๘-๑๑๓๙/๑๖๔-๗, ๑๔๗๗-๑๔๘๘/๒๐๒-๒๐๓. ๖๓ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๑๑๘-๑๑๒๘/๒๘๕-๒๘๘, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๑๑๘-๑๑๒๘/๑๖๔-๑๖๖. ๖๔ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๔๗๗/๓๖๒-๓๖๓, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๔๗๗/๒๐๒. ๖๕ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , มาตกาโชตกะ ธมมสงคณสรปตถนสสยะ (หลกสตรชน

จฬอาภธรรมกะเอก, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมลนธสทธมมโชตกะ, ๒๕๓๕), หนา ๑๑๕.

๓๓

๒) ธรรมทเปนอารมณของสงโยชน หมายถง สภาวธรรมทเปนกศล อกศล และ อพยากฤต ๖๖ ซงเปนอารมณของอาสวะ เปนกามาวจร รปา วจร และอรปาวจร ไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และ วญญาณขนธ ๖๗ สภาวธรรมดงกลาวไดแก กศลในภม ๓ อกศลวบากในภม ๓ อพยากตกรยาในภม ๓ และรปทงหมด ๖๘ ในคมภรอภธมมตถสงคหะ อธบายเอาไววา “สญโญชนยา ธมมา” แปลวา สภาธรรมทงหลาย ทเปนอารมณของสญญโญชนมอย ไดแก โลกยจต ๘๑ เจตสก ๕๒ รป ๒๘๖๙ กลาวโดยสรป ขนธ ๕ เปนธรรมทเปนอารมณของสงโยชน

๓) ธรรมทประกอบดวยสงโยชน หมายถง สภาวธรรมทสมปยตดวยสงโยชน ไดแก เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และ วญญาณขนธ ๗๐ สภาวธรรมดงกลาวไดแก อกศลทเหลอ เวนโมหะทสหรคตดวยอทธจจะ ๗๑ ในคมภรอภธมมตถสงคหะ อธบายไววา “สญโญชนสมปยตตา ธมมา” แปลวา สภาวธรรมทงหลาย ทประกอบดวยสญโญชนมอย ไดแก อกศลจต ๑๒ เจตสก ๒๗ (เวนโมหเจตสกทในอทธจจสมปยตตจต ๑)๗๒ กลาวโดยสรป อรปขนธ ๔ เปนธรรมทประกอบดวยสงโยชน

๔) ธรรมทเปนสงโยชน และ เปนอารมณของสงโยชน หมายถง สงโยชนทง ๑๐ ประการเหลานน เอง มกามราคสงโยชนและปฏฆะสงโยชนเปนตน ๗๓ มหลกฐานทปรากฏอย ในคมภรอภธมมตตถสงคหะ อธบายไววา “สญโญชนา เจว ธมมา สญโญชนยา จ” แปลวา สภาวธรรมทงหลาย ทชอวาสญโญชน และเปนอารมณของสญโญชน มอย ไดแก ไดแก สญโญชนองคธรรม ๘ คอ โลภะ โทสะ มานะ ทฏฐ วจกจฉา อสสา มจฉรยะ โมหะ๗๔

๖๖ อพยากฤต หมายถงธรรมทเปนกลาง ๆ ไมดไมชว พระผมพระภาคไมทรงพยากรณ หรอไมชชด

ลงไปวาดหรอชว, อางใน ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๕๒/๔๑๘. ๖๗ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๑๓๐/๒๘๘, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๑๓๐/๑๖๖. ๖๘ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๔๗๙/๓๖๓, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๔๗๙/๒๐๒. ๖๙ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, มาตกาโชตกะ ธมมสงคณสรปตถนสสยะ (หลกสตรชนจฬอา -

ภธรรมกะเอก, หนา ๑๑๕-๑๑๖. ๗๐ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๑๓๒/๒๘๘, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๑๓๒/๑๖๖. ๗๑ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๔๘๑/๓๖๓, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๔๘๑/๒๐๒. ๗๒ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , มาตกาโชตกะ ธมมสงคณสรปตถนสสยะ (หลกสตรชน

จฬอาภธรรมกะเอก, หนา ๑๑๖. ๗๓ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๑๓๔ /๒๘๙ , ๑๔๘๓ /๓๖๓ , อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๑๓๔ /๑๖๖ , ๑๔๘๓ /

๒๐๓. ๗๔ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , มาตกาโชตกะ ธมมสงคณสรปตถนสสยะ (หลกสตรชน

จฬอาภธรรมกะเอก, หนา ๑๑๗.

๓๔

๕) ธรรมทเปนสงโยชน และ ประกอบดวยสงโยชน ไดแกสงโยชนทง ๑๐ ประกอบดวยสงโยชนดวยกนเอง รายละเอยดดงตอไปน

(๑) กามราคสงโยชน เปนสงโยชนและ ประกอบ ดวยสงโยชนเพราะอวชชาสงโยชน

(๒) ปฏฆสงโยชน เปนสงโยชนและประกอบดวยสงโยชนเพราะอวชชาสงโยชน (๓) มานสงโยชน เปนสงโยชนและประกอบดวยสงโยชนเพราะอวชชาสงโยชน (๔) ทฏฐสงโยชน เปนสงโยชนและประกอบดวยสงโยชนเพราะอวชชาสงโยชน (๕) วจกจฉาสงโยชน เปนสงโยชนและ ประกอบ ดวยสงโยชนเพราะอวชชา

สงโยชน (๖) สลพพตปรามาสสงโยชน เปนสงโยชนและ ประกอบ ดวยสงโยชนเพราะ

อวชชาสงโยชน (๗) ภวราคสงโยชน เปนสงโยชนและ ประกอบ ดวยสงโยชนเพราะอวชชา

สงโยชน (๘) อสสาสงโยชน เปนสงโยชนและประกอบดวยสงโยชนเพราะอวชชาสงโยชน (๙) มจฉรยสงโยชน เปนสงโยชนและประกอบดวยสงโยชนเพราะอวชชาสงโยชน (๑๐) อวชชาสงโยชน เปนสงโยชนและประกอบดวยสงโยชนเพราะสงโยชนทง ๙

ประการขางตน ไดแก กามราคสงโยชน , ปฏฆสงโยชน , มานสงโยชน , ทฏฐสงโยชน , วจกจฉาสงโยชน , สลพพตปรามาสสงโยชน , ภวราคสงโยชน , อสสาสงโยชน และ มจฉรยสงโยชน๗๕

อกประการหนงคอ เมอสงโยชน ๒ สงโยชน ๓ เกดรวมกนในสภาวธรรมเหลาใด กไดชอวาธรรมทเปนสงโยชน และประกอบดวยสงโยชนเชนเดยวกน๗๖

นอกจากนนยงม หลกฐานในอภธมมตถสงคหะ อธบายเพมเตมไวดวยวา “สญโญชนา เจว ธมมา สญโญชนสมปยตตา จ” แปลวา สภาวธรรมทงหลายทชอวาสญโญชน และประกอบดวยสญโญชน มอย ไดแก สญโญชนองคธรรม ๘ คอ โลภะ โทสะ มานะ ทฏฐ วจกจฉา อสสา มจฉรยะ โมหะ (เวนโมหเจตสกทในอทธจจสมปยตตจต ๑) ๗๗

๗๕ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๑๓๖/๒๘๙-๒๙๐, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๑๓๖/๑๖๖-๑๖๗. ๗๖ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๔๘๕/๓๖๔, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๔๘๕/๒๐๓. ๗๗ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , มาตกาโชตกะ ธมมสงคณสรปตถนสสยะ (หลกสตรชน

จฬอาภธรรมกะเอก, หนา ๑๑๗.

๓๕

๖) ธรรมทไมประกอบดวยสงโยชนแตเปนอารมณของสงโยชน หมายถง สภาวธรรมทเปนกศล อกศล และอพยากฤต ซงเปนอารมณของอาสวะ เปนกามาวจร รปาวจร และอรปวจร ไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ ๗๘ ไดแกโมหะทสหรคตดวยอทธจจะ กศลในภม ๓ วบากในภม ๓ อพยากตกรยาในภม ๓ และรปทงหมด ๗๙ใน อภธมมตถสงคหะ อธบาย ไววา “สญโญชนวปปยตตา โข ปน ธมมา สญโญชนยาป ” แปลวา สภาวธรรมทงหลายทไมประกอบดวยสญโญชน แตเปนอารมณของสญโญชน มอย ไดแก โลกยกศลจต ๑๗ โลกยวปากจต ๓๒ กรยาจต ๒๐ เจตสก ๓๘ และโมหเจตสกทใน อทธจจสมปยตตจต ๑ รป ๒๘๘๐

จากการศกษาลกษณะของสงโยชน พบวา ลกษณะของสงโยชน แบงออกเปน ๓ หมวดไดแก ๑) ลกษณะของสงโยชนเชงอปมา เปนการอปมาสงโยชนกบสงตาง ๆ ๑๐ ประการ คอ เปรยบสงโยชนดวยเชอกผกลกววทหลก , เปรยบเหมอนเมฆหมอก , เหมอนบานประต , เหมอนฝงแมน า ๒ ฝง, เปรยบดวยระดบชนความสง-ต า, เปรยบดวยลกษณะทางกายภาพดานภพภมของสรรพสตว รวมถง เปรยบโอรมภาคยสงโยชนดวยเครองมอลาสตว คอเบด , เปนเครองพนธนาการ , เหมอนกายมนษย และ เหมอนหวงน าลกภายใต ๒) ลกษณะเฉพาะประเภทของสงโยชน คมภรธมมสงคณ อธบายไวโดยมนยท แตก ตางกนไป ตามอ งคธรรมของสงโยชน ทง ๑๐ ประการม กามราคะสงโยชน และ ปฏฆะสงโยชน เปนตน ๓) ลกษณะของสงโยชนตามนยอภธรรม จ าแนกออกเปน ๖ หมวด คอ ธรรมทเปนสงโยชน, ธรรมทเปนอารมณของสงโยชน , ธรรมทประกอบดวยสงโยชน, ธรรมทเปนสงโยชนและเปนอารมณของสงโยชน, ธรรมทเปนสงโยชนและประกอบดวยสงโยชน, ธรรมทไมประกอบดวยสงโยชนแตเปนอารมณของสงโยชน

๗๘ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๑๓๘/๒๙๐, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๑๓๘/๑๖๗. ๗๙ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๔๘๗/๓๖๔, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๔๘๗/๑๗๓. ๘๐ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , มาตกาโชตกะ ธมมสงคณสรปตถนสสยะ (หลกสตรชน

จฬอาภธรรมกะเอก, หนา ๑๑๘.

๓๖

๒.๔ หลกธรรมทมความสมพนธกบสงโยชน๘๑

การด ารงอยของธรรมะจ าตององอาศยธรรมะชนดตาง ๆ ธรรมะทงหลายจะเกดอยอยางโดด ๆ ไมได เหมอนปฏจจสมปบาท เมออวชชาม สงขารจงม เมอสงขารม วญญาณจงม เมอวญญาณม นามรปจงมเปนตน ๘๒ ธรรมะเหลานจ าตององอาศยกนเกดขนและท างานกนโดยการสงตอ ๆ กน เปนเหตและปจจยทสบเนองกนไป เมอธร รมะฝายทไมดคอ เมอโลภะ (ความอยาก ) เกดขนกจะตองมโมหะ (ความหลง) เกดรวมสนบสนนเสมอเมอโทสะ (ความโกรธ) เกดขน จะตองมโมหะเกดรวมสนบสนน โมหะจงถอวาเปนปจจยทหนนโลภะ และหนนโทสะ ๘๓ โมหะจงถอไดวาเปนสอกลางในการชวยขบเคลอนและสนบสนนโลภะและโทสะ ใหมก าลง ดงแผนภมตอไปน

ความสมพนธของสงโยชนกบหลกธรรมอนๆ เมอมกามสงโยชนเกดขน ตองม

ทฏฐสงโยชนเกดขนหรอไมกเปนมานะสงโยชน เกดรวมสนบสนน ความสมพนธของธรรมะ

๘๑ เกณฑในการจ าแนกหลกธรรมทมความสมพนธกบสงโยชน ทน าเสนอในงานวจยชนน เปนการ

วเคราะหของผวจยทใชวธการจดหมวดหมโดยอาศยทฤษฏของความเปนเหตและเปนผล (Cause & Effect) ในการพจารณาหาความสมพนธเหลานน คอ ๑) หลกปฏจจสมปบาท ดงทพระพทธเจาตรสถงปจจยาการซงเปนปจจยองอาศยซงกนและกน ๒) หลกความสมพนธแบบกลมธรรม การจดหมวดหมในลกษณะกลมธรรมนมความคลายคลงกบลกษณะของหลกโพธปกขยธรรมทเปนฝกฝายโดยอาศยการท างานแบบท ตองอาศยการรวมมอกนเปนทม (Co-Ordination) จงจะส าเรจ.

๘๒ ว.ม. (ไทย) ๔/๑/๑, ว.ม. (บาล) ๔/๑/๑. ๘๓ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗ ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๑๐.

โลภะ โทสะโมหะ

แผนภม ๒.๓ แสดงโมหะเปนปจจยทหนนโลภะ และโทสะ

๓๗

เหลานสวนมากเปนความสมพนธเชงบวก กลาวคอสมพนธแบบองอาศยซงกนและกน และทส าคญองคธรรมของสงโยชนยงสามารถท าหนาทไดหลาย ๆ อยาง เชน กามสงโยชนอนมองคธรรมไดแก โลภะ (ความอยาก ) ขณะนนกท าหนาทกามาสวะ (ความอยากทนอ นเนอง ) ทงยงสามารถเปน กาโมฆะ (หวงน าคอความอยาก) เปนตน สงโยชนเมอไดธรรมะทไมดเขามาเปนตวชวย จะท าใหมการท างานเปนกลม ชวยกนท าหนาทตอตานธรรมะทเปนฝายดไมใหเกดขนชวยกนปองกนอนตรายทจะเกดจากธรรมะฝายด

ผวจยน าเสนอหลกธรรมทมความสมพนธกบสงโยชน ๓ ประการไดแก ๑) หลกธรรมทมสวนสงเสรมและสนบสนนสงโยชน ๒) หลกธรรมทมความสมพนธในหนาทตาง ๆ กนของสงโยชน และ ๓) หลกธรรมทเปนรากฐานใหกบสงโยชน

๒.๔.๑ หลกธรรมทมสวนสงเสรมและสนบสนนสงโยชน หลกธรรมทมสวนในการสงเสรมและสนบสนนสงโยชนน เปนไปใน ๒ ลกษณะ

ไดแก สนบสนนในลกษณะเปนเหตและผลแบบปฏจจสมปบาท และสนบสนนในลกษณะกลมธรรมดงนคอ

ก) สนบสนนในลกษณะเปนเหตและผลแบบปฏจจสมปบาท หลกธรรมทสงเสรมและสนบสนนสงโยชนในลกษณะเปนเหตและเปนผล

แบบปฏจจสมปบาท คอ ตณหา อปาทาน ภพ ชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส พระพทธเจาตรสถงธรรมทเปนปจจยแหงสงโยชนดงน

เมอภกษพจารณาเหนความพอใจเนอง ๆ ในธรรมทงหลายทเปนปจจยแหงสงโยชน ตณหายอมเจรญ เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงม เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงม เพราะภพเปนปจจย ชาตจงม เพราะชาตเปนปจจย ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และ อปายาสจงม ความเกดขนแหงกองท กข เปรยบเหมอนประทปน ามนพงตดไฟได กเพราะอาศยน ามนและไส บรษเตมน ามนและใสไสในประทปน ามนนนทก ๆ ระยะ เมอเปนอยางน ประทปน ามนนนไดอาหารอยางนน ไดเชออยางนน พงลกโพลงตลอดกาลนาน๘๔

จะเหนวาธรรมทสนบสนนสงเสรมใหสงโยชนเกดขนคอ ปฏจจสมปบาท โดยมตณหาเปนผน า ตามแผนภมภาพดงตอไปน

๘๔ ส .น. (ไทย) ๑๖/๕๓/๑๐๖, ส .น. (บาล) ๑๖/๕๓/๘๓-๘๔.

๓๘

ข) สนบสนนในลกษณะกลมธรรม นอกจากนนยงมธรรมทสงเสรมและสนบสนนท างานรวมกนกบ สงโยชนในลกษณะ

ของกลมธรรมทเปนอกศลทง ๑๔ ประการ อนไดแก ๑) อาสวะ ๒) โอฆะ ๓) โยคะ ๔) คนถะ ๕) อปาทาน ๖) นวรณ ๗) อนสย ๘) กเลส ๙) มจฉตตะ ๑๐) โลกธรรม ๑๑) มจฉรยะ ๑๒) วปลาส ๑๓) อคต และ ๑๔) มละ ธรรมเหลานเปรยบเหมอนหนามทขดขวางทางไปสเปาหมายสงสดของพระพทธศาสนา และชวยสงโยชนใหมอ านาจในการผกมดสตวทงหลายไมใหหลดจากวงวนของสงสารวฏ เมอยงไมหลดจากวงวนของกเลส กยงเปนปถชนคอคนทยงมกเลสหนา บคคลประ เภทนยงมเหตกอใหเกดกเลสอยางหนานานปการ ปถชนม ๒ ประเภท คอ อนธปถชน คนทไมไดรบการศกษาอบรมทางจต และกลยาณปถชน คนทไดรบการศกษาอบรมทางจตแลว ๘๕ ผวจยจะกลาวถงธรรมะทสงเสรมสนบสนนสงโยชนในลกษณะกลมธรรม ตามล าดบดงน

๘๕ ท.ส.อ. (บาล) ๗/๕๘-๕๙.

แผนภม ๒.๔ แสดงธรรมทสนบสนน สงเสรมใหสงโยชนเกดในลกษณะเปนเหตและเปนผลแบบปฏจจสมปบาท

๓๙

๑) อาสวะ อาสวะเปนสภาวะธรรมในสวนไมด ทละเอยดทนอนเนองอยในตวตนของสรรพสตว

ทงหลาย อาสวะ หมายถงกเลสทหมกหมมหรอดองอยในสนดาน ไหลซมซานไปยอมจตเมอประสบอารมณตาง ๆ

อาสวะ ม ๔ ประการ ไดแก (๑) กามาสวะ อาสวะคอกาม (๒) ภวาสวะ อาสวะคอภพ (๓) ทฏฐาสวะ อาสวะคอทฏฐ (๔) อวชชาสวะ อาสวะคออวชชา ๘๖ อภธรรมปฎกและอรรถกถากลาวถงอาสวะวาม ๔ ประเภทเหมอนกน สวนในพระ

สตรปรากฏมอาสวะ ๓ คอ กามาสวะ ภวาสวะ อวชชาสวะ ๘๗ สาเหตทในพระสตรจดอาสวะเปน ๓ เพราะสงเคราะหทฏฐาสวะเขาในภวาสวะ ๘๘ ค าวาอาสวะ สามารถเรยกอกชอหนงวา อาสา ๘๙ อกความหมายหนงของอาสวะ หมายถงสงทถกหมกดองไวนานๆ ไดแกสรา โลภะ ทฏฐ โมหะ มสภาพเหมอนสรา เพราะตามธรรมดาสรานน เปนสงทถกหมกดองไวนานๆ และสามารถท าใหผดมกนมอาการมนเมาขาดสต กระท าในสงตาง ๆ ทไมควรท าดงทเหนกนไดอยทก ๆ วนน วา การทะเลาะววาทกน การปลนชงทรพย การฆาตกรรม อาศยเกดมาจากสราเปนตนเปนสวนมากถง ๙๐ เปอรเซนต โลภะ ทฏฐ โมหะ นนจะตดห มกหมมอยในขนธสนดานของสตวทงหลายเปนเวลาชานาน นบจ านวนภพชาตไมได๙๐

ความหมายของอาสวะแตละขอ คอ กามาสวะ หมายถงความก าหนดในกามคณ ๕๙๑ ภวาสวะ หมายถงความก าหนดดวยอ านาจความพอใจในรปภพและอรปภพ ความตดใจในฌานทสหรคตดวยสสสตทฏฐและอจเฉททฏฐ รวมทงทฏฐาสวะ ๙๒ อวชชาสวะ หมายถงความไมรในอรยสจ ๔๙๓ นอกจากนนในหนงสออภธรรมมตถสงคหะไดกลาวถง อาสวะ ดงน กามาสวะ เปน

๘๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๓๗/๕๘๖-๕๘๗, อภ.ว. (บาล) ๓๕/๙๓๗/๒๖๒. ๘๗ ท.ส. (ไทย) ๙/๒๔๙/๘๔, ท.ส. (บาล) ๙/๒๔๙/๖๕, ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕๙/๑๐๔, ท.ม. (บาล) ๑๐/

๑๕๙/๕๔. ๘๘ ม.ม.อ. (บาล) ๑/๑๔/๖๘. ๘๙ ท.ม.อ. (บาล) ๓๔๐/๓๐๗. ๙๐ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗, หนา ๘๙. ๙๑ ม.ม.อ. (บาล) ๑/๑๗/๗๔. ๙๒ ม.ม.อ. (บาล) ๑/๑๗/๗๔. ๙๓ ม.ม.อ. (บาล) ๑/๑๗/๗๔.

๔๐

ธรรมชาตเครองไหลอยในกามคณอารมณ องคธรรมไดแกโลภเจตสก ทในโลภมลจต ภวาสวะ คอธรรมชาตทเปน เครองไหลอยในรป ภพ อรปภพ หรอรปฌาน อรปฌาน องคธรรมไดแก โลภเจตสกทในทฏฐคตวปปยตตจต ๔ ทฏฐาสวะ เปนธรรมชาตทเปนเครองไหลอยในความเหนผด องคธรรมไดแกทฏฐเจตสกทในทฏฐคตสมปยตตจต ๔ อวชชาสวะ เปนธรรมชาตทเปนเครองไหลอยในความหลง ควา มโง องคธรรมไดแก โมหเจตสก ทในอกศลจต ๑๒๙๔ อาสวธรรมเปนอกศลธรรมทมสวนชวยสงโยชนใหเพมพนการผกมดสรรพสตวไวในสวนทสมพนธสนบสนนกนนน

๒) โอฆะ โอฆะ หมายถง หวงน าทขามไดยาก หรอ กเลสดจน าทวมพาผตกไปใหพนาศ โอฆะ

เปนธรรมทสนบสนนสงเสรมสงโยชน โดยดงสรรพสตวใหจมอยในหวงน าใหญ โอฆะ (หวงน า) ม ๔ ประการไดแก

(๑) กาโมฆะ หมายถง โอฆะคอกาม (๒) ภโวฆะ หมายถง โอฆะคอภพ (๓) ทฏโฐฆะ หมายถง โอฆะคอทฏฐ (๔) อวชโชฆะ หมายถง โอฆะคออวชชา๙๕ โอฆะคอหวงน าใหญ ๙๖ ในอรรถกถาไดกลาวถง โอฆะ ๔ คอ (๑) กาม (๒) ภพ

(๓) ทฏฐ (๔) อวชชา ๙๗ ในบางครงอรรถกถากกลาวถงโอฆะ ทง ๕ ในทนหมายถงโอฆะคอกเลสอนเปนไปทางทวารทง ๕ (คอ ตา ห จมก ลน และกาย)๙๘ และบางครงอรรถกถากกลาวถงโอฆะท ๖ หมายถ งโอฆะคอกเลสอนเปนไปทางมโนทวาร ไดแก กเลสทเกดขนในใจ ๙๙ โอฆะ ในทนหมายถงทฏโฐฆะ อรรณพ หมายถงภโวฆะ ๑๐๐ โอฆะเปนธรรมทท าสรรพสตวใหจมอยในหวงแหงความทกข ในสวนทสนบสนนกนนน คอ กามสงโยชน เมอเกดขน กจะมทฏโฐฆะ และอวชโชฆะเกดข นดวย เมอรปราคสงโยชน อรปราคสงโยชนเกดขน จะมอวชโชฆะเกดรวม

๙๔ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗, หนา ๘๐. ๙๕ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๒/๒๙๒, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๒/๑๔๕. ๙๖ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๓๓๘/๒๓๙, ส .สฬา. (บาล) ๑๘/๓๓๘/๒๔๓-๒๔๔. ๙๗ ท.ม.อ. (บาล) ๓๔๐/๓๐๗, ท.ปา.อ. (บาล) ๓/๑๒/๒๒๑, อง.จตกก.อ. (บาล) ๒/๑๙๖/๔๑๘. ๙๘ ส .ส.อ. (บาล) ๑/๑๖๑/๑๗๙. ๙๙ ส .ส.อ. (บาล) ๑/๑๖๑/๑๗๙. ๑๐๐ ส .ส.อ. (บาล) ๑/๒๔๖/๓๑๓.

๔๑

สนบสนน๑๐๑ องคธรรมของโอฆะเหมอนกนกบอาสวะคอ โลภะ ทฏฐ โมหะ เมอกามราคสงโยชนเกดขน จะม ทฏโฐฆะและอวชโชฆะเกดสนบสนน ภวราคสงโยชนเกดขน มอวชโชฆะเกดขนสนบสนน ทฏฐสงโยชนเกดขนม อวชโชฆะเกดสนบสนน อวชชาสงโยชนเกดขนม ทฏโฐฆะ กาโมฆะสนบสนน

๓) โยคะ โยคะ หมายถง สภาวะอนประกอบสตวไวในภพ หรอธรรมทเปนไปในฝายเสอม

ธรรมทเกาะเกยว ม ๔ ประการไดแก (๑) กามโยคะ หมายถง โยคะคอกาม (๒) ภวโยคะ หมายถง โยคะคอภพ (๓) ทฏฐโยคะ หมายถง โยคะคอทฏฐ (๔) อวชชาโยคะ หมายถง โยคะคออวชชา๑๐๒ พระพทธเจาตรสถง โยคะ (กเลสทผกมดสตวไวในภพ )โยคะ ๔ ประการ คอ

๑. กามโยคะ ๒. ภวโยคะ ๓. ทฏฐโยคะ ๔. อวชชาโยคะ กามโยคะคอ บคคลบางคนในโลกนยอมไมรชดซงความเกดความดบและเครองสลดกามทงหลายออกไปตามความเปนจรง เมอเขาไมรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และเครองสลดกามทงหลายออกไปตามความเปนจรง ความก าหนด เพราะกาม ความเพลดเพลนเพราะกาม ความเยอใยเพราะกา ม ความหมกมน เพราะกาม ความกระหายเพราะกาม ความเรารอนเพราะกาม ความตดเพราะกาม ความอยากเพราะกามยอมเกดขนในกามทงหลาย ภวโยคะ คอ บคคลบางคนในโลกนยอมไมรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และเครองสลดภพทงหลายออกไปตามความเปนจรง เมอเ ขาไมรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และเครองสลดภพทงหลายออกไปตามความเปนจรง ความก าหนดเพราะภพ ความเพลดเพลนเพราะภพ ความเยอใยเพราะภพ ความหมกมนเพราะภพ ความกระหายเพราะภพ ความเรารอนเพราะภพ ความตด เพราะภพ ความอยาก เพราะภพยอมเกดขน ในภพทงหลาย ทฏฐโยคะคอ บคคลบางคนในโลกนยอมไมรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และเครองสลดทฏฐทงหลายออกไปตามความเปนจรง เมอเขาไมรชดซงความเกด ความดบคณ โทษ และเครองสลดทฏฐทงหลายออกไปตามความเปนจรง ความก าหนดเพราะทฏฐ ความเพลดเพลนเพราะทฏฐ ความเยอใยเพราะทฏฐ ความหมกมนเพราะทฏฐ ความกระหายเพราะทฏฐ ความเรารอนเพราะทฏฐ ความตดเพราะทฏฐ ความอยากเพราะทฏฐยอมเกดขนในทฏฐทงหลาย อวชชาโยคะคอ

๑๐๑ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗, หนา ๘๑. ๑๐๒ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๒/๒๙๒-๓๗๗, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๒/๑๔๔, ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๗๓/๑๐๑,

ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๗๓/๕๕.

๔๒

บคคลบางคนในโลกนยอมไมรชดซงความเกด ความดบ คณ โทษ และเครองสลดผสสายตนะ ๖ ประการออกไปตามความเปนจรง เมอเขาไมรชดซง ความเกด ความดบ คณ โทษ และเครองสลดผสสายตนะ ๖ ประการออกไป ตามความเปนจรง ความไมร ความไมหยงรยอมเกดขนใน ผสสายตนะ ๖ ประการ บคคลผประกอบดวยบาปอกศลธรรมทท าจตใหเศราหมอง ท าใหเกดในภพใหม มความกระวนกระวาย มทกขเปนผล มชาต ชรา และมรณะตอไปอก เพราะเหตนน จงเรยกวา ผไมมความเกษม (ปลอด) จากโยคะ๑๐๓

โยคะแปลวาประกอบ เหมอนกาวทประกอบของ ๒ สงใหตดแนนไมใหหลดออกจากกน โลภะ ทฏฐ โ มหะ ไดชอวาโยคะ เพราะประกอบใหสรรพสตวตดอยในสงสารวฏฏะ หรออปมาอกนยหนง ววทถกน ามาผกเทยมเกวยนไว เมอววนนจะเดนไปทางไหนกตองลากเอาเกวยนตดไปดวยเสมอ สตวทงหลายทวนเวยนอยในวฏฏทกข หลดพนไปไมไดเพราะถกประกอบดวยโลภะ ทฏฐ โมหะ ววเปรยบไดกบสรรพสตว เกวยนเปรยบไดกบกามภพ รปภพ อรปภพซงเปนวฏฏทกข เชอกทผกววใหตดอยกบเกวยนเปรยบไดกบ โลภะ ทฏฐ โมหะ๑๐๔

คมภรอภธรรมมตถสงคหะกลาวถงโยคะวาม ๔ ประการไดแก (๑) กามโยคะ คอ ธรรมชาตทเปนเครองประกอบ สตวใหตดอยในกามคณ

อารมณ องคธรรมไดแก โลภเจตสกทในโลภมลจต ๘ (๒) ภวโยคะ คอ ธรรมชาตทเปนเครองประกอบสตวใหตดอยในรปภพ

อรปภพ หรอรปฌาน อรปฌาน องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในทฏฐคตวปปยตตจต (๓)ทฏฐโยคะ คอ ธรรมชาตทเปน เครองประกอบสตวในตดอยใน ความเหน

ผดองคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในทฏฐคตสมปยตตจต ๔ (๔) อวชชาโยคะ คอ ธรรมชาตทเปนเครองประกอบสตวใหตดอยในความ

หลงความโง องคธรรมไดแก โมหเจตสกทในอกศลจต ๑๒๑๐๕ เมอกามราคสงโยชนเกดขน จะม ทฏฐโยคะ อวชชาโยคะเกดสนบสนน คนถะ (กเลส

เครองผก) องคธรรมของโยคะเหมอนกนกบอาสวะและโอฆะ คอ โลภะ ทฏฐ โมหะเพยงแตชอไมเหมอนกนเทานน เมอธรรมขอใดขอหนงเกดขนจะมธรรมทอยในกลมเดยวกนสงเสรมและสนบสนนท างานรวมกนเปนทม

๔) คนถะ คนถะ หมายถง กเลสเครองผก ม ๔ ประการ ไดแก

๑๐๓ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๑๐/๑๖-๑๗, อง.จตกก. (บาล) ๒๑/๑๐/๑๒. ๑๐๔ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗, หนา ๙๓. ๑๐๕ เรองเดยวกน, หนา ๘๑.

๔๓

(๑) อภชฌากายคนถะ หมายถง กเลสเครองผกกายคออภชฌา (๒) พยาปาทกายคนถะ หมายถง กเลสเครองผกกายคอพยาบาท (๓) สลพพตปรามาสกายคนถะ หมายถง กเลสเครองผกกายคอความถอมน (๔) อทงสจจาภนเวสกายคนถะ หมายถง กเลสเครองผกกายคอความยดมน

วาสงนจรง๑๐๖ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ ไดกลาวถง คนถะ ๔ ประการ ดงน (๑) อภชฌากายคนถะ คอ ธรรมชาตทเกยวของนามกายรปกายไวโดยอาการ

ผกพนอยในกามคณอารมณ องคธรรมไดแก โลภเจตสกทใน โลภมลจต ๘ (๒) พยาปาทกายคนถะ คอ หมายถง ธรรมชาตทเกยวของนามกาย รปกาย

ไวโดยอาการโกรธ องคธรรมไดแก โทสเจตสกทในโทสมลจต ๒ (๓) สลพพตปรามาสกายคนถะ คอ ธรรมชาตทเกยวของนามกาย รปกาย ไว

โดยอาการยดถอในการปฏบตทผด องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในทฏฐคตสมปยตตจต ๔ (๔) อทงสจจภนเวสกายคนถะ คอ ธรรมชาตทเกยวของนามกาย รปกายไว

โดยอาการยดมนในความเหนผดของตนวาถก ความเหนคนอนผด องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในทฏฐคตสมปยตตจต ๔๑๐๗

คนถะ หมายถง เครองผกสตวไวโดยอาการทเกยวคลองกน ประดจโซเหลก ธรรมดาโซเหลกนน เปนหวงเกยวคลองโยงตดตอกนเปนสายยดยาว โลภะ โทสะ ทฏฐ ทง ๓ นยอมเกยวคลองสตวไวในระหวางจตกบปฏสนธ และปฏสนธ กบจต ตดตอกนไปเรอยๆ ไมมเวลาหลดพนไปได ค าวาคนถะ มค าวากายะ ประกอบอยดวย เพอใหรถงธรรมทถกเกยวคลองไวโดย โลภะ โทสะ ทฏฐ นนคอ นามกาย รปกาย ๑๐๘ มค าอธบายเพมเตมวา อภชฌากายคนถะนนเปนไดทง โลภะอยางหยาบและอยางละเอยดทงหมดทเกยวกบความอยากได ความพอใจในทรพ ยสมบตของผอน หรอของตนเองโดยชอบธรรมกตาม ไมชอบธรรมกตาม พยาปาทกายคนถะ นนไดแก โทสะอยางหยาบกตามอยางละเอยดกตาม คอ ความไมชอบใจ ไมพอใจ โกรธ กลมใจ เสยใจ ไปจนถงการท าปาณาตบาต ผรสวาจา๑๐๙ เมอกามราคสงโยชน (องคธรรมคอโลภะ ) เกดขน มคนถะเกดรวมดวย ๒

๑๐๖ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๗๕/๑๐๒-๑๐๓, ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๗๕/๕๕. ๑๐๗ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗, หนา ๘๒. ๑๐๘ เรองเดยวกน, หนา ๙๓. ๑๐๙ เรองเดยวกน, หนา ๙๔.

๔๔

สภาวะคอ สลพพตปรามาสกายคนถะ และอทงสจจภนเวสกายคนถะ เพราะองคธรรมของทง ๒ ไดแกทฏฐเจตสก ทเกดขนสงเสรมและสนบสนน กามราคสงโยชน๑๑๐

องคธรรมของคนถะคอ โลภะ โทสะ ทฏฐ ขณะกามราคสงโยชนเกดพรอมดวยการยดมนศลพรตผด มการปฏบตผด จะมทฏฐเกดรวมสนบสนนทเรยกวา สลพพตตปรามาส

๕) อปาทาน อปาทานแปลวา ความถอมน เปนชอของราคะทประกอบดวยกามคณ ๕๑๑๑ หมายถง

ความถอมนดวยอ านาจตณหามานะและทฏฐ๑๑๒ อปาทาน ม ๔ ประการ ไดแก (๑) กามปาทาน หมายถง ความยดมนในกาม (๒) ทฏฐปาทาน หมายถง ความยดมนในทฏฐ (๓) สลพพตปาทาน หมายถง ความยดมนในศลพรต (๔) อตตวาทปาทาน หมายถง ความยดมนในวาทะวามอตตา๑๑๓ อภธมมตถสงคหะไดกลาวถงอปาทาน ดงน (๑) กามปาทาน คอ ธรรมชาตทเปนเครองยดมนในกามคณอารมณ องคธรรม

ไดแก โลภเจตสกทในโลภมลจต ๘ (๒) ทฏฐปาทาน คอ ธรรมชาตทเปน เครองยดมนในความเหนผดทนอกจาก

สลพพตปรามาสทฏฐ และอตตวาททฏฐองคะธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในทฏฐคตสมปยตตจต ๔ (๓) สลพพตปาทาน คอ ธรรมชาตทเปนเครองยดมนในการปฏบตผด องค

ธรรมไดแกทฏฐเจตสกทในทฏฐคตสมปยตตจต ๔ (๔) อตตวาทปาทาน คอ ธรรมชาตทเปนเครองยดมนในรปนามขนธ ๕ วา

เปนตวตน องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทในทฏฐคตสมปยตตจต ๔๑๑๔ อปาทานเปรยบเหมอนงทจบกบไดกดกบไวแนนไมยอมปลอย โลภะ ทฏฐ ทง ๒ ม

สภาพยดมนในอารมณของตนๆ ไมยอมปลอย ๑๑๕ เมอกามราคสงโยชนเกดขน มอปาทานสนบสนนสงเสรม ๓ สภาวะ คอ ๑.ทฏฐปาทาน ๒.สลพพตปาทาน ๓.อตตวาทปาทาน

๑๑๐ เรองเดยวกน, หนา ๓๘. ๑๑๑ ส .ข.อ. (บาล) ๒/๑/๑๖, อภ.สง.อ. (บาล) ๑๒๑๙/๔๔๒. ๑๑๒ ส .ข.อ. (บาล) ๒/๖๓/๓๐๘. ๑๑๓ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๗๔/๑๐๓, ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๗๔/๕๕. ๑๑๔ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗, หนา ๘๒-๘๓. ๑๑๕ เรองเดยวกน, หนา ๙๔-๙๕.

๔๕

๖) นวรณ นวรณ หมายถง ธรรมเปนเครองกนความด ม ๕ ประการ ไดแก (๑) กามฉนทะ หมายถง ความพอใจในกาม (๒) พยาบาท หมายถง ความคดราย (๓) ถนมทธะ หมายถง ความหดหและเซองซม (๔) อทธจจกกกจจะ หมายถง ความฟงซานและรอนใจ (๕) วจกจฉา หมายถง ความลงเลสงสย๑๑๖ เมอนวรณเกดขนกบบคคลใด ยอมหามหรอกนความดของบคคลนนใน

อภธมมตถสงคหะ ไดอธบายไววา ธรรมดาบคคลทงหลาย ยอมไมยนดในการบ าเพญทาน ศล ภาวนา เปนสวนมาก ทเปนเชนน กดวยอ านาจแหงนวรณธรรม อนไดแก โลภะ โทสะ ถ นะ มทธะ อทธจจะ กกกจจะ วจกจฉา โมหะ อยางใดอยางหนง หรอ ๒-๓-๔ อยางนนเอง หรอในขณะทท ากศลอยนน เกดความทอถอย เบอหนาย ไมพอใจ เกดขน ท าใหศรทธา สต ปญญาถอยเสอมสนไป เพราะอ านาจแหงถนมทธนวรณเกดขนกนความด คอ ศรทธา ถาหาก กามฉนทนวรณ และพยาปาทนวรณชนดหยาบเกดขนแกบคคลทไดฌาน กท าใหฌานของบคคลนนเสอมสนไปไมสามารถเขาฌานได๑๑๗

อรรถกถาจารยเรยกนวรณวา โวกกมนธรรม หมายถงนวรณ ๕ ประการ คอ (๑) กามฉนทะ หมายถง ความพอใจในกาม (๒) พยาบาท หมายถง ความคดราย (๓) ถนมทธะ หมายถง ความหดหและเซองซม (๔) อทธจจกกกจจะ หมายถง ความฟงซานและรอนใจ (๕) วจกจฉา หมายถง ความลงเลสงสย๑๑๘ คมภรอภธมมตถสงคหะ แสดงนวรณไว ๖ ชนด โดยเพม อวชชานวรณ ๑๑๙

พระพทธเจาตรสถงนวรณ ๕ ในวนยของพระอรยะเรยกวาเปนเครองหนวงเหนยวบาง เครองกางกนบาง เครองรดรงบาง เครองตรงตราบาง ม ๕ คอ กามฉนทะ พยาบาท ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ และวจกจฉา ถงแมพราหมณผไดไตรเพทถกนวรณ ๕ เหลานหนวงเหนยว กางกน รดรง ตรง

๑๑๖ ข.ส.อ. (บาล) ๑/๑๗/๒๓. ๑๑๗ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗, หนา๙๕. ๑๑๘ ม.ม.อ. (บาล) ๑/๓๑/๑๑๐, อง.ทก.อ. (บาล) ๒/๔๕/๕๓. ๑๑๙ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗, หนา ๘๓.

๔๖

เอาไวแลว หลงจากตายแลวจะถงความเปนผอยรวมกบพรหม นนมใชฐานะทจะเปนไปได ๑๒๐ พทธพจนดงกลาวแสดงใหเหนโทษของนวรณ คอไมสามารถจะเปนพระพรหมได เมอ กามราคสงโยชนทมคนมาชกชวน หรอใครชชวนเกดขน ถนมทธะนวรณ และ อวชชานว รณจะเกดเปนธรรมสนบสนน หรอเมอขณะกามราคสงโยชนเกดขน บางครงกมอทธจจะเกดขน ๑๒๑ เมอพยาบาทสงโยชนเกดขนบางครงจะมถนมทธะนวรณทเปนธรรมชาตหดหทอถอยในอารมณเกดสนบสนน๑๒๒

๗) อนสย อนสย หมายถง กเลสทนอนเนอง อรรถกถาจารยเรย กวา สายรด หมายถงอนสย

กเลส๑๒๓ ม ๗ ประการไดแก (๑) กามราคานสย หมายถง อนสยคอความก าหนดในกาม (๒) ปฏฆานสย หมายถง อนสยคอความยนราย (๓) ทฏฐานสย หมายถง อนสยคอความเหนผด (๔) วจกจฉานสย หมายถง อนสยคอความลงเลสงสย (๕) มานานสย หมายถง อนสยคอความถอตว (๖) ภวราคานสย หมายถง อนสยคอความตดใจในภพ (๗) อวชชานสย หมายถง อนสยคอความไมรแจง๑๒๔ อภธมมตถสงคหะ แสดงอนสย ๗ ประการไวดงน (๑) กามราคานสย คอ ธรรมชาตทนอนเนองอยในขนธสนดานค อความตดใจ

ในกามคณอารมณ องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทในโลภมลจต ๘ (๒) ภวราคานสย คอ ธรรมชาตทนอนเนองอยในขนธสนดานคอ ความตดใจ

ในรปภพ อรปภพ หรอรปฌาน อรปฌาน องคธรรมไดแก โลภเจตสกทในทฏฐคตวปปยตตจต (๓) ปฏฆานสย คอ ธรรมชาตท นอนเนองอยในขนธสนดานคอความโกรธ

องคธรรมไดแก โทสเจตสกทในโทสมลจต ๒

๑๒๐ ท.ส. (ไทย) ๙/๕๔๘-๕๔๙/๒๔๐, ท.ส. (บาล) ๙/๕๔๘-๕๔๙/๑๘๖. ๑๒๑ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗, หนา ๓๘. ๑๒๒ ดรายละเอยดใน พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก

รป นพพาน,พมพครงท ๑๐, (กรงเทพมหานคร : หจก. ทพยวสทธ, ๒๕๕๐), หนา ๔๒. ๑๒๓ ข.ธ.อ. (บาล) ๘/๑๑๐. ๑๒๔ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๓๒/๓๓๗, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๓๒/๑๕๖, ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๗๖/๑๐๓, ส .ม.

(บาล) ๑๙/๑๗๖/๕๕-๕๖, ส .สฬา.อ. (ไทย) ๓/๕๓-๖๒/๑๔.

๔๗

(๔) มานานสย คอ ธรรมชาตทนอนเนองอยในขนธสนดาน คอ ความเยอหยงถอตว องคธรรมไดแก มานเจตสก ทใน ทฏฐคตวปปยตตจต ๔

(๕) ทฏฐานสย คอ ธรรมชาตทนอนเนองอยในขนธสนดาน คอความเหนผดองคธรรมไดแก ทฏฐเจตสกทในทฏฐคตสมปยตตจต ๔

(๖) วจกจฉานสย คอ ธรรมชาตทนอนเนองอยในขนธสนดาน คอ ความสงสยลงเลในสงทควรเชอ องคธรรมไดแก วจกจฉาเจตสกทในวจกจฉาสมปยตตจต ๑

(๗) อวชชานสย คอ ธรรมชาตทนอนเนองอยในขนธสนดาน คอความหลงความโงทไมรตามความเปนจรง องคธรรมไดแก โมหเจตสก ทในอกศลจต ๑๒๑๒๕

อนสยเปนกเลสทนอนเนองอยในขนธสนดานของสตวทงหลายและเปนธรรมทเรนลบ ไมมใครสามารถมองเหนได ยกเวนพระพทธเจาพระองคเดยว ตามปกตอนสยน สงบนง ไมปรากฏออกมาโดยทางหนงทางใดเลย ตอมาเมออารมณตางๆ ทดกตามไมดกตามมากระทบทางตา ห จมก ลน กาย ใจ แลว อนสยกเลสทสงบอยนน กเปลยนสภาพเปนปรยฏฐานกเลส ปรากฏเกดขนทางใจ ถาปรยฏฐานกเลสนม ก าลงแรงมาก กเปลยนสภาพเปนวตกกมกเลสลวงออกมาทาง กาย วาจา ปรยฏฐานกเลสทเกดขนทางใจและวตกกมกเลสทเกดทาง กาย วาจา ไมเรยก อนสยกเลส๑๒๖

อปมาระหวาง อนสยกเลส ปรยฏฐานกเลส และวตกกมกเลส กเหมอนกบไมขดไฟ อนสยกเลส เปรยบเหมอนไฟทอยในหวไมขด อารมณตางๆทมากระทบทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ เปรยบเหมอน เอากานไมขดไปขดทขางกลอง เมอไฟปรากฏขน ไฟน เปรยบเหมอน ปรยฏฐานกเลส และเมอเอาไฟทปรากฏขนน ไปจดเขากบวตถ สงหนงสงใดแลว ไ ฟทลกตดวตถนนๆ เปรยบเหมอนวตกกมกเลส ๑๒๗ขณะทกามราคสงโยชน เกดขนจะม ทฏฐานสย มานานสย อวชชานสยเกดรวมสนบสนน๑๒๘ ขณะทปฏฆสงโยชนเกดขนมจะมอวชชานสยเกดขนสนบสนน

๘) กเลส กเลส หมายถง ธรรมชาตทเปนเครองท าใหเศราหมอง หรอ เรารอน ฉะนน จต เจตสก

รป ทเกดพรอมกบกเลสเหลานน จงมความเศราหมองเรารอนไปดวย เพราะตามธรรมดาจตใจ และกรยาอาการของบคคลทงหลาย ถาไมไดเกดเกยวของกบ โลภะ โทสะ เปนตนแลว บคคลนนจะรสกวาจตใจสบาย รปรางหนาตาผองใส ไมมความเดอดรอน เปนทสบายตา สบายใจแกผพบเหน แตถา

๑๒๕ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗, หนา๘๔. ๑๒๖ เรองเดยวกน, หนา ๙๖. ๑๒๗ เรองเดยวกน, หนา ๙๗. ๑๒๘ เรองเดยวกน,หนา ๓๘. ดหลกสมปโยคนย.

๔๘

จตใจของผใดเกดขนโดยมโลภะ โทสะ เปนตน เขาเกยวของผกพนดวยแลว จตใจของผนนกจะมความเศราหมองเดอดรอน รปรางหนาตาไมผองใสปรากฏขน แลวแตก าลงของกเลส๑๒๙

สภาวธรรมทเปนกเลส กเลสวตถ ม ๑๐ ประการคอ (๑) โลภะ (๒)โทสะ (๓) โมหะ (๔) มานะ (๕) ทฏฐ (๖) วจกจฉา (๗) ถนะ (๘)

อทธจจะ (๙) อหรกะ (๑๐) อโนตตปปะ๑๓๐ อภธมมตถสงคหะ กลาวถงกเลส ๑๐ ประการ ดงน (๑) โลภะ คอ ธรรมชาตทเปน เครองเศราหมอง คอ ความยนดพอใจใน

โลกยอารมณตางๆ องคธรรมไดแก โลภเจตสก ทอยในโลภมลจต ๘ (๒) โทสะ คอ ธรรมชาตทเปน เครองเศราหมอง คอ ความโกรธความไม

พอใจองคธรรมไดแก โทสเจตสกทอยในโทสมลจต ๒ (๓) โมหะ คอ ธรรมชาตทเปนเครองเศราหมอง คอ ความหลง ความโง องค

ธรรมไดแก โมหเจตสก ทอยในอกศลจต ๑๒ (๔) มานะ คอ ธรรมชาตทเปน เครองเศราหมอง คอ ความเยอหยงถอตว องค

ธรรมไดแก มานเจตสก ทอยใน ทฏฐคตวปปยตตจต ๔ (๕) ทฏฐ คอ ธรรมชาตทเปน เครองเศราหมอง คอ ความเหนผด องคธรรม

ไดแก ทฏฐเจตสกทอยในทฏฐคตสมปยตตจต ๔ (๖) วจกจฉา คอ ธรรมชาตทเปน เครองเศราหมอง คอ ความสงสยลงเลใจใน

สงทควรเชอ องคธรรมไดแก วจกจฉาเจตสกทอยในวจกจฉาสมปยตตจต ๑ (๗) ถนะ คอ ธรรมชาตทเปน เครองเศราหมอง คอ ความหดห องคธรรมไดแก

ถนเจตสก ทอยในอกศลสสงขารกจต ๕ (๘) อทธจจะ คอ ธรรมชาตทเปน เครองเศราหมอง คอ ความฟงซาน องค

ไดแก อทธจจเจตสก ทอยในอกศลจต ๑๒ (๙) อหรกะ คอ ธรรมชาตทเปน เครองเศราหมอง คอ ความไมละอายตอ

ทจรตองคธรรมไดแก อหรกเจตสก ทอยในอกศลจต ๑๒ (๑๐) อโนตตปปะ คอ ธรรมชาตทเปนเครองเศราหมอง คอ ความไมสะดง

กลวตอทจรต องคธรรมไดแก อโนตตปปะเจตสก ทอยในอกศลจต ๑๒๑๓๑

๑๒๙ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗, หนา ๑๐๐. ๑๓๐ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๒๓๕/๓๑๒, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๒๓๕/๑๘๗. ๑๓๑ เรองเดยวกน, หนา ๘๗-๘๘.

๔๙

เมอกลาวถงแงของความสมพนธกบสงโยชน ขณะทกามสงโยชนเกดขนม ทฏฐกเลส มานกเลส โมหะกเลสเกดขนสนบสนน ขณะปฏฆสงโยชนเกดขนมโมหะกเลสเกดขนสนบสนน ขณะอวชชาสงโยชนเกดขนจะม ทฏฐกเลส มานกเลส โทสกเลส วจกจฉากเลส ถนะกเลส อทธจจะกเลส อหรกะกเลส อโนตตปปะกเลสเกดขนสนบสนน๑๓๒

๙) มจฉตตธรรม มจฉตตธรรม หมายถง ธรรมทผด ทควรละ ปรากฏในทฆนกาย ปาฏกวรรค ม ๘

ประการไดแก (๑) มจฉาทฏฐ หมายถง การเหนผด (๒) มจฉาสงกปปะ หมายถง ความด ารผด (๓) มจฉาวาจา หมายถง การเจรจาผด (๔) มจฉากมมนตะ หมายถง การกระท าผด (๕) มจฉาอาชวะ หมายถง การเลยงชพผด (๖) มจฉาวายามะ หมายถง ความพยายามผด (๗) มจฉาสต หมายถง การระลกผด (๘) มจฉาสมาธ หมายถง การตงจตมนผด๑๓๓ ปรากฏในองคตตรนกายทสกนบาตมมจฉตตธรรม (ธรรมทผด) ม ๑๐ ประการ คอ (๑ ) มจฉาทฏฐ (๒ ) มจฉาสงกปปะ (๓ ) มจฉาวาจา (๔ ) มจฉากมมนตะ

(๕) มจฉาอาชวะ (๖) มจฉาวายามะ (๗) มจฉาสต (๘) มจฉาสมาธ (๙) มจฉาญาณะ (๑๐) มจฉาวมตต๑๓๔

พระพทธเจาตรสถงคนทมมจฉตตธรรม (ธรรมทผด ) จะมการพลาดจากสวรรคและมรรคผล ไมมการบรรลสวรรคและมรรคผล เพราะอาศยมจฉตตธรรม เหลาน คอ ผมมจฉาทฏฐ(เหนผด ) ยอมมมจฉาสงกปปะ (ด ารผด ) ผมมจฉาสงกปปะ ยอมมมจฉาวาจา (เจรจาผด ) ผมมจฉาวาจา ยอมมมจฉากมมนตะ (กระท าผด) ผมมจฉากมมนตะ ยอมมมจฉาอาชวะ (เลยงชพผด) ผมมจฉาอาชวะ ยอมมมจฉาวายามะ (พยายามผด ) ผมมจฉาวายามะ ยอมมมจฉาสต (ระลกผด) ผมมจฉาสต ยอมมมจฉาสมาธ (ตงจตมนผด ) ผมมจฉาสมาธ ยอมมมจฉาญาณะ (รผด) ผมมจฉาญาณะ ยอมมมจฉาวมตต (หลดพนผด) ภกษทงหลาย เพราะอาศยมจฉตตธรรมอยางน จงม

๑๓๒ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน ,

หนา ๓๕-๔๓, ๕๔. ๑๓๓ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/ ๓๕๘/๔๐๗, ท.ปา. (บาล) ๑๑/ ๓๕๘/๑๘๑. ๑๓๔ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑๓๒/๒๘๒, อง.ทสก. (บาล) ๒๔/๑๓๒/๑๕๒.

๕๐

การพลาดจากสวรรค และมรรคผล ไมมการบรรลสวรรคและมรรคผล ๑๓๕ จะเหนไดวาความเหนผดทง ๑๐ ประการนเปนเครองสนบสนนใหท าผด พดผด คดผด ดงนน มจฉตตธรรมจงท าหนาทสงเสรมและสนบสนนสงโยชนใหเกดขน

๑๐) โลกธรรม โลกธรรม หมายถง ธรรมทหมนเวยนไปตามโลก และโลกกหมนเวยนไปตามโลก

ธรรม๑๓๖ ม ๘ คอ ๑. ไดลาภ ๒. เสอมลาภ ๓.ไดยศ ๔. เสอมยศ ๕.นนทา ๖. สรรเสรญ ๗. สข ๘. ทกข ๑๓๗ เปนสงทมความแนนอนส าหรบสตวโลก ๑๓๘ ในองคตตรนกายอฏฐกนบาตมหลกฐานบนทกไววา

ลาภ เสอมลาภ ยศ เสอมยศ นนทา สรรเสรญ สข และทกขยอมเกดขนแกปถชนผยงไมไดสดบ ลาภ เสอมลาภ ยศ เสอมยศ นนทา สรรเสรญ สข และทกขยอมเกดขนแกอรยสาวกผไดสดบ ภกษทงหลาย ลาภ เกดขนแกปถชนผยงไมไดสดบ แตเขาไมเหนประจกษไมรชดตามความเปนจรงดงนวา ลาภนเกดขนแกเราแลว แตลาภนนแล เปนของไมเทยง เปนทกข มความแปรผนเปนธรรมดา ความเสอมลาภฯลฯ ยศฯลฯความเสอมยศ ฯลฯ นนทา ฯลฯ สรรเสรญฯลฯ สข ฯลฯ ทกขเกดขนแกปถชนผยงไมไดสดบ แตเขาไมเหนประจกษ ไมรชดตามความเปนจรงดงนวา ทกขนเกดขนแกเราแลว แตทกขนนแล เปนของไมเทยง เปนทกข มความแปรผนเปนธรรมดา ลาภยอมครอบง าจตของเขาได ความเสอมลาภยอมครอบง าจตของเขาได ยศยอ ม ครอบง าจตของเขาได ความเสอมยศยอมครอบง าจตของเขาได นนทายอมครอบง า จตของเขาได สรรเสรญยอมครอบง าจตของเขาได สขยอมครอบง าจตของเขาได ทกขยอมครอบง าจตของเขาได เขายอมยนรายในความเสอมลาภ ยนดในยศท เกดขน ยนรายในความเสอมยศ ยนดในความสรรเสรญทเกดขน ยนรายในนนทา ยนดในสขทเกดขน ยนรายในทกข เขาประกอบดวยความยนดและความยนราย อยางน ยอมไมพนจากชาต (ความเกด) ชรา (ความแก ) มรณะ (ความตาย ) โสกะ (ความโศก ) ปรเทวะ (ความคร าคราญ ) ทกข (ความทกขกาย) โทมนส (ความทกขใจ) อปายาส (ความคบ แคนใจ) เรากลาววา ไมหลดพนจากทกข ภกษทงหลาย ลาภเกดขนแกอรยสาวกผไดสดบ เขาเหนประจกษ รชดตาม ความเปนจรงดงนวา ลาภนเกดขนแกเราแลว แตลาภนนแล เปนของไมเทยง เปนทกข มความแปรผนเปนธรร มดา ความเสอมลาภ ฯลฯ ยศ ฯลฯ ความเสอมยศ ฯลฯ นนทา ฯลฯ สรรเสรญ

๑๓๕ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๑๐๓/๒๔๔, อง.ทสก. (บาล) ๒๔/๑๐๓/๑๓๓. ๑๓๖ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๑๙๒/๒๘๐, อง.จตกก. (บาล) ๒๑/๑๙๒/๑๕๔. ๑๓๗ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๓๗/๓๔๘, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๓๗/๑๕๙, อง.จตกก.อ. (บาล) ๒/๒๔/๓๐๘. ๑๓๘ อง.อฏฐก. ฏกา (บาล) ๓/๕/๒๕๓.

๕๑

ฯลฯ สข ฯลฯ ทกขเกดขนแกอรยสาวก ผไดสดบ แตเขาเหนประจกษ รชดตามความเปนจรงดงนวา ทกขนเกดขนแกเราแลว แตทกขนนแล เปนของไมเทยง เปนทกข มความแปรผนเปนธรรมดา ลาภยอม ครอบง าจตของเขาไมได ความเสอมลาภยอมครอบง าจตของเขาไมได ยศยอมครอบง า จตของเขาไมได ความเสอมยศยอมครอบง าจตของเขาไมได นนทายอมครอบง าจตของ เขาไมได สรรเสรญยอมครอบง าจตของเขาไมได สขยอมครอบง าจตของเขาไมได๑๓๙

กลาวโดยสรป โลกธรรมเหลานไดแก ลาภ เสอมลาภ ยศ เสอมยศ นนทา สรรเสรญ สข และทกขยอมเกดขนแกปถชนผยงไมไดสดบ และเปนธรรมทเกดรวมกบสงโยชน โดยสงเสรมและสนนสนนให กามฉนทะสงโยชน (ความยนด) และพยาบาทสงโยชน (ความยนราย ) ท าหนาทผกพนสตวอยางแนนหนามากยงขน

๑๑) มจฉรยะ มจฉรยะ หมายถง ความตระหน ม ๕ ประการไดแก (๑) อาวาสมจฉรยะ หมายถง ความตระหนอาวาส (๒) กลมจฉรยะ หมายถง ความตระหนตระกล (๓) ลาภมจฉรยะ หมายถง ความตระหนลาภ (๔) วณณมจฉรยะ หมายถง ความตระหนวรรณะ (๕) ธมมมจฉรยะ หมายถง ความตระหนธรรม๑๔๐ มจฉรยเปนสงโยชน (เครองผกมดคอความตระหน ) และเมอกลาวอกนยหนงใน

ขณะเดยวกนกยงเปนธรรมทท าหนาทสงเสรมและสนบสนนใหสงโยชนเกดขน ๑๒) วปลาส สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ๔ ประการคอ (๑) สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาสในสงทไมเทยงวาเทยง (๒) สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาสในสงทเปนทกขวาเปนสข (๓) สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาสในสงทเปนอนตตาวาเปนอตตา (๔) สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาสในสงทไมงามวางาม๑๔๑ วปลาสเปนธรรมทเปนเหตสงเสรมและสนบสนนใหเกดสงโยชน

๑๓๙ อง.อฏฐก. (ไทย) ๒๓/๖/๒๐๔, อง.อฏฐก. (บาล) ๒๓/๖/๓. ๑๔๐ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๕/๓๐๑, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๕/๑๔๗. ๑๔๑ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๔๙/๗๙, อง.จตกก. (บาล) ๒๑/๔๙/๔๔.

๕๒

๑๓. อคต อคต หมายถง ความล าเอยง ม ๔ ประการไดแก (๑) ฉนทาคต หมายถง ล าเอยงเพราะชอบ (๒) โทสาคต หมายถง ล าเอยงเพราะชง (๓)โมหาคต หมายถง ล าเอยงเพราะหลง (๔) ภยาคต หมายถง ล าเอยงเพราะกลว๑๔๒ การถงอคต ๔ ประการน บคคลใดละเมดความชอบธรรม เพราะฉนทาคต โทสาคต

โมหาคต ภยาคต ยศของบคคลนนยอมเสอมดจดวงจนทรขางแรมฉะนน ๑๔๓ อคตเปนธรรมทท าหนาทสงเสรมและสนบสนนสงโยชนใหเกดขน

๑๔) มล ๓ มล หมายถง ธรรม ๓ ประการทเปนไปในฝายเสอม คอ อกศลมล ๓ ไดแก (๑) อกศลมลคอโลภะ หมายถง ความอยากได (๒) อกศลมลคอโทสะ หมายถง ความคดประทษราย (๓) อกศลมลคอโมหะ หมายถง ความหลง๑๔๔ มลทง ๓ น เมออธบา ยตามหลกอภธรรมแลว แตละสภาวะเปนสงโยชนในตวและ

สนบสนนกนและกนอกดวยมอกามสงโยชน (โลภะ) เกดขน อกศลมลคอโมหะเกดขนสนบสนน เมอปฏฆะสงโยชนเกดขนมอกศลมลคอ โมหะเกดขนสนบสนน โมหะจงเปนปจจยทหนนโลภะและหนนโทสะ (ดแผนภม ๓.๑ แสดงโมหะเปนปจจยทหนนโลภะ และโทสะประกอบ)

จากหลกฐานทแสดงมาทงหมดน ลวนเปนเครองบงชใหเหนถงลกษณะของการสงเสรมและสนบสนนท างานรวมกนกบ สงโยชนในลกษณะของกลมธรรมทเปนอกศลทง ๑๔ ประการ ไดแก ๑) อาสวะ ๒) โอฆะ ๓) โยคะ ๔) คนถะ ๕) อปาทาน ๖) นวรณ ๗) อนสย ๘) กเลส ๙) มจฉตตะ ๑๐) โลกธรรม ๑๑) มจฉรยะ ๑๒) วปลาส ๑๓) อคต และ ๑๔) มละ ในขณะเดยวกนเมอสงโยชนเรมท างาน ธรรมทงหลายเหลานกจะเกดขนเพอสงเสรมและสนบสนนกนและกนเปนกระบวนการทท างานรวมกนดงน และเมอพจารณากเลสทกประการทกลาวมาแลวอกครงหนงโดยจดหมวดหมใหเหนถงความสมพนธระหวางสงโยชนและอกศลธรรมแลว พบวา อกศลธรรมเหลานจะถกแบงออกเปน ๒ กลม ดงน

๑๔๒ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๑/๒๘๘, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๑/๑๔๓. ๑๔๓ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๑๗/๒๙, อง.จตกก. (บาล) ๒๑/๑๗/๑๕. ๑๔๔ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕๓/๓๗๓, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๕๓/๑๖๙.

๕๓

กลมท ๑. อกศลธรรมทองคธรรมมลกษณะคลายกน แตจะแตกตางกนเลกนอยในรายละเอยด การจดแบบนตามอกศลสงคหะนย ๑๔๕ในคมภรอภธรรมมตถสงคหะ (ดตาราง ๓.๔ แสดงอกศลธรรมตาง ๆ เปรยบเทยบกบสงโยชนแตละองคธรรม) ดงนนจงถกจดอยในกลมเดยวกนโดยไลเรยงล าดบตามเขมนาฬกา (ดแผนภม ๓.๓ โดยเรมนบจากอาสวะทต าแหนง ๑๒ นาฬกา) มทงหมด ๙ ประการดงน

อาสวะ ๔ โอฆะ ๔ โยคะ ๔ คนถะ ๔ อปาทาน ๔ นวรณ ๖

อนสย ๗ สงโยชน ๑๐ กเลส ๑๐ มขอสงเกตประการหนงวา อกศลธรรมในกลมน มเฉพาะสงโยชน และกเลสเทานน ท

มการแบงองคธรรมออกละเอยดมากทสดถง ๑๐ องคธรรมดวยกน หากถอเอานยดงกลาวนท าใหสงโยชนและกเลสมความละเอยดในแงขององคธรรมทมมากทสด (๑๐ องคธรรม) และอกศลธรรมแตละตวในกลมนจะท างานประสานสอดคลองกนโดยแบงแยกหนาทกนไปชวยสงเสรมและสนบสนนสงโยชนใหท าหนาทผกมดสตวใหแนนแฟ นมากยงขน ยงไปกวานนกชวยกนท างานอยางเปนระบบเปนระเบยบดงไดอธบายมาแลวในรายละเอยดขางตน

กลมท ๒. อกศลธรรมทองคธรรมทไมเขาพวกกน กลาวคอแตละตวจะมองคธรรมทมลกษณะแตกตางกนออกไป ถงกระนนกท าหนาทของตน ๆ ในการสงเสรมและสน นสนนสงโยชนรวมกบอกศลธรรมกลมแรกไดเปนอยางด อกศลธรรมกลมนมอย ๖ ประการไดแก

มจฉตตะ ๘ โลกธรรม ๘ มจฉรยะ ๕ วปลาส ๔ อคต ๔ มล ๓ แผนภมตอไปนแสดงธรรมทงหลายทสงเสรมและสนบสนนท างานรวมกบสงโยชน

๑๔๕ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , วปสสนากรรมฐาน , รวบรวมโดย ฝายวชาการ อภธรรมโชต

กะวทยาลย, (กรงเทพมหานคร : มลนธสทธมมโชตกะ, ๒๕๒๘), หนา ๔๙-๕๗.

๕๔

สรปวา สงโยชน เมอเรมตนท างาน จะมกลมอกศลธรรมทง ๒ กลมขางตนทเขาไปชวย

สงเสรมและสนบสนนใหสงโยชนมก าลงผกมดแนนมากยงขน ตารางตอไปนเปนตารางทแสดงการเปรยบเทยบความสมพนธตาง ๆ ขององคธรรม

ของอกศลธรรมทอยในกลมท ๑ (รวมสงโยชนเขาดวยรวมเปน ๙ ประการ ตามอภธมมตถสงคหนย )

แผนภม ๒.๕ แสดงธรรมทสนบสนน สงเสรม และทางานรวมกบสงโยชน

๕๕

ตาราง ๒.๖ แสดงอกศลธรรมตาง ๆ เปรยบเทยบกบสงโยชนแตละองคธรรม (อภธมมตถสงคหะ)

อาสวะ๔ โอฆะ ๔ โยคะ ๔ คนถะ ๔ อปาทาน ๔ นวรณ ๖ อนสย ๗ สงโยชน ๑๐ กเลส ๑๐

๑ กามาสวะ กาโมฆะ กามโยคะ อภชฌากายคนถะ กามปาทาน กามจฉนทนวรณะ กามราคานสย กามราคสงโยชน โลภะ

๒ ภวาสวะ ภโวฆะ ภวโยคะ พยาปาทกายคนถะ ทฏฐปาทาน พยาปาทนวรณะ ภวราคานสย ภวราคสงโยชน โทสะ

๓ ทฏฐาสวะ ทฏโฐฆะ ทฏฐโยคะ สลพพตปรามาสกายคนถะ สลพพตปาทาน ถนมทธนวรณะ ปฏฆานสย ปฏฆสงโยชน โมหะ

๔ อวชชาสวะ อวชโชฆะ อวชชาโยคะ อทงสจจาภนเวสกายคนถะ อตตวาทปาทาน อทธจจกกกจจะฯ มานานสย มานสงโยชน มานะ

๕ วจกจฉานวรณะ ทฏฐานสย ทฏฐสงโยชน ทฏฐ

๖ อวชชานวรณะ วจกจฉานสย สลพพตปรามาส วจกจฉา

๗ อวชชานสย วจกจฉาสงโยชน ถนะ

๘ อสสาสงโยชน อทธจจะ

๙ มจฉรยสงโยชน อหรกะ

๑๐ อวชชาสงโยชน อโนตตปปะ

๕๖

๒.๔.๒ หลกธรรมทมความสมพนธในหนาทตาง ๆ กนของสงโยชน ดวยเหตทสงโยชน มองคธรรม ๑๐ ประการคอ สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส

กามฉนทะ พยาบาท รป ราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ และอวชชา นอกจากนนทางอภธรรม - ภาชนย (ตามแนวพระอภธรรม ) ไดกลาวถงสงโยชนอก ๒ ประการ ไดแก อสสาและมจฉรยะ (ดงรายละเอยดทกลาวไวแลวในบทท ๒) ในทน ผวจยเสนอความสมพนธใ นหนาทตาง ๆ กนขององคธรรมดงกลาวเหลานนของสงโยชนโดยการเรยงล าดบองคธรรมของสงโยชนตาม สตตนตภาชนย (ตามแนวพระสตร) ตงแตล าดบ ๑ – ๑๐ จากนนจงตามดวยองคธรรมแหงสงโยชนแนวอภธรรมอก ๒ ประการคอ อสสา และมจฉรยะ โดยจะจดเขาในล าดบท ๑๑-๑๒ ตามล าดบดงตอไปน

๑) สกกายทฏฐสงโยชน สกกายทฏฐ แปลวา ความเหนวาเปนตวของตน ๑๔๖การเหนวา‚นนเปนอตตาของเรา ‛

เปนอาการของทฏฐ ๑๔๗ มหลกฐานบนทกการสนทนาเกยวกบสกกายะระหวางอบาสกชอวาวสาขะกบภกษณชอวาธมมทนนา อบาสกถามถงธรรมทชอวาสกกายะ ภกษณธมมทนนาตอบวา อปาทานขนธ ๕ คอ ๑. รปปาทานขนธ (อปาทานขนธคอรป ) ๒. เวทนปาทานขนธ (อปาทานขนธคอเวทนา) ๓. สญญปาทานขนธ (อปาทานขนธคอสญญา ) ๔. สงขารปาทานขนธ (อปาทานขนธคอสงขาร) ๕.วญญาณปาทานขนธ (อปาทานขนธคอวญญาณ) ๑๔๘

จากหลกฐานการสนทนานสรปไดวา อปาทานขนธ ( ความยดมนในขนธ ๕) เปน สกกายะทฏฐ อบาสกวสาขะถามถงลกษณะของบคคลผมสกกายทฏฐ ภกษณธมมทนนาตอบวา ปถชนในโลกนผยงไมไดสดบ ไมไดพบพระอรยะทงหลาย ไมฉลาดในธรรมของพระอรยะ ไมไดรบค าแนะน าในธรรมของพระอรยะ ไมไดพบสตบรษทงหลาย ไมฉลาดในธรรมของสตบรษ ไมไดรบค าแนะน าในธรรมของสตบรษ พจารณาเหนรปโดยความเปนอตตาบาง พจารณาเหนอตตาวามรปบาง พจารณาเหนรปในอตตาบาง พจารณาเหนอตตาในรปบาง พจารณาเหนเวทนา พจารณาเหนสญญา พจารณาเหนสงขารทงหลาย พจารณา เหนวญญาณโดยความเปนอตตาบาง พจารณาเหนอตตาวามวญญาณบาง พจารณาเหนวญญาณในอตตาบาง พจารณาเหนอตตาในวญญาณบาง สกกายทฏฐม ได๑๔๙ ผวจยมทศนคตวาสกกายทฏฐ การยดมนถอมน คอมจฉาทฏฐนนเองเพราะองคธรรมเหมอนกนคอ ทฏฐ และผทมมจฉาทฏฐนนมคตเปน ๒ คอ นรกหรอก าเนดสตวดรจฉาน

๑๔๖ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๖๔, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๐๕/๑๓๗. ๑๔๗ ม.ม.อ. (ไทย) ๒/๑๔๑/๑๗. ๑๔๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๖๐/๕๐๐, ม.ม. (บาล) ๑๒/๔๖๐/๒๘๕. ๑๔๙ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๖๑/๕๐๐, ม.ม. (บาล) ๑๒/๔๖๑/๒๘๖.

๕๗

อนงกายกรรมทถอปฏบตใหบรบรณตามสมควรแกทฏฐ วจกรรม ฯลฯ และมโนกรรมทถอปฏบตใหบรบรณตามสมควรแกทฏฐ เจตนา ความปรารถนา ความตงใจและสงขารทงหลายของบคคลผเปนมจฉาทฏฐ ธรรมทงหมดนนยอมเปนไปเพอผลทไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ ไมเกอกล เปนทกข ขอนนเพราะเหตไรเพราะบคคลนนมทฏฐชว เ ปรยบเหมอนเมลดสะเดา เมลดบวบขม หรอเมลดน าเตาขมทบคคลเพาะไวในดนชมชน รสดนและรสน าทมนดดซบเอาไวทงหมด ยอมเปนไปเพอความเปนของขม เผดรอน ไมนายนด ขอนนเพราะเหตไร เพราะสะเดาเปนตนนนมเมลดเลวฉนใด กายกรรมทถอปฏบตให บรบรณตามสมควรแกทฏฐ วจกรรม ฯลฯ และมโนกรรมทถอปฏบตใหบรบรณตามสมควรแกทฏฐ เจตนา ความปรารถนาความตงใจ และสงขารทงหลายของบคคลผเปนมจฉาทฏฐ ธรรมทงหมดนนยอมเปนไปเพอผลทไมนาปรารถนา ไมนาใคร ไมนาพอใจ ไมเกอกล เป นทกข ๑๕๐ อรรถกถา จารย อธบายวาขบวนการเกดขนของทฏฐนน เรมตนทสมผส หรอการกระทบกนระหวางอายตนะภายในกบอายตนะภายนอก เชน ตากระทบรป เปนตนพระพทธเจาตรสวา ทฏฐ ๖๒ เรมตนจากผสสะน าไปสเวทนา สดทายกคอความทกข ดงนนจงไมอาจน า ไปสความดบทกขไดแตอยางใด๑๕๑

หลกฐานในพระอภธรรมปฎก ธมมสงคณ กลาวถงสภาวะของอกศลจตทมความพอใจในรปเสยงกลน รส สมผส อารมณทเกดทางใจ เปนไปพรอมกบความด ประกอบดวยความเหนผดบาง เปนไปพรอมกบอเบกขา ประกอบดวยความเหนผดบาง ในขณะทโลภะเก ดขนจะมความเหนผดขนดวยกน ๔ สภาวะ และในขณะโลภะเกดขนไมมทฏฐสนบสนน ๔ สภาวะ ดงน

อกศลจตดวงท ๑ ‚สภาวธรรมทเปนอกศล คอ จตทเปนอกศล สหรคตดวยโสมนส สมปยตดวยทฏฐ มรปเปนอารมณ มเสยงเปนอารมณ มกลนเปนอารมณ มรสเปนอารม ณ มโผฏฐพพะเปนอารมณ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใดๆ เกดขนในสมยใด ในสมยนน ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร ปต สข เอกคคตา วรยนทรย สมาธนทรย มนนทรย โสมนสสนทรย ชวตนทรย มจฉาทฏฐ มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ มจฉาสมาธ วรยพละ สมาธพละ อหรกพละ อโนตตปปพละ โลภะ โมหะ อภชฌา มจฉาทฏฐ อหรกะ อโนตตปปะ สมถะ ปคคาหะ และอวกเขปะ กเกดขน หรอสภาวธรรมทไมเปนรปซงองอาศยกนเกดขนแมอนในสมยนน สภาวธรรม เหลานชอวาเปนอกศล‛๑๕๒

อกศลจตดวงท ๒ จตทเปนอกศลสหรคตดวยโสมนส สมปยตดวยทฏฐ ๑๕๓

๑๕๐ ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๑๒๘/๑๙๔, ข.ปฏ. (บาล) ๓๑/๑๒๘/๑๑๗. ๑๕๑ ท.ส.อ. (ไทย) ๑๔๔/๑๑๖. ๑๕๒ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๓๖๕/๑๑๐, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๓๖๕/๖๖. ๑๕๓ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๓๓๙/๑๑๖, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๓๓๙/๖๑.

๕๘

อกศลจตดวงท ๓ จตทเปนอกศล สหรคตดวยโสมนส วปปยตจากทฏฐ มรปเปนอารมณ มเสยงเปนอารมณ มกลนเปนอารมณ มรสเปนอารมณ มโผฏฐพพะเปนอารมณ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนในสมยใด ในสมยนน ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร ปต สข เอกคคตา วรยนทรย สมาธนทรย มนนทรย โสมนสสนทรย ชวตนทรย มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ มจฉาสมาธ วรยพละ สมาธพละ อหรกพละ อโนตตปปพละ โลภะ โมหะ อภชฌา อหรกะ อโนตปปะ สมถะ ปคคาหะ และอวกเขปะ กเกดขน๑๕๔

อกศลจตดวงท ๔ จตทเปนอกศล สหรคตดวยโสมนส วปปยตจากทฏฐ มรปเปนอารมณ ฯลฯ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนโดยมเหตชกจงในสมยใด ในสมยนน ผสสะฯลฯ อวกเขปะ กเกดขน๑๕๕

อกศลจตดวงท ๕ สหรคตดวยอเบกขา สมปยตดวยทฏฐ มรปเปนอารมณ มเสยงเปนอารมณ มกลนเปนอารมณ มรสเปนอารมณ มโผฏฐพพะเปนอารมณ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนในสมยใด ในสมยนน ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร อเบกขา เอกคคตา วรยนทรย สมาธนทรย มนนทรย อเปกขนทรย ชวตนทรย มจฉาทฏฐ มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ มจฉาสมาธ วรยพละ สมาธพละ อหรกพละ อโนตตปปพละ โลภะ โมหะ อภชฌา มจฉาทฏฐ อหรกะ อโนตตปปะ สมถะ ปคคาหะ และอวกเขปะ กเกดขน๑๕๖

อกศลจตดวงท ๖ จตทเปนอกศล สหรคตดวยอเบกขา สมปยตดวยทฏฐ มรปเปนอารมณ ฯลฯมธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนโดยมเหตชกจงในสมยใด ในสมยนน ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ กเกดขน๑๕๗

อกศลจตดวงท ๗ จตทเปนอกศล สหรคตดวยอเบกขา วปปยตจากทฏฐ มรปเปนอารมณ มเสยงเปนอารมณมกลนเปนอารมณ มรสเปนอารมณ มโผฏฐพพะเปนอารมณ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆเกดขนในสมยใด ในสมยนน ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร อเบกขา เอกคคตา วรยนทรย สมาธนทรย มนนทรย อเปกขนทรย ชวตนทรย มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ มจฉาสมาธ วรยพละ สมาธพละ อหรกพละ อโนตตปปพละ โลภะ โมหะ อภชฌา อหรกะ อโนตตปปะ สมถะ ปคคาหะ และอวกเขปะ กเกดขน๑๕๘

๑๕๔ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๐๐/๑๑๖, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๐๐/๗๐. ๑๕๕ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๐๒/๑๑๗, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๐๒/๗๐. ๑๕๖ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๐๙/๑๑๗, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๐๒/๗๒. ๑๕๗ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๐๙/๑๑๙, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๐๒/๗๒. ๑๕๘ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๑๐/๑๑๙, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๐๒/๗๒.

๕๙

อกศลจตดวงท ๘ จตทเปนอกศล สหรคตดวยอเบกขา วปปยตจากทฏฐ มรปเปนอารมณ ฯลฯมธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขน โดยมเหตชกจงในสมยใด ในสมยนน ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ กเกดขน๑๕๙

อยางไรกตาม เมอกลาวถงธรรมทท างานรว มกบ สกกายทฏฐสงโยชน มอยหลายประการ เพอใหเหนภาพชดเจนขน ผวจยขอเสนอแผนภมแสดง “ธรรมทท างานรวมกบ สกกายทฏฐ” ดงตอไปน

แผนภมขางตนนแสดงใหเหนถงธรรมทท างานรวมกบสกกายทฏฐดงหลกฐาน

ในธมมสงคณท าใหทราบวาในขณะททฏฐสงโยชนเกดท าหนาทใหสรรพสตวมความเหนผด อกศลทมความพอใจทเรยกวากามาสวะ (โลภะ ,อภชฌา ) อวชชาสวะ (โมหะ ) เกดรวมสนบสนนให ทฏฐสงโยชนท าหนาทของตน แทจรงจตมหลายดวง มหลายอยาง มหลายประการ คอ จตทมราคะ จตทมโทสะ และจตทมโมหะ ๑๖๐ อรรถกถาอธบายจตมราคะวาไดแกจตทสหรคตดวยโลภะ ๘ ดวง๑๖๑

๑๕๙ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๑๒/๑๒๐, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๐๒/๗๒. ๑๖๐ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๒๖๔/๓๑๑, ม.ม. (บาล) ๑๓/๒๖๔/๑๙๑. ๑๖๑ ม.ม.อ. (ไทย) ๒/๒๖๔/๑๙๕.

สกกายทฏฐ

อหรกะ

กามาสวะ

(โลภะ, อภชฌา)

อวชชาสวะ

(โมหะ)

อโนตปปะ

แผนภม ๒.๗ แสดงธรรมททางานรวมกบสกกายทฏฐ

สงโยชน

๖๐

มหลกฐานในขททกนกายปฏสมภทามรรคไดกลาวถงสกกายะ และสลพพตปรามาสวาเปนสงโยชนดวยและขณะเดยวกนกเปนทฏฐดวยขอความวา ‚๑. สกกายทฏฐ ๒. สลพพตปรามาส เหลานเปนสงโยชนและทฏฐ ‛๑๖๒ และไดกลาวถงสงโยชนขออนๆวาเปนสงโยชน แตไมเปนทฏฐดงนวา

๑. กามราคสงโยชน หมายถง กเลสเครองประกอบสตวไวในภพคอกามราคะ ๒. ปฏฆสงโยชน หมายถง กเลสเครองประกอบสตวไวในภพคอปฏฆะ ๓. มานสงโยชน หมายถง กเลสเครองประกอบสตวไวในภพคอมานะ ๔. วจกจฉาสงโยชน หมายถง กเลสเครองประกอบสตวไวในภพคอวจกจฉา ๕. ภวราคสงโยชน หมายถง กเลสเครองประกอบสตวไวในภพคอภวราคะ ๖. อสสาสงโยชน หมายถง กเลสเครองประกอบสตวไวในภพคออสสา ๗. มจฉรยสงโยชน หมายถง กเลสเครองประกอบสตวไวในภพคอมจฉรยะ ๘. อนสยสงโยชน หมายถง กเลสเครองประกอบสตวไวในภพคออนสย ๙. อวชชาสงโยชน หมายถง กเลสเครองประกอบสตวไวในภพคออวชชา เหลานเปนสงโยชนแตไมเปนทฏฐ๑๖๓

แผนภมตอไปนแสดงใหเหนสงโยชนกลมทเปนทฏฐ และสงโยชนกลมทไมเปนทฏฐตามหลกฐานในพระไตรปฎกทยกมาขางตน

๑๖๒ ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๑๒๙/๑๙๗, ข.ปฏ. (บาล) ๓๑/๑๒๙/๑๑๘. ๑๖๓ ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๑๒๙/๑๙๗, ข.ปฏ. (บาล) ๓๑/๑๒๙/๑๑๘.

สงโยชน

ทฏฐ

สกกายทฏฐลลพพตปรามาส

ไมเปนทฏฐ

กามราคะ ปฏฆะ มานะ วจกจฉา ภวราคะ อสสา มจรยะ อนสย อวชชา

แผนภม ๒.๘ แสดงสงโยชนกลมทเปนทฏฐ และไมเปนทฏฐ

๖๑

๒) วจกจฉาสงโยชน วจกจฉา มความหมายวา ความสงสย ไมตกลงใจ คอวพากษวจารณ ในคณพระพทธ

พระธรรม พระสงฆเปนตน๑๖๔ในอภธมมาวตารบนทกไววา ‚ธรรมชาตทชอวาวจกจฉา เพราะอรรถวา หมดทางรกษา อกอยางหนง เปนเหตใหยากคอล าบากตอการตดสนใจสภาวธรร ม วจกจฉานนมความสงสยเปนลกษณะ มความหวนไหวเปนกจ มความตดสนใจไมไดเปนผลปรากฏ มอโยนโสมนสการเปนเหตใกล๑๖๕

หลกฐานในพระธมมสงคณมบนทกวา จตทเปนอกศลสหคตดวยอเบกขา สมปยตดวยวจกจฉา มรปเปนอารมณ มเสยงเปนอารมณ มกลนเปนอารมณ มรสเปนอารมณ มโผฏฐพพะเปนอารมณ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนในสมยใด ในสมยนน ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร อเบกขา เอกคคตา วรยนทรย มนนทรย อเปกขนทรย ชวตนทรย มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ วรยพละ อหรกพละ อโนตตปปพละ วจกจฉาโมหะ อหรกะ อโนตตปปะ และปคคาหะ กเกดขน หรอ สภาวธรรมทไมเปนรปซงองอาศยกนเกดขนแมอนในสมยนน สภาวธรรมเหลาน ชอวาเปนอกศล๑๖๖

จากหลกฐานในพระไตรปฎกหลกธรรมทเกดขนเปนกลางม ๑๕ สภาวะ สวนหลกธรรมทไมดม ๘ สภาวะคอ มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ อหรกพละ อโนตตปปพละ วจกจฉา โมหะ อหรกะ อโนตตปปะ ส าหรบอหรกะและอโนตตปปะนน ในอภธมมตถสงคหะจดใหอยในกลมโมหะ เมอโมหะท างานจะมอหรกะอโนตตปปะเกดรวมดวยทกครงส าหรบวจ กจฉานนกมโมหะเกดขนท างานดวยกน๑๖๗ ขณะวจกจฉาสงโยชนเกดขนจงมอวชชาสวะเกดรวมดวยสนบสนนการท างานสอดคลองกบอรรถกถาทกลาวถงจตมโมหะวา ‚จตมโมหะไดแกจตทสหรคตดวยวจกจฉาและอทธจจะ ๒ ดวง‛๑๖๘ ขณะทวจกจฉาเกดขน มโมหะคออวชชาสวะ เกดรวมสนบสนน นอกจากนนยงมธรรมะฝายไมดเกดขนสงเสรมดวย ดงแผนภมตอไปน

๑๖๔ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน ,

หนา ๓๓. ๑๖๕ พทธทตตมหาเถระ , อภธมมาวตาร , แปลโดยประชม เรองวาร , (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

กรมการศาสนา, ๒๕๔๓), หนา ๕๔. ๑๖๖ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๒๒/๑๒๒-๑๒๓, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๒๒/๗๔. ๑๖๗ พระสทธมมโชตกะ ธมมา จรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน ,

หนา ๓๒, ๓๗. ๑๖๘ ม.ม.อ. (บาล) ๒/๒๖๔/๑๙๕.

๖๒

๓) สลพพตปรามาสสงโยชน สลพพตปรามาส ๑๖๙ หมายถง ความถอมนศลพรต ๑๗๐ สลพพตปรามาสกายคนถะ

(กายคนถะคอสลพพตปรามาส ) สลพพตปาทาน (ความถอมนในศลพรต )๑๗๑ สลพพตปรามาสกายคนถะ (กเลสเครองผกกายคอความถอมนศลพรต )๑๗๒ ลกษณะของ สลพพตปรามาสปรากฏอยทงกอนพทธกาลและในพทธกาล ทสด ๒ อยางกอยในลกษณะของสลพพตปรามา ส พระพทธเจาตรสปฏเสธทสด ๒ อยาง คอ กามสขลลกานโยค และ อตตกลมถานโยค โดยรบสงกบปญจวคคยวา ‚ทสด ๒ อยางน บรรพชตไมพงเสพ กลาวคอ

(๑) กามสขลลกานโยคในกามทงหลาย (การหมกมนอยดวยกามสขใน กามทงหลา ย) เปนธรรมอนทราม เปนของชาวบาน เปนของปถชน ไมใชของพระอรยะ ไมประกอบดวยประโยชน

๑๖๙ สลพพตปรามาส คอความยดถอวาบคคลบรสทธหลดพนไดดวยศล และวตร , ว.อ. (ไทย) ๓/

๒๔๓/๑๖๕, อางใน อง.ฉกก (ไทย) ๒๒/๕๕/๕๓๗. ๑๗๐ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๖๔, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๐๕/๑๓๗. ๑๗๑ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๒/๒๙๓, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๒/๑๔๔. ๑๗๒ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๗๕/๑๐๓, ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๗๕/๕๕.

วจกจฉา

อหรกะ

อวชชาสวะ

(โมหะ)

อโนตปปะ

แผนภม ๒.๙ แสดงธรรมททางานรวมกบวจกจฉา

๖๓

(๒) อตตกลมถานโยค (การประกอบความล าบากเดอดรอนแกตน ) เปน ทกข ไมใชของพระอรยะ ไมประกอบดวยประโยชน๑๗๓

อรรถกถาอธบายเกยวกบทสด ๒ อยางวา กามสข ลลกานโยค หมายถงการหมกมนดวยกามสขในวตถกาม ๑๗๔ อตตกลมถานโยค หมายถงการหมกมนทเปนเหตใหตนเดอดรอน เรารอน เชน การบ าเพญตบะ แบบทรมานตน ๑๗๕ ลทธทถอวาการทรมานตนเองเปนการเผากเลส กามสขลลกานโยคหมกมนอยในกามนน ท าใหบคคลนนถ งทกขและน าไปสความตาย มขอความปรากฏอยในพระไตรปฎกเกยวกบลกษณะหมกมนในกาม ขอความวา ภกษทงหลายไปบณฑบาตและพบนกเลง ๒ คน ทะเลาะกนเพราะรกโสเภณคนเดยวกน จงเกดการบาดหมางกนทะเลาะ ววาทกน ถงขนชกตอยกนบาง ใชกอนดนขวางกนบาง ใชทอนไ มตกนบาง ใชศสตราท ารายกนบาง นกเลงเหลานนไดรบทกข ถงแกความตาย๑๗๖ เมอพระพทธเจาทรงทราบเนอความนนแลวทรงเปลงอทานวา ‚สงทบคคลไดรบอยและสงทบคคลยงหวงทจะไดรบตอไป สงทงสองนนเจอดวยธลคอราคะเปนตนแกผทรนทรายใฝใจอยากไดรบอย‛๑๗๗

อรรถกถาอธบายค าวา ‚ทรงทราบเนอความนนแลว‛กอนการเปลงอทาน วา ทรงทราบวาความก าหนดตดใจในกามทงหลายเปนมลเหตแหงความพนาศทงหลายทงปวง จงทรงเปลงอทานเพอแสดงใหเหนโทษในขอปฏบตทสดโตงทง ๒ ประการ (คอกามสขลลกาน โยคและ อตตกลมถานโยค ) และเพอแสดงใหเหนอานสงสแหงขอปฏบตอนเปนสายกลาง (มชฌมาปฏปทา)๑๗๘

นอกจากนนอรรถกถายงอธบายเกยวกบ ‚สงทบคคลไดรบอย ‛ มความหมาย ๒ นย คอ

(๑) หมายถงกามคณ ๕ ประการ ทบคคลเสวยดวยความยดมนวา โทษในกามคณ ๕ ไมม (กามสขลลกานโยค)

(๒) หมายถงการท าตนใหเดอดรอนดวยการ ประพฤตวตรอยางนกบวชเปลอย(อตตกลมถานโยค)

๑๗๓ ว.ม. (ไทย) ๔/๑๓/๒๐, ว.ม. (บาล) ๔/๑๓/๑๐. ๑๗๔ ท.ปา.อ. (บาล) ๑๖๐/๘๕. ๑๗๕ ท.ปา.อ. (บาล) ๑๖๐/๕๕. ๑๗๖ ข.อ. (ไทย) ๒๕/๕๘/๓๐๔, ข.อ. (บาล) ๒๕/๕๘/๑๕๑. ๑๗๗ ข.อ. (ไทย) ๒๕/๕๘/๓๐๕, ข.อ. (บาล) ๒๕/๕๘/๑๕๑. ๑๗๘ ข.อ.อ. (บาล) ๕๘/๑๗๕.

๖๔

อกประการหนง “สงทบคคลยงหวงทจะไดรบตอไป ” มความหมาย ๒ นย เชนเดยวกน คอ (๑) หมายถงกามคณ ๕ ทบคคลมงหวงทจะไดรบดวยความเชอวาเมอไดรบแลว ถอเปนบญอนยงใหญ (กามสขลลกานโยค ) (๒) หมายถงผลทจะพงไดรบในอบาย เพราะการท ากรรมตาม ความเหนผดเปนเหต (อตตกลมถานโยค)๑๗๙

ในอภธมมตถสงคหะไดอธบายเกยวกบสลพพตปรามาสวา เปนธรรมชาตทเกยวของนามกายรปกายไวโดยอาการยดถอในการปฏบตทผด องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก ทใน ทฏฐคตสมปยตตจต๑๘๐ ดงในตวอยางของสลพพตปรามาสทปรากฏอยในอดตสมยพทธกาล การยดมนถอมนในความเหนผดของลทธครทง ๖๑๘๑ นนคอมจฉาทฏฐทมมลทน เหมอนกระจายหนาม และราดยาพษไปทวชมพทวป๑๘๒ กอใหเกดผลเสยตอสงคมแพรกระจายออกไปสวงกวาง

ในสงคมโลกปจจบนนกยงมการยดมนสลพพตปรามาสซงน าไปสการสงหารหม ดงเชนเรองของ จมส วอเรน โจนส ไดตงลทธ Peoples temple แปลวาวหารแหงปวงชน จมส เปนศาสนาจารยของโบสถแหงหนงในสหรฐอเมรกาและไดไปตงเมองอยในทวปแอฟรกาเมอง กยานา (Guyana) มสาวกเปนจ านวนพน จมส ไดพดโนมนาวใหสาวกฆาตวตายยกหมโดยการดมน าองนเจอ ไซยาไนด (Cyanide) ซงเปนสารพษรายแรงทใหผลเรวเฉยบพลน สาวกทดมยาเขาไปไดรบการทรมานกวาจะตาย สาธคณจมส โจนสไดชกชวนใหพอแมกรอกยาพษลก สามสงหารภรรยา หรอถาใครรรอยงไมดมยาพษ จะมหนวยสงเคราะหจบยาพษกรอกเขาไปในปาก โดยสาธคณจ มสโจนสไดประกาศผานโทรโขงดงนวา ‚ความตายไมใชสงนากลวเลย มนเพยงแตเปลยนเราไปสสถานะทสงสงขนเทานน เราไมไดฆาตวตาย แตสงทเราท าคอการประทวงความไรมนษยธรรมแหงโลกน‛และสาธคณจมสโจนสไดยงตวตาย รวมทงหมดมคนตาย ๙๑๔ ศพ๑๘๓

จากกรณศกษาทงสองตวอยางขางตนนยอมเปนเครองชชดใหเหนวา สลพพตปรามาสสงโยชนมภยและโทษทรายแรงเสมอนยาพษทใหโทษถงชวตโดยเฉพาะกรณของสาธคณจมส โจนสน จะเหนไดวาค าสอนทมการปฏบตผดถอวาเปนโซทรดคอท าใหศาสนาจารยและผปฏบ ต

๑๗๙ ข.อ.อ. (บาล) ๕๘/๓๗๕-๓๗๗. ๑๘๐ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓-๗, หนา๘๒. ๑๘๑ เจาลทธ หมายถงคณาจารย ๖ คน คอ ๑) ปรณกสสป ๒) มกขลโคสาล ๓) อชตเกสกมพล

๔) ปกทธกจจายนะ ๕) สญชยเวลฏฐบตร ๖) นครนถนาฏบตร มกเรยกวา ครทง ๖, พระธรรมปฎก, (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท , พมพครงท ๑๑, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๕๘.

๑๘๒ ส .ส.อ. (ไทย) ๑/๕๕๘/๑๒๐. ๑๘๓ ตวย’ตน, ซนเดย สเปเซยล , หนา ๑๔, หนงสอพมพไทยรฐ , ๑๐.ต.ค.๕๓, ปท ๖๑. ฉบบท

๑๙๒๕๕.

๖๕

ตามกอดคอกนลงเหวถงความพนาศ วาตามหลกอภธรรม สลพพตปรามาส องคธรรมไดแก ทฏฐเจตสก เมอวาตามหลกสมปโยคนย ๑๘๔ แลวขณะทสลพพตปรามาสท างานนนจะมกามาสวะและอวชชาสวะเกดรวมสนบสนนดวยดงแผนภมตอไปน

๔) กามฉนทะสงโยชน (พระสตร) กามราคสงโยชน (อภธรรม) กามฉนทะ หรอ กามราคะ คอความตดใจในในกามคณอารมณ ในคมภรฎกาให

ความหมาย กามสงโยชน หมายถงกามราคะซงมชอตาง ๆ เชน ฉนทะ ราคะ ฉนทราคะ ๑๘๕ นอกจากนนกามยงมชอเรยกตาง ๆ ดงพทธวจนะวา

ค าวา ภย เปนชอของกาม ค าวา ทกข เปนชอของกาม ค าวา โรค เปนชอของกาม ค าวา ฝ เปนชอของกาม ค าวา ลกศร เปนชอของกาม ค าวา เครองของ เปนชอของกาม ค าวา เปอกตม เปนชอของกาม ค าวา การอยในครรภ เปนชอของกาม ค าวา ภย นเปนชอของกาม เพราะสตวโลกผยนดดวยกามราคะ ถกฉนทราคะเกยวพนไว ยอมไมพนจากภยทงทมในภพน ทงทมในภพหนา ๑๘๖

๑๘๔ หมายถง เจตสกทเขาไปท างานรวมกนกบจต หรอ เจตสกทประกอบกบจตได , พระสทธมม-

โชตกะ ธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน, หนา ๓๕. ๑๘๕ ท.ม.ฏกา (บาล) ๓๕๔/๓๑๔. ๑๘๖ อง.อฏฐก. (ไทย) ๒๓/๕๖/๓๔๙, อง.อฏฐก. (บาล) ๒๓/๕๖/๓๔๙/๔๖.

สลพพตปรามาส

อหรกะ

กามาสวะ

(โลภะ, อภชฌา)

อวชชาสวะ

(โมหะ)

อโนตปปะ

แผนภม ๒.๑๐ แสดงธรรมททางานรวมกบสลพพตปรามาส

สงโยชน

๖๖

การผกมดทยอมดวยความอยากทเกดกบมนษยปถชน กลาวสนๆคอโลภะนนเอ ง ในขณะทโลภะเกดขน มทฏฐาสวะ และอวชชาสวะ เกดสนบสนน ตามหลกฐานในอภธมมตถ-สงคหะวา ‚ กามราคสงโยชนองคธรรมไดแก โลภเจตสก ทประกอบในโลภมลจต ๘ สภาวะ (จตทตดใจในกามคณอารมณ ) ใน ๘ สภาวะนน มทฏฐาสวะ เกดรวมดวยสนบสนนเปนประจ า ม ๔ สภาวะคอ

(๑) จตทตดใจในรป เสยง กลน รส สมผสอารมณเกยวกบความอยากไดสงนนสงน เกดพรอมกบความชนชมโสมนส ไมมใครชกชกชวน ในขณะนน มทฏฐ (ทฏฐาสวะ )เปนผสนบสนน และโมหะเจตสก (อวชชาสวะ) รวมดวย

(๒) จตทตดใจในกามคณอารมณท มความชนชมโสมนส ทมการชกชวนเกดขนโดย มทฏฐ (ทฏฐาสวะ) และโมหเจตสก (อวชชาสวะ) เปนผสนบสนน

(๓) จตทตดใจในกามคณอารมณแตมความเฉยในอารมณ (อเบกขา) เปนจตทเกดขนเอง ไมมใครชกชวน เกดขนโดยมทฏฐ (ทฏฐาสวะ ) และโมหเจตสก (อวชชาสว ะ) เปนผสนบสนน

(๔) จตตดใจในกามคณอารมณมความเฉยในอารมณ เปนจตทมคนชกชวนโดยมทฏฐ (ทฏฐาสวะ) และโมหเจตสก (อวชชาสวะ) เปนผสนบสนน๑๘๗

ในขณะทกามสงโยชน (โลภะ) เกดขนนน และมความยดมนถอมนตวตนของตนและของคนอนหรอวตถสงของน น ทฏฐจะเกดขนสนบสนนกน อวชชากเปนอกแรงหนงทส าคญทสด เพราะถาไมมอวชชาคอ ความหลงแลว ความอยาก และความเหนผดจะไมเกดขน หลกฐานใน ธมมสงคณเรยกโลภะวา

โลภะคออกศลจตทเปนอกศล สหรคตดวยโสมนส สมปยตดวยทฏฐ มรปเปนอารมณ มเสยงเปนอารมณ มกลนเปนอารมณ มรสเปนอารมณ มโผฏฐพพะเปนอารมณมธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใดๆ เกดขนในสมยใด ในสมยนน ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร ปต สข เอกคคตา วรยนทรย สมาธนทรย มนนทรย โสมนสสนทรย ชวตนทรย มจฉาทฏฐ มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ มจฉาสมาธ วรยพละ สมาธพละ อหรกพละ อโนตตปปพละ โลภะ โมหะ อภชฌา มจฉาทฏฐ อหรกะ อโนตตปปะ สมถะ ปคคาหะ และอวกเขปะกเกดขน‛๑๘๘

๑๘๗ ดรายละเอยดเกยวกบหลกสมปโยคนยของอกศลจต , พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมต-

ถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน, หนา ๑๓-๓๗. ๑๘๘ อภ.สง. (ไทย) ๓๕/๓๖๕/๑๑๐, อภ.สง. (บาล) ๓๕/๓๖๕/๑๓๙.

๖๗

จากหลกฐานในพระไตรปฎก จะเหนวา ขณ ะทจตตดอยในรป เสยง กลน รส สมผส หรอ มความอยากเกดในใจเกดขนนน ธรรมะทเปนกลางๆ เกดขน ๒๐ สภาวะ คอ ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร ปต สข เอกคคตา วรยนทรย สมาธนทรย มนนทรย วรยพละ สมาธพละ โสมนสสนทรย ชวตนทรย สมถะ ปคคาหะ และอวกเขปะ สวนธรรมทเปนฝายไมดเกดขน ๙ สภาวะ ประกอบดวย มจฉาทฏฐ มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ มจฉาสมาธ อหรกพละ อโนตตปปพละ โลภะ โมหะ อภชฌา ใน ๙ สภาวะนน ม โลภะ และอภชฌา (เพงอยากได) ซงเปนกามราคสงโยชน มมจฉาทฏฐความเหนผด ซงเปนทฏฐสงโยชน และมมจฉาอก ๓ สภาวะเกดขน ผวจยมความเหนวา เมอมความเหนผดเกดขน การด ารผด (มจฉาสงกปปะ ) ความเพยรพยามทผด (มจฉาวายามะ ) การตงมนในอารมณทผด (มจฉาสมาธ ) กเกดขนตามล าดบ พล งแหงความไมเกรงกลวตอบาป (อหรกพละ ) พลงแหงความไมสดงกลวตอบาป (อโนตตปปพละ ) กเกดขนตามล าดบ อหรกะและอโนตตปปะน ในอภธมมตถสงคหะจดใหอยในกลมเดยวกนกบโมหะ ๑๘๙ เปนอวชชาสวะ เมอมนษยอยากไดสงใดสงหนงทไมมใครชชวนหรอมคนมาช ชวน โลภะทเรยกวา กามราคสงโยชนเกดขน ม ทฏฐสวะ และอวชชาสวะ เกดสนบสนนสงเสรมกนและกน ดงแผนภมตอไปน

๑๘๙ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน ,

หนาท ๓๒.

กามฉนทะ

(กามราคะ)

อหรกะ

ทฏฐาสวะอวชชาสวะ

(โมหะ)

อโนตปปะ

แผนภม ๒.๑๑ แสดงธรรมททางานรวมกบกามฉนทะ / กามราคะ

๖๘

๕) พยาบาทสงโยชน (พระสตร) ปฏฆะสงโยชน (อภธรรม) พยาบาทหรอปฏฆะวาโดยสภาวะแลวคอโทสะนนเอง ในอภธมมาวตารกลาวธรรมท

ชอวา โทสะ เพราะอรรถวา เปนเหตประทษราย หรอประทษรายเองหรอวาโทสะนนกคอสกวาความประทษรายนนแล โทสะนนมความดรายเปนลกษณะ อปมาเหมอนงทถกท าราย มการซดสายไปเปนกจ อปมาเหมอนความซานไปแหงยาพษ หรอมการแผดเผาทอาศยของตนเปนกจ อปมาเหมอนไฟทแผดเผา มการประทษรายเปนผลปรากฏ อปมาเหมอนศตรทไดโอกาสจงประทษรายเอา มอาฆาตวตถเปนเหตใกล ไดกลาวถงจตทมลกษณะชวรายใหชอวา ทมมะ เพราะอรรถวาเปน จตทชว ภาวะแหงทมมะ ชอวา โทมนส ค าวาโทมนส นนเปนชอแหงโทมนสเวทนา จตทประกอบดวยโทมนสนน ชอวา โทมนสสสหคตะ โทมนสนน มการเสวยอารมณทไมนาปรารถนาเปนลกษณะ มการประจวบกบอารมณอนไมนาปรารถนาเปนกจ มความไมสบายใจเปนผลปรากฏมหท ยวตถเปนเหตใกลโดยสวนเดยว ๑๙๐

ในธมมสงคณกลาวถง จตทเปนอกศล สหรคตดวยโทมนส สมปยตดวยปฏฆะ มรปเปนอารมณ มเสยงเปนอารมณ มกลนเปนอารมณ มรสเปนอารมณ มโผฏฐพพะเปนอารมณ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนในสมยใด ในสมยนน ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร ทกข เอกคคตา วรยนทรย สมาธนทรย มนนทรย โทมนสสนทรย ชวตนทรย มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ มจฉาสมาธ วรยพละ สมาธพละ อหรกพละ อโนตตปปพละ โทสะ โมหะ พยาบาท อหรกะ อโนตตปปะ สมถะ ปคคาหะ และอวกเขปะ กเกดขน หรอสภาวธรรมทไมเปนรป ซงองอาศยกนเกดขนแมอนในสมยนน สภาวธรรมเหลานชอวาเปนอกศล๑๙๑

จตทเปนอกศล สหรคตดวยโทมนส สมปยตดวยปฏฆะ มรปเปนอารมณ ฯลฯ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนโดยมเหตชกจงในสมยใด ในสมยนน ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ กเกดขน ๑๙๒ ในพระไตรปฎกอกศลจตทเปนโทสะจตม ๒ ประเภท คอ ปฏฆะทเกดขนเองโดยไมมเหตกระตนและปฏฆะจตทมเหตชกจง อรรถกถากลาวถงจตมโทสะไดแกจตทสมปยตดวยปฏฆะ ๒ ดวง๑๙๓

อภธมมตถสงคหะแสดงจตทมโทสะไว ๒ ประเภทคอ

๑๙๐ พทธทตตมหาเถระ, อภธมมาวตาร, แปลโดยประชม เรองวาร, หนา ๕๓, ดรายละเอยดเพมเตม

ใน อภธมมตถภาวนฎกา,(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๐), หนาท ๗๒-๗๓. ๑๙๑ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๑๓/๑๒๐, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๑๓/๗๓. ๑๙๒ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๒๑/๑๒๒, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๒๑/๒๗. ๑๙๓ ม.ม.อ. (บาล) ๒/๒๖๔/๑๙๕.

๖๙

(๑)โทมนสสสหคต ปฏฆสมปยตต อสงขารก แปลวา จตทเกดขนโดยไมมการชกชวน พรอมดวยความเสยใจ ประกอบดวยความโกรธ

(๒) โทมนสสสหคต ปฏฆสมปยตต สสงขารก แปลวา จตทเกดขนโดยมการชกชวน พรอมดวยเสยใจ ประกอบดวยความโกรธ๑๙๔

ในสงคมอดต ปจจบนและรวมถงในอนาคต บคคลทงหลายทะเลาะววาทกน ดวยเหตผลตางๆนาๆ ใน พระไตรปฎกไดกลาวถงสาเหตแหงการผกอาฆาตกนมทงหมด ๙ ประการ ทเรยกวา อาฆาตวตถ ดงน

(๑) บคคลยอมผกอาฆาตวา ‘ผนไดท าสงทไมเปนประโยชนแกเรา’ (๒) บคคลยอมผกอาฆาตวา ‘ผนก าลงท าสงทไมเปนประโยชนแกเรา’ (๓) บคคลยอมผกอาฆาตวา ‘ผนจกท าสงทไมเปนประโยชนแกเรา’ (๔) บคคลยอมผกอาฆาตวา ‘ผนไดท าสงทไมเปนประโยชนแกคนผเปนทรก

ทชอบพอของเรา’ (๕) บคคลยอมผกอาฆาตวา ‘ผนก าลงท าสงทไมเปนประโยชนแกคนผเปนท

รกทชอบพอของเรา’ (๖) บคคลยอมผกอาฆาตวา ‘ผนจกท าสงทไมเปนประโยชนแกคนผเปนทรกท

ชอบพอของเรา’ (๗) บคคลยอมผกอาฆาตวา ‘ผนไดท าสงทเปนประโยชนแกคนผไมเปนทรก

ไมเปนทชอบพอของเรา’ (๘) บคคลยอมผกอาฆาตวา ‘ผนก าลงท าสงทเปนประโยชนแกคนผไมเปนท

รก ไมเปนทชอบพอของเรา’ (๙) บคคลยอมผกอาฆาตวา ‘ผนจกท าสงทเปนประโยชนแกบค คลผไมเปนท

รก ไมเปนทชอบพอของเรา’๑๙๕ โลกสนนวาสมงรายกนเพราะอาฆาตวตถ ๙๑๙๖ การผกอาฆาตกคอการผกโกรธ ทเรยกวาพยาบาทสงโยชนนนเองในธมมสงคณม

สภาวธรรมทเปนกลาง ๑๗ สภาวะ สวนสภาวะทไมดม ๑๒ สภาวะคอ ทกข โทมนสสนทรย มจฉาสงก ปปะ มจฉาวายามะ มจฉาสมาธ อหรกพละ อโนตตปปพละ โทสะ โมหะ พยาบาท

๑๙๔ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน ,

หนา ๑๗. ๑๙๕ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๔๐/๓๕๑, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๔๐/๑๖๒. ๑๙๖ ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๑๑๘/๑๘๒, ข.ปฏ. (บาล) ๓๑/๑๑๘/๑๐๘.

๗๐

อหรกะ อโนตตปปะ เมอพจารณาสภาวะธรรมทไมดแลวจะพบ โมหะเกดรวมกบโทสะ สวนธรรมทเกดพรอมกบโมหะคออหรกะและอโนตตปปะ๑๙๗

จากหลกฐานดงกลาวนแลวจะเหนวาขณะทพยาบาทสงโยชน เกดขนนนมอวชชาสวะเกดขนสนบสนนสงเสรม ดงแผนภมตอไปน

๖) – ๗) รปราคสงโยชน อรปราคสงโยชน การตดอยในภพภมทเปนรปพรหมและ

อรปพรหม ค าวา ตดพนอยกบความพอใจในภพภม มค าอธบายวา ความพอใจในภพอยางเดยว คอ สขเวทนา ความพอใจในภพ ๒ อยาง คอ ๑. สขเวทนา ๒. วตถทนาปรารถนา ความพอใจในภพ ๓ อยาง คอ ๑. ความเปนหนมสาว ๒. ความไมมโรค ๓. ชวต ความพอใจในภพ ๔ อยาง คอ ๑.ลาภ ๒. ยศ ๓. สรรเสรญ ๔. สข ความพอใจในภพ ๕ อยาง คอ ๑. รปทนาพอใจ ๒. เสยงทนาพอใจ ๓. กลนทนาพอใจ ๔. รสทนาพอใจ ๕. โผฏฐพพะทนาพอใจ ความพอใจในภพ ๖ อยาง คอ

(๑) ความสมบรณแหงตา (๒) ความสมบรณแหงห

๑๙๗ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน ,

หนา ๓๗.

พยาบาท

(ปฏฆะ)

อหรกะ

อวชชาสวะ(โมหะ)

อโนตปปะ

แผนภม ๒.๑๒ แสดงธรรมททางานรวมกบพยาบาท / ปฏฆะ

สงโยชน

๗๑

(๓) ความสมบรณแหงจมก (๔) ความสมบรณแหงลน (๕) ความสมบรณแหงกาย (๖) ความสมบรณแหงใจ๑๙๘ ในแงของความตดใจในภพภม ทเปนรปภม (ภพภมทพวกพระพรหมมรปราง ) และท

เปนอรปภม (ภพภมทพวกพระพรหมทไมมรปราง ) พระพรหมเหลาน มความพอใจในรปฌาน และอรปฌานทตนไดดงนนจงยงไมพนจากสงโยชน ความพอใจในรปฌาน อรปฌาน ในอภธมมตถสงคหะกลาวถงลกษณะทตดใจพอใจในภพภมวาเปน โลภะนนเอง โลภะทเกดพรอมกบ ทฏฐคตวปปยตตจต คอเปนโลภะทไมมความเหนผดไมยดมนวาเปนของเรา๑๙๙

กลาวโดยสรปคอ ในรปภพ อรปภพมพระพรหมทยงไมบรรลเปนพระอรหนต ยงมความพอใจตดใจในภพภมทตนเกด สภาพทพอใจตดใจนเรยกวาโลภะ คอความโลภ แตเปนความโลภทไมมท ฏฐ ไมมความเหนผด ถงจะไมมความเหนผดแตกมความโลภในระดบทละเอยด ในอภธมมตถสงคหะไดอธบายเกยวกบโลภะวาเปนอกศลจต ซงสอดคลองกบหลกฐานในธมมสงคณวา จตทเปนอกศล สหรคตดวยโสมนส วปปยตจากทฏฐ มรปเปนอารมณ มเสยงเปนอารมณ มกลนเปนอารมณ มรสเปนอารมณ มโผฏฐพพะเปนอารมณมธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนในสมยใด ในสมยนน ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร ปต สข เอกคคตา วรยนทรย สมาธนทรย มนนทรย โสมนสสนทรย ชวตนทรย มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ มจฉาสมาธ วรยพละ สมาธพละ อหรกพละ อโนตตปปพละ โลภะ โมหะ อภชฌา อหรกะ อโนตปปะ สมถะ ปคคาหะ และอวกเขปะ กเกดขน ๒๐๐ ธรรมทเปนกลางๆ ๒๐ สภาวะ ธรรมทไมดม ๘ สภาวะใน ๘ สภาวะนนไมมมจฉาทฏฐ แตมมจฉ าชนดอน และ โลภะ โมหะ ในขณะทรปราคสงโยชน อรปราคสงโยชน (โลภะ) เกดขนนนมธรรมทสนบสนนสงเสรมคอ อวชชาสวะ (โมหะ) ถาไมมอวชชาปดบงไวผทเกดอยในรปภมและอรปภมกคงไมมความพอใจตดอยในภพภมเหลานน ดงแผนภมตอไปน

๑๙๘ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๘/๓๘, ข.ม. (บาล) ๒๙/๘/๒๐. ๑๙๙ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ , ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน ,

หนา ๑๓, ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗, หนา ๘๔-๘๕. ๒๐๐ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๐๐/๑๑๖, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๐๐/๗๐.

๗๒

๘) มานะสงโยชน ธรรมชาตทชอวามานะ คอ ถอตว มานะนนมการทะนงตวเปนลกษณะ มการยกตนและ

สมปยตตธรรมเปนกจ มความอยากจะยกตนใหสงเหมอนธงเปนผลปรากฏ มโลภะทไมประกอบดวยทฏฐเปนเหตใกล ๒๐๑ ในหลกการท างานรวมกนของจตกบเจตสก พบวามานเจตสกประกอบโลภทไมประกอบดวยทฏฐ (วปปยต)๒๐๒ ค าวามโลภะทไมประกอบดวยทฏฐสอดคลองกบหลกฐานในธมมสงคณ ไดแสดงไววา อกศลจตดวงท ๓ จตทเปนอกศล สหรคตดวยโสมนส วปปยตจากทฏฐ มรปเปนอารมณ มเสยงเปนอารมณ มกลนเปนอารมณ มรสเปนอารมณ มโผฏฐพพะเปนอารมณ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนในสมยใด ในสมยนน ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร ปต สข เอกคคตา วรยนทร ย สมาธนทรย มนนทรย โสมนสสนทรย ชวตนทรย มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ มจฉาสมาธ วรยพละ สมาธพละ อหรกพละ อโนตตปปพละ โลภะ โมหะ อภชฌา อหรกะ อโนตปปะ สมถะ ปคคาหะ และอวกเขปะ กเกดขน๒๐๓

๒๐๑ พทธทตตมหาเถระ, อภธมมาวตาร, แปลโดยประชม เรองวาร, หนา ๕๐. ๒๐๒ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน ,

หนา ๓๕. ๒๐๓ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๐๐/๑๑๖, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๐๐/๗๐.

รปราคะ

อรปราคะ

อหรกะ

อวชชาสวะ

(โมหะ)

อโนตปปะ

แผนภม ๒.๑๓ แสดงธรรมททางานรวมกบรปราคะ และ อรปราคะ

๗๓

อกศลจตดวงท ๔ จตทเปนอกศล สหรคตดวยโสมนส วปปยตจากทฏฐ มรปเปนอารมณ ฯลฯ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนโดยมเหตชกจงในสมยใด ในสมยนน ผสสะฯลฯ อวกเขปะ กเกดขน๒๐๔

อกศลจตดวงท ๗ จตทเปนอกศล สหรคตดวยอเบกขา วปปยตจากทฏฐ มรปเปนอารมณ มเสยงเปนอารมณ มกลนเปนอารมณ มรสเปนอารมณ มโผฏฐพพะเปนอารมณ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนในสมยใด ในสมยนน ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร อเบกขา เอกคคตา วรยนทรย สมาธนทรย มนนทรย อเปกขนทรย ชวตนทรย มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ มจฉาสมาธ วรยพละ สมาธพละ อหรกพละ อโนตตปปพละ โลภะ โมหะ อภชฌา อหรกะ อโนตตปปะ สมถะ ปคคาหะ และอวกเขปะ กเกดขน๒๐๕

อกศลจตดวงท ๘ จตทเปนอกศล สหรคตดวยอเบกขา วปปยต จากทฏฐ มรปเปนอารมณ ฯลฯมธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขน โดยมเหตชกจงในสมยใด ในสมยนน ผสสะ ฯลฯ อวกเขปะ กเกดขน๒๐๖

จากหลกฐานในพระไตรปฎกดงกลาวท าใหทราบวาขณะทมานะสงโยชนเกดขน จะไมมทฏฐเขาสนบสนน จะมเฉพาะแตโลภะและโมหะ ขณะทมานะสงโยชนเกดขนนน กามาสวะและอวชชาสวะเกดรวมสนบสนน อรรถกถาไดกลาวถงมานะวาเปนธรรมเครองเนนชา ไดแก กเลส ๓ คอ (๑) ตณหา (๒) มานะ (๓) ทฏฐ หรอกเลสวฏฏะ (วงจรกเลส )๒๐๗ มานะสงโยชนเกดขนเมอมนษยดถกเหยยดหยามก นและกนท าใหธรรมชาตสญหายไป ดงมขอความทบนทกไวใน อคคญญสตรตอนหนงวา ‚เมอสตวเหลานนเกดมมานะถอตว เพราะการดหมนเรองผวพรรณเปนปจจย งวนดนจงหายไป สะเกดดนจงหายไป เครอดนจงหายไป‛๒๐๘

แผนภมตอไปนแสดงถงธรรมทท างานรวมกบมานะ ดงน

๒๐๔ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๐๒/๑๑๗, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๐๐/๗๐. ๒๐๕ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๑๐/๑๑๙, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๑๐/๗๒. ๒๐๖ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๑๒/๑๒๐, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๑๐/๗๒. ๒๐๗ ท.ม.อ. (บาล) ๑๓/๒๐. ๒๐๘ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๒๑/๙๐, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๑๒๑/๔๘.

๗๔

๙) อทธจจสงโยชน ภาวะแหงความฟงซานชอวา อทธจจะ มลกษณะคอความไมสงบ อปมาเหมอนน า

กระเพอมเพราะถกลมต มความไมตงมนในอารมณเปนกจ อปมาเหมอนธงทสะบดเพราะถกลมตมความพลงพลานไปเปนผลปรากฏ อปมาเหมอนขเถาทฟงขนเพราะถกกอนหนปา มอโยนโสมนสการเปนเหตใกล ๒๐๙ ค าวาอโยนโสมนสการมอธบายวา ‚ตรกถงอกศลวตกอนเลวทราม คอ กามวตก (ความตร กเกยวกบกาม ) พยาบาทวตก (ความตรกเกยวกบพยาบาท ) และวหงสาวตก (ความตรกเกยวกบวหงสา)๒๑๐ คอการคดฟงซาน คดเรองราวตางๆในชวตประจ าวน การคดฟงซานท าใหมการท ารายรางกายในธรรมบทไดกลาวถงพระภาคเนยยสงขรกขตเถระทนงคดเรองตางๆในขณะนงถวายงานพดหลวงลงดวยใบตาล เรองมอยวา ทานภาคเนยยสงขรกขตไดผามา ๒ ผน ไดน าผนทยาวทสดไปถวายหลวงลง แตหลวงลงไมรบเพราะทานมพอใชแลว ท าใหทานภาคเนยยะนอยใจอยากจะลาสกขา จงนงคดฟงซานตอไปวาจะน าผาผนทยาวทสดไปขาย แลวซอแม แพะมาเลยง จะขายลกแพะเลยงชวตเกบเงนแตงงาน เมอภรรยาคลอดลกจะพาลกและภรรยามาหาหลวงลง ในระหวางทนงเกวยนมากบภรรยา สองสามภรรยาแยงกนอมลก ภรรยาไมยอมสงลกใหอมแตทง

๒๐๙ พทธทตตมหาเถระ, อภธมมาวตาร, แปลโดยประชม เรองวาร, หนา ๕๐. ๒๑๐ ส .ส. (ไทย) ๑๕/๒๓๑/๓๓๒, ส .ส. (บาล) ๑๕/๒๓๑/๒๔๔-๒๔๕.

มานะอหรกะ

กามาสวะ

(โลภะ, อภชฌา)

อวชชาสวะ

(โมหะ)

อโนตปปะ

แผนภม ๒.๑๔ แสดงธรรมททางานรวมกบมานะ

สงโยชน

๗๕

ลกทรอยลอเกวยน สามโกรธภรรยาจงใชดามปฏกตภรรยา ในขณะทยกดามปฏกตภรรยานนปรากฏวาไดตหวหลวงลง เพราะในขณะนนก าลงคดฟงซาน๒๑๑

ในธมมสงคณไดกลาวถงจตฟงซานวา ‚จตทเปนอกศล สหรคตดวยอเบกขา สมปยตดวยอทธจจะ มรปเปนอารมณมเสยงเปนอารมณ มกลนเปนอารมณ มรสเปนอารมณ มโผฏฐพพะเปนอารมณ มธรรมเปนอารมณ หรอปรารภอารมณใด ๆ เกดขนในสมยใด ในสมยนน ผสสะ เวทนา สญญา เจตนา จต วตก วจาร อเบกขา เอกคคตา วรยนทรย สมาธนทรย มนนทรย อเปกขนทรย ชวตนทรย มจฉาสงกปปะ มจฉาวายามะ มจฉาสมาธ วรยพละ สมาธพ ละ อหรกพละ อโนตตปปพละ อทธจจะ โมหะ อหรกะ อโนตตปปะ สมถะ ปคคาหะ และอวกเขปะ ๒๑๒ กเกดขนดวย

ในพระสตรเมอกลาวถงอทธจจะจะมกกจจะปรากฏอยดวยเสมอ การทอทธจจะจะเกดขนตองมอาหารท าใหเกด ดงขอความวา ‚อาหารทท าอทธจจกกกจจะท ยงไมเกดใหเกดขน หรอท าอทธจจกกกจจะทเกดขนแลวใหเจรญไพบลยยงขนคอ ความไมสงบจตมอย การท ามนสการโดยไมแยบคายในความไมสงบ จตนนใหมาก นเปนอาหารทท าอทธจจกกกจจะทยงไมเกดใหเกดขนหรอท าอทธจจกกกจจะทเกดขนแลวใหเจรญไพบลยยงขน๒๑๓

จากหลกฐานในพระไตรปฎกท าใหทราบวา ขณะทอทธจจะเกดขนนนมโมหะทเปนอวชชาสวะเกดรวมสนบสนน นอกจากนนยงมอหรกะและอโตตปปะเกดรวมดวย ดงแผนภมตอไปน

๒๑๑ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๒๗/๔๑๒-๔๑๗. ๒๑๒ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๔๒๗/๑๒๓, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๔๒๗/๔๖. ๒๑๓ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๒๓๒/๑๖๒, ส .ม. (บาล) ๑๙/๒๓๒/๙๑-๙๖.

๗๖

๑๐) อวชชาสงโยชน อวชชา (ความไมรแจง)๒๑๔ หรอ หมายถงความไมรแจงในสจจะ ๔ มทกขเปนตน๒๑๕ ในปฏจจสมปบาทเรยงเปนธรรมขอแรก วา เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม หรอ

เพราะอวชชาดบไปไมเหลอดวยวราคะสงขารจงดบ ๒๑๖ อวชชาเปนสาเหตแหงการเวยนอยในสงสารวฏฏ และการทจะพนจากสงสารวฏฏ กตองท าใหอวชชาไมมเสยกอน อวชชาองคธรรมกคอโมหะ ในอภธมมาวตาร ไดกลาวถงโมหะวา ‚ธรรมทชอวาโมหะ เพราะอรรถวา เปนเหตหลง หรอหลงเอง หรอวาโมหะกคอสกวาความหลงนนเอง โมหะมการท าใหจตมดมนเปนลกษณะ หรอมความไมรเปนลกษณะ มการไมแทงตลอดเปนกจ หรอมการปกปดสภาวะแหงอารมณเปนกจ มความมดมนเปนผลปรากฏ มอโยนโสมนสการเปนเหตใกล๒๑๗

๒๑๔ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๔/๒๕๒, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๐๔/๑๓๕. ๒๑๕ ท.ปา.อ. (บาล) ๓๐๔/๑๗๑. ๒๑๖ ว.ม. (ไทย) ๔/๑/๒, ว.ม. (บาล) ๔/๑/๑. ๒๑๗ พทธทตตมหาเถระ, อภธมมาวตาร, แปลโดยประชม เรองวาร, หนา ๕๐.

อทธจจะ

อหรกะ

อวชชาสวะ(โมหะ)

อโนตปปะ

แผนภม ๒.๑๕ แสดงธรรมททางานรวมกบอทธจจะ

สงโยชน

๗๗

หลกฐานใน อภธมมตถสงคหะกลาววา ‚ธรรมชาตทบงสภาพตามความเปนจรงของอารมณไวคอหลง‛๒๑๘ สวนในธมมสงคณไดกลาวถง อกศลจต ๑๒ สภาวะ แบงเปน สภาวะทตดใจในอารมณ (โลภะ) ม ๘ สภาวะ ทเปนปฏฆะ ๒ สภาวะ วจกจฉา ๑ อทธจจะ๑ ในขณะท โลภะเกดพรอมทฏฐ มโมหะเกดสนบสนนขณะใดปฏฆะเกดขนมโมหะเกดสนบสนน ขณะ วกจฉาหรออทธจจะเกดขน โมหะกเกดสนบสนนทกครง ๒๑๙ ดงนนขณะทอวชชาสงโยชนเกดขนจะม กามาสวะ (โลภะ) ภวาสวะ (โลภะ) ทฏฐาสวะ (ทฎฐ) เกดรวมสนบสนน ดงแผนภมตอไปน

๑๑) อสสาสงโยชน (อภธรรม) ธรรมชาตทชอวาอสสา เพราะอรรถวา รษยา อสสานนมความรษยาสมบตของคนอน

เปนลกษณะ มความไมพอใจในสมบตของคนอนนนเปนกจ มการเบอนหนาเสยจากสมบตของคน

๒๑๘ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน ,

หนา ๓๒. ๒๑๙ ดรายละเอยดใน อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๑๐-๑๒๑/๒๑-๒๒, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๑๐-๑๒๑/๑๒-

๑๓.

อวชชาอหรกะ

กามาสวะ

(โลภะ, อภชฌา)ภวาสวะ ทฏฐาสวะ

อโนตปปะ

แผนภม ๒.๑๖ แสดงธรรมททางานรวมกบอวชชา

สงโยชน

๗๘

อนนนเปนผลปรากฏมสมบตของคนอนเปนเหตใกล๒๒๐ หรอธรรมชาตทมความไมพอใจในสมบตหรอคณความดของผอน๒๒๑ พระพทธเจาไดตรสถงอสสาและมจฉรยะวาเปนเหตผกเวรวา

‚จอมเทพ พวกเทพ มนษย อสร นาค คนธรรพ และสตวเหลาอนอกจ านวนมาก ตางมความปรารถนาอยางนวาขอพวกเราจงเปนผไมมเวร จงเปนผไมถกลงโทษ จงเปนผไมมศตร จงเปนผไมถกเบยดเบยน จงเปนผไมจองเวรกนอยเถ ด’แตเพราะมอสสา (ความรษยา ) และมจฉรยะ (ความตระหน ) เปนเครองผกมด พวกเขาจงยงคงมเวร ถกลงโทษ มศตร ถกเบยดเบยน จองเวรกนอย‛๒๒๒

ทาวสกกะจอมเทพทลถามเกยวกบตนเหต ก าเนด แดนเกดของอสสา มจฉรยะวา ‚ขาแตพระองคผนรทกข อสสาและมจฉรยะมอะไรเปนตนเหต มอะไรเปนเหตเกด มอะไรเปนก าเนด มอะไรเปนแดนเกด เมอมอะไร จงมอสสาและมจฉรยะ เมอไมมอะไร จงไมมอสสาและมจฉรยะ‛

พระผมพระภาคตรสตอบวา จอมเทพ อสสาและมจฉรยะ มอารมณอนเปนทรกและไมเปนทรกเปนตนเหต มอารมณอน

เปนทรกและไมเปนทรกเปนเหตเกดมอารมณอนเปนทรกและไมเปนทรกเปนก าเนด มอารมณอนเปนทรกและไมเปนทรกเปนแดนเกด เมอมอารมณอนเปนทรกและไมเปนทรก จงมอสสาและมจฉรยะ เมอไมมอารมณอนเปนทรกแ ละไมเปนทรก จงไมมอสสาและมจฉรยะ๒๒๓

นอกจากนน อภธมมตถสงคหะจดอสสา ไวอยในกลมเดยวกบโทสะคอโทสะ อสสา มจฉรยะ กกกจจะ ๒๒๔ ตามหลกการท างานของธรรมะกลมน จะเกดกบจตทเปนโทสะเทานน ๒๒๕ ขณะทอสสาสงโยชนเกดขนมโทสะและโมหะเกดสนบสน น การทผวจยกลาววามโมหะเกดรวมดวยนน เพราะเมอมโทสะเกดขนโมหะจะเกดสนบสนนตามหลกฐานในธมมสงคณทไดกลาวแลวในพยาบาทสงโยชน ดงแผนภมตอไปน

๒๒๐ พทธทตตมหาเถระ, อภธมมาวตาร, แปลโดยประชม เรองวาร, หนา ๕๑. ๒๒๑ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน ,

หนา ๓๓. ๒๒๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๕๗-๓๕๘/๒๘๔, ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๕๗-๓๕๘/๑๖๐-๑๖๑. ๒๒๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๕๗-๓๕๘/๒๘๕, ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๕๗-๓๕๘/๑๖๐-๑๖๑. ๒๒๔ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน ,

หนา ๓๓. ๒๒๕ เรองเดยวกน, หนา ๓๗.

๗๙

๑๒) มจฉรยะสงโยชน (อภธรรม) ความตระหน กรยาทตระหน ภาวะทตระหน ความเหนแกได ความถเหนยว ความทจต

เจบรอน (ในการให ) ความทจตหวงแหนเหนปานน ตรสเรยกวาความตระหน ๒๒๖ภาวะแหงความตระหน ชอวา มจฉรยะ มความหวงแหนสมบตของตนเปนลกษณะ มความทนไมไดทสมบตของตนเหล านนจะตกไปเปนของสาธารณะแกชนเหลาอน เปนกจ มความหนางอเปนผลปรากฏ มสมบตของตนเปนเหตใกล ๒๒๗ หรอธรรมชาตทมความหวงแหนทรพยสมบตหรอคณความดของตน๒๒๘ มการครอบครองยดถอทเรยกวา ปรคคหะ (การยดถอครอบครอง ) มจฉรยะ (ความตระหน ) จงม๒๒๙

มจฉรยะ (ความตระหน) ม ๕ ประการไดแก (๑) อาวาสมจฉรยะ หมายถง ความตระหนอาวาส (๒) กลมจฉรยะ หมายถง ความตระหนตระกล

๒๒๖ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๘๗/๒๖๕, ข.ม. (บาล) ๒๙/๘๗/๑๕๗. ๒๒๗ พทธทตตมหาเถระ, อภธมมาวตาร, แปลโดยประชม เรองวาร, หนา๕๑. ๒๒๘ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน ,

หนา ๓๓. ๒๒๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๖๑/๑๐๓, ท.ม. (บาล) ๑๐/๖๑/๒๐.

อสสา

อหรกะ

โทสะอวชชาสวะ

(โมหะ)

อโนตปปะ

แผนภม ๒.๑๗ แสดงธรรมททางานรวมกบอสสา

สงโยชน

๘๐

(๓) ลาภมจฉรยะ หมายถง ความตระหนลาภ (๔) วณณมจฉรยะ หมายถง ความตระหนวรรณะ (๕) ธมมมจฉรยะ หมายถง ความตระหนธรรม๒๓๐ มจฉรยะมกจะมาคกบอสสาเรยกวาธรรม ๒ อยาง คอ (๑) อสสา หมายถง ความรษยา (๒) มจฉรยะ หมายถง ความตระหน๒๓๑ บคคลประกอบดวยธรรม ๒ อยางยอมด ารงอยในนรกเหมอนถกน าไปฝงไว ๒๓๒บคคล

ผประกอบดวยธรรม ๒ อยางนหลงจากตายแลวจะไปเกดในอบาย ทคต วนบาต นรก ๒๓๓ธรรมทมทกขเปนก าไร ๒ อยางน ธรรมทมวบากเปนทกข ๒ อยางน ธรรมทมความเบยดเบยน ๒ อยางน๒๓๔ มจฉรยะนอยในกลมเดยวกนกบโทสะตามหลกการท างานรวมกน ขณะมจฉรยสงโยชนเกดขนโมหะทเ ปนอวชชาสวะเกดเปนธรรมสนบสนนเหมอนอยางทไดอธบายแลวในอสสาสงโยชน ดงแผนภมตอไปน

๒๓๐ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๕/๑๐๓, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๕/๑๔๗. ๒๓๑ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๑๘๑/๑๓๐, อง.ทก. (บาล) ๒๐/๑๘๑/๙๖. ๒๓๒ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๑๘๗/๑๓๒, อง.ทก. (บาล) ๒๐/๑๘๗/๙๗. ๒๓๓ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๑๘๙/๑๓๓, อง.ทก. (บาล) ๒๐/๑๘๙/๙๘. ๒๓๔ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๑๙๑-๒๐๐/๑๓๓, อง.ทก. (บาล) ๒๐/๑๙๑-๒๐๐/๑๙-๒๐.

มจฉรยะ

อหรกะ

โทสะอวชชาสวะ

(โมหะ)

อโนตปปะ

แผนภม ๒.๑๘ แสดงธรรมททางานรวมกบมจฉรยะ

สงโยชน

๘๑

สรปวาสงโยชนแตละขอ เมอเกดขนแลวจะมธรรมอนเขามาสงเสรมและสนบสนนเสมอ โดยรวมกนท างานเปนกลมท าใหสงโยชนมก าลงผกพนสตวไดแนนมากขน เชนเมอสกกายทฏฐท างาน จะมอวชชาสวะ กามาสวะ อหรกะ และอโนตปปะเกดรวมดวย เมอวจกจฉาท างาน กจะมอวชชาสวะ อหรกะ และอโนตปปะเกดรวมดวย เมอสลพพตปรามาสท างาน อวชชาสวะ กามาสวะ อหรกะ และอโนตปปะจะเกดรวมดวย เมอกามฉนทะ หรอกามราคะท างานจะมอวชชาสวะ ทฏฐสวะ อหรกะ และอโนตปปะเกดรวมดวย เมอพยาบาท หรอปฏฆะท างาน จะมอวชชาสวะ อหรกะ และ อโนตปปะเกดรวมดวย เมอรปราคะ และอรปราคะท างาน จะมอวชชาสวะ อหรกะ แ ละอโนตปปะเกดรวมดวย เมอมานะท างาน จะมอวชชาสวะ กามาสวะ อหรกะ และอโนตปปะเกดรวมดวย เมออทธจจะท างาน จะมอวชชาสวะ อหรกะ และอโนตปปะ เกดรวมดวย เมออวชชาท างาน จะมทฏฐาสวะ กามาสวะ และภวาสวะเกดรวมดวย เมออสสาท างาน จะมอวชชาสวะ โทสะ อหรกะและ อโนตปปะ เกดรวมดวย เมอมจฉรยะท างาน จะมอวชชาสวะ โทสะ อหรกะ และอโนตปปะ เกดรวมดวย กลาวอกนยไดวาทกครงทอวชชาเกดจะม ธรรม ๒ อยางเกดขนรวมดวยเสมอไดแก อหรกะ และอโนตปปะ ดงตารางสรป ธรรมทท างานรวมกบสงโยชนตอไปน

ตาราง ๒.๑๙ แสดงธรรมททางานรวมกบสงโยชน

ล าดบ ท สงโยชน

องคธรรมทเกดรวม กามาสวะ ภวาสวะ ทฏฐาสวะ อวชชาสวะ อหรกะ อโนตปปะ โทสะ

๑. สกกายทฏฐ

๒. วจกจฉา

๓. สลพพตปรามาส

๔. กามฉนทะ / กามราคะ

๕. พยาบาท / ปฏฆะ

๖. รปราคะ

๗. อรปราคะ

๘. มานะ

๙. อทธจจะ

๑๐. อวชชา

๑๑. อสสา

๑๒. มจฉรยะ

๘๒

๒.๔.๓ หลกธรรมทเปนรากฐานใหกบสงโยชน ค าสอนเกยวกบชวตของมนษยในทางพระพทธศาสนาแบงออกเปน ๒ สวน คอ รป

และนาม ทเรยกวาขนธ ๕ ไดแก ขนธ ๕ คอ (๑) รปขนธ (๒) เวทนาขนธ (๓) สญญาขนธ (๔) สงขารขนธ (๕) วญญาณขนธ๒๓๕ หรอเรยกอกอยางหนงคอขนธปญจก หมายถงหมวดหาแหงขนธ ไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ ๒๓๖ นอกจากนนยงเรยกขนธ ๕วาสกกายะดงนวา ‚สกกายะเปนวตถ หมายถงมขนธ ๕ เปนทอาศย ‛๒๓๗ อตตา และโลก หมายถงขนธ ๕ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ๒๓๘ รป หมายถง มหาภตรป ๔ และรปทอาศยมหาภตรป ๔ สวนนาม หมายถงอรปขนธ ๔ คอ (๑) เวทนาขนธ (๒) สญญาขนธ (๓) สงขารขนธ (๔) วญญาณขนธ๒๓๙ นามธรรมเรยกอกอยางหนงวา นสสตตธรรม (สภาวะทมใชสตว) หรอ นชชวธรรม (สภาวะทมใชชวะ ) ในทนหมายถงนสสตตธรรม ไดแก อรปขนธ ๓ คอ เวทนาขนธ สญญาขนธ และสงขารขนธ๒๔๐

อนง ขนธยงเรยกวาโวการอกดวย ขอความวา โวการเดยว หมายถงขนธเดยวคอรปขนธ๒๔๑ ค าวา ๔ โวการ หมายถงอรปขนธ ๔๒๔๒ ค าวา ๕ โวการ หมายถงขนธ ๕๒๔๓ ขนธ ๕ เหลานเกดข นเพราะมการปรงแตง ประกอบกนเปนสตวบคคล ประกอบกรรมตางๆ นอกจากนนขนธ ๕ ยงเปนภาระหนก คอขนธภาระ คอ รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ ๒๔๔ ในมชฌมนกาย อปรปณณาสก มขอความบนทกเกยวกบเหตปจจยทท าใหรปขนธปรากฏ ท าใหเวทนาขนธปรากฏ ท าใหสญญาขนธปรากฏ ท าใหสงขารขนธปรากฏ ท าใหวญญาณขนธปรากฏ วามหาภต ๔ เปนเหตเปนปจจยท าใหรปขนธปรากฏ ผสสะเปนเหตเปนปจจยท าใหเวทนาขนธปรากฏ ผสสะเปนเหตเปนปจจยท าใหสญญาขนธปรากฏ ผสสะเปนเหตเปนปจจยท าใหสงขารขนธปรากฏ นามรปเปนเหตเปนปจจยท าใหวญญาณขนธปรากฏ ๒๔๕ เนองจาก

๒๓๕ ข.ม.อ. (บาล) ๑๗/๑๙๖. ๒๓๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑/๑, อภ.ว. (บาล) ๓๕/๑/๑. ๒๓๗ ข.ป.อ. (บาล) ๒/๑๒๖/๕๓. ๒๓๘ ข.อ.อ. (บาล) ๕๕/๓๖๙. ๒๓๙ ท.ปา.อ. (บาล) ๓๐๔/๑๗๑. ๒๔๐ ข.ธ.อ. (บาล) ๑/๒๐-๒๑. ๒๔๑ ข.ป.อ. (บาล) ๑/๕/๙๗. ๒๔๒ ข.ป.อ. (บาล) ๑/๕/๙๗. ๒๔๓ ข.ป.อ. (บาล) ๑/๕/๙๗. ๒๔๔ ข.เถร.อ. (บาล) ๒/๖๐๔/๒๔๐. ๒๔๕ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๘๖/๙๘, ม.อ. (บาล) ๑๔/๘๖/๕๔.

๘๓

รางกายและจตใจของสรรพสตวทงหลายคอขนธ ๕ ดงนนจง เปนธรรมทเกยวของและสมพนธกบสงโยชนโดยตรงเพราะเปนรากฐานใหสงโยชนเกดขน ขนธ ๕ แบงเปน รปขนธ ๑ และอรปขนธ ๔ ไดแก เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ ดงน

๑) รปขนธ รปขนธ มทงหมด ๒๘ คอ มหาภตรป ๔ คอ ปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต และ

วาโยธาต๒๔๖ รป หมายถงมหาภตรป ๔ และรปทอาศยมหาภตรปทง ๔ มหาภตรป คอ รปใหญ รปตนเดม คอ ธาต ๔ ไดแก (๑) ปฐวธาต สภาวะทแผไปหรอกนเนอท สภาพอนเปนหลกทตงทอาศยแหงสหชาตรป เรยกสามญวา ธาตแขนแขง หรอธาตดน (๒) อาโปธาต สภาวะทเอบอาบหรอดดซม ซานไป ขยายขนาด ผนก พนเขาดวยกน เรยกสามญวา ธาตเหลว หรอธาตน า (๓) เตโชธาต สภาวะทท าใหรอน เรยกสามญวา ธาตไฟ (๔) วาโยธาต สภาวะทท าใหสนไหว เคลอนท ค าจน เรยกสามญวา ธาตลม ๒๔๗ อปาทาย รป ๒๔๒๔๘ รปทอาศยมหาภตรป ๔ หรอทเรยกวาอปาทายรป ม ๒๔ คอปสาทรป ๕ (รปทเปนประธานส าหรบรบอารมณ ) (๑) ตา (๒) ห (๓) จมก (๔) ลน (๕) กายโคจรรป หรอวสยรป ๕ (รปทเปนอารมณหรอแดนรบรของอนทรย ) (๖) รป (๗) เสยง (๘) กลน (๙) รส (๑๐) โผฏฐพพะ (ขอนไมนบเพราะเปนอนเดยวกนกบมหาภตรป ๓ คอ ปฐว เตโช วาโย ) ภาวรป ๒ (รปทเปนภาวะแหงเพศ ) (๑๐) อตถตตะ อตถนทรย ความเปนหญง (๑๑) ปรสตตะ ปรสนทรย ความเปนชาย หทยรป ๑ (รปคอหทย ) (๑๒) หทยวตถ ทตงแหงใจหวใจ ชวตรป ๑ (รปทเปนชวต ) (๑๓) ชวตนทรย อนทรยคอชวต อาหารรป ๑ (รปคออาหาร) (๑๔) กวฬงการาหาร อาหารคอค าขาว ปรจเฉทรป ๑ (รปทก าหนดเทศะ ) (๑๕) อากาสธาต สภาวะคอชองวาง วญญตรป ๒ (รปคอการเคลอนไหวใหรความ หมาย ) (๑๖) กายวญญต การเคลอนไหวใหรความ หมายดวยกาย (๑๗) วจวญญต การเคลอนไหวใหรความหมายดวยวาจาวการรป ๔ (รปคอการทดดแปลงท าใหแปลกใหพเศษได ) (๑๘) (รปสส) ลหตา ความเบา (๑๙) (รปสส ) มทตา ความออนสลวย (๒๐) ( รปสส ) กมมญญต า ความควรแกการงาน ใชการได ลกขณรป ๔ (รปคอลกษณะหรออาการเปนเครองก าหนด ) (๒๑) อปจยะ ความกอตว (๒๒)

๒๔๖ ท.ส. (ไทย) ๙/๔๘๗/๒๑๖, ท.ส. (บาล) ๙/๔๘๗/๑๖๘. ๒๔๗ ท.ส. (ไทย) ๙/๔๘๗-๔๙๙/๒๑๖-๒๒๐, ท.ส. (บาล) ๙/๔๘๗/๑๖๘-๑๗๒, ข.จ. (ไทย) ๓๐/๕/

๕๘, ข.จ. (บาล) ๓๐/๕/๒๙. ๒๔๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๐/๙๕, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๐๐/๕๑.

๘๔

สนตต ความสบตอ (๒๓) ชรตา ความทรดโทรม (๒๔) อนจจตา ความแปรแตกสลาย ๒๔๙ รปขนธทงหมดนคอรางกายของสรรพสตว ดงนนจงเปนฐานใหสงโยชนเกดขน

๒) อรปขนธ เมอกลาวถงขนธทเหลออก ๔ ขนธนนเรยกวา นามกาย หมายถงนามขนธ ๔ คอ (๑)

เวทนาขนธ (๒) สญญาขนธ (๓) สงขารขนธ (๔) วญญาณขนธ ๒๕๐ เปนสภาวะทมองไมเหนแตรสกได มการแบงหนาทกนท างานโดยมฐานปฏบตการคอรปขนธ

ขนธ ๕ เรยกอกอยางหนงวา อปธ และอปธเปนเหตแหงทกข ๒๕๑ อรรถกถาอธบายอปธ วาหมายถงขนธ ๕ ประการ (คอ รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ)๒๕๒ พระพทธเจาตรสถงเหตทท าใหขนธปรากฏวา ‚ มหาภต ๔ เปนเหตเปนปจจยท าให รปขนธปรากฏ ผสสะเปนเหตเปนปจจยท าใหเวทนาขนธปรากฏ ผสสะเปนเหต เปนปจจยท าใหสญญาขนธปรากฏ ผสสะเปนเหตเปนปจจยท าใหสงขารขนธปรากฏ นามรปเปนเหตเปนปจจยท าใหวญญาณขนธปรากฏ‛๒๕๓ พระพทธองคไดตรสถงขนธในลกษณะทเปนภาระของสรรพสตว ถาบคคลถอนตณหาไดจงจะไมการเกดอกตอไป ผวจยมองวาการถอนตณหาพรอมทงรากนนกคอการถอน กามราคสงโยชนพรอมทงสงโยชนอก ๙ ชนดใหหมดไป ขอความวา “ขนธ ๕ คอภาระ บคคลคอผแบกภาระ การถอภาระเปนทกขในโลก การวางภาระเปนสขใ นโลก บคคลวางภาระหนกไดแลว ไมถอภาระอนไว ถอนตณหาพรอมทงราก สนความอยาก ดบสนทแลว”๒๕๔

สรปวาขนธ ๕ เปนรากฐานใหเกดสงโยชนและมความเกยวของโดยตรงกบสงโยชนอยางหลกเลยงไมได เมอมนษยยงเวยนเกดและตายในสงสารวฏฏกยงมสงโยชนผกม ดอยางดนไมหลด

จากการศกษาหลกธรรมทมความสมพนธกบสงโยชน พบวา ธรรมทเขาไปมสวนสงเสรมและสนบสนนสงโยชนจะมอย ๒ ลกษณะ คอ ๑) สงเสรมและสนบสนนสงโยชนโดยเกยวเนองกนในลกษณะเปนเหตและเปนผลแบบปฏจจสมปบาท และ ๒) สงเสรมและสนบสนนสงโยชนในลกษณะของกลมอกศลธรรม ๑๔ ประการ อนไดแก ๑) อาสวะ ๒) โอฆะ ๓) โยคะ ๔)

๒๔๙ ข.จ. (ไทย) ๓๐/๕/๕๘, ข.จ. (บาล) ๓๐/๕/๒๙, อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๕๘๔-๙๘๔/๑๖๙-๒๕๕,

อภ.สง. (บาล) ๓๔/๕๘๔-๙๘๔/๑๐๕-๑๕๐. ๒๕๐ ท.ม.อ. (บาล) ๑๑๔/๙๙. ๒๕๑ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๕๔/๑๗๓, ม.ม. (บาล) ๑๓/๑๕๔/๑๐๒. ๒๕๒ ม.ม.อ. (บาล) ๒/๑๕๔/๑๒๖. ๒๕๓ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๘๖/๑๐๑, ม.อ. (บาล) ๑๔/๘๖/๕๔. ๒๕๔ ส .ข. (ไทย) ๑๗/๒๒/๒๗, ส .ข. (บาล) ๑๗/๒๒/๒๑-๒๒.

๘๕

คนถะ ๕) อปาทาน ๖) นวรณ ๗) อนสย ๘) กเลส ๙) มจฉตตะ ๑๐) โลกธรรม ๑๑) มจฉรยะ ๑๒) วปลาส ๑๓) อคต และ ๑๔) มละ โดยอกศลธรรมเหลานจะท าหนาทชวยกนสงเสร มและสนบสนนสงโยชนใหมอ านาจในการผกมดสตวทงหลายแนนแฟนมากยงขน ไมใหหลดออกจากว งวนของสงสารวฏ โดยจะแบงหนาทกนท างานอยางเปนระบบ เปรยบเสมอนเชอโรคตาง ๆ ทมอยเปนจ านวนมากมายหลายประเภท เชนเชอไวรส เชอแบคทเรย เชอไขหวด เชอ มาเลเรย ฯลฯ เชอโรคตาง ๆ เหลานเปนเชอโรคคนละสายพนธและไมไดรจกกนมากอน แตเมอไดมโอกาสเขาสรางกายมนษยขณะทมสภาพออนแอไดแลว ตางมจดมงหมายเดยวกนคอ การชวยกนเบยดเบยนรางกายมนษยใหออนแอลง และตางฝายกท าหนาทของตน ยง ไปกวานนการแบงกนท าหนาทของตน ๆ นนยอมเปนไปดวยความเปนระบบและเปนระเบยบตามทตนถนดและเชยวชาญ กลาวคอ เชอไวรสกจะท าหนาทอยางหนง ในขณะทเชอแบคทเรยกท าหนาทอกอยางหนง ไมกาวกายกน ดงนนจงเกดเปนการท างานประสานกนอยางเปนระบบขนดวยประการฉะน

อนง การอธบายหลกธรรมทมความสมพนธในหนาทตาง ๆ กนของสงโยชนมความละเอยดออนในเรองพระอภธรรมเปนอยางมาก โดยเปนการอธบายใหเหนถงสภาวะของธรรมทเกดขนและมสวนชวยสงเสรมและสนบสนนสงโยชน ยกตวอยางเชนเมออธบาย สกกายทฏฐ ในขณะททฏฐสงโยชนเกดกจะมอกศล ๒ ตวคอความเหนผด (อวชชาสวะ ) และอกศลทมความพอใจ (กามาสวะ ) นอนเนองเกดขนดวยสนบสนนใหทฏฐสงโยชนท าหนาทของตน อาสวะคอกเลสทเหมอนตะกอนนจะท าหนาทนอนเนองอยในสนดานของสตว ในขณะทสงโ ยชนท าหนาทเปนเครองผก ดงนนสรปวา เมอสกกายทฏฐสงโยชนท างาน จะท าหนาทผกสตวเอาไวโดยมผชวยเหลอสนนสนนคออาสวะทง ๒ (อวชชาสวะ และกามาสวะ ) มาท าหนาทโดยการจมเอากเลสอยางละเอยดใหตกตะกอนหมกหมมดองอยในสนดานของเหลาสตวไมใหฟงขน ท าใหคณภาพของจตมลกษณะทขนม วเศราหมองและตกต าลงอยาง ไมรตว เมอเปนเชนน สงโยชนทงหลายจงไดรบการสงเสรมและสนบสนนจากอกศลธรรมในลกษณะดงกลาวน สวน หลกธรรมทเปนรากฐานใหกบสงโยชน ไดแก ขนธ ๕ คอ รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ

จากการศกษาบทนคอ “สงโยชนและหลกธรรมทสมพนธกบสงโยชน ” ท าใหทราบวาความหมาย ของสงโยชน เมอแปลออกมาแลวยอมไดใจความจ ากดอยในขอบเขตของ ๓ ประเดนไดแก ๑) ผกระท า ไดแกเครองผก เครองมด เครองเทยมเปนตน ๒) ผถกกระท า ไดแกสตวทงหลาย ใจสตว บคคล จตใจ และมนษย ๓) ผลของการกระท า ไดแก ทกข รถ (คอภพ) และวฏฏะทกข เปนตน

สงโยชนประเภท แรก จ าแนกตามรปธรรมและนามธรรม ตามรปธ รรมมเพยงชนดเดยว ไดแก คหสงโยชน คอสงโยชนของคฤหสถ ทง ๖ ประการคอ ๑) ทรพยสมบต ๒) บตร ๓)

๘๖

ภรรยา ๔) ขาทาส ๕) บรวาร และ ๖) กามคณ ๕ ประการ สงโยชนแบบรปธรรมน มลกษณะทเหนไดคอนขาง ชดเจน นอกจากนน เปนสงโยชนชนดทเปนนามธรรมทงหมดโดย แบงออกไดหลายหมวดแลวแตบรบท ของธรรมะ ทพระพทธองคทรง แสดง เชน สงโยชน หมวด ๓ ทรงแสดงเมอตองการชใหผฟงเหนถงความสามารถในการละสงโยชนเขาสความเปนพระอรย บคคลในชนตน ๆ ไดแกพระโสดาบน และพระสกทาคาม ส าหรบสงโยชนหมวด ๗ และหมวด ๑๐ นนทรงแสดงเมอตองการสอความหมายใหเหนถงสงโยชนทท าหนาทเปนกเลสทนอนเนองอยในจตใจของสตว (อนสย) เนองจากมองคธรรมอยในประเภทเดยวกน สงโยชนประเภททสอง แบงยอยออกเปน ๒ ระดบคอสงโยชน เบองต า (โอรมภาคยสงโยชน ) ๕ ประการ มสกกายทฏฐ และวจกจฉา เปนตน และสงโยชน เบองสง (อทธมภาคยสงโยชน ) ๕ ประการ มรปราคะ และอรปราคะ เปนตนรวมทงสน ๑๐ ประการ นน ทรงแสดงเมอตองการชใหเหนถงความสมพนธทเกยวเนองกนระหวางสงโยชนทง ๒ ระดบดงกลาว เชอมโยงเขา กบกลมบคคลผซงสามารถละสงโยชนไดส าเรจไดแกพระอรยบคคลทง ๔ ประเภทมพระโสดาบนและพระสกทาคามบคคลเปนตน ท าใหเราเหนภาพโดยรวมของจ านวนของสงโยชนทละได และระดบของความเปนอรยบคคล ตงแตชนตนคอ พระโสดาบน จนถงชนสงสดคอพระอรหนต ทงนกขนอยกบจ านวนสงโยชนทละไดและทยงหลงเหลออยภายในจตใจดงจะไดกลาวโดยละเอยดในบทตอไป สวนสงโยชนประเภทสดทายจดอยในชนอรรถกถาจารย มอย ๒ ประการไดแก อปบตปฏลาภยสงโยชน และภวปฏลาภยส งโยชน สงโยชนประเภทน จะแสดงให เรา เหนถงผล อนจะเกดขน ตามมา หากไมไดละ สงโยชนใน ๒ สภาพการณ กลาวคอ หากยงละ อปบตปฏลาภยสงโยชนไมไดตราบใด สงโยชนชนดนกจะท าหนาทผกสตวและสงใหไปเกดอกเรอยไปตราบนนและ หากละ ภวปฏลาภยสงโยชนไมไดตราบใด สงโยชนชนดนกจะท าหนาทผกสตวไวและกอใหเกดมภพอยเรอยไปตราบนน ตามล าดบ

สาเหตประการหนงทพระพทธองคทรงแสดง ถงลกษณะของสงโยชนในเชงอปมา นนเนองจาก ประเภท ตาง ๆ ของสงโยชน มลกษณะทเปนนามธรรม เสยเปนส วนใหญ ท าใหเหนและเขาใจไดยากกวาแบบ รปธรรม ดงนนพระพทธองคจงทรงใชวธ การน าเสนอ เชงอปมาอปมย กลาวคอใชอปมาโวหารมา เปนเครองมอในการอธบาย ทชวยชน าใหผฟงไดนกภาพตามดวยการใชจนตนาการทางความคด สรางเปนมโนภาพไวในใจ ชวยท าความรจกและเขาใจสงโยชนใหเหนเปนรปธรรมทชดเจนมากยงขน โดย ผานทาง กระบวนการทาง การ รบร ของมนษย ดวยการขบคด จนตนาการ โดยเปรยบเทยบใหเหนถงลกษณะของสงโยชนตาง ๆ เชอมโยงเขากบสงของ เครองใช และปรากฏการณตาง ๆ ทมอยตามธรรมชาต และมอยในชวตประจ าวนของมนษย เชน บานประต เชอก และเมฆหมอก เปนตน นอกจากนนยงเปนการขยายความและเพมพนความรความเขาใจเสรม

๘๗

จากการอธบายใน ลกษณะเฉพาะ ของสงโยชน และอธบาย สงโยชน ตามแนวพระอภธรรมไดเปนอยางด

ผวจยตงขอสงเกตประการหนง เกยวกบองคธรรมบางประการของสงโยชนดงน วา ในพระสตตนตปฎกโดยสวนใหญแลวจะใชกามฉนทะ และพยาบาท เทานนกบองคธรรมของสงโยชนประการท ๔ และ ๕๒๕๕ สวน กามราคะ และปฏฆะ พบหลกฐาน ในพระสตตนตปฎก ใชอยเพยงไมกแหงเทานน๒๕๖ นอกนนจะใชตามคมภรชนรองและคมภรรนอรรถกถาฎกา๒๕๗

อยางไรกตาม เมอ สงโยชนเกดขน เมอใด จะมกลมธรรมอน ๆ ทเปนอกศลเขามาชวยสงเสรมและสนบสนนใหสงโยชนมก าลงในการผกมดมากยงขนทงในลกษณะเปนเหตและเปนผลแบบปฏจจสมปบาทและในลกษณะกลมอกศลธรรมโดยเขารวมท างาน รวมกน ท าใหสตวทงหลายถกสงโยชนผกยดตดอยในภพ ๓ อยางไมมทสนสด โดยมขนธ ๕ เปนรากฐานใหกบสงโยชน

๒๕๕ มปรากฏอยเพยง ๑ แหงทใช อภชฌา และพยาบาท คอ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๙๕/๓๒๘, อง.ทก.

(บาล) ๒๐/๙๕/๒๐๑. ๒๕๖ ในพระสตตนตปฎกปรากฏอย ๕ แหงดงตอไปนคอ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๗๖/๑๐๓, ส .ม. (บาล)

๑๙/๑๗๖/๕๕-๕๖, ข.เถร . (ไทย) ๒๖/๑๖๕/๕๘๒, ข.เถร. (บาล) ๒๖/๑๖๕/๔๐๒, ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๖๑/๑๐๐, ๑๑๔/๑๗๖, ๑๒๙/๑๙๗, ข.ปฏ. (บาล) ๓๑/๖๑/๕๖, ๑๑๔/๑๐๓, ๑๒๙/๑๑๘.

๒๕๗ เชน ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๑๒๙/๑๙๗, ข.ปฏ. (บาล) ๓๑/๑๒๙/๑๑๘, สงคห. (บาล) ๔๐ เปนตน.

บทท ๓

หลกธรรมส าหรบปฏบตเพอละสงโยชน

ในบทน ผวจยน าเสนอหลกธรรม ส าหรบปฏบตเพอละสงโยชน โดยไดวางกรอบการศกษาไว ๕ หมวดดงนคอ (๑) แนวทางส าหรบละสงโยชน (หลกการทวไป ) (๒) หลกธรรมเพอละสงโยชนเบองต า (โอรมภาคยสงโยชน ) (๓) หลกธรรมเพอละสงโยชนเบองสง (อทธมภาคยสงโยชน ) (๔) พระอรยบคคลกบการละ สงโยชน (๕) สงโยชนกบ นพพาน ทปรากฏอยในพระไตรปฎก อรรถ กถา ฎกา ตามล าดบ รวมถงในหนงสอตาง ๆ โดยจะชใหเหนถงรายละเอยดของหลกธรรมส าหรบปฏบตเพอละสงโยชนทงในเรองของหลกการทว ๆ ไปส าหรบละสงโยชน หลกธรรมเพอละสงโยชนเบองต า และสงโยชนเบองสง รวมถงพระอรยบคคลชนตาง ๆ กบหลกการของการละสงโยชน พรอมทงการประหา ณสงโยชนของพระอรยบคคลเหลานน ตลอดจนชใหเหนสงโยชนกบพระนพพานเพอสงเสรมความเขาใจในเนอหาใหชดเจนมากยงขน

๓.๑ แนวทางส าหรบละสงโยชน (หลกการทวไป)

หลกธรรมส าหรบปฏบตเพอละสงโยชน กคอ แนวทางหรอหนทางส าหรบยดถอและปฏบตตนเพอฝกฝนบ าบดและฟนฟสภาพจตใจทตกต าเพราะถกสงโยชนทงหลายผกมดเอาไวอยางแนบแนน ท าใหจตมคณภาพทสงขน ๆ จนถงขนทสามารถตดหรอละสงโยชนดงกลาวออกจากจตใจไดตามมรรคและปฏปทาเพอละสงโยชน ดงทงาน วจยนจะน าเสนอรายละเอยดตอไป ๓ นย ไดแก ๑) หลกการในการละสงโยชน ๒) อปมาการละสงโยชน ๗ ประการ ๓) วธการละสงโยชน โดยมรายละเอยดดงน

๓.๑.๑ หลกการในการละสงโยชน สงโยชนในบรบทนหมายถง กเลส คอธรรมชาตเปนเครองท าใหเศราหมองเรารอน ท

เปนตวผกพนสตวทงหลาย เอาไวกบวฏฏะทกข ดงนน การละสงโยชน จงไดแกการละเอากเลส

๘๙

เหลานนออกจากจตใจ ภาษาบาลใชค าวา “ปหานะ ” ซงแปลวา การละกเลส ๑ มความหมายเหมอนกบ วมตต แตแตกตางกนแตพยญชนะ เมอน ามาเทยบเคยงกนแลวจะไดดงน

๑) ตทงควมตต หมายถง หลดพนชวคราวไดแก ศล ๒) วกขมภนวมตต หมายถง หลดพนดวยการขมไวไดแก สมาธ ๓) สมจเฉทวมตต หมายถง หลดพนไดเดดขาดไดแก มรรค ๔) ปฏปสสมภนวมตต หมายถง หลดพนโดยความสงบไดแก ผล ๕) นสสรณวมตต หมายถง หลดพนออกไปไดแก พระนพพาน๒ สวนปหาน คอ การละ มอย ๕ อยางไดแก ๑) ตทงคปหาน หมายถง การละชวคราวไดแก ศล ๒) วกขมภนปหาน หมายถง การละดวยการขมไวไดแก สมาธ (ฌาน) ๓) สมจเฉทปหาน หมายถง การละโดยเดดขาดไดแก มรรค (อรยมรรค) ๔) ปฏปสสมภนปหาน หมายถง การละไดโดยความสงบไดแก ผล ๕) นสสรณปหาน หมายถง การละโดยการออกไปไดแก นพพาน๓ เมอเทยบเคยงกนแลวจะเหนไดอยางชดเจนวา วมตต กบ ปหาน นนตางกนแต

พยญชนะเทานน สวนความหมายนนเหมอนกน๔ ค าวา “วมตต” (หลดพน) นเปนค าทมความหมายตรงกนขามกบสงโยชน อยคนละฟากกบสงโยชน กลาวคอเมอบคคลถกสงโยชนผกมดจะอยฟากหนง ครนเมอปลดพนธนาการแกเชอกหลดออกแลวจงถงซงวมตต ความหลดพนกปรากฏอยอกฟากหนง ดงน

สงโยชน (ผกมด) วมตต (หลดพน)

เมอกลาวถงบคคลผทก าลงเจรญปฐมฌานอยนนละนวรณดวยการขมเอาไว คอ วกขมภนปหานะ สวนบคคลผเจรญสมาธจะละทฏฐสงโยชนดวยองคนน ๆ คอ ตทงคปานะ ซงเปนสวนแหงการช าแรกกเลสหรอละดวยการตดขาด คอ สมจเฉทปหานะ ซงเปนโลกตตรมรรค และการละดวยสงบระงบ คอปฏปสสทธปหานะซงเปน โลกตตรผล บคคลผเจรญมรรคทใหถงความสนไปในขณะแหงผล และการละดวยสลดออกได คอนสสรณปหานะเปนนโรธ ไดแกพระนพพาน

๑ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม , พมพครงท ๑๒, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๑๖๗.

๒ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, วปสสนากรรมฐาน , รวบรวมโดย ฝายวชาการ อภธรรมโชตกะวทยาลย, (กรงเทพมหานคร : มลนธสทธมมโชตกะ, ๒๕๒๘), หนา ๒๑๐.

๓ เรองเดยวกน, หนา ๒๑๐. ๔ เรองเดยวกน, หนา ๒๑๑.

๙๐

อยางไรกตาม หลกฐานในพระ ไตรปฎก ไดกลาวเอาไวถงสภาวะทเมอตดท าลายสงโยชนลงได ยอมหมายถงการทะลายลง การท าใหพง การท าใหพงทลาย การละ การบรรเทา การท าใหหมดสนไป และการท าใหถงความไมมอกซงสงโยชนทง ๑๐ อยาง๕

๓.๑.๒ อปมาการละสงโยชน ๗ ประการ ดวยเหตทวาสงโยชนทงหลายนนสวนใหญจะมลกษณะทเปนนามธรรมเปนสวนของ

ความคด ความเหน และความรสกทอยขางในใจ ท าใหเมอกลาวอางถงสงโยชนไมสามารถเหนเปนรปธรรมไดชด ดงนนพทธธรรมทแสดงเกยวกบการละสงโยชนจงปรากฏออกมาในรปแบบทใชว ธอปมาเปรยบเทยบสงโยชนกบสงตาง ๆ ทเปนธรรมชาตแวดลอมรอบตวของมนษย เชนเดยวกนกบเมอกลาวถงสงโยชนโดยทวไป ดงทไดแสดงไวในบทท ๒ ในเรองลกษณะของสงโยชนในแบบตาง ๆ กน พระพทธองคทรงอปมาใหเหนภาพของการละสงโยชนไดอยางนาสนใจ ดงทปรากฏในพระสตรชอ อลคททปมสตร๖ ดงมรายละเอยดตอไปน

๑) อปมาภกษทละโอรมภาคยสงโยชน เปนผไมมบานประต อปมาภกษทละโอรมภาคยสงโยชน ๕ ประการไดเดดขาดแลว เปนผไมมบานประตดง

พทธพจนทวา ภกษนเราเรยกวา เปนผถอนลมไดแลวบาง เปนผรอเครองแวดลอมไดแลวบาง เปนผถอน

เสาระเนยดไดแลวบางเปนผไมมบานประตบาง เปนผประเสรฐ ลดธงคอมานะลงแลว ปลงภาระไดแลวปราศจากสงโยชน (กเลสเครองผกสตวไวในภพ) แลวบาง๗

จากพระสตรดงกลาว เปรยบขนธ ๕ เปนเรอน ซงตองอาศยสวนประกอบหลายชนดประกอบเขาดวยกนจงจะส าเรจเปนเรอนได สวนประกอบในทนไดแก ลม (คออวชชา ) เครองแวดลอม (คอสงขารคอชาต ) เสาระเนยด (คอตณหา ) และบานประต (คอโอรมภาคยสงโยชน ) จะเหนไดวา สวนประกอบทงหลายเมอถกรอถอนออกเสยหมด เรอนคอขนธ ๕ รปนามกไมม ภพชาตจงถกท าลายลง ไมมอกตอไป

๒) อปมาการละสงโยชนเหมอนการตดเชอไฟ อปมาการละสงโยชนเหมอนการตดเชอไฟ ประทปน ามนจะตดไฟไดกเพราะอาศย

น ามนและไส เปรยบเสมอนการไดอาหาร ไดเชอ ไปสงเสรมสน บสนนใหไฟลกโพลงตลอดกาล

๕ ข.จ. (ไทย) ๓๐/๑๔๘/๔๗๑, ข.จ. (บาล) ๓๐/๑๔๘/๒๓๒. ๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๔๕/๒๖๒-๓, ม.ม. (บาล) ๑๒/๒๔๕/๑๔๗. ๗ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๔๕/๒๖๒, ม.ม. (บาล) ๑๒/๒๔๕/๑๔๗.

๙๑

นาน ในลกษณะเดยวกนนเองหากบคคลยงคงมความพอใจในธรรมทเปนปจจยแหงสงโยชน ตณหากยอมทจะเจรญพอกพนขนตามล าดบ๘

๓) อปมาการละสงโยชนเหมอนการตดรากถอนโคนตนไมใหญ อปมาการละสงโยชนเหมอนการตดรากถอนโคนตนไมใหญ ซงมรากหยงลงและแผ

ขยายไปรอบ ๆ รากทงหมดนนยอมดดซมสารอาหารขนไปหลอเลยงล าตน ยนตนอยตลอดกาลนาน ครนเมอถกตดรากถอนโคนเหมอนตนตาลทถกตดรากถอนโคนไปแลวกไมสามารถเจรญเตบโตขนไดอกเพราะขาดอาหาร๙

๔) อปมาการละสงโยชนเหมอนการหยดพรวนดนรดน าตนไมออน อปมาการละสงโยชนเหมอนการหยดพรวนดนรดน าตนไมออน ตนไมออนตองการ

การพรวนดนและรดน าเพอหลอเลยงและเปนอาหารของมน โดยเฉพาะอยางยงส าหรบตนไมออนซงยงไมแขงแรงยอมตองการการเอาใจใสดแลรดน าพรวนดนมากเปนพเศษ ทงนกเพอความเจรญเตบโตตอไปเปนตนไมใหญทแขงแรงทนตอแดดลม การหยดพรวนดนและหยดรดน าจงเปนการตดอาหารและยบยงการเจรญเตบโตของตนไมออนไมใหเจรญงอกงามไพบลยขนไดตอไป ๑๐ เปรยบเหมอนการละสงโยชนตงแตเรมตนเพอยบยงปองกนมใหสงโยชนดงกลาวพอกพนขน

๕) อปมาการท าลายสงโยชน เหมอนสตวน าท าลายขายและเหมอน เชอไฟมอดหมดไป

อปมาการท าลายสงโยชนลงได เหมอนสตวน าท าลายขายและเหมอนไฟเชอมอดหมดไปไมกลบมา๑๑ อธบายวาเหมอนสตวน า (คอปลา) ทท าลายขาย (คอทฏฐ และตณหา ) ทพนธนาการเอาไว รอดชวตออกมาจากขายได และเหมอนไฟทมอดหมดไมมเชอแลว ไมกลบมาตดไฟอกฉนใด สงโยชนทถกท าลาย และมอดไปแลวฉนนน

๖) อปมาอรยปญญา เหมอน มดแลเนอทคม อปมาอรยปญญา เหมอน มดแลเนอทคม ของคนฆาโคทช าแหละสวนอวยวะชนนอย

ใหญทงเนอสวนใน เนอสวนนอก เนอสน เสนเอนใหญ เสนเอนเลก และหนงของโคไดอยางช านาญฉนใด อรยปญญากสามารถตด ช าแหละ เฉอนกเลสในภายใน สงโยชนในภายใน และ

๘ ส .น. (ไทย) ๑๖/๕๓/๑๐๘, ส .น. (บาล) ๑๖/๕๓/๘๓-๘๔. ๙ ส .น. (ไทย) ๑๖/๕๕-๕๖/๑๐๘-๑๑๐, ส .น. (บาล) ๑๖/๕๓/๘๓-๘๔. ๑๐ ส .น. (ไทย) ๑๖/๕๗/๑๑๐, ส .น. (บาล) ๑๖/๕๗/๘๖-๘๗. ๑๑ ข.จ. (ไทย) ๓๐/๑๔๙/๔๗๒, ข.จ. (บาล) ๓๐/๑๔๙/๒๓๑.

๙๒

เครองผกในภายในฉนนน ๑๒ ขอนเปนการอปมาใหเหนวาผมปญญาเทานนทจะมองเหนสงโยชนแบบแยกสวนออกเหนรายละเอยดทงหมดไดอยางหมดเปลอก

๗) อปมาสงโยชนทสงบราบคาบ เสมอนการเปอยผไปของเครองผกเรอเดนสมทร อปมาสงโยชน ทสงบราบคาบ เสมอนการเปอยผไปของเครองผก คอหวายทผกเรอเดน

สมทรทจอดแชอยในน า ๖ เดอน ครนพอถงฤดหนาว เขากยกขนบก เครองผกเหลานนตองลมและแดด ถกฝนตกรดยอมเปอยผไปดวยประการฉะน ๑๓ เมอกลาวถงสงโยชนกเชนเดยวกนยอมตองอาศยเวลาเพอเปนเครองมอในการท าลายสงโยชนทงหลายลงไดในทสด

จากอปมา ๗ ประการดงไดกลาวมาแลวนน จะเหนไดวา “สงโยชน ” ทพระพทธองคทรงน าไปเปรยบเทยบ กบสงตาง ๆ ทงหลาย มลกษณะ ทสอสารใหเหนถงการหาทางออกใหกบปญหาทเกดขนกรณตาง ๆ ได อยางตรงจด คอการเขาไป แกไขทสาเหต ของปญหาทแทจรง ท าใหปญหาหยดการพฒนาลกลามทวผลไปในทางทเสอมไดอกตอไป นอกจากนนยงสามารถสอสารใหเหนถงนยของ โทษ และภยของสงโยชนอกดวย กลาวคอหากปลอยนงเฉยโดยไมท าอะไรสกอยางกบสงโยชนแลว ปญหาทงหลายดงกลาวกจะไมถกแกไข กลบลกลามใหโทษอยางรายแรงไดอก

๓.๑.๓ วธการละสงโยชน วธการละสงโยชน หมายถง แนวทางหรอหลกการทว ๆ ไปส าหรบปฏบตเพอละ

สงโยชน สามารถแบงออกได ๕ ประการไดแก ๑) การไมคลกคลดวยหมคณะ ๒) การละทอายตนะ วญญาณ สมผสเวทนา ๓) การพจารณาใหเหนพระไตรลกษณ ๔) การพจารณาใหเหนโทษในธรรมทงหลายทเปนปจจยแหงสงโยชน และ ๕) การละภพ ๓ ดวยการปฏบตตนตามหลกไตรสกขา

๑) การไมคลกคลดวยหมคณะ หลกฐานทนาสนใจอกแหงหนง ปรากฏ ในสงคณการามสตร พระพทธองคตรสถง

หลกการและขนตอนการละสงโยชนไวโดยเรมจากการไมคลกคลดวยหมคณะ ยนดในปวเวกตามล าพง ถอเอานมตแหงจต บ าเพญสมมาทฏฐใหบรบรณ บ าเพญสมมาสมาธใหบรบรณ ละสงโยชน และท านพพานใหแจง๑๔ ไดตามล าดบเปนเหตปจจยเกอหนนกน หากน ามาจดเปนล าดบใหเหนภาพจะไดดงนคอ

ไมคลกคลดวยหมคณะ ยนดในปวเวกตามล าพง ถอเอานมตแหงจต บ าเพญสมมาทฏฐ

ใหบรบรณ บ าเพญสมมาสมาธใหบรบรณ ละสงโยชน ท านพพานใหแจง

๑๒ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๔๐๔/๔๕๙, ม.อ. (บาล) ๑๔/๔๐๔/๒๖๗. ๑๓ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๕๘/๘๖-๘๗, ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๕๘/๔๘. ๑๔ อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๖๘/๕๘๗-๘, อง.ฉกก. (บาล) ๒๒/๖๘/๑๙๗.

๙๓

เพอใหเหนภาพชดเจนมากยงขนขอใหศกษาจากแผนภม แสดงล าดบ ขนตอนการละสงโยชน๑๕ดงตอไปน

จากแผนภมขางตน อธบายความไดวา การละสงโยชน จ าเปนตองเรมตนจากการเปนผ

ไมชอบ ไมยนด และไมประกอบความชอบการคลกคลดวยหม ดวยคณะซงจะสงผลใหเกดความยนดในปวเวกตามล าพง คอการเขาถงซงสภาวะอนเปนทตงททรงไวแหงทกข ไดแก กาม กเลส เบญจขนธ และ อภสงขาร (คอเขาถงนพพาน )๑๖ และเพราะปวเวกเปนปจจยจงท าใหเอออ านวยตอการถอเอานมตแหงจตได สามารถตอยอดเพอปฏบตบ าเพญสมมาทฏฐและสมมาสมาธใหบรบรณไดตามล าดบขน และเมอถงขนสมาธทถกตองบรบรณแลว สงโยชนจะถกถอนออ กได เมอสงโยชนถกถอนรากถอนโคนออกสน จงเขาสสภาวะแจงแหงนพพาน

๑๕ สรปความจาก “สงคณการามสตร ”, อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๖๘/๕๘๗-๘, อง.ฉกก. (บาล) ๒๒/

๖๘/๑๙๗. ๑๖ อง.ทก.อ. (บาล) ๒/๔๕/๕๓.

ท าใหแจงนพพาน

บ าเพญสมมาสมาธใหบรบรณ

บ าเพญสมมาทฏฐใหบรบรณ

ละสงโยชน

ถอเอานมตแหงจต ยนดในปวเวกตามล าพง

ไมยนดการคลกคลดวยหมคณะ

แผนภม ๓.๑ แสดงล าดบขนตอนการละสงโยชน

๙๔

ในขณะเดยวกนเมอบคคลพฒนาตนตามโดยการละสงโยชนแลว ยอมยกระดบเปนพระอรยะเปนผไดสดบแลว เหนธรรมตามความเปนจรงแลวยอมเกดความเบอหนายใน ขนธ ๕ ทงปวงมรปเปนตน เมอเบ อหนายยอมคลายก าหนด และเพราะการคลายก าหนดนนเอง จตจงหลดพน เมอจตหลดพนกรวา “หลดพนแลว” รชดวา “ชาตสนแลว อยจบพรหมจรรยแลว ๑๗ ท ากจทควรท าเสรจแลว๑๘ ไมมกจอนเพอความเปนอยางนอกตอไป๑๙ ปลงภาระไดแลว๒๐ บรรลประโยชนตนโดยล าดบแลว สนภวสงโยชนแลว หลดพนเพราะรโดยชอบ ถอวาละ ภวสงโยชนไดแลว กลาวคอแมกระทงภพกเปนอนละไดจงไมมทกข ไมมความเบยดเบยน ไมมความคบแคน ไมมความเรารอน และเปนอรยบคคลผซงพระพทธเจาใหการยกยองวาเปนผปฏบตถกตองตามหลกพระพทธศาสนา๒๑

๒) การละทอายตนะ วญญาณ สมผส เวทนา สงทงปวงทควรละ ทานใหละทอายตนะภายในมจกขเปนตน และอายตนภายนอกมรป

เปนตน รวมถงวญญาณมจกขวญญาณเปนตน และสมผสมจกขสมผสเปนตน และเวทนาทงหลายมสขเวทนา ทกขเวทนา หรอแมอทกขมสขเวทนาทเกดขนเพราะมโนสมผสเปนปจจย ๒๒ ถอเปนการปองกนกระบวนการเกดขนของตณหาตามหลก เหตและปจจยของปฏจจสมปบาทนนเอง ในเรองน

๑๗ อยจบพรหมจรรยแลว หมายถงกจแหงการปฏบตเพอท าลายอาสวกเลสจบสนบรบรณแลว ไม

มกจทจะตองท าเพอตนเอง แตยงมหนาทเพอผอนอย ผบรรลถงขนนได ชอวาอเสขบคคล , ท.ส.อ. (บาล) ๑/๒๔๘/๒๐๓, ม.ม.อ. (บาล) ๑/๕๔/๑๓๘.

๑๗ อกความหมายหนง หมายถงไดเปนพระอเสขะ สวนพระเสขะ ๗ จ าพวก และกลยาณปถชนชอวาก าลงประพฤตพรหมจรรย, ท.ปา.อ. (บาล) ๑๑๖/๔๘.

๑๘ ท ากจทควรท าเสรจแลว ในทนหมายถงกจในอรยสจ ๔ คอ การก าหนดรทกข การละเหตเกดแหงทกข การท าใหแจงซงความดบทกข และการอบรมอรยมรรคมองค ๘ ใหเจรญ, ท.ส.อ. (บาล) ๑/๒๘๔/๒๐๓, ม.ม.อ. (บาล) ๑/๕๔/๑๓๘.

๑๘ อกความหมายหนง หมายถงท ากจมความก าหนดร เปนตนในอรยสจ ๔ ดวยมรรค ๔, ท.ปา.อ. (บาล) ๑๑๖/๔๘.

๑๙ ไมมกจอนเพอความเปนอยางนอกตอไป หมายถงไมมหนาทในการบ าเพญมรรคญาณเพอความหมดสนแหงกเลสอกตอไป เพราะพระพทธศาสนาถอวา การบรรลอรหตตผลเปนจดหมายสงสด , ท.ส.อ. (บาล) ๑/๒๔๘/๒๐๓, ม.ม.อ. (บาล) ๑/๕๔/๑๓๘, ดเทยบ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๑๙๘/๓๐๖-๓๑๑, อง.จตกก. (บาล) ๒๑/๑๙๘/๑๖๘.

๒๐ ปลงภาระไดแลว หมายถงปลงกเลสภาระ (ภาระคอกเลส ) ขนธภาระ (ภาระคอรางกาย ) และ อภสงขารภาระ (ภาระคออภสงขาร) ลงแลว, ท.ปา.อ. (บาล) ๑๑๖/๔๘.

๒๑ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๒๖-๗/๓๙๓-๕, ม.อ. (บาล) ๑๔/๓๒๖-๗/๒๒๙-๒๓๐. ๒๒ ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๒๔/๓๕, ข.ปฏ. (บาล) ๓๑/๒๔/๒๒.

๙๕

ทานพระอาจารยใหญ ดร.ภททนตะ อาสภมหาเถระ ธมมาจรยะ อคคมหากมมฏฐานาจรยะไดกลาวเอาไวถงวธปฏบตวปสสนากรรมฐานเพอตดปฏจจสมปบาทใหขาดวา

ใหตงใจก าหนดใหเปนแตเพยงสกวา เหนหนอ คอก าหนดใหเหนชดเขาไปวาสภาพของ จกขประสาท นมนเกดขนชวขณะแวบหนงแลวกดบไป รปารมณ มนเกดขนชวขณะแวบหนงแลวกดบไป อาการเหนหรอ จกขวญญาณจต มนเกดขนชวขณะแวบหนงแลวกดบไป ก าหนดใหเหนอยเพยงแคน ไมใหเวทนามนเกดขนได เมอก าหนดใหจรง ๆ อยางนแลว ปฏจจสมปปบาทกขาดลงไปไดจรง ๆ คอไมหมนเปนวงกลมตอไปอก๒๓. . . ผปฏบตตองหมนเฝารกษาทวารทง ๖ อยดวยอาการอยางน อยา ทนใหเวทนามนเกดขนได นเปนการแสดงใหเหนวธ ปฏบตเพอเขาไปตดปฏจจสมป บาทครบทง ๖ ทวารหรอทง ๖ อารมณ เมอผปฏบตด าเนนมาไดถงขนนแลว ปฏจจสมปบาทกขาดสะบนลง ไมหมนตอไปอก กองทกขทงมวลกเปนอนสนสดลงดวยประการฉะน๒๔

๓) พจารณาใหเหนพระไตรลกษณ ใน สญโญชนปหานสตร และสญโญชนสมคฆาตสตร พระพทธองคทรงแสดงธรรม

เพอการละ และการถอนสงโยชนโดยเนนใหภกษทงหลายพจารณาใหเหนความเปนไตรลกษณในธรรมทงหลาย โดยกลาวกบภกษทงหลายดงน

ภกษทงหลาย บคคลเมอรเหนจกข โดยความไมเทยงจงจะละสงโยชนได เมอรเหนรปโดยความไมเทยงจงจะละสงโยชนได เมอรเหนจกขวญญาณโดยความไมเทยงจงจะละสงโยชนได เมอรเหนจกขสมผสโดยความไมเทยงจงจะละสงโยชนได เมอรเหนแมความเสวยอารมณทเปนสขหรอทกขหรอมใชสขมใชทกขทเกดขนเพราะจกขสมผสเปนปจจยโดยความไมเทยงจงจะละสงโยชนได เมอรเหนโสตะ ... ฆานะ ... ชวหา ... กาย ... มโน ... ธรรมารมณ ...มโนวญญาณ ... มโน

สมผส ... แมความเสวยอารมณทเปนสขหรอทกขหรอมใชสขมใชทกขทเกดข นเพราะมโนสมผสเปนปจจยโดยความไมเทยงจงจะละสงโยชนได๒๕

. . .ภกษทงหลาย บคคลเมอรเหนจกขโดยความเปนอนตตาจงจะถอนสงโยชนได เมอรเหนรปโดยความเปนอนตตา ... จกขวญญาณ... จกขสมผส ... เมอรเหนแมความเสวยอารมณทเปน

๒๓ พระอาจารย ดร .ภททนตะ อาสภมหาเถระ อคคมหากมมฏฐานาจรยะ , พระธรรมเทศนา

ปฏจจสมปปาทสงเขปกถา, ม.ป.ป., หนา ๓๐. ๒๔ เรองเดยวกน, หนา ๓๒. ๒๕ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๕๔/๔๖, ส .สฬา. (บาล) ๑๘/๕๔/๒๘-๒๙.

๙๖

สขหรอทกขหรอมใชสขมใช ทกขทเกดขนเพราะจกขสมผสเปนปจจยโดยความเปนอนตตาจงจะถอนสงโยชนได เมอรเหนโสตะ ... ฆานะ ... ชวหา ... กาย ... มโน ... ธรรมารมณ ... มโนวญญาณ ... มโน

สมผส ... เมอรเหนแมความเสวยอารมณทเปนสขหรอทกขหรอมใช สขมใชทกขทเกดขนเพราะมโนสมผสเปนปจจยจงจะถอนสงโยชนได๒๖

พระสตรดงกลาว มทศนะรเหนทเปนไปตามลกษณะสามญคอไตรลกษณเปนการท าอนจจสญญาและอนตตสญญาใหปรากฏ เปนการเหนธรรมชาตทงหลายตามความเปนจรงเพอการละและการถอนออกซงสงโยชนทงหลายและตดช าแรกเฉอนกเลสดวยอรยปญญา เมอภกษเปนผประเสรฐ ลดธงคอมานะลงแลว ปลงภาระไดแลว ปราศจากสงโยชนแลว ละอสมมานะ (การถอตว) ไดเดดขาดแลว ตดรากถอนโคนเหมอนตนตาลทถกตดรากถอนโคนไปแลว เหลอแตพนท ท าใหไมมเกดขนตอไปไมได ภกษผนนจงเปนอรยะสาวก สามารถท าเขตไมจ ากดในสงขารทงปวง วา “สงขารประมาณเทาน ไมเทยง นอกนจะชอวาไมเทยงกหามได๒๗ แลวท าอนจจสญญาใหปรากฏได กลาวคอเปนผพจารณาเหนสงขารทงปวงเปนของไมมนคง, มใจไมยนดในโลกทงปวง , มใจออกไปจากโลกทงปวง , มใจนอมไปสนพพาน , ละสงโยชนทงหลายไดหมด และ เปนผป ระกอบดวยสามญญะอนยอดเยยม คอความเปนสมณะ ไดแก อรยมรรค ๒๘ พระพทธองคถอวาเปนผทพจารณาเหนในอานสงค ๖ ประการ๒๙ ไดแก

(๑) สงขารทงปวงจกปรากฏวาเปนของไมมนคง (๒) ใจของเราจกไมยนดในโลกทงปวง (๓) ใจของเราจกออกไปจากโลกทงปวง (๔) ใจของเราจกนอมไปสนพพาน (๕) สงโยชนทงหลายของเราจกถงการละได (๖) เราจกเปนผประกอบดวยสามญญะ๓๐ อนยอดเยยม . . .ภกษผพจารณาเหนอานสงส ๖ ประการ สามารถ ท าเขตไมจ ากดในสงขารทงปวงแลวท า

ทกขสญญาใหปรากฏได อานสงส ๖ ประการ อะไรบาง คอ

๒๖ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๕๕/๔๖-๔๗, ส .สฬา. (บาล) ๑๘/๕๕/๒๙. ๒๗ อง.ฉกก.อ. (บาล) ๓/๑๐๒/๑๕๖. ๒๘ อง.ฉกก.อ. (บาล) ๓/๑๐๒/๑๕๖. ๒๙ อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๑๐๓/๖๒๔, อง.ฉกก. (บาล) ๒๒/๑๐๓/๒๗๖. ๓๐ สามญญะ ในทนหมายถงความเปนสมณะ ไดแก อรยมรรค, อง.ฉกก.อ. (บาล) ๓/๑๐๒/๑๕๖.

๙๗

ภกษพจารณาเหนวา (๑) นพพทาสญญา (ความก าหนดหมายความเบอหนาย )ในสงขารทงปวง จก

ปรากฏแกเราเหมอนเพชฌฆาตผเงอดาบขน (๒) ใจของเราจกออกไปจากโลกทงปวง (๓) เราจกมปกตเหนสนตในนพพาน (๔) อนสยของเราจกถงการเพกถอน (๕) เราจกท าตามหนาท (๖) เราจกมเมตตาบ ารงพระศาสดา๓๑ . . .ภกษผพจารณาเหนอานสงส ๖ ประการ สามารถ ท าเขตไมจ ากดในธรรมทงปวงแลวท า

อนตตสญญาใหปรากฏได อานสงส ๖ ประการ อะไรบาง คอ ภกษพจารณาเหนวา (๑) เราจกเปนอตมมยะ (๒) อหงการ๓๒ของเราจกดบไป (๓) มมงการ๓๓ของเราจกดบไป (๔) เราจกเปนผประกอบดวยอสาธารณญาณ๓๔ (๕) เราจกเปนผเหนเหตไดด (๖) เราจกเปนผเหนธรรมทเกดขนจากเหตไดด

จากพระสตรขางตนสามารถ สรปสาระส าคญ ของวธปฏบตเพอละสงโยชน คอการใชวธแหงวปสสนากรรมฐานโดยการนอมเอา พระไตรลกษณ ทง ๓ ประการ มาเปนอารมณในการก าหนดรนาม- รป ระหวางภาวะทเกดกอน และการก าหนดรภาวะทเกดตอมา ระหวางสมาธทเกดกอนกบสมาธทเกดตอมาเปนตน ตอเมอปรบอนทรยทง ๕ มสทธนทรย (อนทรยคอศรทธา ) เปนตนใหเกดความสมดล ยและมพลงมากขนแลว กจะกอใหเกดวปสสนาญาณทแกกลาจน เกดความร

๓๑ พระเสขบคคล ๗ จ าพวก ยอมบ ารงรบใชพระตถาคตดวยเมตตา สวนพระขณาสพไดผานการ

บ ารงรบใชพระศาสดาแลว, อง.ฉกก.อ. (บาล) ๓/๑๐๓/๑๕๖. ๓๒ อหงการ หมายถงทฏฐทมความยดถอวาเปนเรา, อง.ฉกก.อ. (บาล) ๓/๑๐๔/๑๕๖. ๓๓ มมงการ หมายถงตณหา คอความทะยานอยากวาเปนของเรา, อง.ฉกก.อ. (บาล) ๓/๑๐๔/๑๕๖. ๓๔ อสาธารณญาณ หมายถงญาณทไมทวไปส าหรบปถชน, อง.ฉกก.อ. (บาล) ๓/๙๖-๙๗/๑๕๖.

๙๘

แจง (ปญญา) ตามล าดบญาณจนถงระดบความรทสามารถละสงโยชนหรอ บรรล มรรค (หนทางทน าไปสพระนพพาน) ผล (คอหนทางนน) และนพพานไดในทสด๓๕

๔) การพจารณาใหเหนโทษในธรรมทงหลายทเปนปจจยแหงสงโยชน การละสงโยชนเปรยบเสมอนการคอย ๆ ละคอย ๆ ถอนออกซงกเลสและตณหา เปน

การก าจดตวการและแกปญหาทตนเหตดงทพระพทธองคตรสกบภกษทงหลายใหเนนทการพจารณาใหเหนโทษในธรรมทงหลายทเปนปจจยแหงสงโยชนใน สงโยชนสตร ความวา

ภกษทงหลาย เมอ ภกษพจารณาเหนความพอใจเนอง ๆ ในธรรมทงหลายทเปนปจจยแหงสงโยชน ตณหายอมเจรญ เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงมเพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงม เพราะภพเปนปจจย ชาตจงม เพราะชาตเปนปจจย ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาสจงม ความเกดขนแหงกองทกขทงมวลน มไดดวยประการฉะน

จากพระสตรขางตน พระพทธองคทรงชใหเหนถงสาเหตของกองทกขทงมวล หรอสงโยชนทเกดขนอยางมเหตปจจย และเพราะบคคลไมพจารณาเหนโทษของธรรมหรออกศลธรรมทเปนปจจยทไปสงเสรมและสนนสนนใหส งโยชนเกดขน เปนการตรสสอนตามหลก ปฏจจสมปบาท๓๖ แตพระพทธองคทรง ยกเอามาแสดงเฉพาะตอนทอธบายสาเหตของความเกดขนของตณหา กลาวคอเรมอธบายตงแตขนของการปลอยละเลยไมพจารณาใหเหนโทษในธรรมทงหลายทเปนปจจยแหงสงโยชน ดงนน ตณหาจงเกดขนและเปนเหตปจจยใหเกดสภาวธรรมอน ๆ ขน ไดแก อปาทาน ภพ ชาต ชรามรณะ ฯลฯ ตามหลกปฏจจสมปบาทสายสมทยวาร ๓๗ ดงพทธพจนทวา

เปรยบเหมอนประทปน ามนพงตดไฟได กเพราะอาศยน ามนและไส บรษเตมน ามนและใสไสในประทปน ามนนนทก ๆ ระยะ เมอเป นอยางน ประทปน ามนนนไดอาหารอยางนน ไดเชออยางนน พงลกโพลงตลอดกาลนาน อปมานฉนใด อปไมยกฉนนน เมอภกษพจารณาเหนความพอใจเนอง ๆ ในธรรมทงหลายทเปนปจจยแหงสงโยชน ตณหายอมเจรญ ฉนนน

๓๕ อคคมหาบณฑต ภททนตโสภณมหาเถระ มหาสสยาดอ, แนวทางเจรญวปสสนากรรมฐาน และ

Panditarama A Yogi’s Handbook, (กรงเทพ : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๕๐), หนา ๓๑. ๓๖ องคประกอบ ๑๒ ขอของปฏจจสมปบาทฝายสมทยวารนน นบตงแตอวชชา ถง ชรามรณะ

เทานน (คอ อวชชา → สงขาร → วญญาณ → นามรป → สฬายตนะ→ ผสสะ→ เวทนา→ ตณหา→ อปาทาน→ ภพ→ ชาต→ ชรามรณะ) สวน โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส (ความคบแคน ใจ) เปนเพยงตวพลอยผสม เกดแกผมอาสวกเลสเมอมชรามรณะแลว เปนตวการหมกหมมอาสวะ ซงเปนปจจยใหเกดอวชชาหมนวงจรตอไปอก, พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๘๓.

๓๗ ส .น. (ไทย) ๑๖/๕๓/๑๐๖, ส .น. (บาล) ๑๖/๕๓/๘๓-๘๔.

๙๙

เหมอนกน เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงม เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงม เพราะภพเปนปจจย ชาตจงม เพราะชาตเปนปจจย ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และ อปายาสจงม ความเกดขนแหงกองทกขทงมวลน มไดดวยประการฉะน๓๘

อนง การแสดงถงการละสงโยชนโดยเอาหลกการของปฏจจสมปบาท หรอหลกการทเปนเหตและเปนผลซงกนและกนมาอธบาย ในพระสตรไดอปมาเพอใหเหนภาพใหชดเจนเปนรปธรรมมากขน และเขาใจไดงายส าหรบปถชนหรอผฟงซงยงไมไดลงมอปฏบตใหเหนหลกการหรอภาพรวม ใหเหนภาพปรากฏในลกษณะวา เหตอยางน เปนปจจยใหเ กดผลอยางน เปนการดงเอาสงทไกลตวมาอธบายเพอใหเหนเปนภาพของสงใกลตว อยในชวตประจ าวนของ ปถชนทกคน สามารถเขาใจได ไมยาก ทายทสดกจะเกดผลในการปฏบต สงโยชนกถกละไดดงพทธพจนทวา “เมอภกษพจารณาเหนโทษเนอง ๆ ในธรรมทงหลายทเปนปจจยแหงสงโยชน นามรปยอมไมหยงลง เพราะนามรปดบ สฬายตนะจงดบ ฯลฯ ความดบแหงกองทกขทงมวลนมไดดวยประการฉะน‛๓๙

๕) การละภพ ๓ ดวยการปฏบตตนตามหลก ไตรสกขา ในภวสตร พระสตรวาดวยภพและสกขาไดกลาวแนะน าภกษทงหลา ยใหละภพ ๓ คอ

๑) กามภพ หมายถง ภพทเปนกามาวจร ๒) รปภพ หมายถง ภพทเปนรปาวจร และ ๓) อรปภพ หมายถง ภพทเปนอรปาวจร ดวยการปฏบตตนตามสกขา ๓ ประการไดแก

(๑) อธสลสกขา หมายถง สกขาคอศลอนยง (๒) อธจตตสกขา หมายถง สกขาคอจตอนยง (๓) อธปญญาสกขา หมายถง สกขาคอปญญาอนยง๔๐ พระพทธเจาทรงเรยกภกษทงหลายผละภพ ๓ ประการนได และศกษาสกขา ๓

ประการนได วาเปนผ ตดตณหาไดแลว ถอนสงโยชนไดแลว ท าทสดแหงทกขไดแลวเพราะละมานะไดโดยชอบ

จากการศกษาแนวทางส าหรบละสงโยชน (หลกการทวไป ) พบวา การละสงโยชนคอการประหาณหรอการตด และท าลายกเลสใหหมดไป ยงผลใหเกดซง ‚วมตต‛ คอความหลดพนจากพนธนาการนน พระพทธองคทรงอปมาสภาวะการหลดพนดงกลาวไว ๗ ประการไดแก อปมาภกษทละโอรมภาคยสงโยชน เปนผไมมบานประต, อปมาการละสงโยชนเหมอนการตดเชอไฟ , เหมอนการตดรากถอนโคนตนไมใหญ , เหมอนการหยดพรวนดนรดน าตนไมออน , อปมาการท าลาย

๓๘ ส .น. (ไทย) ๑๖/๕๓/๑๐๖, ส .น. (บาล) ๑๖/๕๓/๘๓-๘๔. ๓๙ ส .น. (ไทย) ๑๖/๕๘/๑๑๑, ส .น. (บาล) ๑๖/๕๘/๘๗-๘๘. ๔๐ อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๑๐๖/๖๒๗, อง.ฉกก. (บาล) ๒๒/๑๐๖/๒๗๗.

๑๐๐

สงโยชน เหมอนสตวน าท าลายขายและเหมอนเชอไฟมอดหมดไป , อปมาอรยปญญา เหมอ น มดแลเนอทคม และ อปมาสงโยชนทสงบราบคาบ เสมอนการเปอยผไปของเครองผกเรอเดนสมทร สวนวธการละสงโยชน ทง ๕ วธไดแก การ ไมคลกคลดวยหมคณะ , การละทอายตนะ วญญาณ สมผส เวทนา, การพจารณาใหเหนพระไตรลกษณ , การพจารณาใหเหนโทษในธรรมทงหลายทเปนปจจยแหงสงโยชน และ การละภพ ๓ ดวยการปฏบตตนตามหลกไตรสกขา

๓.๒ หลกธรรมเพอละสงโยชนเบองต า (โอรมภาคยสงโยชน)

พระผมพระภาคไดตรสแสดงมรรคและปฏปทาทเปนไปเพอละสงโยชน เบองต า หรอ โอรมภาคยสงโยชน โดยตรสเปรยบไววา “เหมอนการตดแกนไมของตนไมยนตนใหญ จะตองเรมจากการถากเปลอกไมออกกอน แลว คอยถากพระพไม แลว จงคอยตดแกนไมซงอยทแกนกลางในสดได เปนการใชปญญาพจารณากอนลงมอกระท า ”๔๑ นอกจากนนจตยงตองมก าลงเพยง พอเหมาะสมจงจะละโอรมภาคยสงโยชนนได ดงทพระพทธองคทรงตรสอปมากบพระอานนทเหมอนคนวายตดกระแสน าแหงแมน าคงคา ขอความวา

แมน าคงคามน าเตมเสมอฝง นกกา (กม)ดมกนได ครงนน บรษผมก าลงนอยมาดวยหวงวา ‘เราจกวายตดกระแสน าแหงแมน าค งคานไปใหถงฝงโดยสวสด ’ เขาจะไมอาจวายตดกระแสน าแหงแมน าคงคาไปใหถงฝงโดยสวสดได แมฉนใด คนบางคนกฉนนนเหมอนกน เมอพระธรรมกถกแสดงธรรมเพอดบสกกายะอย จตยอมไมแลนไปไมเลอมใส ไมตงมน ไมหลดพน พงเหนบคคลเหลานนเหมอนบรษ ผมก าลง นอยนน อานนท แมน าคงคามน าเตมเสมอฝง นกกา (กม) ดมกนได บรษผมก าลงมากมาดวยหวงวา ‘เราจกวายตดกระแสน าแหงแมน าคงคานไปใหถงฝงโดยสวสด’ เขาจะไมอาจวายตดกระแสน าแหงแมน าคงคาไปใหถงฝงโดยสวสดได แมฉนใด คนบางคนกฉ นนนเหมอนกน เมอพระธรรมกถกแสดงธรรมเพอดบสกกายะอย จตยอมแลนไปเลอมใส ตงมน หลดพน พงเหนบคคลเหลานนเหมอนบรษผมก าลงมากนน๔๒

หลกธรรมเพอ ละสงโยชน เบองต า (โอรมภาคยสงโยชน ) มอย ๔ ประการไดแก ๑) การ เจรญ รปฌาน และอรปฌานโดยใชวปสสนา ๒) สตปฏฐาน ๔ ๓) อรยมรรค มองค ๘ และ ๔) การละ อาสวะดวยทสสนะ

๔๑ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๓๒/๑๔๖, ม.ม. (บาล) ๑๓/๑๓๒/๘๖. ๔๒ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๓๒/๑๔๖, ม.ม. (บาล) ๑๓/๑๓๒/๘๖.

๑๐๑

๓.๒.๑ การเจรญรปฌาน และอรปฌานโดยใชวปสสนา พระพทธองคทรงตรสสอนภกษใหละอกศลธรรมทงหลายดวยอปธวเวก คอความสงด

จากกามคณ ทง ๕ ประการ๔๓ ม รป เสยง เปนตน ระงบความเกยจครานทางกายไดทงหมดจงสงดจากกามและอกศลธรรมทงหลาย บรรลปฐมฌานอนมวตก วจาร ปต และสขอนเกดจากวเวกอย ยอมพจารณาเหน ขนธ ๕ ทงหลายมรป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ในปฐมฌานนนด วยวปสสนาอนแรงกลา ๔๔ ดวยความเปน ไตรลกษณกลาวคอเปนสภาวะทไมเทยง เปนทกข และเปนของวางเหลา เปนอนตตา แลวนอมจตไปเพออมต ะธาตวา วาเปนสภาวะทสงบ ประณต ระงบสงขารทงปวง เปนความสละคนอปธกเลสทงปวง เปนความสนไปแหงตณหา เปนความคลายก าหนด เปนความดบ เ ขาสนพพาน เมอด ารงอยในปฐมฌานนน อาสวะกเลสทงหลายยอมสนไป แตหากยงหลงเหลออาสวะอย กจะเปนโอปปาตกะ คอพระอนาคามทเกดในสทธาวาส (ทอยของทานผบรสทธ ) ๕ ชน มชนอวหาเปนตน แลวด ารงภาวะอยในชนนน ๆ ปรนพพาน สนกเลสในสทธาวาสนนเอง ไมกลบมาเกดเปนมนษยอก ๔๕ เพราะโอรมภาคยสงโยชน ๕ ประการสนไป ตอมาเมอวตกวจารสงบระงบไป จงบรรลทตยฌาน บรรลตตยฌาน และบรรลจตตถฌาน ตามล าดบ และพจารณาเหนธรรมทงหลาย วาเปนขนธ ๕ คอ รป เวทนา สญญา สงขารและ วญญาณ ทมอยในฌานทงหลายเหลานนตามนยยะเดยวกนนเรยกวา มรรคและปฏปทาเพอละโอรมภาคยสงโยชนโดยอาศย รปฌาน ๔๔๖

อกประการหนง พระพทธองคทรงสอนใหเจรญอรปฌาน หมายถง ฌานทมอรปธรรมเปนอารมณ คออรปฌาน ภพของสตวผเขาถงอรปฌาน ภพของอรปพรหม ๔๗ เปนมรรคและปฏปทาเพอละโอรมภาคยสงโยชนโดยอาศยอรปฌานทง ๓ นนไดแก อากาสานญจายตนฌาน วญญาณญจายตนฌาน และ อากญจญญายตนฌาน ทานอธบายไวดงน

อากาสานญจายตนฌาน หมายถง การลวงรปสญญา ดบปฏฆสญญา ไมก าหนดนานตตสญญาโดยประการทงปวง โดยก าหนดวา ‘อากาศหาทสดมได’ วญญาณญจายตนฌาน หมายถง การลวงอากาสานญจายตนฌานโดยประการทงปวง บรรล

วญญาณญจายตนฌาน โดยก าหนดวา ‘วญญาณหาทสดมได’

๔๓ ม.ม.อ. (ไทย) ๒/๑๓๓/๑๐๘. ๔๔ อง.นวก.อ. (ไทย) ๓/๓๖/๓๐๙. ๔๕ อง.ตก.อ. (ไทย) ๒/๘๗-๘๘/๒๔๒-๒๔๓. ๔๖ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๓๓/๑๔๗, ม.ม. (บาล) ๑๓/๑๓๓/๘๗. ๔๗ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๑๕๗.

๑๐๒

อากญจญญายตนฌาน หมายถง การลวงวญญาณญจายตนฌานโดยประการทงปวง บรรลอากญจญญายตนฌาน โดยก าหนดวา ‘ไมมอะไร’๔๘

เมอบรรลอรปฌาน ๓ ประการขางตน นนแลว ใน ขณะอยในฌานใดฌานหนงแลวพจารณาเหน ขนธ ๕ ทงหลายมรป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ในฌานนน ๆ ด วยวปสสนาอนแรงกลาดวยความเปน ไตรลกษณกลาวคอเปนสภาวะทไมเ ทยง เปนทกข และเปนของวางเ ปลา เปนอนตตา แลวนอมจตไปเพออมตะธาตวา วาเปนสภาวะทสงบ ประณต ระงบสงขารทงปวง เปนความสละคนอปธกเลสทงปวง เปนความสนไปแหงตณหา เปนความคลายก าหนด เปนความดบ และเขาสนพพาน เมอด ารงอยในฌานนน ๆ อาสวะกเลสทงหลายยอมสนไป แตหากยงห ลงเหลอ อาสวะอย กจะเปนโอปปาตกะ คอพระอนาคามทเกดในสทธาวาส (ทอยของทานผบรสทธ) ๕ ชน มชนอวหาเปนตน แลวด ารงภาวะอยในชนนน ๆ ปรนพพาน สนกเลสในสทธาวาสนนเอง ไมกลบมาเกดเปนมนษยอก เพราะโอรมภาคยสงโยชน ๕ ประการสนไป๔๙ การเขาถงวมตหลดพนนมอย ๒ ลกษณะคอ เจโตวมต และ ปญญาวมต ซงมสาเหตทท าใหแตกตางกนเนองมาจากอนทรยทตางกน สรปความเชอมโยงกนของ การมอนทรยทตางกน การสนไปซงสงโยชน ระดบ พระอรยบคคล จนถง วมตหลดพน และพระนพพาน ได ดงแผนภม “มรรคและปฏปทาเพอละ โอรมภาคยสงโยชน” ตอไปน

๔๘ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๓๓/๑๔๘, ม.ม. (บาล) ๑๓/๑๓๓/๘๗. ๔๙ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๓๓/๑๔๘, ม.ม. (บาล) ๑๓/๑๓๓/๘๗.

๑๐๓

จากแผนภมดงกลาว อธบายไดวา พระโสดาบน สกทาคามและอนาคาม มสงโยชน

เหลออยยงประหาณไมหมด แตม อารมณนพพานเหนพระนพพานแลว พระโสดาบนเหนพระนพพานครงแรก พระสกทาคามและอนาคามเหนพระนพพานตามล าดบขน การทผปฏบตมอนทรยหรอหลกปฏบตทแตกตางไมเหมอนกน ท าใหเกดผลค อวมตหลดพนทแตกตางกน ดงทใน อรรถกถาจารยทานยกตวอยางวา “ทานพระอานนท บ าเพญบารม ๑๐ แลวยงไมบรรล พระสพพญญตญาณ เหตนนพระสพพญญตญาณจงไมปรากฏแกทาน แตพระตถาคตแทงตลอดแลว เหตนนพระสพพญญตญาณจงปราก ฏแกพระองค ทงนเปนเพราะอนทรยตางกน ”๕๐ เมอปฏบตมรรคและปฏปทาเพอละโอรมภาคยสงโยชนโดยมงความทจตมอารมณเดยวเปนหลกกจะหลดพนดวยเจโตวมตต กลาวคอเปนผด าเนนไปดวยสมถกมมฏฐาน โดยความมจตเตกคคตา (ความทจตมอารมณเดยว ) เปนหลก เรยกวาหลดพนไดดวยสมาธ ๕๑ แตถามงปญญาเปนหลก กจะหลดพนดวยปญญาวมตต กลาวคอเปนผด าเนนไปดวยวปสสนากมมฏฐาน มปญญาเปนหลก จงชอวาเปนปญญาวมต หลดพนไดดวยปญญา ๕๒ แตหากยงหลงเหลออาสวะอย กจะเปนโอปปาตกะคอพระอนาคาม

๕๐ ม.ม.อ. (ไทย) ๒/๑๓๓/๑๐๙. ๕๑ ม.ม.อ. (ไทย) ๒/๑๓๓/๑๑๐. ๕๒ ม.ม.อ. (ไทย) ๒/๑๓๓/๑๑๐.

อนทรย ตางกน

มรรคและปฏปทา เพอละ

โอรมภาคยสงโยชน

สน

สงโยชน

หลงเหลอ

สงโยชน

จตเตกคคตา

(จตมอารมณเดยว)

ปญญาเปนหลก

เจโต

วมต

ปญญา

วมต

โสดาบน

นพพาน

แผนภม ๓.๒ แสดงมรรคและปฏปทาเพอละโอรมภาคยสงโยชน

อรหนต

สกทาคาม

อนาคาม

๑๐๔

เพราะโอรมภาคยสงโยชน ๕ ประการสนไป ดวยความยนดเพลดเพลนในธรรมนน กจะปรนพพานในภพนนเอง

จากหลกธรรมเพอละโอรมภาคยสงโยชน ท ไดกลาวมาแลวนน สามารถสรปหลกการทงหมดโดยครอบคลมเนอหาดงกลาวไดโดยอาศยหลกธรรมทเปรยบเหมอนประตอมต ะธรรม ๑๑ ประการ๕๓ (มาจากการเจรญฌาน และอรปฌานทง ๑๑ ประการ) ซงมสาระส าคญอยทการใชสมถะและวปสสนาเปนพนฐานในการปฏบตเพอละโอรมภาคยสงโยชนโดย การ พจารณา ให เหนสภาวะธรรมทไมเทยง ถกปรงแตง และมความดบไปเปนธรรมดา จาก ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน เมตตาวมต กรณาวมต มทตาวมต อเบกขาวมต อากาสานญจายตนฌาน วญญานญจายตนฌาน และ อากญจญญายตนฌาน ทงสน ๑๑ ประการตามล าดบ ประการใดประการหนงโดยไมจ าเปนตองใชทงหมด อปมาเหมอน เรอนทมประต ๑๑ ประต ครนเมอเรอนนน ถกไฟไหม บรษนนสามารถท าตนใหปลอดภยไดโดยประตใดประตหนงเทานน ไมจ าเปนตองใชทงหมด ๑๑ ประต ฉนใดกฉนนน๕๔

๓.๒.๒ สตปฏฐาน ๔ สตปฏฐาน หมายความวา ทตงทวแหงสต (อารมณ กาย เวทนา จต ธรรม) ธรรมใดเปน

หวหนา คอ เปนประธานในสมปยตตธรรมท งหลาย แลวตงอยในอารมณทงหลาย มกายเปนตน ฉะนน ธรรมนน จงชอวา ปฏฐาน สตนนเองเปนประธานในสมปยตตธรรมแลวตงมนในอารมณ มกายเปนตน ฉะนนจงชอวา “สตปฏฐาน” ๕๕

หลกการของ สตปฏฐาน ๔ เปนหลกธรรมหลกใหญทมความส าคญในการยดถอปฏบตเพอละอกศลธรรมคอสงโยชน ๕๖ และเปนหลกธรรมทพระพทธองคทรงแสดงไววาสามารถใชเพอละทงสงโยชนทงหยาบ (โอรมภาคยสงโยชน ) และสงโยชนละเอยด (อทธมภาคยสงโยชน ) ได๕๗ เมอภกษผเจรญสตปฏฐาน ๔ ประการยอมท าใหสงโยชนสงบราบคาบได เหมอนลม แดด และฝนท าใหเชอกผกเรอเปอยผไปอยางงายดาย ๕๘ เปนหลกธรรมเพอบอกใหทราบวา ชวตของเรา

๕๓ อง.เอกาทสก. (ไทย) ๒๔/๑๖/๔๒๗-๔๓๑, อง.เอกาทสก. (บาล) ๒๔/๑๖/๒๒๙. ๕๔ อง.เอกาทสก. (ไทย) ๒๔/๑๖/๔๓๑, อง.เอกาทสก. (บาล) ๒๔/๑๖/๒๒๙. ๕๕ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , คมอการศกษาหลกสตรจฬอาภธรรมกะโท , พมพครงท ๒,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพทพยวสทธ, ๒๕๒๙), หนา ๖๖. ๕๖ โอรมภาคยสตร , วาดวยโอรมภาคยสงโยชน , อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๖๗/๕๕๒, อง.นวก. (บาล)

๒๓/๖๗/๓๐๑. ๕๗ อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๖๗/๕๕๒,๕๕๔, อง.นวก. (บาล) ๒๓/๖๗/๓๐๑, ส .ม. (ไทย) ๑๙/๔๗๐/

๒๘๐, ส .ม. (บาล) ๑๙/๔๗๐/๑๖๘-๑๖๙. ๕๘ นาวาสตร วาดวยอปมาดวยเรอ, ส .ม. (ไทย) ๑๙/๔๔๘/๒๗๘, ส .ม. (บาล) ๑๙/๔๔๘/๑๖๗.

๑๐๕

น มจดทควรใชสตคอยก ากบดแลทงหมดเพยง ๔ แหงเทานนเอง คอ รางกายและพฤตกรรมของมน, เวทนาคอความรสกสขท กขตาง ๆ , ภาวะจตทเปนไปตาง ๆ และ ความคดนกไตรตรอง ถาด าเนนชวตโดยมสตคมครอง ณ จดทงสนแลว กจะชวยใหเปนอยอยางปลอดภย ไรทกข มความสขผองใส และเปนปฏปทาน าไปสความรแจงอรยสจธรรม๕๙

สตปฏฐาน ๔ มองคธรรมทเปนตวปฏบตการคอส ต ซงจดเปนสงขารขนธ ๖๐ ดงนน สตปฏฐาน ๔ จงเปนสวนหนงแหงสงขารขนธ ดงคมภรวภงคทวา ‚สตปฏฐ าน ๔ ไมเปนจต สตปฏฐาน ๔ เปนเจตสก‛๖๑ สวนหนงแหงสงขารขนธทเรยกวาสตปฏฐาน ๔ น คอธรรมเปนทตงของสต หรอการปฏบตมสตเปนประธาน๖๒ หมายถง การตงสตก าหนดพจารณาสงทงหลายใหรเหนตามความเปนจรง ๖๓ สวนหนงแหงสงขารขนธนปฏบตการใน ๔ หนาท ๖๔ คอกายานปสสนา เวทนานปสสนา จตตานปสสนา และธมมานปสสนา หนาทแรก กายานปสสนาสตปฏฐาน ไดแก การตงสตก าหนดพจารณากาย ใหรตามเปนจรงวาเปนเพยงกาย ไมใชสตวบคคลตวตนเราเขา วธปฏบตจ าแนกไดดงน คอ อานาปานสต ก าหนดลมหายใจ ๖๕ อรยาบถ ก าหนดรทนอรยาบถ ๖๖ สมปชญญะ สรางสมปชญญะในการกระท าความเคลอนไหว ๖๗ ปฏกลมนสการ พจารณาสวนประกอบอนไ มสะอาดทประชมเปนรางกาย ๖๘ ธาตมนสการ พจารณารางกายของตนโดยเปน

๕๙ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต ), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ , พมพครงท ๙, (กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, พ.ศ. ๒๕๔๓), หนา ๘๑๒.

๖๐ นนทพล โรจนโกศล , “การศกษาวเคราะหแนวคดเรองขนธ ๕ กบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท ”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต , (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย), ๒๕๔๘, หนา ๑๔๗.

๖๑ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๓๘๙/๓๒๖, อภ.ว. (บาล) ๓๕/๓๘๙/๑๔๗. ๖๒ ท.ม.อ. (ไทย) ๒/๒/๒๗๖, ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๑/๖๕๖, พระมหาไสว ญาณวโร , สตปฏฐานส าหรบ

ทกคน, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๘), หนา ๒. ๖๓ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๑๖๕. ๖๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๘๙/๒๒๒-๒๒๓ , ๓๗๓-๔๐๓/๓๐๑-๓๓๘, ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๘๙/๑๑๘ ,

๓๗๓-๔๐๓/๑๕๙-๑๗๒, ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๖/๑๐๑-๑๐๒, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๐๖/๕๔, อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๒๗๔/๓๙๐, อง.จตกก. (บาล) ๒๑/๒๗๔/๒๐๗, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๓๕๕-๓๗๓/๓๐๖-๓๑๙, อภ.ว. (บาล) ๓๕/๓๕๕-๓๗๓/๑๓๖-๑๔๒, วสทธ. (ไทย) ๘๑๙/๑๑๐๙, พระธรรมปฎก (ป.อ .ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๑๖๕-๑๖๖.

๖๕ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๗/๑๐๒-๑๐๔, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๐๗/๕๕. ๖๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๘/๑๐๔, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๐๘/๕๖. ๖๗ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๐๙/๑๐๕, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๐๙/๕๖. ๖๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๐/๑๐๕-๑๐๖, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๑๐/๑๐๕-๑๐๖/๕๖.

๑๐๖

เพยงธาตแตละอยาง๖๙ และนวสวถกา พจารณาซากศพสภาพตาง ๆ ใน ๙ ระยะเวลา เพอใหเหนคตธรรมดาของรางกาย คอรางกายของผอนเปนเชนใด รางกายของตนกจกเปนเชนนน ๗๐ หนาททสองคอ เวทนานปสสนาสตปฏฐาน ไดแก การตงสตก าหนดพจารณาเวทนา ใหรเหนตามเปนจรงวา เปนเพยงเวทนา ไมใชสตวบคคลตวตนเราเขา คอ มสตรชดเวทนาอนเปนสข ทกข และเฉย ๆ ตามทเปนไปอยในขณะนน ๆ๗๑ หนาททสามจตตานปสสนาสตปฎฐาน ไดแก การตงสตก าหนดพ จารณาจต ใหรเหนตามเปนจรงวา เปนเพยงจต ไมใชสตวบคคลตวตนเราเขา คอ มสตรชดจตของตนทมราคะ ไมมราคะ มโทสะ ไมมโทสะ มโมหะ ไมมโมหะ เศราหมองหรอผองแผว ฟงซานหรอเปนสมาธ ฯลฯ อยางไร ตามทเปนไปอยในขณะนน ๆ ๗๒ และหนาทสดทาย ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ไดแก การตงสตก าหนดพจารณาธรรม ใหรเหนตามเปนจรงวา เปนเพยงธรรม ไมใชสตวบคคลตนเราเขา คอมสตรชดธรรมทงหลาย ไดแก นวรณ ๕๗๓ ขนธ ๕๗๔ อายตนะ ๑๒๗๕ โพชฌงค ๗๗๖ อรยสจ ๔ วาคออะไร เปนอยางไร ตามทเปนจรงนน ๆ เชน มในตนหรอไม เกดขน เจรญบรบรณ และดบไปไดอยางไร๗๗

พระพทธองคตรสไววา “ภกษทงหลาย ทางนเปนทางเดยว เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงโสกะและปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอท าใหแจงนพพาน ทางนคอสตปฏฐาน ”๗๘ อรรถกถาไดอธบายค าวา “ทาง” ไววาเปนทางด าเนนไปสพระนพพาน หรอ ทางทผตองการพระนพพานควรด าเนนไป ๗๙ และอธบาย “ทางเดยว ” ไว ๔ ความหมายดงตอไปนคอ

๑) เปนทางทบคคลผละการเกยวของกบหมคณะไปประพฤตธรรมอยแตผเดยว ๒) เปนทางสายเดยวทพระพทธเจาทรงท าใหเกดขน เปนทางของบคคลผเดยว คอ

พระผมพระภาค เพราะทรงท าใหเกดขน

๖๙ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๑/๑๐๗, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๑๑/๕๗. ๗๐ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๒/๑๐๗-๑๐๙, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๑๒/๕๗. ๗๑ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๓/๑๐๙-๑๑๐, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๑๓/๕๘. ๗๒ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๔/๑๑๑, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๑๔/๕๙. ๗๓ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๕/๑๑๒-๑๑๓, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๑๕/๖๐. ๗๔ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๖/๑๑๔-๑๑๕, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๑๖/๖๑. ๗๕ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๗/๑๑๕-๑๑๖, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๑๗/๖๑. ๗๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๘/๑๑๖-๑๑๗, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๑๘/๖๒. ๗๗ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๑๙/๑๑๘, ม.ม. (บาล) ๑๒/๑๑๙/๖๓. ๗๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑, ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๓/๑๕๙. ๗๙ ท.ม.อ. (บาล) ๓๗๑/๓๖๑.

๑๐๗

๓) เปนทางปฏบตในศาสนาเดยวคอพระพทธศาสนา ๔) เปนทางด าเนนไปสจดหมายเดยว คอพระนพพาน๘๐ ค าวา สตปฏฐาน หมายถง ธรรมเปนทตงแหงสต หรอการปฏบตมสตเปนประธาน ๘๑ ม

อย ๔ ประการ คอ ๑) กายานปสสนาสตปฏฐาน สตก าหนดพจารณากายเปนอารมณ ๒) เวทนานปสสนาสตปฏฐาน สตก าหนดพจารณาเวทนาเปนอารมณ ๓) จตตานปสสนาสตปฏฐาน สตก าหนดพจารณาจตเปนอารมณ ๔) ธมมานปสสนาสตปฏฐาน สตก าหนดพจารณาธรรมเปนอารมณ ในบทอทเทส มหาสตปฏฐานสตร พระพทธองคทรงตรสแสดงไววา สตปฏฐาน ๔

ประการ กคอ การพจารณาเหนกายในกายอย เหนเวทนาในเวทนาอย เหนจตในจตอย และเหนธรรมในธรรมทงหลายอย มความเพยร มสมปชญญะ มสต ก าจดอภชฌาและโท มนสในโลกได ๘๒ จะเหนไดวา องคธรรมของสตปฏฐาน ๔ ดงกลาวนน มอย ๓ ประการ ไดแก

๑) อาตาป มความเพยร ไดแกองคมรรคขอ ๖ คอ สมมาวายามะ ซงหมายถงเพยรระวงปองกนและละความชว กบเพยรสรางและรกษาความด

๒) สมปชาโน มสมปชญญะ คอตวปญญา ไดแกสมมาทฏฐ ๓) สตมา มสต หมายถง สมมาสตส าหรบการปฏบตสตปฏฐานนน ไมใชใชสต

เพยงอยางเดยว แตมธรรมขออน ๆ ควบอยดวย และธรรมทไมบงถงไว กคอสมาธ ๘๓ ซงจะมอยดวยอยางนอยในขนออน ๆ พอใชส าหรบการน

พระพทธองคทรงใหความส าคญของสตดวยเหตทวา “สต” เพยงดวงเดยว แตเปนสตปฏฐานทง ๔ ไดกเพราะมเบญจขนธทง ๕ เปนอารมณของสต กลาวคอ

รปขนธ เปนอารมณของสต กายานปสสนาสตปฏฐาน เวทนาขนธ เปนอารมณของสต เวทนานปสสนาสตปฏฐาน วญญาณขนธ เปนอารมณของสต จตตานปสสนาสตปฏฐาน สญญาขนธ / สงขารขนธ เปนอารมณของสต ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

๘๐ ท.ม.อ. (บาล) ๓๗๓/๓๕๙. ๘๑ ท.ม.อ. (บาล) ๓๗๓/๓๖๘, ม.ม.อ. (บาล) ๑/๑๐๖/๒๕๓. ๘๒ ดรายละเอยดใน ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑, ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๓/๑๕๙. ๘๓ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๘๑๒-๘๑๓.

๑๐๘

นอกจากนน สาระส าคญของสตปฏฐาน ๔ อกประการหนง ไดแก ผลของการปฏบต ตามหลกฐานทปรากฏใน ทฆนกาย มหาวรรค มบนทกไววาผปฏบตซงสตปฏฐาน ๔ พงหวงผลทมอย ๗ ประการ ไดแก

๑) เพอความบรสทธของเหลาสตว ๒) เพอลวงโสกะ ๓) เพอลวงปรเทวะ ๔) เพอดบทกข ๕) เพอดบโทมนส ๖) เพอบรรลญายธรรม ๗) เพอท าใหแจงนพพาน๘๔ หลกฐานทนาสนใจทจะยนยนผลหรออานสงสของการเจรญสตปฏฐาน ๔ มปรากฏอย

ในมหาสตปฏฐานสตร บนทกเอาไววา คอการไดบรรลธรรมเปนพระอรหนต หรอพระอนาคาม ดงมพทธพจนวา

ภกษทงหลาย บคคลผเจรญสตปฏฐานทง ๔ ตลอด ๗ ป พงหวงไดผล ๑ใน ๒ อยาง คอ อรหตตผลในปจจบน หรอเมอยงมอปาทานเหลออย กจกเปนอนาคาม ๗ ปจงยกไว . . . ๖ ปจงยกไว . . . ๕ ปจงยกไว . . . ๔ ปจงยกไว . . . ๓ ปจงยกไว . . . ๒ ปจงยกไว . . . ๑ ปจงยกไว . . . ๗ เดอนจงยกไว . . . ๖ เดอนจงยกไว . . . ๕ เดอนจงยกไว . . . ๔ เดอนจงยกไว . . . ๓ เดอนจงยกไว . . . ๒ เดอนจงยกไว . . . ๑ เดอนจงยกไว . . . ครงเดอนจงยกไว ผใดผหนงพงเจรญสตปฏฐาน ๔ น ตลอด ๗ วน พงหวงไดผล อย าง ๑ใน ๒ อยาง คอ อรหตตผลในปจจบน หรอเมอยงมอปาทานเหลออย กจกเปนอนาคาม๘๕

๓.๒.๓ อรยมรรคมองค ๘ มรรคมองค ๘ หรอ อฏฐงคกมรรค เรยกเตมวา อรยอฏฐงคกมรรค แปลวา ‚ทางมองค

แปดประการ อนประเสรฐ ‛ ๘๖ หมายถง ธรรมอนเปนเครองประกอบของธรรมทเปนเหตแหงการฆากเลสและเขาถงพระนพพาน ไดแก องคมรรค ๘ โดยเฉพาะ ๆ ๘๗ มรรค ๘ ประการน คอธรรมชาตทเปนผเดนทางไปสพระนพพาน ไดแกเจตสกธรรม ๘ ดวง รวมเรยกวา อฏฐงคกมคค

๘๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑, ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๓/๑๕๙. ๘๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๔๔๐/๓๓๘-๓๔๐, ท.ม. (บาล) ๑๐/๔๔๐/๑๙๒. ๘๖ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๒๑๕. ๘๗ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, คมอการศกษาหลกสตรจฬอาภธรรมกะโท, หนา ๗๐.

๑๐๙

มคคสมงค คามประชมพรอมของมรรคทง ๘ น ยอมมในโลกตตรจตเกดขณะไดนพพานเปนอารมณ

๑) สมมาทฏฐ มความเหนชอบ ไดแกปญญาเจตสก เกดขนทงในโลกยและ โลกตตระ เหนรปนามเกดดบอยเสมอ ทงเหนพระนพพานพรอมดวยมคคจตไดดวย

๒) สมมาสงกปปะ ความด ารชอบ ไดแกวตกเจตสก ยกรปนามข นส พระไตรลกษณอนใดอนหนง ใหทนพรอมกบรปนามดบไปวา เปนอนจจง หรอทกขง หรออนตตา

๓) สมมาวาจา การพดชอบ ไดแกวรตเจตสก จะพดหรอไมพดกตาม เวนพดผดอยเสมอ มสตทกขณะ

๔) สมมากมมนตะ ท าการงานชอบ ไดแกวรตเจตสก เวนท าช ว หรอจะท ากตาม ไมท ากตาม เวนอยเสมอ เพราะมสตระลกรทนปจจบนนธรรมขณะก าลงกระท าอย

๕) สมมาอาชวะ เลยงชวตชอบ หรอเปนอยชอบ ไดแกวรตเจตสก ทเวนจากการพดผดกตาม ทเวนจากการท าผดกตาม มการด ารงชพเปนไปในการบรโภคอาหาร เครองนงหม ทอย ทอาศย และยารกษาโรค ดวยการมสตอยเสมอ เรยกวาเปนอยชอบ

๖) สมมาวายามะ ความเพยรชอบ ไดแกวรยเจตสก คอเพยรตงสตรทนปจจบนของนามรปบอย ๆ นนเอง

๗) สมมาสต ความระลกชอบ ไดแกสตเจตสก ทรทนปจจบนของรปนามทกขณะเปนตน จนถงโลกตตระ

๘) สมมาสมาธ ตงใจมนชอบ ไดแกเอกคคตาเจตสก ทมสตรทนปจจบนของรปนามไมเผลอ และประกอบกบอรยมคคจต อรยผลจตไดดวย คอมนอยในอารมณพระนพพานเปนอนเดยว พนจากทกขทงปวงเปนบรมสข๘๘

พระพทธองคตรสวา ภกษ ผมทฏฐทตงไวถก มมรรคภาวนาทตงไวถก ยอมท าลายอวชชา ใหวชชาเกดขน ท านพพานใหแจง ๘๙ แมสงโยชนอยางละเอยด (อทธมภาคยสงโยชน ) กท าใหสนไปได เมอภกษเจรญอรยมรรคมองค ๘ ท าอรยมรรคมองค ๘ นใหมากกลาวคอเจรญสมมาทฏฐเรอยมาจนถงเจรญสมมาสมาธอนอาศยวเวก วราคะ นโรธ นอมไปในโวสสคคะคอความสละคน๙๐ตามล าดบแลว กยอมท าบาปอกศลธรรมทเกดขนแลว ๆ ใหอนตรธานสงบไปในระหวาง

๘๘ พระครสงวร สมาธวตร (ประเดม โกมโล ), คมอการศก ษาพระอภธรรมปฎก เลม ๓ ภาครป

นพพาน, หนา ๗๓๘. ๘๙ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๕๔/๘๔, ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๕๔/๔๕-๔๖. ๙๐ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๔๐๖/๔๖๐, ม.อ. (ไทย) ๑๔/๔๐๖/๒๖๘.

๑๑๐

ดจลมมรสมพดเอาเมฆฝนกอนใหญทเกดขนใหอนตรธานหายไปในระหวางฉนนน เหมอนกน ๙๑ และเมอเจรญอรยมรรคมองค ๘ ใหมากแลวสงโยชนทงหลายยอมสงบราบคาบไปโดยงาย

๓.๒.๔ การละอาสวะดวยทสสนะ อาสวะกบสงโยชน วาโดยองคธรรมแลวเหมอนกน ดงนนเมอกลาวถงอาสวะ มกจะม

สงโยชนปรากฏอยดวย เชนใน สพพาสวสตร พระสตรแหงมชฌมนกาย มลปณณาสก วาดวยอบายก าจดอาสวะทงปวง พระพทธองคทรงแสดงการละอาสวะดวยทสสนะ คออรยมรรคทง ๔ อนไดแก โสดาปตตมรรค, สกทาคามมรรค, อนาคามมรรค และ อรหตตมรรค กลาวคอเมอพจารณาโดยแยบคายจนเกดทศนะทถกตองถงอรยสจย ๔ ประการมทกขสมทยเปนตนแลว สงโยชน ๓ ประการยอมสนไป ดงพทธวจนะทวา “อรยสาวกนนมนสการโดยแยบคายวา นทกข คอสภาวะททนไดยาก นทกขสมทย คอเหตทท าใหเกดทกข นทกขนโรธ คอความดบทกข นทกขนโรธคามนปฏปทา คอขอปฏบตใหถงความดบทกข ” แลวยอมล ะสงโยชนทง ๓ คอ สกกายทฏฐ วจกจฉา และ สลพพตปรามาสได๙๒

ประเดนเรองการละสงโยชนเบองต า ๓ ประการน อรรถกถาขททกนกาย ขททกปาฐะไดอธบายขยายความการละสงโยชนเบองต า ๓ ไดดวยอรยสจจ ๔ ประการดงอรรถาธบายวา “สกกายทฏฐสงโยชน ละไดดวยความถงพรอมดวยการเหนทกข วจกจฉา ละไดดวยความถงพรอมดวยการเหนสมทย สลพพต ปรามาส ละไดดวยความถงพรอมดวยการเหนมรรคและการเหน พระนพพาน”๙๓ ดงน

ความถงพรอมดวยการเหนทกข ละสกกายทฏฐสงโยชน ความถงพรอมดวยการเหนสมทย ละวจกจฉาสงโยชน ความถงพรอมดวยการเหนมรรค และนพพาน (นโรธ) ละสลพพตปรามาสสงโยชน

ตวอยางการละ สงโยชน เบองต า (โอรมภาคยสงโยชน ) บรรลธรรมเปนอรยบคคลในพระพทธศาสนาตวอยางหนงไดแก การบรรลธรรมเปนขนตอนของ จตตคหบด ทานไดมโอกาสพบพระมหานามเถระหนงในปญจวคคย ในขณะเดนทางไปเมองมจฉกสณฑะ ๙๔ จตตคหบดนมนตพระเถระไปฉนอาหารทบานของตน ไดฟงธรรมกถา บรรลโสดาปตตผลแลว๙๕ เกดศรทธาเลอมใส สรางกฎถวายเปนสงฆารามชอวา ‚อมพาตการาม‛ ตอมาพระอครสาวกทงสองไดน าภกษไปพ านก

๙๑ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๕๗/๘๖, ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๕๗/๔๗-๔๘. ๙๒ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๑/๒๑, ม.ม. (บาล) ๑๒/๒๑/๙. ๙๓ ข.ข.อ. (ไทย) ๑/๗/๒๕๙. ๙๔ อง.เอกก.อ. (ไทย) ๒/๖๓, ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๒/๒/๒๔๖. ๙๕ ข.ธ.อ.(ไทย) ๑/๒/๒/๒๔๖.

๑๑๑

ทอมพาตการาม ๙๖ พระสารบตรธรรมเสนาบดไดแสดงธรรมโปรดตามสมควรแกอปนสยของ จตตคหบดจนบรรลเปนอนาคาม ๙๗ ภายหลง เชนเดยวกบการบรรลธรรมของ ทาน อนาถบณฑกะเศรษฐ เมอครงทไดพบกบพระพทธเจาครงแรกในขณะเดนทางไปกรงราชคฤห ๙๘ ไดฟงอนปพพกถาจนไดบรรลธรรมเปนพระโสดาบน๙๙ ในพระพทธศาสนา

จากการศกษา หลกธรรมเพอละสงโยชน เบองต า (โอรมภาคยสงโยชน ) พบวา มอย ๔ ประการไดแก การเจรญรปฌาน และอรปฌานโดยใชวปสสนา , สตปฏฐาน ๔, อรยมรรคมองค ๘ และ การละอาสวะดวยทสสนะ หลกธรรมตาง ๆ เหลาน นอกจากเปนมรรคและปฏปทาเพอละสงโยชน เบองต า (โอรมภาคยสงโยชน ) ไดแลวนน ในขณะเดยวกนก ยงสามารถน าไปปฏบตเพอความสนไปแหงกเลส และอาสวะไดดวย เมอกเลส และอาสวะสนไป กหมายค วามวา สงโยชนเบองสง (อทธมภาคยสงโยชน ) กยอมถกละไป ดวยพรอม ในเวลาเดยว กนดงทไดกลาวไวแลว ประเดนนผวจยมองวา สาเหตทพระพทธองคทรง แยกขอปฏบตเพอละสงโยชนออกเปน ๒ หมวดเชนน (ขอปฏบตเพอละโอรมภาคยสงโยชน และ ขอปฏบตเพอละอทธมภาคยสงโยชน ) เปนการแยกแสดงธรรมออกเปน ๒ บรบทเพอใหผฟงไดท าความเขาใจไปตามล าดบขน กลาวคอเรมตงแตขนทหยาบหรอขนทต ากวา (สงโยชนเบองต า ) ไปสขนทละเอยดหรอสงกวา (สงโยชนเบองสง ) ดงจะไดอธบายถงรายละเอยดในล าดบตอไป

๓.๓ หลกธรรมเพอละสงโยชนเบองสง (อทธมภาคยสงโยชน)

หลกธรรมเพอละสงโยชน เบองสง (อทธมภาคยสงโยชน ) ไดแก โพธปกขยธรรม ๗ หมวด ๓๗ ประการ ในสงยตตนกาย โพธปกขยวรรค หมวดวาดวยโพธปกขยธรรม พระสตรแรกของวรรคคอ สญโญชนสตร วาดวยธรรมทเปนไปเพอละสงโยชน ปรากฏหลกธรรมเพอละสงโยชน เบองสง หรอ อทธมภาคยสงโยชน ไดแก โพธปกขยธรรม หมายถงธรรมอนเปนฝกฝายแหงการตรสร พระพทธองคทรงแสดงไว มอย ๓๗ ประกา ร คอ สตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ มรรคมองค ๘๑๐๐

๙๖ อง.เอกก.อ. (ไทย), ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๒/๒/๒๔๖-๒๔๗. ๙๗ ข.ธ.อ. (ไทย) ๒/๒๔๗. ๙๘ ว.จ. (ไทย) ๗/๓๐๔-๓๐๕ /๑๑๑-๑๑๔ , ว.จ. (บาล) ๗/๓๐๔-๓๐๕ /๕๕-๕๖, ส .ส. (ไทย) ๑๕/

๒๔๒/๓๔๖-๓๔๙, ส .ส. (บาล) ๑๕/๒๔๒/๒๕๔-๒๕๖. ๙๙ ดรายละเอยดใน ว.จ. (ไทย) ๗/๓๐๕/๑๑๔-๑๑๕, ว.จ. (บาล) ๗/๓๐๕/๕๖-๕๘. ๑๐๐ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๕๐/๑๗๔, ข.ม. (บาล) ๒๙/๕๐/๑๐๑, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๕๒๒/๓๙๒, อภ.ว.

(บาล) ๓๕/๕๒๒/๑๗๕.

๑๑๒

โพธปกขยธรรม หมายถง ธรรมอนเปนฝกฝายแหงความตรสร คอเกอกลแกการตรสร ธรรมทเกอหนนแกอรยมรรค ๑๐๑ หรอธรรมทจะยงผปฏบตใหไดบรรลมรรคผลนพพาน ๑๐๒ พระพทธองคทรงตรสวา “บคคลทกชนชนทส ารวมกาย กาจา และใจ ดวยการอาศยการเจรญโพธปกขยธรรมแลว ยอมปรนพพานในปจจบนน ”๑๐๓ และตรสอกวา “โพธปกขยธรรมนเปนทางทจะใหถง อสงขตะ”๑๐๔ และ “ผทมปญญาในโพธปกขยธรรมน ชอวานกปราชญ ”๑๐๕ พระพทธองคยงทรงยกยองโพธปกขยธรรมนวาเปนกลยาณธรรม ซงหมายถง ธรรมทมความงาม ๑๐๖ นอกจากนพระสารบตรซงเปนพระธรรมเสนาบดไดยกยองโพธปกขยธรรมนวา เปนขอธรรมทเยยมในกศลธรรมทงหลาย๑๐๗

คมภรอภธรรมมตถสงคหะ กลาวถงเรอง โพธปกขยสงค หะ ไววาคอ การแสดงสงเคราะหธรรมทเปนฝายมรรคญาณ ๔ ธรรมชาตใดรอรยสจจทง ๔ ฉะนนธรรมชาตนน ชอวา โพธ ไดแกปญญาทอยในมรรคจต ๔ ธรรมทเกดในฝายแหงมรรคญาณ ๔ ชอวา โพธปกขยะ ไดแกโพธปกขยธรรม ๓๗ โพธปกขยสงคหะ มธรรม ๓๗ ประเภท ๗ หมวดขางตน๑๐๘ โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการนยอมประชมพรอม เมอวปสสนาญาณเกดสมบรณกบผปฏบตวปสสนากรรมฐาน เปนเทศนาวธอยางพสดาร ซงเปนธรรมชาตทเดนทางไปสพระนพพานขององคสมเดจพระ สมมาสมพทธเจา๑๐๙ มรายละเอยดดงตอไปน

โพธปกขยธรรม มอย ๓๗ ประการ ไดแก (๑) สตปฏฐาน ๔ (๒) สมมปปธาน ๔ (๓) อทธบาท ๔ (๔) อนทรย ๕ (๕) พละ ๕ (๖)โพชฌงค ๗ (๗) มรรคมองค ๘ ดงน

๑๐๑ พระญาณธชะ (แลดสยาดอ ), ‚ปรมตถทปน‛, ใน อภธมตถสงคหะและปรมตถทปน , แปลและ

เรยบเรยงโดย พระคนธสาราภวงศ , (กรงเทพมหานคร : ไทยรายวน กราฟฟค เพลท , ๒๕๔๖), หนา ๖๖๐ , พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม , พมพครงท ๙, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๓๒๐.

๑๐๒ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธเถร ), โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ , พมพครงท ๕, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒), หนา ๑.

๑๐๓ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๓๘/๑๐๑, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๑๓๘/๕๔. ๑๐๔ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๓๗๐-๓๗๖/๔๕๐-๔๕๑, ส .สฬา. (บาล) ๑๘/๓๗๐-๓๗๖/๓๒๐-๓๒๑. ๑๐๕ ดรายละเอยดใน ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๐/๕๔, ข.ม. (บาล) ๒๙/๑๐/๒๖. ๑๐๖ ข.อต. (ไทย) ๒๕/๙๗/๔๗๒, ข.อต. (บาล) ๒๕/๙๗/๒๖. ๑๐๗ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๔๕/๑๐๖, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๑๔๕/๕. ๑๐๘ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, คมอการศกษาหลกสตรจฬอาภธรรมกะโท, หนา ๖๖. ๑๐๙ พระครสงวร สมาธวตร (ประเดม โกมโล ), คมอการศกษาพระอภธรรมปฎก เลม ๓ ภาครป

นพพาน, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพวดเพลงวปสสนา, ๒๕๒๒), หนา ๗๒๙-๗๓๐.

๑๑๓

๓.๓.๑ สตปฏฐาน ๔ หลกสตปฏฐาน ๔ ประการน นบไดวา เปนหลกการใหญในพระพทธศาสนาส าหรบ

ละสงโยชนดงรายละเอยดทอธบายไวแลวในหวขอ ๓.๒ วาดวยเรองของหลกธรรมเพอละสงโยชนเบองต า เนองจาก เปนมรรคและปฏปทา ทละสงโยชนไดทง ๑๐ ประการ กลาวคอ ละไดตงแตสงโยชนเบองต า (โอรมภาคยสงโยชน) ทง ๕ ประการไดแก สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส กามฉนทะ และพยาบาท ไปจนถงสงโยชนเบองสง (อทธมภาคยสโยชน ) อก ๕ ประการทเหลอได คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ และอวชชา ดงนนพระพทธองคจงทรงเนนย าใหปฏบตต ามแนวสตปฏฐาน ๔ น

๓.๓.๒ สมมปปธาน ๔ สมมปปธาน หมายความวา ธรรมทมความพยายามโดยชอบธรรม สมปยตตธรรม

ทงหลาย มความพยายามโดยชอบธรรม ดวยการอาศยธรรมชาตนน ฉะนนธรรมชาตทเปนเหตแหงความพยายามนน จงชอวาสมมปปธาน ไดแกวรยเจตสก ซงตองเปนวรยะอยางแรงกลา (ไมใชอยางสามญ) ทอยในกศลชวนะ เทานน

วรยะทอยในกรยาชวนะ ไมเปนสมมปปธาน เพราะพระอรหนตทงหลาย ยอมพนจากหนาทการงานทเกยวกบการประหาณอกศล และกระท าใหกศลเกดเสยแลว

วรยะทอยในผลจต ไมเปนสมมปปธาน เพราะไมเกยวของกบหนาททง ๔ ของวรยะ ทเปนสมมปปธานและตวเองเปนวบากอยแลว๑๑๐

ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค สมมปปธานสงยต พระพทธองคทรงแสดงสมมปปธาน ๔ ประการดงขอความวา

ภกษทงหลาย เธอทงหลายพงเจรญสมมปปธาน ๔ ประการ เพอร ยง เพอก าหนดร เพอความสนไป เพอละอทธมภาคยสงโยชน ๕ ประการน สมมปปธาน ๔ ประการ คอ ๑. สรางฉนทะ พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจต มงมน ๑๑๑ เพอปองกนบาปอกศล

ธรรมทยงไมเกดมใหเกดขน

๑๑๐ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, คมอการศกษาหลกสตรจฬอาภธรรมกะโท, หนา ๖๗. ๑๑๑ สรางฉนทะ หมายถงสรางความพอใจใครจะท ากศล พยายาม หมายถงท าความเพยรบากบน

ปรารภความเพยร หมายถงบ าเพญเพยรทงทางกายและทางใจ ประคองจต หมายถงยกจตขนพรอม ๆ กบความเพยรทางกายและจต มงมน หมายถงท าค วามเพยรเปนหลกใหญ , อง .เอกก .อ. (บาล ) ๑/๓๙๔ /๔๔๐ .ไดแก สมมปปธาน ๔ ประการ ด อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๖๙/๘๔-๘๕, อง.จตกก. (บาล) ๒๑/๖๙/๖๒.

๑๑๔

๒. สรางฉนทะ พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจต มงมนเพอละบาปอกศลธรรมทเกดแลว ๓. สรางฉนทะ พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจต มงมนเพอท ากศลธรรมทยงไมเกดให

เกดขน ๔. สรางฉนทะ พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจต มงมนเพอความด ารงอย ไมเลอน

หาย ภญโญภาพ ไพบลย เจรญเตมทแหงกศลธรรมทเกดขนแลว พง เจรญสมมปปธาน ๔ ประการนเพอรยง เพอก าหนดร เพอความสนไป เพอละ

อทธมภาคยสงโยชน ๕ ประการน‛๑๑๒ สมมปปธานน มอธบายวา วรยะ เพยรตงสตรทนตอปจจบนของรปนามทกขณะเมอ

รทนขณะใด กชอว าไดปดกนมใหอกศล คอ ราคะ โทสะ โมหะ ไหลเขามาตามทวารทง ๖ สวนอนสยทนอนเนองอยในภวงคสนดาน กเกดขนไมได เมอมสตอนเปนจอมของกศลเกดขนกศลธรรมเหลาอนกเกดขนดวย ชอวากศลธรรมเจรญขน การเพยรตงสตรทนปจจบนธรรมบอย ๆ น นเอง เปนการรกษากศลธรรมทงหลายใหทรงอย อาศยความเพยรนเปนปทฏฐาน ใหเกดวปสสนาปญญาขน รแจงชดในรปธรรมนามธรรม เกด ๆ ดบ ๆ อย มลกษณะไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ผานญาณตาง ๆ จนไดพระนพพานเปนอารมณ ซงพนจากโลกยไปสโลกตตระได เพ ราะอาศยสมมปปธานทง ๔ นเอง๑๑๓

๓.๓.๓ อทธบาท ๔ อทธบาท หมายความวา ธรรมทเปนเหตใหถงความส าเรจ ฌาน อภญญา มรรค ผล

ความส าเรจโดยบรบรณ ชอวา อทธ ไดแก ฌาน อภญญา มรรค ผล ผใดผหนงยอมถงดวยอาศยธรรมนน ฉะนนธรรมทเปนเหตใหถงของผนน ชอวา ปาท ไดแก องคธรรมของอทธบาท ๔

ธรรมทเปนเหตใหถงความส าเรจคอฌาน อภญญา มรรค ผล ชอวา อทธบาท อทธบาทในสวนโพธปกขยธรรมน ไดแก ฉนทเจตสก วรยเจตสก กศลจต และปญญาเจตสก รวมทงจตและเจตสกเปนก าลงใหส าเรจโดยมฉนทะพอใจในอมตบททางไปสพระนพพาน คอพอใจในการมสตรทนปจจบนธรรมของรปนาม เพยรตงสตอยเสมอ เอาใจจดจออยกบรปนามในทกขณะ จนเกด

๑๑๒ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๗๐๔/๓๖๗-๘, ส .ม. (บาล) ๑๙/๗๐๔/๒๑๗-๒๑๘. ๑๑๓ พระครสงวร สมาธวตร (ประเดม โกมโล ), คมอการศกษาพระอภธรรมปฎก เลม ๓ ภาครป

นพพาน, หนา ๗๓๒-๗๓๓.

๑๑๕

ปญญาวมงสา เหนพระไตรลกษณะของรปนามจนกระทงผานญาณตาง ๆ ถงโลกตตรญาณ ไดพระนพพานเปนอารมณเพราะอาศยอทธบาทนเปนมล๑๑๔ ดงพระสตรทวา

ภกษทงหลาย เธอทงหลายพงเจรญอทธบาท ๔ ประการ เพอรยง เพอก าหนดร เพอความสนไป เพอละอทธมภาคยสงโยชน ๕ ประการน อทธบาท ๔ ประการ คอ ๑. เจรญอทธบาททประกอบดวยฉนทสมาธปธานสงขาร ๒. เจรญอทธบาททประกอบดวยวรยสมาธปธานสงขาร ๓. เจรญอทธบาททประกอบดวยจตตสมาธปธานสงขาร ๔. เจรญอทธบาททประกอบดวยวมงสาสมาธปธานสงขาร พง เจรญอทธบาท ๔ ประการน เพอรยง เพอก าหนดร เพอความสนไป เพอละ

อทธมภาคยสงโยชน ๕ ประการน๑๑๕ ๓.๓.๔ อนทรย ๕ อนทรย แปลวา เปนผปกครอง หมายความวา สามารถท าใหสภาวธรรมทเกดขนพรอม

กนกบตนนนตองเปนไปตามอ านาจของตน เปนธรรมทยอมกระท าใหตนเปนอสระยง๑๑๖ ในสงยตตนกาย มหาวารวรรค พระพทธองคไดแสดงหลกธรรมทเปนไปเพอละ

สงโยชนดงพระผมพระภาคตรสวา ‚ภกษทงหลาย อนทรย ๕ ประการนทบคคลเจรญ ท าใหมากแลว ยอมเปนไปเพอละสงโยชน. . .” อนทรย ๕ ประการ๑๑๗ ไดแก

๑) สทธนทรย หมายถง อนทรยคอศรทธา ไดแกศรทธาเจตสก เปนอนทรยปกครองเปนใหญในความเชอ ความเลอมใส ตดสนใจเดดเดยวตอทางไปสแดนโลกตตระ มการเชอตอทางวปสสนากรรมฐานเปนตน

๒) วรยนทรย หมายถง อนทรยคอวรยะ ไดแกวรยเจรสก เพยรปฏบตวปสสนาดวยความเปนใหญ เปนจอมแกลวกลา เพอจะใหบรรลถงโลกตตรธรรม

๓) สตนทรย หมายถง อนทรยคอสต ไดแกสตเจตสก ทเปนใหญปกครองอยในความระลกได รทนปจจบนของรปนาม เพอจะน ากศลอนเปนมรรคาไปสโลกตตระ คอพระนพพาน

๑๑๔ พระครสงวร สมาธวตร (ประเดม โกมโล ), คมอการศกษาพระอภธรรมปฎก เลม ๓ ภาครป

นพพาน, หนา ๗๓๓. ๑๑๕ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๘๘๙-๘๙๘/๔๒๗, ส .ม. (บาล) ๑๙/๘๘๙-๘๙๘/๒๕๕. ๑๑๖ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, คมอการศกษาหลกสตรจฬอาภธรรมกะโท, หนา ๖๑. ๑๑๗ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๔๓๓/๓๔๕, ส .ม. (บาล) ๑๙/๔๓๓/๑๖๗.

๑๑๖

๔) สมาธนทรย หมายถง อนทรย คอสมาธ ไดแกเอกคคตาเจตสก ทปกครองเปนใหญอยในการท าหนาทใหรแตอารมณเดยว โดยไมเผลอจากปจจบนนธรรมอนจะเปนปจจยใหถงพระนพพาน

๕) ปญญนทรย หมายถง อนทรยคอปญญา ไดแกปญญาเจตสก ทท าหนาทปกครองเปนใหญอยในความรแจงเหนจรง ในไตรลกษณของรปธรรมนามธรรมผานญาณ ๑๖ ถง โลกตตรธรรม ไดพระนพพานเปนอารมณ ไกลจากทกขทงปวงได๑๑๘

อนทรย ๕ ประการนทบคคลเจรญ ท าใหมากแลว ยอมเปนไปเพอละสงโยชน เบองสง (อทธมภาคยสงโยชน) ดงทพระพทธองคตรสเอาไววา

ภกษทงหลาย เธอทงหลายพงเจรญอนทรย ๕ ประการเพอรยง เพอก าหนดร เพอความสนไป เพอละอทธมภาคยสงโยชน ๕ ประการน อนทรย ๕ ประการ อะไรบาง คอ ภกษในธรรมวนยน ๑. เจรญสทธนทรย อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในโวสสคคะ ๒. เจรญวรยนทรย . . . ๓. เจรญสตนทรย . . . ๔. เจรญสมาธนทรย . . . ๕. เจรญปญญนทรย อนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในโวสสคคะ ภกษทงหลาย เธอทงหลายพงเจรญอนทรย ๕ ประการนเพอรยง เพอก าหนดรเพอความสน

ไป เพอละอทธมภาคยสงโยชน ๕ ประการนแล . . .๑๑๙ ๓.๓.๕ พละ ๕ พละ หมายความวา ไมหวนไหว หรอธรรมทมก าลงกด ซงปฏปกขธรรมทเกดขนแลว พลธรรมทเปนฝายกศล ไดแก การไมหวนไหวในหนาทของตน และการไมหวนไหว

ในอกศลธรรมทเปนปฏปกษกบตนและสามารถท าลายอกศลธรรมนนใหเสอมสนไปได

๑๑๘ พระครสงวร สมาธวตร (ประเดม โกมโล ), คมอการศกษาพระอภธรรมปฎก เลม ๓ ภาครป

นพพาน, หนา ๗๓๓. ๑๑๙ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๕๘๗-๕๙๖/๓๕๕ , ๖๔๑-๖๕๐ /๓๕๘ , ส .ม. (บาล) ๑๙/๕๘๗-๕๙๖/๒๑๒ ,

๖๔๑-๖๕๐/๒๑๓-๒๑๔.

๑๑๗

พลธรรมทเปนฝายอกศล ไดแก การไมหวนไหวในหนาทของตน คอตงมนอยในกจการงานและธรรมทเกดขนพรอมกนกบตนเทานน แตไมสามารถท าลายกศลธรรมทเปนปฏปกษกบตนได๑๒๐

พละ คอก าลงธรรมทเปนกศลฝายโพธปกขยธรรมจะน าขามหวงมหรรณพ หรอเปนแมทพ ทจะรบขาศกคอกเลสใหพนาศสนสญไปดวยก าลง ก าลง ๕ ประการ ไดแก

๑) สทธาพละ หมายถง ก าลงคอศรทธา เชอแนตอปฏปทาทางปฏบตเพอมรรค ผล นพพาน ไดแกการชอในวปสสนากรรมฐานเปนตน

๒) วรยพละ หมายถง ก าลงคอความเพยรอนแกลวกลาทปฏบต ท าสตใหระลกรทนปจจบนของรปธรรมนามธรรม ปราบปรามขาศก คอกเลสใหสนสญ เพอรแจงซง โลกตตรธรรม

๓) สตพละ หมายถง ก าลงคอสต ระลกรทนปจจบนของรปนาม เวนกนความเผลอ ความหลง และอกศลทงปวงเสย เพอเปนปจจยแกมรรค ผล นพพาน

๔) สมาธพละ หมายถง ก าลงคอสมาธ มสตมนคง ไมเผลอ แนวแนในปจจบนธรรมทกขณะ เพอจะใหเปนก าลงอนเยยม กาวขนสโลกตตรธรรม

๕) ปญญาพละ หมายถง ก าลงคอปญญา ความรในปจจบนนธร รมอนเปนอารมณของวปสสนา เหนลกษณะของรปนามเปนอนจจง ทกขง อนตตา ผานญาณตาง ๆ จนไดพระนพพานเปนอารมณ พนจากโลกยไปสโลกตตระได โดยมศรทธา วรยะ สต สมาธ เปนก าลงสนบสนน๑๒๑

ในพระไตรปฎกพระพทธองคตรสใหเจรญพละ ๕ ประการเพอละ อทธมภาคยสงโยชน (สงโยชนเบองสง) วา

ภกษทงหลาย เธอทงหลายพงเจรญพละ ๕ ประการเพอรยง เพอก าหนดร เพอความสนไป เพอละอทธมภาคยสงโยชน ๕ ประการน พละ ๕ ประการ คอ ๑. เจรญสทธาพละอนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในโวสสคคะ ๒. เจรญวรยพละ . . . ๓. เจรญสตพละ . . . ๔. เจรญสมาธพละ . . .

๑๒๐ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, คมอการศกษาหลกสตรจฬอาภธรรมกะโท, หนา ๖๑. ๑๒๑ พระครสงวร สมาธวตร (ประเดม โกมโล ), คมอการศกษาพระอภธรรมปฎก เลม ๓ ภาครป

นพพาน, หนา ๗๓๕.

๑๑๘

๕. เจรญปญญาพละอนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในโวสสคคะ ภกษทงหลาย เธอทงหลายพงเจรญพละ ๕ ประการนเพอรยง เพอก าหนดร เพอความสน

ไป เพอละอทธมภาคยสงโยชน ๕ ประการนแล๑๒๒ ๓.๓.๖ โพชฌงค ๗ โพชฌงค หมายความวา องคแหงการรอรยสจจ ๔ เปนธรรมอนเปนเครองประกอบ

ของธรรมหมวดทเปนเหตใหรอรยสจจ ๔ ไดแก องคธรรมของโพชฌงคเฉพาะ ๆ ๑๒๓ โพชฌงคไดแกเจตสก ๗ ดวง เปนองคแหงอรยมคคปญญา ซงรแจงแทงตลอดในโลกตตรธรรม กลาวคอ

๑) สตสมโพชฌงค ไดแกเจตสก ทประกอบเปนองคแหงความรรปธรรมนามธรรม และโลกตตระ อารมณทกขณะของความเปนไปของจตกศล

๒) ธมมวจยสมโพชฌงค ไดแกปญญาเจตส ก เปนองคแหงความตรสร รจกรปธรรมนามธรรมโดยเฉพาะไตรลกษณ และประกอบดวยมคคญาณ ผลญาณ ไดพระนพพานเปนอารมณ

๓) วรยสมโพชฌงค ไดแกวรยเจตสก เปนองคแหงความเพยรเพอรในรปธรรมนามธรรมทก าลงเกดดบเปนอนจจง ทกขง อนตตา ผานญาณจนถงมคคญาณ ผลญาณ ไดพระนพพานเปนอารมณ

๔) ปตสมโพชฌงค ไดแกปตเจตสก เปนองคประกอบกบความรรปธรรมนามธรรม และประกอบกบมคคจต ผลจต มความอมใจเหมาะใจ เปนลกษณะ ไดพระนพพานเปนอารมณ

๕) ปสสทธสมโพชฌงค ไดแกปสสทธเจตสก ทท าใ หจตและเจตสกสงบ เปนองคประกอบความรในวปสสนาและโลกตตระ ไดพระนพพานเปนอารมณ

๖) สมาธสมโพชฌงค ไดแกเอกคคตาเจตสก ประกอบกบองคความรรปนามและลกษณะ ประกอบกบมคคจต ผลจต ไดพระนพพานเปนอารมณเดยว เปนสมาธ

๗) อเบกขาสมโพชฌงค ไดแกตตร มชฌตตตาเจตสก ความเปนกลาง ประกอบดวยองคความรรปนาม แลวเฉยตอสหชาตธรรมทเกดพรอมกบวปสสนา มญาณความรเปนตน จนกระทงผานญาณตาง ๆ จนไดพระนพพานเปนอารมณ มอเบกขาวางเฉยประกอบกบ โลกตตระจต๑๒๔

๑๒๒ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๘๑๒/๓๗๒-๕, ส .ม. (บาล) ๑๙/๘๑๒/๒๒๓-๒๒๔. ๑๒๓ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, คมอการศกษาหลกสตรจฬอาภธรรมกะโท, หนา ๖๙. ๑๒๔ พระครสงวร สมาธวตร (ประเดม โกมโล ), คมอการศกษาพระอภธรรมปฎก เลม ๓ ภาครป

นพพาน, หนา ๗๓๕-๖.

๑๑๙

สวนหลกฐานในพระไตรปฎกทแสดงใหเหนวาโพชฌงค ๗ ประการเปนหลกธรรมส าหรบปฏบตเพอละอทธมภาคยสงโยชน (สงโยชนเบองสง) นนปรากฏในพทธพจนทวา

ภกษพงเจรญโพชฌงค ๗ ประการ เพอรยง เพอก าหนดร เพอความสนไป เพอละ อทธมภาคยสงโยชน ๕ ประการน โพชฌงค ๗ ประการ คอ ๑. เจรญสตสมโพชฌงคอนอาศยวเวก อาศยวราคะ อาศยนโรธ นอมไปในโวสสคคะ

ฯลฯ ๗. เจรญอเบกขาสมโพชฌงคอนเปนธรรมมการก าจดราคะ โทสะ และโมหะเปนทสด ...

อนหยงลงสอมตะ มอมตะเปนเบองหนา มอมตะเปนทสด ... อนนอมไปสนพพาน โน มไปสนพพาน โอนไปสนพพาน พง เจรญโพชฌงค ๗ ประการน เพอรยง เพอก าหนดร เพอความสนไป เพอละ

อทธมภาคยสงโยชน ๕ ประการน‛๑๒๕ ๓.๓.๗ อรยมรรค มองค ๘ อรยมรรคมองค ๘ นบไดวาเปนทางเดนเสนส าคญส าหรบละสงโยชน ทง ๑๐ ประการ

ดงรายละเอยดทอธบายไวแลวใน หวขอท ๓.๒ เรองหลกธรรมเพอละสงโยชน เบองต า โดยละไดตงแตสงโยชน เบองต า (โอรมภาคยสงโยชน ) ทง ๕ ประการไดแก สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส กามฉนทะ และพยาบาท ไปจนถงสงโยชน เบองสง (อทธมภาคยสงโยชน) อก ๕ ประการทเหลอได คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ และอวชชา ดงนนพระพทธองคจงทรงเนนย าใหเดนทางตามเสนทางสายทจะน าสพระนพพาน คอ อรยมรรคมองค ๘ น พระพทธองคตรสวา ผมทฏฐทตงไวถก มมรรคภาวนาทตงไวถ ก ยอมท าลายอวชชา ใหวชชาเกดขน ท านพพานใหแจง ๑๒๖ แมสงโยชน เบองสง (อทธมภาคยสงโยชน ) กท าใหสนไปได ดงพทธวจนะ ทยนยนความส าคญของ อรยมรรคมองค ๘ นวา “ภกษพงเจรญอรยมรรคมองค ๘ น เพอรยง เพอก าหนดร เพอความสนไป เพอละอทธมภาคยสงโยชนทง ๕ ประการน‛๑๒๗

สรปวา โพธปกขยธรรมทง ๓๗ ประการน เปนหลกธรรมชดใหญทประกอบไปดวย หลกธรรมหลายหลกธรรมทลวนแลวแตมความส าคญอยางยง ดวยกนทงสน โดยเฉพาะหลก สตปฏฐาน ๔ ซงถอเปนหลกธรรมหมวดแรกทอยในโพธปกขยธรรม และมความส าคญเปนอยางมากในการปฏบตเพอละสงโยชน หลกสตปฏฐาน ๔ นถอเปนธรรมอธปด ในการน ากองทพธรรม

๑๒๕ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๓๑๑/๒๐๓-๒๐๔, ส .ม. (บาล) ๑๙/๓๑๑/๑๒๑. ๑๒๖ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๕๔/๘๔, ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๕๔/๔๕-๔๖. ๑๒๗ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๘๑/๑๐๖-๑๐๘, ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๘๑/๕๗-๕๘.

๑๒๐

ทง ๓๗ ประการ เขาไปย ายกบบรรดากเลสอกศลธรรมทงหลาย ทจะไปมสวนสมพนธคอสนบสนนสงโยชนใหกลาแกรงนน ใหยอย ยบดบพายไป ผวจยขอใชทฤษฎของหลกธรรมหมวด โพธปกขยธรรมนเพออธบาย ใหเหนถงการใชหลกธรรมหลายหมวดมาเปนองคประกอบ รวมกน เพอการละสงโยชน และบรรลธรรมเปนอรยบคลได เชนตวอยางการบรรลธรรมของ พระสารบตร พทธอครสาวกเบองขวา ครงเมอทานยงมไดอปสมบทมนามวา อปตสสะ ไดศกษาจบศลปะศาสตรทกอยาง ๑๒๘ เสมอ ดวยพราหมณผมงคงทงหลาย อปตสสะ บรรลโสดาปตตผล (ละสงโยชน ๓ ประการมสกกายทฏฐเปนตน ) ดวยการฟงธรรมจากพระอสสช ๑๒๙ ทวา ‚ธรรมเหลาใดเกดแตเหต พระตถาคตตรสเหตแหงธรรมเหลานน และความดบแหงธรรมเหลานน พระมหาสมณะมปกตตรสอยางน‛๑๓๐ หลงจากนน อปตสสะไดอปสมบทในส านกของพระพทธเจามชอเรยกใหมวา สารบตร (บตรของนางสาร ) ไดส าเรจเปนอรหนตใน ๑๕ วนตอมา ๑๓๑ คอละสงโยชน เบองสง (อทธมภาคยสงโยชน มรปราคะ อรปราคะเปนตน ) ไดหมดทกขอ และไดรบการแตงตงจากพระพทธเจาใหเปนเอตทคคะดานมปญญามาก ๑๓๒ และเปนพระธรรมเสนาบด ๑๓๓ พระสารบตรใชชวตสวนใหญไปกบการอบรมสงสอนทงพระภกษ ภกษณ อบาสก อบาสกา ในพระพทธศาสนา และสดทายพระสารบตรไปปรนพพานทบานเกดไมไกลจากกรงราชคฤห๑๓๔

ในอนปทสตร ๑๓๕ พระผมพระภาคเจากลาวยกยองทานพระสารบตรวาเปนผ เปนบณฑต เพราะเหต ๔ ประการ คอ (๑) เปนผฉลาดในธาต (๒) เปนผฉลาดในอายตนะ (๓) เปนผฉลาดในปฏจจสมปบาท (๔) เปนผฉลาดในฐานะ และอฐานะ ๑๓๖ เปนผท มปญญามาก เพราะก าหนดถอเอาคณคอศล คณคอสมาธ คณคอปญญา คณคอวมตต และคณคอวมตตญาณทสสนะ ๑๓๗

๑๒๘ ดรายละเอยดใน เกด ธนชาต , คลงปรยตธรรม , จ านวน ๒ เลม , (กรงเทพมหานคร :

เลยงเซยงจงเจรญ, ๒๕๑๓), เลม ๒, หนา ๔๑๐-๔๑๒. ๑๒๙ ว.ม. (ไทย) ๔/๖๐/๗๔, ว.ม. (บาล) ๔/๖๐/๓๗, ข.เถร.อ. (ไทย) ๒/๓/๔/๒๔๒, พระกตตศกด

ยโสธโร (แกวเหลา), ‚การศกษาบทบาทของพระสารบตรเถระในการเผยแผพระพทธศาสนา ”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ๑๗.

๑๓๐ ว.ม. (ไทย) ๔/๖๐/๗๓, ว.ม. (บาล) ๔/๖๐/๓๗. ๑๓๑ ข.เถร.อ. (ไทย) ๒/๓/๔/๒๔๔. ๑๓๒ อง.เอกก. (ไทย) ๒๐/๑๘๙/๒๕, อง.เอกก. (บาล) ๒๐/๑๘๙/๑๘. ๑๓๓ ข.เถร.อ. (ไทย) ๒/๓/๔/๒๖๗. ๑๓๔ ข.เถร.อ. (ไทย) ๒/๓/๔/๒๔๐. ๑๓๕ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๙๓-๙๘/๑๑๐-๑๑๕, ม.อ. (บาล) ๑๔/๙๓-๙๘/๖๒-๖๕. ๑๓๖ ม.อ.อ. (บาล) ๓/๙๒/๕๖, ดเทยบ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๘/๘๕, ข.ม. (บาล) ๒๙/๑๘/๔๘. ๑๓๗ ม.อ.อ. (บาล) ๓/๙๒/๕๖.

๑๒๑

เปนผมปญญากวางขวาง เพราะญาณทเปนไปในธาต อายตนะ ปฏจจสมปบาท สญญตา เปนไปในอรรถ ธรรม นรตต ปฏภาณ และเป นไปในศล สมาธ ปญญา วมตต และวมตตญาณทสสนะ ,๑๓๘ เปนมปญญาราเรง เพราะเปนผท า โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ คอ สตปฏฐาน ๔ สมมปปธาน ๔ อทธบาท ๔ อนทรย ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ และอรยมรรคมองค ๘ ใหเจรญ ,๑๓๙ เปนผ มปญญารวดเรว เพราะแลนไปเรวในรปทเปนอดต อนาคต และปจจบน และแลนไปเรวในพระนพพานอนเปนทดบชาต ชรา มรณะ โดยพจารณาท าใหแจมแจง ท าใหเดนชดวา รป ฯลฯ ชรา มรณะ ไมเทยง ถกปจจยปรงแตง อาศยกนเกดขน มความเสอมไป มความสนไป มความคลายก าหนด และมความดบไปเปนธรรมดา,๑๔๐ เปนผทมปญญาเฉยบแหลม เพราะไมใหกามวตก พยาบาทวตก วหงสาวตก และอปกเลส ๑๖ ทเกดขนแลวอาศยอย และเพราะบรรลอรยมรรค ๔ สามญญผล ๔ ปฏสมภทา ๔ และอภญญา ๖, ๑๔๑ และเปนผปญญาเพกถอนกเลส เพราะเจาะ คอท าลายกองโลภะ กองโทสะ กองโมหะ กองอปกเลส ๑๖ และกรรมทจะน าไปสภพทงหมด ทยงไมเคยเจาะท าลายมากอน , ๑๔๒. . .เพยงกงเดอน สารบตรกเหนแจงธรรมตามล าดบบทได๑๔๓”

จะเหนไดวา หลกธรรมทพระสารบตรเถระใชในการละสงโยชนนนมอยหลายประการ เชน การฉลาดในเหต ๔ , การก าหนดไตรสกขา วมตตและญาณทสสนะ , การพจารณาหลกปฏจจสมปบาท เปนตน โดยใชหลก “สตปฏฐาน ๔” เปนหลกธรรมส าคญในการ ปฏบตตนท าใหพระสารบตรบรรลธรรมในทสด และมหลกโพธปกขยธรรมมาเสรม พระพทธองคถงกบตรสยกยองวา “สารบตรนนเอง ทผกลาวชอบพงกลาวชมวา “เปนผถงวส ถงบารมในอรยศล เปนผถงวส ถงบารมในอรยสมาธ เปนผถงวส ถงบารมในอรยปญญา เปนผถงวส ถงบารมใน อรยวมตต๑๔๔

จากการศกษาหลกธรรมเพอละสงโยชนเบองสง (อทธมภาคยสงโยชน ) พบวา หลกธรรมทจะเปนฐานส าคญส าหรบปฏบตเพ อละสงโยชนทงหลายกคอ หลกปฏบตตามแนว สตปฏฐาน ๔ ประการ คอ กายานปสสนาสตปฏฐาน เวทนานปสสนาสตปฏฐาน จตตานปสสนาสตปฏฐาน และธรรมานปสสนาสตปฏฐาน ซงเปนหลกธรรมส าหรบผเดนทางไปสพระนพพาน คอการปฏบตวปสสนากรรมฐาน มรปนามเปนทางเดน สามารถท าลายสงขดขวางพระ

๑๓๘ ม.อ.อ. (บาล) ๓/๙๒/๕๗. ๑๓๙ ม.อ.อ. (บาล) ๓/๙๒/๕๗. ๑๔๐ ม.อ.อ. (บาล) ๓/๙๒/๕๗-๕๘. ๑๔๑ ม.อ.อ. (บาล) ๓/๙๒/๕๘. ๑๔๒ ม.อ.อ. (บาล) ๓/๙๒/๕๘. ๑๔๓ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๙๓/๑๑๑, ม.อ. (บาล) ๑๔/๙๓/๖๒. ๑๔๔ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๙๗/๑๑๕, ม.อ. (บาล) ๑๔/๙๗/๖๕.

๑๒๒

นพพานคอกเลสทงหลายใหพนาศดวยการมสตเปนใหญ เปนจอมทพ ธรรมฝายบญ เปนดานหนาของวปสสนา มความทนสมยในตวเองอยเสมอ ส าหรบผมงประโยชนสงสดคอ มรรค ผล นพพานในพระพทธศาสนาตองปฏบตตามแนวทางน ผมงประโยชนในปจจบนกตองปฏบตตามแนวทางน ดงค าของทาน พระมหาสสยาดอ (โสภณมหาเถระ ) พระวปสสนาจารยแหงประเทศพมา ทวา “กลบตร กลธดาผเปนสตบรษ ซงปราถนาอยางแรงกลาในการบรรลมรรค ผล น พพาน ในศาสนาของพระสมมาสมพทธเจา พงเจรญสตปฏฐานภาวนาโดยวธทไดกลาวมาแลวนเถด (มหาสตปฏฐาน ๔)”๑๔๕ เมอปฏบตตามแนวทางสตปฏฐาน ๔ แลว สตยอมเกดขน เมอสตเกดขนแลว ปญญายอมเกดขน เมอปญญาเกดขน แลว ญาณตาง ๆ ทงโลกยญาณและโลกตตรญาณ ยอมเกดขนจนบรรล โลกตตรอารมณ คอพระนพพาน ซงไดลมรสแหงอมตะในพระนพพานอนเปนมหาสนตสขเปนนจ

นอกจากนน หลกโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการยงเปนหลกธรรมท เปนปจจยในการสงเสรมใหบรรลพระนพพาน กลาวคอหลกธรรมทงหลายลวนแลวแตมความจ าเปนตองพงพาอาศยเกอกลซงกนและกน สดแลวแตวาผใดจะหยบจบเอาสวนประกอบสวนไหนไปใชมากนอยแตกตางกนไป เปรยบธรรมะเหมอนธรรมโอสถส าหรบรกษาโรคคอสงโยชน แมตวยาเองกมอยมากมายหลายขนาน สดแลวแตนายแพทยผ ฉลาดทเมอตรวจสมฏฐานของโรคอยางรอบคอบแลวยอมจดเภสชใหถกตองเหมาะสมและตรงตามอาการของโรคทเปนอยจรง ทงนกเพอรกษาอาการเจบปวยของผปวยใหหายขาดไดฉนนน

๓.๔ พระอรยบคคลกบการละสงโยชน

๓.๔.๑ พระโสดาบนกบการละสงโยชน โสดาบน หมายถงผประกอบดวยอรยมรรคมองค ๘ เพราะค าวา โสตะ เปนชอของ

อรยมรรคมองค ๘๑๔๖ บคคลทบรรล โสดาปตตมรรคและโสดาปตตผล เรยกวา พระโสดาบน บทสวดมนต ท เกยวกบสงฆคณนน มค าวา ‚จตตาร ปรสยคาน อฏฐ ปรสะปคคลา ‛๑๔๗ แปลวา อรยบคคล ๔ ค คอ ๘ บคคล๑๔๘ อรรถกถาอธบายบคคล ๘ จ าพวก คอ

(๑) พระโสดาบน

๑๔๕ พระมหาสสยาดอ (โสภณมหาเถระ ), วปสสนาชน หลกการปฏบตวปสสนา , แปลโดย จ ารญ

ธรรมดา, (กรงเทพฯ : กองทนธรรมจกร, ๒๕๔๐), หนา ๘๕. ๑๔๖ อภ.ปญจ.อ. (บาล) ๓๑/๕๓ , ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๐๐๑/๔๙๕, ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๐๐๑/๓๐๐. ๑๔๗ วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ, บทสวดมนต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรษทสหธรรมกจ ากด

,๒๕๔๑), หนา ๔. ๑๔๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๗๔/๖๖, ม.ม. (บาล) ๑๒/๗๔/๓๖.

๑๒๓

(๒) บคคลผปฏบตเพอท าใหแจงโสดาปตตผล (๓) พระสกทาคาม (๔) บคคลผปฏบตเพอท าใหแจงสกทาคามผล (๕) พระอนาคาม (๖) บคคลผปฏบตเพอท าใหแจงอนาคามผล (๗) พระอรหนต (๘) บคคลผปฏบตเพอท าใหแจงอรหตตผล๑๔๙ ในบรรดา ๔ ค ๘ จ าพวก คบรษคท ๑ คอ โสดาปตตมรรค และโสดาปตตผล

โสดาปตตมรรค เรยกอกอยางหนงวา ธรรมจกษ หมายถง ดวงตาเหนธรรม คอ โสดาปตตมคคญาณ ๑๕๐ หรอ ธรรมจกษ หมายถงดวงตาเหนธรรม คอการบรรลโสดาปตตมรรคทก าหนดรอรยสจ ๔๑๕๑ ค าวาดวงตาเหนธรรมเปนประตดานแรกทพระอรยบคคลจะตองผานดวยกนทงหมดเมอคราวทพระพทธเจาไดตรส ธรรมเทศนา ธรรมจกรกปปวตตนสตร พระอญญาโกณฑญญะไดดวงตาเหนธรรม พระผมพระภาคทรงเปลงพระอทานนวา ‚ผเจรญทงหลาย โกณฑญญะไดรแลวหนอ โกณฑญญะไดรแลวหนอ ‛๑๕๒ ค าวาไดรแลวหนอคอไดบรรลโสดาบน หรอไดธรรมจกษ พระวปปะ พระภททยะ พระมหานามะและพระอสสช เมอทานบรรลเปนพระโสดาบน ในคมภรบนทกไววา ‚ธรรมจก ษอนปราศจากธลปราศจากมลทน ไดเกดขนแกทานผเจรญทงหลาย‛ ๑๕๓

หลกฐานในองคตตรนกายทกนบาตไดบนทกขอความทพระพทธเจาอปมาธรรมจกษกบทองฟาสารทกาล (ฤดใบไมรวง)วา ‚ธรรมจกษทปราศจากธล ปราศจากมลทนเกดแกอรยสาวก พรอมกบการเกดข นแหงทสสนะ อรยสาวกยอมละสงโยชน ๓ ประการ คอ สกกายทฏฐ (ความเหนวาเปนตวของตน ) วจกจฉา (ความลงเลสงสย ) และสลพพตปรามาส (ความถอมนศลพรต) เปรยบเหมอน ทองฟาแจมใสปราศจากเมฆหมอกในสารทกาล ดวงอาทตยสองแสงไปทวทองฟา ขจดความมดมวทอยในอากาศทงหมด สองแสง แผดแสงและสองสวางอย ๑๕๔ นอกจาก

๑๔๙ ข.ข.อ. (บาล) ๖/๑๖๐. ๑๕๐ ว.อ. (บาล) ๓/๕๖/๒๗, อางใน ว.ม. (ไทย) ๔/๑๖/๒๔. ๑๕๑ อง.ตก.อ. (ไทย) ๒/๙๕/๒๔๙. ๑๕๒ ว.ม. (ไทย) ๔/๑๗/๒๐, ว.ม. (บาล) ๔/๑๗/๑๒. ๑๕๓ ว.ม. (ไทย) ๔/๑๙/๒๐, ว.ม. (บาล) ๔/๑๙/๑๒-๑๓. ๑๕๔ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๙๕/๓๒๘, อง.ทก. (บาล) ๒๐/๙๕/๒๐๑.

๑๒๔

ธรรมจกษแลวยงมค าวา ทสสนะ หมายถงโสดาปตตมรรค ๑๕๕ ในธมมสงคณ ปรากฏค าวา ทสสเนน ปหาตพพา ธมมา.สภาวธรรมทตองประหาณดวยโสดาปตตมรรค ๑๕๖ และวา ทสสเนน ปหาตพพเหตกา ธมมา. สภาวธรรมทมเหตตองประหาณดวยโสดาปตตมรรค๑๕๗

มค าอธบาย เกยวกบสภาวธรรมทตองประหาณดวยโสดาปตตมรรค สภาวธรรมนนคอ สงโยชน ๓ คอ ๑. สกกายทฏฐ ๒. วจกจฉา ๓. สลพพตปรามาส สงโยชน ๓ ดงกลาวมานและกเลสทตงอย ในฐานเดยวกนกบสงโยชน ๓ นน ไดแก เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ ทสมปยตดวยสงโยชน ๓ นน กายกรรม วจกรรม และมโนกรรม ทมสงโยชน ๓ นนเปนสมฏฐาน สภาวธรรมเหลานชอวาตองประหาณดวยโสดาปตตมรรค ๑๕๘ สภาวธรรมเหลานชอวาตองประหาณดวยโสดาปตตมรรค โลภะ โทสะ โมหะ ทตงอยในฐานเดยวกนกบสงโยชน ๓ นน สภาวธรรมเหลานชอวามเหตตอง ประหาณดวยโสดาปตตมรรค สวนกเลสทตงอยในฐานเดยวกนกบโลภะ โทสะ โมหะนน ไดแก เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธทสมปยตดวยโลภะ โทสะ โมหะ นน กายกรรม วจกรรม มโนกรรมทมโลภะ โทสะ โมหะนนเปนสมฏฐาน สภาวธรรม เหลานชอวามเหตตองประหาณดวยโสดาปตตมรรค๑๕๙

หลกฐานใน คมภรธรรมบท กลาวถง คณธรรมพระโสดาบนวา ‚โสดาปตตผลเปนคณชาตประเสรฐกวาการเปนเจาจกรพรรด กวาการเปนเทวดา กวาการเปนพรหม‛๑๖๐ พระพทธเจาตรสรบรองวา ‚โสดาปตตผล เปนคณชาตประเสรฐกวา ความเปนพระราชาพระองคเดยวในแผนดน กวาการเขาถงสวรรค กวา การเปนอธบดในโลกทงปวง ‛๑๖๑ จะเหนไดวา พระโสดาบนมภาวะทประเสรฐกวาทกสงทเปนสมบตทมนษยไขวควาแยงชงกน การทมนษยไดเปนพระราชาถอวาเปน ผทมบญวาสนาบารมอยางมากแตถาบคคลนนไดเปนพระโสดาบนถอวาคณธรรมเหนอกวาพระราชาสาเหตทเหนอกวาพระราชาเพราะพระราชายงไมพนจากอบายภม แตพระโสดาบนพนจากอบายภม อรรถกถาธรรมบทอธบายเกยวกบพระโสดาบนเพอความเขาใจงาย ขนวา ‚ถงแมจะมฐานะเปน

๑๕๕ ม.ม.อ. (บาล) ๑/๒๑/๘๑, ม.ม.ฏกา. (บาล) ๑/๑๖/๑๙๐. ๑๕๖ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๘๓/๑๘, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๘๓/๒๓. ๑๕๗ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๘๕/๒๐, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๘๓/๒๓. ๑๕๘ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๒๖๑/๓๒๐, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๒๖๑/๑๘๒. ๑๕๙ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๒๗๑/๓๒๑, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๒๖๑/๑๘๒. ๑๖๐ ธ.บ. (บาล) ๖/๕๙. ๑๖๑ ธ.บ. (บาล) ๖/๕๙.

๑๒๕

พระราชาในเมองนนกไมพนจากอบายภมมนรกเปนเปนตน สวนการทบคคลไดเปนพระโสดาบ นเปนการปดประตอบายภม อยางนอยกไมบงเกดในภพท ๘‛๑๖๒

ธรรมทท าใหบคคลบรรลพระโสดาบนนนคออรยมรรคมองค ๘ ถาปราศจากอรยมรรคมองค ๘ แลว กไมสามารถเขาถงได พระพทธองคตรส วา ในธรรมวนยทไมมอรยมรรคมอ งค ๘ ยอมไมมสมณะท ๑ ยอมไมมสมณะท ๒ ยอมไมมสมณะท ๓ ยอมไมมสมณะท ๔ ในธรรมวนยทม อรยมรรคมองค ๘ ยอมมสมณะท ๑ ยอมมสมณะท ๒ ยอมมสมณะท ๓ ยอมมสมณะท ๔ สภททะ ในธรรมวนยนมอรยมรรคมองค ๘ สมณะท ๑ มอยในธรรม วนยนเทานน สมณะท ๒ มอยในธรรมวนยนเทานน สมณะท ๓ มอยในธรรมวนยน เทานน สมณะท ๔ กมอยในธรรมวนยนเทานน ลทธอนวางจากสมณะทงหลายผร ทวถง สภททะถาภกษเหลานเปนอยโดยชอบ โลกจะไมพงวางจากพระอรหนต๑๖๓ ในขอความไดกลาววา อรยมรรคมองค ๘ ท าใหเขาถงสมณะท ๑, ๒, ๓, ๔ ตามล าดบ ดงพทธพจนทวา

สภททะเราบวชขณะอาย ๒๙ ป แสวงหาวาอะไร คอกศล เราบวชมาได ๕๐ ปกวา ยงไมมแมสมณะท ๑ ภายนอกธรรมวนยน ผอาจแสดงธรรมเปนเครองน าออกจากทกขได ไมมสมณะท ๒ ไมมสมณะท ๓ ไมมสมณะท ๔ ลทธอนวางจากสมณะทงหลาย ผรทวถง สภททะ ถาภกษเหลานเปนอยโดยชอบ โลกจะไมพงวางจากพระอรหนตทงหลาย๑๖๔

อรรถกถาไดอธบาย เกยวกบเรองสมณะ วา ‚สมณะท ๑ สมณะท ๒ สมณะท ๓ และสมณะท ๔ ในทนไดแก พระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม และพระอรหนต ตามล าดบ ๑๖๕ นอกจากนพระพทธเจายงตรสถงแวนธรรมวาสามารถทจะพยากรณตวเองไดวาจะไมไปเกดในนรก ขอความวา แวนธรรมเปนเครองมอใหอรยสาวกมไว เมอประสงคกจะพงพยากรณตนไดดวยตนเองวา ‘เราหมดสนเหตทใหไปเกดในนรกหมดสนเหตทใหไปเกดในก าเนดสตวดรจฉาน หมดสนเหตทใหไปเกดในแดนเปรตหมดสนเหตทใหไปเกดในอบาย ทคต และวนบาตแลว เราเปนพระโสดาบน ไมมทางตกต า มความแนนอนทจะส าเรจสมโพธในวนขางหนา ๑๖๖ พระโสดาบนไมมวจกจฉาสงโยชดงขอความทพระอานนทกลาววา “ขาแตพระองคผเจรญ นาอศจรรยจรง ไมเคยปรากฏ ขาพระองคเล อมใสในภกษสงฆอยางนวา แมภกษเพยงรปเดยวกไมมความสง สยหรอความ

๑๖๒ ธ.บ. (บาล) ๖/๕๙. ๑๖๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐ /๒๑๔/๑๖๒, ท.ม. (บาล) ๑๐ /๒๑๔/๘๕. ๑๖๔ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๑๔/๑๖๒, ท.ม. (บาล) ๑๐ /๒๑๔/๘๕. ๑๖๕ ท.ม.อ. (บาล) ๒๑๔/๑๙๖ , อภ.ก. (ไทย) ๓๗/๘๗๕ /๔๙๗-๔๙๘ , อภ.ก. (บาล) ๓๗/๘๗๕ /

๓๓๓. ๑๖๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕๙/๑๐๔, ท.ม. (บาล) ๑๐/๑๕๙/๕๔.

๑๒๖

เคลอบแคลงในพระพทธ พระธรรม พระสงฆ มรรค หรอในปฏปทา ‛ พระผมพระภาคตร สวา‚อานนท เธอกลาวเพราะความเลอมใส แตตถาคตม ญาณหยงรในเรองนดวา ในภกษสงฆนน แมภกษเพยงรปเดยวกไมมความสงสยหรอความเคลอบแคลงในพระพทธ พระธรรม พระสงฆ มรรค หรอในปฏปทาในจ านวนภกษ ๕๐๐ รป ภกษผมคณธรรมขนต าสด เปนพระโสดาบน ไมมทางตกต า มความแนนอนทจะส าเรจสมโพธในวนขางหนา๑๖๗

พระพทธเจาไดตรสรบรองชาวบานนาทกคามวา อบาสกาสชาดาเปนพระโสดาบน เพราะสงโยชน ๓ ประการสนไป ไมมทางตกต า มความแนนอนทจะส าเรจสมโพธ ในวนขางหนาอบาสกในนาทกคามอ ก ๕๑๐ คน ดบชพแลวเปนพระโสดาบน เพราะสงโยชน ๓ ประการสนไป ไมมทางตกต า มความแนนอนทจะส าเรจสมโพธในวนขางหนา ๑๖๘ พระพทธเจาประทบอยทต าหนกอฐ ในนาทกคาม ไดทรงพยากรณ เหลาชนผเคยบ ารงพระรตนตรย (อบาสกอบาสกา ) ทลวงลบดบชพไปแลว ในแควนรอบ ๆ คอ แควนกาส แควนโกศล แควนวชช แควนมลละ แควนเจต แควน วงสะ แควนกร แควนปญจาละ แควนมจฉะ และแควนสรเสนะ ในเรองการอบตวา ‚คนโนนเกด ณ ทโนน คนโนนเกด ณ ทโนน ชาวบานนาทกคามมากกวา ๕๐๐ คน ผเคยบ ารงพระรตนตรยทลวงลบดบชพไปแลวเปนพระโสดาบน เพราะสงโยชน ๓ ประการสนไป ไมมทางตกต ามความแนนอนทจะส าเรจสมโพธในวนขางหนา ‛๑๖๙ พระโสดาบนเปนผเหนนพพานครงแรก เรยกวา ปฐมนพพาน สามารถท าลายความทกขทมอยในชนเหฏฐมสงสารใหขาดลงไดโดยสนเชง๑๗๐บคคลผเปนพระโสดาบนชอวาเปนผควรรบทกษณาทาน(ทกขเณยยบคคล)ใน พระไตรปฏกบนทกไววา (บคคลผควรแกทกษณา ) ม ๘ จ าพวก ในบรรดา ๘ จ าพวกนน ๒ จ าพวกคอ ๑. พระโสดาบน ๒. บคคลผปฏบตเพอท าใหแจงโสดาปตตผล กเปนผควรรบทกษณาทานดวย ๑๗๑

โสดาปตตผล เรยกชอวาสามญญผล (ผลแหงความเปนสมณะ)๑๗๒ หนงสอนามรปวถวนจฉยไดกลาวถงการเกดของวถจตของบคคลทได โสดาปตตมรรค

วาเกดขนแกตเหตกปถชน เกดไดใน ๑๗ ภม คอ กามสคตภม ๗ และรปภม ๑๐ (เวนอสญญสตตภมและสทธาวาสภม ๕) การเกดขนแหงโสดาปตตมคควถของตกขบคคลมดงนคอ

๑๖๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๑๘/๑๖๕, ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๑๘/๘๗. ๑๖๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕๖-๑๕๗/๑๐๐, ท.ม. (บาล) ๑๐/๑๕๖-๑๕๗/๕๒-๕๓. ๑๖๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๓/๒๐๕, ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๓/๑๐๙. ๑๗๐ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ประมวลขอธรรมในปรเฉท ๑-๖-๓-๗, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๑๓), หนา ๑๔๐. ๑๗๑ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๑/๒๘๗, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๑/๑๔๓. ๑๗๒ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๙๕/๓๒๘, อง.ทก. (บาล) ๒๐/๙๕/๒๐๑.

๑๒๗

พระโยคบคคลทก าลงปฏบตวปสสนากรรมฐานอยนน กอนทจะบรรลมรรค ,ผลและนพพานนน ตองไดเหนพระไตรลกษณโดย ชดเจนอยางสงสด และในขณะนนภวงคไหวไดเกดขน ๒ ขณะ ชอวา ภวงคจลนะ และภวงคปจเฉทะ แลวกดบลง ตอจากนนมโนทวาราวชชนะจตกเกดขนรบสภาพรปหรอนามแลวดบลง ในล าดบนนมหากศลญาณสมปยตตชวนจต ๔ ดวงใดดวงหนงเกดขน ๓ ขณะ ใน ๓ ขณะนน อปจารและ อนโลมรบอารมณทเปนรปหรอนามแลวกดบลง สวนโคตรภนนรบนพพานเปนอารมณ โดยฐานะทเปนอาวชชนะของโสดาปตตมคคจต และท าลายเชอชาตปถชนแลวกดบลง ตอจากนนโสดาปตตมคคจตกเกดขน ๑ ขณะ รบพระนพพานเปนอารมณ พรอมกบประหาณทฏฐ และวจกจฉา โดยไมมเหลอแลวกดบลง ตอจากนนโสดาปตตผลจตกเกดขน ๓ ขณะ รบพระนพพานเปนอารมณแลวกดบลง ตอจากนนภวงคจตกเกดขน ๑๗๓ วถจตโสดาปตตมคคตามแผนภมตอไปน

จากแผนภมดงกลา อธบายภาพวถจตไดดงน (๑) ภวงคจต จตทรกษาภพชาต (๒) ภวงคจลนะ ภวงคทไหวเมออารมณมาปรากฏ (๓) ภวงคปจเฉทะ ภวงคทตดกระแสอารมณเกา (๔) มโนทวาราวชชนจต เกดขนรบสภาพรปหรอนาม (๕) ปรกรรม จดแจงปรงแตง โสดาปตตมรรค ซงเปนอปปนาใหเกดขน (๖) อปจาร ชวนะจตทเกดขนใกลขอบเขตของอปปนาชวนะ (๗) อนโลม ชวนะจตทแหวกไลธรรมทเปนปฏปกษ (๘) โคตรภ ชวนะจตทเกดขนท าลายตดเชอชาตกามปถชน

๑๗๓ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจร ยะ, นามรปวถวนจฉย , (กรงเทพมหานคร : กาวหนาการพมพ ,

๒๕๑๗), หนา ๑๘๘.

ภ น ท ม ปรรรร

อ น โค ม ผ ผ ผ ภ ภ ภ

แผนภม ๓.๓ แสดงวถจตโสดาปตตมคค

๑๒๘

(๙) โสดาปตตมคคจต เกดขน ๑ ขณะ รบนพพานเปนอารมณ พรอมกบประหาณทฏฐ วจกจฉา โดยไมมเหลอ

(๑๐) โสดาปตตผลจต เกดขน ๓ ขณะ รบนพพานเปนอารมณ (๑๑) ภวงคจต เกดขนตอไป๑๗๔ โสดาปตตมรรคนนเรยกวาทสสนะ เพราะเหนพระนพพานเปนครงแรก สวนโคตร ภ

คอปญญาในมหากศลญาณสมปยตตจต เหนพระนพพานกอนกวา โสดาปตตมคคจตกจรง ถงอยางนนโคตรภญาณนนยอมตงอยในฐานะแหงอาวชชนะของโสดาปตตมรรค เหมอนบรษผมาแตไกล มาสส านกของพระราชาดวยกจจ าเปนบางอยาง แมเหนพระราชาผประทบอยบนคอชาง ซง ก าลงเสดจไปตามหนทางแตทไกล ถกเขาถามวา ทานเฝาพระราชาแลวหรอ แมเหนแลวกตอบวา ขาพเจายงไมไดเฝา เพราะย งไมไดท ากจทควรท า โคตรภญาณ แมเหนพระนพพานแลว กไมเรยกวา ทสสนะ เพราะไมมการประหานกเลส๑๗๕ ทานผเปนโคตรภหมายถงผประกอบดวยวปสสนาจตทมพลงถงทสดโดยเปนปจจยทตอเนองกนถงโสดาปตตมรรคหรอทานผประกอบดวยโคตรภญาณ (ญาณครอบโคตร คอญาณทเปนหวตอระหวางภาวะ ปถชนกบภาวะอรยบคคล )อนมนพพานเปนอารมณ หมายเอาผปฏบตก าลงจะเ ขาสขนอรยบคคลชนโสดาปตตมรรค ๑๗๖ โสดาปตตมรรคเกดขนท าลายทางทจะน าไปสอบาย ฉะนนเมอทางนไดถกท าลายแลว โสดาบนบคคลก ไมมทางทจะน าไปสอบายไดอกจงพนจากการไปสอบายส าหรบปถชนนนทฏฐยงเปนทางจะน าไปสอบายยงมอย๑๗๗ ธรรมจกษอนไรธ ลคอกเลส ปราศจากมลทน เกดขนแกพราหมณโปกขรสาตบนทนงนนเองวา ‘สงใดสงหนงมความเกดขนเปนธรรมดา สงนนทงหมดลวนดบไปเปนธรรมดา ’ เปรยบเหมอนผาขาวสะอาดปราศจากมลทนควรรบน ายอมไดเปนอยางด ๑๗๘โสดาปตตมรรค เรยกวา ทฏฐสมปทา๑๗๙พระพทธเจาตรสถง บคคลผละธรรม๖ประการไดจงอาจท าใหแจงทฏฐสมปทา ดวยธรรม ๖ ประการ ไดแก

(๑) สกกายทฏฐ หมายถง ความเหนวาเปนอตตา (๒) วจกจฉา หมายถง ความลงเลสงสย

๑๗๔ เรองเดยวกน, หนา ๑๘๘. ๑๗๕ พระสทธมโชตกะ ธมมาจรยะ , มาตกาโชตกะสรปตถนสสยะ , (กรงเทพมหานคร : สนองการ

พมพ, ๒๕๓๕), หนา๔๖-๔๗. ๑๗๖ อง.นวก.อ. (บาล) ๓/๘-๑๐/๒๙๑, อง.ทสก.อ. (บาล) ๓/๑๖/๓๒๒. ๑๗๗ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ประมวลขอธรรมในปรจเฉท ๑-๖-๓-๗, หนา ๑๘๓. ๑๗๘ ท.ส. (ไทย) ๙/๒๙๘/๑๐๙, ท.ส. (บาล) ๙/๒๙๘/๘๔. ๑๗๙ อง.ฉกก.อ. (บาล) ๓/๘๘-๘๙/๑๕๕.

๑๒๙

(๓) สลพพตปรามาส หมายถง ความถอมนศลพรต (๔) ราคะเปนเหตไปสอบาย (๕) โทสะเปนเหตไปสอบาย (๖) โมหะเปนเหตไปสอบาย บคคลละธรรม ๖ ประการไดแลว จงอาจท าใหแจงทฏฐสมปทาได๑๘๐ ก) พระโสดาบนกบการประหาณสงโยชน การประหาณสงโยชนของโสดาปตตมรรคม ๒ อยาง คอ ๑.สมจเฉทประหาน ละได

เดดขาด ๒.ตนกรปหาน ละไดโดยท าใหเบาบาง โสดาปตตมคค ประหาน ทฏฐสงโยชน วจกจฉาสงโยชน สลพพตปรามาสสงโยชน อสสาสงโยชน มจฉรยสงโยชน ๑๘๑ พระโสดาบนนนละธรรม ๓ ประการคอ สกกายทฏฐ วจกจฉา และสลพพตปรามาส พรอมกบการบรรลโสดาปตตมรรคไดแลว แมจะมกเลสบางอยางเหลออย ๑๘๒โสดาปตตมรรค ชอวาทฏฐสมคฆาตะ เพราะถอนทฏฐไดทงหมด๑๘๓สงโยชนเรยกวาอกศลกรรม โสดาปตตมรรคประหานอกศลกรรมไดเดดขาด นนไดแก ทฏฐคตสมปยตตจต ๔ วจกจฉาสมปยตตจต ๑ อกศลกรรมทโสดาปตตมรรคท าใหเบาบาง คอ ทฏฐคตวปปยตตจต โทสมลจต ๑๘๔ องคธรรมของสงโยชนเปนนวรณ โสดาปตตมรรคประหาน กกกจจนวรณ วจกจฉานวรณ ๑๘๕ องค ธรรมของสงโยชนเปนกเลส โสดาปตตมรรคประหาน ทฏฐกเลส วจกจฉากเลส ๑๘๖ โสดาปตตมรรค ประหาน สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาสไดเดดขาด สวนกามราคะและปฏฆะทน าไปสอบายโสดาปตตมรรคสามารถท าใหเบาบางได ๑๘๗ โสดาปตตมรรคประหานมจฉตตธรรม ๔ อยางคอ มจฉาทฏฐ มสาวาท มจฉากมมนตะ มจฉาอาชวะ๑๘๘ โสดาปตตมรรคประหานมจฉรยะ ๕ อยางคอ ๑. อาวาสมจฉรยะ การหวงแหนวดทอยทอาศย กลมจฉรยะ การหวงแหนญาตมตรศษยานศษย ทายกทายกา ลาภมจฉรยะ การหวงแหนในลาภสกการะ วรรณมจฉรยะ การหวงแหนความสวยงาม เกยรตยศชอเสยง ธรรมมจฉรยะ การ

๑๘๐ อง.ฉกก. (ไทย) ๒๒/๘๙/๖๑๕, อง.ฉกก. (บาล) ๒๒/๘๙/๒๗๓. ๑๘๑ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, มาตกาโชตกะ ธมมสงคณสรปตถนสสยะ, หนา ๕๐. ๑๘๒ ข.ข.อ. (บาล) ๖/๑๕๙-๑๖๐. ๑๘๓ อง.ทสก.อ. (บาล) ๓/๙๖/๓๖๙. ๑๘๔ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, มาตกาโชตกะ ธมมสงคณสรปตถนสสยะ , (กรงเทพมหานคร

: โรงพมพสนองการพมพ, ๒๕๓๕), หนา ๔๘. ๑๘๕ เรองเดยวกน, หนา ๕๑. ๑๘๖ เรองเดยวกน, หนา ๕๐. ๑๘๗ เรองเดยวกน, หนา ๕๒. ๑๘๘ เรองเดยวกน, หนา ๕๓.

๑๓๐

หวงแหนในวช าความรของตน ๑๘๙ อนจจธรรมม ๓ ไดแก นจจสญญาวปลลาส นจจจตตวปลลาส นจจทฏฐวปลลาส ในอนตตธรรมม ๓ ไดแก อตตสญญาวปลลาส อตตจตตวปลลาส อตตทฏฐวปลลาส และ สขทฏฐวปลลาส ในทกขธรรม สภทฏฐวปลลาส พงประหานโดย โสดาปตตมรรค๑๙๐ โสดาปตตมรรค ประหาน อคต ๔ คอ ฉนทาคต โทสาคต โมหาคต ภยาคต ๑๙๑ ในอกศลกรรมบถ ๕ คอ ปาณาตบาต อทนนาทาน กาเมสมจฉาจาร มจฉาทฏฐ พง ประหานดวยโสดาปตตมรรค ๑๙๒ปญญาทอยในโสดาปตตมรรคเปรยบเหมอน สายฟาแลบ ๑๙๓ พระพทธเจาตรสเปรยบเทยบพระโสดาบ นเหมอนลกโคทมก าลงนอยวายตดกระแสน าวา ‚เหลาลกโคทมก าลงนอยวายตดกระแสแมน าคงคาขามไปถงฝงไดโดยสวสดแมฉนใด ภกษทงหลายทเปนโสดาบน กฉนนนเหมอนกน เพราะสงโยชน ๓ ประการสนไป จงไมมทางตกต ามความแนนอนทจะส าเรจสมโพธ ในวนขางหนากชอวาวายตดกระแสมารขามไปถงฝงไดโดยสวสด๑๙๔

สรปวาโสดาปตตมรรคมการประหาณกเลส ๓ ชนดคอ สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส เมอศกษาบคคลในประวตศาสตรพทธศาสนาในสมยพทธกาล มบรรพชตและคฤหสถส าเรจเปนพระโสดาบนหลายทาน เชน นางวสาขามหาอบาสกา ส าเรจเปนพระโสดาบนเมออายได ๗ ขวบ ภรรยาของนายพราณกกกฏฏมตร พระเจาพมพสาร อนาถบณฑกเศรษฐ เปนตน ลวนมการครองเรอนเล อมใสในพระพทธศาสนา ในขณะทครองเรอนนน ความยดมนถอมนในอตตาไมม รความเปนไปของโลกตามความเปน จรง ไมมความสงสยพระพทธ พระธรรม พระสงฆ ในกรรม ผลของกรรม ไมมการปฏบตผดจากค าสอนของพระพทธเจา ด ารงตนอยในกรอบของศล สมาธ ปญญา บ าเพญประโยชนตนและประโยชนของผอน บรจาคทานเปนประจ า สงโยชน ๓ ชนด ถกท าใหหมดสนไปดวยปญญาทสงสดคอปญญาในโสดาปตตมรรคจต

ข) องคแหงการบรรลเปนพระโสดาบน การทจะบรรลโสดาบนจะตองถงพรอมดวยการปฏบตตวใหถงพรอมดวยองคแหงการ

บรรลโสดาบน ๔ ประการ ไดแก (๑) สปปรสสงเสวะ หมายถง การคบหาสตบรษ (๒) สทธมมสสวนะ หมายถง การฟงพระสทธรรม

๑๘๙ เรองเดยวกน, หนา ๕๔. ๑๙๐ เรองเดยวกน, หนา ๕๕. ๑๙๑ เรองเดยวกน, หนา ๕๕. ๑๙๒ เรองเดยวกน, หนา ๕๖. ๑๙๓ เรองเดยวกน, หนา๒๑๓. ๑๙๔ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๕๒/๓๘๗, ม.ม. (บาล) ๑๒/๓๕๒/๒๒๐.

๑๓๑

(๓) โยนโสมนสการ หมายถง การมนสการโดยแยบคาย (๔) ธมมานธมมปฏปตต หมายถง การปฏบตธรรมสมควรแกธรรม๑๙๕ นอกจากนยงมขอปฏบตใหบรรลโสดาบนทปรากฏอยในพระไตรปฎกวา ‚ภกษ

ทงหลาย หากภกษพงหวงวา เราพงเปนพระโสดาบน เพราะสงโยชน ๓ ประการส นไป ไมมทางตกต า มความแนนอนทจะส าเรจสมโพธในวนขางหนาภกษนนพงท าศลใหบรบรณประกอบดวยวปสสนา เพมพนเรอนวาง๑๙๖

สรปวาบคคลทประสงคการบรรลโสดาบนนนจะตองม คณลกษณะคอตองหมนคบหาสตบรษเพอทจะฟงหลกการปฏบตตนด ารงตนจากบณฑตทมความรเรองทเกยวการบ าเพญเพยรทางจต การช าระจตใหหมดจด นอกจากนนตองฟงทฤษฎค าสอนทเรยกวาพระสทธรรมของพระพทธเจา ตองใชปญญาในการพนจพเคราะหหลกค าสอนเพอทจะน า ไปปฏบตตามค าสอนทเรยกวามนสการโดยแยบคาย เหนอสงอนใดจะตองลงมอท าตามค าสอนและปฏบตสม าเสมอโดยการปฏบตธรรมสมควรแกธรรม

ค) ลกษณะของผเปนพระโสดาบน การทจะทราบลกษณะของพระโสดาบน ไดนนบคคลผนนจะตองมลกษณะทแตกตาง

จากปถชนคนธรรมดา บคคลนนจะมลกษณะทโด ดเดน ทเรยกวา องคแหงพระโสดาบน ๔ ประการไดแก

(๑) เปนผประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจาวา ‘แม เพราะเหตน พระผมพระภาคพระองคนนเปนพระอรหนต ตรสรดวยพระองคเองโดยชอบ เพยบพรอมดวยวชชาแ ละจรณะ เสดจไปด รแจงโลก เปนสารถฝกผทควรฝกไดอยางยอดเยยม เปนพระศาสดาของเทวดาและมนษยทงหลาย เปนพระพทธเจา เปนพระผมพระภาค’

(๒) เปนผประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระธรรมวา ‘พระธรรมเปนธรรมทพระผมพระภาคตรสไวดแ ลว ผปฏบตจะพงเหนชดดวยตนเอง ไมประกอบดวยกาล ควรเรยกใหมาด ควรนอมเขามาในตน อนวญญชนพงรเฉพาะตน’

(๓) เปนผประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระสงฆวา ‘พระสงฆสาวกของพระผมพระภาค เปนผปฏบตด ปฏบตตรง ปฏบตถกทางปฏบตสมควรไดแก พระอรยบคคล ๔ ค คอ ๘ บคคล พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคน เปนผควรแกของทเขาน ามาถวาย ควรแกการตอนรบ ควรแกทกษณา ควรแกการท าอญชล เปนนาบญอนยอดเยยมของโลก’

๑๙๕ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๑/๒๘๖, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๑/๑๔๒. ๑๙๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๖๗/๕๙, ม.ม. (บาล) ๑๒/๖๗/๓๒.

๑๓๒

(๔) เปนผประกอบดวยศลทพระอรยะชอบใจ ทไมขาด ไมทะล ไมดาง ไมพรอย เปนไท อนทานผรสรรเสรญ ไมถกตณหาและทฏฐครอบง า เปนไปเพอสมาธ๑๙๗

องคหรอลกษณะทโดดเดนของพระโสดาบนน อรรถกถา เรยกวาเทวบท (ขอปฏบตของเทพ ) เทพในทนหมายถงบคคลผตงอยในโสดาปตตผล สกทาคามผล อนาคามผล และอรหตตผล๑๙๘

การทจะสงเกตวาใครเปนพระโสดาบน นน ตอง มเกณฑในการพจารณาดงนคอ พระโสดาบนตองมความเลอมในอยางไมหวนไหวในพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ มศลบรสทธไมดาง ไมขาด ไมทะล พระโสดาบนทครองเรอนมศล ๕ บรสทธ ถาจะมค าถามแยงวา ‚ภรรยาของนายพราณกกกฏมตตทส าเรจเปนพระโสดาบน ถกสามใชใหน า ธน หอก หลาว มาใหสาม เพอทจะน าไปฆาสตว และ ขายเนอสตวมาเลยงครอบครว ท าไม ? พระโสดาบนยงท าปาณาตบาตหรอ ‛ ในอรรถกถาธรรมบทภาค ๕ ไดอธบายวา ‚จตของนางไมยนดในเนอสตวและไมไดสงใหสามไปฆาสตวเพอน าเนอมาขาย แตนางท าตามหนาทของภรรยาเทานน ‛๑๙๙ สอดคลองกบลกษณะของ อนาถบณฑกเศรษฐ ทท าบญเปนประจ าไมเคยขาดถงแมวาจะไมมทรพยในการท าบญเพราะทรพยสมบตของเศรษฐถกพอคายมไปแลวไมน ามาคน ทรพยจงเหลอนอย จงท าบญดวยขาวปลายเกวยน และน าสมผก จงเปนเหตใหเทวดาทสงอยทซมประตไมพอใจจงม าเตอนเศรษฐไม ใหท าบญ อนเปนเหตพาตนใหเ ดอดรอนจนไมมขาวสารจะก รอกหมอ เศรษฐ อนาถบณฑกจงไลเทวดาออกจากซมประตไมใหอาศยอยตอไป เพราะเทวดาแนะน าในทางทสวนกระแสความคดของอนาถบณฑกเศรษฐ๒๐๐ ลกษณะของพระโสดาบนนนจะไมหวนไหวในค ายยงใหเลกท าบญกบพระพทธเจาและพระสงฆ ในขณะเดยวกนนนพระโสดาบนมจตเลอมใสมนคงใน พระรตนตรย หรอ อปตสสะ (พระสารบตร ) เมอครงฟงธรรมจ ากพระอสสชเถระและไดบรรลธรรมเปนพระโสดาบนจง น าหลกธรรมยอ ๆ ทตนฟงแลวไปเลาใหโกลตะ (พระโมคคลลานะ ) ฟง ท าใหโกล ตะบรรลโสดาบน ทงสองมความม งมนทจะไปฟงธรรมจากพระพทธเจา เพราะในขณะนนเชอและเลอมใสในพระพทธเจา พระธรรมและพระสงฆ (อสสช ) แลว จงไปชวนอาจารยสญชยปรพพาชกไปฟงธรรม ฝายอาจารยกคดคานไมไป ธรรมดาแลวศษยจะเชอฟงอาจารยเมออาจารยไมไป ตวศษยกจะไมไป แตเพราะลกษณะของพระโสดาบนมความเลอมใสอยางไมหวนไหวหมดความสงสย (วจกจฉา ) ในพระรตนตรยแลว ความยดมนถอมนในอตตากไมม การ

๑๙๗ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๑/๒๘๖-๒๘๗, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๑/๑๔๒. ๑๙๘ ส .ม.อ. (บาล) ๓/๑๐๓๐/๓๗๐. ๑๙๙ ดรายละเอยดใน ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๑๐๒/๔๐-๔๑. ๒๐๐ ดรายละเอยดใน ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๙๘/๑๗-๒๓.

๑๓๓

ประพฤตปฏบตทผดๆก หมดไปเกดความสวาง เหมอนบคคลเขาใจ โจทกคณตศาสตรแลวสามารถอธบายวธท าโจทกนและไดผลลพธอยางถกตอง อปตสสะและโกลตะจงไปฟงธรรมเพอคนหาสงทสงยงขนไป๒๐๑

สวนกรณของวสาขามหาอบาสกา นนเมอแตงงานแลวไปอยในตระกลสามทเปนมจฉาทฏฐ นางตองอยอยางมสต มความรอบคอบ เมอถกบดาของสามกลาวตดวยเรองทไมจร ง นางมหลกฐานมเหตผลในการอธบายเหตการณตางๆไดอยางสวยงามโดยไมกระทบกระเทอนบดาของสาม เมอบดาของสามใหไหวนกบวชเปลอยนางไมยอมไหว และนางกใหเหตผลในการทไมไหว นางมองวานกบวชเปลอยเหลานนประพฤต ปฏบตในศลพรตผด นางสามารถใ ชปญญาและน าชยชนะมาสนางได สตรทส าเรจเปนพระโสดาบนจะมลกษณะทเฉลยวฉลาด และมเหตผลในการท าหรอไมท าในสงนนๆ๒๐๒ พระเจาพมพสารเปนพระโสดาบนอกทานหนงทมลกษณะทไมยดมนถอมนจะเหนไดจากพระโอรสอชาตศตรจะปลงพระชนมพระองคเพอทครองราชย เมอพระเจา พมพสารทราบสาเหตในการปลงพระชนมพระองคเพยงเพอตองการราชบลลงก พระองคจงสละราชสมบตประทานราชสมบตใหอชาตศตรผเปนลกชาย แมเมอถกพระโอรสจบไปขงไวในคกพระองคไมตอสหรอขอรอง จนกระทงพระโอรสสงใหทหารงดสงขา วสงน า เพอใหพระเจา พมพสารสวรรคตเรวขน และสดทายไดสงใหนายชางกลบกกรดฝาเทาจนกระทงเสยชวต๒๐๓

ง) ประเภทของพระโสดาบน ในพระไตรปฎกไดอธบายเกยวกบการเปนพระโสดาบน ๕ ประเภท (๑) เอกพช (๒) โกลงโกละ (๓) สตตกขตตปรมะ (๔) ธมมานสาร (๕) สทธานสาร ดงขอความวา พระเอกพชโสดาบนเพราะมอนทรยออนกวาพระสกทาคามนน พระ

โกลงโกลโสดาบนเพราะมอนทรยออนกวาพระเอกพชโสดาบนนน เปนพระ สตตกขตตปรมโสดาบน เพราะมอนทรยออนกวาพระโกลงโกลโสดาบนนน เปนพระโสดาบน

๒๐๑ ดรายละเอยดใน ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๘/๑๒๒-๑๒๙. ๒๐๒ ดรายละเอยดใน ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๔๐/๗๓-๙๖. ๒๐๓ ดรายละเอยดใน พระเทพมน (วลาศ ญาณ วโร), กรรมทปน , (กรงเทพมหานคร : ม.ป.ท.

,๒๕๒๗), หนา ๗๗.

๑๓๔

ผธมมานสารเพราะมอนทรยออนกวาพระสตตกขตตปรมโสดาบนนน เปนพระโสดาบนผ สทธานสารเพราะมอนทรยออนกวาพระโสดาบน ผธมมานสารนน๒๐๔

อรรถกถาไดกลาวถง พระโสดาบน ๓ จ าพวก คอ (๑) เอกพช (๒) โกลงโกละ (๓) สตตกขตตปรมะ ๒๐๕ เอกพชโสดาบน หมายถงผมพชคออตภาพอนเดยว คอเกดอกครงเดยวกจกบรรลอรหตตผล๒๐๖ โกลงโกลโสดาบน หมายถงผไปจากตระกลสตระกล คอเกดในตระกลสงอก ๒-๓ ครง หรอเกดในสคตภพอก ๒-๓ ครง กจกบรรลอรหตตผล ๒๐๗ สตตกขตตปรมโสดาบน หมายถงผเกด ๗ ครงเปนอยางยง คอ เวยนเกดในสคตภพอกอยางมากเพยง ๗ ครง กจกบรรลอรหตตผล๒๐๘ สตตกขตตปรมโสดาบน หมายถงพระโสดาบนผละสงโยชนเบองต า ๓ ประการไดแลว เปนผไมตกไปใน อบาย ๔ มความแนนอนทจะตรสรมรรค ๓ เบองสง๒๐๙ เมอจะเกดในภพใหมเปน เทวดาหรอมนษยกเกดไดไมเกน ๗ ครง๒๑๐ ในพระไตรปฎกไดกลาวถงธมมานสาร (ผแลนไปตามธรรม ) สทธานสาร (ผแลนไปตามศรทธา )๒๑๑อรรถกถาอธบายธมมานสารและ สทธานสารหมายถ งโสดาปตตผล ดงน ธมมานสาร หมายถงผแลนไปตามธรรม คอ ผปฏบตเพอบรรลโสดาปตตผล มปญญาแกกลา บรรลผล แลวกลายเปนทฏฐปตตะสทธานสาร หมายถงผแลนไปตามศรทธา คอ ผปฏบตเพอบรรลโสดาปตตผล มศรทธาแกกลาบรรลผล แลวกลายเปนสทธาวมต๒๑๒

พระพทธเจาได กลาว ถงภกษท มศลประจ าตวและมศลมนคงในสกขาบทเหลานนสมาทานศกษาในสกขาบททงหลาย เพราะส งโยชน ๓ ประการสนไป เธอจงเปน สตตกขตตปรมโสดาบน ทองเทยวไปในเทวดาและมนษยอยางมาก ๗ ครงแลวท า ทสดแหงทกขได เพราะสงโยชน ๓ ประการสนไป เธอจงเปนโกลงโกลโสดาบน ทองเทยวไปสตระกล ๒ หรอ ๓ ตระกล แลวท าทสดแ หงทกขได เพราะสงโยชน ๓ ประการส นไป เธอจงเปนเอกพชโสดาบน เกดเปนมนษยอกเพยงภพเดยว กจะท าทสดแหงทกขได เพราะสงโยชน ๓ ประการสนไปและเพราะ

๒๐๔ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๔๙๔/๓๐๔, ส .ม. (บาล) ๑๙/๔๙๔/๑๗๙-๑๘๐. ๒๐๕ ข.ข.อ. (บาล) ๖/๑๕๙-๑๖๐. ๒๐๖ ส .ม.อ. (บาล) ๓/๔๙๔/๓๑๓. ๒๐๗ ส .ม.อ. (บาล) ๓/๔๙๔/๓๑๓. ๒๐๘ ส .ม.อ. (บาล) ๓/๔๙๔/๓๑๔. ๒๐๙ องตก.อ. (บาล) ๒/๘๓/๒๔๒. ๒๑๐ อภ.ป. (ไทย) ๓๖/๓๑/๑๒๒, อภ.ป. (บาล) ๓๖/๓๑/๗๘, อภ.ปญจ.อ. (บาล) ๓๑/๕๓. ๒๑๑ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๕๐/๑๑๒, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๑๕๐/๕๙. ๒๑๒ อง.ทก.อ. (บาล) ๒/๔๙/๕๕, อง.สตตก.อ. (บาล) ๓/๑๔/๑๖๒.

๑๓๕

ราคะ โทสะ โมหะ เบาบาง เธอจงเปนสกทาคาม มาสโลกนอกเพยงครงเดยว กจะท าทสดแหงทกขได๒๑๓

หลกฐานในพระไตรปฎกกลาวถงบคคล ๕ จ าพวกทมความเลอมใสอยางไมหวนไหวในพระพทธเจาบคคลเหลานนคอโสดาบน บคคล ๕ จ าพวก มความส าเรจในโลกน คอ

(๑) พระสตตกขตตปรมโสดาบน (๒) พระโกลงโกลโสดาบน (๓) พระเอกพชโสดาบน (๔) พระสกทาคาม (๕) พระอรหนตในปจจบน บคคล ๕ จ าพวกน มความส าเรจในโลกน๒๑๔ มขอทนาสงเกตคอ พระโสดาบนบางครงยงมความประมาท หรอกระท าบาปกรรมทาง

กาย วาจา ใจอย แตพระโสดาบนเหลานนจะไมปกปดบาปกรรมนนมหลกฐานปรากฏอยในพระไตรปฎกวา

พระโสดาบนเหลาใดรแจงอรยสจ ทพระศาสดาผมปญญาลกซงแสดงแลว ถงแมวาพระโสดาบนเหลานนจะประมาทไปบาง ทานเหลานนกจะไมถอก าเนดในภพท ๘ นเปนรตนะอนประณตในพระสงฆ ดวยสจจะน ขอใหมความสวสด พระโสดาบนนนพนแลวจากอบายทงส และจะไมท าอภฐาน๒๑๕ นเปนรตนะอนประณตในพระสงฆ ดวยสจจะน ขอใหมความสวสด ถงแมวา พระโสดาบนนนจะท าบาปกรรม ทางกาย ทางวาจา หรอทางใจไปบาง ทานกไมปกปดบาปกรรมนนไว

๒๑๓ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๘๘/๓๑๕, อง.ทก. (บาล) ๒๐/๘๘/๑๙๒-๑๙๓. ๒๑๔ อง.ทสก. (ไทย) ๒๔/๖๔/๑๔๓, อง.ทสก. (บาล) ๒๔/๖๔/๗๕. ๒๑๕ อภฐาน ๖ หมายถงฐานะอนหนก ๖ ประการ ไดแก (๑) ฆามารดา (๒) ฆาบดา (๓) ฆาพระ

อรหนต (๔) ท าโลหตของพระพทธเจาใหหอ (๕) ท าใหสงฆแตกกน (๖) เขารตศาสดาอน, ข.ข.อ. (บาล) ๖/๑๖๖.

๑๓๖

เรากลาววาผเหนบท แลว ไมอาจท าอยางนนได นเปนรตนะอนประณตในพระสงฆ ดวยสจจะน ขอใหมความสวสด๒๑๖

สรปวา พระไตรปฎกไดกลาวถง โสดาบน ๕ จ าพวก โดยเพม ธมมานสารและ สทธานสาร สวนอรรถกถา นนกลาวไว เพยง ๓ จ าพวก โดยตดสวนทกลาวถงผลออก (อธบาย ธมมานสารและสทธานสาร วาหมายถง โสดาปตตผล ) ผวจยมความเหนวา การทกลาวถงโสดาบนบคคล ๓ จ าพวกนนโดยกลาวถงสวนทเปนมรรคเทานน เมอกลาวถงมรรคแลวกรวมถงผลดวย เพราะเมอโสดาปตตมรรคเกดขน ๑ ขณะแลวกดบลง โสดาปตตผลเกดขนตดตอกนไมม ระหวางคนดงทไดแสดงวถจตแหงการเกดขนของโสดาปตตมรรคไปแลวนน

๓.๔.๒ พระสกทาคามกบการละสงโยชน พระสกทาคามผล ชอวาสามญญผล (ผลแหงความเปนสมณะ )๒๑๗ บคคลผควรแก

ทกษณาทานคอ พระสกทาคาม และ บคคลผปฏบตเพอท าใหแจงสกทาคามผล ๒๑๘ บคคลทมาปฏสนธในกามธาตอกครงเดยว ชอวา สกทาคามบคคล ผทบ าเพญวปสสนาผานโสดาบน โลกตตรภมมาแลว ปรารถนาจะไดบรรลมรรคผลทสงข นไป จงเจรญวปสสนาภาวนาใหยงขน เมออนทรยทง ๕ เสมอกน โดยทมวาสนาบารมอนตนไดเคยสรางสมอบรมมาเพยงพอ สภาวะแหงวปสสนาญาณกจะเกดขนตามล าดบ ตงแตอทยพพยญาณเปนตนไปจนถงสงขารเปกขาญาณ สภาวญาณ เหลานจะปรากฏชดเจนละเอยดกวาทตนเคยผ านมาแลวในชนโสดาบนโลกตตรภม ตอจากนนอนโลมญาณกจะเกดขน ตามตดมาดวยโวทาน โวทานนแทนโคตรภญาณ เพราะทานผนเปนพระอรยบคคลแลวไมใชปถชน เพราะฉะนนญาณทตดโคตรปถชนคอ โคตรภญาณจงไมจ าเปนตองเกดขนอก ครนแลวทตยมรรค คอ สกทาคาม มคคญาณกจะพลนอบตขนตดตามดวยสกทาคามผลญาณ เปนการถงพระนพพานอกครงหนง๒๑๙

ก) พระสกทาคามกบการประหาณสงโยชน พระสกทาคามไมมอ านาจประหาณกเลสอยางใดอยางหนงใหขาดไดเดดขาดเพยงแต

ท าใหราคะ โทสะ และโมหะ เบาบางกวาพระโสดาบนเทานน ในพระไตรปฎกไดกลาวถงอบาสกทเปนพระสกทาคามวา

๒๑๖ ข.ข. (ไทย) ๒๕/๙-๑๒/๑๐-๑๒, ข.ข. (บาล) ๒๕/๙-๑๒/๖. ๒๑๗ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๙๕/๓๒๘, อง.ทก. (บาล) ๒๐/๙๕/๒๐๑. ๒๑๘ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๓๓/๓๔๑, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๓๓/๑๕๖. ๒๑๙ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , วปสสนากมมฏฐาน , รวบรวมโดย ฝายวชาการ อภธรรม

โชตกะวทยาลย, (กรงเทพมหานคร : มลนธสทธมมโชตกะ, ๒๕๒๘), หนา ๓๑๕-๓๑๖.

๑๓๗

อบาสกสทตตะเปนพระส กทาคาม เพราะสงโยชน ๓ ประการสนไป และเพราะ ราคะ โทสะ โมหะเบาบาง มาสภพนอกเพยงครงเดยวกจะท าทสดแหงทกขได ๒๒ . . . อบาสกใน นาทกคามอก ๙๖ คน ดบชพแลวเปนพระสกทาคาม เพราะสงโยชน ๓ ประการสนไป และเพราะราคะ โทสะ โมหะเบาบาง มาสโลกนอกเพยงครงเดยวกจะท าทสดแหงทกขได๒๒๑

ชาวบานนาทกคาม ผเคยบ ารงพระรตนตรยทลวงลบดบชพไปแลวเปนพระสกทาคาม เพราะสงโยชน ๓ ประการสนไป และเพราะราคะ โทสะโมหะเบาบาง มาสโลกนอกเพยงครงเดยวกจะท าทสดแหงทกขได ๒๒๒ พระสกทาคาม ไดปฐมนพพาน ๒๒๓ ผเปนพระสกทาคาม ยอมมจตสงดจากกามราคสงโยชน ปฏฆสงโยชนอยางหยาบ กามราคานสย ปฏฆานสยอยางหยาบ และเหลากเลสทอยในพวกเดยวกบกามราคสงโยชน๒๒๔

ข) องคแหงการบรรลเปนพระสกทาคาม องคแหงการบรรลพระสกทาคาม นนมธ รรมะชนดเดยวกนกบพระโสดาบน ๔

ประการไดแก (๑) สปปรสสงเสวะ หมายถง การคบหาสตบรษ (๒) สทธมมสสวนะ หมายถง การฟงพระสทธรรม (๓) โยนโสมนสการ หมายถง การมนสการโดยแยบคาย (๔) ธมมานธมมปฏปตต หมายถง การปฏบตธรรมสมควรแกธรรม๒๒๕ องคทง ๔ น บคคลเจรญท าใหมากแลวยอมเปนไปเพอท าใหแจงสกทาคามผล อก

ประการหนงการทบคคลจะบรรลเปนพระสกทาคามนนจะตองท าศลใหบรสทธ ปฏบตวปสสนา อยในทส งดดงขอทพระพทธเจาตรสวา ‚หากภกษพงหวงวา ‘เราพงเปนพระสกทาคาม เพราะสงโยชน ๓ ประการสนไป (และ) เพราะท าราคะโทสะ โมหะใหเบาบาง กลบมาสโลกนอกครงเดยว แลวท าทสดแหงทกขได ’ภกษนน พงท าศลใหบรบรณ หมนประกอบธรรมเครองสงบใจภายในตนไมเหนหางจากฌาน ประกอบดวยวปสสนา เพมพนเรอนวาง‛๒๒๖

๒๒๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕๗/๑๐๑, ท.ม. (บาล) ๑๐/๑๕๗/๕๓. ๒๒๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๕๗/๑๐๒, ท.ม. (บาล) ๑๐/๑๕๗/๕๓. ๒๒๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๓/๒๐๕, ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๓/๑๐๙. ๒๒๓ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ประมวลขอธรรมในปรเฉท ๑-๖-๓-๗, หนา ๑๔๐. ๒๒๔ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๗/๓๓, ข.ม. (บาล) ๒๙/๗/๑๕. ๒๒๕ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๐๕๒/๕๗๗, ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๐๕๒/๓๕๘. ๒๒๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๖๗/๕๙, ม.ม. (บาล) ๑๒/๖๗/๓๒.

๑๓๘

ค) ประเภทของพระสกทาคาม พระสกทาคาม ๓ จ าพวก ไดแก (๑) ผบรรลผลในกามภพ (๒) ผบรรลผลในรปภพ (๓) ผบรรลผลในอรปภพ๒๒๗ ในอภธมมตถสงคหะไดกลาวถง ๕ จ าพวกคอ (๑) พระสกทาคามบางจ าพวกส าเรจเปนพระสกทา มบคคลในมนษยโลกน

แลว ไปบงเกดเปนเทพเจา ณ เทวโลก เมอจตจากเทวโลกกลบมาเกดในมนษยโลกนอกครงหนง กไดบรรลอรหตตผลและดบขนธปรนพพานในมนษยโลกนเอง

(๒) พระสกทาคามบางจ าพวกส าเรจเปนพระสกทาคามบคคลในมนษยโลกนแลว กระท าความเพยรเจรญวปสสนาตอไปอยางไมหยดยงจนกระทงไดบรรลอรหตตผลและดบขนธปรนพพานในมนษยโลกนเอง

(๓) พระสกทาคามบางจ าพวกส าเรจเปนพระสกทาคามบคคลในมนษยโลกนแลวไปบงเกดเปนเท พเจา ณ เทวโลกและกไดส าเรจเปนพระอรหนตและดบขนธปรนพพาน ณ เทวโลกนนเอง

(๔) พระสกทาคามบางจ าพวกเปนเทพเจาส าเรจเปนพระสกทาคามบคคล ณ เทวโลกแลว ไดบรรลอรหตตผลและดบขนธปรนพพาน ณ เทวโลกนนเอง

(๕) พระสกทาคามบางจ าพวกเปนเทพเจาส าเรจเปน พระสกทาคามบคคล ณ เทวโลกแลว จตมาอบตบงเกดในมนษยโลกนแลวไดบรรลพระอรหตตผล และดบขนธปรนพพานในมนษยโลกนเอง๒๒๘

๓.๔.๓ พระอนาคามกบการละสงโยชน พระอรยบคคลท ๖ มนามวา พระอนาคาม ในพระไตรป ฎก เรยกอนาคามวา

อนาคามผล ชอวา สามญญผล (ผลแหงความเปนสมณะ )๒๒๙ พระอนาคามไดทตยนพพาน สามารถท าลายความทกขทมอยในชนมชฌมสงสารได ๒๓๐ เมออนาคามมคคจตดบลงแลว อนาคามผลจต หรออนาคามผลญาณกบงเกดขนตดตอกนโดยไมมระหวางคนซงเปนผเกดขนและจะปรนพพานในชนสทธาวาสภม ไมหวนกลบมายงมนษยโลกน ผทบ าเพญวปสสนาภาวนาผานโลกตตรมรรคท ๒

๒๒๗ ข.ข.อ. (บาล) ๖/๑๕๙-๑๖๐. ๒๒๘ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, วปสสนากมมฏฐาน, หนา ๓๑๖-๓๑๗. ๒๒๙ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๙๕/๓๒๘, อง.ทก. (บาล) ๒๐/๙๕/๒๐๑. ๒๓๐ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ประมวลขอธรรมในปรเฉท ๑-๖-๓-๗, หนา ๑๔๐.

๑๓๙

มาแลว มความปรารถนาทจะบรรลมรรค ,ผลชนน จงอตสาหะเจรญวปสสนาภาวนาใหยงขน ๒๓๑ ภกษสาฬหะ ท าใหแจงเจโตวมตต ปญญาวมตตอนไมมอาสวะ เพราะอาสวะสนไปดวยปญญาอนยงเองเขาถงอยในปจจบน ภกษณนนทาเปนโอปปาตกะ เพราะสงโยชนเบองต า ๕ ประการสนไปปรนพพานในภพนน ไมหวนกลบมาจากโลกนนอก๒๓๒

การทจะไปเกดในพรหมโลกไดนน จะตองปฏสนธดวยฌานวบากอนเปนผลแหงฌานกศล ส าหรบพระอนาคามบคคลทเปนบคคลทเปนฌานลาภเคยบ าเพญสมถภาวนาไดส าเรจฌานมากอนกไมมปญหาอนใด แตพระอนาคามบคคลทเปนสกขวปสสกบ าเพญวปสสนาภาวนา อยางเดยวลวนๆ ไมเคยบ าเพญสมถภาวนามากอน จะไปบงเกดในพรหมโลกอยางไร แกวา พระอนาคามบคคลทเปนสกขวปสสกนเมอใกลจะจต มคคสทธฌาน ยอมบงเกดขน อนเปนปจจยใหทานไปเกดในพรหมโลก ถงแมวาทานจะถงมรณภาพลงโดยไมทนรตว เชนขณะทก าลงนอนหลบอยกด หรอขณะทก าลงนอนหลบอยกด หรอขณะทก าลงท ากจการใดๆ อยกด หรอมผกระท ารายถงแกมรณภาพลงทนทกด มคคสทธฌานกยอมจะบงเกดขนแกทานกอนแลวจงจต ตราบใดทมคคสทธฌานยงไมเกดขนแลว พระอนาคามบคคลประเภทนจะยงไมจต๒๓๓

ก) พระอนาคามกบการประหาณสงโยชน พระอนาคามประหาณสงโยชนได ๒ ชนดคอ กามราค สงโยชน และปฏฆสงโยชน

หลกฐานในพระไตรปฎกบนทกไววา “ผเปนพระอนาคาม ยอมมจตสงดจากกามราคสงโยชน ปฏฆสงโยชนอยางละเอยด กามราคานสย ปฏฆานสย อยางละเอยด และเหลากเลสทอยในพวกเดยวกบกามราคสงโยชนเปนตนนน”๒๓๔ อรยสาวกออกจากธรรม ๒ ประการ คอ อภชฌา (ความเพงเลงอยากไดของเขา ) และพยาบาท (ความคดราย ) อรยสาวกนนสง ดจากกามและอกศลธรรมทงหลาย บรรลปฐมฌานทมวตก วจาร ปตและสขอนเกดแตวเวกอย ภกษทงหลาย ถาอรยสาวกพงตายลงในขณะนน เธอไมมสงโยชนทเปนเหตใหตองกลบมาสโลกนอก๒๓๕

ในพระไตรปฎกมหลกฐานเกยวกบบคคลผซงส าเรจเปนพระอนาคามบคคลดงนวา อบาสกกกธะเปนโอปปาตกะ เพราะสงโยชนเบองต า ๕ ประการสนไปปรนพพานในภพ

นน ไมหวนกลบมาจากโลกนนอกอบาสกการฬมภะเปนโอปปาตกะ เพราะสงโยชนเบองต า ๕ ประการสนไปปรน พพานในภพนน ไมหวนกลบมาจากโลกนนอก อบาสกนกฏะเปน

๒๓๑ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, วปสสนากมมฏฐาน, หนา ๓๑๘. ๒๓๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๓/๒๐๕, ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๓/๑๐๙. ๒๓๓ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, วปสสนากมมฏฐาน, หนา ๓๑๙. ๒๓๔ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๗/๓๓, ข.ม. (บาล) ๒๙/๗/๑๕. ๒๓๕ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๙๕/๓๒๘, อง.ทก. (บาล) ๒๐/๙๕/๒๐๑.

๑๔๐

โอปปาตกะ เพราะสงโยชนเบองต า ๕ ประการสนไปปรนพพานในภพนน ไมหวนกลบมาจากโลกนนอก อบาสกกฏสสหะเปนโอปปาตกะ เพราะสงโยชนเบองต า ๕ ประการสนไปปรนพพานในภพนน ไมหวนกลบมาจากโลกนน อก อบาสกตฏฐะเปนโอปปาตกะ เพราะสงโยชนเบองต า ๕ ประการสนไปปรนพพานในภพนน ไมหวนกลบมาจากโลกนนอก อบาสกสนตฏฐะเปนโอปปาตกะ เพราะสงโยชนเบองต า ๕ ประการสนไปปรนพพานในภพนน ไมหวนกลบมาจากโลกนนอก อบาสกภฏะเปนโอปปาตกะ เพรา ะสงโยชนเบองต า ๕ ประการสนไป ปรนพพานในภพนน ไมหวนกลบมาจากโลกนนอก อบาสกสภฏะเปนโอปปาตกะ เพราะสงโยชนเบองต า ๕ ประการสนไปปรนพพานในภพนน ไมหวนกลบมาจากโลกนนอก อบาสกในนาทกคามอก ๕๐ คน ดบชพแลวเปนโอปปาตกะ เพราะสงโยชนเบองต า ๕ ประการสนไป ปรนพพานในภพนน ไมหวนกลบมาจากโลกนนอก๒๓๖

ค าวาโอปปาตกะ หมายถงสตวทเกดและเตบโตเตมททนท และเมอจต (ตาย) กหายวบไปไมทงซากศพ เชน เทวดาและสตวนรก เปนตน ๒๓๗ แตในทนหมายถงพระอนาคามทเกดในภพชนสทธาวาส (ทอยของทานผบรสทธ ) ๕ ชนมชนอวหา เปนตน แลวด ารงภาวะอยในชนนน ๆ ปรนพพานสนกเลสใน ภพชนสทธาวาสนนเอง ไมกลบมาเกดเปนมนษยอก ๒๓๘ สวนตวอยางพระอนาคามบคคลททรงยกขนแสดงอกเชน “ชาวบานนาทกคามมากกวา ๕๐ คนผเคย บ ารงพระรตนตรยทลวงลบดบชพไปแลว เปนโอปปาตกะ เพราะสงโยชนเบองต า ๕ ประการสนไป ปรนพพานในโลกนน ไมหวนกลบมาจากโลกนนอก”๒๓๙

พระอนาคาม คอผทบ าเพญวปสสนาภาวนา จนไดบรรลตตยมรรค ส าเรจเปนพระอนาคามบคคลนสามารถฆากเลสอนเปนเหต ใหเวยนวายอย ในวฏฏสงสารไดอก ๑ ประการคอ โทสกเลส และโทสกเลสนจ าแนกออกเปนประเภทใหญได ๒ ประเภทคอ

(๑) โทสะทเปนอปายคมนยะ คอน าไปสอบายภมได ไดแกความโกรธทดรายสามารถลวงอกศลกรรมบถเชนกระท าปาณาตบาตเปนตน โทสะชนดนพระอรยบคคลโสดาบนละไดแลว

(๒) โทสะทไมเปนอปายคมนยะ คอน าไปสอบายไมได ไดแกความขดใจโกรธเรองเลกๆ นอยๆ ไมถงกบลวงอกศลกรรมบถ โทสะชนดนเปนโอฬารกะ คออยางหยาบ พระอรยบคคลสกทาคามละไดอยางเดดขาด แตโทสะทสขมคอ อยางประณตนน ผไดส าเรจเปนพระ

๒๓๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๓/๒๐๕, ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๓/๑๐๙. ๒๓๗ ท.ส.อ. (บาล) ๑๗๑/๑๔๙. ๒๓๘ อง.ตก.อ. (บาล) ๒/๘๗-๘๘/๒๘๒-๒๘๓. ๒๓๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๓/๒๐๕, ท.ม. (บาล) ๑๐/๒๗๓/๑๐๙.

๑๔๑

อนาคามเทานนจงละไดอยางเดดขาด เปนอนวาอนาคามมรรคนประหาณโทสกเลสไดหมดสนเปนสมจเฉท๒๔๐

ข) องคแหงการบรรลเปนพระอนาคาม องคแหงการบรรล เปนพระอนาคาม มธรรมะชนดเดยวกนกบพระโสดาบน และพระ

สกทาคาม เรยกวา ธรรมทเปนไปเพอท าใหแจงอนาคามผล มอย ๔ ประการ ไดแก (๑) สปปรสสงเสวะ หมายถง การคบหาสตบรษ (๒) สทธมมสสวนะ หมายถง การฟงพระสทธรรม (๓) โยนโสมนสการ หมายถง การมนสการโดยแยบคาย (๔) ธมมานธมมปฏปตต หมายถง การปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ธรรมทง ๔ ประการนยอมเปนไปเพอท าใหแจงอนาคามผล๒๔๑ ค) ประเภทของพระอนาคาม พระอนาคาม ๕ ประเภท ไดแก (๑) อนตราปรนพพาย หมายถง ผทจะปรนพพานในระหวางอายยงไมทนถง

กง (๒) อปหจจปรนพพาย หมายถง ผทจะปรนพพานตอเมออายพนกงไปแลว (๓) อสงขารปรนพพาย หมายถง ผทจะปรนพพานโดยไมตองใชความเพยร

มาก (๔) สสงขารปรนพพาย หมายถง ผทจะปรนพพานโดยตองใชความเพยรมาก (๕) อทธงโสโต อกนฏฐคาม หมายถง ผมกระแสในเบองบนไปสชนอกนฏฐ

ภพ๒๔๒ พระอนาคามบคคลสวนใหญไปปฏสนธในสทธาวาสภมทง ๕ และการททานจะไป

ปฏสนธในสทธาวาสภมชนใดนน แลวแตอนทรย ทง ๕ คอ (๑) พระอนาคามทมสทธนทรย แกกลากวาอนทรยอนๆ เมอจตแลวยอมไป

ปฏสนธใน อวหาภม (๒) พระอนาคามทมวรยนทรย แกกลากวาอนทรยอนๆ เมอจตแลวยอมไป

ปฏสนธในอตปปาภม

๒๔๐ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, วปสสนากมมฏฐาน, หนา ๓๑๙. ๒๔๑ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๐๕๓/๕๗๗, ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๐๕๓/๕๗๗. ๒๔๒ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๘/๓๐๗, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๘/๑๔๘.

๑๔๒

(๓) พระอนาคามทมสตนทรย แกกลากวาอนทรยอนๆ เมอจตแลวยอมไปปฏสนธในสทสสาภม

(๔) พระอนาคามทมสมาธนทรยแกกลากวาอนทรยอนๆ เมอจตแลวยอมไปปฏสนธในสทสสภม

(๕) พระอนาคามทมปญญนทรย แกกลากวาอนทรยอนๆ เมอจตแลวยอมไปปฏสนธในอกนฏฐาภม๒๔๓

๓.๔.๔ พระอรหนตกบการละสงโยชน อรหตตผล ชอวา สามญญผล (ผลแหงความเปนสมณะ )๒๔๔ ค าวา เปนผลอยบาปขาม

ถงฝงด ารงอยบนบก นนเปนชอของพระอรหนต ‛๒๔๕ ทชอวาพระอรหนตเพราะมอนทรย ๕ ประการนครบถวนบรบรณ ๒๔๖พระอรหนตได ตตยนพพาน สามารถท าลายความทกขทมอยในชนอปรมสงสารลงได ๒๔๗ในคมภรมลนทปญหาไดกลาวถง เวทนาทางกายของพระอรหนตวา “พระอรหนตเสวยเวทนาทางกายอยางเดยว ไมไดเสวยเวทนาทางใจ

พระอรหนตไมไดเปนใหญในสง ๑๐ อยาง คอ (๑) ความเยน (๒) ความรอน (๓) ความหว (๔) ความกระหาย (๕) อจจาระ (๖) ปสสาวะ (๗) ถนมทธะ (๘) ชรา (๙) พยาธ (๑๐) มรณะ

๒๔๓ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, วปสสนากรรมฐาน , (กรงเทพมหานคร : เฉลมชาญการพมพ ,

๒๕๒๘), หนา ๓๒๐. ๒๔๔ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๙๕/๓๒๘, อง.ทก. (บาล) ๒๐/๙๕/๒๐๑. ๒๔๕ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๓๘/๒๓๙, ส .สฬา. (บาล) ๑๘/๒๓๘/๑๖๒-๑๖๔. ๒๔๖ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๔๘๘/๒๙๙, ส .ม. (บาล) ๑๙/๔๘๘/๒๑๒. ๒๔๗ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, ประมวลขอธรรมในปรเฉท ๑-๖-๓-๗, หนา ๑๔๐.

๑๔๓

ทง ๑๐ อยางนเรยกวา สงทมอยในกาย วงไปตามกาย หมนไปตามกายทกภพ จตของพระอรหนตอาศยกาย พระอรหนตกไมมอ านาจทางกาย การทพระอรหนตไมเสวยเวทนาทางใจ เพราะพระอรหนตไดอบรมจตไวดแลว เวลาไดรบทกขเวทนา กมองวาเปนอนจจง ผกจตไวในเสาคอสมาธ แลวจตกไมดนรมหวนไหว มแตกายเทานนเปนไป ตามอ านาจของเวทนา จตของพระอรหนตไมหวนไหวไปตามกาย เพราะจตของพระอรหนตมนอยในอนจจง ไมหวนไหว เปรยบเหมอนตนไมใหญ เมอถกลมพด กง กาน และใบ ไหวไปตามลม แตล าตนไมไหว ๒๔๘ ผเปน พระอรหนต ยอมมจตสงดจากรปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา มานานสย ภวราคานสย อวชชานสย เหลากเลสทอยในพวกเดยวกบรปราคะเปนตนนน และสงขารนมตทงปวงในภายนอก นชอวาจตตวเวก ๒๔๙พระอรหนตผหมดกเลส บคคลนแลละโอรมภาคยสงโยชนได ละสงโยชนทเปนปจจยแหงการเกดได และละสงโยชนทเปนปจจยใหไดภพได ๒๕๐ ดงตารางตอไปน

๒๔๘ พระธรรมมหาวรานวตร , มลนทปญหา ฉบบพรอมดวยอรรถกถา ฎกา , (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพลก ส.ธรรมภกด, ๒๕๒๘), หนา ๓๒๒. ๒๔๙ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๔๙/๑๗๑, ข.ม. (บาล) ๒๙/๔๙/๙๙. ๒๕๐ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๑๓๑/๒๐๐, อง.จตกก. (บาล) ๒๑/๑๓๑/๑๑๐.

๑๔๔

ตาราง ๓.๔ แสดงอรยบคคล ๔ ประเภท๒๕ กบการละสงโยชน

อนง ธรรมอนเกษมจากโยคะ หมายถงอรหตตผล ๒๕๔ ไมมหนาทในการบ าเพญมรรค

ญาณเพอความหมดสนแหงกเลสอกตอ ไป เพราะพระพทธศาสนาถอวาการ บรรลพระอรหตตผลเปนจดหมายสงสด๒๕๕ ชอวาเปนพระอรหนต เพราะหางไกลจากกเลส , เพราะก าจดขาศกคอกเลส , เพราะหกซก าแหงสงสาระ คอการเวยนวายตายเกด, เพราะเปนผควรรบไทยธรรม , เพราะไมท าบาปในทลบเครองผกใหญ ในทนหมายถงกเลสตณหา หรอ สงโยชน ๑๐ ประการ คอ (๑) สกกายทฏฐ

๒๕๑ สรปความจาก อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๑๓๑/๒๐๐-๒๐๑, อง.จตกก. (บาล) ๒๑/๑๓๑/๑๑๐. ๒๕๒ หมายถงอปปตตภพ ภพคอการเกด, อง.จตกก.อ. (บาล) ๒/๑๓๑/๓๗๙. ๒๕๓ อนตราปรนพพาย หมายถงพระอนาคามผปรนพพานในระหวาง คอเกดในสทธาวาสภพใดภพ

หนงแลว อายยงไมถงกงของอายผเกดในชนสทธาวาสกปรนพพานเสยในระหวาง แตละชนม ๓ จ าพวก เชนในชน อวหามอาย ๑,๐๐๐ กป ม ๓ จ าพวก ดงน คอ

พวกท ๑ บรรลพระอรหตตผลในวนทเกด ถาไมบรรลในวนทเกดไดกบรรล ไมเกนภายใน ๑๐๐ กป

พวกท ๒ เมอไมสามารถบรรลพระอรหตตผลในวนทเกดหรอบรรลภายใน ๑๐๐ กปได กบรรลภายใน ๒๐๐ กป

พวกท ๓ เมอไมสามารถบรรลพระอรหตตผลภายใน ๒๐๐ กปได กบรรลไมเกนภายใน ๔๐๐ กป สวนในสทธาวาสชนอน ๆ คอ ชนอตปปาทมอาย ๒,๐๐๐ กป ชนสทสสาทมอาย ๔,๐๐๐ กป ชน

สทสสทมอาย ๘,๐๐๐ กป ชนอกนฏฐาทมอาย ๑๖,๐๐๐ กป กมนยเชนเดยวกนน , อง.ตก.อ. (บาล) ๒/๘๘/๒๔๓. และด อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๐๒๗/๖๗๓-๖๗๔, อภ.ว. (บาล) ๓๕/๑๐๒๗/๒๙๗.

๒๕๔ ท.ปา.อ. (บาล) ๑๗๓/๙๙. ๒๕๕ ท.ส.อ. (บาล) ๒๔๘/๒๐๓.

อรยบคคล ๔ ประเภท

โอรมภาคยสงโยชน

สงโยชนทเปนปจจย แหงการเกด

สงโยชนทเปนปจจย ใหไดภพ๒๕๒

๑ พระสกทาคาม

๒ พระอนาคามผมงหนาไปส อกนฏฐภพ

๓ พระอนาคามผปรนพพานในระหวาง (อนตราปรนพพาย)๒๕๓)

๔ พระอรหนต

๑๔๕

คอ ความเหน วาเปนตวของตน (๒) วจกจฉา คอ ความลงเลสงสย (๓) สลพพตปรามาส คอ ความถอมนศลพรต (๔) กามราคะ คอ ความพอใจในกาม (๕) ปฏฆะ คอ ความกระทบกระทง (๖) รปราคะ คอ ความตดใจในอารมณแหงรปฌาน (๗) อรปราคะ คอ ความตดใจในอารมณแหงอรปฌาน (๘) มานะ คอ ความถอตว (๙) อทธจจะ คอ ความฟงซาน (๑๐) อวชชา คอ ความไมรแจง๒๕๖

เหตใหไดชอวาอรหนต บคคลชอวาอรหนต เพราะเปนผหางไกลจากธรรม ๗ ประการได คอ

(๑) สกกายทฏฐ (๒) วจกจฉา (๓) สลพพตปรามาส (๔) ราคะ (๕) โทสะ (๖) โมหะ (๗) มานะ๒๕๗ อกประการหนง ค าวาพราหมณ บางครง หมายถงพระอรหนต เพราะลอยธรรม ๗

ประการไดแลว คอ (๑) ลอยสกกายทฏฐไดแลว (๒) ลอยวจกจฉาไดแลว (๓) ลอยสลพพตปรามาสไดแลว (๔) ลอยราคะไดแลว (๕) ลอยโทสะไดแลว (๖) ลอยโมหะไดแลว (๗) ลอยมานะไดแลว พราหมณลอยบาปอกศลธรรมซงเปนเหตแหงความเศราหมอง กอภพใหมมความ

กระวนกระวาย มทกขเปนวบาก เปนทตงแหงชาต ชรา มรณะ ตอไป๒๕๘ ค าวาภกษ หมายถงพระอรหนตกมเชน ชอวาภกษ เพราะท าลายธรรม ๗ ประการได

แลว คอ

๒๕๖ ท.ปา.ฏกา. (ไทย) ๓๔/๑๓. ๒๕๗ อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๙๒/๑๘๓, อง.สตตก. (บาล) ๒๓/๙๒/๙๔. ๒๕๘ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๒๕/๑๐๔, ข.ม. (บาล) ๒๙/๒๕/๖๐.

๑๔๖

(๑) ท าลายสกกายทฏฐ (ความเหนวาเปนตวของตน)ไดแลว (๒) ท าลายวจกจฉา (ความลงเลสงสย)ไดแลว (๓) ท าลายสลพพตปรามาส (ความยดมนในศลพรต)ไดแลว (๔) ท าลายราคะ (ความก าหนด)ไดแลว (๕) ท าลายโทสะ (ความคดประทษราย)ไดแลว (๖) ท าลายโมหะ (ความลมหลง)ไดแลว (๗) ท าลายมานะ (ความถอตว)ไดแลว ภกษนนท าลายบาปอกศลธรรม ซงเปนเหตแหงความเศราหมอง กอภพใหมมความ

กระวนกระวาย มทกขเปนวบาก เปนทตงแหงชาต ชรา มรณะ ตอไปไดแลวพระผมพระภาคตรสไววา “ผใดควรแกค าชมเชยวา เปนผถงนพพานดวยทางทตนท าแลว ขามพนความสงสยไดแลว ละความเสอมและความเจรญแลว อยจบพรหมจรรย สนภพใหมแลว ผนนชอวา ภกษ”๒๕๙

ชอวาเวทค เพราะถงทสดแหงความรทงหลาย ชอวาเวทค เพราะถงทสดดวยความรทงหลาย ชอวาเวทค เพราะรแจงธรรม ๗ ประการ คอ

(๑) เปนผรแจงสกกายทฏฐ (๒) เปนผรแจงวจกจฉา (๓) เปนผรแจงสลพพตปรามาส (๔) เปนผรแจงราคะ (๕) เปนผรแจงโทสะ (๖) เปนผรแจงโมหะ (๗) เปนผรแจงมานะ ผมความรนนเปนผรแจงบาปอกศลธรรม ซงเปนเหตแหงความเศราหมอง กอภพใหม

มความกระวนกระวาย มทกขเปนวบาก เปนทตงแหงชาต ชรา มรณะตอไป๒๖๐ พระพทธเจาตรสเปรยบเทยบพระอรหนตเหมอน โคจาฝงเปนผน าฝงโควา ‚ภกษ

ทงหลาย เหลาโคผทเปนจาฝง เปนผน าฝงวายตดกระแสแมน าคงคาขามไปถงฝงไดโดยสวสด แมฉนใด ภกษทงหลายทเปนอรหนตขณาสพกฉนนนเหมอนกนอยจบพรหมจรรยแลว ท ากจทควรท าเสรจแลว ปลงภาระไดแลวบรรลประโยชนตนโดยล าดบแลว สนภวสงโยชนแลว๓ หลดพนเพราะรโดยชอบ กชอวา วายตดกระแสมารขามไปถงฝงไดโดยสวสด๒๖๑

๒๕๙ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๘/๘๔, ข.ม. (บาล) ๒๙/๑๘/๔๘. ๒๖๐ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๒๗/๑๑๓, ข.ม. (บาล) ๒๙/๒๗/๖๔. ๒๖๑ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๕๒/๓๘๗, ม.ม. (บาล) ๑๒/๓๕๒/๒๒๐.

๑๔๗

พระพทธเจาหลงตรสรแลว ถกมารรงควาน ในทสดมารกพายแพไป ลกสาวมาร ๓ คนเหนพอพายแพ มความเศราโศกจงอาสาทจะมาขดขวางไมใหพระพทธเจาออกจากบวงแหงสงโยชน มารยนยนวา พระพทธเจาเปน พระอรหนต เปนพระสคตในโลก กาวลวงบวงแหงมารไดแลว ใคร ๆ พงน ามาดวยราคะไมไดงาย ๆ ลกสาวมารทง ๓ คอนางตณหา นางอรด และนางราคา ไดมาขอปรนนบตรบใชพระพทธเจา แตพระองคไมใสพระทยเพราะพระองคหลดพนแลว ลกสาวมารนนจงท าทกวถทางทจะน าพระพทธเจาเขามาสวงวนของสงโยชนใหไดโดยการแสดงตวในเพศของสาววยรน แสดงตวในเพศ ผหญงทยงไมเคยคลอดบตร แสดงเพศหญงคลอดบตรแลวครงเดยว แสดงเพศเปนหญงทคลอดบตรแลว ๒ คราว แสดงเพศเปนหญงกลางคนแสดงเพศเปนหญงแก แตไมสามารถท าใหพระพทธเจาหวนไหวดงนนลกสาวมารจงพดกนวา ‚เรองนจรงดงบดาของเราไดพดไววา บรษนนเปนพระอรหนต เปนพระสคตในโลก กาวลวงบวงแหงมารไดแลว ใคร ๆ พงน ามาดวยราคะไมไดงาย ๆ ลกสาวมาร พยายามทจะพดโนมนาวใจพระพทธเจาใหหนมาผกพนกบสงโยชนอก แตเนองจากพระองคตดสงโยชนไดเดดขาดแลว พระองคจงไมใยดกบสงทลกสาวมารหลอกลอ และไดทรงขบไลลกสาวมารใหหนไป๒๖๒

ก) องคแหงการบรรลเปนพระอรหนต องคแหงการบรรล เปนพระอรหนต มธรรมะชนดเดยวกนกบพระโสดาบน พระ

สกทาคาม และพระอนาคาม เรยกวา ธรรมทเปนไปเพอท าใหแจงอรหตตผล มอย ๔ ประการ ไดแก (๑) สปปรสสงเสวะ หมายถง การคบหาสตบรษ (๒) สทธมมสสวนะ หมายถง การฟงพระสทธรรม (๓) โยนโสมนสการ หมายถง การมนสการโดยแยบคาย (๔) ธมมานธมมปฏปตต หมายถง การปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ธรรมทง ๔ ขอนยอมเปนไปเพอท าใหแจงอรหตตผล‛๒๖๓ ข) ประเภทของพระอรหนต พระอรหนต ม ๒ จ าพวก คอ (๑ ) สขวปสสก และ (๒ ) สมถยานก ๒๖๔

ในอภธมมตถสงคหะไดอธบายอรยบคคล ๒ ประเภทดงน พระอรหนตหรอพระขณาสพเปนพระอรยบคคลชนสงสดในพระพทธศาสนาวาโดยประเภทม ๒ คอ

(๑) เจโตวมตตพระอรหนต ไดแกผบ าเพญสมถภาวนาไดฌานมากอนแลวภายหลงไดบ าเพญวปสสนาภาวนาจนไดส าเรจเปนพระอรหนต หรอทานผบ าเพญแตเฉพาะ

๒๖๒ ส .ส. (ไทย) ๑๕/๑๖๑/๒๑๐-๑, ส .ส. (บาล) ๑๕/๑๖๑/๑๔๘-๑๕๓. ๒๖๓ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๑๐๕๔/๕๗๗, ส .ม. (บาล) ๑๙/๑๐๕๔/๓๕๘. ๒๖๔ ข.ข.อ. (บาล) ๖/๑๕๙-๑๖๐.

๑๔๘

วปสสนา แตเมออรหตตมรรคบงเกดขนนน ฌานกอบตขนในขณะเดยวกนนนเอง โดยอ านาจแหงปพพาธการ ทานเหลาน เปนพระอรหนตฌานลาภบคคล คอส าเรจฌานสมาบตไดบรรลวชชาและอภญญา มคณพเศษในการแสดงอทธฤทธตาง ๆได

(๒) ปญญาวมตตพระอรหนต ไดแก ทานทบ าเพญวปสสนาภาวนาลวนๆไมไดบ าเพญสมถภาวนามากอนแลย เมออรหตตมรรคอบตขนนน ฌานกไมมเกดขนร วมดวย ทานเหลานจงเปนพระอรหนตสกขวปสสก คอผทแหงแลงจากฌาน ไมสามารถแสดงอทธฤทธตางๆได

นอกจากนยงแบงโดยประเภทแหงคณวเศษไดอก ๒ ประเภทคอ (๑) ปฏสมภทาปตตอรหนต คอ พระอรหนตบคคลผแตกฉานในปฏสมภทา

ทง ๔ ประการ คอ ก) อตถปฏสมภทา คอ แตกฉานในอรรถ ข) ธมมปฏสมภทา คอ แตกฉานในธรรม ค) นรตตปฏสมภทา คอ แตกฉานในภาษา ง) ปฏภาณปฏสมภทา คอ แตกฉานในปฏภาณ ไหวพรบ ปฏสมภทาญาณทง ๔ อยางน อบตขนพรอมกน ในขณะททานไดบรรลอรหตตมรรค ,

อรหตตผล (๒) อปปฏสมภทาปตตอรหนต คอ พระอรหนตบคคลผซงไมแตกฉานใน

ปฏสมภทาญาณทง ๔ ๒๖๕ สรปวา ผลแหงการปฏบตทเปนเปาหมายของพระพทธศาสนาคอการบรรลมรรคและ

ผล หรอเรยกอกอยางหนงวา ผลแหงพรหมจรรย คอโสดาปตตผล สกทาคามผล อนาคามผล อรหตตผล ๒๖๖ การบรรลธรรมคอการตดสงโยชนตามล าดบขนตอนตงแตสงโยชน เบองต า จนถงเบองสง และทายสดคอการตดสงโยชนไดหมดไปจากจตใจ อยในอารมณทเปนสขเพราะไมมเครองผกมดเหลานนแลว ใจเปนอสระจากสงผกมดทงปวง

ตารางตอไปนเปนตารางแสดงใหเหนถง จ านวนครงของการเกดของพระอรยบคคลทง ๔ ประเภท เรมตงแตพระโสดาบนจนถงพระอรหนต ตามล าดบโดยสมพนธกบการละสงโยชนแตละขน ตงแตสงโยชนเบองต า ถงสงโยชนเบองสงเพอความชดเจนมากยงขนดงน

๒๖๕ พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ, วปสสนากรรมฐาน, หนา ๓๒๖-๓๒๗. ๒๖๖ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๓๙/๓๗, ส .ม. (บาล) ๑๙/๓๙/๒๐.

๑๔๙

ตาราง ๓.๕ แสดงจ านวนครงของการเกดของพระอรยบคคล๒๖๗

พระอรยบคคล สงโยชนทละได จ านวนครงทเกด

(จนกวาจะสนทกข)

พระโสดาบน ๑. สกกายทฏฐ (identity view) ๒. วจกจฉา (doubt) ๓. สลพพตปรามาส (ritual attachment)

โอรมภาคย-สงโยชน

เกดอกไมเกน ๗ ครง ในมนษยโลก และเทวโลก พระสกทาคาม

พระอนาคาม

๔. กามฉนทะ (sensual desire) ๕. พยาบาท (ill will)

เกดทชนพรหมสทธาวาส ๕ ถายงไมนพพานจะเกดใน

สทธาวาส ตามล าดบขนจนกระทงนพพาน ในขนสดทาย

พระอรหนต

๖. รปราคะ (material-rebirth lust) ๗. อรปราคะ (immaterial-rebirth lust) ๘. มานะ (conceit) ๙. อทธจจะ (restlessness) ๑๐. อวชชา (ignorance)

อทธมภาคย-สงโยชน

ไมเกดแลว

๓.๔.๕ สงโยชนในฐานะเปนเสมอนเครองชวดความเปนอรยบคคล จากการศกษาคมภรตาง ๆ ท าใหทราบวา สงโยชนเปน เสมอนเครองมอ ในการชวดท

แสดงใหเหนถง ความเปนอรยบคคล กลาวคอเปนเกณฑท ใชจ าแนกประเภทของทกขไณย หรออรยบคคล ในทางพระพทธศาสนา ในหนงสอ ‚พทธธรรม ‛ ระบไววาวธการน าเอาตวกเลสคอสงโยชนรวมถงหลกการของการละสงโยชนมาเปนเครอง ชวดนโดยแบงตามขนหรอระดบทก าจดกเลสได เรยกเกณฑนวาแบบลบ ๒๖๘ อยางไรกตาม เพอใหเหนภาพการละสงโยชนไดชดเ จนขน ขอใหดตารางความสมพนธระหวางทกขไณยบคคล , สกขาทบ าเพญ และสงโยชนทละได ดงตอไปน

๒๖๗ Bhikkhu Nanamoli and Bhikkhu Bodhi, The Middle Length Discoursed of the Buddha. A

Translation of the Majjhima Nikaya ,Third Edition, (Somerville, Massachusetts, USA : Wisdom Publications, 2005), pp. 41-43.

๒๖๘ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๒๘๔-๒๙๒.

๑๕๐

ตาราง ๓.๖ แสดงความสมพนธระหวางทกขไณยบคคล, ไตรสกขาทบ าเพญ

และสงโยชนทละได๒๖๙

ล าดบ

ท ทกขไณยบคคล

ไตรสกขาทบ าเพญ สงโยชนทละได

ศล สมาธ ปญญา

๑

พระโสดาบน

บรบรณ

พอประมาณ

๑.สกกายทฏฐ ๒.วจกจฉา ๓.สลพพตปรามาส

๒

พระสกทาคาม

บรบรณ

พอประมาณ

ละสงโยชน ๓ ขอแรก ราคะ โทสะ โมหะ เหลอเบาบาง

๓ พระอนาคาม บรบรณ พอประมาณ ๔.กามราคะ ๕.ปฏฆะ

๔

พระอรหนต

บรบรณ

๖.รปราคะ ๗.อรปราคะ ๘.มานะ ๙.อทธจจะ ๑๐.อวชชา

จากตาราง อธบายไดวา หลกการของสงโยชน อาศยตวแปร ๓ ตวในสมการ ไดแก ๑)

ขอปฏบตเพอละ (สกขาทบ าเพญ ) ๒) สงโยชนทละได และ ๓) กลมบคคลทปฏบตจนบรรลผลส าเรจ ซงตางกมนยส าคญและสอดคลองเกยวเนองซงกนและกนอยางตายตว ผดเพยนไปไมได เชน พระอรยบคคลจ าพวกแรก ดวยเหตทละสกกายทฏฐสงโยชน , วจกจฉาสงโยชน และ สลพรตปรามาสสงโยชนได ยอมสงผลใหบคคลเหลานนเปน “พระโสดาบน ” ทนท สวนพระอรยบคคลจ าพวกตอมา ดวยเหตทละสงโยชนทง ๓ ตว มสกกายทฏฐสงโยชนเปนตน และท าราคะ โทสะ โมหะใหเบาบางลงดวย ยอมสงผลใหบคคลเหลานนเปน “พระสกทาคาม ” ตอมาดวยเหตท

๒๖๙ ผวจยเรยบเรยงใหม จาก พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยาย

ความ, หนา ๒๘๘.

๑๕๑

ละสงโยชนเบองต า (โอรมภาคยสงโยชน ๕ ประการ) ไดทงหมด ยอมสงผลใหเปน “พระอนาคาม” และประการสดทาย เมอสามารถตดรากถอนโคนสงโยชนไดทงหมด ทงสงโยชน เบองต า (โอรมภาคยสงโยชน ๕ ประการ ) และสงโยชน เบองสง (อทธมภาคยสงโยชน ๕ ประการ ) กจะสงผลใหบคคลเหลานนเปน “พระอรหนต” ทนท

หลกการของการละสงโยชนน ผวจยไดตงขอสงเกตวา เปนหลกการทมลกษณะเปนกฏตายตว และไมสามารถยดหยนได กลาวคอเมอละไดกเขาสสภาวะของการบรรลธรรมแลว กระบวนการของธรรมกจะ เรมด าเนนการไปอยางตอเนอง ผบรรลจะขอตอรอง เพอรอรบผลทหลงไมได มลกษณะเปนแบบ “อกาลโก” คอ มลกษณะทใหผลไมจ ากดกาล, ไมขนกบกาลเวลา ไมจ ากดดวยกาล ใหผลแกผปฏบตทกเวลา ทกโอกาส บรรลเมอใด กไดรบผลเมอนน๒๗๐

ในบรรดาสงโยชนทง ๑๐ ประการซงเปรยบเสมอนเชอกทผกมดสตวไวในสงสารวฎ สมมตวามชายคนหนงถกพนธนาการอยางแนนหนาดวยเชอกจ านวน ๑๐ เสน (สงโยชน ๑๐) เขายอมขาดความเปนอสระอยางสนเชง ตอมาเขาเรยนรและไดฝกฝนตนเองจนสามารถตดเชอกใหขาดไปทละเสน ความเปนอสระกเก ดมแกเขาทละนอยพรอมกบจ านวนเชอกทลดลง ตอมาเขาพฒนาตนเองใหมความสามารถยงขนไปอก จนสามารถตดเชอกใหขาดไดทงหมด เขายอมหลดเปนอสระอยางสนเชง ๒๗๑ มรรค๒๗๒ ผล๒๗๓ นพพาน๒๗๔จะเกดขนไดกดวยอาศยปรากฏการณการขาดของ

๒๗๐ พระธรรมปฎก , (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธ ศาสน ฉบบประมวลศพท , พมพครงท ๑๑,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๓๐๒. ๒๗๑ ในทนหมายถงพระนพพาน. ๒๗๒ มรรค วาโดยระดบการใหส าเรจกจ คอ ทางอนใหถงความเปนอรยบคคลแตละขน , ญาณทท า

ใหละสงโยชนไดขาด เปนชอแหงโลกตตรธรรม คกบผล ม ๔ ชนคอ โสดาปตตมรรค ๑ สกทาคามมรรค ๑ อนาคามมรรค ๑ อรหตตมรรค ๑, พระธรรมปฎก , (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาส น ฉบบประมวลศพท , หนา ๑๘๑.

๒๗๓ สงทเกดจากเหต , ประโยชนทได ; ชอแหงโลตตรธรรมคกบมรรค และเปนผลแหงมรรค ม ๔ ชน คอ โสดาปตตผล ๑ สกทาคามผล ๑ อนาคามผล ๑ อรหตตผล ๑, เรองเดยวกน, หนา ๑๔๙.

๒๗๔ “พระนพพาน” เมอวาโดยสภาวะลกขณะแลวมอยางเดยว คอ สนตลกขณะ หมายถงสงบจากกเลสและขนธ ๕ ทงหลาย ทกลาววาพระนพพานวาโดยลกขณะของตนแลวมอยอยางเดยวนน ไมเหมอนกบวตถสงของทมสงเดยว แตมเจาของหลายๆ คน ฉะนน จะใชสงของนนพรอมๆ กนไมได จ าเปนจะตองผลดกนใชทละคน สวนพระนพพ านหาเปนเชนนนไม พระอรหนตทงหลาย เมอปรนพพานแลว ยอมไดเขาถงสนตสขดวยกนทงสน แสดงใหเหนวา นพพาน คอ สภาพสนตสขนนบไมถวน แลวแตจ านวนพระอรหนตทปรนพพานไปแลว , พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ , ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน , พมพครงท ๑๐ , (กรงเทพมหานคร : หจก. ทพยวสทธ, ๒๕๕๐), หนา ๑๒๗.

๑๕๒

เชอกอยางนอยตงแต ๓ เสนขนไป (เชอกเสนแรก = สกกายทฏฐสงโยชน , เสนทสอง = วจกจฉาสงโยชน, เสนทสาม = สลพตปรามาสสงโยชน) วธนจงเปนการวดผลเอาจากการลดลงของสงโยชน (เชอกทผกมดเขาอย ) ยงสามารถท าใหเชอกเหลอนอยเพยงใด กเปนเครองบงบอกวาคณภาพหรอความสามารถทมอยในตวเขามากขนเทานน

หลกฐานทนาสนใจอกชนหนงทกลาวถงความส าคญของสงโยชนในหนาทของเครองผกสตวอนจะมาสนบสนนหลกการของสงโยชนในฐานะทเปน เสมอนเครองชวดทแสดงใหเหนถงความเปนอรยบคคล ปรากฏอยในคมภรชนอรรถกถา ทานเปรยบอปมาสงโยชนนกบ “คอกลกวว” โดยมใจความวา เปรยบชาวบานสรางคอกลกววขนมาคอกหนง จากนนจงตอกหลกเอาไวทงขางในคอก และขางนอกคอก แลวใชเชอกผกลกววไวทปลายขางหนง สวนปลายเชอกอกขางหนงกน า ไปผกไวทหลกนนเอง ดงนน ทคอกจะมกลมลกววทถกแบงออกเปน ๖ กลมดวยกนดงน

กลมท ๑. ลกววทผกไวขางใน นอนขางนอก

กลมท ๒. ลกววทผกไวขางนอก นอนขางใน

กลมท ๓. ลกววทผกไวขางใน นอนขางใน

กลมท ๔. ลกววทผกไวขางนอก นอนขางนอก

กลมท ๕. ลกววทไมไดผกไว เทยวอยขางใน

กลมท ๖. ลกววทไมไดผกไว เทยวออกขางนอก๒๗๕

จากการ อธบาย เปรยบเทยบดงกลาว ขางตน เพอ เปนการ เสรมสรางความเขาใจในหลกการของสงโยชน ตามนยแหงอรรถาธบายมากยงขน ผวจยน าเสนอ “แผนภมภาพแสดงอปมาสงโยชนกบเชอกคอกลกวว” ดงตอไปน

๒๗๕ ดรายละเอยดใน อง.เอกก.อ. (ไทย) ๑/๒๘๑/๓๗๖.

๑๕๓

จากแผนภมขางตน อธบายเพมเตมไดวา ลกววกลมท ๑ และลกววกลมท ๒ ถกเชอก

เสนยาวผกไว ความยาวของเชอก ท าใหลกววทผกไวขางในออกไปนอนขางนอกได และลกววทผกไวขางนอกกเขามานอนขางในได ทงนเพราะรสกอดอดและอยไมสบาย จงยายไปอยทอนเสย

สวนลกววกลมท ๓ และ ลกววกลมท ๔ ถกเชอกเสนสนผกเอาไว ท าใหลกววทผกไวขางในกตองนอนขางใน ลกววทผกไวขางนอกกตองนอนขางนอก จงพากนวนเวยนอยในทของตนนนเองตลอดวน ยายไปทอนไมได อรรถกถาจารยทานอปมาไววา “ภพ ๓ เหมอนคอกลกวว . อวชชาเหมอนหลกในคอกลกวว สงโยชน ๑๐ เหมอนเชอกผกลกววทหลก ”๒๗๖ เมอน ามาสรปเปนตารางไดดงน

๒๗๖ อง.เอกก.อ. (ไทย) ๑/๒๘๑/๓๗๗.

๑

๒ ๓

๔

๖

๕

แผนภม ๓.๗ ภาพแสดงอปมาสงโยชนกบเชอกคอกลกวว

๑๕๔

ล าดบ อปมย รปภาพ อปมา

๑ คอกลกวว

ภพ ๓

๒ หลกยดเชอกผกลกวว

อวชชา

๓ เชอกผกลกววทหลก สงโยชน ๑๐

๔ ลกวว เหลาสตวทเกดในภพ ๓

สาระส าคญของหลกสงโยชนอยทอรรถาธบายดงตอไปน กลมท ๑. ลกววทผกไวขางใน นอนขางนอก : กลมนเปรยบเหมอน พระโสดาบน

และพระสกทาคามในรปภพและอรปภพ ดงมอรรถาธบายวา พระอรยบคคลเหลานนอยในรปภพและอรปภพนนกจรง ถงอยางนน สงโยชนกยงเขาไป

พวพนทานเหลานนไวในกามาวจรภพ . (แมปถชนในรปภพและอรปภพ กสงเคราะหเขาในกามาวจรภพนนเหมอนกน ) เพราะอรรถวายงละสงโยชนอะไรไมได จรงอย แมปถชนนนอยในรปภพและอรปนนกจรง ถงอยางนน สงโยชนกยงเขาไปพวพนเขาไวในกามาวจรภพเหมอนกน๒๗๗

กลมท ๒. ลกววทผกไวขางนอก นอนขางใน : กลมนเปรยบเหมอน พระอนาคามในกามาวจรภพ ทานอธบายวา “ดวยวา พระอนาคามนน อยในกามาวจรภพก จรง ถงอยางนน สงโยชนกยงเขาไปพวพนทานไวในรปภพและอรปภพเหมอนกน”

กลมท ๓. ลกววทผกไวขางใน นอนขางใน : กลมนเปรยบเหมอน พระโสดาบนและพระสกทาคามในกามาวจรภพ ทานอธบายวา “ดวยวา ทานเหลานนอยในกามาวจรภพเองบางสงโยชนเขาไปพวพนทานไวในกามาวจรภพบาง”

๒๗๗ อง.เอกก.อ. (ไทย) ๑/๒๘๑/๓๗๗.

ตาราง ๓.๘ อธบายการอปมาอปมยสงโยชนกบเชอกคอกลกวว

๑๕๕

กลมท ๔. ลกววทผกไวขางนอก นอนขางนอก : กลมนเปรยบเหมอน พระอนาคามในรปภพ และอรปภพ ทานอธบายวา “ดวยวา ทานอยในรปภพและอรปภพนนเองบาง สงโยชนเขาไปพวพนทานไวในรปภพและอรปภพบาง”

กลมท ๕. ลกววทไมไดผกไว เทยวอยขางใน : กลมนเปรยบเหมอน พระขณาสพในกามาวจรภพ

กลมท ๖. ลกววทไมไดผกไว เทยวออกขางนอก : กลมนเปรยบเหมอน พระขณาสพในรปภพและอรปภพ ดงอรรถาธบายวา

กบรรดาสงโยชนทงหลาย สงโยชน ๓ เหลาน คอ สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส ไมหามบคคลผก าลงไปไมได ผไปแลวกน ากลบมาไมได แตสงโยชน ๒ เหลาน คอ กามฉนทะ พยาบาท อนบคคลไมขมไวดวยสมาบต หรอไมถอนออกดวยมรรค ยอมไมอาจเพอใหเกดในรปภพและอรปภพได๒๗๘

จากอปมาดงกลาว ผวจยมความเหนวา ตวแปรส าคญทเปนตนเหตใหสตวทงหลายตองตดอยกบหลกทคอก คอเชอกเทานน ดงนน หากปราศจากเชอกดงกลาวเสยแลว สรรพสตวทงหลายกจะไดรบอสระ หลดออกจากสภาวะแหงการถกผกยด ปลดเปลองพนธนาการออกได ดงเชน ลกววทไมถกเชอกผกเอาไว (ลกววกลมท ๕ และลกววกลมท ๖) ยอมทองเทยวไปไดทกสถานไมวาภายใน หรอภายนอกคอก ซงอรรถกาจารยหมายถง พระอรหนต ยงไปกวานน ตวอยางนยงฉายภาพใหเราไดเหนถงความสมพนธระหวาง สงโยชน อวชชา ภพ ปถชน และอรยะบคคลไดอยางชดเจน

สรปวาสงโยชน แมจะเปนชอของกเลสซงมลกษณะเปนฝายลบ ถงกระนนกสามารถน าเอาคณลกษณะดานลบนนมาเปนเครอง มอในการวดทแสดงใหเหนถง ความเปนพระอรยบคคลในทางพระพทธศาสนาไดโดยมกฏเกณฑ ทตายตวเปนแบบแผนและเปน เกณฑในการชวดโดยวดจากระดบกเลสคอสงโยชนทง ๑๐ ขอ ทสามารถละไดแลว

จากการศกษาพระอรยบคคลกบการละ สงโยชน พบวา พระอรยบคคลคอกลมบคคลทปฏบตตามมรรคและปฏปทาเพอละสงโยชนตามแนวทางของพระพทธองค และไดประสบผลส าเรจในการปฏบตนนบรรลมรรค ผล เขาสพระนพพาน โดยมสงโยชนเปน เกณฑส าหรบวดระดบขนของคณธรรมทบรรล กลาวคอวดจากจ านวนของกเลสคอสงโยชนทละได ตงแตสงโยชนเบองต า (สงโยชนอยางหยาบ) จนถงสงโยชนเบองสง (สงโยชนอยางละเอยด)

๒๗๘ อง.เอกก.อ. (ไทย) ๑/๒๘๑/๓๗๗.

๑๕๖

๓.๕ สงโยชนกบนพพาน

นพพาน หมายถง สภาพทดบกเลสและกองทกขแลว เปนภาวะทเปนสขสงสดเพราะไรกเลสไรทกข เปนอสระสมบรณ๒๗๙

สอปาทเสสนพพานธาต คอ ความสนไปแหง ราคะ โทสะ และโมหะ เพราะอนทรย ๕ ทยงคงอย ไมดบไป ภกษนนจงประสบอฏฐารมณและอนฏฐารมณ เสวยสขและทกขอย

อนปาทเสสนพพานธาต คอ สภาวะท เวทนาทงปวงในอตภาพนนนแลของภกษนน อนตณหาเปนตนใหเพลดเพลนไมไดตอไปแลว จกระงบดบสนท๒๘๐

กลาวโดยสรป สอปาทเสสนพพาน กคอนพพานยงมอปาท เหลอ (กเลสปรนพพาน )และอนปาทเสสนพพาน กคอนพพานไมมอปาทเหลอ (ขนธปรนพพาน ) หรอกลาว อกนยหนง ถงบคคลวา สอปาทเสสบคคล ไดแก พระเสขะ และอนปาทเสสบคคล ไดแก พระอเสขะนนเอง๒๘๑

ในคมภรม งคลตถทปน กลาวไววา “การกระท าใหแจงซงนพพาน ”๒๘๒ คอการบรรลธรรมทเปนทสนไปแหงกเลสใน ขณะแหงโคตรภญาณ คอญาณทตดกเลสอนเปนของปถชน นพพานเปนอารมณของโคตรภญาณ “นพพานคอพระอรหตตผล ”๒๘๓ ดงนนการท าใหแจงซงพระนพพานกคอการท าใหแจงซงพระอรหต ดวย ญาณหยงรสงทงหลายตามความเปนจรง จนเหนแตความวาง (สญญตา ) ของทกสงทกอยาง ความยดมนในสงใด ๆ ก าหนดสนไป นคอจตใจของผบรรลนพพาน ททกสงทกอยางทถกสรางหรอสมมตข นสลายตวลงไปชวนรนดร เชนเดยวกบนกเลนกลไมตนเต นกบวทยากลฉะนน นพพานจงไมม สงใดทจะตองสญเสยไป แตเปนการไดปญญาหรอแสงสวางทถกตองเขามาแทนท สงทหายไปกคอความเขลา หรออวชชา เชนเดยวกบความมดหายไป เพราะแสงอาทตยอทย ฉ ะนน น พพานจงเปนการเปลยนท ศนคตทมตอโลกแตไมใชเปลยนโลกหรอท าลายโลกแตอยางใด หรออกนยหนง นพพานเปนระดบประสบการณแบบ

๒๗๙ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๖๖. ๒๘๐ ข.อต. (ไทย) ๒๕/๔๔/๓๙๓, ข.อต. (บาล) ๒๕/๔๔/๑๙๖. ๒๘๑ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๖๖. ๒๘๒ มงคลตถทปน แปล เลม ๕, พมพครงท ๑๐, (กรงเทพ มหานคร : โรงพมพมหามกฏราช

วทยาลย, ๒๕๓๑), หนา ๙๒. ๒๘๓ เรองเดยวกน, หนา ๘๔.

๑๕๗

โลก ๆ โดยสนเชงดวยอ านาจการหยงรประสบการณ นนตามความเปนจรง จนประสบการณหยดท างานโดยมประสบการณทเหนอโลกมาแทนทตอไป๒๘๔

เมอกลาวถง นพพานกบสงโยชน เปนธรรมะทอยกนคนละขว สงโยชนเปนขวทไมด สงโยชนเปนฝงทมดมภยอยตลอดเวลา สวนนพพานนนเปนขวทดเปนฝงทสวาง ในพระไตรปฎกบนทกไววา “ฝงโนนปลอดภย ไมมภยจ าเพาะหนา นนเปนชอของนพพาน ๒๘๕พระ ตถาคต อรหนตสมมาสมพทธเจาเสดจอบตขนในโลกนแลวและทรงแสดงธรรมทน าความสงบมาให เปนไปเพอปรนพพาน ๒๘๖ ปรนพพาน หมายถงความดบกเลส ๒๘๗ ค าวาดบกเลส กคอดบสงโยชน สภาพของนพพานเปนสภาพทไมมสงโยชนผกรด ผทบรรลนพพานมสภาพจตทใสสะอาด เหมอนแกวทใสสะอาดไมมธลมลทนแมแตนดเดยว ในอรรถกถาอธบายวา ความเกษมจากโยคะสงสดหมายถงพระนพพาน ๒๘๘ ค าวาเกษมจากโยคะ คอเกษมจากสงโยชนนนเอง พระพทธเจาทกพระองคไดรบรองเรองนพพานวาเปนเปาหมายสงสดของพทธศาสนาดงขอความวา ‚พระพทธเจาทงหลายตรสวา นพพานเปนบรมธรรม ‛๒๘๙ นพพานเปนสภาวะทจตของบคคลทบรรล นนไมมความวนวายจากเรองความรก ความโกรธ ความหลง จงมค าวา วเวก (ความสงด ) วราคะ (ความคลายก าหนด ) นโรธ (ความดบ) ทง ๓ ค าน เปนชอเรยกนพพาน ๒๙๐ นนกหมายความวาสงดจากสงโยชน คลายจากสงโยชน และสงโยชนนนดบไป หาก เรามองนพพานกบสงโยชนในเชงความสมพนธแลว จะเหนไดวานพพานเปนสภาวะทเปนปฏปกขกบสงโยชน กลาวคอหากตราบใดทยงมสงโยชนอยสตวทงหลายจะตอง เกด แก เจบ ตาย เศราโศก เสยใจ ร าไรร าพน ทกขกาย ทกขใจ คบแคนใจ ฯลฯ ซงเปนอาการของผทถกสงโยชนผกมดเอาไวท าให วนเวยนเปนวฏฏจกร ดงนนหากตองการทจะหลดพนจากพนธนาการ ของสงโยชน จ าเปนตองแสวงหาสงทอยตรงกนขาม กบสงโยชนนนคอ พระนพพาน

ในพระไตรปฎกมบนทกขอความทเกยวกบนพพานไวอยางมนยทนาสนใจวา

๒๘๔ พระมหานรนทร ฐานตตโร (วรสข), ‚การศกษาวเคราะหนพพานในพระพทธศาสนาเถรวาท ‛,

วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ), ๒๕๓๕, หนา ๒๑.

๒๘๕ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๒๓๙/๒๓๙, ส .สฬา. (บาล) ๑๘/๒๓๙/๑๖๔-๑๖๖. ๒๘๖ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕๘/๔๑๒, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๕๘/๑๘๐. ๒๘๗ อง.อฏฐก.อ. (บาล) ๓/๒๙/๒๔๘. ๒๘๘ ท.ม.อ. (บาล) ๓๖๖/๓๕๓. ๒๘๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๙๐/๕๐, ท.ม. (บาล) ๑๐/๙๐/๒๘. ๒๙๐ อง.จตกก.อ. (บาล) ๒/๑๔/๒๙๒.

๑๕๘

คนบางคนในโลกน ตนเองมความเกดเปนธรรมดา ทราบชดถงโทษใน สงทมความเกดเปนธรรมดา ยอมแสวงหานพพานทไมมความเกด ไมมธรรมอน ยงกวา และเกษมจากโยคะ ตนเองมความแกเปนธรรมดา ทราบชดถงโทษในสงทมความแกเปนธรรมดา ยอมแสวงหานพพานทไมมความแก ไมมธรรมอนยงกวา และเกษมจากโยคะ ตนเองมความเจบไขเปนธรรมดา ทราบชดถงโทษในสงทมความเจบไขเปนธรรมดายอมแสวงหานพพานทไมมความเจบไข ไมมธรรมอนยงกวา และเกษมจากโยคะ ตนเองมความตายเปนธรรมดา ทราบชดถงโทษในสงทมความตายเปนธรรมดา ยอมแสวงหานพพานทไมมความ ตาย ไมมธรรมอนยงกวา และเกษมจากโยคะ ตนเองมความเศราโศกเปนธรรมดา ทราบชดถงโทษในสงทมความเศราโศกเปนธรรมดา ยอมแสวงหานพพานทไมมความเศร าโศก ไมมธรรมอนยงกวา และเกษมจากโยคะ ตนเองมความเศราหมองเปนธรรมดา ทราบชดถงโทษในสงทมความเศราหมอง เปนธรรมดา ยอมแสวงห านพพานทไมมความเศราหมอง ไมมธรรมอนยงกวา และเกษมจากโยคะ๒๙๑

จากหลกฐานนจะเหนไดวานพพานเปนสภาวะทจะท าใหสรรพสตวหยดการเกด การแก การเจบ การตาย เมอนพพานเขามาแทนทในจตใจของบคคลทบรรล นพพานแลว สงโยชนกไมสามารถอยไดจะตองออกไปเพราะไมมพนทหลงเหลอเพอใหสงโยชนอยอาศย เปนการแทนทความมดดวยความสวาง

จากการศกษา บทน คอ “หลกธรรม ส าหรบปฏบตเพอละสงโยชน ” ท าใหทราบ ถง แนวทางส าหรบละสงโยชน (หลกการทวไป ) วาการละสงโยชนคอการประหาณ หรอการตด และท าลายกเลสใหหมดไป ยงผลใหเกดซง ‚วมตต‛ คอความหลดพนจากพนธนาการนน ดงทพระพทธองคทรงอปมาสภาวะการหลดพนจากจากสงโยชนไว เชนเปรยบภกษทละโอรมภาคยสงโยชน เปนผไมมบานประต และเปรยบการละสงโยชนเหมอนการตดเชอไฟ และเหมอนการตดรากถอนโคนตนไมใหญ เปนตน มวธการละสงโยชน มอย ๕ วธไดแก การ ไมคลกคลดวยหม คณะ , การละทอายตนะ วญญาณ สมผส เวทนา , การพจารณาใหเหนพระไตรลกษณ , การพจารณาใหเหนโทษในธรรมทงหลายทเปนปจจยแหงสงโยชน และ การละภพ ๓ ดวยการปฏบตตนตามหลกไตรสกขา

หลกธรรมเพอละสงโยชนเบองต า (โอรมภาคยสงโยชน ) ๔ ประการไดแก การเจรญ รปฌาน และอรปฌานโดยใชวปสสนา , สตปฏฐาน ๔, อรยมรรคมองค ๘ และ การละอาสวะดวยทสสนะ พระพทธองคแสดงเมอตองการจะชใหเหนถงเปาหมายในขนตน คอ กลมอรยบคคล ๓ กลมแรกเรมจากกลมผทไดเขาสกระแสพระนพพานกอนคอพระโสดาบน และกลาวถงพระสกทาคาม และพระอนาคามบคคลในล าดบตอมา หลกธรรมเพอละสงโยชนเบองต านมลกษณะ

๒๙๑ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๗๕/๒๙๘, ม.ม. (บาล) ๑๒/๒๗๕/๑๖๗.

๑๕๙

พเศษคอ นอกจาก เปนขอปฏบต เพอละสงโยชนเบองต า (โอรมภาคยสงโยชน ) ไดแลวยงเปนขอปฏบตเพอละสงโยชนเบองสง (อทธมภาคยสงโยชน) ไดอกดวย

หลกธรรมเพอละสงโยชนเบองสง (อทธมภาคยสงโยชน ) เปนหลกธรรมอนเปนองคส าคญในการปฏบตเพอการละสงโยชน ทง ๑๐ ประการ สงผลใหบรรลถงพระนพพาน ไดแก การเจรญสตปฏฐาน ๔ ประการเปนหลก คอ กายานปสสนาสตปฏฐาน เวทนานปสสนาสตปฏฐาน จตตานปสสนาสตปฏฐาน และธรรมานปสสนาสตปฏฐาน ถอเปนบาทฐานในการปฏบต โดยมโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการคอยเสรม พระพทธองคทรง แสดงเมอตองการจะ ชใหเหน ถงความสมพนธของพระอรยบคคลประเภทสดทายคอพระอรหนต และอธบายในบรบทของเปาหมายขนสงทสดในพระพทธศาสนา กลาวคอพระนพพาน

เมอละสงโยชนไดแลวจงบรรลมรรค ผล เขาสสภาวะของการเปนอรยบคคล ๔ จ าพวก มพระโสดาบนเปนกลมบคคลแรกทไดเขาสกระแสพระนพพาน พระ สกทาคาม พระอนาคาม และพระอรหนตเปนอรยบคคลจ าพวกสดทาย ตามล าดบ ดบกองทกขแลวทงมวล ตดสงโยชน ไดหมด แลวทง ๑๐ ประการ สนภพชาตแลว ถอเปนบคคลผบรรลเปาหมายสงทสดแลวในพระพทธศาสนา สงโยชนกบนพพานจงเปนธรรมทอยกนคนละขว คนละดาน เปรยบเหมอนความมดกบความสวาง เพราะความมดหายไป ความสวางจงเขามาแทนท ฉนใด เพราะการละสงโยชน ไดทงหมด นพพาน จงเขามาแทนท ฉนนน นพพานจงเปนทางออกของสรรพสตว จากวฏฏะทกขทงปวง

บทท ๔

สงโยชนตามทศนะของพระเถระในสงคมไทย

ในบทน ผวจยนาเสนอ สงโยชนตาม ทศนะของพระเถระในสงคมไทย โดยจะไดกลาวถงเฉพาะทศนะของพระเถระทง ๕ รปตอไปนไดแก (๑) พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข ) (๒) พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต ) ( ๓) พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท ) (๔) พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา) (๕) พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ) โดยผวจยจะวเคราะหใหเหน ในประเดนของ ความเหมอนและความแตกตางของ ทศนะของ พระเถระทงหลายดงกลาว โดยจะนาเอาทศนะตาง ๆ เหลานนมาจดหมวดหมตอมมมองทมตอสงโยชนตามทไดกลาวไวแลวในบทท ๒ และบทท ๓ โดยไดวางกรอบการศกษาไว ดงน ๑) ทศนะของพระเถระตอความหมาย ประเภท และลกษณะ ของสงโยชน ๒) ทศนะตอหลกธรรมทสมพนธกบสงโยชน ๓) ทศนะตอหลกการละสงโยชน ๔) ทศนะตอหลกธรรมสาหรบปฏบตเพอละสงโยชน ๕) ทศนะตอสงโยชนกบพระนพพาน

๔.๑ ทศนะตอความหมาย ประเภท และลกษณะของสงโยชน

จากความหมาย ประเภท และลกษณะของสงโยชน (ดงรายละเอยดทไดกลาวไวแลวในบทท ๒) เมอไดศกษาทศนะของพระเถระในสงคมไทย พบวาพระเถระในสงคมไทยแตละรป มทศนะตอความหมาย ประเภท และลกษณะของสงโยชนดงน

๔.๑.๑ พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข) พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข ) ไดแสดงประเภทของสงโยชนโดยจาแนกตาม

ลกษณะของสงโยชนทเปนนามธรรมมองคธรรม ๑๐ ประการ โดยอธบายลกษณะเฉพาะประเภทของสงโยชนตามลาดบตงแตลาดบท ๑ ถงท ๑๐๑ ไวดวยภาษาทเขาใจงายและ มเอกลกษณ เฉพาะตวดงน

๑ พทธทาสภกข, ธรรมานกรมธรรมโฆษณ ฉบบประมวลธรรม เลม ๓, เรยบเรยงโดย นาย พนจ รก

ทองหลอ, (กรงเทพมหานคร : ธรรมทานมลนธ, พ.ศ. ๒๕๔๐), หนา ๕๕-๗๑.

๑๖๑

๑) สกกายทฏฐ ทานอธบายวา คอการมความเหนวา กายเปนของตน ความเหนวากายของตน ทงทไมรจกวา กายคออะไรโดยแทจรง (ทฏฐ แปลวาความเหน สกกายะ แปลวากายของก) ตงแตแรกเกดเปนเดกทารกกมสกกายทฏฐสงโยชนดวยแลว เปนสงทตดตวมาตงแตเกด แลวมาพฒนาหนกขน ๆ เมอเตบโต จนกระทงเปนหนมสาว และคนแกชราในทสด คาวากายน จรง ๆ แลวไมไดแปลวา รางกาย แตแปลวา หม เชน ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนอาการ ๓๒ ประการของรางกายทรวมกนเปนหม ดงนนจงเรยกวารางกาย

ดวยเหตวามนษยมสญชาตญาณตวแมบทแหงความยดถอ วาตวตนตดอยในสนดาน ซงถอเปนความรชนดพนฐานขนหยาบ ความรนเองทมกชวนใหมนษยรสาคญมนหมาย ความรสกประเภททวาตวตนตวกจงมขนได จากผสสะทมากระทบทางทวารทง ๖ มตา และหเปนตน ความรสกจะงอกเงยขน เขมขนขนโดยไมตองมใครมาสอน พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข ) เรยกสกกายทฏฐวา เปนความโงขอแรก ทมนจะเกดขนในความรสกคดนก และเปนความรเชนนตลอดชวต

ยงไปกวานน เมอธรรมชาตทกสรรพสงดาเนน ไปตามเหตปจจยของมน ทกสงเปนไปตามกฏของธรรมชาต ตามกฎของอทปปจจยตา เม อมความเหนเปนของกแลวไมเปนไปตามตวก สภาพการณเชนนทาให คนเราตองเปนทกขเพราะวาสงเหลานน ไมเปนไปตามท ตองการ เปนความทกขพนฐานทานกลาววาเปนปฏจจสมปบาทแหงความทกขวา

สงโยชน ทาใหผกตดกนอยกบความทกข หรอ ผกตดกนอยกบกระแ สแหงความทกข คอ ปฏจจสมปบาทแหงความทกข มกระแส มวง มหวง แลวมนกผกจตใหตดไวกบหวงนนแหละ โดยสกกายทฏฐความเหนวาของก ถาฟงไมเขาใจ มนกจะไมสนใจ จะไมเหนวาเปนเรองทมความหมายอะไร ถาฟงออกแลวจะสะดง วามนเปนเรองของเราโดยเฉพาะ ททาใหเราตดอยกบความทกขออกมาไมได เพราะมนมสงนผกพนไว ผกพนไวเหมอนกบลามไวหรอเย บตดเขาไวออกไมได๒

๒) วจกจฉา ทานอธบายวา เปนความลงเล ไมแนใจวาถกตองหรอไม สงสยไดในทกเรองในชวตประจาวน ทานยกตวอยางวา ตงแตเรองสขภาพอนามย ไปจนถงความปลอดภยอยางอน ๆ ไมวาจะเปนความปลอดภยทาง ทรพยสน ความปลอดภยทางการคมครอง ไปจนถงสงทเรากระทาอยทกวน มความสงสยเคลอบแคลง อย ไมแนใจ วามนจะถกตองหรอไม มความคดกลวอยตลอดเวลาวาปญหา ทงหลายทงปวง จะไมสามารถแกไขใหหมดไป เปนเหตใหสงสยใน พระพทธ พระธรรม และพระสงฆ สงสยไมมนใจวาพระรตนตรย จะเปนทพงไหชวตไดจรง ทานยงกลาวอก

๒ เรองเดยวกน, หนา ๕๖.

๑๖๒

วา ความสงสยน หากสงสยไวกอนไมเชอเสยทเดยวกจะเปน ประโยชนนะ แต หากยงคงวนเวยนอยกบความสงสยนจะทาใหเปนทกข

สาหรบประเดนเรองสาเหตของการเกดวจกจฉา ทานวาเกดไดตามสญชาตญาณซงถกเกบเอาไวใน สวนลก ทเรยกวา subconscious ในสวนลกทเราไมตองรสก วจกจฉาจงเปนสงททรมานใจอยในสวนลกใตสานกเนองดวยสญชาตญาณแหงตวก ทยงไมไวใจ ทยงหวาดผวาอย วาจะไมสาเรจประโยชนแกตวก

๓) สลพพตปรามาส เปนเรองของความโง ไมร โดยประจกษ เมอถกตองกบสงนน ๆ แลวเกดความเขาใจผดตอสงนน ๆ เขาไปยดถอไวอยางผด ๆ เพราะความรทจากด อวชชาทบทบงทาใหไมเขาใจในปรากฏการ ณทางธรรมชาตตาง ๆ ทเกดขน เชนฟาผา ฟารอง ฟาแลบ เพราะสลพพตปรามาสนเอง ทาใหปรากฏการ ณดงกลาวกลายเปนสงทมนษยคดกนไปเอง ทานวาเปนเรองของรามสรกบเมฆขลาไปทานกลาววา “เพราะเรามนโงตลอดเวลา”

อยางไรกตามสลพพตปรามาสเกดขนโดย สญชาตญา ณแหงการตอส กลาวคอมนษยตองการทจะตอสเพอเอาชนะความทกขทงปวงทเกดขนในชวตดวยความเขาใจผด ๆ ในเรองการดบทกขน คดเพยงวาหากแขวนพระเครอง หากประกอบพธรตอง ฯลฯ เทานกจะดบทกขได จะคมครองเราไดหมด ไมมความทกข หรอไดยนเ ขาวามาวาทาอยางนแลวจะคมครองไดอยางน อยางนน เพราะฉะนนเขาจงแขวนพระเครองกน ทงบานทง เมอง เชออทธฤทธ เชอ ปาฏหารย บารมของพระพทธเจาท ถกเสกเปาดวยพธพทธาภเษกเอา ไวในพระเครอง พฤตกรรมเชนน ทานใหทศนะไววาเปนการถอท ผดจากความจรง ลบคลาความจรงผด ๆ ทานกลาววา “ไสยศาสตรนตองเกบไว ใหคนปญญาออน ซงมนมอยมากในโลก” ตลอดเวลาทยงตองพงไสยศาสตรอย มนกยงเปนสลพพตปรามาสอย ยงมความโงอยมาก

๔) กามราคะ คอการยนดในสงซงเปนทตงแหงความรกใคร เรมตนจากความถกใจและเตบโตเปนความยนดท สงสดและรนแรงขนจนถงระดบสงสดของสงทเรยกวา กามะคอความใคร หรอวตถเปนปจจยแกความใคร ตอสขเวทนา และทกขเวทนาเลยความจาเปนกลายเปนตามใจกเลส เชนอาหาร ทถกปรงรสใหเอรดอรอย ยวกเลสใหรบประทานอยางเกนระดบของอาหารไป การตกเปนทาสของกเลสเชนน เรยกวา กามราคะ กามราคะทเปนวตถ อยขางนอก เรยกวา วตถกาม สวนทเปนความรสกรนแรงอยขางใน เรยกวา กเลสกาม ทานเปรยบการรบประทานอาหารตามใจกเลสของมนษยกบการกนเพอดารงชวตของสตวเดรจฉานวา

สตวเดรจฉานมนไมเคยกนเพอเปนเหยอของกเลสนะ . . . แตพวกเรานมนไปกนเพอเปนเหยอของกเลสแลวแพงๆ ทงนนเลย เปดรานอาหารโตรงเพอเอรดอรอย อมแลวกยงจะกนใชไหม ถามนอรอยนะอมแลว มนกยงอยากจะกนอยนนแหละ สตวเดรจฉานทาไมเปนนะ สตว

๑๖๓

เดรจฉานกนอมแลวมนกเลกกนแหละ นนแหละดใหด ๆ วาอยาใหสตวเดรจฉานมนดกวาคนโวย มนไมตกไปในเหยอของกเลสมากเหมอนคน๓

๕) ปฏฆะ เปนความรสกกระทบกระทงแหงจต ไมชอบใจ หงดหงด ทานอธบายไววาผทถกปฏ ฆะกลมรมนน จะโกรธเปนฟนเปนไฟ กได หรอแมแตโกรธอยเลกนอย หงดหงด หงดหงดนด ๆ อยในใจกชอวา ปฏฆะ ตามธรรมชาตของมนษยเมอตองการสงใดแลวไมไดอยางใจกมกจะโกรธหรอปฏฆะมากกวาความเปนจรงยกตวอยางเชน เมอถกยงกดนดเดยวแตความโกรธทมมากกวาเปนหลาย ๆ เทาซงเกนกวาความเปนจรงไปมาก

อนง ปฏฆะนมาจากสญชาตญาณตวตน ไมอยากใหสงใดมากระทบลบหลดหมนตน มการกระทบกระทงจต ยงไปกวานน ปฏฆะ เปนเรองของสญญาในอดต ทเกบ เอามาคดใหกระทบกระทงในจตใจ ให เกดปฏฆะได มากกวา เรองจรงเฉพาะหนา ทเขามากระทบ ทกเรองเปนปฏฆะไดทงสน ไมวาจะเปนลม ฟา อากาศ ผวจยวเคราะหประเดนปฏฆะน มทศนะวา พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข ) ตองผานการตอสกบ ปฏฆะสงโยชน มาแลว หลายครง ในขณะททานจาวดอยทสวนโมกข ดงขอความททาน ยกมาเปนตวอยาง วา “ยงกดนดเดยวมนโกรธตง ๑๐ เทา ๑,๐๐๐ เทา เหมอนกบเปนเรองใหญเรองโต . . .” และประโยคททานกลาวถงยงทกรงเทพฯ วา “. . .นมนปฏฆะ อยทกรงเทพฯ คงจะปฏฆะดวยยงมากกวาทน ไมมความปกตแหงจต มนปฏฆะมนหงดหงด หงดหงด ถามจตใจสงพอ มนกไมตองเปน ” หรอแมแตขอความททานสอนเรองแมลงวน แมลงหววา “แมลงวนหรอแมลงหวมาตอมทตากโมโหโทโสเปนยกษเปนมาร ถงขนาดเปนยกษเปนมารกไดนะ แ มลงหวมาตอมทตา คดดใหดวา ปฏฆะนไมใชของเลน . . .” ทานสรปไวตอนทายวา “มนเปนของททาลายความสงบสขความเยอกเยนแหงจต”๔

๖) – ๗) รปราคะ อรปราคะ สงโยชน ๒ ขอนทานกลาววาเปน เครอเดยวกน กามราคะกด รปราคะกด อรปราคะกด ทง ๓ อยางน มาจากสญชาตญาณแหงความมตวตน เขาไปรกใครยดถอยนดในสงใดสงหนง ดวยอานาจความโง คออวชชา ทานอธบายรปราคะสงโยชน และ อรปราคะสงโยชน วาเปน ความกาหนดพอใจยนดในสงทเปนรป แตไมมความหมายแหงกาม โดยชใหเหนถงสงทใกล ตว ยกตวอยางเชน ผท ชอบเครองลายคราม ชอบเลนตนไม โกศล บอน ไซ นกเขา ปลากด ฯลฯ บางคนเปนมากถงขนทวา รกนกเขายงกวาลกกวาเมย รกไกชนยงกวาลกกวาเมย สวนอรปราคะสงโยชน ทานอธบายวา เปนความกาหนดยนดในสงทไมมรป เปนนามเชนย นดหลงไหลในชอเสยง เกยรตยศ แมแตบญกศลทานกจดเขาพวกอรปราคะดวยเชนเดยวกน

๓ เรองเดยวกน, หนา ๖๓. ๔ เรองเดยวกน, หนา ๖๕.

๑๖๔

๘) มานะ เปนความสาคญมนหมายแหงตวก ใน ๓ ประเดนคอ (๑) สาคญวาดกวา (๒) สาคญวาเสมอกน และ (๓) สาคญวาเลวกวา ซงลวน มาจาก สญชาตญาณแหงความมตวตน เปนสญชาตญาณแหงการยกหชหาง และอวดตน อนยงความดนรนทรนทรายมาใหกบจตใจ

๙) อทธจจะ ทานอธบายวาเปน ความฟงขน ของจต ฟงซานอยางเลวราย แมนดเดยวทาน กเรยกวา อทธจจะ ตวอยางทเหนไดชดไดแกจตของผ ทกาลงแขงขน เลนการพนนมการแขงขนอะไรกนอย เชนเลนการพนน เลนไพ เลนกฬา ตปงปอง แทงบลเลยด เปนตน เหลานเปนอทธจจะทงสน จตจะมอทธจจะคอฟงซานไปดวยความสขและทกขสลบไปมาตลอดเวลา เปนความไมสงบของจต

๑๐) อวชชา ทานแปลวา ไมมความร คอไมมว ชชา หมายความเฉพาะความรทถกตอง ทใชประโยชนได ทดบทกขได จงจะเรยกวา วชชา เปนสญชาตญาณเดมแททไมไดประกอบมาดวยวชชา ทานเนนยาเรองความรทดบทกขไดเทานนทพระพทธศาสนายอมรบวาเปนวชชา ดงนน การศกษาทวโลกเวลานเปนการศกษ าหมาหางดวน ๕ เพราะมแต ความร ทจะ นาไปประกอบเปนอาชพเพอเลยงตวเทานน แตไมไดเปนไปเพอการฝกฝนจตใจเพอแกปญหาใหชวตทตวสาเหตของความทกขทแทจรง อวชชาจงเปนหวหนาตวการรายททาใหเราตกอยใตอานาจสญชาตญาณทปราศจากวชชา๖

สรปวา สงโยชนตามทศนะของพระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข) ในสวนทมความเหมอน กบในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทไดแก ประเภทของสงโยชนทง ๑๐ ประการไดแก ๑) สกกายทฏฐ ๒) วจกจฉา ๓) สลพพตปรามาศ ๔) กาม ราคะ ๕) ปฏฆะ ๖) รปราคะ ๗) อรปราคะ ๘) มานะ ๙) อทธจจะ และ ๑๐) อวชชา สวนททานตความหมายแตกตางไปกคอ นยามของสงโยชนทเพมเตมวาคอ “ความโง ” ซงความโง เหลานมาจากสญชาตญาณของมนษย ซงตดตวมาตงแตเดกทารก เมอโตขนสงโยชนกพฒนาขนตามจนถง ทสด ยงไปกวานน ยงพบวา การตความ รปราคะสงโยชน และอรปราคะสงโยชน เปนความพอใจยนดในสงทเปนรป (ชอบ เครองลายคราม ชอบเลนตนไม โกศล บอนไซ นกเขา ปลากด ฯลฯ ) และสงทไม มรป เปนนาม (ความหลงไหลในเกยรตยศชอเสยง บญกศล ) นน มลกษณะทแ ตกตางออกไปจาก การตความในพระไตรปฎกอยางสนเชง๗

๕ เรองเดยวกน, หนา ๖๙. ๖ เรองเดยวกน, หนา ๗๗. ๗ ในพระไตรปฎกใหความหมาย รปราคะ , อรปราคะ วาคอความตดใจในอารมณแหงรปฌาน ,

อรปฌาน, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๕/๓๐๒, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๑๕/๑๔๖.

๑๖๕

๔.๑.๒ พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต) พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต ) ไดมอง สงโยชน ในเชงวชาการวาสงโยชน

นอกจากจะเปนกเลสทผกใจสตว หรอเปนอกศลธรรมทผกมดสตวไวกบทกขในสงสารวฏฏเหมอนผกเทยมสตวไวกบรถ ๘แลว ยงมลกษณะทางนามธรรมทชใหเหนถงความหยาบและความละเอยดโดยแยกออกตามระดบความละเอยด เปนสงโยชนขนหยาบและสงโยชนขน ละเอยดเชนเดยวกบทในพระสตรแสดงเอาไวโดยทานแสดงไว๙ดงน

ก) โอรมภาคยสงโยชน หมายถงสงโยชนเบองตา หรอขนหยาบ ม ๕ ประการคอ ๑) สกกายทฏฐ คอ ความเหนวาเปนตวของตน ความเหนทยงตดแนนใน

สมมตวาเปนตวตน เราเขา เปนนนเปนน มองไมเหนสภาพความจรงทสตวบคคลเปนเพยงองคประกอบตาง ๆ มาประชมกนเขา ทาใหมความเหนแกตวในขนหยาบ และความรสกกระทบกระทงบบคนเปนทกขไดรนแรง (ตามนยของทฏฐ ๒๐ มมองเหนรปเปนตน มองเหนตนมรปเปนตน)

๒) วจกจฉา คอ ความลงเลสงสย เคลอบแคลงตาง ๆ เชน สงสยใน พระศาสดา ในพระธรรม ในพระสงฆ ในสกขา ในเรองทมาทไปของชวต ในปฏจจสมปบาท เปนตน ทาใหไมมนใจไมเขมแขงแกลวกลาทจะดาเนนชวตตามหลกธรรม ดวยความมเหตผล และในการทจะเดนหนาแนวดงไปในอรยมรรคา

๓) สลพพตปรามาส คอ ความถอมนศลพรต คอความยดถอผดพลาดไปวา จะบรสทธ หลดพนไดเพยงดวยศลและพรต ไดแกการถอศล ระเบยบ แบบแผน บทบญญต และขอปฏบตตาง ๆ โดยสกวาทาตาม ๆ กนไปอยางงมงาย เหนเปนขลงหรอศกดสทธ ตดอยแครปแบบหรอพธรตองก ด ถอดวยตณหาและทฎฐ คอปฏบตเพราะอยากไดผลประโยชนตอบแทนอยางใดอยางหนง หรอเพราะเหนวาจะทาใหไดเปนนนเปนน กด ไมเปนไปตามความหมายและความมงหมายทแทจรงของศลและวตร ทาใหปฏบตเขวออกนอกลนอกทาง หรอเลยเถดไป ไมเขาสอรยมรรค

ยงไปกวานนพระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต ) ยงกลาวอกวา สลพพตปรามาส เปนสงโยชนทมกเขาใจกนพรามากทสดขอหนง ทานจงอธบายเสรมความไวในบนทกพเศษทายบทของหนงสอพทธธรรมถงความหมายตามรปศพทของสลพพตปรามาสวา

๘ พระธรรม ปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ , (กรงเทพมหานคร :

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, พมพครงท ๙ พ.ศ. ๒๕๔๓), หนา ๒๘๔. ๙ เรองเดยวกน, หนา ๒๘๔-๕.

๑๖๖

สลพพตปรามาส ประกอบดวย สล (ศล) + พต (วตรหรอพรต ) + ปรามาส (การถอเลยเถด ) คาวาศลและพรต . . .“ปรามาส” มกแปลกนวาลบคลา แตความจรงความหมายในบาลทวไปไดแก หยบฉวย จบตอง จบไวแนน. . .๑๐

จากกรอบของความหมายดงกลาวของทาน นบวามความสอดคลองกบความหมายของ“ปรามาส” ในดานหลกธรรมดงมคาอธบายเฉพาะทชดเจนอยแลววา “สภาว อตกกมตวา ปรโต อามสตต ปรามาโส ” แปลวา จบฉวยเอาเกนเลยสภาวะเปนอยางอนไป สลพพตปรามาส จงแปลวา การถอศลและพรตเลยเถด คอเกนเลยหรอคลาดจากความเปนจรง กลายเปนอยางอนไปเสย. . .๑๑

สลพพตปรามาสน กเปนทฏฐ คอความเหนหรอการยดถอยางหนง จงมปญหาวา เหตใดต องแยกตางหากจากสงโยชนขอท ๑ คอสกกายทฏฐ ซงเปนทฏฐเหมอนกน อรรถกถาอธบายวา สกกายทฏฐ ความเหนยดถอตวตนนนเปนทฏฐพนฐานอยกบตนเองตามปกต โดยไมตองอาศยตรรกและการอางองถอตอจากผอน สวน สลพพตปรามาส เปนทฏฐชนนอก เกยวกบปฏปทาคอทางแหงการปฏบตวาถกห รอผด เปนอกเรองหนงตางหากคนละขนตอนกนทเดยว ๑๒ จงตองแยกเปนคนละขอ และเพราะสลพพต ปรามาสเปนเรองของปฏปทานแหละ ทานจงอธบายเชอมโยงใหเหนวา สลพพตปรามาส เปนอตตกลมถานโยคอนเปนอยางหนงในทสดสองดานซงชาวพทธพงหลกเวนเสย เพอดาเนนในมรรคาทถกตองคอมชฌมาปฏปทา

อยางไรกด ทานไดสรปลกษณะของสลพพตปรามาสเอาไววา เปนการถอดวยโมหะ หรอดวยตณหาและทฏฐ ซงแสดงออกในรปของการถอโดยงมงาย ไมเขาใจความมงหมาย สกวาทาตาม ๆ กนไป นอกจากนทานยงยกตวอยางบคคลผมสลพพตปร ามาสครอบงาวาเปนเถรสองบาตร กลาวคอ ยดถอปฏบตโดยหลงผดคดวาแคลาพงศลและพรตของตนแคนนกเพยงพอตอความหลดพน หรอการประกอบพธทวาศกดสทธวาจะดลบนดาลใหเกดผลสาเรจบรรลธรรมไดจรง

๔) กามราคะ คอ ความกาหนดในกาม ความตดใจในกามคณ ๕) ปฏฆะ คอ ความกระทบกระทงในใจ ความหงดหงดขดเคอง หรองนงาน

ใจ ข) อทธมภาคยสงโยชน หมายถง สงโยชนเบองสง หรอขนละเอยด ม ๕ ประการ

คอ ๖) รปราคะ คอ ความตดใจในรปธรรมอนประณต เชนตดใจในอารมณแหง

รปฌาน พอใจในรสความสข ความสงบของสมาธขนรปฌาน ตดใจปรารถนาในรปภพ เปนตน

๑๐ เรองเดยวกน, หนา ๓๐๐. ๑๑ เรองเดยวกน, หนา ๓๐๐. ๑๒ นท.อ. ๑/๓๓๙, อางใน เรองเดยวกน, หนา ๓๐๑.

๑๖๗

๗) อรปราคะ คอ ความตดใจในอรปธรรม เชน ตดใจในอารมณแหงอรปฌาน ตดใจปรารถนาในอรปภพ เปนตน

๘) มานะ คอ ความถอตว หรอสาคญตนเปนนนเปนน เชนวา สงกวาเขา เทาเทยมเขา ตากวาเขา เปนตน

๙) อทธจจะ คอ ความฟงซาน จตใจไมสงบ วาวน ซดสาย คดพลานไป ๑๐) อวชชา คอ ความไมรจรง ไมรเทาทนสภาวะ ไมเขาใจกฎธรรมดาแหง

เหตและผลหรอไมรอรยสจจ สรปความวา ความหมายของสงโยชนตามทศนะของ พระพรหมคณาภรณ เปนไปใน

ทศทางเดยวกลาวคอมความเหมอนกบทางคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท คอกเลสทผกสตวไวกบทกขในสงสารวฏฏเหมอนผกเทยมสตวไวกบรถ นอกจากนทานยงแบงประเภทของสงโยชน ตามนยพระสตรคอ แบงตามลกษณะทางนามธรรมทชใหเหนถงความหยาบและความละเอยด โดยแยกออกเปน สงโยชนขน หยาบ (โอรมภาคยสงโยชน ) และสงโยชนขนละเอยด (อทธมภาคยสงโยชน ) ดงทไดกลาวมาแลวน

๔.๑.๓ พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา) พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา ) ใหนยามความหมายของสงโยชน ในลกษณะ

ทไมแตกตางไปจากคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท วาเปนเครองผกพนใหรางกายเกดขนมาไดดวยอานาจของตณหา นอกจากนนการอธบายลกษณะเฉพาะประเภทของสงโยชนของทาน กเปนไปในทศทางเดยวกบทแสดงใน พระไตรปฎกและอรรถกถา อยางไรกตาม ในสวนททานอธบายแตกตางออกไปไดแกการอธบาย สงโยชน วาเปน เครองปราบความบา ทานให พจารณาดใจเราวา ใจเราบาอะไรบางใน สงโยชน ๑๐ ประการเหลานน๑๓

๔.๑.๔ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) หลกฐานทนาสนใจอกแหงหนงทแสดงเกยวกบลกษณะของสงโยชน ทปรากฏอย ใน

หนงสอเพชรในดวงใจ ซงเปนตารา ทสงเสรมหลกธรรมทางพระพทธศาสนาสวนอนปพพปฏปทา คอขอปฏบตโดยลาดบท พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ) ไดเรยบเรยงรวบรวมไวแตสมยยงเปนพระอดมวชาญาณ ๑๔ ทานกลาวถงลกษณะเฉพาะของ สกกายทฏฐสงโยชน วาเปน ความเหนผด ความเขาใจผดในขนธ ๕ คอเหนวา ขนธนน เปนสตว เปนบคคล ตว ตน เรา เขา เชน

๑๓ พระราชพรหมยาน , สงโยชน ๑๐, พมพครงท ๑๔, (กรงเทพมหานคร : บรษท เยลโล การพมพ

(๑๙๘๘) จากด, ๒๕๕๒), หนา ๒๔. ๑๔ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ป .ธ.๙), เพชรในดวงใจ , พมพครงท ๗ ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพพทกษอกษร, ๒๕๓๙), หนา ๓-๔.

๑๖๘

ในการนง เขาใจวาเรานง ในการนอน เขาใจวาเรานอน ในการยน เขาใจวาเรายน ในการเดน เขาใจวาเราเดน ความเหนอยางน ความเขาใจอยางน ชอวา สกกายทฏฐ ๑๕ และไดแสดง ลกษณะตามนยอภธรรม ไวดวยวา มองคธรรมคอ ทฏฐ ในทฏฐเจตสกสมปยตตจต หมายถง จตทประกอบดวยความเหนผด มอย ๔ ดวงไดแก

(๑) โสมนสสสหคต ทฏฐคตสมปยตต อสงขารก แปลวา จตทเกดพรอมดวยความดใจ ประกอบดวยความเหนผด ไมมสงขาร กระตนเตอน หมายความวา เวลาทาบาปมความดใจ เหนวาไมเปนบาป ทาบาปเอง ไมมใครมาชกชวนใหทา

(๒) โสมนสสสหคต ทฏฐคตสมปยตต สสงขารก แปลวา จตทเกดพรอมดวยความดใจ ประกอบดวยความเหนผด มสงขารกระตนเตอน หมายความวา เวล าทาบาปมความดใจ เหนวาไมเปนบาป มผชกชวนจงทาบาป

(๓) อเปกขาสหคต ทฏฐคตสมปยตต อสงขารก แปลวา จตทเกดพรอมดวยความวางเฉย ประกอบดวยความเหนผด ไมมสงขารกระตนเตอน หมายความวา เวลาทาบาปมใจเฉย ๆ เหนวาไมเปนบาป ทาบาปเอง ไมมใครมาชกชวนใหทา

(๔) อเปกขาสหคต ทฏฐคตสมปยตต สสงขารก แปลวา จตทเกดขนพรอมดวยความวางเฉย ประกอบดวยความเหนผด มสงขารกระตนเตอน หมายความวา เวลาทาบาปมใจเฉย ๆ เหนวาไมเปนบาป มผชกชวนจงทาบาป

จากการศกษา ความหมาย ประเภท และลกษณะของสงโยชน ตามทศนะของพระเถระในสงคมไทย พบวาทศนะของทานทงหลายตอความหมายของสงโยชนนน มความเหมอนโดย ยดเอาตามคาอธบายชนอรรถกถาเปนตนมา เชนการอธบาย ประเภทของสงโยชน ทง ๑๐ ประการตามนยพระสตร ในขณะท การอธบายลกษณ ะของสงโยชน พบวา มเพยง พระธรรมธรราชมหาม น (โชดก ญาณสทธ) ทานเดยวทอธบาย สงโยชนตามแนวพระอภธรรม

สวนประเดนทพบวามความแตกตางไปจากคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทไดแก การอธบายรปราคสงโยชน และอรปราคสงโยชนของพระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข ) และเกณฑในการจาแนกประเภทของ ทกขไณยบคคล หรอพระอรยบคคลทง ๘ จาพวก ของ พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต ) รวมถง คาอธบายความหมายของสงโยชนของ พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา) วาเปนเครองปราบความบา

๑๕ เรองเดยวกน, หนา ๕.

๑๖๙

๔.๒ ทศนะตอหลกธรรมทสมพนธกบสงโยชน

จากหลกธรรมท มความสมพนธกบสงโยชน (ดงรายละเอยดทไดกลาวไวแลวในบทท ๒ ) เมอไดศกษาทศนะของพระเถระในสงคมไทยในประเดนดงกลาว พบวาพระเถระในสงคมไทยทมทศนะตอหลกธรรมทสมพนธกบสงโยชนมดงน

๔.๒.๑ พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท) พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท) เปนพระสายปฏบตทมคณลกษณะ พเศษคอ

การเทศนาธรรมดวย การใช อปมาโวหาร ในการอธบายธรรมใหเปนรปธรรมเพอใหผฟงสามารถเขาใจไดงายโดยเปรยบเทยบบรรดากเลสอกศลธรรมทงหลายกบสงตาง ๆ ทมอยรอบตวดงตอไปน

๑) อปมากเลสกบพษง ทานเปรยบความชวคอกเลสและอกศลธรรมทงหลายกบพษของงซงเปนอสรพษคอ

สตวรายทเมอถกกดแลวจะถงแกชวตไดดงคาอปมาตอไปน “. . .คลายกบวาเรามองเหนงเหาทมนเลอยไป เรากรวางนนมนเปนอสรพษ ถามนกดใครมน

จะถงตายหรอเจยนตาย อนนเรยกวาเรารในงเหาตามความเปนจรง กไมกลาไปจบงนน ใครจะบอกอยางไรกไมกลาจบ คอเราบรรลถงพษของมน ความชวทงหลายกเหมอนกนถาเราเหนโทษของมนกไมอยากทาขอใหเราปฏบตไปพจารณาไปมนจะถอนของมนเอง”

คาสอนนสอนใหเราทราบ วา หากเราหมนตามดรเทาทนกเลสวาเปนสงทมพษรายกาจดจพษของงแลวมนสการโดยแยบคายอยเนอง ๆ กจะชวยใหเราเหนภยแหงกเลสนได

๒) อปมากามฉนทะกบกลวยนาวาแฝงดวยยาพษ เมอครงททานบวชใหม ๆ ทานเรมเหนภยหรอเหนทกขจากการเสพกาม วาเปนเรองท

อนตรายเปนอยางมาก หากเรายงหลงเพลดเพลนอยกบกามฉนทะซงเปนของหยาบ พระโพธญาณเถระ (หลวงพอชา สภทโท) กลาววา

มนคลาย ๆ กบกลวยนาวาใบหนงเราไปทานมน มนกหวานดอย มนมรสหวานกรอย แตเวลานรอยวาเขาเอายาพษไปฝงไวใ นกลวยใบนน แมจะรอยวามนหวานเทาไรกชาง ถากนไปแลวมนจะตายใชไหม ความเหนมนเปนเชนนนทกท วาจะกนกเหนยาพษฝงอยในนนทกทนนแหละ มนกเลยถอยออกมาเรอย ๆ จนกระทงมอายพรรษามากขนาดนแลว ถาเรามองเหนแลว มนไมนากนเลยนะ๑๖

๑๖ พระโพธญาณเถร (ชา สภทโท), อาหารใจ เลม ๒๕, (กรงเทพฯ : โอ เอส พรนตงเฮาส , ๒๕๔๖),

หนา ๑๐๑.

๑๗๐

ประเดนคา สอนในเรองกามตณหาวามลกษณะของความเพลดเพลนน มลกษณะทสอดคลองกบเนอหาใน “ธมมจกกปปวตนสตร” ปฐมเทศนาทพระพทธองคตรสสอนปญจวคคย ในเรองสาเหตของการเกดทกข (ทกขสมทยอรยสจ) คอตณหาคอความทะยานอยาก ซงมลกษณะทเปนความเพลดเพลนดงพทธวจนะวา “...ภกษทงหลาย ขอนเปนทกขสมทยอรยสจ คอ ตณหาอนทาใหเกดอก ประกอบดวยความเพลดเพลนและความกาหนด มปกตใหเพลดเพลนในอารมณนน ๆ คอ กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา”๑๗

๓) อปมามจฉาสมาธกบมดคมแตไมใช ดวยเหตวา มรรคมองค ๘ ขอสมมาสมาธคอความตงใจชอบนนเปนหนงในหนทางส

การดบทกข ดงนนทางทผดซงอยตรงขามกน จงไดแกมจฉาสมาธทนาพาผปฏบตใหหลงตดอยกบอารมณฌานซงถอเปนสงโยชน เบองสง (อทธมภาคยสงโยชน ) พระโพธญาณเถระ (หลวงพอชา สภทโท) ไดใหทศนะเกยวกบเรองมจฉาสมาธไวดงน

มจฉาสมาธคอความทจตเขาสสมาธเงยบหมดไมรอะไรเลยปราศจากความรนงอยสองชวโมงกไดกระทงวนกไดแตจตไมรวามนไปถงไหนมนเปนอยางไรไมรเรองนสมาธอนนเปนมจฉาสมาธ มนกเหมอนมดทลบใ หคมดแลวแตเกบไวเฉย ๆ ไมเอาไปใชมนกไมเกดประโยชนอะไรอยางนน ความสงบอนนนเปนความสงบทหลงคอวาไมคอยรเนอรตวเหนวาถงทสดแลวกไมคนควาอะไรอกตอไปจงเปนอนตรายเปนขาศกเชนนนอนนเปนอนตรายหาม

ปญญาไมใหเกด ปญญาเกดไมไดเพราะขาดความรสกรบผดชอบ๑๘ จากอปมาดงกลาว ของทาน แสดงใหเหนวา แมสมาธทบาเพญได (เปรยบเหมอนมดท

ลบใหคมดแลว ) หากมไดนาออกมาใชกไมสามารถบรรลประโยชนขนสงได แตหากนาสมาธทไดนนมาเจรญวปสสนาใหถกทางกยอมสาเรจประโยชนขนสงคอ พนทกขได (เปรยบเหมอนนามดนนมาชาแรกกเลส เฉอนสงโยชนออกจนหมดเปลอกนนเอง)

๔) อปมาตณหาดวยเชอกตดตอ ประเดนสาคญอกประการหนงในเรองของการอปมาตณหาดวยเชอกตดตอของทานน

มความนาสนใจในเนอหาสาระอยเปนอนมาก ทานอธบายวา เหมอนดงเชอกเขาไปในปาอยางนเชอกไปตดตอดงไมไปเกดไมสบายใจนทกขแลว เหน

ไหมดงฟดไปฟดมา ฮอมนตดอะไรวนวายดงอยนนแหละ ดงไมไปมนทกขวนเวยนอยนนไมรจกทกข ทกขมนเกดขนเพราะดงไมไป มนตดอะไรนะ กไมไดคด พระพทธเจาทานวา ให

๑๗ ส.ม. (ไทย) ๑๙/๑๐๘๑/๕๙๓, ส.ม. (บาล) ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗-๓๗๐. ๑๘ พระโพธญารเถร (ชา สภทโท), ชวตทพนทกข , (กรงเทพฯ : สานกพมพธรรมสภา , ม.ป.ป.),

หนา ๙.

๑๗๑

ยอนกลบมาดซมนตดอะไรสาวเชอกมา ๆ นนมนตดตอถงดงอยางไรกไมไปมนตดแนนอยตรงนนตรงเหตทมนตดนนแหละเหตทกขเกดอยตรงนนถอดพราออกจากตลบสบปอกลงไปเลยทนละเดนไปกดงไดสะดวกนนแกตรงททกขจะเกดทกขกไมเกดละทน พดอยางนก คงพอเขาใจนะขนาดนแลวยงไมเขาใจกหนเสย๑๙

ประเดนขางตนน แมวาพระโพธญาณเถระ (ชา สภทโท) จะมไดเอยถงสงโยชน กตามท แตผวจยมความเหนวา “ตณหา”ในทน ทานหมายถง “สงโยชน ” ทง ๑๐ ประการ เพราะเหตวาตณหาตวนทางานดวยการ เขาไป ผกมดมนษยใหตดอยกบสง ๆ หนงทาใหไมสามารถไปไหนได ตองวนเวยนอยกบท ดงนน เชอก ในทนก คอสงโยชน และตอกคออวชชา การวนเวยนอยนน คอวฏฏะสงสาร และประโยคทวา “ถอดพราออกจากตลบสบปอกลงไป” ยอมหมายถงการใชเครองมอคอวปสสนาในการตดเชอกทง ๑๐ เสนใหขาดออกกลาวคอการละสงโยชนทงหลายนนเอง

๕) อปมาทฏฐดวยงพษ ดวยเหตวาในขณะททฏฐสงโยชนเกดทาหนาทใหสรรพสตวมความเหนผดพรอมดวย

อกศลทมความพอใจทเรยกวากามาสวะ (โลภะ , อภชฌา ) และอวชชาสวะ (โมหะ ) เกดรวมสนบสนนชวยใหทฏฐสงโยชนทาหนาทของตนใหสะดวกขน จงทาใหมความเหนในทางทผด เขาไปยดถอเอาสวนสด ๒ สวนทพระพทธองคตรสไววาไมใชหนทางทถกตอง สวนสดนนไดแก อตตกลมถานโยค และกามสขลลกานโยโค กคอ ทางตงและทางหยอนนนเอง ถาเรานอมเขามาพจารณาใหเหนในปจจบน ทางตงกคอ ความโกรธ อนเปนทางเศราหมอง กามสขลลกานโยโคกคอ ความดใจ ความพอใจนกเปนทางไมสงบ ทางทกขกเปนทางไมสงบ ทางสายกลางมนษยเราทงหลายไมตองการทกข ตองการแตสข ความจรงสขนนกคอทกขอยางละเ อยดนนเอง สวนทกขกคอทกขอยางหยาบ พระโพธญาณเถระ (ชา สภทโท) อปมาวา “สขและทกขนกเปรยบเสมอนงตวหนง ทางหวมนเปนทกข ทางหางมนเปนสข เพราะถาลบทางหวมนมพษ ทางปากมนมพษ ไปใกลทางหวมนกกดเอา ไปจบหางมนกเหมอนเปนสข แตถาจบ ไมวาง มนกหนกลบมากดไดเหมอนกน เพราะทงทางหวงและหางงกอยในงตวเดยวกน”๒๐

๖) อปมาทกขดวยหนาม “อปสรรคขวากหนาม ” เปนอปมาทแสดงใหเหนถงความไมราบรน ความไมสบาย

ความทกข ความไมดงามตาง ๆ ทมนษยทกคนไมตองการจะเจอ ทานสอนใหเหนถง สงทงหลายทง

๑๙ พระโพธญารเถร (ชา สภทโท ), ทาความเขาใจเกยวกบภาวนา ,พมพครงท ๓ (กรงเทพฯ : วบล

กจการพมพ , ๒๕๔๖), หนา ๑๖. ๒๐ พระโพธญารเถร (ชา สภทโท), นอกเหตเหนอผล , (กรงเทพฯ : ครสภาลาดพราว , ๒๕๓๕),

หนา ๑๙.

๑๗๒

ปวงมนเปนของมนอยอยางนน มนมไดใหทกขแกเรา เชนเดยวกบหนาม มไดใหทกขแกผใด ถาเราไปเหยยบมนเขากทกขทนททาไมจงเปนทกข เพราะไปเหยยบ เรามเสยนหรอหนามนอย ๆ ตาเทาเราอย เดนไปปวดบาง หายปวดบาง บางทกเดนไปสะดดหวตอเขา ปวดขนมากคลาด คลาไปคลามาไมเหนเลยขเกยจดมนกปลอยมนไป ตอไป เดนไปถกปมอะไรขนมาก ปวดอก มนเปนอยางนเรอยไป เพราะเสยนหรอหนามนนมนยงอยในเทาเรา ยงไมออก ทกขทเกดขนมานนนะ เราตองกาหนดรมน ไมตองปลอยมนไป เมอม นเจบปวดขนมา "เออ ไอหนามนมนยงอยนนะ " เมอความเจบปวดเกดขน ความคดทวาจะเอาหนามออกจากเทาเรากมพรอมกนมา ถาเราไมเอามนออก ความเจบปวดมนกเกดขน เดยวกเจบ เดยวกเจบ อยอยางน ความสนใจทจะเอาหนามออกจากเทาเรามนมอยตลอดเวลา ผลทสด วนหนงตองตงใจเอาหนามออกใหได เพราะมนไมสบาย อนนเรยกวา ปรารภความเพยรของเราตองเปนอยางนน มนขดตรงไหน มนไมสบายตรงไหน กตองพจารณาแกไขทตรงนน แกไขหนามทมนยอกเทาเรานนแหละ งดมนออกเสย๒๑

๗) อปมากเลสกบแมว ทานอปมา กเลสเหมอนแมว เนองจากแมวเปนสตวเลยงทมนสยเอาแตใจตวเอง และ

เยอหยง บางครงกอาจขวนทารายเราผเลยงเอาได ถาใหกนตามใจ มนกยงมาเรอย ๆ แตมวนหนง มนขวนนะถาเราไมใหอาหารมน ไมตองใหอาหารมน มนจะมารองแงว ๆ อย เราไมใหอาหาร มนสกวน หนง สองวน เทานนกไมเหนมนมาแลว เหมอนกนแหละ กเลสไมมากวนเรา เรากจะไดสงบใจตอไป๒๒ ประเดนดงกลาวนสอนใหเราฝกตนหามใจไมใหไปตามใจกเลสของเราใหเจรญงอกงามขนเรอย ๆ จนเกดโทษกบตวเองได

๘) อปมาเวทนาดวยการอยกบงพษ อปมาอกประการหนง เรองเวทนาดวยงพษนนกเนองจาก เวทนาถอเปนนามขนธซง

เปนอารมณของสงโยชน ๒๓ ดงนนทานจงใหความสาคญมากและเนนยา ใหโยมจาไวในใจ อารมณทงหลายนน ไมวาจะเปนอารมณทพอใจกตาม หรออารมณทไมพอใจกตาม อารมณทงสองอยางนมนเหมอนงเหาซงมพษมาก ถามนฉกคนแลว กทาใหถงแกความตายได อารมณนกเหมอนงเหาทมพษรายนน อารมณทพอใจกมพษมาก อารมณทไมพอใจกมพษมาก มนทาใหจตใจของเราไมเสร ทาใหจตใจไขวเขวจากหลกธรรมของพระพทธเจา๒๔

๒๑ พระโพธญาณเถร (ชา สภทโท), อาหารใจ, หนา ๑๖๑. ๒๒ พระโพธญาณเถร (ชา สภทโท), คาสอนหลวงพอ, หนา ๓๖. ๒๓ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๑๓๐/๒๘๘, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๑๓๐/๑๖๖. ๒๔ พระโพธญาณเถร (ชา สภทโท), โพธญาณ, หนา ๑๐๓.

๑๗๓

๙) อปมาสกกายทฏฐดวยการรบโทรศพท ทานเปรยบโทรศพทเปนเครองมอสอสารทรบเอาความทกขความไมสบายใจเรอง

เดอดรอนใจ จากความจรงขนสมมตทมนษยบญญตขนเรยกตว ตน เรา เขา ทานสอนไมใหเขาไปยดกบสมมตเหลานนวา

“อยาไปเปนอะไรเลย เปนพระพทธเจากลาบาก เปนพระป จเจกกอยาเปน ขนชอวาเปนแลวมนลาบากทงนนละ อยาไปเปนเลย ถาฉนเปนพระสเมโธ ฉนเปนพระอานนโท กทกขเดยวนละ อานนโทกไมม สเมโธกไมม อาว ไมมยงไง สมมตเฉย ๆใชไหม ถาเปนแลวเปนทกขเลย ถามสเมโธ สเมโธกโกรธ อานนโทกโกรธ ถามถ าเอา ถาอานนโทไมม สเมโธไมมละกไมมใคร ไมมใครรบโทรศพทใชไหม กรง ๆ ๆ เฉย นไมเปนอะไร กไมทกขนมนเปนอยางน ถาเราเปนอย โทรศพทมาก กรง ไป กรง ไป เปนทกขเราจะตองทาปญญาใหเกดทาอยาใหมสเมโธ อยาใหมอานนโท เปนแตสมมตก นเฉยเทานนละ อยาไปรบเขาวาดกอยาเปน เขาวาชวกอยาเปน รแลวเอาไหม รแลวกไมเอาอก หมดนะ อยางนน”๒๕

๑๐) อปมามจฉาทฏฐเหมอนหนอนในคถ เมอกลาวถงทฏฐทานมทศนะวา หาก มความเหนถกขนในใจของเราแลวอยทไหนก

สบาย แตเพราะเรายงมความเหนผดอย ยดธรรมอนมพษอย จงทาใหไมสบาย การเขาไปยดเชนนเปรยบไดกบตวหนอนทอาศยอยในสถานททกสกปรกโสโครก กนอาหารทสกปรก ไมดทงนน ไมสมควร แตวามนสมควรกบหนอน หากเราลองเอาไมไปเขยมนออกจากมตร ออก จากคถ ตวหนอนนนมนจะดนกระเสอกกระสนกลบไปสกองคถอยางเกา เพราะความเสพคนอยมนจงจะสบาย อปมาฉนใดอปมยกฉนนน พระภกษสามเณรทงหลายยงมความเหนผดอยครบาอาจารยมาแนะนาใหเหนถก มนกไมสบายใจ เหมอนตวหนอนวงกลบไปหากองคถอยเรอย ๆ ความไมสบาย เกดขนเพราะตรงนนเปนทอยของมน เมอหนอนนนมนยงมองไมเหนความสกปรกอยในทนน เมอนนมนกออกไมได ทานสอนวาบรรดาพทธบรษท ทงหลาย มภกษเปนตน กเหมอนกนฉนนน ถาไมเหนโทษทงหลายในสงเหลานน กจะหลดออกมาไมได สงผลใหการปฏบตเปนไปดวยความยากลาบาก๒๖

จากการศกษาทศนะตอหลกธรรมทมความสมพนธกบสงโยชนโดยการม สวนสงเสรม และสนบสนนสงโยชน พบวามเพยงพระโพธญาณเถระ (หลวงพอชา สภทโท) ทกลาวถงลกษณะของกลมอกศลธรรมเชน กเลส ตณหา ทฏฐ เปนตน โดยใชวธการอธบายวธเดยวกบทพระพทธองคทรงใชคอ วธ อธบายเชงอปมาเปรยบอกศลธรรมเหลานนกบสงตาง ๆ รอบตวทเกดอยใน

๒๕ กองทนพลงชวตอาคมธรรมทาน , อปลมณ, (กรงเทพฯ : อกษรสยามการพมพ , ๒๕๔๐), หนา ๕๕๔-๕๕๕.

๒๖ ดรายละเอยดใน พระโพธญาณเถร (หลวงปชา สภทโท), เหมอนกบใจคลายกบจต, หนา ๓๒.

๑๗๔

ชวตประจาวน แตถงกระนน การอธบายของทานกมเนอหาทเกยวของกบสงโยชนไมมากนก กลาวคอมไดมงเนนอธบายไปทหลกธรรมทมความสมพนธกบสงโยชนโดยตรง

๔.๓ ทศนะตอหลกการละสงโยชน

จากแนวคดและหลกการ ละสงโยชน (ดงรายละเอยดทไดแสดงไวแลวในบทท ๓ ) เมอไดศกษาทศนะของพระเถระในสงคมไทยในประเดนดงกลาว พบวาพระเถระในสงคมไทยแตละรปมทศนะตอแนวคดและหลกการละสงโยชน ดงน

๔.๓.๑ พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข) พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข ) กลาวถงประเดนการละสงโยชนวาสงโยชนทง

๑๐ ประการ เปนกเลสทแสนจะรายกาจซงมาจากสญชาตญาณภายในตวมนษยทมอยทกคนตงแตเกดมาเปนทารกแลว เมอมนษยเกดมากจะมสญชาตญาณทตดตวมาดวย เปนสญชาตญาณทยงไมไดรบการอบรม เปนม าตามลาพงสญชาตญาณ ทปราศจากวชชา ดงนนจงประกอบไปดวยอวชชาทาใหเตมไปดวยความทกข

อนง กเลสทงหลายมลกษณะเปนเชนน กลาวคอมลกษณะทตองไดรบการตอบสนองจากสญชาตญาณอยตลอดเวลา ยงไปกวานนหากกเลสทละเอยดประณตทเปนตวปญหา เรยกวา สงโยชน ๑๐ ประการ ผทสามารถละสงโยชนดงกลาวไดทงหมดเรยกวาพระอรหนต ผทละสงโยชนไดบางสวนแตยงละไมไดทงหมดเรยกพระอรยะบคคลขนตาง ๆ ตามลาดบมพระโสดาบนเปนตน สาหรบผทยงละสงโยชนไมไดเลยไดแกปถชน ๒๗ พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข) เนนยาและใหความสาคญมากในเรองสญชาตญาณนหากไดรบการสงเสรมใหงอกงามไปในทางทไมดจะทาใหปถชนเปนปถชนเกนขน ทานกลาววา “มนจะบา แลวมนจะเปนสตวนรกไมทนรตว ; ฉะนนอยาทาเลนกบสงทเรยกวา สญชาตญาณเลย”๒๘

๔.๓.๒ พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต) ประเดนทผวจยมองวาเปนเรองทนาสนใจอยไมนอยไดแกการท พระพรหมคณาภรณ

(ประยทธ ปยตโต) กาหนดบทบาทของสงโยชนเอาไววา สงโยชนเปนหนงในเกณฑจาแนกประเภท

๒๗ ปถชน ในอรรถกถาทฆนกาย สลขนธวรรค อธบายวา หมายถง คนทยงมกเลสหนา ทเรยกเชนน

เพราะบคคลประเภทนยงมเหตกอใหเกดกเลสอยางหนานานปการ ปถชนม ๒ ประเภท คอ อนธปถชน คนทไมไดรบการศกษาอบรมทางจต และกลยาณปถชน คนทไดรบการศกษาอบรมทางจตแลว, ท.ส.อ. (บาล) ๗/๕๘-๕๙.

๒๘ พทธทาสภกข, ธรรมานกรมธรรมโฆษณ ฉบบประมวลธรรม เลม ๓, เรยบเรยงโดย นาย พนจ รกทองหลอ, หนา ๗๗.

๑๗๕

ของทกขไณย หรออรยบคคล ๒๙ โดยเกณฑนจะจาแนกประเภทข องอรยบคคลไดดวยจานวนกเลสคอสงโยชนทละไดในแตละขน พรอมไปกบความกาวหนาในการบาเพญไตรสกขาคอศล สมาธ และปญญา เกณฑในการจาแนกประเภทของ ทกขไณยบค คล หรอพระอรยบคคลทง ๘ จาพวกน หากวาโดยระดบหรอขนตอนใหญแลว อรยบคคลทานวามเพยง ๔ และไปมสวนสมพนธกบการละสงโยชนดงน

ก. พระเสขะ หมายถง ผยงตองศกษา หรอ สอปาทเสสบคคล ผยงมเชอคออปาทานเหลออย ม ๓ ประเภทไดแก

๑) พระโสดาบน ผถงกระแสคอเขาสมรรค เดนทางถกตองอยางแทจรง หรอปฏบตถกตองตามอรยมรรคอยางแทจรงแลว เปนผทาไดบรบรณในขนศล ทาไดพอประมาณในสมาธ และทาไดพอประมาณในปญญา ละสงโยชนได ๓ คอ สกกายทฏฐ วจกจฉา และ สลพพตปรามาส

๒) พระสกทาคาม ผกลบมาสโลกนอกครงเดยวกจะกาจดทกขไดสน เปนผทาไดบรบรณในขนศล ทาไดพอประมาณในสมาธ และทาไดพอประมาณ ในปญญา นอกจากละสงโยชน ๓ ขอตนไดแลว ยงทาราคะ โทสะ และโมหะ ใหเบาบางลงดวย

๓) พระอนาคาม ผจะปรนพพานในทผด เกดขน ไมเวยนกลบมาอก เปนผทาไดบรบรณในศล ทาไดบรบรณในสมาธ แตทาไดพอประมาณในปญญา ละสงโยชนไดอก ๒ ขอคอ กามราคะ และปฏฆะ รวมเปนละสงโยชนเบองตาไดครบ ๕ ประการแรก

ข. พระอเสขะ หมายถง ผไมตองศกษา หรอ อนปาทเสสบคคล ผไมมเช อคออปาทานเหลออยเลย มประเภทเดยวไดแก

๔) พระอรหนต ผควรแกทกขณาหรอการบชาพเศษ หรอผหกกาแพงแหง สงสารจกรไดแลว เปนผสนอาสวะ เปนผทาไดบรบรณในสกขาทงสามคอ ศล สมาธ และปญญา ละสงโยชนเบองสงไดอกทง ๕ ขอ รวมเปนละสงโยชนหมดทง ๑๐ ประการ

พระเสขะ แปลวาผยงตองศกษา คอยงมกจเกยวกบการฝกฝนอบรมตนทจะตองทาตอไปอก จงไดแกทกขไณยบคคล ๓ ระดบตน ซงจะตองปฏบตในสกขา เพอละสงโยชนและบรรล

๒๙ เกณฑจาแนกประเภททกขไณย หรออรยบคคล ใน “พทธธรรม” กลาววาโดยหลกใหญ ม ๒ วธ

คอ แบงตามขนหรอระดบทกาจดกเลสได (แบบลบ) และแบงตามคณธรรมหรอขอปฏบตทใหเขาถงระดบหรอขนนน ๆ (แบบบวก) การแบงแบบลบกไดแกการใชสงโยชน ๑๐ ประการเปนตววดนนเอง สวนการแบงแบบบวกแบบงตามอนทรยทแกกลาเปนตวนาในการปฏบต ไดแก (๑) สทธานสาร (๒) ธมมมานสาร (๓) สทธาวมต (๔) ทฏฐปปตตะ (๕) กายสกข (๖) ปญญาวมต (๗) อภโตภาควมต , พระธรรม ปฎก (ป.อ.ปยตโต ), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๒๘๔-๒๙๒.

๑๗๖

ธรรมสงขนตอไป จนถงเปนพระอรหนต สวนพระอเสขะ แปลว า ผไมตองศกษา คอทากจเกยวกบการฝกฝนอบรมตนเสรจสนแลว บรรลประโยชนตนแลว ไมตองปฏบตในสกขาตอไป ไมมกเลสทตองพยายามละตอไป และไมมภมธรรมสงกวานนทจะตองขวนขวายบรรลอก จงไดแก พระอรหนต๓๐

อนง ทกขไณยบคคล หรออร ยบคคล ๘ นกคอ ทกขไณยบคคล หรออรยบคคล ใน ๔ ระดบทแสดงขางตนนนเอง หากเรยงแตละลาดบทละคจะไดดงน

(๑) โสดาปตตมรรค หมายถง ทานผปฏบตเพอทาใหแจงโสดาปตตผล (๒) โสดาปตตผล หมายถง ทานผทาใหแจงคอบรรลโสดาปตตผลแลว (๓) สกทาคามมรรค หมายถง ทานผปฏบตเพอทาใหแจงสกทาคามผล (๔) สกทาคามผล หมายถง ทานผทาใหแจงสกทาคามผลแลว (๕) อนาคามมรรค หมายถง ทานผปฏบตเพอทาใหแจงอนาคามผล (๖) อนาคามผล หมายถง ทานผทาใหแจงอนาคามผลแลว (๗) อรหตตมรรค หมายถง ทานผปฏบตเพอทาใหแจงอรหตตผล (๘) อรหตตผล หมายถง ทานผทาใหแจงอรหตตผลแลว ๔.๓.๓ พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา) พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา ) มทศนะตอหลกการของสงโยชน วา หมายถง

เครองปราบความบา ให พจารณาดใจเราวา ใจเราบาอะไรบางใน สงโยชน ๑๐ ประการ อนดบแรกตดสามประการใหไดแนนอนเสยกอนในเบองตน โดยไมเขาไปตดยดกบ เรองฌานโลกย เพราะแมจะไดฌานโลกยนนถงขนใด กตาม แต หากยงตด สงโยชนสาม นไมได กยงไมเขาถง ความด สวนสงโยชนอกเจดประการกคอ กามฉนทะ การตดอารมณในกามคณ ปฏฆะ การตดอารมณกระทบใจ ถาตดไดอกสองเปนพระอนาคาม ตดไดอกหาคอไมหลงในรปฌาน และไมหลงใน อรปฌาน ไมหลงใน มานะ การถอตวถอตน อทธจจะ ตดอารมณฟงซาน มงพระนพพานเปนทไป อวชชา ตดกาลงใจทเหนวามนษยโลก เทวโลก พรหมโลก เปนของดใหสนไป กจะไดชอวาตดสงโยชนทง ๑๐ ประการนนไดทงหมด กจะเขาพระนพพาน

มหลกฐานทนาสนใจประการหนงในเรองคาสอนของทานเกยวกบ ฐานะของสงโยชนทเปนเครองวดความเปนอรยบคคล ดงคาสนทนาระหวางทานกบลกศษยผถามคาถามดงตอไปน

ผถาม : กระผมอยากทราบวา พระโสดาบน กบพระอรหนตนนเขาใชเครองวดอยางไรครบ ?

๓๐ เรองเดยวกน, หนา ๒๘๖.

๑๗๗

หลวงพอ : เขาใช หลกกโลเมตร เปนเครองวด ผถาม : (หวเราะ) หลวงพอ : อาว...จรง ๆ คอวา การปฏบตใหเปนพระอรยะคอ ตงแตพระโสดาบนถง

พระอรหนตนนะ ถาเขาถงพระโสดาบน มนยาว ๓ กโลเมตร ถาถงพระอรหนตก ยาว ๑๐ กโลเมตร เอะ...แยใหม คณถามเครองวดน แตวาเครองวดในทนไมไดหมายความวาจะเอาเชอกไปวด หรอวาเอาอะไรเขาไปวด ตองวดดวย คณธรรมทละ ๓๑ หมายถ งพระอรยบคคลทง ๔ ประเภทจะละสงโยชนทง ๑๐ ประการไดตางกนตามหลกการของการละสงโยชน

มขอสงเกตประการหนงเรองผลของการปฏบตทานวา ไมมความจาเปนตองเรยงลาดบ คอ ๑) เปนพระโสดาบน ๒) เปนพระสกทาคาม ๓) เปนพระอนาคาม ๔) เปนพระอรหนต จะเห นวาพระสาวกบางทานพอฟงเทศนจบบรรลพระโสดาบน และฟงเทศนอกครงหนง หรอวาปฏบตตอเปนอรหนตเลยกม อยาง พระอานนท หรอบางทานฟงเทศนจบเปนอรหนตเลยกม ๓๒ การปฏบตนจาเปนตองดตวอยางตามพระสตร ถาเราไมดตวอยางตามพระสตรจะปฏบตยาก ทาไปๆ กคดแตเพยงวาสมาธจะทรงหรอไมทรง จะทรงสมาธนานหรอไมนานละเอยดหรอหยาบกอยแคนน ผลทสดแมแตพระโสดาบนกไมได ถาเราดตวอยางตามพระสตรจะรสกวางาย๓๓

ประเดนสาคญ ทานแนะวา ควรคดเอาชนะกเลสคราวละขอ เอาชนะใหเดดขาด แลวคอยเลอนเขาไปทล ะขอ ขอตน ๆ ถาเอาชนะไมได กอยาเพงเลอนไปหาขออน ทาอยางนจะไดผลเรวเพราะขอตนหมอบแลว ขอตอไปไมยากเลย จะชนะหรอไมชนะ กขอตนนแหละ เพราะเปนของใหม และมกาลงครบถวนทจะตอตานเรา ถาดานหนาแตก ดานตอไปงายเกนคด ในสงโยชน ๑๐ ประการมสกกายทฏฐ วจกจฉา และสลพพตปรามาส เปนตน ทานกลาววาใหมงตดทสงโยชนประการท ๑ คอ สกกายทฏฐเพราะเปนตวสาคญดงคากลาววา

การตดสงโยชน ๑๐ ประการ เขาตดกนตวเดยวคอ สกกายทฏฐ สกกายทฏฐตองใชอารมณไมเหมอนกน อยางพระโสดาบนกบพระสกทาคาม ทพระพทธเจาทรงตรสวา มสมาธเลกนอย กบมศลบรสทธและมปญญาเลกนอย ใชปญญาแคคดวาชวตนตองตาย นเปนสกกายทฏฐ ตด

๓๑ พระราชพรหมยาน (หลวงพอพระมหาวระ ถาวโร ), หลวงพอตอบปญหาธรรม ฉบบพเศษ เลม

๑, จดทาโดย เจาหนาทธมมวโมกข , พมพครงท ๘๖, (กรงเทพมหานคร : บรษทเยลโล การพมพ , ๒๕๕๓), หนา ๕๖.

๓๒ พระราชพรหมยาน, สงโยชน ๑๐, หนา ๕๕. ๓๓ เรองเดยวกน, หนา ๕๗-๕๘.

๑๗๘

ตรงนใหมความรสกจรงๆ วารางกายนมนตองตายแน วนนนะมนไมตาย แตวนหนามนอาจจะตายกได ยงไงๆ มนกตายกนแนนอน๓๔

อกประการหนง พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา ) ไดยกแนวทางการสอนของหลวงพอปาน เรองการตดสกกายทฏฐ มาสนบสนนแนวการปฏบตดงกลาว มใจความวา หลวงพอปานสอนเรองวปสสนาญาณโดยเนนสอนเฉพาะ สกกายทฏฐ อยางอนทานสอนแตไมเนนน ก เนนสกกายทฏฐเปนใหญใหมความเขาใจวา รางกายนไมใชเราไมใชของเรา เราไมมในรางกาย รางกายไมมในเรา พอทาสมถะกบวปสสนาขอนควบกน จตใจกสดใสมอารมณสงบ๓๕

อนง ถาเปนอารมณพระอนาคาม จะมความรสกเบอหนายในรางกาย เบอหนายทกสงทกอยางในโลก เบ อหมดจนไมมความรสกพอใจอะไรทงหมด อนนเปนอารมณพระอนาคาม ถาเปนพระอรหนตม สงขารเปกขาญาณ วางเฉยทกอยาง รางกายเรากเฉย จะแกกเชญแก มนจะปวยกเชญปวย มนจะตายกเชญตาย เปนหนาทของมน รางกายคนอนกเชนเดยวกน ทรพยสมบตกเหมอนกน มนมอยกม ไมมมนจะพงมนจะหายไปกเรองของมน เปนของธรรมดา

จากการศกษา พบวา ทศนะ ตอหลกการละสงโยชน ของทงพระ ธรรมโกศาจารย ( พทธทาสภกข ) พระพรหมคณาภรณ ( ประยทธ ปยตโต ) และ พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา) ตางกมแนวสอนไปในทางเดยวกนกบในพระไตรปฎก กลาวคอการ เนนยาใหเหนถงความสาคญของการละสงโยชนใหครบทง ๑๐ ประการโดยการมงแสดงใหเหนหลกการของการละทละขนตามลาดบขนตอน โดยเชอมโยงหลกการเขากบเปาหมายของการละสงโยชนคอการบรรลธรรม ไดเขาถงการเปนอ รยบคคล หรอทกขไณยบคคล ถงกระนนกมหลกคาสอนทเพมเตมนอกเหนอจากในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทคอ การนาหลกการของ สงโยชนมา ตความเพอใชเปนเกณฑในการวดความเปนอรยบคคลไดดงท พระเถระทง ๒ รปไดแก พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต) และพระราชพรหมญาณ (หลวงพอฤาษลงดา) ไดกลาวเอาไว

๔.๔ ทศนะตอหลกธรรมสาหรบปฏบตเพอละสงโยชน

จากหลกธรรมสาหรบปฏบตเพอละสงโยชน (ดงรายละเอยดทไดแสดงไวแลวในบทท ๓ ) เมอไดศกษาทศนะของพระเถระในสงคมไทยในประเดนดงกลาว พบวาพระเถระในสงคมไทยแตละรปมทศนะตอหลกธรรมสาหรบปฏบตเพอละสงโยชนดงน

๔.๔.๑ พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต) ในหนงสอพทธธรรมทานกลาวถงเรองหลกปฏบตเพอการบรรลนพพานเอาไววา

๓๔ เรองเดยวกน, หนา ๖๐. ๓๕ เรองเดยวกน, หนา ๖๗.

๑๗๙

พทธพจนทแสดงหลกการปฏบตเพอบรรลนพพาน มกเปนไปใน รปของคาสอนใหพจารณาสภาวธรรม . . .หากจะแสดงลาดบขนตอนของการปฏบตทจะเรยกไดวาเปนระบบ กเปนเพยงการแสดงขนตอนอยางกวาง ๆ พทธพจนแนวนทนบวาละเอยดทสดและพบบอยทสดกคอ คาสอนแสดงความกาวหนาในการประพฤตพรหมจรรยของพระภกษ ตงแตออกบวชจนบรรลอาสวกขยญาณ อกแนวหนงทนบวาใกลเคยง ซงพระพทธเจาทรงแสดงเองบาง พระสาวกแสดงบางเปนครงคราว คอ แนวจรณะ ๑๕ และวชชา ๓ นอกจากน กมแตทแสดงเพยงลาดบหวขอเปนชด ๆ เชน วสทธ ๗๓๖ วสทธ ๙๓๗ เปนตน

คมภรวสทธมคค เปนคมภรหนงทมการนาเอาแบบแผนและรายละเอยดของแตละขนตอนของการปฏบตทพระพทธองคทรงตรสสอนทงหมด ประมวลเรยบเรยงบนทกรวมถงรจนาเปนคมภรขนมา นอกจากแสดงลาดบขนตอนและแบบแผนการฝกดานกจกรรมภายนอกแลว ยงแสดงลาดบขนของความเจรญกาวหนาภายใน คอการทปญญาแกกลาขนเปนระดบ ๆ จนตรสร อยางทเรยกลาดบญาณดวย เคาโครงทวไปของการปฏบต ทานถอตามหลกการของไตรสกขา แลวขยายออกตามแนววสทธ ๗ สวนขนตอนของความเจรญปญญาภายใน (วปสสนาญาณ ) ทานขยายความจากเนอหาบางสวนในคมภรปฏสมภทามค ค ในทนจะแสดงระบบการปฏบตทสรปตามแนวของคมภรวสทธมคคนน๓๘ ซงแสดงไดเปนขนตอนดงน๓๙

ก. ระดบศล (อธศลสกขา) ๑) สลวสทธ ความหมดจดแหงศล คอ ประพฤตด เลยงชวตถกตอง มศล

บรสทธตามภมขนของตน คมภรวสทธมคคกลาวมงเฉพาะการปฏบตของพระภกษ หมายเอา ปารสทธศล ๔ คอ ปาตโมกขสงวรศล (ศลคอความสารวมในพระปาตโมกข เวนจากขอหาม ทาตามขออนญาต รกษาวนย ประพฤตเครงครดในสกขาบททงหลาย) อนทรยสงวรศล (ศลคอความสารวมอนทรย ไดแก ระวงไมใหอกศลธรรมความชวครอบงาจตใจในเมอรบรอารมณดวยอนทรยทง ๖) อาชวปารสทธศล (ศลคอความบรสทธแหงอาชวะ ไดแกเลยงชวตโดยทางชอบธรรม ) และ ปจจยสนนสตศล (ศลทเกยวของกบปจจย ๔ ไดแก การใชสอยปจจย ๔ ดวยปญญาพจารณา ใหเปนไปตามความหมายและประโยชนของสงนน ๆ ไมบรโภคดวยตณหา ) นอกจากศล อาจเลอกสมาทาน

๓๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๕๗/๒๗๗, ม.ม. (บาล) ๑๒/๒๕๗/๑๕๔. ๓๗ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๕๙/๔๑๙, ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๕๙/๑๘๖. ๓๘ วสทธ . ๑/๑-๓/๓๗๖ (= ๙๕๑ หนา), อางใน พระธรรม ปฎก (ป.อ.ปยตโต ), พทธธรรม ฉบบ

ปรบปรงและขยายความ, หนา ๓๕๙. ๓๙ เรองเดยวกน, หนา ๓๕๙-๓๖๔.

๑๘๐

วตร โดยเฉพาะธดงค ๑๓ บางขอ เพอสงเสรมความมกนอยสนโดษสงดเพยรและเลยงงาย เปนตน เปนการขดเกลากเลส เกอกลแกภาวนาตอไป

ข. ระดบสมาธ (อธจตตสกขา) ๒) จตตวสทธ ความหมดจดแหงจต คอ ฝกอบรมจต หรอพฒนาคณภาพและ

สมรรถภาพของจตจนเกดสมาธพอเปนบาทหรอปทฏฐานแหงวปสสนา คมภรวสทธมคควา ไดแก อปจารสมาธ จน ถงอปปนาสมาธในฌานสมาบตทง ๘ และแสดงวธเจรญสมาธ จนถงไดผลพเศษคอโลกยอภญญา ทง ๕

ค. ระดบปญญา (อธปญญาสกขา) (๑) ขนญาตปรญญา คอ รจกสภาวะ - ขนทกขววฏฐาน คอ กาหนดทกขสจจ ๓) ทฏฐวสทธ ความหมดจดแหงทฏฐ คอ ความรเขาใจมองเหนนามรปตาม

สภาวะทเปนจรง ทาใหระงบความเขาใจผดวาเปนสตวบคคลเสยได เรมดารงในภมแหงความไมหลงผด บางทกาหนดเรยกเปนญาณอยางหนง มชอวา

นามรปปรจเฉทญาณ (๑) ๔๐ หรอเรยกวา สงขารปรจเฉท บาง นามร ปววฏฐาน บาง หมายถง ความรจกรปธรรมนามธรรมวา สงทมอยเปนอย พอนบไดวาเปนของจรง กมแตรปธรรมและนามธรรมเทานน และกาหนดไดวาในการรบรและเคลอนไหวตาง ๆ ของตนนน อะไรเปนรปธรรม อะไรเปนนามธรรม เชน เมอเหนรป จกขประสาท แสง และรปห รอส เปนรปธรรม จกขวญญาณ หรอการเหนเปนนามธรรม ดงนเปนตน

- ขนสมทยววฏฐาน คอ กาหนดสมทยสจจ ๔) กงขาวตรณวสทธ ความหมดจดแหงญาณเปนเหตขามพนความสงสย

หรอ ความบรสทธขนททาใหกาจดความสงสยได คอ กาหนดรปจจยแหงนามรป ตามแนวปฏจจสมปบาทกตาม ตามแนวกฎแหงกรรมกตาม ตามแนวกร ะบวนการรบรกตาม ตามแนววฏฏะ ๓ กตาม หรอตามแนวอน กตาม วานามธรรมและรปธรรมล วนเกดจากเหตปจจย และเปนปจจยแกกนและกน อาศยกน อนเปนความรททาใหสนความสงสยเกยวกบกาลทง ๓ คอ อดต

๔๐ ญาณตาง ๆ ทมเลขลาดบกากบอยใน ( ) ขางหลงนน ไดแกญาณทในสมยหลง ๆ ไดมการนบ

รวมเขาเปนชดเรยกวา ญาณ ๑๖ หรอ โสฬสญาณ อนเปนทรจกกนดในวงการบาเพญวปสสนา โดยเฉพาะใชในการตรวจสอบทเรยกวา ลาดบญาณ และพงทราบวาในญาณ ๑๖ น เฉพาะมรรคญาณ และผลญาณสองอยางเทานน เปนญาณขนโลกตตระ สวนอก ๑๔ อยางทเหลอเปนญาณขนโลกยทงสน

อนง พงสงเกตวา วปสสนาญาณ ๙ นน คมภรอภธมมตถสงคหะนบรวมสมมสนญาณ (๓) เขาในชดดวย จงเปน วปสสนาญาณ ๑๐, สงคห.๕๕, อางใน เรองเดยวกน, หนา ๓๖๔.

๑๘๑

อนาคต และปจจบน ความรนกาหนดเปนญาณขนหนงบางทเรยกวา “นามรปปจจยปรคคหญาณ ” (๒) แปลวา ญาณทกาหนดปจจยของนามรป ญาณขนน เร ยกไดหลายชอ วา ธมมฏฐตญาณ บาง ยถาภตญาณ บาง สมมาทสสนะ บาง และผประกอบดวยญาณขนน พระอรรถกถาจารยเรยกวาเปน “จฬโสดาบน” คอ พระโสดาบนนอยเปนผมคต คอ ทางไปกาวหนาทแนนอนในพระพทธศาสนา

(๒) ขนตรณปรญญา คอ รสามญลกษณะ หรอ หยงถงไตรลกษณ - ขนมคคววฏฐาน คอ กาหนดมรรคสจจ (เฉพาะขอ ๕) ๕) มคคามคคญาณทสสนวสทธ ความหมดจดแหงญาณทรเหนวาเปนทาง

หรอมใชทาง คอ ยกเอารปธรรมและนามธรรมทงหลายขนมาพจารณาเปนหมวด ๆ ตามแนวไตรลกษณทละอยาง ๆ เชน พจารณาร ปโดยอนจจลกษณะ โดยทกขลกษณะ โดยอนตตลกษณะ แลวพจารณาเวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ตามลาดบ และโดยลกษณะแตละลกษณะไปทละอยาง แลวพจารณาขอธรรมอน ๆ เชน ในหมวดอายตนะ ๑๒ ปฏจจสมปบาท ๑๒ และอะไรกไดทก ๆ อยาง แมแต ภพ ๓ ฌาน ๔ อปปมญญา ๔ สมาบต ๔ ฯลฯ ไปตามลาดบไตรลกษณแตละอยางในทานองเดยวกนนน (รวมความกอยในขนธ ๕ นนเอง) จนเรมมองเหนความเกดขนและความเสอมไปแหงสงขารทงหลาย เรยกวาเกดเปน ตรณวปสสนา คอ วปสสนาญาณออน ๆ และในชวงน กจะเกดสงทเรยกวา วปสสนปกเลส ๑๐ ประการ ขนมา ชวนใหหลงผดวาบรรลมรรคผลแลว หรอหลงยดเอาวปสสนปกเลสนนวาเปนทางทถก ถาหลงไปตามนน กเปนอนพลาดจากทาง เปนอนปฏบตผดไป แตถามสตสมปชญญะแกไขได กจะกาหนดแยกไดวาวปสสนปกเลส ๑๐ นนไมใชทาง แลวกาหนดวปสสนาญาณทดาเนนถกทางพนจากอปกเลสแลววา นนแหละเปนทางหรอมรรคาแทจรง ซงจะพงเดนตอไป เมอความรนเกดขนแลว กเรยกวา เปนมคคามคคญาณทสสนวสทธ

ในวสทธขอน มเนอหาซบซอนทพงทาความเขาใจคอ การเจรญวปสสนาในขนทจะใหเกดวสทธขอนเรยกวา นยวปสสนา (การเจรญวปสสนาโดยนย คอ พจารณาโดยจบแงความหมายตามแนววธททานแสดงไวในพระบาล เชนวา รปอยางหนงอยางใดกตามจะเปนอดต อนาคต หรอปจจบน กตาม ภายในหรอภายนอกกตาม ฯลฯ ลวนไมเทยงดงนเปนตน ) หรอเรยกอกอยางหนงวากลาปสมมสนะ ๔๑ (การพจารณาเปนหมวด ๆ หรอรวบเปนกลม ๆ อยางทอธบายแลวขางบน ) และความรทเกดขนในขนน บางทจดกนเปนญาณขนหนง เรยกวา

สมมสนญาณ (๓) แปลวา ญาณทพจารณาหรอตรวจตรา (นามรปตามแนวไตรลกษณ)

๔๑ ฏกา วา กลาปสมมสนะ เปนชอทชาวชมพทวปใช สวน นยวปสสนา เปนชอทชาวเกาะลงกา

นยมใช แตหมายถงวธการเดยวกน , วสทธ .ฏกา ๓/๔๔๙. กลาปสมมสนะหรอนยวปสสนานเปนวธตรงขามกบ อนปทธรรมวปสสนา (พจารณาองคธรรมเรยงลาดบเปนรายขอ ) ; อนงทาน Nanamoli แปล นยวปสสนาวา Inductive Insight และแปลกลาปสมมสนะวา Comprehension by Groups, อางใน เรองเดยวกน, หนา ๓๖๒.

๑๘๒

เมอพจารณาดวยสมมสนญาณไปจนญาณแกกลาขน เร มมองเหนความเกดขนและความเสอมสลายไปของสงทงหลาย มองเหนความแปรปรวนของปจจบนธรรมวา ธรรมเหลาน ไมมแลวกมขน มขนแลวกดบลวงไป มองเหนการเกดและดบสลายทงโดยปจจย และเปนขณะ ๆ ไป กเรมเกดญาณใหมเรยกวา อทยพพยานปสสนา แตยงเปนญา ณใหม ๆ อย และญาณนตอนนเองทเรยกวา ดรณวปสสนา หรอ ตรณวปสสนาญาณ (วปสสนาญาณออน ๆ ) ผไดดรณวปสสนาน เรยกวา “อารทธวปสสก ” (ผเรมเหนแจงหรอผไดเรมวปสสนาแลว ) และในตอนนเอง วปสสนปกเลส ๔๒ เชน โอภาส คอ แสงสวางแสนงาม เปนตน จะเกดขน ชวนใหหลงผดและตดใจ ถารเทาทนผานพนไปได กาหนดแยกวาอะไรเปนทางอะไรไมใชทางไดแลว กเปนอนจบสนวสทธขอน

(๓) ขนปหานปรญญา คอ รถงขนละความหลงผด ถอนตวเปนอสระได ๖) ปฏปทาญาณทสสนวสทธ ความหมดจดแหงญาณอนรเหนทางดาเนน โดย

สาระแท ๆ หมายถงวปสสนาทถงจดสดยอดดวย อานาจวปสสนาญาณ ๘ กบวปสสนาญาณขอท ๙คอสจจานโลมกญาณ แตพดอยางกวาง ๆ วสทธขอน ไดแก วปสสนาญาณ ๙ นนเอง คอ นบตงแตอทยพพยญาณทพนจากวปสสนปกเลส แลวเปนตนไป จนสดทางแหงความเปนปถ ชนหรอสดวปสสนา วปสสนาญาณ ๙ มดงน

(๑) อทยพพยานปสสนาญาณ หรอเรยกสน ๆ วา อทยพพยญาณ (๔) ญาณอนตามเหนความเกดดบ คอ พจารณาความเกดขนและความดบไปแหงเบญจขนธ จนเหนปจจบนธรรมทกาลงเกดขน และด บสลายไป ๆ ชดเจน เขาใจภาวะทเปนของไมเทยง ทนอยในสภาพเดมไมได ไมอยในบงคบบญชาตามความอยากของใคร หยงทราบวา สงทงหลาย เกดขน ครนแลว กตองดบไป ลวนเกดขนแลวกดบไปทงหมด เมอเกดการรบรหรอเคลอนไหวใด ๆ ในแตละขณะ กมองเหนนามธรรม รปธรรม และตวรหรอผร ทเกดขน แลวทงรปธรรมนามธรรมและตวรนนกดบไปพรอมกนทงหมด เปนความรเหนชดแกกลา (พลววปสสนา ) ทาใหละนจจสญญา สขสญญา และอตตสญญาได

(๒) ภงคานปสสนาญาณ เรยกสนวา ภงคญาณ (๕) ญาณอนตามเหนความสลาย คอ เมอเหนความเกดดบเชนนนชดเจนถเขา กจะคานงเหนเดนชดในสวนความดบทเปนจดจบสน มองเหนแตอาการทสงทงหลายดบไป ๆ เหนวาสงทงหลายทงปวง ลวนจะตองดบสลายไปทงหมด

๔๒ อปกเลสของวปสสนา ไดแก ธรรมารมณอนนาชนชมทเกดแกผไดตรณวปสสนา ทาใหเขาใจผด

วาตนบรรลมรรคผลแลว เปนเหตขดขวางไมใหกาวหนาตอไปในวปสสนาญาณ ม ๑๐ อยาง, อางใน เรองเดยวกน, หนา ๓๖๒.

๑๘๓

(๓) ภยตปฏ ฐานญาณ เรยกสนวา ภยญาณ (๖) ญาณอนมองเหนสงขารปราก ฏเปนของนากลว คอ เมอพจารณาเหนแตความแตกสลายอนมแกสงทงปวงหมดทกอยางเชนนนแลว สงขารทงปวงไมวาจะเปนไปในภพใดคตใด กปรากฏเปนของนากลว เพราะลวนแตจะตองแตกสลายไป ไมปลอดภยทงสน

(๔) อาทนวานปส สนาญาณ เรยกสนวา อาทนวญาณ (๗) ญาณอนคานงเหนโทษ คอ เมอพจารณาเหนสงขารทงปวงลวนตองแตกสลายไป เปนของนากลว ไมปลอดภยทงสนแลว ยอมคานงเหนสงขารทงปวงนนวาเปนโทษ เปนสงทมความบกพรอง จะตองระคนอยดวยทกข

(๕) นพพทานปสส นาญาณ เรยกสนวา นพพทาญาณ (๘) ญาณอนคานงเหนดวยความหนาย คอ เมอพจารณาเหนสงขารวาเปนโทษเชนนนแลว ยอมเกดความหนาย ไมเพลดเพลนตดใจ

(๖) มญจตกมยตาญาณ (๙) ญาณหยงรททาใหตองการจะพนไปเสย คอ เมอหนายสงขารทงหลายแลว ยอมปรารถนาทจะพนไปเสยจากสงขารเหลานน

(๗) ปฏสงขานปสสนาญาณ หรอ ปฏสงขาญาณ (๑๐) ญาณอนพจารณาทบทวนเพอใหเหนทาง คอ เมอตองการจะพนไปเสย จงกลบหนไปยกเอาสงขารทงหลายขนมาพจารณากาหนดดวยไตรลกษณเพอมองหาอบายทจะปลดเปลองออกไป

(๘) สงขารเปกขาญาณ (๑๑) ญาณอนเปนไปโดยความเปนกลางตอสงขาร คอ เมอพจารณาสงขารทงหลายตอไป ยอมเกดความรเหนสภาวะของสงขารตามเปนจรงวา มนกเปนอยเปนไปของมนอยางนนเปนธรรมดา หรอเปนธรรมดาของมนอยางนนเอง จงวางใจเปนกลางทาเฉยได ไมยนดยนราย ไมขดใจตดใจในส งขารทงหลาย แตนนกมองเหนนพพานเปนสนตบท ญาณจงโนมนอมทจะมงแลนไปยงนพพานเลกละความเกยวเกาะกบสงขารทงหลาย ญาณขอนจดเปนสขาปปตตวปสสนา คอ วปสสนาทถงจดสดยอด และเปนวฏฐานคามนวปสสนา คอ วปสสนาทเชอมถงมรรคอนเปนทออกจากสงทยดหรอออกจากสงขาร

(๙) สจจานโลมกญาณ หรอ อนโลมญาณ (๑๒ ) ญาณอนเปนไปโดยอนโลมแกการหยงรอรยสจจ คอ เมอวางใจเปนกลางตอสงขารทงหลาย ไมพะวง และญาณกโนมนอมแลนมงตรงสนพพานแลว ญาณอนคลอยตอการตรสรอรยสจจ ยอมเกดขนในลา ดบถดไป เปนขนสดทายของวปสสนาญาณ

ตอจา กอนโลมญาณ กจะเกด โคตรภญาณ (๑๓) (ญาณครอบโคตร คอ ญาณทเปนหวตอระหวางภาวะปถชนกบภาวะอรยบคคล) มาคนกลาง แลวจงเกดมรรคญาณใหสาเรจความเปน

๑๘๔

อรยบคคลตอไปโคตรภญาณน ทานวาอยระหวางกลาง ไมจดเขาในวสทธไมวาขอ ๖ หรอขอ ๗ แตยอมใหนบเขาเปนวปสสนาได เพราะอยในกระแสของวปสสนา

๗) ญาณทสสนวสทธ ความหมดจดแหง ญาณทศนะ คอ ความรในอรยมรรค ๔ หรอ มรรคญาณ (๑๔) นนเอง ซงเกดถดจากโคตรภญาณ เมอมรรคญาณเกดแลว ผลญาณ (๑๕) กเกดขนในลาดบถดไปจากมรรคญาณนน ๆ ตามลาดบของแตละขนของความเปนอรยบคคล ความเปนอรยบคคลยอมเกดขนโดยวสทธขอน เปนอนบรรลทหมายสงสดแหงวสทธหรอไตรสกขา หรอการปฏบตธรรมในพระพทธศาสนาทงหมด

ถดจากบรรลมรรคผลดวยมรรคญาณและผลญาณแลว กจะเกดญาณอกอยางหนงขนพจารณามรรค ผล พจารณากเลสทละแลว กเลสทยงเหลออย และพจารณานพพาน (เวนพระอรหนตไมมการพจารณากเลสทยงเหลออย ) เรยกชอวา ปจจเวกขณญาณ (๑๖ ) เปนอนจบกระบวนการบรรลมรรคผลนพพานขนหนง ๆ

นอกจากน พระพรหมคณาภ รณ (ปยทธ ปยตโต ) ทานไดใหความ สาคญกบคณภาพชวตของสงคมโดยเนนถงการเขาไปเปนสมาชกกลมแรกในชมชนอารยะไดแก “พระโสดาบน ” เพราะถอวาชนกลมแรกทเขาใจชวตเขาใจธรรมชาตตรงตามแนวพทธธรรม วาเปนเรองทไมควรมองขามไป ภาวะและชวตของพระโสดาบน เปนสงทอยใกลตวและการเขาถงคณธรรมขนอรยชนนนกไมไดนากลวเลยสาหรบปถชนทงหลายในปจจบนทมทศนคตในแงลบตอพระนพพาน กลาวคอเขาใจนพพานวาหมดสนขาดสญ เปนเรองไกลตวและไมมความจาเปน อยางไรกด คณสมบตของพระโสดาบนเทาทรกน ดโดยทวไปกคอ การละสงโยชน ๓ ขอตน (สกกายทฏฐ วจกจฉา และ สลพพตปรามาส ) ได ซงพระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต ) เรยกวาเปนคณสมบตฝายลบหรอฝายหมดไป ๔๓ พรอมกบการละ ธรรม มจฉรยะ ทง ๕ ประการ (๑. อาวาสมจฉรยะ หวงทอย อาศย ๒. กลมจฉรยะ หวงตระกล ๓. ลาภมจฉรยะ หวงลาภ ๔. วณณมจฉรยะ หวงกตตคณ และ ๕. ธรรมมจฉรยะ หวงธรรม ) นอกจากนพระโสดาบน สามารถละอคตคอความลาเอยง ทง ๔ ประการใหไดดวย ๑. ฉนทาคต ลาเอยงเพราะชอบ ๒. โทสาคต ลาเอยงเพราะชง ๓. โมหาคต ลาเอยงเพราะหลง และ ๔.ภยาคต ลาเอยงเพราะกลว ) นอกจากนทานยงสามารถละราคะ โทสะ โมหะ ขนหยาบทเปนเหตใหถงอบายได ประการสดทายคอทานระงบภยเวร โทมนส และทกขทางใจตาง ๆ ทจะพงเกดจากการไมปฏบตตามหลกศล ๕ ได จงเปนผพนจากอบายส นเชง ความทกขสวนใหญหมดสนไปแลว เหลานเปนคณสมบตทพระโสดาบนทานละไดแลวทงหมด

๔๓ เรองเดยวกน, หนา ๓๙๖.

๑๘๕

๔.๔.๒ พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท) พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท ) มทศนะตอสงโยชนทงปวงวาเปนสงทยด

เกยวผกพนทานเอาไวกบวฏสงสารทมความยงยากมากไมสนสด ทาน ปรารถนา ความพนทกขในชาตนใหได ดวยการตงสตยอธฐานกบตวเองไววาจะปฏบตตามคาสงสอนของสมเดจพระสมมาสมพทธเจาเพอความพนไปแหงกองทกขทงมวลดวยคากลาวของทานทวา

เอาละ ชาตนเราจะมอบกายอนน ใจอนน ใหมนตายไปชาตหนง จะทาตามคาสอนของพระพทธเจาทกประการเลย จะทาใหมนรจกในชาตน ถาไมรจกกลาบากอก จะปลอยวางมนเสยทกอยาง จะพยายามทา ถงแมวามนจะทกข มนจะลาบากขนาดไหน กตองทาชวตในชาตนใหเหมอนวนหนงกบคนหนงเทานน ทงมน จะทาตามคาสอนของพระพทธเจา จะทาตามธรรมะใหมนร ทาไมมนยงยากนก วฏสงสารน...

จากแนวคดดงกลาว ทาใหเกดประเดนทนาสนใจทวา ทกขทพระโพธญาณเถระ (หลวงพอชา สภทโท) เหนเปนเหตใหเกดความสนใจทจะแกไขทตวทกขคอ ทกขในสงขาร เอาความตายของโยมบดามาเปนเครองเตอนสตใหเหนโทษแหงวฏฏสงสาร และประสบการณในชวตทเหนความวนวายในโลก ความเกดแกเจบตายของญาตโยมทาใหเกดความมงมนในการทจะพสจนคาสอนของพระศาสดาในการทจะ หลดพนจากวฏฏสงสารการเวยนวายตายเกด หลดพนจากการทองเทยวไปในภพภมตาง ๆ อยางไมสนสด

ดวยเหตนจงเปนทมา จดมงหมายในการสอนของทาน กลาวคอเปนการเดนตามทางของมรรค และปฏปทาเพอเปนไป เพอการสลดทงซงตณหาและละสงโยชนเครองรอยรดทงหลา ย หลดพนจากกองทกขทงปวง ลกษณะคาสอนทเนนสาระสาคญของทานมดงน

๑) สตปฏฐาน ๔ พระโพธญาณเถระสอนธรรมโดยสตโดยใหตงสตใหคงท ไมใหหลง ทานสอนวา

ธรรมะไมเปนเบองบน เบองลาง เบองสนเบองยาว ธรรมะคลาย ๆ ลกมะพราวใหตงสต ใหปลกศรทธาความเชอ นอมถงพระรตนตรย พระพทธ พระธรรม พระสงฆ การตงสตนถงแมกราบกใหมสต ไมไดกราบกใหมสต ถาเผลอไปหลงไป สตกไมด จตใจไมสงบ ฟงซาน ถงจะยน เดน นง นอน ขบ ฉน กใหมสต ขาดสต จะไปทากรรมฐานอะไร จะไปนงสมาธอะไร ไปทา ความบรสทธอะไรกไมเปน สตคอตวสาคญ ความเยอกเยนกเกดอยทสต ความสงบกเกดอยทสต ความสบายภายในภายนอกกเกดอยทสต ธรรมวนยขอปฏบตทงปวงทงหลายเกดอยทสต ๔๔ กลาวโดยสรปความกคอทานเนนเรองสตปฏฐาน ๔ คอ กายานปสสนาสตปฏฐาน เว ทนานปสสนาสตปฏฐาน จตตานปสสนาสตปฏฐาน และ ธรรมมานปสสนาสตปฏฐาน

๔๔ พระโพธญาณเถร (ชา สภทโธ), อปลมณ, หนา ๗๘.

๑๘๖

๒) ละทฐมานะ ทานสอนวาเปนพระเปนเณร ตองไมถอตนถอเขาถอเรา ถอชาตถอตระกล เราตอง

ปลอยทง อยาไปยดผดยดถกทกอยางเปนธรรมวนย ๔๕ ดงมขอสงเกตทนาสนใจในประเดนนกคอ อบายการลดมานะละทฏฐของวดหนองปาพง โดยทานไดตง กฎกตกาในการรบและระเบยบปฏบตตอพระอาคนตกะโดยจดใหนงทายแถว ดวยเหตผลทวา ผมปญญายอมมงหวงผลในการขดเกลากเลสของตนซงเปนฐานทสาคญในการปรบตว นอมเขาหาธรรมะ แมตว ทานเองเมอออกไปศกษาตามสานกปฏบตตาง ๆ และตองนงทายแถวทง ๆ ทมอายพรรษาสบแลว ทานกไมขดของ กลบภมใจและไดอบายตกเตอนตนเองวา “จะนงหวแถวหรอหางแถวกไมแปลก เหมอนเพชรนลจนดา จะวางไวทไหนกม ราคาเทาเดม และจะ ไดเปนการลด ทฏฐมานะ ความ ทะนง ตวถอตวใหนอยลงดวย”๔๖ อบายวธของทานนจงเปนไปเพอการละ“มานสงโยชน” ซงจดอยในประเภทสงโยชน ทเปนนามธรรมเบองสง (อทธมภาคยสงโยชน)

๓) หลกไตรสกขา พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท)ไดอธบายสรป ความสาคญและ อานสงสของ

สมาธในสวนทชวยคาศล และปญญา ใหสมบรณครบองคแหงไตรสกขา วา “เมอจตสงบแลว มนจะเปนการสงวรสารวมเขาดวยปญญา ดวยกาลงสมาธ มนจะเปนกาลง

ชวยศลใหบรสทธขนมาก เมอศลบรสทธมากแลวกจะชวยใหสมาธเกดขนมามาก เมอสมาธเกดเตมทแลว มนจะชวยใหเกดปญญามาก จนกวามร รค คอ ศล สมาธ ปญญา รวมเปน อนเดยวกนแลวทางานสมาเสมอ อนนเปนกาลงทาใหเกด วปสสนา คอ ปญญา เมอรวบยอดเขามา มนจะมศล มสมาธ มปญญา คอการสงวรสารวมทมอยในกจการของตนนนกเรย กวา ศล ศลสงวร ความตงใจมนอยในความสงวรสารวมในขอวตรของเรานน กเรยกวามนเปนสมาธ ความรอบรทงหลายในกจการทเรามอยนนกเรยกวาปญญา พดงาย ๆ กคอ จะมศล จะมสมาธ จะมปญญา ศลกด สมาธกด ปญญากด เมอมนกลาขนมา มนกคอมรรค นแหละคอหนทาง ทางอนไมม”๔๗

จากขอความดงกลาวมาน จะเหนไดวา คาสอนเรอง ไตรสกขาของทาน น เปนเครองชแสดงใหเหนถงความเชอมโยงไปถงหนทางอนประเสรฐไดแก มรรคอนเปนหนทางสความหลดพนมสมมาทฏฐ ความเหนชอบและสมมาสงกปปะ ความดารชอบเปนตน

๔๕ เรองเดยวกน, หนา ๗๙. ๔๖ เรองเดยวกน, หนา ๒๕๗-๒๕๘. ๔๗ เรองเดยวกน, หนา ๒๒๘.

๑๘๗

๔) พจารณาใหเหนพระไตรลกษณ ในแงของ การสอน หลกธรรมขนสง ทานมงเนนใหผปฏบตพจารณาใหเหนถง

สามญญลกษณทง ๓ ประการ กฎแหงไตรลกษณทาใหเขาใจชวตและแนวทางในการดาเนนชวต มความรเทาทนสงขารมองเหนความไมเทยง ความเปนทกข และความไมเปนตวเปนตนทปรากฏอยในขนธทง ๕ วาเปนสงทมควรเขาไปยดมนถอมนดงขอความทวา “ถาเหนอนจจงชดเจนมนกเปนพระสมบร ณนนเอง เหนอนจจงเปนของไมแนนอนในรป ในเวทนา ในสญญา ในสงขาร ในวญญาณ อปาทานมนหมายกไมเขาไปยดมนถอมนในขนธทงหา”๔๘

นอกจากนนทานยงสอนไมใหยดถอสรรพสงดวยสมมตสจจะ ใหพจารณาเขาถงปรมตถสจจะคอความจรงตามธรรมชาตดงขอความวา

ทกสงสารพดนกเรยกสมมตขนมามนเกดจากสมมต กใหรจกสมมตรจกบญญตถารสงทงหลายเหลานกรจกเรองอนจจงเรองทกขงเรองอนตตา อยาไปยดมนถอมน ในหลก พทธศาสนานไมมอะไร มเตเรองทกขเกดกบทกขดบ หากบคคลพจารณ ารเทาตามความเปนจรง ทกขทงหลายกจะบรรเทาเบาบางลง. . .๔๙

๕) ละกามฉนทะสงโยชน เมอกลาวถงกามฉนทะสงโยชน พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท) มคาสอนท

ตรงไปตรงมาโดยทานกลาวถ งความสาคญของกามฉนทะสงโยชนโดยเฉพาะความตองการในการเสพเมถนนวาเปนปญหาทหนกใจพระภกษทยงอยในหนม ซงเปนสาเหตหนงของการบวชไมไดนานมอนตองลาสกขาออกไปเสยเปนสวนมาก ดวยเหตน ทานจงตองสอนเนนเรองนบอย ๆ แมจะเปนเรองทหยาบ แตทานกมไดละทงไป เมอทานเทศนกจะสอนอยางตรงไปตรงมาดงเชนวา “งเหาตายแลวหรอยง ?” ครงหนงหลวงพอถามพระหนมผรอนผาเหลอง ลกศษยกมหนางดหนาแดงและตวสนนด ๆ “ระวงนะอยาใหงเหามนฉก วนไหนมนแผแมเบยมาก ๆ กใหทาความเพยรใหมาก”๕๐

อกตวอยาง ทเปนคาสอนของทานในเรอง การเสพเมถน นดวยอปมาโวหารเปรยบใหเหนภาพของความไมสวยไมงามกบความสกปรกคอรข ขมก ดวยภาษาชาวบานวา

“เออ! มนหลงนอ ไอโลภ โกรธ หลงนเลกไมไดซกทนอ ความงามมนงามอยแคตานนะ ตองดใหด ๆ ความหลงมนก หลงอยทจตใจน มนไมภาวนานะ งามหนง หลงหนงเรอะ ดด ๆ ซ ขางลางมนมอะไร ดดแลวเหรอ จตใจมนเปนยงไงนกหนา จะไมใหมนพนเชยวเหรอ ทกขพวกนนะอยากเขาคกอกเหรอ รกรขเขาเหรอ นสองร รข ไมลางละกเหมนคลงเลยละ ไมเชอ

๔๘ เรองเดยวกน, หนา ๓๐๖. ๔๙ พระโพธญาณเถระ, นอกเหตเหนอผล, หนา ๑๐๗-๑๑๐. ๕๐ พระโพธญาณเถร (ชา สภทโท), อปลมณ, หนา ๓๑๓.

๑๘๘

เหรอ ขมกไหลอยนะ ไมรวาหลงรขเขาดวยซา รขเขาทกขมขน ทวใบหนา บาแท ๆ ยงจะหลงมนอก ยงอยากกลบไปตายทเกาอก ยงไมพออกเหรอ”๕๑

จากประเดนดงกลาวแสดงใหเหนวา พระโพธญาณเถระ (หลวงพอชา สภทโท) มมรรควธแกปญหา “กามฉนทะสงโยชน ” ดวยการเจรญอสภะกมมฏฐาน ควบคไปกบการปฏบตวปสสนา กลาวคอพจารณาถงความไมสวยไมงาม ทควรหนมาพจารณาด เพอใหรแจงทงรางกายของเราและของคนอน เพอเพกถอนความลมหลงของจตใจใหจางคลายไปเพราะหมดความสงสย วาสวยวางาม การดเพยงผวเผนทาใหลมหลงเอามาก ๆ ดงนนจงควรพจารณาใหลกซงดวยปญญา จะเหนตามสภาพความเปนจรง จงจะสามารถถอดถอนความกาหนดยนด (กามฉนทะสงโยชน ) ออกจากจตใจไดในทสด

๔.๔.๓ พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา) พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา ) มทศนะตอหลกธรรมสาหรบปฏบตเพอละ

สงโยชนในประเดนตอไปน ๑) สมถะกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐาน ในประเดนเรองสมถะและวปสสนากรรมฐานนน ทานอธบายวา สมถะ เปนจดเรมตน

ใหเปนสมาธ สงบจากนวรณ ๕ สวนวปสสนาเปนการใชปญญาพจารณารางกายเพอตดกเลส ทงสมถะและวปสสนา ๒ อยางนจะตองคกน ทานเปรยบไววา “สมถะ นกเหมอนกบคนทเพาะกาลงกายใหแขงแรง สวนวปสสนา กเหมอนกบอาวธทคมกลา ถาคนไมมแรงหยบอาวธ จะฆาขาศกไดไหม ?”๕๒

ทานสอนอบายวธในการใชปญญาพจารณาเรองราวในชวตวา การทาจตใหเปนสมาธ กเพอไมใหจตวนวาย เมอจตไมวนวายแลว กใชปญญาพจารณา คอ

ยอมรบนบถอกฎข องความเปนจรง เกดมาแลวมนกตองแก เมอทรงชวตอยมนกปวยไขไมสบาย มการพลดพรากจากของรกของชอบใจ เมอมชวตอยตองมการนนทาสรรเสรญ กระทบกระทง และในทสดเรากตาย นเปนของธรรมดา ถาอาการอยางนมนเกดขนกบเรา เราจะไมหวนไหวในอารมณ ถอวามนเปนธรรมดาของการเกด๕๓

๕๑ เรองเดยวกน, หนา ๓๑๓. ๕๒ พระราชพรหมยาน (หลวงพอพระมหาวระ ถาวโร), หลวงพอตอบปญหาธรรม ฉบบพเศษ เลม

๑, หนา ๕๐. ๕๓ เรองเดยวกน, หนา ๔๘.

๑๘๙

๒) หลกไตรสกขา การทาสมถะกรรมฐาน หรอวปสสนากรรมฐาน ทงหมดนจะตองประกอบดวยเหต ๓

ประการรวมกนคอ ศล สมาธ ปญญา หรอเรยกวา “ไตรสกขา” ถาศลไมบรสทธจตกไมเปนสมาธ ถาศลบรสทธแลวจตจงเกดสมาธ เมอจตสงบจากอารมณตาง ๆ ปญญามนจงจะเกด มนตองรวมกน ๓ อยาง๕๔

อธศลสกขา พระพทธเจาตรสวา เปนวสยของพระโสดาบนกบพระสกทาคาม อธจตสกขา เปนวสยของพระอนาคาม อธปญญาสกขา เปนวสยของพระอรหตผล เปนอนวาถาเราพจารณาตามพระพทธฎกาขอน จ ะเหนวาการปฏบตตนตรงตอความ

เปนพระอรยเจาเปนของไมยาก ไมยากเพราะอะไร เพราะวาเรารอยวาสาหรบพระโสดาบนกบพระสกทาคามไมมอะไรมาก คอ เปนผปฏบตศลอยางเครงครดนนเอง

๔.๔.๔ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ) วปสสนาจารยฝายวปสสนาธระ ศกษ า

วปสสนาอย ณ สานกวปสสนาศาสนยตสา ( ศาสนเยกถะ ) ภายใตคาแนะนาของ พระมหาสสยาดอ โสภณเถร พระอาจารยใหญฝายวปสสนาธระ ทานมทศนะตอหลกธรรมสาหรบปฏบตเพอละสงโยชนดงน

๑) วปสสนากรรมฐาน ทานใหความสาคญกบการเจรญวปสสนาก รรมฐานเปนอยางมาก ทานใหความหมาย

ของวปสสนากรรมฐาน ไววา “วปสสนา หมายความวา ปญญาทพจารณาเหนรปนาม เปนอนจจง ทกขง อนตตา โดยอาการตาง ๆ กรรมฐาน หมายความวา โรงงานฝกใจ เมอเอาไปตอกนเขาจงได รปเปนวปสสนากรรมฐาน หมายความวา โรงงานฝกใจใหเกดวปสสนาป ญญา”๕๕ โดยไดพรรณนาถงประโยชนของเจรญวปสสนาก รรมฐานไววาเปนสงททาคนใหเปนผประเสรฐ เพราะเหตวา การปฏบตธรรมนยอมเปนไปเพอคณสมบตตาง ๆ ทานกลาวไว ดงน

ประโยชนของการเจรญวปสสนากรรมฐาน ๒๐ ประการ๕๖

๑) เพอละนวรณ ๕

๕๔ เรองเดยวกน, หนา ๕๐. ๕๕ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธเถร ป.ธ.๙), วปสสนากรรมฐาน ภาค ๑ เลม ๑ วาดวย

วปสสนากรรมฐานทวไป, (กรงเทพฯ : สานกงานกลางกองการวปสสนาธระ คณะ ๕ วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ , ๒๕๕๒), หนา ๑๗๗.

๕๖ ดรายละเอยดใน เรองเดยวกน, หนา ๑๑-๑๕.

๑๙๐

๒) เพอละกามคณ ๕

๓) เพอหดใหคนเปนผรจกประหยด

๔) เพอละอปาทานขนธ ๕

๕) เพอละสงโยชนเบองตา คอ สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส กามฉนทะ พยาบาท

๖) เพอละคต ๕ คอ นรกภม เปตตวสยภม อสรกายภม และดรจฉานภม เมอไดญาณ ๑๖ ในวปสสนากรรมฐานโดยเด ดขาดไมวาจะเกดอกกชาต (พระโสดาบนเกดไมเกน ๗ ชาตเปนอยางมาก)สวนสมถกรรมฐานเมอไดฌานท ๑ ขนไปกอาจนาไปเกดในพรหมโลกไดแตกยงคงเวยนวายมาเกดในอบายถม ๔ ไดอกในชาตตอๆไป ดงนน สมถกรรมฐานจงไมใชการปฏบตทละ อบายภม ๔ ไดโดยเดดขาด

๗) เพอละความตระหน ๕ คอ ตระหนทอย ตระหนตระกล ตระหนลาภ ตระหนวรรณะ ตระหนธรรม

๘) เพอละสงโยชนเบองบน คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา

๙) เพอละตะปตรงใจ ๕ คอ สงสยในพระพทธ สงสยในพระธรรม สงสยในพระสงฆ สงสยในสกขา ความโกรธไมพอใจในเพอนพรหมจรรย

๑๐) เพอละเครองผกพนจตใจ ๕ คอ ไมปราศจากความชอบใจทะยานอยากในกาม ในรป ความสขในการกน การนอน การรกษาศลเพอเทพนกาย

๑๑) เพอกาวลวงความโศกเศราเสยใจ (ทกขทงหลาย ) ดบทกขโทมนส เพอบรรลมรรคผลนพพาน

๑๒) อานสงสอยางสงใหสาเรจเปนพระอรหนต อยางกลางกใหสาเรจเปนพระอนาคาม สกทาคาม โสดาบน อยางตาไปกวานนทเปนสามญ กเปนผทมคตเทยงทจะไปสสคต

๑๓) ชอวา ไดบชาพระพทธเจาดวยปฏบตบชา

๑๔) ชอวา เปนผมความจงรกภกดตอพระพทธเจา

๑๕) ชอวา เปนผไดบาเพญสกขา ๓ คอ ศล สมาธ ปญญา

๑๖) ชอวา เปนผไมประมาท เพราะมสตอยกบรปนามเสมอ ความไมประมาทนนคอ อยไมปราศจากสตนนเอง

๑๗) ชอวา ไดเปนผทรงธรรม

๑๘) ชอวา ไดเปนผปฏบตถกตอง

๑๙) ชอวา ไดปฏบตตามมรรคมองค ๘ ทางสายกลาง

๑๙๑

๒๐) ชอวา ไดเขาถงพระรตนตรยอยางแทจรง คอถงดวยอานาจแหงการปฏบต คอ อธศล อธจต อธปญญา ไดแก ศล สมาธ ปญญา ทเกดกบการเจรญวปสสนากรรมฐาน ตงแต ภงคญาณ เปนตนไป จนถง มรรคญาณ ผลญาณ และปจจเวกขณญาณ

จากประโยชนของการเจรญวปสสนากมมฏฐานตามททานไดจดเรยงเอาไวเปนหวขอทง ๒๐ ประการนน จะเหนไดวามความสาคญเปนอยางมากและเปนไปเพอการละซงสงโยชน ทงสงโยชน เบองตา (ประโยชนของการเจรญวปสสนากรรมฐาน ขอท ๕) และ สงโยชน เบองสง (ประโยชนของการเจรญวปสสนากรรมฐาน ขอท ๘)

เมอศกษาถง วธการ ปฏบตและแนว ทางใน การสอนของพระธรรมธรราชมหามน (โชดกญาณสทธ ) ทานเนนตามแนววปสสนาปพพงคมสมถะ (สมถะมวปสสนานา ) หรอเรยกวา วปสสนายานก แปลวา ผมวปสสนาเปนยาน เรยกเตมเพอยาความหมายใหหนกแนนวา สทธวปสสนายานก แปลวา ผมวปสสนาลวน ๆ เปนยาน หมายถง ผทเรมปฏบตดวยการเจรญวปสสนาทเดยว โดยไมเคยฝกหกเจรญสมาธใด ๆ มากอนเลย แตเมอ เจรญวปสสนาคอใชปญญาพจารณาความจรงเกยวกบสงทงหลายอยางถกทางแลว จตกจะสงบขน เกดมสมาธตามมาเอง ในตอนแรกสมาธทเกดขนอาจเปนเพยงขณกสมาธ คอสมาธชวขณะ ซงเปนสมาธอยางนอยทสดเทาทจาเปนเพอใหวปสสนา ดาเนนตอไปได ดงททาน กลาววา “ปราศจากขณกสมาธเสยแลว วปสสนายอมมไมได”๕๗

๒) หลกสตปฏฐาน ๔ นอกเหนอจากนน ทานยงสอนวธปฏบตโดย ใชหลกสตปฏฐาน ๔ คอการพจารณากาย

เวทนา จต ธรรม เปนกรอบในการปฏบตและการสอน ในภาคทฤษฏ ทานสอนใหผปฏบตเขาใจทงหลกสมถกรรมฐานและวปสสนากรมฐานควบคกนไป แตในภาคปฏบต ทานปฏบตและสอบโดยเนนวธการแบบสมถะโดยมวปสสนานาหนา

เมอกลาวถงหลกการของการปฏบตของพระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ) มหลกการกลาวถงความสาคญของวปสสนากรรมฐานโดยอางพระสตรตาง ๆ ทพระพทธเจาทรงแสดงไวตางวาระกน เชน ธมมจกกปปวตตนสตร ๕๘ ซงพระพทธองคทรงแสดงถงเรองมชฌมาปฏปทา คอทางสายกลาง ไดแก มรรค ๘ ยอใหสนไดแก ศล สมาธ ปญญา ธรรมทง ๓ นจะสมบรณไดกโดยการปฏบตวปสสนาโดยกาหนดรปนามเปนอารมณ การกาหนดรปนามนนตอง

๕๗ พรรณราย รตนไพฑรย, “การศกษาวธปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ : ศกษา

แนวการสอนของพระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ )”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต , (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย), ๒๕๔๔, หนา ๑๒๒.

๕๘ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๓-๑๗/๒๐-๒๕, ว.มหา. (บาล) ๑/๑๓-๑๗/๕-๗.

๑๙๒

พรอมดวยองค ๓ คอ (๑) อาตาป มความเพยร (๒) สตมา มสต (๓) สมปชาโน มสมปชญญะคอรอยทกขณะ เมอกาหนดถกหลกอยางนแลวจงชอวา ไดปจจบนธรรม เมอไดปจจบนธรรมแ ลวจงจะเหนรปนาม เมอเหนรปนามแลวจงจะเหนพระไตรลกษณ เมอเหนพระไตรลกษณแลวจง จะไดบรรลมรรค ผล นพพาน จงจะไดรแจงแทงตลอดอรยสจ ๔ คอ ทกข สมทย นโรธ มรรค๕๙

จากหลกการดงกลาว เมอนามาเขยนเปนแผนภมจะไดดงน

จากหลกการของการปฏบต วปสสนากมมฏฐานของพระธรรมธรราชมหามน (โชดก

ญาณสทธ ) มขอสงเกต ทนาสนใจกคอหลกองค ๓ คอ (๑) อาตาป มความเพยร (๒) สตมา มสต

๕๙ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ), วปสสนากรรมฐาน ภาค ๑ เลม ๑, หนา ๑๘-๑๙.

อาตาป

วปสสนาโดยกาหนดรปนามเปนอารมณ

ปจจบนธรรม

เหนรปนาม

เหนพระไตรลกษณ

บรรลมรรค ผล

(รแจงอรยสจ ๔)

สตมา สมปชาโน

นพพาน

แผนภม ๔.๑ แสดงหลกปฏบตเพอบรรลมรรค ผล นพพาน

๑๙๓

(๓) สมปชาโน มสมปชญญะคอรอยทกขณะนเปนบาทฐานหรอ หลก ๓ หลกทผปฏบตจาเปนตอง

กาหนดใหถกตองเพอพฒนาการของ ขนตอนตอ ๆ ไปไดแกการเหนซงปจจบนธรรม เหนรปนาม

เหนพระไตรลกษณ บรรลมรรค ผล นพพาน ตามลาดบดงน

องค ๓ (อาตาป, สตมา, สมปชาโน) วปสสนาโดยกาหนดรปนามเปนอารมณ

ปจจบนธรรม เหนรปนาม บรรลมรรค ผล (รแจงแทงตลอดอรยสจ ๔) นพพาน

เมอไดเขาสสภาวะนพพานแลว สงโยชนกยอมหมดสนไป หลกการ ทแสดงมาน

ชใหเหนวา เปนหลกการเดยวกนกบ พระพทธองค ททรงพราสอนวปสสนามาตงแตวนแรกททรง

ประกาศพระศาสนาทปาอสปตนมฤคทายวนแลว

วธการสอนวปสสนา ของทานแบงเปน ๒ ภาค คอ (๑) ภาคสมถะ หรอปฏบตศาสนา เปนหลกการเตร ยมตวกอนลงมอปฏบต ทสาคญค อก ารแผเมตตา การระลกถงความตาย (๒) ภาควปสสนาหรอปฏเวธศาสนา วาดวยวปสสนาญาณ ๑๖ วสทธ ๗ ญาณ ๑๘ และอปกเลส ๑๐ ในการปฏบตนน ประเดนสาคญอยทการมสตกาหนดรปนามตามอรยาบถใหญ ๔ คอ ยน เดน นง นอน และมสตกาหนดรปนามตาม อรยาบถยอย หรอตามอายตนะทง ๖ คอ ตา ห จมก ลน กา ย ใจ ผปฏบตเรมตนดวยการกาหนดพจารณาอรยาบถเดน คอ เดนจงกรม ภาวนา ๒ ระยะวา “ขวายางหนอ, ซายยางหนอ ” เมอสตมนคง ญาณแกกลาแลว ใหภาวนา ๖ ระยะวา “ยกสนหนอ , ยกหนอ , ยางหนอ , ลงหนอ , ถกหนอ , กดหนอ ” ตอไปกเปน อรยาบถ นงพจารณาอาการพองยบของท อง พจารณาตนใจคอความรสก พจารณาทวารทง ๕ โดยใชวปสสนาญาณ ๑๖ เปนกรอบในการตรวจสอบความกาวหนาทางจต๖๐

นอกจากนน ในการสอนวปสสนากรรมฐานของทาน ทานจะสอนสมถกรรมฐานควบคกนไปดวยเสมอ ๖๑ วธการสอนแบบนทพระพทธองคทรงแสดงไวในในขททกนกาย ปฏสมภทามรรค หมวด “ยคนทธวรรค” ในเรอง “มรรค ๔ ประการในการปฏบตเพอละสงโยชน ” ดงขอความวา “ภกษเจรญสมถะและวปสสนาคกนไป เมอเธอเจรญสมถะและวปสสนาคกนไป

๖๐ พรรณราย รตนไพฑรย , “การศกษาวธปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ : ศกษา

แนวการสอนของพระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ )”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต , (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย), ๒๕๔๔.

๖๑ พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจ ตโต) และคณะ , วมตตมรรคของพระอรหนตอปตสสะ , (กรงเทพฯ : สานกพทพศยาม, ๒๕๗๘), หนา ๒๗๗.

๑๙๔

มรรคยอมเกด เธอปฏบต เจรญ ทาใหมากซงมรรคนน เมอเธอปฏบต เจรญ ทาใหมากซ ง มรรคนน ยอมละสงโยชนได อนสยยอมสนไป”๖๒

สรปหลกธรรมสาหรบปฏบตเพอละสงโยชนตามแนวทางของพระเถระทงหลายมดงนไดแก พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต ) กลาวถง ญาณ ๑๖ และ วสทธ ๗ ตามคมภร วสทธมคค ในขณะท พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท ) สอนเรอง หลกสตปฏฐาน ๔, การละทฏฐมานะ , หลกไตรสกขา , การพจารณาใหเหนพระไตรลกษณ และการละกามฉนทะสงโยชน สวนพระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา ) อธบายถง สมถะกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐาน และ หลกไตรสกขา พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ) แสดงขอปฏบตแบบ วปสสนาปพพงคมสมถะ (สมถะมวปสสนานา ) หรอเรยกวา วปสสนายานก อยางไรกด หลกธรรมตาง ๆ ดงกลาวลวนเปนแนวทางทไมแตกตางไปจากทปรากฏในพระไตรปฎก

๔.๕ ทศนะตอสงโยชนกบพระนพพาน

จากความสมพนธของสงโยชนทมตอพระนพพาน (ดงรายละเอยดทไดกลาวไวแลวในบทท ๓ ) เมอไดศกษาทศนะของพระเถระในสงคมไทยในประเดนดงกลาว พบวาพระเถระในสงคมไทยแตละรปมทศนะตอความสมพนธของสงโยชนทมตอพระนพพานดงน

๔.๕.๑ พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข) พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข) ไดกลาวถงเรอง “นพพาน” อยบอย ๆ และไดให

ความหมายของนพพานไวหลากหลาย พอสรปไดดงน “การทาจตใหหมดความยดถอวารางกายและจตใจนเปนกลมเปนกอน จนตวตนกลมกอนนนสลายตวไปได อวชชา ตณหา กเลส อปาทาน อะไรทเราเคยอานมามากแลวนนกละลายหายไป สภาวะทจตเปนอยางนนแหละ คอจดทเราจะบร รลถงนพพานได๖๓

“นพพาน” เปนจดหมายปลายทางของทกคน ความดงดดเขาหาสถานะแหงนพพานหรอกลาวอกนยหนงกคอสญชาตญาณของความอยากเปนอสระยอมมอยเสมอ แต ถกอานาจแทรกแซงบางอยางเชนผลกรรมเปนตน คอยเหนยวใหออกนอกทางอยเสมอเหมอนกน เพราะตนเปนผตาบอด ไมรจกความปลอกภยแกตวเอง หรอการเดนของตน๖๔

๖๒ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑-๗/๔๑๓-๔๑๔, ข.ป. (บาล) ๓๑/๑-๗/๒๔๕. ๖๓ พทธทาส ภกข, เปดหบนพพาน, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๓๒), หนา ๑๘. ๖๔ พทธทาส ภกข, นพพาน, (กรงเทพมหานคร : รงแสงการพมพ, ๒๕๒๙), หนา ๔๑.

๑๙๕

นพพาน คอสภาพอนเปนความหลดรอดจากปวงทกขสาหรบชวต ๖๕ นพพานคอการดบตณหา อปาทานวา “ตวก-ของก” ใหสนท๖๖

๔.๕.๒ พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต) ภาวะของผบรรลนพพาน อาจศกษาไดจากคาเรยกชอและคาแสดงคณลกษณะของผ

บรรลนพพานนนเอง ซงมทงความหมายแงบวกและแงลบ เชน ปรกขณภวสงโยชน (ผหมดสงโยชนทเปนเครองผกมดไวในภพ ) อรหนต (ผควร หรอผไกลกเลส ) ขณาสพ (ผสนอาสวะแลว ) อเสขะ (ผไมตองศกษา , ผจบการศกษาแลว หรอผประกอบดวยอเสขธรรม ) วสตวนต หรอ วสตพรหมจรรย (ผอยจบพรหมจรรยแลว) กตกรณย (ผทากจทตองทาเสรจแลว) โอหตภาระ (ผปลงภาระแลว ) อนปปตตสท ตถ (ผเขาถงประโยชนตนแลว ) สมมทญญาวมตต (ผหลดพนเพราะรถกถวน) เกวล หรอ เกพล (คนครบถวน , คนสมบรณ) อดมบรษ (คนสงสด , คนเยยมยอด ) มหาบรษ (คนยงใหญดวยคณธรรม ) สมปนนกศล (ผมกศลสมบรณ ) บรมกศล (ผมกศลธรรมอยางยง ) พราหมณ (ผลอยอกศลธรรมแลว ) ทกขไณย (ผควรแกทกษณา ) สมณะ (ผสงบ , ผระงบกเลส ) นหาตก (ผสนานแลว) เวทค (ผถงเวท) อรยะ หรออารยชน (ผเจรญ, ผประเสรฐ) เปนตน๖๗

๔.๕.๓ พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา) พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา ) กลาวถงพระนพพานไววา เปนสงทเขาถงได

หากตงใจปฏบต กจะทาทางไกลใหเปนทางใกลไดโดยไมยากนก เปนสงทไมเกนวสย เปนการตดภพตดชาตใหเหลอสนทสด หากชาตนไมไดไปนพพาน ชาตหนากอาจจะไปดวย หรอหากยงไมไดไปกเปนชาตตอ ๆ ไป ตอง ไดไปไมชาตใดกชาตหนงหากเราตงใจทจะไป โดยการสรางกาลงใจใหกบตนเอง ดงนน “นพพาน” สาหรบทานจงเปนเรองทใกลตวและขนอยกบกาลงใจของผปฏบตดงคาททานไดเคยยกตวอยางพทธพจนทวา “จตเต อสงกลฏเฐ สคต ปาฏกงขา ” แปลวา ทานแปลวา “ถากอนตายจตผองใส กไปสสคต หมายถง สวรรคกได พรหมกได นพพานกได สดแลวแตกาลงใจของเรา ”๖๘ นพพานเปนสงทไมสญ แตคนทจะไปนพพานไดนน กเลสจะตองสญ ทานกลาว ถงนพพาน เปนสภาพทวางดงขอความวา

เขาไมไดบอกนพพานสญ เขาแปลไมหมดทกตว คาวา สญ เขาแปลวา วาง นพพานเปนธรรมวางอยางยง หมายความวาคนทจตวางจากความชวทงหมดจงจะเหนนพพานไดในเวลา

๖๕ เรองเดยวกน, หนา ๑๒๗. ๖๖ พทธทาส ภกข, ตวก-ของก, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๓๑), หนา ๒๑๑. ๖๗ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๒๔๑. ๖๘ พระราชพรหมยาน (หลวงพอพระมหาวระ ถาวโร ), หลวงพอตอบปญหาธรรม ฉบบพเศษ เลม

๑, หนา ๓๖.

๑๙๖

นนนะ แตคนทจะไปอยนพพานได ตองไมมความชวอยในจตเลย ทเขาเรยกวา กเลส นนแหละ กเลสคอความชว มนตวเดยวกน๖๙

๔.๕.๔ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ) ใหความหมายของคาวา “นพพาน”๗๐ ไว

ในหนงสอ “วปสสนากรรมฐาน ภาค ๑ เลม ๑” นพพานตามความหมายของทานมอย ๔ ประการไดแก

๑) นพพาน แปลวา ออกจากเครองรอยรด คอตณหา หมายความวา สรรพสตวพากนจมอย ตดอยในวฏฏสงสาร เพราะมเครองรอยรด มเครองผกมดไวซงไดแกตณหา

๒) นพพาน แปลวา เครองดบไฟคอกเลส หมายความวา สรรพสตวในสากลโลกนพากนเดอดรอนเพราะถกไฟเผา ไฟนนคอ ราคะ โทสะ โมหะ

๓) นพพาน แปลวา สนเชอ หมายความวา เชอทกอภพกอชาต ใหไดรบความทกขตาง ๆ ทเรยกวา อนสย คอกเลสทนอนดองอยในขนธสนดานของปวงชน คอ ราคะ โทสะ โมหะ

๔) นพพาน แปลวา ไมมเครองเศราหมอง หมายความวา เครองเศราหมองนนไดแก สงกเลสทงหลายมทฏฐ (ความเหนผด ) อสส า (ความรษยา ) มจฉรยะ (ความตระหน ) กกกจจะ (ความฟงซานราคาญ ) วจกจฉา (ความลงเลสงสย ) โทสะ (ความโกรธ ) โมหะ (ความหลง) อหรกะ (ความไมละอายบาป ) อโนตปปะ (ความไมกลวบาป ) มานะ (ความถอตว ) เปนตน เมอถงนพพานแลว เครองเศราหมองตาง ๆ เหลานไมมเลย ฉะนน นพพาน จงแปลวา ไมมเครองเศราหมอง

นอกจากนน ยงแสดงคาทเปนชอของพระนพพานวามหลายอยางดวยกน แตพอจ ะยกตวอยางมาแสดงมอย ๓๒ ประการดงน

คาทเปนชอของพระนพพาน ๓๒ ประการ๗๑ ๑) วราโค หมายถง ความปราศจากราคะ ๒) นโรโธ หมายถง ความดบตณหาไมมอนสยเหลออย ๓) จาโค หมายถง ความสละตณหา ๔) ปฏนสสคโค หมายถง ความสละกเลสทงหลาย และความคลายกาหนดใน

เบญจขนธ ดวยการเจรญวปสสนากรรมฐาน จนมพระนพพานเปนอารมณ

๖๙ เรองเดยวกน, หนา ๕๙. ๗๐ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธเถร ป.ธ.๙), วปสสนากรรมฐาน ภาค ๑ เลม ๑ วาดวย

วปสสนากรรมฐานทวไป, หนา ๓๓๖-๓๓๗. ๗๑ เรองเดยวกน, หนา ๓๓๗-๓๓๙.

๑๙๗

๕) มตต หมายถง ความหลดพนจากกเลส ๖) อนาลโย หมายถง ไมมความอาลย ๗) ราคกขโย หมายถง ความสนราคะ ๘) โทสกขโย หมายถง ความสนโทสะ ๙) โมหกขโย หมายถง ความสนโมหะ ๑๐) ตณหกขโย ความสนตณหา ๑๑) อนปปาโท หมายถง ความไมเกดอกตอไป ๑๒) อปปณหต หมายถง ไมมทตงคอตณหา ๑๓) อนมตต หมายถง ความไมมนมต คอกเลส ๑๔) อปปณหต หมายถง ไมมทตงคอตณหา ๑๕) อนายหน หมายถง ไมประมวลมาซงความทกข ๑๖) อปปฏสนธ หมายถง ไมปฏสนธอกตอไป ๑๗) อปปฏวตต หมายถง ไมกลบมาสโลก ๓ อก ๑๘) อคต หมายถง ไมมคตทง ๕ ๑๙) อชาต หมายถง ไมเกด ๒๐) อชร หมายถง ไมแก ๒๑) อพยาธ หมายถง ไมเจบ ๒๒) อมต หมายถง ไมตาย ๒๓) อโสก ไมเศราโศก ๒๔) อปรเทว หมายถง ไมมปรเวทนาการ ๒๕) อนปายาส หมายถง ไมมความคบแคนใจ ๒๖) อสงกสฏฐ หมายถง ไมมความเศราหมอง ๒๗) มทนมมทโน หมายถง กาจดความเมาไดทก ๆ อยาง ๒๘) ปปาสวนโย หมายถง กาจดความกระหาย ๒๙) อาลยสมคฆาโต หมายถง ถอนความอาลยไดหมดสน ๓๐) วฏฏปจเฉโท หมายถง ตดวฏฏะไดเดดขาด ๓๑) อนตตร หมายถง ยอดเยยม ไมมอะไรเปรยบได ๓๒) นพพาน หมายถง ดบกเลสตณหาไดหมดสนไมมอะไรเหลอ คาตาง ๆ ดงทบรรยายมาน เปนชอของพระนพพานทงนน

๑๙๘

จากการศกษาบทนคอ “สงโยชนตามทศนะของพระเถระในสงคมไทย ” ทาใหทราบวา

ทานเหลานนมทศนะ แนวคด มมมอง และการนาหลกการของสงโยชนไปใชในการสอนธรรมไม

แตกตางไปจากคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา และคมภรชนรองลงมาตามลาดบ

พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข ) กลาววา สงโยชนเปน ความโง มอย ๑๐ ประการ (ในขณะท

พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา ) กลาววาคอความบา ) สงโยชนทกตวจะมอยในตวมนษย

ตงแตเกด เปนกเลสทผกเยบสตวใหตดอยกบความทกข หรอผกตดอ ยกบทกข พระพรหมคณาภรณ

(ประยทธ ปยตโต ) อธบายสงโยชนเชงวชาการตามพระไตรปฎก (พระสตร ) มสงโยชนขน หยาบ

และสงโยชนขนละเอยด การอธบายประเภทและลกษณะของสงโยชน เปนไปตามแนวพระสตร ม

เพยงพระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) ทานเดยวทอธบาย สงโยชนตามแนวพระอภธรรม

ประเดนทพบวามความแตกตางไป จากคมภร ไดแก การอธบายรปราคสงโยชน และ

อรปราคสงโยชนของพระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข ) และเกณฑในการจาแนกประเภทของ

ทกขไณยบคคล หรอพระอรยบคคลทง ๘ จาพวกของ พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต )

รวมถงคาอธบายความหมายของสงโยชนของพระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา ) วาเปนเครอง

ปราบความบา

พระโพธญาณเถระ (หลวงพอชา สภทโท ) กลาวถง ลกษณะของกลมอกศลธรรมเชน กเลส ตณหา ทฏฐ ดวยวธอธบายเชงอปมา แตเนอหาดงกลาวมความเกยวของกบสงโยชนไมมากนก กลาวคอมไดมงเนนอธบายไปทหลกธรรมทมความสมพนธกบสงโยชนโดยตรง อยางไรกตาม พระเถระทงหลายม หลกธรรมสาหรบปฏบตเพอละสงโยชน ดงน พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต ) กลาวถง ญาณ ๑๖ และวสทธ ๗ ตามคมภรวสทธมคค ในขณะท พระโพธ ญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท ) สอนเรอง หลกสตปฏฐาน ๔, การละทฏฐมานะ , หลกไตรสกขา , การพจารณาใหเหนพระไตรลกษณ และการละกามฉนทะสงโยชน สวนพระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงดา ) อธบายถง สมถะกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐาน และ หลกไตรสกขา พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) แสดงขอปฏบตแบบวปสสนาปพพงคมสมถะ (สมถะมวปสสนานา) หรอเรยกวา วปสสนายานก อยางไรกด หลกธรรมตาง ๆ ดงกลาวลวนเปนแนวทางทไมแตกตางไปจากทปรากฏในพระไตรปฎก

ตารางตอไปนเปนตารางทแ สดงสงโยชนในแงมมตาง ๆ ตามทศนะของพระเถระใน

สงคมไทยทง ๕ รปดงทกลาวมาแลว ผวจยนาเสนอโดยแยกความสาคญ ออกเปน ๓ ประเดนสาคญ

๑๙๙

ๆ ไดแก ความหมาย ประเภท และลกษณะของสงโยชน , หลกการละสงโยชน และ หลกธรรม

สาหรบปฏบตเพอละสงโยชน ดงตอไปน

๒๐๐

พระเถระในสงคมไทย

ความเหมอน / แตกตาง

ความหมาย ประเภท และลกษณะของสงโยชน

หลกการละสงโยชน หลกธรรม เพอละสงโยชน

พระธรรมโกศาจารย (พทธทาส

ภกข)

เหมอน

ในคมภรทางพระพทธ ศาสนา

อธบายประเภทของสงโยชนตามนยพระสตร ๑๐ ประการ

ละสงโยชน ๑๐ เปนพระอรหนต ละไดบางสวนเรยกพระอรยะบคคลขนตาง ๆ ตามลาดบ ผทละสงโยชนไมไดเลยเปนปถชน

-

แตกตางฯ

อธบายสงโยชนวา คอความโง , รปราคะสงโยชน และ อรปราคะสงโยชน เปนความกาหนดพอใจยนดในสงทเปนรป (ผทชอบเครองลายคราม ชอบเลนตนไม โกศล บอนไซ นกเขา ปลากด ฯลฯ ) สวนอรปราคะสงโยชน เปนความกาหนดยนดในสงทไมมรป เปนนาม (ยนดหลงใหลในชอเสยง เกยรตยศ บญกศล)

-

-

พระพรหม -คณาภรณ (ประยทธ ปยตโต)

เหมอน ในคมภรทาง

พระพทธ ศาสนา

อธบายสงโยชนวา คอกเลสทผกสตวไวกบทกขในสงสารวฏฏเหมอนผกเทยมสตวไวกบรถ และอธบายประเภทของสงโยชนตามนยพระสตรตามลกษณะทางนามธรรม (สงโยชนขนหยาบ และขนละเอยด)

พระโสดาบน ละสงโยชนได ๓ พระสกทาคาม ละสงโยชนได ๓ และทาราคะ โทสะ และโมหะ ใหเบาบางลง พระอนาคาม ละสงโยชนเบองตา ๕ ขอพระอรหนต ละสงโยชนเบองสงไดอก ๕ ขอ(ละไดหมดทง ๑๐ ขอ)

ญาณ ๑๖ วสทธ ๗

(ตามคมภรวสทธมคค)

ตาราง ๔.๒ สรปสงโยชนตามทศนะของพระเถระในสงคมไทย

๒๐๑

พระเถระในสงคมไทย

ความเหมอน / แตกตาง

ความหมาย ประเภท และลกษณะของสงโยชน

หลกการละสงโยชน หลกธรรม เพอละสงโยชน

(ตอ)

พระพรหม -คณาภรณ (ประยทธ ปยตโต)

แตกตางฯ

-

เกณฑในการจาแนกประเภทของ ทกขไณยบคคล หรอพระอรยบคคลทง ๘ จาพวก

-

พระโพธ- ญาณเถร (หลวงพอ

ชา สภทโท)

เหมอน

ในคมภรทางพระพทธ ศาสนา

อธบายใหเหนโทษและอนตรายของกามฉนทะสงโยชน วาเปนของหยาบ เปนปญหาของพระ

หนมบวชใหม

-

สตปฏฐาน ๔ , ละทฏฐมานะ , หลกไตรสกขา , พจารณาใหเหนพระไตรลกษณ และการละ กามฉนทะสงโยชน

แตกตางฯ

อธบายเพมเตมโดยอาศยพนฐานทมาจากพระไตรปฏก (อปมา

สกกายทฏฐเหมอนการรบโทรศพท และอปมากามฉนทะสงโยชน เหมอนกลวยนาวาแฝง

ดวยยาพษ)

-

-

พระราช -พรหมยาน (หลวงพอ ฤาษลงดา)

เหมอน

ในคมภรทางพระพทธ ศาสนา

อธบายสงโยชนวา เปนเครองผกพนใหรางกายเกดขนมาไดดวยอานาจของตณหา อธบายลกษณะเฉพาะประเภทของสงโยชนเหมอนในพระไตรปฎกและอรรถกถา

ตดสงโยชน ๓ ขอใหไดแนนอนเสยกอน , ตดไดอกสองขอเปนพระอนาคาม ตดไดทงหมด ๑๐ ขอกเขาพระนพพาน

สมถะกรรมฐาน วปสสนากรรมฐาน และ หลกไตรสกขา

แตกตางฯ - สงโยชนเปนเครองปราบความบาทางใจ

-

พระธรรมธรราช มหามน (โชดก

ญาณสทธ)

เหมอน ในคมภรทาง

พระพทธ ศาสนา

อธบายสงโยชนตามแนวพระอภธรรมปฎก

-

วปสสนาปพพงคม -สมถะ ( สมถะมวปสสนานา ) หรอเรยกวา วปสสนายา -นก

บทท ๕

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

การศกษาวจยเรอง การศกษาวเคราะหสงโยชนในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท นโดย

มวตถประสงค เพอศกษาสงโยชนและหลกธรรมทสมพนธกบสงโยชน เพอศกษาหลกธรรมส าหรบ

ปฏบตเพอละสงโยชน และเพอศกษาวเคราะหสงโยชนตามทศนะของพระเถระในสงคมไทย สรป

ผลการวจยและขอเสนอแนะดงน

๕.๑ สรปผลการวจย

จากการศกษาความหมายของสงโยชนพบวา สงโยชนมความหมายตามรปศพทวา การประกอบพรอมหรอ “การผกมด” ใชเปนชอของกเลสตามหลกค าสอนทางพระพทธศาสนา สามารถเขยนได ๓ แบบคอ สงโยชน สญโญชน หรอ สงโญชน กได สวนความหมายตามอรรถะหรอสภาวะในพระบาลใหความหมายวา เครองผกพนนอยใหญ เปนกเลสทผกมดใจสตว หร อธรรมทมดใจสตวไวกบทกข หรอเปนเครองผกพน สตวทงหลายไวในรถ (คอภพ)ซงเปนวฏฏะทกข เปนเครองพนธนาการ เพราะสงโยชนเหลาน ยอมผก คอตามผกสตวทงหลายไวในภพ เชอมภพไวดวยภพ รวมถงการผกมดบคคลผมสงโยชนไวดวยกรรมและวบากอนเปนทกข หรอดวยล าดบของ ภพ ในภพ ก าเนด คต วญญาณ ฐต และสตตาวาส ยงสตวใหจมลงในวฏฏะไดดวย สวนความหมายจากคมภรรนตอมารวมถงพระเถระตาง ๆ หมายถง เครองประกอบกรรมไวกบผลแหงกรรม เปนธรรมชาตทผกสตวทงหลายไวไมใหออกไปจากวฏฏทกข เปนเครองลาม เหมอนโซหรอตรวน ขอ คา เครองผกเครองจ า เปนสงทมนผกจตใจไวใหตดอยในกเลสในความทกขในวฏฏะ เปนกเลส หรออกศลเจตสกทเปนเครองผกมดเทยมสรรพสตวไวใหอยในกงลอแหงการเวยนวายตายเกด หรอสงสารวฏ เปนเครองพาหมน เครองพาวน เปนเครองกดขวางทางไปสพระนพพาน ท าใหคนไมเหนชองทางแหงมรรค ผล นพพาน

สงโยชน จากหลกฐานในคมภรพระไตรปฎก มลกษณะทเปนรปธรรม และนามธรรม ทเปนรปธรรมไดแกคหสงโยชน (สงโยชนของคฤหสถ) หมายถง ความผกพนของคฤหสถคอความ

๒๐๓

ใครในบรขารของคฤหสถอนไดแก ทรพยสมบ ต บตร ภรรยา ขาทาส บรวาร และกามคณ ๕ ประการ ทเปน นามธรรม แยกประเภทเปน เบองต าและเบองสง สงโยชน เบองต า (โอรมภาคยสงโยชน ) คอ สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส กามฉนทะ พยาบาท สงโยชนเบองสง (อทธมภาคยสงโยชน) คอ รปราคะ อรปราคะ มานะ อธจจะ อวชชา

สงโยชนทปรากฏเปนหมวด ๆ คอสงโยชน หมวด ๓ ไดแก สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส สงโยชนหมวด ๗ ไดแก อนนยสงโยชน ปฏฆสงโยชน ทฏฐสงโยชน วจกจฉาสงโยชน มานสงโยชน ภวราคสงโย ชน อวชชาสงโยชน สวนสงโยชนหมวด ๑๐ จะเหนไดบอยคอ สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส กามฉนทะ ปฏฆะ รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ และอวชชา

นอกจากนนยงม อปบตปฏลาภยสงโยชน สงโยชนทเปนเหตใหมความเกด และ ภวปฏลาภยสงโยชน สงโยชนทเปนเหตใหมภพ ซงเปนประเภทของสงโยชนทจ าแนกโดยชน พระอรรถกถาจารย

การแสดงสงโยชนปรากฏอย ๒ ปฎกคอ ตามนยอภธรรมปฎกม ๑๐ ประการไดแก กามราคะสงโยชน ปฏฆะสงโยชน มานสงโยชน ทฏฐสงโยชน วจกจฉาสงโยชน สลพพตปรามาสสงโยชน ภวราคสงโยชน อสสาสงโยชน มจฉรยสงโยชน อวชชาสงโยชน ตามนยอภธรรม จ าแนกออกเปนหมวด ๆ ดงน คอ ๑) ธรรมทเปนสงโยชน ๒) ธรรมทเปนอารมณของสงโยชน ๓) ธรรมทประกอบดวยสงโยชน ๔) ธรรมทเปนสงโยชน และ เปนอารมณของสงโยชน ๕) ธรรมทเปนสงโยชน และ ประกอบดวยสงโยชน ๖) ธรรมทไมประกอบดวยสงโยชน แต เปนอารมณของสงโยชน สวนในพระสตร ปรากฏ ๑๐ ประการ คอ สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส กามฉนทะ พยาบาท รปราคะ อรปราคะ มานะ อทธจจะ อวชชา ถงจะองคธรรมตางกนแตมความหมายในดานไมดเหมอนกน ในพระสตรม การอธบายสงโยชนในเชงอปมา โดยเปรยบสงโยชนกบสงรอบตวเชน เปรยบดวยเชอกผกลกววทหลก เปรยบดวยเมฆหมอก เปรยบดวย บานประต เปรยบดวยฝงแมน าทง ๒ ฝง เปรยบดวยระดบความสง เปรยบดวยระดบทางกายภาพดานภพภมของสรรพสตว เปรยบ โอรมภาคยสงโยชนดวยเบดเกยวปากปลาและดายยางตดขานก เปรยบดวยเครองพนธนาการ ดวยกายมนษย และเปรยบดวยหวงน าลก

หลกธรรมทมสวนสงเสรมและสนบสนนสงโยชน แบงออกเปน ๒ กลมคอ

๑. ปฏจจสมปบาท ๒.กลมธรรม ๑๔ ประการ ไดแก ๑) อาสวะ ๒) โอฆะ ๓) โยคะ ๔) คนถะ

๕) อปาทาน ๖) นวรณ ๗) อนสย ๘) กเลส ๙) มจฉตตะ ๑๐) โลกธรรม ๑๑) มจฉรยะ ๑๒) วปลาส

๑๓) อคต และ ๑๔) มละ ในขณะ สงโยชนท างาน ธรรมทงหลายเหลานกจะเกดขนสนบสนน

รวมกนสงเสรมกนและกน ใหสงโยชนมก าลงผกมดแนนขน เชนเมอสกกายทฏฐท างาน จะม

๒๐๔

อวชชาสวะ กามาสวะ อหรกะ และอโนตปปะ เกดรวมดวย เมอวจกจฉาท างาน กจะม อวชชาสวะ

อหรกะ และอโนตปปะเกดรวมดวย เมอ สลพพตปรามาสท างาน อวชชาสวะ กามาสวะ อหรกะ

และอโนตปปะ จะเกดรวมดวย เมอกามราคะท างานจะม อวชชาสวะ ทฏฐสวะ อหรกะและ

อโนตปปะ เกดรวมดวย เมอปฏฆะท างาน จะมอวชชาสวะ อหรกะ และอโนตปปะเกดรวมดวย เมอ

รปราคะ และอรปราคะท างาน จะมอวชชาสวะ อหรกะ และอโนตปปะ เกดรวมดวย เมอมานะ

ท างาน จะมอวชชาสวะ กามาสวะ อหรกะ และอโนตปปะ เกดรวมดวย เมออทธจจะท างาน จะม

อวชชาสวะ อหรกะ และอโนตปปะ เกดรวมดวย เมออวชชาท างาน จะมทฏฐาสวะ กามาสวะ

ภวาสวะ อหรกะ และอโนตปปะ เกดรวมดวย เมออ สสาท างาน จะมอวชชาสวะ โทสะ อหรกะ

และอโนตปปะ เกดรวมดวย เมอมจฉรยะท างาน จะมอวชชาสวะ อหรกะ และอโนตปปะ เกดรวม

ดวย หลกธรรมทเ ปนรากฐานให กบสงโยชน คอขนธ ๕ ไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ

สงขารขนธ และวญญาณขนธ

วธการละสงโยชน ม ๕ ประการไดแก ๑) การไมคลกคลดวยหมคณะ ๒) การละท

อายตนะ วญญาณ สมผสเวทนา ๓) การพจารณาใหเหนพระไตรลกษณ ๔) การพจารณาใหเหนโทษ

ในธรรมทงหลายทเปนปจจยแหงสงโยชน และ ๕) การละภพ ๓ ดวยการปฏบตตนตามหลก

ไตรสกขา

หลกธรรมส าหรบปฏบตเพอละสงโยชน เบองต า ไดแก ๑) การเจรญรปฌาน อรปฌาน

โดยใชวปสสนาพจารณาใหเหนขนธทงหลายทมอยในฌานเหลานนวาเปนอนจจง ทกขง อนตตา

แลวนอมจตไปเพออมตธาตวาเปนสภาวะทสงบประณตสงบสงขารทงปวง ๒) สตปฏฐาน ๔

ประการ ๓) อรยมรรคมองค ๘ และ ๔)การละอาสวะดวยทสสนะ

หลกธรรมส าหรบละสงโยชนเบองสง คอ การเจรญสตปฏฐาน ๔ เปนบาทฐานโดยม

โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการเปนธรรมทชวยเกอหนนเพอใหบรรลพระนพพาน

หลกธรรมขอปฏบตตาง ๆ ทมปรากฏในคมภรทงหลายนน เมอกลาวโดยสรปธรรม

เหลานน ไมวาจะเปนโพธปกขยธรรม อรยสจ ๔ การเจรญรปญาน หรออรปญาน โดยใชวปสสนา

หรอแมแตหลกการของไตรสกขา กฎแหงพระไตรลกษณ ฯลฯ ลวนแลวแตมความจ าเปนตองพงพา

อาศยเกอกลซงกนและกน สดแลวแตวาผใดจะหยบจบเอาสวนประกอบสวนไหนไปใชมากนอย

แตกตางกนไป เปรยบธรรมะเหมอนธรรมโอสถส าหรบรกษาโรคคอสงโยชน แมตวยาเองกมอย

๒๐๕

มากมายหลายขนาน สดแลวแตนายแพทยผฉลาดทเมอตรวจสม ฏฐานของโรคอยางรอบคอบแลว

ยอมจดเภสชทเหมาะสมใหถกตองกบโรคหลายชนดของผปวย

การประหานสงโยชนของโสดาปตตมรรคม ๒ อยาง คอ ๑.สมจเฉทประหาน ละได

เดดขาด ๒.ตนกรปหาน ละไดโดยท าใหเบาบาง โสดาปตตมคค ประหาน ทฏฐสงโยชน

วจกจฉาสงโยชน สล พพตปรามาสสงโยชน พระไตรปฎกแบงพระโสดาบนเปน ๕ ประเภท คอ

(๑) เอกพช (๒) โกลงโกละ (๓) สตตกขตตปรมะ (๔) ธมมานสาร (๕) สทธานสาร

พระสกทาคามละสงโยชนตามทพระโสดาบนละ ๓ ประการ ไมมอ านาจประหาณ

สงโยชนอยางใดอยางหนงใหขาดไดเดดขาดเพยงแตท าใหเบาบางเทานน พระสกทาคาม ๓ จ าพวก

คอ (๑) ผบรรลผลในกามภพ (๒) ผบรรลผลในรปภพ (๓) ผบรรลผลในอรปภพ

พระอนาคาม ๕ ประเภท คอ (๑) อนตราปรนพพาย (ผทจะปรนพพานในระหวางอาย

ยงไมทนถงกง ) (๒ ) อปหจจปรนพพาย (ผทจะปรนพพานตอเมออายพนกงไปแลว )

(๓) อสงขารปรนพพาย (ผทจะปรนพพานโดยไมตองใชความเพยรมาก ) (๔) สสงขารปรนพพาย

(ผทจะปรนพพานโดยตองใชความเพยรมาก ) (๕) อทธงโสโต อกนฏฐคาม (ผมกระแสในเบองบน

ไปสชนอกนฏฐภพ ) พระอนาคามประหาณสงโยชน เพมได ๒ ชนดคอ กามราคสงโยชน และ

ปฏฆสงโยชนไดเดดขาด รวมกบ ๓ ชนดทละไดในคราวเปนโสดาบนเปน ๕

พระอรหนต ม ๒ ประเภท คอ สขวปสสก และสมถยานก ทงสองประเภท ประหาณ

สงโยชนไดทง ๑๐ ชนด

พระเถระในสงคมไทย ทง ๕ ทาน มทศนะ แนวคด มมมอง และการน าหลกการของ

สงโยชนไปใชในการสอนธรรมไมแตกตางไปจากคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา และคมภรชน

รองลงมาตามล าดบ พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข ) กลาววา สงโยชนเปนความโง มอย ๑๐

ประการ (ในขณะทพระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงด า) กลาววาคอความบา ) สงโยชนทกตวจะ

มอยในตวมนษยตงแตเกด เปนกเลสทผกเยบสตวใหตดอยกบความทกข หรอผกตดอยกบทกข

พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต) อธบายสงโยชนเชงวชาการตามพระไตรปฎก (พระสตร) ม

สงโยชนขนหยาบ และสงโยชนขน ละเอยด การ อธบายประเภทและลกษณะของ สงโยชน เปนไป

ตามแนวพระสตร มเพยงพระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ) ทานเดยวทอธบาย สงโยชน

ตามแนวพระอภธรรม พระโพธญาณเถระ (หลวงพอชา สภทโท ) กลาวถงลกษณะของกลม

๒๐๖

อกศลธรรมเชน กเลส ตณหา ทฏฐ ดวยวธอธบายเชงอปมา แตเนอหาดงกลาวมความเกยวของกบ

สงโยชนไมมากนก กลาวคอมไดมงเนนอธบายไปทหลกธรรมทมความสมพนธกบสงโยชน

โดยตรง

ประเดนทมความแตกตางไป จากคมภร ไดแก การอธบายรปราคสงโยชน และ

อรปราคสงโยชนของพระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข ) และเกณฑในการจ าแนกประเภทของ

ทกขไณยบคคล หรอพ ระอรยบคคลทง ๘ จ าพวกของ พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต )

รวมถงค าอธบายความหมายของสงโยชนของพระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงด า ) วาเปนเครอง

ปราบความบา นอกจากนยงม ค าอธบายเพมเตมของพระโพธญาณเถระ (หลวงพอชา สภทโท ) ท

อปมาสกกายทฏฐเหมอนการรบโทรศพท และอปมากามฉนทะสงโยชน เหมอนกลวยน าวาแฝงดวย

ยาพษ

พระเถระทงหลายมหลกธรรมส าหรบปฏบตเพอละสงโยชน ดงน พระพรหมคณาภรณ (ประยทธ ปยตโต ) กลาวถง ญาณ ๑๖ และวสทธ ๗ ตามคมภรวสทธมคค ในขณะท พระโพธญาณเถร (หลวงพอชา สภทโท ) สอนเรอง หลกสตปฏฐาน ๔, การละทฏฐมานะ , หลกไตรสกขา, การพจารณาใหเหนพระไตรลกษณ และการละกามฉนทะสงโยชน พระราชพรหมยาน (หลวงพอฤาษลงด า ) อธบายถง สมถะกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐาน และ หลกไตรสกขา พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ) แสดงขอปฏบตแบบวปสสนาปพพงคมสมถะ (สมถะมวปสสนาน า ) หรอเรยกวา วปสสนายานก หลกธรรมตาง ๆ ดงกลาวลวนเปนแนวทางทไมแตกตางไปจากทปรากฏในพระไตรปฎก กลาวคอพระเถระในสงคมไทยทง ๕ รปดงกลาว มวธการสอนทองพระไตรปฎกเปนฐานในการสอน แตกตางกนทวธการน าเสนอเทานน สวนเปาหมายเปนอยางเดยวกนคอ การปฏบตเพอละสงโยชน บรรลธรรมส าเรจเปนพระอรยบคคลเขาถงเปาหมายสงสดคอพระนพพาน

๕.๒ ขอเสนอแนะ

จากผลการศกษาพบวา สงโยชน เปนธรรมฝายอกศลท มความหมาย ประเภท และ

ลกษณะ รวมถง แงมมทมความหลากหลาย และยงเปนเสมอนเครองชวดเพอแส ดงถงความเปน

อรยบคคล ไดอกดวย สงโยชน จงเปนสงส าคญยงทพทธบรษทควร ทจะสรางเสรมความรและท า

ความเขาใจใหลกซงถงแงมมตาง ๆ เหลานน รวมถง ควรใหมการปฏบตเพอละสงโยชนนนดวย

ดงนนผวจยจงมขอเสนอแนะดงน

๒๐๗

๕.๒.๑ ขอเสนอแนะเชงการเรยนรในทางพระพทธศาสนา

๑) ขอเสนอแนะตอคณะสงฆ หรอ พทธศาสนกชนผเกยวของ ควรสงเสรมใหม

การปฏบตเพอละสงโยชนใหแก กลมบคคล และสงคม อยางเปนรปธรรม ทงนเพอการเรยนรเรอง

สงโยชน และพฒนาการปฏบตของตนใหดยง ๆ ขนไป โดยอาศยการปฏบตวปสสนากรรมฐานดวย

การใชหลกสตปฏฐาน ๔ ประการ รวมถงก าหนดรปแบบ และกฏเกณฑทเหมาะสมในการปฏบต

เพอละสงโยชน

๒) ขอเสนอแนะ ตอคณะสงฆ หรอพทธศาสนกชนผเกยวของและสนใจเรอง

สงโยชน ในประเดน ความหมาย ประเภท และลกษณะ ของสงโยชน ดงทปรากฏ ในงานวจย นน

ชน าไปสความรและความเขาใจตอหลกธรรมทส าคญ ๆ อน ๆ อยางไร จงจะเปนประโยชนตอการ

พฒนาในความหมายของหลกธรรมทส าคญ นน ๆ

๓) ขอเสนอแนะตอวธการปฏบต เพอละสงโยชน จากความส าคญของสงโยชน

ดงกลาวนน พระเถระทงหลาย ตางกใหทศนะ ทแตกตาง หลากหลาย ดงนน ผสนใจ จงควรทจะ

ศกษาและตความเพมเตมลงในเชงลกใหมากยงขนไปอก

๕.๒.๒ ขอเสนอแนะในการท าวจยครงตอไป

๑) ศกษาวเคราะหหลกสงโยชนกบการเขาถงกระแสพระนพพาน

๒) ศกษาแนวคดเรองจตปภสสรกบกเลสทจรมาในพระพทธศาสนาเถรวาท

๓) ศกษารปแบบการใชชวตอยในโลกของผไมมกเลส

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย

ก. เอกสารชนปฐมภม (Primary Sources) มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย . พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย .

กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙. มหามกฏราชวทยาลย. พระไตรปฎกพรอมอรรถกถา แปล ชด ๙๑ เลม. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

ข. เอกสารชนทตยภม (Secondary Sources) (๑) หนงสอ กรมศลปากร . มลนทปญหาฉบบพสดารของหอสมดแหงชาต . พระนคร : ศลปะบรรณาคาร ,

๒๕๐๐. กองทนพลงชวตอาคมธรรมทาน. อปลมณ. กรงเทพฯ : อกษรสยามการพมพ, ๒๕๔๐.

เกด ธนชาต. คลงปรยตธรรม. จ านวน ๒ เลม. กรงเทพมหานคร : เลยงเซยงจงเจรญ, ๒๕๑๓.

พระกตตศกด ยโสธโร (แกวเหลา ). “การศกษาบทบาทของพระสารบตรเถระในการเผยแผ

พระพทธศาสนา ”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต . บณฑต วทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๖.

พระครสงวรสมาธวตร (ประเดม โกมโล ). คมอการศกษาพระอภธรรมปฎก เลม ๓ ภาครป

นพพาน. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : แผนกเรยนพระไตรปฎกวดเพลงวปสสนา

, ๒๕๒๒.

พระญาณธชะ (แลดสยาดอ). “ปรมตถทปน”. ใน อภธมตถสงคหะและปรมตถทปน . แปลและเรยบ

เรยงโดย พระคนธสาราภวงศ . กรงเทพมหานคร : ไทยรายวน กราฟฟค เพลท ,

๒๕๔๖.

พระธรรมมหาวรานวตร. มลนทปญหา ฉบบพรอมดวยอรรถกถา ฎกา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

ลก ส.ธรรมภกด, ๒๕๒๘.

๒๐๙

พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป .ธ.๙. ราชบณฑต ). พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชด

ศพทวเคราะห. กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๕๐.

พระธรรมธรราชมหามน . ทางไปนพพาน . กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช-

วทยาลย, ๒๕๔๓.

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ ป .ธ .๙ ). เพชรในดวงใจ . พมพครงท ๗ .

กรงเทพมหานคร : โรงพมพพทกษอกษร, ๒๕๓๙.

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธเถร ). โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ . พมพครงท ๕.

กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒.

_________. วปสสนากรรมฐาน. กรงเทพมหานคร : โรงพมพสหธรรมกจ ากด, ๒๕๔๘.

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธเถร ป .ธ.๙). วปสสนากรรมฐาน ภาค ๑ เลม ๑ วาดวย

วปสสนากรรมฐานทวไป . กรงเทพฯ : ส านกงานกลางกองการวปสสนาธระ คณะ ๕

วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ, ๒๕๕๒.

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต ). พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท . พมพครงท ๑๑ . กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖.

_________. พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. พมพครงท ๑๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖.

_________. พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ . พมพครงท ๙. กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๔๓.

พระพรหมโมล (วลาส ญาณวโร ป .ธ.๙). ภาวนาทปน . กรงเทพมหานคร : ส านกพมพดอกหญา , ม.ป.ป.

พระโพธญารเถร (ชา สภทโท). ชวตทพนทกข. กรงเทพฯ : ส านกพมพธรรมสภา. ม.ป.ป.

_________. ท าความเขาใจเกยวกบภาวนา. พมพครงท ๓ กรงเทพฯ : วบลกจการพมพ, ๒๕๔๖.

_________. นอกเหตเหนอผล. กรงเทพฯ : ครสภาลาดพราว, ๒๕๓๕.

_________. อาหารใจ เลม ๒๕. กรงเทพฯ : โอ เอส พรนตงเฮาส, ๒๕๔๖.

๒๑๐

พระพทธโฆสเถระ , รจนา. คมภรวสทธมรรค . แปลและเรยบเรยงโดย สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร ). พมพครงท ๖. Taiwan : The Coporate Body of the Buddha Educational Foundation, ๒๕๔๘.

พระพทธทตตเถระ. อภธมมาวตาร. แปลและอธบายโดย พระคนธสาราภวงศ. เนองในโอกาสมงคลอายครบ ๘๖ ปของพระธมมานนทมหาเถระ อครมหาบณฑต . กรงเทพ : หางหนสวนจ ากด ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๙.

พระภททนตะ อาสภมหาเถระธมมจารยะ อคคมหากมมฏฐานาจรยะ . หลกการปฏบตวปสสนากรรมฐาน . พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๓.

_________. พระธรรมเทศนา ปฏจจสมปปาทสงเขปกถา. มปป, ๒๕๔๗. พระภาสกร ภรวฑฒโน (ภาวไล ). ผลบญคอก าลงชวต สมดลโลก สมดลใจ สมดลธรรม กฎแหง

กรรม . พมพครงท ๑๖ . กรงเทพมหานคร : สถานบรการเทคโนโลยสารสนเทศ มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๕๐.

พระมหาไสว ญาณวโร. สตปฏฐานส าหรบทกคน. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย , ๒๕๔๘ .พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ . คมอการศกษาหลกสตรจฬอาภ

ธรรมกะโท. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพทพยวสทธ, ๒๕๒๙.

พระมหาสสยาดอ (โสภณมหาเถระ ). แนวทางเจรญวปสสนากรรมฐาน และ Panditarama A

Yogi’s Handbook. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๕๐.

_________. วปสสนาชน หลกการปฏบตวปสสนา . แปลโดย จ ารญ ธรรมดา . กรงเทพฯ : กองทน

ธรรมจกร, ๒๕๔๐.

พระราชพรหมยาน . สงโยชน ๑๐ . พมพครงท ๑๔ . กรงเทพมหานคร : บรษท เยลโล การพมพ

(๑๙๘๘) จ ากด, ๒๕๕๒.

พระราชพรหมยาน (หลวงพอพระมหาวระ ถาวโร ). หลวงพอตอบปญหาธรรม ฉบบพเศษ เลม ๑.

จดท าโดย เจาหนาทธมมวโมกข. พมพครงท ๘๖. กรงเทพมหานคร : บรษทเยลโล การ

พมพ, ๒๕๕๓.

พระสทธมมโชตกะ ธมมาจรยะ. นามรปวถวนจฉย. กรงเทพมหานคร : กาวหนาการพมพ, ๒๕๑๗.

_________. ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๑-๒-๖ จต เจตสก รป นพพาน . กรงเทพมหานคร : หจก . ทพยวสทธ, ๒๕๕๐.

๒๑๑

_________. ปรมตถโชตกะ ปรจเฉทท ๓ และปรจเฉทท ๗. พมพครงท ๗.กรงเทพมหานคร : หางหนสวนจ ากด ทพยวสทธ, ๒๕๓๘.

_________. ประมวลขอธรรมในปรเฉท ๑ ๖ ๓ ๗ . เรยบเรยงโดย ถวล อภยภมนารถ .

กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๑๓.

_________. มาตกาโชตกะ ธมมสงคณสรปตถนสสยะ (หลกสตรชนจฬอาภธรรมกะเอก ) .

กรงเทพมหานคร : โรงพมพมลนธสทธมมโชตกะ, ๒๕๓๕.

_________. มาตกาโชตกะ ธมมสงคณสรปตถนสสยะ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพสนองการพมพ

, ๒๕๓๕.

_________. มาตกาโชตกะสรปตถนสสยะ. กรงเทพมหานคร : สนองการพมพ, ๒๕๓๕.

_________. วปสสนากรรมฐาน รวบรวมโดย ฝายวชาการ อภธรรมโชตกะวทยาลย (หลกสตรชนมชฌมอาภธรรมกะโท ). พมพครงท ๗.กรงเทพมหานคร : มลนธสทธมมโชตกะ , ๒๕๒๘.

_________. วปสสนากรรมฐาน. กรงเทพมหานคร : เฉลมชาญการพมพ, ๒๕๒๘.

พระอนรธาจารย. อภธมมตถสงคหะและปรมตถทปน . วดทามะโอ จงหวดล าปาง จดพมพเผยแพร .

พระธมมานนทมหาเถระ อครมหาบณฑต ตรวจช าระ . แปลโดย พระคนธสาราภวงศ .

พมพครงท ๓. กรงเทพ : หางหนสวนจ ากด ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๒.

พระอาจารย ดร .ภททนตะ อาสภมหาเถระ อคคมหากมมฎฐานาจรยะ . จตตาโร สตปฏฐานา . กรงเทพมหานคร : หอรตนชยการพมพ, ๒๕๔๓.

พระอาจารยภททนตะอาสภเถระ . วปสสนาทปนฎกา . พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒.

พระอคครวงศาจารย. สททนตปกรณ ธาตมาลา รธาทฉกก รธาทคณก . แปลโดยมลนธภมพโลภกข .

กรงเทพมหานคร : โรงพมพภมพโลภกข, ๒๕๒๓.

พระอปตสสเถระ, รจนา. วมตตมรรค. แปลโดย พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต ) และคณะ ฉบบภาษาองกฤษของพระเอฮารา พระโสมเ ถระ และพระเขมนทเถระ . กรงเทพมหานคร : ส านกพมพศยาม, ๒๕๓๘.

พระเทพเวท (ป.อ.ปยตโต). กรรมและนรกสวรรคส าหรบคนรนใหม . กรงเทพมหานคร : อมรนทร พรนตง, ๒๕๓๑.

๒๑๒

_________. กรรมและนรกสวรรคส าหรบคนรนใหม . กรงเทพมหานคร : อมรนทร พรนตง , ๒๕๓๑.

พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต ) และคณะ . วมตตมรรคของพระอรหนตอปตสสะ .

กรงเทพฯ : ส านกพมพศยาม, ๒๕๗๘.

พระโพธญาณเถระ. อปลมณ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพครสภาลาดพราว, ๒๕๓๕. พทธทาสภกข . ธรรมานกรมธรรมโฆษณ ฉบบประมวลธรรม เลม ๓. เรยบเรยงโดย นาย พนจ รก

ทองหลอ. กรงเทพมหานคร : ธรรมทานมลนธ, ๒๕๔๐. _________. เปดหบนพพาน. กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๓๒.

_________. โพธปกขยธรรม ธรรมสงสดแหงความรแจง ๓๗ ประการ . กรงเทพมหานคร :

ธรรมสภา. ม.ป.ป.

_________. ตวกของก ฉบบสมบรณ . พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : บรษท ตถาตา พบลเคชน จ ากด, ๒๕๔๘.

_________. ตวก-ของก. กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๓๑.

_________. อทปปจจยตา ๑๐๐ ปชาตกาล สบสานปณธานพทธทาส . พมพครงท ๑ . กรงเทพมหานคร : โรงพมพ หจก.เอม เทรดดง, ๒๕๔๔.

พทธทตตมหาเถระ. อภธมมาวตาร. แปลโดยประชม เรองวาร. กรงเทพมหานคร : โรงพมพกรมการ

ศาสนา, ๒๕๔๓.

มหามกฏราชวทยาลย . ธรรมบทภาค ๒ (บาล). กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย ,

๒๕๓๓.

มงคลตถทปน แปล เลม ๕. พมพครงท ๑๐. กรงเทพ มหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย ,

๒๕๓๑.

ราชบณฑตยสถาน . พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร : บรษท นานมบคพบลเคชน จ ากด, ๒๕๔๖.

วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ . บทสวดมนต . กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรษทสหธรรมกจ ากด ,

๒๕๔๑.

สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส . สมถกมมฎฐาน . พมพครงท ๑๓ . กรงเทพมหานคร : มหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๑๘.

๒๑๓

สมาน บญอารกษ . พจนานกรมพระอภธรรมเจดคมภร . กรงเทพมหานคร : โรงพมพอกษรสาสน ,

๒๕๒๖.

อภธมมตถภาวนฎกา. บาล. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๐.

(๒) วทยานพนธ

นนทพล โรจนโกศล . “การศกษาวเคราะหแนวคดเรองขนธ ๕ กบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท ”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต . บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑.

พรรณราย รตนไพฑรย. “การศกษาวธปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ : ศกษาแนว

การสอนของพระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธ )”. วทยานพนธพทธศาสตร

มหาบณฑต. บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔.

พระมหานรนทร ฐานตตโร (วรสข). “การศกษาวเคราะหพระนพพานในพระพทธศาสนาเถรวาท ”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต . บณฑตวทยาลย มหาวทยา ลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

พระมหาบญชต สดโปรง . “การศกษาวเคระหคณสมบตของพระอรหน ตในพระพทธศาสนานกายเถรวาท ” วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาศาสนาเปรยบเทยบ . บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๓๖.

พระมหาอ านวย อานนโท . “การบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท ” วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๓.

ภาวนย บญวรรณ . “การศกษาอาการวปลาสทเกดขนในการปฏบตกรรมฐาน ”. วทยานพนธพทธ-ศาสตรดษดบณฑต . บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๕๒.

๒. ภาษาองกฤษ

Bhikkhu Bodhi. The Philosophical Psychology of Buddhism “A Comprehensive Manual of

Abhidhamma”. Second edition. Kuala Lumpur : Majujaya Indah Sdn Bhd, 1999.

๒๑๔

Bhikkhu Nanamoli and Bhikkhu Bodhi. The Middle Length Discoursed of the Buddha. A

Translation of the Majjhima Nikaya .Third Edition. Somerville. Massachusetts.

USA : Wisdom Publications, 2005.

Humphreys Christmas. A Popular Dictionary of Buddhism. Second edition. USA : Curzon

Press Ltd, 1976.

Dr.Mehm Tin Mon. Introducing the Higher Teachings of the Buddha Buddha Abhidhamma

Ultimate Science. Malaysia : Ven Hui Xin (Fo Guang Shan), 2002.

Nyanatiloka. Buddhist Dictionary Manual of Buddhist Terms and Doctrines. Fourth Revised

Edition edited by Nyanaponika. Fourth Revised Edition. Sri Lanka : Frewin &

Co..Ltd, 1988.

Rhys Davids & William Stede. Pali-English Dictionary. Delhi : Motilal Banarsidass Publishers

Private Limited, 1997.

ประวตผวจย

ชอ/นามสกล : นายสาน มหทธนาดลย

วน/เดอน/ป/เกด : วนองคารท ๒๗ พฤศจกายน พ.ศ. ๒๕๑๖

สถานทเกด : บานเลขท ๑๕๔ /๑ ถ.อษฎางค ต .วงบรพาฯ อ .พระนคร จงหวด กรงเทพมหานครฯ

มารดาบดา : นางจนดา มหทธนาดลย - นายสนตสข มหทธนาดลย

การศกษา : พ.ศ. ๒๕๒๐ อนบาลศกษา , โรงเรยนอนบาลแสงอรณ ธนบร กรงเทพมหานคร

: พ.ศ. ๒๕๒๑ ประถมศกษา ๑-๖, โรงเรยนบรณวทย บางพลด กรงเทพมหานคร

: พ.ศ. ๒๕๒๘ มธยมศกษา ๑-๖, โรงเรยนวดราชบพธ พระนคร กรงเทพมหานคร

: พ.ศ. ๒๕๓๕ นเทศศาสตร บณฑต , คณะนเทศศาสตร ( เอก การ โฆษณา ) มหาวทยาลยกรงเทพ กรงเทพมหานคร

อปสมบท : พ.ศ. ๒๕๔๒ อป สมบททวดพทไธศวรรย จงหวดพ ระนครศรอย ธยา ระยะเวลา ๑ พรรษา โดย พระพทไธศวรรยวรคณ ( หลวงปหวล ) เปนพระอปชฌาย ไดรบฉายาวา “โชตธมโม”

: พ.ศ. ๒๕๕๓ อปสมบทท วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ ราชวรมหาวหาร กรงเทพมหานคร ระยะเวลา ๓๐ วน โดย พระธรรมสธ (พร สชาตโต ) อธบดสงฆเปนพระอปชฌาย ไดรบฉายา “โชตสาโร”

๒๑๖

ประสบการณการท างาน : พ.ศ. ๒๕๓๙ เขาฝกงานดานการละคร รวมกบคณะละคร ๒๘ , โดยหมอมหลวงพนเทวนพ เทวกล

: พ.ศ. ๒๕๓๙ เจาหนาทกากบและควบคมเวท บรษท Mass Monitor สงกดบรษท Grammy จากด มหาชน

: พ.ศ. ๒๕๔๐ เจาหนาทสารองทนงตวผโดยสารบรษท การบนไทย จากด มหาชน

: พ.ศ. ๒๕๔๓ – ปจจบน

พนกงานตอนรบบนเครองบน บรษท การบนไทยจากด มหาชน

ปณธาน : เผยแผพระสทธรรม นาสงคมพนวกฤต

ทอยปจจบน : ๔๗/๑๓๒ ถ.สวนทวงศ ซ .๒๐ หมบานภสสร ๑๐ แขวงลาผกช เขตหนองจอก จงหวดกรงเทพมหานครฯ