T.C İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Ana Bilim Dalı Muhasebe Ve

Finansman Bilim Dalı

TÜRKİYE’DE BANKACILIK SEKTÖRÜNDE İÇ

DENETİM

Hazırlayan

SEMİHA DİNÇARSLAN

Tez Danışmanı

Yrd. Doç. Dr. M. CEM DANACI

Lisansüstü Eğitim- Öğretim Sınav Yönetmeliği’nin İşletme Anabilim Dalı İçin Öngördüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ Olarak Hazırlanmıştır.

Malatya, 2010

i

TÜRKİYE’DE BANKACILIK SEKTÖRÜNDE İÇ

DENETİM

Hazırlayan

Semiha DİNÇARSLAN

T.C

İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

İşletme Ana Bilim Dalı Muhasebe ve Finansman Bilim Dalı

Tez Danışmanı

Yrd. Doç. Dr. M. Cem DANACI

Lisansüstü Eğitim- Öğretim Sınav Yönetmeliği’nin İşletme Anabilim Dalı İçin Öngördüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ Olarak Hazırlanmıştır.

Malatya, 2010

ii

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne; İş bu çalışma, jürimiz tarafından İşletme Anabilim Dalında Bilim Uzmanlığı

(YÜKSEK LİSANS) Tezi olarak kabul edilmiştir.

BAŞKAN………………………………………………………………………………

Adı, Soyadı ve Ünvanı

ÜYE…………………………………………………………………………………....

Adı, Soyadı ve Ünvanı

ÜYE……………………………………………………………………………………

Adı, Soyadı ve Ünvanı Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylıyorum.

.…/.…/ 2010

İMZA Adı, Soyadı ve Ünvanı Enstitü Müdürü

iii

BİLDİRİM Hazırladığım tezin/raporun tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya

kaynak gösterdiğimi taahhüt eder, tezimin/raporumun kâğıt ve elektronik

kopyalarının İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü arşivlerinde aşağıda

belirttiğim koşullarda saklanmasına izin verdiğimi onaylarım:

Tezimin/Raporumun tamamı her yerden erişime açılabilir.

Tezim/Raporum sadece İnönü Üniversitesi yerleşkelerinden erişime açılabilir.

Tezimin/Raporumun 10 yıl süreyle erişime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin

sonunda uzatma için başvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin/raporumun tamamı

her yerden erişime açılabilir.

24/03/2010 Semiha DİNÇARSLAN

iv

Yrd. Doç. Dr. M. CEM DANACI’nın danışmanlığında yüksek lisans tezi

olarak hazırladığım TÜRKİYE’DE BANKACILIK SEKTÖRÜNDE İÇ

DENETİM başlıklı bu çalışmanın, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir

yardıma başvurmaksızın tarafımdan yazıldığını ve yararlandığım bütün yapıtların

hem metin içinde hem de kaynakçada yöntemine uygun biçimde gösterilenlerden

oluştuğunu belirtir, bunu onurumla doğrularım.

Semiha DİNÇARSLAN

v

ÖZET

Günümüzde sürekli gelişmekte olan iş dünyası, ekonomik koşullardaki

olumsuzluklar ve krizler, rekabet koşulları, teknolojik gelişmeler, tüm kuruluşlarda

iyi kurumsal yönetim ve dolayısıyla denetim sistemlerinin işletilmesini kaçınılmaz

hale getirmiştir. Bu sistem içinde bankalar büyük öneme sahiptir çünkü bankaların

klasik anlamda sahip olduğu fonksiyonlar zamanla artmıştır ve denetimleri zorunlu

hale gelmiştir.

Bankalar çağımızda önemli hizmetler gören kurumlardır ve giderek

fonksiyonları ve bunun sonucunda bankalara yönelik denetim faaliyetleri

artmaktadır. Ancak bu faaliyetlerin, çeşitli esaslara uygunluğunun tespiti bankalar

için günümüzde oldukça zor bir durumdur. Bu nedenle bankacılık sektöründe

denetim faaliyetleri bankaların bünyesinde yapılanlara ek olarak belirli esaslar

çerçevesinde, denetim yetkisine sahip kurumlar tarafından da yapılmaktadır.

İster gelişmiş, ister gelişmekte olan bir ülke olsun, bankacılık sisteminin zayıf

oluşu hem o ülkenin mali sisteminin, hem de uluslar arası piyasaların istikrarına karşı

önemli bir tehdit oluşturur. Son yıllarda Türk bankacılık sektörü de uluslar arası

bankacılık sektöründe varlığını devam ettirmek için birçok yasal düzenlemelerle

donatılmış ve bu düzenlemeler doğrultusunda faaliyetlerini daha şeffaf sürdürmeyi

amaçlamıştır. Türkiye’de meydana gelen bazı banka iflasları düzenlemeden sorumlu

kuruluşları önlemler almaya itmiştir. Bu gelişmeler doğrultusunda, Sermaye Piyasası

Kurulu denetim hakkında tebliğler yayınlamış ve Bankacılık Düzenleme ve

Denetleme Kurumu kurulmuştur. Ancak getirilen tüm yasal düzenlemeler, bankacılık

alanındaki yapısal sorunların tekrar ortaya çıktığı dönemlerde yetersiz kaldığı için

büyük ekonomik sorunlara neden olmaktadır. Bu nedenle Türk bankacılık sektörü

klasik denetim anlayışından öte, şeffaflık ve riskleri en aza indirebilirlik

doğrultusunda ekonomiye en fazla katkıyı sağlama amacı edinmelidir.

vi

Bu çalışmada, bankalarda etkin bir iç kontrol ve risk yönetim sistemine ihtiyaç

duyulmasının nedenleri ve bankalarda iç kontrol sistemini oluşturan temel unsurlar

incelenmektedir. Bu kapsamda bankaların faaliyet yapısı ve bankalarda iç kontrol ve

risk yönetim sistemini oluşturan unsurlar ele alındıktan sonra kontrol usul ve

yöntemlerini geliştirmeye yönelik örnek bir model tanıtılmaya çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler : Banka, İç Denetim, Risk Yönetimi, Basel Kriterleri

vii

ABSTRACT

At this age, lasting developing world of work, disadvantages in economic

conditions, technological developments, good associational management in all

institutes require interior auditing system operations. In thıs system banks have a big

importance because classical functions of banks have developed by the time and it

requires their auditing obligatory.

Banks are the institutes which provide important services and both their

functions and finally auditing activities for banks will develop. But it is a hard

situation for banks to prove these activities suitable for various essentials. For this

reason, in banking sector, auditing activities adding to structure of banks specific

essentials are also done by institutes which have auditing authority.

Either in developed or in developing countries, the weakness of banking

system is a threat for both the contry’s economic system and stability of international

markets. In latest years, Turkish banking sector aims to be dected out with many

legal orders and continue its activity transperently with the help of this orders to

continue its existence in international banking. Several bank crisis carried out in

Turkey in previous years prompted authorities to take measures. Parallel to these

developments, Capital Market Board in Turkey has published articles about auditing

and Banking Regulation and Supervision Agency established for performing audit

actions. But all legal orders cause big economic problems because they are

insufficent when the structural problems occur again in banking sector exept classical

auditing opinion should aim to add more to economy with transperency and

decreasing risks to the minimum rates.

In this study, the reasons why banks are needing effective internal auditing

and risk management system and main components of effective internal auditing and

risk management in banks are evaluated. In this context, after evaluating operational

viii

structure of banks and the components of internal auditing and risk management

system in commercial banks than a model is tried to be introduced for the purpose of

developing control techniques and procedures and examples of specific control

techniques and procedures which are applicable in banking internal auditing and risk

management system are tried to be developed with this model.

Keywords: Banks, Internal Auditing, Risk Management, Basel Principles

ix

İÇİNDEKİLER GİRİŞ ........................................................................................................................ xiv BİRİNCİ BÖLÜM GENEL OLARAK DENETİM.................................................................................... 5 1.1. Giriş....................................................................................................................... 5 1.2. Denetimin Tanımı ................................................................................................. 6 1.3. Denetim Türleri ..................................................................................................... 7 1.3.1. Denetimin Amacı Yönünden Türleri .............................................................. 8 1.3.1.1. Mali Tablolar Denetim.............................................................................. 8 1.3.1.2.Uygunluk Denetimi (Düzenlilik, Usul Denetimi, Mali Denetim) ............. 8 1.3.1.3. Performans Denetimi (İşletme Denetimi, Faaliyet Denetimi) .................. 9 1.3.1.4. Ekonomik Denetim (Bütünleşik Denetim, Sistemci Denetim) ............... 11 1.3.2. Denetimin Statüsüne Göre Türleri ................................................................ 11 1.3.2.1. İç Denetim (Internal Auditing) ............................................................... 11 1.3.2.2. Dış Denetim (External Auditing) ............................................................ 13 1.4. Genel Kabul Görmüş Denetim Standartları ........................................................ 15 1.4.1. Genel Standartlar........................................................................................... 17 1.4.1.1. Mesleki Eğitim ve Deneyim ................................................................... 17 1.4.1.2. Bağımsızlık ve Tarafsızlık ...................................................................... 18 1.4.1.3. Mesleki Özen .......................................................................................... 19 1.4.2. Çalışma Sahası Standartları .......................................................................... 19 1.4.2.1. Planlama ve Gözetim .............................................................................. 20 1.4.2.2. İç Kontrolün İncelenmesi........................................................................ 21 1.4.2.3. Kanıt Toplama......................................................................................... 22 1.4.3. Raporlama Standartları ................................................................................. 24 1.4.3.1. Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkelerine Uyum.................................. 25 1.4.3.2. Devamlılık............................................................................................... 25 1.4.3.3. Açıklayıcı Bilgiler................................................................................... 26 1.4.3.4. Denetçi Görüşü ....................................................................................... 27 1.5. Denetimin Süreçleri ............................................................................................ 28 1.5.1.Veri Sağlama.................................................................................................. 28 1.5.2.Karar Alma..................................................................................................... 28 1.5.3. Planlama........................................................................................................ 29 1.5.4. Organizasyon................................................................................................. 29 1.5.5. İletişim .......................................................................................................... 30 1.5.6. Etkilenme ...................................................................................................... 30 1.5.7. Koordinasyon ................................................................................................ 31 1.6. Denetçi Türleri .................................................................................................... 32 1.6.1. Bağımsız Denetçiler ...................................................................................... 32 1.6.2. İç Denetçiler .................................................................................................. 34 1.6.3. Kamu Denetçileri .......................................................................................... 35

x

İKİNCİ BÖLÜM İÇ DENETİM VE RİSK YÖNETİMİ AÇISINDAN..................................................... BANKA İŞLETMELERİ VE KARŞILAŞILAN SORUNLAR............................... 37 2.1. Giriş..................................................................................................................... 37 2.2. İç Denetim Kavramı............................................................................................ 38 2.3. İç Denetimin Amacı ve İç Denetimi Gerektiren Nedenler.................................. 40 2.3.1. Sorumluluk ve Hesap Verebilme .................................................................. 41 2.3.2. Vekalet Teorisi .............................................................................................. 42 2.3.3.Yönetime Danışmanlık ve Yardım ................................................................ 42 2.3.4.Tasarruf İhtiyacı ............................................................................................. 43 2.3.5. Hileli İşlemlere Karşı Korunma İhtiyacı....................................................... 43 2.4. İç Denetim Faaliyetinin Nitelikleri ..................................................................... 44 2.4.1. Sistematik ve Nesnel Onay ........................................................................... 45 2.4.2.Tüm İşlemler .................................................................................................. 46 2.4.3.Doğru ve Güvenilir Bilgi ............................................................................... 46 2.4.4. Risklerin Tanımlanması ve En Aza İndirilmesi ............................................ 46 2.4.5.Hukuka ve İşletme İçi Kural ve Usullere Uygunluk...................................... 46 2.4.6.Kaynakların Etkin ve Verimli Olarak Kullanılması....................................... 47 2.4.7. İşletmenin Amaçlarına Etkin Bir Şekilde Ulaşması...................................... 47 2.5. Bankanın Tanımı................................................................................................. 47 2.6. Banka İşletmelerinin Fonksiyonları .................................................................... 48 2.6.1.Kaynak Sağlama Fonksiyonu......................................................................... 49 2.6.2.Fon Kullanma Fonksiyonu............................................................................. 49 2.6.3. Kaydi Para Oluşturma Fonksiyonu ............................................................... 50 2.6.4. Hizmet Fonksiyonu ....................................................................................... 50 2.7. Bankacılığın Risk Yapısı ve Banka Faaliyetlerindeki Sınırlandırmalar ............. 51 2.7.1. Banka İşletmelerini Karşılaştığı Riskler ....................................................... 52 2.7.1.1. Kredi Riski .............................................................................................. 53 2.7.1.2. Faiz Oranı Riski ...................................................................................... 55 2.7.1.3. Likidite Riski........................................................................................... 56 2.7.1.4. Piyasa Riski............................................................................................. 58 2.7.1.5. Kur Riski ................................................................................................. 58 2.7.1.6. Sermaye Yetersizliği Riski...................................................................... 59 2.7.1.7. Faaliyet Riski .......................................................................................... 59 2.7.1.8. Suistimal Riski ........................................................................................ 60 2.7.1.9. Ülke Riski ............................................................................................... 61 2.7.2. Banka Faaliyetlerindeki Sınırlandırmalar ..................................................... 61 2.7.2.1. Pazardaki Sınırlandırmalar...................................................................... 62 2.8. Bankacılık Sektöründe Risk Yönetimi ve Beklentiler ........................................ 64 2.8.1. Bankalar Kanunu ve Risk Yönetimi ............................................................. 65 2.8.2. Finansal Risk ve Yönetimi ............................................................................ 66 2.9. Banka İşletmelerinde İç Denetim İlke ve Esasları .............................................. 72 2.9.1. Banka İşletmelerinde İç Denetimin Önemi ve Amaçları .............................. 74 2.9.2. Banka İşletmelerinde İç Denetim İlkeleri ..................................................... 75 2.9.2.1. Süreklilik ................................................................................................. 75

xi

2.9.2.2. Bağımsız İşlev......................................................................................... 75 2.9.2.3. Denetim Tüzüğü...................................................................................... 76 2.9.2.4. Yansızlık ................................................................................................. 76 2.9.2.5. Profesyonel Yeterlilik ............................................................................. 77 2.9.2.6. Faaliyetin Kapsamı ................................................................................. 77 2.9.3. Banka İşletmelerinde Etkin Bir İç Kontrol Sistemine İhtiyaç Duyulmasının Nedenleri .................................................................................................................... 78 2.10. Bankalarda İç Denetim Sisteminin Temel Unsurları ........................................ 80 2.10.1. Banka Yönetiminin Gözetimdeki Rolü ve Kurum İçi Denetim Kültürü .... 81 2.10.1.1. Banka Yönetim Kurulunun Rolü ........................................................ 81 2.10.1.2. Banka Üst Düzey Yönetiminin Rolü................................................... 83 2.10.1.3. Denetim Kültürü ................................................................................. 84 2.10.2. Risk Tespiti ve Değerlendirme ................................................................... 85 2.10.3. Denetim İşlevi ve Görev Dağılımı .............................................................. 87 2.10.4. İzleme Faaliyetleri ve Denetim Sisteminde Hataların Düzeltilmesi ........... 90 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDE İÇ DENETİM ............................................... YAPISININ OLUŞTURULMASI............................................................................ 94 GİRİŞ ....................................................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 3.1.Bankalarda İç Denetime Konu Olan Denetim Alanları ....................................... 97 3.1.1. İç Denetime Konu Olan Temel Kontrol Alanları.......................................... 98 3.1.1.1.Gözetim Amacıyla Kurum Tarafından Talep Edilen Raporlamaların ve Diğer Bilgilerin Hazırlanmasına İlişkin Kontroller ................................................... 98 3.1.1.2. İlgili Mevzuata Uygunluğun Sağlanması................................................ 98 3.1.1.3. Yeterli Düzeyde Karşılık Ayrılmasının Sağlanması ............................... 99 3.1.1.4. Faaliyetlerin Basiretli Bir Şekilde Planlanması ve Yürütülmesinin Sağlanması ................................................................................................................. 99 3.1.1.5. Finansal Muhasebe ve Yönetim Bilgi Sistemlerine İlişkin İnceleme ve Kontroller ................................................................................................................... 99 3.1.1.6. Temel Faaliyet Alanlarının Özel Kontrolü ........................................... 100 3.1.1.7. Otomasyon/Bilgi-İşlem Ortamının Kontrolü ........................................ 100 3.1.1.8. Acil ve Beklenmedik Durum Planlaması.............................................. 100 3.1.1.9. Kara Paranın Aklanmasının Önlenmesi ................................................ 100 3.2. İç Kontrol Ve İç Denetim İlişkisi...................................................................... 101 3.3. 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu Çerçevesinde Bankalarda İç Denetim Sistemine Getirilen Düzenlemeler ............................................................................................ 102 3.4. Basel Komitesi Ve Bankaların İç Denetimine Yönelik Getirilen Düzenlemeler............................................................................................................104 3.4.1. Basel Komitesi’nin Kuruluşu ve Amacı......................................................104 3.4.2. Basel Komitesi’nin İç Denetim Sisteminin Değerlendirilmesine İlişkin Yayınladığı Prensipler.............................................................................................. 105 3.4.3.Basel Komitesi’nin İç Denetim Faaliyetlerine İlişkin Görev Dağılımı ....... 107 3.5. Bankalarda İç Denetim Sisteminin Yapısı ........................................................ 109

xii

3.5.1. İç Kontrol Merkezi...................................................................................... 109 3.5.1.1. Bankalarda İç Kontrol Faaliyetleri........................................................ 112 3.5.1.2. İç Kontrol Merkezinin Yapısına İlişkin Esaslar.................................... 113 3.5.1.3. İç Kontrol Merkezi Üyelerinin Görev ve Sorumlulukları..................... 116 3.5.2. Banka Teftiş Kurulu.................................................................................... 124 3.5.2.1. Teftiş Kavramı ...................................................................................... 124 3.5.2.2. Teftiş Yöntemleri .................................................................................. 124 3.5.2.3. Teftiş İşlemlerinin Uygulanmasında Yer Alan Kanıt Türleri ............... 125 3.5.2.4. Teftiş Kurulu’nun Organizasyon Yapısı ............................................... 127 3.5.2.5. Teftiş Kurulu Üyelerinin Görev ve Sorumlulukları .............................. 128 3.5.3. Banka Risk Yönetim Merkezi..................................................................... 131 3.6. Türk Bankacılık Sektörünün İç Denetime Geçiş Aşamasında Yeniden Yapılandırılması....................................................................................................... 133 3.7. Türk Bankacılık Sektöründe Etkin Bir İç Denetim Ve Risk Yönetim Sistemi Uygulamasında Karşılaşılan Sorunlar...................................................................... 136 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BANKALARDA BİLGİ SİSTEMLERİ YÖNETİMİ VE DENETİMİ .................. 138 4.1. Bankalarda Bilgi Sistemleri Yönetimi FaaliyetininTemel Amacı Kapsamı ..... 138 4.1.1.Bilgi Sistemleri Risk Yönetimi .................................................................... 140 4.1.1.1. Yönetim Gözetimi................................................................................. 142 4.1.1.2. Güvenlik Kontrol Sürecinin Tesis Edilmesi Ve Yönetilmesi ............... 143 4.1.1.3. Destek Hizmeti Alımı Sürecinin Yönetimi ........................................... 144 4.1.1.4. Kimlik Doğrulama ................................................................................ 147 4.1.1.5. İnkâr Edilemezlik Ve Sorumluluk Atama............................................. 148 4.1.1.6. Görevler Ayrılığı Prensibi..................................................................... 148 4.1.1.7. Yetkilendirme........................................................................................ 149 4.1.1.8. İşlemlerin, Kayıtların Ve Verilerin Bütünlüğü ..................................... 150 4.1.1.9. Denetim İzlerinin Oluşturulması........................................................... 151 4.1.1.10. Veri Gizliliği ....................................................................................... 152 4.1.1.11. Müşterilerin Bilgilendirilmesi ............................................................. 153 4.1.1.12. Müşteri Bilgilerinin Mahremiyeti ....................................................... 154 4.1.1.13. İş Sürekliliği Ve Kurtarma Prosedürü................................................. 154 4.1.1.14. Acil ve Beklenmedik Durum Planı ..................................................... 156 4.1.2. Bilgi Sistemlerine İlişkin İç Kontrol Sistemi Bilgi Sistemleri Kontrolleri . 157 4.1.2.1. Uygulama Kontrolleri ........................................................................... 158 4.1.2.2. Genel Kontroller.................................................................................... 161 4.1.2.3. Kontrollerin İzlenmesi .......................................................................... 162 4.1.3.Bilgi Sistemlerine İlişkin İç Denetim Bilgi Sistemleri İç Denetimi ............ 162 4.2. Özellik Arz Eden İşlemler................................................................................. 163 4.2.1.İnternet Bankacılığı ...................................................................................... 163 4.2.1.1. İnternet Bankacılığı Hizmetleri............................................................. 163 4.2.1.2. Yönetim Gözetimi................................................................................. 163 4.2.1.3. Güvenlik Kontrol Sürecinin Tesis Edilmesi Ve Yönetilmesi ............... 164

xiii

4.2.1.4. Kimlik Doğrulama ................................................................................ 164 4.2.1.5. İnkâr Edilemezlik Ve Sorumluluk Atama............................................. 167 4.2.1.6. Denetim İzlerinin Oluşturulması........................................................... 168 4.2.1.7. Müşterilerin Bilgilendirilmesi ............................................................... 168 4.2.1.8. Müşteri Bilgilerinin Mahremiyeti ......................................................... 171 4.2.1.9. Servis Sürekliliği Ve Kurtarma Prosedürü............................................ 171 4.2.2. ATM............................................................................................................ 172 4.2.2.1. ATM güvenliği...................................................................................... 172 4.2.3. Kablosuz Haberleşme Teknolojileri............................................................ 174 SONUÇ .................................................................................................................... 175 EKLER......................................................................................................................180 KAYNAKÇA............................................................................................................183

xiv

KISALTMALAR

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

AICPA : American Institute of Certified Public Accountants

BDDK : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu

BIS : Bank for International Settlements

BSDHY : Bilgi Sistemleri Denetimi Hakkında Yönetmelik

CBOT : Chicago Board of Trade

COBİT : Control Objectives for Information and Related Technology

DİBS : Devlet İç Borçlanma Senetleri

IMF : International Monetary Fund

INTOSAI : International Organization of Supreme Audit Institutions-

TMSF : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu

1

GİRİŞ

Bankalar, bir ülke ekonomisinde yerine getirdikleri çeşitli fonksiyonlarla çok

önemli bir konuma sahiptirler. Kalkınmakta olan ülkelerin başlıca faaliyetlerini

oluşturan, sanayi yatırımların ve ihracata yönelik faaliyetlerin finansman talebini

karşılayan bankalar, atıl durumlardaki tasarrufları ve diğer fonları, geniş ve çeşitli

kaynak yaratma kapasiteleri sayesinde yatırımlarda ve ihracatta kullanılabilen uzun

vadeli fonlara dönüştürebilirler.

Ekonomideki kaynak ve gelir dağılımını etkilemesi, kaydi para yaratabilmesi,

ekonomik istikrarı etkileyerek enflasyonist ve deflasyonist baskılara neden olması,

faaliyetlerini kendi özkaynaklarından çok birikim sahiplerinden mevduat ve diğer

isimler altında topladığı fonlarla sürdürmesi, başarısızlığının ve yaşadığı

bunalımların tüm ekonomiye yansıması gibi nedenler bankalar üzerinde bir denetim

mekanizması kurmayı gerekli kılmıştır.

Bankaların faaliyetleri sonucu elde ettikleri gelirlerden dolayı devlete karşı

vergi vermekle, birikimlerini topladığı tasarruf sahiplerinin tasarrufuna karşılık da

onlara faiz ve vade bitiminde anaparanın ödenmesiyle yükümlüdürler. Faaliyetleri

ülke ekonomisini ve tüm bireylerin çıkarlarını yakından ilgilendirdiğinden, sözü

edilen denetim mekanizması tüm ilgili taraflarca benimsenmektedir.

Bankaların devlete ve mudilere karşı, ayrıca kredi kullandığı diğer kurumlara

ve bankalara karşı parasal yükümlülükleri bulunmaktadır. Ülkemizde ve dünyanın

pek çok ülkesinde yaşanan banka ve bankerlik olayları, tarafların bankacılık

kesimine zaman zaman güvensizlik içinde bakmalarına sebep olmuştur. Bankalarca

üstlenilen sorumlulukların yerine getirilip getirilemeyeceği (zamanında ve gereken

miktarda) hakkında insanların aklını kurcalayan sorulara cevap aranmış ve bu cevap

da genellikle devletten beklenmiştir. Durum böyle olunca, halkın ekonomik yaşamın

vazgeçilmez unsurları olan bankalara olan güvenin tekrar kazanılması, uluslararası

2

finansal ilişkilere daha rahat girebilmesi gibi amaçların gerçekleştirebilmesi için

denetim yapmak ve yaymak zorunlu hale gelmiştir.

Denetim konusunda genellikle üç tarafın faaliyetlerinden söz etmek

mümkündür. Bunlardan birincisi bankaların iç denetim faaliyetidir. İç denetim,

banka genel kurulu, yönetim kurulu ve teftiş kurulları aracılığı ile yapılan iç

denetimdir. Ancak, çağımızda otomasyonun artması ve bu teknolojik gelişimin

bankacılık sektöründe yaygın bir şekilde uygulamaya konulabiliyor olması iç

denetimin bilinen klasik uygulama şeklini değiştirmektedir. İkinci ve üçüncü olarak

bahsedeceğimiz tarafların faaliyetine dış denetim demek mümkündür. Bunlardan

birisi devletin bankalar üzerindeki kamu denetimidir. Devlet bu fonksiyonunu

ülkeden ülkeye değişiklik gösterebilen çeşitli organlar aracılığı ile yapmaktadır.

Bunların dışında merkez bankaları, hazine ve bankaların oluşturduğu birliklerin

geldiğini söyleyebiliriz. Dış denetimi yapan diğer taraf ise bağımsız denetim

kuruluşlarıdır. Bunlar kendilerine bir müşteri gibi başvuruda bulunan bankaların

finansal ve yönetsel açıdan durumlarını denetlemektedir.

Her üç tarafında banka denetimine farklı yönlerden yaklaşmaları sözkonusu

olsa bile, temelde aynı makro ekonomik amaç güdülmektedir. Bu noktalardan

hareketle her türlü denetim faaliyetlerine büyük görevler düşmektedir. Çünkü, bu

denetim birimleri bankalarla diğer taraflar arasında bir köprü vazifesi görmektedir.

Bu türden denetim faaliyetlerinin ayrıca sermaye piyasasının daha sağlam temellerle

oturtulmasına ve fonksiyonunu daha sağlıklı bir biçimde sürdürmesine katkıda

bulunacağına hiç şüphe yoktur.

18/06/1999 tarihinde yürürlüğe giren 4389 sayılı Bankalar Kanunu'na

dayanarak, Bankacılık Düzenleme Denetleme Kurumu (BDDK) tarafından

hazırlanan "Bankaların İç Denetim ve Risk Yönetimi Sistemleri Hakkında

Yönetmelik", 08/02/2001-24312 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak,

yayım tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu yönetmelik, Türk bankacılığı açısından

yepyeni bir dönemin başlangıcı olmuştur. Ayrıca, BDDK söz konusu yönetmelik

hükümleri ile ilgili bankacılık sektöründe oluşan tereddütlerin giderilmesine yönelik

3

olarak, Bankalar Birliği aracılığıyla bankalara, 03/10/2001 tarih ve BDDK.RGTAD.-

II. 1-8111 sayılı açıklayıcı bir yazı da göndermiştir. Daha sonra 01.11.2005 tarihli

5411 sayılı Bankacılık Kanunu yayınlanmıştır. 5411 sayılı Kanun, 4389 sayılı

Kanunda yer alan maddelerin bir çoğunu aynen benimsemekle birlikte, 4389 sayılı

Kanunda yer almayan çok yeni tanım ve kuruluşlara ilişkin hükümler de getirmiş

bulunmaktadır (Finansal holding şirketi, destek hizmeti kuruluşu, denetim komitesi,

değerleme ve derecelendirme kuruluşları gibi).

Söz konusu yönetmelik ile bankaların karşılaştıkları risklerin izlenmesi ve

kontrolünü sağlamak üzere kuracakları iç denetim sistemleri ve risk yönetim

sistemlerine ilişkin esas ve usuller ayrıntılı bir şekilde düzenlenmeye çalışılmıştır. Bu

yönetmelik ile banka organizasyonuna getirilen temel yenilik ve değişikliklerden

birisi de "İç Kontrol Merkezi" adında bir organın kurulmasının zorunlu tutulmasıdır.

Yönetmelikte öncelikle ve geniş olarak iç kontrol işlevi kavramı üzerinde

durulmuştur. İç kontrol işlevi yönetmelik kapsamında, banka faaliyetlerinin, yönetim

stratejisi ve politikalarına uygun olarak düzenli, verimli ve etkin bir şekilde, mevcut

mevzuat ve kurallar çerçevesinde yürütülmesini, hesap ve kayıt düzeninin

bütünlüğünü ve güvenilirliğini, veri sistemindeki bilgilerin zamanında elde

edilebilirliğini sağlamak amacıyla, banka yönetim kurulu ve üst düzey yönetimi

tarafından tesis edilen yönetim tarzı ve organizasyon yapısı kapsamında yürütülen ve

her seviyedeki personel tarafından uyulması ve uygulanması gereken kontrol

faaliyetlerinin tümü olarak tanımlanmıştır. Görüldüğü gibi, iç kontrol işlevi,

bankanın tüm organizasyonunu kapsamakta olan ve uyulması ile uygulanması

gereken kontrol faaliyetlerinin tümü olarak çok geniş anlamda ve genel bir kavram

olarak kullanılmıştır.

Bankalarca iç kontrol işlevinin etkin bir şekilde yerine getirilmesi amacıyla

asgari olarak; karar alma sürecine ilişkin usul ve esaslar, risk yönetimi kapsam ve

uygulaması, risklerle ilgili limit ve standartların belirlenmesi ve uygulanması, bilgi

işlem alt yapısı üzerinde kontrol oluşturulması, finansal ve yönetsel raporlama,

personel politikası, sorumlulukların belirlenmesi, denetim ve kurallara riayet

4

edilmesi ve son olarak da usulsüz işlemlerin önlenmesi hususlarında yazılı iç

kuralların yönetmelik hükümlerine uygun olarak kurulması ve uygulanması

gerekmektedir.

İç denetim işlevi kapsamındaki faaliyetler, yönetim kurulu, üst düzey yönetim

ve bankanın her seviyedeki personeli ile teftiş kurulu, iç kontrol merkezi ve risk

yönetimi grubu tarafından yürütülür. Yönetim kurulu, bu birimlerin, görevlerini

bankanın temel faaliyetlerinden bağımsız olarak ve objektif bir şekilde yerine

getirmeleri için, gerekli tüm tedbirleri almakla veya alınmasını sağlamakla

yükümlüdür.

Etkin bir iç denetim ve risk yönetim sistemi, banka yönetiminin en önemli

unsuru ve aynı zamanda bankacılık faaliyetlerinin tam ve güvenli olarak

sürdürülmesi için gerekli bir yapıdır. Güçlü bir iç denetim sistemi, bankanın

amaçlarına ulaşılması, uzun dönemli kar hedeflerinin gerçekleştirilmesi ve güvenilir

mali ve idari raporlamanın sürdürülmesi için gereklidir. İç denetim sistemi aynı

zamanda, bankaların hem ilgili yasa ve yönetmeliklere hem de kendi politika ve

yöntemlerine uyumlu olarak faaliyet göstermesine ve bankanın ticari itibarını

olumsuz etkileyebilecek beklenmedik risklerin en aza indirilmesine yardımcı olur.

5

BİRİNCİ BÖLÜM

1. GENEL OLARAK DENETİM

1.1. GİRİŞ

Toplumun büyümesi, iktisadi hayatın gelişip karmaşıklaşması güvenilir bilgi

elde etme gereksinimini daha da artırmaktadır. Her toplumda alınacak kararların

isabetli olması bu bilgilerin ne kadar güvenilir olduğuna dayanmaktadır. Örneğin,

bankadan kredi isteyen bir firmaya bu kredinin verilip verilmeyeceği kararı, firmanın

mali tablolarında yansıyan finansal yapısına ve diğer etkenlere bağlı olmaktadır.

Amaçlara uygun ve tutarlı karar verebilmek için, yararlanılan bilgilerin geçerli ve

güvenilir olması gerekmektedir. Bankanın firma tarafından hazırlanmış yanlış

finansal bilgileri doğru varsayarak kredi vermeyi kabul etmesi ve borçlu firmanın

borcunu geri ödeyememesi hem bankaya hem de genel ekonomiye zarar vermektedir.

Banka anapara ve faiz kaybına katlanmakta, bu krediyi ülke yararı için etkin

kullanacak başka bir firmanın bu kaynaktan yararlanması engellenmiş olmaktadır.

Kullanılacak bilgilerin güvenilir olmama olasılığı işletme işlemlerinin

çokluğu ve karmaşıklığı ile doğru orantılıdır. İşletmelerin giderek büyümeleri ve

muhasebe bölümleri üzerindeki iş yükünün giderek artması, hatalı işlemlerin yapılma

olasılığını arttırmaktadır.

Karar alıcı kendisine sunulan bilgileri doğrudan kaynağına kadar giderek

incelemek olanağına sahip bulunmamaktadır. Karar alıcı başkaları tarafından

hazırlanmış bu bilgilerin doğruluğuna güvenmek durumundadır. Bununla birlikte

karar alıcı açıklanan bilgilerin vereceği karar için ne derece güvenilir olduğunu

araştırmak zorundadır. Açıklanan bilgilerin güvenilir olup olmadığının

araştırılmasında başvurulan genel bir yöntem, bu bilgilerin bağımsız bir kişi

6

tarafından denetlenerek doğrulanmasıdır. Doğruluğu ve tarafsızlığı denetlenip

doğrulanmış bilgi, karar işlemi için doğru bilgi olarak kabul edilmektedir.

1.2. DENETİMİN TANIMI

Denetim kavramı, günlük konuşma dilinde olaylara, eylemlere, kişilere ve

hatta kendine etki edebilme gücüne sahip olabilme anlamında kullanılmaktadır

(Kepekçi, 1994: 1). Kurum ve kuruluşlar ile kişiler görevleri, işlevleri ve faaliyetleri

ile ilgili olarak açıklamalar yapmakta, bildirimlerde bulunarak çeşitli isteklerde

bulunmakta, kararlar alıp uygulamak, belirli görüş ve iddialar ileri sürerek bunların

doğruluk ve güvenirliğini savunmaktadır. Ancak bu bildirim ve iddiaların uygunluğu,

doğruluğu ve güvenirliği tartışılabilir. Amaçlara uygun ve tutarlı karar verebilmek

için karar işleminde yararlanılan bilgilerin geçerli ve güvenilir olması gerekmektedir.

Güvenilir ve geçerli olmayan bilgi, kaynakların etkin ve verimli kullanılmasını

engelleyerek topluma, örgütlere ve karar alıcılara zarar verir.

Yönetim unsurlarının ayrılmaz bir parçası ve tamamlayıcısı olan denetimin

amaçları ve özellikleri göz önünde bulundurularak çeşitli tanımlamalar yapılmıştır.

Denetim, belli bir döneme ait iktisadi faaliyet ve olaylarla ilgili iddiaların önceden

saptanmış ölçütlere uygunluk derecesini araştırmak ve sonuçları ilgi duyanlara

bildirmek amacıyla tarafsızca kanıt toplayan ve kanıtları değerleyen sistematik bir

süreçtir (Auditing Concepts Committe, 1972:181).

Denetim Latince audire, İngilizce audit kelimesinin Türkçe karşılığı olup,

Türk Dil Kurumu tarafından bir işin doğru ve yönetime uygun olarak yapılıp

yapılmadığını incelemek, murakabe etmek, teftiş etmek, kontrol etmek olarak

tanımlanmıştır (Örenay, 2005:3).

Modern anlamda denetim, olasılık ve görelilik (probabilite ve relativite)

esaslarıyla belirlenmiş hedef ve standartlar doğrultusunda ortaya çıkan sonuçların

7

verimlilik, etkinlik ve ekonomiklik derecelerini ölçmek, karşılaştırmak ve

değerlendirmektir (Kenger, 2001:1).

Bu tanım Türk Literatüründe kontrol, muhasebe denetimi olarak

kullanılmaktadır. Yönetim bilimlerine göre denetim ise "Kabul edilmiş standartlara

göre tanımlanan faaliyetlerin ölçülmesi ve amaçlardan sapmalar varsa, gerekli

düzeltmeleri yapabilmek olanaklarının kazanılması" demektir (Tümer, 1975:326).

Yönetim denetimi kavramı böylece, "Geniş kapsamlı ve firmanın bütün

faaliyetlerinin iktisadilik ve rasyonellik ana ilkeleri çerçevesinde ve firmanın

amaçlarına uygun bir biçimde yürütülebilmesini sağlayan gözlemleme, değerleme,

yorumlama ve düzeltme faaliyetleri" olmaktadır (Peker, 1983: 236).

1.3. DENETİM TÜRLERİ

Klasik anlamda denetim, konularına ve amaçlarına göre finansal denetim,

uygunluk denetimi ve performans denetimi olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Ancak,

bu üç denetim türünün bir arada yürütülmesi halinde ekonomik denetim adında

dördüncü bir denetim türü ortaya çıktığı da görülmektedir. Denetimi, statüsüne göre

ise iç denetim ve dış denetim olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Dış denetim; bağımsız

denetim ve kamu denetimi olmak üzere de kendi içinde ikiye ayrılır. Yüksek denetim

kurumlarının (yüksek denetleme kurulları, sayıştaylar) kamu kuruluşları üzerinde

parlamentolar adına yaptıkları denetim geçmişte dış denetim kapsamında

değerlendirilirken, günümüzde tamamen "yüksek denetim (supreme audit)" adında

üçüncü bir denetim statüsü olarak kabul edilmektedir. Denetçinin niteliğine göre

yapılan sınıflandırmalar temelde, denetçinin örgüt personeli olup olmamasına ve

örgüt dışında ise denetçi ile örgütü bir araya getiren hukuki bağa göre

biçimlenmektedir.

8

1.3.1. Denetimin Amacı Yönünden Türleri

Denetimin amacı yönünden türleri dört şekilde incelenmektedir. Bunlar Mali

Tabloların Denetimi, Uygunluk Denetimi, Performans Denetimi, Ekonomik Denetim

olarak sıralanmaktadır.

1.3.1.1. Mali Tablolar Denetimi

Mali Tablolar denetimi (audit of financial statements), bir işletmenin mali

tablolarının önceden belirlenmiş kriterlere uygun olarak düzenlenip düzenlenmediği

konusunda bir görüş belirlemek amacıyla bu finansal tabloların incelenmesini kapsar.

Bu kriterler genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri veya vergi mevzuatı hükümleridir.

Bu denetim bağımsız denetçiler ve kamu denetçileri tarafından yürütülür. Denetimin

konusu, ortaklara veya ilgili kamu kuruluşlarına verilen mali tablolardır. Denetçi

mali tabloları denetlerken, bu tabloların değişik gruplarca değişik amaçlar için

kullanılacağı hususunu göz önünde tutar. Denetim tüm grupların ihtiyaçlarını

karşılamak üzere gerçekleştirilen genel amaçlı bir çalışmadır. Her grup için ayrı

denetimler yapılmaz. Genel amaçlı tek bir denetim yapılarak tüm grupların bilgisine

sunulur. Şayet bu gruplardan herhangi biri bu genel denetimin kendisi için yeterli

bilgi sağlamadığı görüşüne varırsa, bu grup için gerekli diğer bilgileri toplama

olanağı her zaman için vardır (Güredin, 1994: 14).

1.3.1.2.Uygunluk Denetimi (Düzenlilik, Usul Denetimi, Mali Denetim)

Uygunluk denetimi (compliance, regularity, propriety audit), bir örgütün mali

işlemlerinin ve faaliyetlerinin belirlenmiş yöntemlere, kurallara veya mevzuata

uygun olup olmadığını belirlemek amacıyla incelenmesidir. Bu denetim türünde

belirlenmiş kriterler farklı kaynaklar tarafından oluşturulur. Uygunluk denetimi, iç

denetçiler ve dış denetçiler ile kamu denetçileri tarafından yürütülür. Denetimin

konusu, örgütün mali işlemleri ve faaliyetleridir (Kenger, 2001: 7).

9

Uygunluk denetimi üst makamlar ve yasal mevzuat tarafından önceden

saptanmış kurallara uyulup uyulmadığının araştırılmasıdır. Bu üst makamlar kuruluş

içinden olabileceği gibi kuruluş dışından da olabilir. Birinci duruma örnek, muhasebe

kayıtlarının işletmedeki finansman ve mali işler müdürlüğünün yayınladığı

yönergelere ve muhasebe el kitabına uygun olarak yapılıp yapılmadığının

denetimidir. İkinci duruma örnek, ödenen ücretlerle ilgili olarak asgari ücret kuralına

uyulup uyulmadığının denetimidir (Poyraz, 1993: 7). Özellikle devlet müdahalesinin

arttığı durumlarda uygunluk denetimlerinin kapsamı da genişlemektedir. İster özel

kesimde isterse kar amaçsız kamu kesiminde olsun belirlenmiş politikalara, yazılı

sözleşmelere ve yasal düzenlemelere uygunluk, denetçiler tarafından araştırılan bir

denetim türüdür. Uygunluk denetiminde ulaşılan sonuçlar geniş bir kitleye değil,

sınırlı olarak ilgili ve yetkili kişi ve kuruluşlara raporlanır. Bu nedenle çoğunlukla

uygunluk denetimi iç denetçiler, gerekli durumlarda ise dış denetçiler tarafından

yapılır.

Yapılan işlemlerin ölçütlere uygunluğunun araştırılmasında sürdürülecek bir

denetimin etkinliğinin arttırılması için (Baily, 1970: 3);

• Denetimi yürütecek denetçinin bu konularda yetenekli olması,

• İşletme içinde iyi bir belge dosyalama sisteminin var olması,

• Uygunluk denetimi sonuçlarının raporlanmasının bir sisteme bağlanmış

olması koşulları gereklidir.

1.3.1.3. Performans Denetimi (İşletme Denetimi, Faaliyet Denetimi)

Performans denetimi, bir şirketin, kurumun veya bir hükümet örgütünün veya

bunların herhangi bölümlerinin planları, programları, amaçları, kontrol yöntemleri,

faaliyet araçları, fiziksel ve personel olarak olanaklarını kullanımının yapısal ve çok

geniş bir biçimde incelenmesidir (William, 1983: 35). Organizasyonların büyümesi,

holdingleşmenin artması ve merkezleşmeme eğiliminin kuvvetlenmesi sonucu

özellikle son 30 yılda performens denetimi gelişmiş ve yaygınlaşmıştır. Performans

denetimi (operational audit, performance audit), bir örgütün faaliyetlerinin verimlilik

10

ve etkinliğini değerlemek amacıyla bu faaliyetlerle ilişkili usul ve yöntemlerin

uygulanışının gözden geçirilmesini kapsar. Faaliyet denetiminde, denetçilerden

tarafsız gözlemlerde bulunması ve belirli faaliyetlerin ayrıntılı analizini yapması

beklenir. Faaliyet denetiminde, faaliyet sonuçları verimlilik standartlarıyla

karşılaştırılır ve örgütün önceden belirlenmiş amaç ve hedeflere ulaşıp ulaşmadığı

ölçülür. Denetimin kapsamı, örgütün tamamı veya bir bölümü, bir şubesi ya da

üretim, finans, pazarlama gibi bir fonksiyonu olabilir. Performans denetimi, işletme

politikası ve belirlenmiş stratejiler ışığında amaçlara ne derece ulaşılmış olduğunu,

yöneticilerin kişisel başarılarının derecesini ve faaliyetlerle ilgili finansal nitelikli

olmayan her türlü konuları araştırır (Yüzgün, 1995: 14; Kenger, 2001: 8).

Performans denetimi her türde denetçi tarafından yapılabilirse de,

uygulamada bu faaliyetin genellikle iç denetçiler ve devlete bağlı kamusal denetçiler

tarafından sürdürüldüğü görülmektedir.

Performans denetimi, faaliyet denetimi veya yönetim denetimi olarak da

anılmaktadır ve genellikle mali tabloların denetiminden veya uygunluk denetiminden

daha güçlü bir denetimdir (Erdoğan, 2001: 4). Başlıca zorluk faaliyetlerin

etkinliğinin ve verimliliğinin nesnel olarak saptanmasındadır. Performans denetimi

çok kapsamlı olduğundan, bunun türlerini saymak ve tanımlamak da zordur. Bir

işletmeden yürütülen performans denetiminin amacı, yeni bir makine alımı kararına

etki yapan bilgilerin geçerliliğini ve yeterliliğini saptamak iken, diğer bir işletmedeki

performans denetiminin amacı, satış faaliyetinin etkinliğinin ve verimliliğinin

belirlenmesi olabilir. Performans denetimi mali nitelikte olmayan faaliyetleri de konu

alır.

Performans denetiminde fiili durumun karşılaştırılacağı, olması gereken

durumlarla ilgili ölçütlerin saptanması, büyük ölçüde özneldir. Bu açıdan performans

denetiminde denetçi mevcut başarının doğrudan doğruya ölçülüp raporlanması

eylemini değil, bu başarının iyileştirilmesi ile ilgili tavsiyelerini belirtme yolunu

seçer. Geliştirilecek ve düzeltilecek alanları tanımlar ve öneriler geliştirir (Erdoğan,

2001: 4).

11

1.3.1.4. Ekonomik Denetim (Bütünleşik Denetim, Sistemci Denetim)

Ekonomik denetim (economic audit, systematic audit, overall audit), finansal

tablolar denetimi ile uygunluk ve performans denetimlerinin birlikte yürütüldüğü ve

raporlandığı bir denetim türüdür. Ekonomik denetim kapsamında; bir taraftan

kuruluşun faaliyetlerinin yürürlükteki mevzuata uygun olarak yapılıp yapılmadığı,

diğer taraftan finansal tablolarının yürürlükteki mali mevzuata ve genel kabul

görmüş muhasebe standartlarına uygun olup olmadığı ayrıntılı bir inceleme yapmak

suretiyle ortaya konulmakta, öte yandan kuruluşa tahsis edilen kaynakların tüm

işletme fonksiyonları dikkate alınarak rasyonel esaslara göre etkinlik, verimlilik, ve

tutumluluk ilkeleri doğrultusunda kullanılıp kullanılmadığı ölçülür ve bu doğrultuda

önerilerde bulunur (Kenger, 2001: 7).

Ekonomik denetimde temel amaç performans denetimi olup, mali tablolar

denetimi ve uygunluk denetimi ile desteklenmektedir. Uygunluk denetimi, ekonomik

denetim kapsamında temel bir amaç olmayıp, performans denetimi ve finansal

tablolar denetimi birlikte yürütülürken, denetlenen kuruluşun mali işlemlerinin ve

faaliyetlerinin belirlenmiş yöntemlere, kurallara veya mevzuata aykırı uygulamaların

tespit edilmesi durumunda söz konusu olmaktadır.

1.3.2. Denetimin Statüsüne Göre Türleri

Denetimin statüsüne göre türleri İç Denetim ve Dış Denetim olarak ikiye

ayrılmaktadır.

1.3.2.1. İç Denetim (Internal Auditing)

İç denetim, yönetimin kendi tasarruflarını denetlemesidir (Polat, 1998: 6). İç

denetim, örgüt faaliyetlerinin ve uygulayıcılarının yaptıkları işlem ve işlerin

uygunluk ve etkinliğinin, üretilmiş her türlü bilginin güvenirliğinin mevzuat,

12

finansman, muhasebe ve diğer tüm yönlerden bu amaçla çalışan iç denetçi adı verilen

kişilerce araştırılıp, incelenip üst yönetime rapor edilmesidir (Kenger, 2001: 8).

Diğer bir anlatımla iç denetim, örgüte hizmet amacıyla örgütün tüm faaliyetlerini

incelemek ve değerlemek için örgüt içinde kurulmuş bağımsız bir değerleme

fonksiyonudur. Kısaca iç denetim, finansal denetimi, uygunluk denetimini ve

performans denetimini kapsamaktadır. Amacı işletme varlıklarının her türlü zararlara

karşı korunup korunmadığını, faaliyetlerin saptanmış politikalarla uyum içinde

yürütülüp yürütülmediğini araştırmaktır (Güredin, 1994: 15).

İç denetimin finansal denetim yönü, finansal tabloların doğruluğunu

araştırılmasından çok, finansal tablolara temel oluşturan muhasebe bilgilerinin

doğruluk ve güvenirliğini araştırmak ve bu bilgileri elde etmek için kullanılan kayıt

ortamını ve raporlama sistemini gözden geçirmektir. Yine, iç denetimin finansal

denetim kapsamına hata ve hukuka uygun olmayan işlemlerin bulunması, önlenmesi

ve kayıtlarda var olan varlıkların işletmede mevcut olup olmadığının belirlenmesi de

girmektedir. İç denetim, örgüt faaliyetlerinin yönetim politikalarına, planlarına,

programlarına ve yasalara uygunluğunu ölçerek, iç kontrol sisteminin amacına uygun

işleyip işlemediğini değerlendirir. İç denetim, örgütün iç kontrol sisteminin

etkinliğini değerlendirdiği için aynı zamanda, bizzat kendisi iç kontrol aracıdır. İç

kontrol sisteminin etkinliğinin gözden geçirilmesi çalışmaları, iç denetimin uygunluk

denetimi yönünü oluşturur.

İç denetim, denetim alanı itibariyle çok geniş bir kapsama alanını içerse de;

özü, yapısı, fonksiyonları ve denetim sonuçları yönlerinden örgütün üst yönetimiyle

sınırlıdır. Çünkü iç denetçiler örgütün bizzat kendi personelidir ve bu nedenle iç

denetçiler üst yönetimin belirlediği çerçeve içerisinde denetim fonksiyonu yerine

getirmek durumundadırlar. Yapısı gereği iç denetim, örgüt üst yönetiminin

kararlarına, planlarına, programlarına, hedef ve stratejileri ile iç ve dış mevzuata vb.

uygunluk dışında bir denetim fonksiyonu üstlenemez.

13

1.3.2.2. Dış Denetim (External Auditing)

Dış denetim bağımsız muhasebe uzmanı tarafından yapılır. Mali tabloların, ait

oldukları işletmenin mali durumu ile faaliyet sonuçlarını doğru olarak yansıtıp

yansıtmadığının ve genel kabul görmüş muhasebe prensiplerine uygunluğunun

incelenip sonucun bir raporla ortaya konulması dış denetimdir (Çömlekçi, 1980: 6).

Diğer bir ifade ile dış denetim, örgütün, kendi personeli olmayan denetçilerden

oluşan, örgütle doğrudan ilgili, bağlı vb. şekilde organik bağı olmayan bağımsız ve

farklı bir tüzel kişiliği olan denetim organı, grubu veya kişisi tarafından

denetlenmesidir.

Dış denetim, bağımsız denetim ve kamu denetimi şeklinde ikiye ayrılır.

a) Bağımsız Denetim (Independent Auditing); müşterilerine profesyonel

denetim hizmeti sunan, serbest meslek sahibi olarak kendi adına çalışan veya bir

denetim kurumuna/firmasına bağlı olarak faaliyet gösteren denetçi veya denetçiler

tarafından işletmenin talebi ile ve bir denetim sözleşmesi çerçevesinde işletmelerin

finansal tablolarının denetimi ile uygunluk ve performans denetimlerinin

yapılmasıdır. Bağımsız denetimde asıl amaç finansal denetimdir.

Bağımsız denetçiler, denetim çalışmalarını planlamak ve gerekli durumlarda

iç kontrol sisteminin yapısı hakkında yönetim kadrosuna bilgi vermek amacıyla iç

kontrol sisteminin yapısını incelerler. Bağımsız denetçi iç kontrol sistemini güvenilir

bulup bulmamasına göre yapacağı denetim çalışmasında kullanacağı denetim yöntem

ve tekniklerini, denetimin kapsamını ve denetimde harcayacağı zamanı belirler. Yani

kısacası bağımsız denetçinin hazırlayacağı denetim programı büyük ölçüde

işletmedeki iç kontrol sisteminin etkinliğine bağlıdır (Akay, 1995: 102; Güredin,

1994).

Bağımsız denetçiler tarafından yapılan mali tabloların denetimi, muhasebenin

bir dalı olmayıp, muhasebe ve diğer işlemlerin sonuçlarına ve verilere dayanan

bağımsız bir disiplin olarak ortaya çıkmıştır Bağımsız denetim yönetimin mali

14

işlemleri değerlendirmesinde ve yorumlamasındaki olumlu ve olumsuz yönleri

belirler ve bir yerde işletmenin mali tabloları üzerinde onay fonksiyonu üstlenir.

Bağımsız denetim tarafından yapılan denetimlerin büyük bir kısmının

muhasebe bilgileri ile ilgili olması ve bağımsız denetim yapan birçok denetçinin

muhasebe konusunda uzman olması gerektiğinden, bazen muhasebe ve denetim

kavramları birbirine karıştırılmaktadır. Bir çok ülkede bağımsız denetçilere

muhasebe uzmanı veya benzer bir unvan verilmesi bu karışıklığı daha da

artırmaktadır.

Muhasebe, karar alıcılara mali bilgi sağlamak amacıyla bir örgütün veya

bireysel bir işletmenin ticari ve mali nitelikteki işlem ve onaylarına ilişkin verilerin

kaydedilmesi, sınıflandırılması ve özetlenmesi sürecidir. Bu sürecin sonunda mali

tablolar ve işletme yöneticileri için muhasebe raporları düzenlenir. Muhasebeciler

karar alıcılara kararları ile ilgili bilgileri sağlamak için gerekli bilgilerin

hazırlanmasında temel alınan genel kabul görmüş muhasebe kavramlarını, ilkelerini

ve standartlarını bilmek zorundadırlar. Bağımsız denetimde, muhasebe tarafından

sunulan bilgiler denetimin konusunu oluşturur ve denetim kaydedilen bilgilerin

muhasebe döneminde meydana gelen mali ve ticari işlemleri gerektiği gibi yansıtıp

yansıtmadığını belirler. Genel kabul görmüş muhasebe kavramları, ilke ve

standartları muhasebe bilgilerinin gerektiği gibi kaydedilip kaydedilmediği

değerlemede ölçüt olduğundan, denetçi bu konuları bilmek zorundadır.

Bağımsız denetçinin muhasebe konusunda uzman olmasına ek olarak,

denetim kanıtlarını toplamada ve değerlemede de uzman olmalıdır. Bu uzmanlık

bağımsız denetçiyi muhasebeciden ayıran temel unsurdur. Bağımsız denetçiler

tarafından gerçekleştirilen uygunluk ve performans denetimi bir zorunluluk olmayıp,

genelde işletmelerin talebi üzerine yapılmaktadır.

Bağımsız denetçiler kâr amaçlı işletmelere, kâr amacı olmayan işletmelere ve

kamu kurum ve kuruluşlarına hizmet verebilirler. Bağımsız denetçiler serbest meslek

faaliyeti sürdüren kişilerdir. Bağımsız denetçiler faaliyetlerinde bağımsız olarak

15

çalışırlar ve hizmetleri karşılığında denetledikleri kişi veya kuruluşlardan ücret

alırlar.

b) Kamu Denetimi (Public/State Auditing/Supervision); görev ve yetkilerini

yasalardan alan ve kamu adına, kamunun ihtiyaçlarını karşılamak üzere denetim

yapan kişi ve kurumlarca gerçekleştirilen mali tablolar, uygunluk ve performans

denetimlerini ifade eden kamusal bir fonksiyondur (Kenger, 2001: 16).

Kamu denetim kuruluşları, çeşitli devlet kurumları içinde örgütlenmiş olup;

kuruluşların faaliyetlerinin yasalara, devletin ekonomi politikasına, kamu yararına

uygunluk düzeyini araştırır ve denetler. Yine kamu denetim kuruluşları bağlı

oldukları kamu birimlerine denetledikleri kuruluşlar ve olaylarla ilgili olarak rapor

verirler.

Kamu kesiminde yer alan dış denetim kuruluşları amaç ve fonksiyonlarına

bağlı olarak yapılanmaktadırlar. Bu kuruluşların görev alanları ve yetkileri,

bünyelerinde yer aldıkları kamu otoritesinin statüsüne, denetimi kapsamında bulunan

kamu kuruluşlarına, özel statülü kuruluşlara ve özel işletmelere bağlı olarak

değişebilmektedir. Kamu kesiminde yer alan bazı denetim kuruluşları hem iç

denetim kuruluşu hem de dış denetim kuruluşu özelliklerini birlikte

taşıyabilmektedirler ve dolayısıyla Kamu denetim kuruluşları; iç denetim kuruluşu,

dış denetim kuruluşu veya aynı anda hem iç hem de dış denetim kuruluşu

olabilmektedirler. Örneğin bakanlıklar denetim organlarının, bakanlıklarına bağlı

kurum ve kuruluşlardaki denetim görev ve yetkileri iç denetim, bakanlıklarına bağlı

olmayan kurum ve kuruluşlardaki denetim görev ve yetkileri ise dış denetim

kapsamında değerlendirilmektedir.

1.4. GENEL KABUL GÖRMÜŞ DENETİM STANDARTLARI

Denetim, bir doğruluk, uygunluk ve akılcılık sorgulaması olduğundan,

denetim faaliyetinin bizzat kendisinin hakkında da kalite ve güvenirlik

16

sorgulamasının yapılması bir zorunluluktur. Denetimde kalite ve güvenirliğin

güvencesi ise, denetim faaliyetinin önceden belirlenmiş ölçütlere uygunluğuna

bağlıdır. Bu belirleme bizi denetçinin niteliklerine ve denetim sürecinin geneline

yönelik denetim standartlarına ulaştırır. Denetim standartları bir yerde yapılan işin

kalitesine ilişkin ölçütler bütünü olup, hem kişisel özellikleri itibariyle denetçiyi,

hem de başından sonuna kadar tüm denetim sürecini kapsar.

Denetim standartları, denetçiye mesleki sorumluluğunu yerine getirmesinde

yardımcı olan, ona denetim faaliyetinde ışık tutan genel ilkelerdir. Yapılan denetimin

uygun ve geçerli kabul edilebilmesi için denetçinin bu ilkelerden hiçbir şekilde

ayrılmaması gerekir.

Meslek örgütlerince kabul edilmiş ve denetim kuruluşları ile denetçilerin

uymak zorunda oldukları standartlara "Genel Kabul Görmüş Denetim Standartları"

denilmektedir. Bu standartlar ilk defa 1947 yılında Amerikan Yeminli Serbest

Muhasebeciler Enstitüsü (American Institute of Certified Public Accountants-

AICPA) tarafından kabul edilmiştir. AICPA tarafından yayınlanan bu standartlar, bir

çok ülkede benimsenmiş ve günümüze çok az değişikliğe uğrayarak gelmiştir. Birçok

ülkenin kamu denetim organları ve muhasebe kuruluşları denetim standartları

yayımlamışlardır. Yine Uluslararası Yüksek Denetleme Kurumları Birliği

(International Organization of Supreme Audit Institutions- INTOSAI) tarafından da

en son 1995 yılında denetim tarafından yayınlanan denetim standartları büyük oranda

benzerlikler göstermektedir.

Bu nedenle bu çalışmada daha çok AICPA tarafından yayınlanan "Genel

Kabul Görmüş Denetim Standartları" dikkate alınmış ve muhasebe denetimine ilişkin

olan standartlar genel standartlara dönüştürülmüştür.

17

1.4.1. Genel Standartlar

Genel Kabul Görmüş Denetim Standartlarının birinci bölümü genel

standartlara ayrılmıştır. Bu standartlar denetçilerin karakterleri, davranışları ve

mesleki eğitimleri ile ilgili esasları içerir. Bu açıdan bu standartlara kişisel standartlar

adı da verilir.

1.4.1.1. Mesleki Eğitim ve Deneyim

Denetim bir uzman olarak gerekli teknik eğitim ve yeteneğe sahip kişi veya

kişilerce yapılmalıdır (Roger, 1976: 14). Denetçiler tarafından düzenlenen denetim

raporlarının kullanıcıları, denetim görüşünü bildiren denetçiyi veya denetçileri

tanımaz. Kullanıcılar için önemli olan güvenilir nitelikte bir denetim görüşünün

bildirilmiş olmasıdır. Güvenilir ve kaliteli bir denetim görüşüne ulaşmak için bu

işlevi yürüten denetçinin belirli bir mesleki eğitime, deneyime ve yeteneğe sahip

olması ve denetim faaliyetini tam bir bağımsızlık ile yürütmesi zorunludur. Bu da

özellikle ilgili fakültelerde eğitim görmeyi ve diploma almayı gerektirmektedir

(Akın, 2001: 31).

Mesleki yeterlilik denetçiler için birinci genel standart tarafından zorunlu bir

koşul olarak aranmaktadır. Bu standarda göre, denetim faaliyeti ancak gerekli teknik

eğitim ve yeteneğe sahip uzman kişilerce yürütülmelidir. Genel olarak denetçilik

yeterliliğini almış kişilerin gerekli teknik bilgi ve yeterliliğe sahip olduğu varsayılır.

Ancak denetçilik belgesini almak için kişinin sınava tabi tutulması gerekir. Bu

sınavda denetçinin teorik bilgi düzeyi ölçülür ve denetçi yardımcısı olarak mesleğe

başlarlar. Diğer bir çok meslekte olduğu gibi denetim mesleğinde de iş başında

eğitim çok önemlidir. Bu eğitim genel olarak deneyimli uzman bir denetçinin

yanında yardımcı denetçilik yapılarak sürdürülür. Uzman denetçiler kendi mesleki

bilgi ve deneyimlerini yanlarında çalışan genç yardımcı denetçilere aktararak onların

mesleki açıdan üstün nitelikli uzman denetçiler olarak yetişmelerine çaba harcar. Bu,

denetçilik mesleğinin öngördüğü yüce bir davranıştır. Denetçi yardımcılığı süresi

18

sonunda yeterlilik sınavına tabi tutulan denetçi yardımcıları bu sınavı da başarmaları

halinde denetçi yeterlilik belgesini kazanarak denetçi olurlar.

Başarılı bir denetçi yakın geçmişte kazandığı mesleki eğitimin, yakın gelecek

için yeterli olmadığını düşünen bir kişidir. Bu açıdan başarılı denetçinin kendisini

durmadan yenilemesi gerekir. İyi bir denetçi çeşitli eğitim programlarına devam

ederek, mesleki yayınları izleyerek kendini yeniler, etkinlik ve verimliliklerini

artırarak birinci genel standardın öngördüğü düzeyde bir denetçi olarak kalmaya çaba

gösterir. Başarılı bir denetçi müşterileri ile, birlikte çalıştığı üst ve astlarla ve ilişkide

bulunacağı tüm kişilerle iyi geçinmek zorundadır. Günümüzde bir işletmeyi sadece

teknik, ekonomik ve finansal yönleri ile ele alıp, beşeri ve psikolojik yönünü ihmal

etmek uygun olmayan bir düşünüş biçimidir (Polat, 1998: 7).

1.4.1.2. Bağımsızlık ve Tarafsızlık

İkinci genel standart denetçilerin bağımsız düşünme mantığı içinde olmalarını

öngörmektedir. Bağımsızlık denetim mesleğinin temelini oluşturur. Tarafsız ve

dürüst davranma olarak tanımlanan bağımsızlık denetçilerin vazgeçemeyecekleri bir

niteliktir. Denetim görevi ile ilgili tüm konularda denetçi veya denetçiler bağımsız

düşünme mantığı içinde olmalıdır. Bağımsızlık, denetim çalışmalarının dürüst ve

tarafsız olarak yürütülmesini sağlayacak anlayış ve davranışlar bütünü olarak

algılanmalıdır.

Denetim raporlarını kullananlar denetçilerin bağımsız olduğuna inanırlar.

Böyle bir inanç denetçilik mesleğinin varlığı için en önemli güvencedir. Kullanıcılar

denetçinin bağımsızlığını kuşku ile karşıladıkları durumlarda, denetçinin bildirmiş

olduğu denetim görüşü onlar için bir anlam taşımayacaktır. Böyle bir durumda da bir

denetim işlevinden söz edilemez. Bu bakımdan denetim görevi yapanlar adalet

dağıtımı ile yükümlü yargıç kadar tarafsız ve bağımsız, ön yargılardan uzak bir tutum

içinde olmalı ve denetim sonunda kanaatlerini belirtirken sadece kendi iradelerine

19

bağlı kalmalıdırlar. Bağımsızlık, denetçinin hazırladığı rapora güvenme olarak

yansıyacaktır (Erdoğan, 2001: 9).

1.4.1.3. Mesleki Özen

Bu standarda göre mesleki yeterliliği sahip ve bağımsız davranan her denetçi

görevini sürdürürken ve raporunu düzenlerken mesleki özen ve titizliği

göstermelidir. Bu bakımdan denetim görevlilerinin denetim çalışmalarında, denetim

ilke ve kurallarına eksiksiz uymaları, yeterli miktarda ve ihtiyaca cevap verecek

nitelikte ve güvenirlikte kanıt toplamaları ve bunlara göre değerlendirme yapmaları

vazgeçilmez bir zorunluluk olarak kabul edilmelidir. Bir iç denetçi, mesleki dikkat ve

özen ile görevini gerçekleştirirken, yanlış işlemler, hatalar, ihmal edilen unsurlar,

verimsizlik ve çıkar çatışması gibi unsurlarla karşılaşma olasılığına hazırlıklı

olmalıdır. Buna ilaveten iç denetçiler, yetersiz denetimleri tespit ve uygun prosedür

ve uygulamalara uygunluğun arttırılması için tavsiyelerde bulunmalıdırlar (Dicle,

1997: 40).

Bu standart kaliteli bir denetim yapılması açısından genel bir açıklamayı

getirmektedir. Denetçiden beklenen onun uzmanlığını özen ve titizlilikle ortaya

koymasıdır. Gereken titizlik ve çabayı göstermeyen bir denetçi meslek ahlakına

aykırı davranmış olur. Mesleki özen ve titizliğin gösterilmesi bir yerde denetçinin

tüm denetim standartlarına eksiksiz bir biçimde uyması ile sağlanır. Özenli ve titiz

davranan denetçi, denetim faaliyetini düzgün bir biçimde planlar, yeterli sayıda kanıt

toplayarak inceler, temiz ve düzgün çalışma kağıtları hazırlar, finansal tablolar

hakkında dürüst bir yargıya ulaşır ve bu yargısını kılı kırk yaran bir titizlikle

düzenleyeceği denetim raporunda açıklar (Dicle, 1997: 41).

1.4.2. Çalışma Sahası Standartları

Çalışma alanı standartları genel standartlara oranla daha özeldir. Çalışma

alanı standartları denetçiye güvenilir bir denetim görüşüne ulaşmak için kanıt

20

toplamada ve kanıtları değerlemede kılavuz olur. Bu temel denetim adımları, birer

standart olarak denetim sürecinin kavramsal alt yapısını oluşturur (Erdoğan, 2001:9).

1.4.2.1. Planlama ve Gözetim

Çalışma alanı standartlarından birincisi denetim çalışmasının iyi bir şekilde

planlanmasını ve varsa denetçi yardımcılarına iyi bir şekilde nezaret edilmesini

öngörmektedir. Denetimde planlama çalışmaları hazırlanırken işgücü planlaması,

zaman planlaması ve kaynakların verimli kullanımının planlaması yapılmalıdır

(Güredin, 1994: 29).

Denetim görevlileri, denetlenecek kuruluşun kendisi ve faaliyet gösterdiği

alan hakkında bilgi sahibi olmalıdır. Uygun bir denetim planlaması yapabilmek için

kuruluşun organizasyon yapısı, kuruluş yeri, ürettiği mal veya hizmetlerin niteliği,

yatırımları, alımları, pazarlama faaliyetleri, finansal yapısı, iş ilişkisinde olduğu

üçüncü kişiler gibi birçok konuda bilgi toplanmalıdır. Denetçi bu konularda bilgi

sahibi olduktan sonra Genel Kabul Görmüş Denetim Standartlarının öngördüğü

kalitede bir denetimin gerçekleştirilmesi için uygun bir denetim planı hazırlar.

Denetimin planlanması, daha etkin ve zamanında bir denetim yapılmasının koşuludur

(Özgen, 2001: 23).

Planlama ile ilgili çalışmalar ayrı ayrı belgelenerek bir denetim programı

hazırlanır. Planlamada eğer dahil olunan denetim kuruluşunun bir denetim kılavuzu

varsa bu kılavuz denetimin planlanmasında yol gösterici olacaktır. Denetim

programında izlenecek yol ve denetim işlemleri ayrıntılı biçimde gösterilir. Ancak bu

bir ön planlama olduğundan, denetimin yürütülmesi sırasında ortaya çıkacak

koşullara göre, programda gerekli düzeltmeler ve ilaveler yapılır (Özgen, 2001: 25).

Denetim görevinin yürütülmesi sırasında denetçi yardımcılarından

yararlanılır. Denetçi yardımcılarının faaliyeti, denetimin yürütülmesinden sorumlu

olan uzman denetçi tarafından sıkı bir şekilde kontrol edilir. Bu kontrol hem uygun

21

ve kaliteli bir denetimin gerçekleştirilmesi ve hem de denetçi yardımcılarının iyi bir

biçimde eğitilip yetiştirilmeleri açısından gereklidir.

Denetçi yardımcıları, sorumlu denetçinin verdiği direktifler dahilinde,

denetim programlarına uygun olarak görevlerini yerine getirmeye çalışırlar. Denetim

programlarında veya varsa denetim kılavuzlarında, gerekli denetim kanıtlarının

toplanması için nasıl bir yol izleneceği ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Denetçi

yardımcıları, çalışmaları sırasında sık sık sorumlu denetçiye başvurarak takıldıkları

konularda yardım isterler ve konuların kendi açılarından aydınlanması için sorumlu

denetçi ile mesleki tartışmalarda bulunurlar. Sorumlu uzman denetçilerin denetçi

yardımcıları üzerindeki gözetimlerinin sınırının ne olması gerektiği konusunda kesin

kurallar bulunmamaktadır. Ancak bu gözetimin kapsamı (Güredin, 1994: 29);

Denetçi yardımcısının genel ve mesleki bilgi düzeyine,

Denetçi yardımcısının konusundaki deneyimine,

Denetim konusunun zorluk ve karmaşıklık derecesine bağlıdır.

1.4.2.2. İç Kontrolün İncelenmesi

Denetim yöntemlerinin bağlı olduğu testlerden alınacak sonuçların

saptanması amacıyla ve güvenilir bir temel olarak mevcut iç yönetim ve iç kontrolün

gereği gibi incelenmesi ve değerlendirmesi yapılmalıdır.

Bu standart denetimin kapsamı ve sınırlarının denetlenen kuruluşun iç kontrol

sisteminin değerlendirilmesinden sonra kararlaştırılmasıdır. Bir kuruluşta etkin bir iç

kontrol sisteminin bulunması, yayınlanan raporların ve bilgilerin doğruluk ve

güvenirlik derecesini artırır. Etkin bir iç kontrol sisteminin bulunması raporların ve

bilgilerin hatalı olma riskini azaltır. Hata riskinin az olması ise denetim görüşüne

ulaşmada gerekli olacak denetim işlemlerinin sayı ve kapsamının daralmasına neden

olur. Çalışma alanı standartlarından ikincisi denetçinin iç kontrol sistemini gözden

geçirip, bir değerleme yapmasını öngörmektedir. Bu standarda göre iç kontrol

sisteminin gözden geçirilip değerlemesinin yapılmasında iki amaç bulunmaktadır.

22

Birincisi, sistemin kendisine olan güveninin araştırılarak sistemin etkinliğinin

saptanmasıdır. Kuruluşun sahip olduğu iç kontrol sistemi ne kadar etkin ise,

denetçinin güveni o kadar fazla olacak ve buna bağlı olarak da denetim riski

azalacaktır. Bu denetçinin denetim adımlarının yönünü ve uygulayacağı tekniklerin

ölçüsünü belirlemeye de yarayacaktır (Uzay, 1999: 41).

İkincisi ise, uygun bir denetim görüşüne ulaşmada uygulanacak denetim

işlemlerinin kapsamını ve ayrıntı derecesini belirlemektir. Bu ise denetçinin

hazırlayacağı denetim programı büyük ölçüde kuruluştaki iç kontrol sisteminin

etkinliğine veya zayıflığına bağlıdır.

İşletme yönetimi, sorumluluklarını yerine getirmede iç kontrolü değerli bir

araç olarak kabul etmişlerdir. Bağımsız denetçiler de muhasebe kayıtlarının güvenilir

olması sonucu test edecekleri işlem sayısını azaltmışlar ve böylece denetimi

kolaylaştırmışlardır. Ayrıca işletmelerin iç kontrol faaliyetlerini geliştirmek için çaba

sarf etmişlerdir (Horward, 1982: 54).

1.4.2.3. Kanıt Toplama

Denetim konusu olan olaylar ve konular hakkında bir görüşe varmak için

makul bir temel sağlayacak kanıtlar, soruşturmalar, gözlemler, araştırmalar yoluyla

yeter ölçüde yararlı bilgiler elde edilmelidir. Çalışma alanı standartlarından

üçüncüsü, bir denetim görüşüne ulaşmadan önce yeterli miktarda uygun kanıt

toplanmasını öngörmektedir. Ne kadarlık bir miktarın yeterli olacağı denetçinin

yargısına kalmıştır. Denetçi toplayacağı denetim kanıtlarının miktarını kuruluşun iç

kontrol sisteminin etkinliğine, denetlenen olayın niteliklerine ve de genel olarak

denetlenen kuruluşun durumuna göre belirleyecektir.

Denetim konusuyla ilgili olarak yeterli sayıda kanıt toplanmasının yanı sıra

bu kanıtların uygun kanıtlar olması da gerekmektedir. Buradaki uygunluk aynı

zamanda kalite anlamındadır. Buna göre denetçi yeterli sayıda kaliteli kanıt

23

toplamakla yükümlüdür. Miktarda olduğu gibi, kanıtın uygunluğunun belirlenmesi

de denetçinin yargısına kalmaktadır. Genel olarak bir denetim kanıtının kalitesine

etki yapan etmenler; kanıtın geçerliliği, nesnelliği, zamanlılığı ve sürekliliğidir

(Güredin, 1994: 31).

Denetim kanıtları, denetlenen kuruluş tarafından hazırlanarak denetçiye

verilebileceği gibi, denetçi tarafından çeşitli denetim yöntem ve işlemleri

uygulanarak kuruluş içinden veya kuruluş dışından toplanabilir. Denetim kanıtları

elde edildikleri kaynaklar açısından aşağıda belirtildiği gibi bir sınıflandırmaya tabi

tutulurlar (Güredin, 1994: 32):

• Fiziksel olarak varolanın saptanması amacıyla denetçinin fiziki

incelemeleri sonucu elde edilen direkt kanıtlar. Başlıca örnekler; stokların fiziken

varolduklarının saptanması, kasanın sayımı, binalar, arsa, ve diğer sabit varlıkların

yerlerinde görülerek varlıklarının saptanması.

• İç ve dış mevzuata uygun olarak davranılıp davranılmadığını saptamak

amacıyla denetçinin araştırmaları ve gözlemleri sonucu toplanan uygunlukla ilgili

kanıtlar. Başlıca örnekler; varlıkların çalınmaya karşı korunması amacıyla

öngörülmüş güvenlik önlemlerinin uygulanmakta olup olmadığının gözlem yoluyla

saptanması, görev ve sorumluluk talimatları kapsamında çalışanların görevlerini

sürdürüp sürdürmediklerinin saptanması (Poyraz, 1993: 44).

• Denetlenen işletmenin dışındaki kişilerden alınan sözlü ifadeler. Belirli bir

yasal durumla ilgili olarak denetçinin müşteri işletmenini avukatından aldığı sözlü

ifadeler örnek olarak vermek mümkündür.

• Müşteri işletmeden veya iş görenlerden alınan sözlü ifadeler. Başlıca

örnekler; işletmenini iç kontrol sistemi hakkında alınan sözlü bilgi, işletmenin satış

politikası hakkında alınan sözlü bilgi, belirli bazı yevmiye kayıtları ile ilgili olarak

alınan açıklayıcı sözlü bilgiler olarak sıralanabilir.

24

• İşletme içinde hazırlanan belgesel kanıtlar. Satış faturaları, mal sipariş

pusulaları, alındı kağıtları, standart muhasebe fişleri, büyük defter ve diğer muhasebe

kayıtları.

• İşletme dışında hazırlanarak müşteriye gönderilen ve müşterinin dosyaları

arasında saklanan belgesel kanıtlar. Banka hesap özetleri, banka dekontları, satıcı

faturalarını örnek olarak vermek mümkündür.

• İşletme dışı kaynaklarca hazırlanarak doğrudan doğruya denetçiye

gönderilen dış belgesel kanıtlar. Doğrudan doğruya denetçiye gönderilen banka

hesap özeti, denetlenen işletmenini iş ilişkisi içerisinde olduğu kurumlar tarafından

doğrudan denetçiye gönderilen mektuplar, doğrulamalar.

• Denetçi tarafından düzenlenen analitik kanıtlar. Aritmetik işlemlerin

doğruluğunu araştırmak için denetçinin yaptığı yeniden hesaplamalar, tutar

aktarmalarının doğruluğunun araştırılması, oran analizleri, eğilim analizleri,

regresyon analizleri olarak sıralanabilir.

1.4.3. Raporlama Standartları

Kullanıcılar açısından mesleki bir incelemenin yapılmış olduğu konusundaki

tek kanıt denetim raporudur. Bu açıdan denetim raporunun mesleki bir görüşle

hazırlanması ve kullanıcılara sunulması gereklidir. Raporlama standartları denetim

raporunun yapısı ve hazırlanması ile ilgili ilkeleri içerir. Toplum içi haberleşmenin

ve bu konuda ortak bir kullanma zorluğu, raporlama standartlarının genel standartlara

ve çalışma alanı standartlarına oranla çok daha kesin ve özel olmalarını gerektirir.

Ağırlıklı olarak dış denetime ve amacı itibariyle de özellikle finansal denetime

yönelik olan AICPA tarafından yayınlanmış olan Genel Kabul Görmüş Denetim

Standartlarının her türlü denetim faaliyetleri için değişmeden geçerli olması söz

konusu değildir. Doğal olarak yapılan denetimin özelliğine göre farklı standartlar da

saptanabilir. Özellikle AICPA tarafından yayınlanan raporlama standartları tamamen

25

finansal denetime yöneliktir. Uygunluk denetimi ve performans denetiminde veya

diğer farklı denetim konularında farklı standartlar, özellikle raporlama standartlarının

olabileceği doğaldır. Raporlama standartları, denetim sonucunun yazıyla

bildirilmesine ilişkin standartlardır. AICPA tarafından yayınlanan Genel Kabul

Görmüş Denetim Standartlarından genel standartları ile çalışma alanı standartları tüm

denetim mesleği için geçerli olsa da, özellikle raporlama standartları sadece finansal

tablo denetimi (muhasebe denetimi-auditing) geçerlidir. Ancak tüm denetim

mesleklerinde, denetim sonucunda denetim görüşü bildirme yükümlülüğünün

getirdiği, raporlama standardı zorunluluğu AICPA tarafından yayınlanan raporlama

standartlarına çok da aykırılık oluşturmamaktadır (Kenger, 2001: 22).

1.4.3.1. Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkelerine Uyum

Denetim raporu, finansal tabloların genel kabul görmüş muhasebe ilkelerine

uygun olarak düzenlenip düzenlenmediğini belirtmelidir. Uzman denetçi; finansal

tabloların genel kabul görmüş kuruluşun finansal durumunu, finansal durumundaki

değişiklikleri ve faaliyetlerle ilgili sonuçları doğru ve dürüst bir biçimde sunduğu

konusunda bir yargı bildirmektedir. Denetçinin böyle bir yargıya ulaşması için

dürüstlükle ilgili belirli ölçütlerden yararlanması gerekir. Bu ölçüt ise genel kabul

görmüş muhasebe ilkeleridir. Bu standart, denetçinin raporunda genel kabul görmüş

muhasebe ilkelerine uyulup uyulmadığı konusunda bilgi vermesi gerektiğini açıkça

öngörmektedir. Muhasebe uygulamalarını yönlendiren tüm teamüller, kurallar ve

işlemler genel kabul görmüş muhasebe ilkelerinin çerçevesini belirler. Denetçi de bu

ilkelere uygunluğu araştırmak ve görüşünü de bu ölçütlere göre oluşturmak

durumundadır (Özkan, 2000: 24).

1.4.3.2. Devamlılık

Denetim raporu, muhasebe ilkelerinin geçmiş dönemle bağlantılı olarak cari

dönemde de değişmeden uygulanmış olup olmadığını açıkça belirlemelidir.

26

Süreklilik ilkesi dönemlere ait finansal tabloların karşılaştırılabilmesine olanak

sağlar. Finansal tabloların karşılaştırılabilmesi için bunların dayanağı olan ilkelerin

yıldan yıla değişmemiş olmaları zorunludur. Ancak geçerli nedenlerin bulunduğu

durumlarda kuruluşlar uyguladıkları ilke ve yöntemlerde değişiklik yapabilirler.

Ancak bu değişiklikler ve bunların parasal etkileri finansal tabloların dipnotlarında

açıklanır. Denetçi, bir önceki döneme göre değişiklik yoksa bunu raporunda

belirtmez, fakat değişiklikler varsa bu değişiklikleri raporunda belirtmelidir. Böylece

ilgili okuyucu finansal durumda meydana gelen değişikliklerin ne kadarının

muhasebe ilkelerinde değişiklikler nedeniyle, ne kadarının ise gerçek faaliyetler

sonucu ortaya çıkmış olduğunu ayırıp anlayabilecektir. Finansal tabloları okuyanları

aydınlatmak amacıyla muhasebe ilkelerinde yapılan değişiklikler, bu değişikliklerin

etkileri ve böyle bir değişikliğe gidilmesinin gerekçesi dipnotlarda yeterli ayrıntı ile

sunulmalıdır (Akın, 2001: 37).

1.4.3.3. Açıklayıcı Bilgiler

Finansal tablolardaki bilgi verici açıklamalar, raporda aksi belirtilmedikçe

makul ölçüde yeterli sayılmalıdır. Finansal tablolar çeşitli gruplara alacakları

ekonomik kararlar için gerekli olan geçerli bilgiler sunarlar. Karar alıcılar için bu

bilgiler zamanında, eksiksiz, geçerli ve tarafsız olmalıdır. Bu bilgilerin kimler

tarafından kullanılacağı ve hangi tür ekonomik kararlara dayanak olacakları denetçi

tarafından bilinemez. Finansal tablolar mümkün olduğu kadar fazla kullanıcıya hitap

edebilmek için geniş amaçlı olarak düzenlenir. Denetçi finansal tablolarda yer alması

gereken açıklayıcı notları da inceleyerek, bu tabloların kendilerinden beklenen amacı

yerine getirip getirmediklerini araştırır. Yeterli derecede açıklamanın olmaması

durumunda denetçi raporunda bunu belirtir (Güredin, 1994: 35).

Açıklayıcı bilgiler sadece hangi bilgilerin açıklanması gerektiği ile ilgilidir.

Bu bilgilerin açıklanma biçimi de çok önemlidir. Finansal tablolarda yer alan

bilgilerin düzeni, kullanılan sınıflandırma sistemi ve başlıklar ile ilgili terminoloji

açıklama ilkeleri kapsamındadır. Açıklayıcı dipnotlar yönetimin finansal tabloları

27

tamamlayıcı nitelikte verdiği bilgiler olup, okuyucu için çok önemlidir. Bu

dipnotların hazırlanması sırasında dikkat edilecek husus önemli bilgilerin kısa ve öz

olarak sunulması olmalıdır. Açıklayıcı notların gereksiz bilgilerle donatılmış

bulunması, önemli bilgilerin diğer bilgiler arasında boğulup gözden kaçmasına yol

açar.

1.4.3.4. Denetçi Görüşü

Yürütülen denetimin sonucu denetim raporunda açıklanır. Denetim raporu, ya

bir bütün olarak finansal tablolarla ilgili bir görüşün bildirilmesini kapsamalı ya da

bir görüş bildiremiyorsa bu durumu nedenleriyle birlikte açıklamalıdır. Finansal

tablolarla birlikte denetçinin adının geçtiği bütün durumlarda, denetim çalışmasının

niteliği ve varsa denetçinin üstlendiği sorumluluk derecesi denetim raporunda yer

almalıdır. Bu standart denetçinin finansal tablolarla olan ilişkisinin ve aldığı

sorumluluğun derecesinin belirtilmesini de zorunlu kılmaktadır. Denetim raporuyla

finansal tabloların kullanıcıları, denetçinin görüşüne güvenerek, finansal tablolardaki

bilgileri doğru ve güvenilir kabul ederler ve alacakları kararlarda kullanırlar (Kenger,

2001: 23).

Denetçi denetlediği finansal tablolarda, genel kabul görmüş muhasebe

ilkelerine uyulduğu, tüm gerekli bilgilerin tam açıklama kuralına uygun biçimde

belirtildiği, devamlılık ilkesine uyulduğu ve önemli aksaklık ve düzensizliklerin

bulunmadığı görüşüne ulaşmış ise, bu yargısını olumlu bir denetim görüşü bildirmek

yoluyla açıklar (Kenger, 2001: 23).

Denetçi, raporunda aksini belirtmedikçe, finansal tablolarda ve eklerinde

gerekli her bilginin yer aldığı, yani tam açıklama ya da yeterli açıklama ilkesine

uyulduğu anlamı çıkarılmalıdır. Sonuçta denetçinin finansal tablolara ilişkin

görüşünü denetim raporunda ortaya koyması ve görüş ortaya koyamıyorsa bunu

nedenleriyle açıklaması gerekmektedir (Erdoğan, 2001: 10).

28

1.5. DENETİMİN SÜREÇLERİ

Denetim işlevinin gerçekleşmesi birbirini izleyen aşamalardan oluşan bir

süreç biçimindedir. Yönetimin bu işlevi olan denetimin süreçlerinin de yönetim

süreçlerine benzemesi doğaldır.

1.5.1.Veri Sağlama

Denetim çalışmalarına başlamadan önce denetim çalışmalarına karar vermek

ve plan hazırlamak üzere gerekli düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Veri

sağlama süreciyle denetim çalışmalarının içeriği, kapsamı ve çerçevesine ilişkin

veriler belirlenmekte, elde edilen veriler değerlendirilerek yorumlar yapılmaktadır.

Bu süreç düşünme, danışma, inceleme ve araştırmalar yapma ve elde edilen

verileri çözümleme aşamalarını içermelidir. Bu sayede denetim standartlarının

belirlenmesi sağlanmış olmaktadır.

Denetçi, denetlenecek işletmeyle ilgili olarak temel bilgileri toplamalıdır.

İşletmenin faaliyet gösterdiği iş kolu ve özellikleri, uygulanan muhasebe politikaları

ve yöntemleri, iç organizasyonlar ve yöneticilerle ilgili bilgiler, şirketin yasal

ilişkileri ve iktisadi faaliyetleri ile ilgili raporları ve tabloları kesinlikle

değerlendirilmedir.

1.5.2.Karar Alma

Denetim faaliyetlerini gerçekleştirecek denetçi denetime ilişkin kararlar

almak durumundadır. Denetimden beklenen amacın sağlanması ve denetçinin amaca

ulaşması alınan kararların doğruluğuna ve yeterliliğine bağlı bulunmaktadır.

Denetçi, denetim çalışmalarının her aşamasında belli kararlar almak

durumuyla karşılaşmaktadır. Kararların yeterli araştırma sonucunda elde edilecek

29

verilere dayandırılması, kararların inandırıcılığı ve etkinliğini belirleyen temel

etkendir. Kararlarda yeterli dayanak ve kanıt yoksa kişisel görüş ve inanışların

ağırlığı artar. Bu durum yanlış sonuçlara yol açabilir. Böylece denetçiye ve denetime

duyulan güven sarsılacaktır. Bu nedenle karar alma sürecinin tartışmaya yol

açmayacak, yeterli araştırma ve incelemelere dayandırılması gerekmektedir (Kenger,

2001: 24).

1.5.3. Planlama

Denetim planlaması, denetim görüşüne ulaşmada denetçilerin faaliyetleri ne

şekilde yürütecekleri hususundaki davranış düzenini ifade eder. Planlama süreci

amaçlara ulaşmak üzere izlenecek politika ve yöntemlerin belirlenmesini içermelidir.

Planlamanın işletme amaçlarına göre mikro ve makro düzeyde olması

ve önceliklerin belirlenmesi gerekmektedir.

Planlama çalışmaları, her şeyden önce dağınıklığı önlemektedir. Denetim

çalışmaları için harcanacak zaman ve emek bakımından büyük tasarruflar

sağlanmaktadır. Denetlenen faaliyetlerin kontrolü ve değerlendirilmesinde etkinlik

kazanılmaktadır.

Hazırlanacak denetim planı esnek olmalıdır. Bu plan denetim sırasında

meydana gelebilecek değişikliklere her zaman uyabilecek bir şekilde, çeşitli

ihtimaller dikkate alınarak hazırlanmalıdır. Genel olarak denetim planı denetim

sürecinin ilk safhalarında oldukça esnek bir biçimde hazırlanırken, denetim sürecinin

sonuna yaklaştıkça planının esnekliği de gittikçe azalmaktadır (Corns, 1986: 94).

1.5.4. Organizasyon

Örgütleme çalışmaları sırasında kişiler arası ilişkilere önem verilmektedir.

Gerçekleştirilecek çalışmalar için yetki, görev ve sorumluluklar belirlenmeli ve

30

dağıtımı yapılmalıdır. Denetçi takımının yapısı oluşturulurken sorumluluk, gözetim,

teknik bilgi ve deneyim ile ilgili hususlar değerlendirilmelidir.

Örgütleme işlevi mevcut örgütleme düzeninin geliştirilmesini de

kapsamalıdır. İşletmenin merkez yönetimi ve taşra ya da alt birimlerinin gerek birim

gerekse çalışanlar bazında mevcut örgütlenmesi incelenerek değerlendirilir.

Değerlendirme sonuçlarına göre işletme amaçlarına en uygun organizasyon ortaya

konmalıdır.

1.5.5. İletişim

İletişim süreci kişi ve gruplar arasında ilişkileri geliştirmek ve sağlamak üzere

işletme içi haberleşmenin sembol, kavram ve anlamlarla sağlanması sürecidir.

Denetçi, üst yönetim ile denetlenen birimler arasında köprü görevi

görmektedir. Denetim çalışmalarında elde edilen bilgileri ve varılan sonuçları üst

yönetime ileterek üst yönetimin bilgilendirilmesini sağlamaktadır. Yönetilenlerden

üst yönetime mesajlar göndererek geri bilgi akışı sağlanmaktadır. Ayrıca üst

yönetimin hedefleri ve planları hakkında ve diğer talimatların içeriği konusunda

denetlenen birimlere bilgi akışını sağlamaktadır. Sonuç olarak yönetimin karar, hedef

ve diğer emirlerinin içeriği ve nasıl uygulanması gerektiği konusundaki talimatlar

ilgililere açıklanmaktadır.

1.5.6. Etkilenme

Bu aşamada denetlenen birimin yönetilmesi ve kontrol edilmesi yoluyla karar

sürecinin etkilendirilmesidir. Denetlenen birimin karar alma süreci önerilerde

bulunma, güdüleme, geliştirme, ödüllendirme, örnek verme gibi yollarla değişiklik

konusunda etkilenmektedir.

31

Denetçi gerçekleştirdiği denetim faaliyetleri sonucunda gerek denetlediği

birimin gerek üst yönetimin karar sürecini etkilemektedir. Denetim çalışmalarında

denetlenen birim ve üst yönetim denetim raporları ile denetim sonuçlarından bilgi

sahibi olmaktadır. Öneriler ve görüşler doğrultusunda yeni kararlar alınmakta ya da

alınmış kararların uygulaması değiştirilmektedir. Denetçi görüşlerinin yeterli kanıt ve

araştırmalara dayandırılması sonucunda, denetçinin önerilerinin uygulama oranı o

derece yüksek olmaktadır.

1.5.7. Koordinasyon

Koordinasyon, işletmenin sahip olduğu kaynakları işletme amaçlarına

ulaşacak faaliyetler doğrultusunda birleştirme, güçleri bir arada toplama ve kararları

uygulama çabasıdır. Ortak amaca yönelik bir iş birliği sistem ve mekanizması olup,

zaman bakımından ayarlamayı, faaliyetlerin birbiri adına gelmelerini ve iç içe

geçerek kenetlenmelerini bu yolla bütünleşmeyi sağlayıcı çalışmaları kapsamaktadır

(T.C. Ziraat Bankası Teftiş Kurulu Yönetmeliği, Madde 15).

Etkin bir koordinasyon sağlanabilmesi için iyi bir iletişim sisteminin varlığı

gerekmektedir. Bu sayede farklı birimler ve bireyler birbirlerinin çalışmalarından

haberdar olmakta, bir uyum sağlamaya çalışmaktadırlar. Aksi takdirde çabaların

yoğunluğu istenilen ölçüde etkinlik sağlamayacaktır.

Öte yandan denetim kendi faaliyetleri içinde de koordinasyonu sağlamalıdır.

Denetçilerin çalışmaları koordine edilmeli, birleştirilmeli ve birbirlerine uymaları

sağlanarak farklılaşmalar ve sapmalar önlenmelidir.

1.5.8. Düzeltici Önlemlerin Alınması

Bu aşamada daha önceden üst yönetim tarafından belirlenen hedefler, kamu

otoritesi tarafından belirlenen yasal düzenlemeler ve yönetim tarafından belirlenen iç

32

düzenlemeler fiili durumla karşılaştırılmaktadır. Karşılaştırma sonucunda ortaya

çıkan farklılıklar belirlenmektedir.

Değerlendirmede, özellikle, farklılıklar ya da sapmalar öncelikle incelenir ve

kaynakları belirlenir. Olumlu sapmalarında kaynakları belirlenerek uygun nitelikleri

içeriyorsa yaygınlaştırılması ya da geliştirilmesi yoluna gidilmektedir.

Denetçi önlemler konusundaki görüş ve önerilerini düzenlediği raporlar

aracılığı ile belirtir. Denetlenen birimin verimlilik ve etkinliğini arttıracak diğer

önerilerinde raporda yer alması gerekmektedir.

İşletme yönetimi makro ve mikro düzeyde önerilen önlemlerin niteliğine göre

işletme yönetim kararlarında gerekli düzenlemeleri yapmak suretiyle denetim

çalışmalarının yaşama geçirilmesini sağlamaktadır.

1.6. DENETÇİ TÜRLERİ

Denetçi, denetim faaliyetini yürüten, yeterli mesleki bilgi ve denetime sahip,

bağımsız davranabilen yüksek ahlaki nitelikler taşıyan ve çalışmalarında yeterli özeni

gösteren uzman bir kişidir. Denetçiler yaptıkları denetim faaliyetlerinin içeriğine ve

konularına göre üç gruba ayrılmaktadırlar:

1.6.1. Bağımsız Denetçiler

Bağımsız denetçiler, denetimini yaptıkları işletmeyle işçi işveren ilişkisi

içinde olmayan, müşteri olan işletmelere profesyonel denetim hizmeti sunan ve bir

denetim işletmesinde görevli olan uzman kişilerdir. Bağımsız denetçiler, eğitimleri,

deneyimleri ve bağımsız olma nitelikleri ile çeşitli denetim işlevlerini en iyi şekilde

sürdürebilecek yetenekteki kişilerdir.

33

Bağımsız denetçilerden beklenen, işletmenin mali tablolarında yer alan

bilgilerin temelde, genel kabul görmüş muhasebe ilkelerine uygunluk derecesi

hakkında bir görüş bildirmektir. Bağımsız denetçilerden denetlenen dönemde oluşan

muhasebe hareketlerini yüzde yüz incelemeleri beklenmemelidir. Denetçi, kendisinin

belirleyeceği bir sayıda ve önemlilikte belge ve kayıtları inceleyerek genel bir görüşe

ulaşmaktadır. Denetim raporunda varılan sonuç, denetçinin görüşünü yansıtmaktadır.

Denetçi, bir denetim çalışmasında yapılması gerekenleri yapmakla sorumlu

tutulmaktadır. Buna karşın ortaya çıkan aksaklıklardan ve işletme ilgililerinin

karşılaşacakları zararlardan işletme yönetimi sorumlu olmaktadır.

Bağımsız denetçilerin asıl görevleri işletmelerin mali tablolarını

denetlemektir. Bunun yanında yaptıkları çeşitli hizmetleri aşağıdaki gibi sıralamak

mümkündür (Bozkurt, 1998: 32):

• İşletmelere vergi konularında danışmanlık yapmak,

• Çeşitli konularda yönetim danışmanlığı yapmak,

• Muhasebe sistemleri kurmak veya mevcut durumu incelemek ve önerilerde

bulunmak,

• İç kontrol yapısını oluşturmak,

• İşletmeler adına çeşitli kurumlarda temsil görevini yürütmek,

• Kamu kurumlarının işletmelerden istediği belge ve bilgilerin onaylanması

işlevini yerine getirmek olarak sıralanabilir.

Denetçiler de aynen avukatlar ve doktorlar gibi serbest meslek sürdüren

kişiler olup, bir ücret karşılığında faaliyet gösterirler. Bağımsız denetçiler belirli bir

sınavı geçip bu faaliyeti yapma yetki ve fermanını kazanmış uzman kişilerdir.

34

1.6.2. İç Denetçiler

İç denetçiler, işletmenin çalışanı olarak, işletme bünyesinde kurmay görevi

üstlenmiş kişilerdir. Bu hizmeti sunan bölüme "İç Denetim Bölümü" adı verilir. İç

denetimin amacı genel olarak, organizasyonun yöneticilere sorumluluklarını etkin ve

verimli bir şekilde yerine getirmelerinde yardımcı olmaktır. Bu genel amaca ulaşmak

için iç denetçiler şu faaliyetleri yerine getirirler.

• Finansal kontrollerin, muhasebe kontrollerinin ve diğer faaliyetlerle ilgili

kontrollerin sıhhatini, yeterliliğini ve uygulanmasını dikkatle gözden geçirerek

değerlemek ve uygun maliyetli etkin kontrol sistemlerini geliştirmek ve uygulatmak

(Poyraz, 1993: 29),

• Faaliyet ve işlemlerin belirlenmiş politikalara, planlara ve yönergelere

uygunluğunu soruşturmak (Peker, 1983: 318),

• İşletmenin varlıklarının her türlü zararlara karşı korunmakta olduğunu

araştırmak,

• Yönetimin düzenleyip sunduğu her türlü bilginin doğruluk ve

güvenirliliğini araştırmak,

• Üstlenilen sorumlulukların yerine getirilmesi ile ilgili faaliyetlerin

kalitesini araştırmak,

• Faaliyetlerle ilgili gerekli iyileştirme önlemlerini yönetime tavsiye etmek,

• İşletme yönetiminin istediği özel araştırmaları yapmak,

• Bağımsız denetçilerle iş birliğine girmek (Sawyer, 1973b: 5).

İç denetçilerin faaliyetleri sonucu ulaştıkları bulgular doğrudan doğruya o

işletmenin yöneticileri ve yönetim kurulları tarafından kullanılır. Bunun yanı sıra, iç

denetim kurulunun işletmedeki iç kontrol sistemi ile ilgili olarak hazırladığı rapor

bağımsız denetçinin çalışmalarına ışık tutar. İç denetçiler, bağımsız denetçilerin

gerekli gördüğü hallerde onlara yardımcı olur. İç denetçilerin faaliyetlerini

sürdürmede ve iç denetim raporunu düzenlemede tarafsız davranmaları beklenir.

35

1.6.3. Kamu Denetçileri

Kamu denetçileri, kamusal örgütlere bağlı olarak çalışan denetçilerdir. Çeşitli

devlet kurumları içinde kurulup örgütlendirilmiş olan bu denetim birimleri kamu ve

özel işletmelerin yasalara, yönetmeliklere, devletin ekonomik politikasına ve kamu

yararına bağlılık derecesini izler ve denetler. Devlet denetçileri olarak da

adlandırabileceğimiz kamu denetçileri, istihdam edildikleri kendi kuruluşlarının

denetimlerini yapmalarının yanı sıra, vergi yükümlülerinin de vergi yasalarına uyup

uymadıklarını ve beyanlarının doğru olup olmadığını incelerler (Öztürk, 1998: 21).

36

TABLO - 1: İç Denetçi Ve Dış Denetçinin Karşılaştırması Tablosu

NİTELİKLER İÇ DENETÇİ DIŞ DENETÇİ

Görevlendirmesi İşletme yönetimince atanır. İşletmenin çalışanıdır.

Şirketin yapmış olduğu sözleşme uyarınca görev yapar

Amaç İşletmenin ihtiyaçlarına hizmet eder.

Güvenilir finansal bilgiye ihtiyaç duyan 3.kişilere hizmet eder.

Görev Kapsamı Örgütte; etkinlik, yeterlik ve ekonomiklik için her türlü faaliyet ve kontrolleri inceler.

Öncelikle bilanço ve gelir tablosu hesaplarını inceler

Lisanslama Lisanslama mecburi olmamakla birlikte Sertifikalı İç Denetçi (CIA) lisansı alınabilmektedir.

Lisanslama zorunludur. Sertifikalı Kamu Muhasebecisi (CPA), ülkemizde ise SMMM ya da YMMM olması gerekir.

Hataların Bulunması ve

Önlenmesi

İşletmenin faaliyetleri sırasındaki her türlü hatanın bulunması ve önlenmesi ile doğrudan ilgilidir.

Hatanın mali tablolar üzerindeki etkisi önemli ölçüde ise doğrudan ilgilenir.

Sorumluluk Yönetim Kuruluna

Kusurlu olduklarında hukuki ve cezai sorumlulukları bulunmaktadır.

Eğitim İç Denetim Enstitüsü Sertifika Programı

Amerikan Sertifikalı Kamu Muhasebecileri Enstitüsü

Bağımsızlık Derecesi

Denetim faaliyetleri bağımsızdır. Ancak yönetimin ihtiyaç ve isteklerine uymak zorundadır.

Her açıdan yönetimden ve yönetim kurulundan bağımsız olması esastır.

Çalışma Zamanı Denetim çalışmaları yıl boyunca devam eder.

Genellikle yılda bir defa ve dönem kapandıktan sonra denetim yapar.

Çalışmaların Ayrıntı Derecesi

İşletme faaliyetleri ile ilgili ayrıntılı çalışmalar yapar.

37

İKİNCİ BÖLÜM

2. İÇ DENETİM VE RİSK YÖNETİMİ AÇISINDAN

BANKA İŞLETMELERİ VE KARŞILAŞILAN SORUNLAR

2.1. GİRİŞ

İşletmeler, 20 veya 30 yıl öncesine göre faaliyette bulundukları çevre

itibariyle önemli ve hızlı bir değişim ile karşı karşıya bulunmaktadırlar. Bu değişimin

temel dinamikleri, mal ve hizmetlerde globalleşme, teknolojilerde hızlı bir şekilde

gelişen yenilikler (innovation), talepteki hızlı değişim ve ürün ömrünün kısalması,

otomasyon ve enformasyon teknolojilerinin yaygınlaşması olarak sayılabilir.

İşletmelerde ilk dönemlerde çok dar ve sınırlı bir görev alanını kapsayan iç

denetim fonksiyonu da bu değişime paralel olarak önemli ölçüde değişmiş ve

değişimini sürdürmektedir. Günümüz dünyasında iş çevresinin çok hızlı değişmesi iç

denetçiyi bu değişime ayak uyduracak esneklikte olmaya zorlamaktadır.

İç denetim, kurumun her türlü etkinliğini geliştirmek, iyileştirmek ve kuruma

değer katmak amacıyla, bağımsız ve tarafsız bir şekilde güvence ve danışmanlık

hizmeti vermektir. İç denetçiler, risk yönetimi, iç kontrol ve yönetim süreçlerinin

etkinliği ve verimliliğinin değerlendirilmesi ve geliştirilmesi için sistematik

yaklaşımlar geliştirerek kurumun hedeflerinin gerçekleştirilmesine yardımcı olurlar.

İç denetim ve risk yönetimi, kurumun amaç ve hedeflerine ulaşmasına dönük

olarak kuruma değer katmaya çalışır. Bu amaçla, kuruma yönelik yeni hedefler

belirlenmesinde ve geliştirmesinde yardımcı olur. İç denetim, sürekli ve disiplinli,

risk değerlemesine dayanan bir denetin anlayışı benimsediğinden bir kurumda etkin

bir risk yönetiminin kurulmasına yardımcı olur.

38

2.2. İÇ DENETİM KAVRAMI

Denetim, Latince Audire, İngilizce audit (işitmek, incelemek, anlamak)

kelimesinin Türkçe karşılığı olup, Türk Dil Kurumu tarafından, bir işin doğru ve

yönetime uygun olarak yapılıp yapılmadığını incelemek, teftiş etmek, kontrol etmek

anlamında tanımlanmıştır (Örenay, 2005: 1). İç denetim, bir kuruluşun faaliyetlerine

değer katmak ve bu faaliyetleri geliştirmek üzere tasarlanmış, bağımsız ve nesnel bir

sağlamlama ve danışmanlık faaliyetidir. Risk yönetimi, kontrol ve kurumsal yönetim

süreçlerinin değerlendirilmesi ve etkinliğin geliştirilmesinde sistematik ve disiplinli

bir yaklaşım sunarak kuruluşun hedeflerinin gerçekleştirilmesine katkıda bulunur

(Basel Komite, 2000: 2).

Modern iç denetim oluşumu, 1941 yılında İç Denetçiler Enstitüsünün

(Institute of Internal Auditors) kurulmasıyla gerçekleşmiştir. İç denetimin

Sorumlulukları Hakkında Tebliğ İç Denetçiler Enstitüsü tarafından 1947 yılında

yayınlanmıştır. İç Denetim Mesleki Uygulama Standartları ise aynı Enstitü

tarafından 1978 yılında yayınlanmıştır (Yörüker, 2003: 1). Bununla birlikte, özellikle

son yıllarda denetçiler, yöneticiler ve muhasebeciler iç denetimi tanımlamaya,

irdelemeye, rapor etmeye ve mevcut denetim sistemlerini iyileştirmeye yönelik

çalışmalarını arttırmışlardır. Bu kapsamda iç denetimi tanımlamaya yönelik olarak

dört ayrı meslek kuruluşunun yapmış olduğu çalışma sonuçları rapor halinde

yayınlanmıştır. Bilgi Sistemleri Denetim ve Kontrol Kurumu (ISACF) tarafından

1995 yılında yayınlanmış olan COBIT Raporu, İç Denetçiler Enstitüsü Araştırma

Kurumu (IIARF) tarafından 1991 yılında yayınlanan ve 1994 yılında revize edilen

SAC Raporu, Treadway Komitesi (TC) tarafından 1992 yılında yayınlanan COSO

Raporu ve Amerikan Yeminli Muhasipler Kurumu (AICPA) tarafından 1988 yılında

yayınlanan 55 no.lu, 1995 yılında yayınlanan 78 no.lu tebliğler, iç denetim kavramını

ağırlıklı olarak mesleki perspektife dayalı olarak tanımlama amacı güden

çalışmalardır (Colbert ve Bowen, 1998: 1).

İç denetim, işletme içinde uygulanan tüm kontrolleri kapsamaktadır. İç

denetim ne şekilde sınıflandırılırsa sınıflandırılsın iç denetimin tanımı

39

değişmeyecektir, çünkü her denetim sistemi belirlenen amaçların

gerçekleştirilmesine ve bu amaçların gerçekleştirileceğine yeterli ölçüde güven

duyulmasına yönelik olarak kurulmaktadır (Sawyer, 1988a: 90). İşletme içindeki

servislerin fonksiyonlarını yerine getirirken izlenen yöntem ve işlemlerinin güncel

olup olmadığı veya güncelliğini koruyup korumadığı ancak denetimle

anlaşılabilmektedir (Uman, 1985: 25).

İç denetim, işletmenin, kendi iç kontrollerinin tatmin edici düzeyde işlediğini

teyit etmek amacıyla kendi yararına sürdürdüğü bir denetimdir. Dış denetim her

zaman finansal konularla ilgilenmesine rağmen, iç denetimin zorunlu konusunun

finansal konular olması gerekmez. Kapsamında finansal, uygunluk ve faaliyet

denetimleri yer alabilir. Özellikle halka açık anonim ortaklıklarda ortak sayısının

çokluğu ve ortaklık grubunun arz ettiği nitelik bakımından, iç denetim yalnızca bir iç

kontrol olmaktan çıkmakta ve ortaklık işlerinin gidişatını tarafsız olarak aksettirmeye

yarayan bir faaliyet halini almaktadır (Poroy ve Diğerleri, 1997: 331).

İç denetimin günümüzdeki anlamına aşağıda belirtilen aşamalardan geçerek

ulaştığı görülmektedir (Pickett, 2003: 2):

• Kurum içinde iç işlemlerin çek edilmesi süreci,

• İşlem bazlı sürekli denetim anlayışı,

• İstatistik yöntemler kullanarak denetim,

• Olasılık esasına dayalı bir yaklaşımla denetim,

• Anlık belirli noktaların çek edilmesine yönelik denetim,

• Risk analizine dayalı denetim,

• Sistem tabanlı yaklaşımla denetim,

• İdari işlemlerin de denetim kapsamına dahil edilmesi,

• Yönetim denetimi,

• Risk odaklı denetim.

Görüldüğü üzere risk odaklı iç denetim günümüzde denetim anlayışının en

yeni ve son şeklini teşkil etmektedir. İç denetim, günümüz işletmelerinin ihtiyaçları

40

dikkate alındığında geriye dönük klasik denetimi kapsamakla birlikte, mutlaka ileriye

dönük olmalı, daha iyiye ve yeniliğe dayalı değişimi hedeflemelidir. Maliyet

düşürücü, yenilik getirici, sistemleri sorgulayıcı, iş ve hizmetlerin kalitesini

yükseltici, eğitici, etkin, ekonomik ve verimliliği arttırıcı olmalıdır. Değişime ve

yeniliklere açık ve dinamik, idarenin iş ve işlem akışlarına, iç kontrol

mekanizmalarının ve idari sistemlerin çalışmalarına bağlı olarak doğabilecek riskleri

proaktif biçimde önceden öngörebilecek yapıda olmalıdır. Doğabilecek risklere

ilişkin proaktif tedbirleri almayı amaçlayan, çağdaş ve uluslararası standartlara

uygun, kaliteli ve üstün vasıflı objektif bir denetim niteliği taşımalıdır

(Aksoy,2002:62).

2.3. İÇ DENETİMİN AMACI VE İÇ DENETİMİ GEREKTİREN NEDENLER

İç denetim, işletme faaliyetlerinin amaç ve politikalara, kalkınma planına,

programlara, stratejik planlara, performans programlarına ve mevzuata uygun olarak

planlanmasını ve yürütülmesini, kaynakların etkili, ekonomik ve verimli

kullanılmasını, bilgilerin güvenirliliğini, bütünlüğünü ve zamanında elde

edilebilirliğini amaçlar.

İç denetim, nesnel güvence sağlamanın yanında, özellikle risk yönetimi,

kontrol ve yönetim süreçlerini geliştirmede idarelere yardımcı olmak üzere bağımsız

ve tarafsız bir danışmanlık sağlar. Danışmanlık hizmeti, idarenin, hedeflerini

gerçekleştirmesini sağlamaya yönelik prosedür ve uygulamaların sistemli ve düzenli

bir biçimde değerlendirilmesi ve geliştirilmesine yönelik önerilerde bulunması

yoluyla gerçekleştirilir (Maliye Bakanlığı, 2005).

İşletme kapsamında sürdürülen iç denetim faaliyetlerine gereksinim duyuran

nedenleri aşağıda belirtildiği gibi sıralamak mümkündür:

41

2.3.1. Sorumluluk ve Hesap Verebilme

Her işletmede, yöneticiler sahip oldukları yetki ve sorumluluklarının bir

kısmını kendilerine bağlı olarak çalışan kişilere devrederler. Tüm yöneticilerin

çalışanların görevlerini etkin ve verimli bir biçimde yerine getirip getirmediklerini ve

işletmenin hedeflerinin de bir parçasını oluşturan bireysel hedeflere ulaşıp

ulaşmadıklarını öğrenmesi gereklidir. Söz konusu bilgilenme faaliyetinde ne

yöneticilerin kişisel çabaları, ne de astların kendi faaliyetlerini raporlamaları

sırasında mevcut olan çıkar çatışması nedeniyle astların düzenledikleri raporlar tam

olarak yarar sağlamaz. Bu nedenle sistemlerin, usullerin, kontrollerin

değerlendirilmesi ve verimliliği ile hedeflere ulaşıp ulaşılmadığının belirlenmesinde,

iç denetçiler bilgi toplama, şartları analiz etme ve problemleri tanımlama

konularındaki mesleki yeterlilikleri nedeniyle belirtilen işlemleri yöneticilere

vekaleten yaparlar. Bununla birlikte söz konusu değerlendirme görevi ölçme,

onaylama ve tavsiyelerle sınırlıdır. İç denetçilerin yönetimin yerine geçerek

çalışanları görevlerini tanımlamamaları gereklidir. Aksi halde sahip olmaları gereken

en temel özellik olan nesnelliği kaybederler.

İç denetçiler temel olarak üst düzey yöneticiler de dahil olmak üzere her

kademedeki yöneticilerin görevlerini yerine getirmekteki performanslarını yönetim

kurulu adına incelerler. İşletmedeki iç denetçilerin yönetim kurulu ile doğrudan ilişki

kurabilmelerine imkan veren bir yönetmeliğin bulunması ve yönetim kuruluna

sunulacak tüm hususların üst yöneticilerle karşılıklı olarak tartışılması iç

denetçilerin, denetim bulgularını ve değerlendirmelerini herhangi bir endişeye maruz

kalmadan yönetim kuruluna ya da denetim komitesine sunabilmelerini sağlar

(Akarkarasu, 2000: 11).

42

2.3.2. Vekalet Teorisi

Günümüzde ticaretin büyük ölçülere ulaşması beraberinde şirketlerin de

ölçülerinin ve ölçeklerinin büyümesine yol açmıştır. Bu nedenle, aynı zamanda

yönetici olan işletme sahibinin yerini büyük ölçüde profesyonel yöneticiler

almışlardır. Yöneticiler, görevleri karşılığında uzun vadede daha fazla ücret alma

temel güdüsüyle hareket eden ve bu yüzden çoğu zaman işletme sahipleri ile

çatışabilecek kişisel amaç ve hedefleri bulunan kişilerdir. Bu nedenlerle, işletme

sahipleri yöneticilerin emanet ettikleri kaynakların etkin ve verimli olarak kullanımı

hususunda endişe duyarlar. Bununla birlikte işletme sahiplerinin yöneticilerin

görevlerinin yerine getirip getirmedikleri hususlarında yeterli değerlendirmeleri

yapacak zamanları ya da teknik ve metodolojik bilgileri yoktur.

İşletme sahipleri ve yöneticiler arasındaki bu ilişki vekalet akdine

benzetilmiştir. Bu kapsamda bir vekil olarak görev yapan yöneticinin söz konusu

ilişkiden doğan borçlarını yerine getirmesi sırasında ortaya çıkabilecek düzensizlikler

hakkındaki işletme sahibinin şüphelerini ortadan kaldıracak en önemli kontrollerden

biri yapılacak olan iç denetimlerdir. Bağımsız ve nesnel bir biçimde gerçekleştirilen

ve tatmin edici sonuçlar veren denetimler, yöneticilerin, taşıdıkları sorumlulukları

yerine getirdikleri hususunda işletme sahiplerini daha kolay ikna etmelerini sağlar.

Bu kapsamda iç denetçiler finansal ve finansal olmayan işlem ve olaylara konu olan

denetimler ile işletme sahibi ve yöneticiler arasındaki potansiyel çıkar çatışmasını

önlerler (Akarkarasu, 2000: 12).

2.3.3. Yönetime Danışmanlık ve Yardım

Modern bir iç denetçi yönetime yardımcı olacak nitelikte eğitim ve deneyime

sahiptir. Yetişmiş iç denetçiler işletmedeki hata ve hileleri açığa çıkarmak yanında,

43

ileride benzer sorunlarla karşılaşılmaması için yöneticilere danışmanlık ve eğitim

hizmeti de verebilirler.

Amerikan İç Denetim Enstitüsünün kabul etmiş olduğu tanımda da ifade

edildiği üzere "İç denetim bir kuruluşun faaliyetlerine değer katmak ve bu faaliyetleri

geliştirmek üzere tasarlanmış, bağımsız ve nesnel bir sağlamlama ve danışmanlık

faaliyetidir." Başta Bankacılık Gözetim Komitesi, iç denetim bölümü için özellikle

önem arz eden yansızlık ve nesnellik ihtiyacının, iç denetim bölümünün, aynı

zamanda, iç kontrollerin geliştirilmesi konusunda üst yönetime müşavirlik veya

danışmanlık yapmasına engel olmadığını belirtmektedir (Basel Komite, 2000: 2). İç

denetçilerin belirtilen nitelikte bir faaliyet yerine getirebilmeleri için planlama,

organizasyon, yönetim ve kontrol konularında bilgi sahibi olmaları ve olayları

profesyonel bir yönetici gözüyle değerlendirebilmeleri gerekmektedir. Bu niteliklere

sahip olan iç denetçiler, yönetim merkezli denetçi olarak adlandırılmaktadırlar.

2.3.4. Tasarruf İhtiyacı

Profesyonel olarak yürütülen denetimler sonunda tespit edilen eksikliklerin

düzeltilmesi konusunda da işletmeler maddi açıdan büyük tasarruflar sağlamakta ve

kazançlar elde etmektedirler. Maddi kayıpların ortaya çıkarılması ve düzetilmesi

bazen iç denetim biriminin yıllık maliyetini karşılayacak büyüklükte olabilmektedir

(İç Denetim Enstitüsü, 1995: 7).

2.3.5. Hileli İşlemlere Karşı Korunma İhtiyacı

Günümüzde, özellikle halka açık şirketlerde küçük pay sahiplerinin kar payı

alma gibi ortaklık haklarını tehdit eden en büyük tehlike işletmelerde meydana gelen

hileli işlem ve eylemlerdir. Bu hileli işlemlerin en tipik örneği halka açık şirketlerde,

büyük pay sahibi aile ya da kişilerin sahip oldukları diğer şirketler, küçük pay

sahiplerinin ve işletmenin zararına olarak, işletme karının örtülü olarak aktarılmasına

yönelik yaptıkları işlemlerdir (Akarkarasu, 2000: 13). Bununla birlikte, giderek

44

karmaşık hale gelen finansal araçlar ve finansal pazarlara bağlı olarak, şirket

dışından kişilerin yapmış oldukları incelemeler ile bu tür usulsüzlükleri ve hileli

eylem ve işlemleri tespit etmeleri olasılığı azalmakta ve daha maliyetli hale

gelmektedir. Bu nedenlerle, küçük pay sahiplerinin yönetsel açıdan herhangi bir

hakimiyet sağlayamadıkları şirketlerde iç denetim birimlerinin bir diğer önemli

görevi de işletme bünyesinde, çalışanlar, yöneticiler ve hatta yönetim kurulu üyeleri

tarafından yapılabilecek hileleri tespit etmek ve bunların meydana gelmesinin

önlenmesi için tavsiyelerde bulunmaktır.

Hileli eylem ve işlemler işletmenin çıkarı ya da zararı için işletme içinden

kişilerce gerçekleştirilmiş olabileceği gibi işletme dışından kişilerce de

gerçekleştirilebilir. Sözkonusu hileli işlemlerin ve işlemlere konu olan şirketlerin

niteliklerinin tespit edilmesi amacıyla yapılan çalışmalar arasında en yeni tarihli ve

kapsamlılardan biri, bilinen adıyla Treadway Komisyonu, COSO tarafından

oluşturulan bir araştırma grubunun 30.11.1999 tarihli "Hileli Finansal Raporlama:

1987-1997 Amerikan Halka Açık Şirketlerinin Bir Analizi" başlıklı raporudur

(Akarkarasu, 2000: 13).

2.4. İÇ DENETİM FAALİYETİNİN NİTELİKLERİ

İç denetim bir işletmedeki;

• Finansal ve operasyonel bilginin doğru ve güvenilir olup olmadığı,

• İşletmenin risklerinin tanımlanmış ve asgariye indirilmiş olup olmadığı,

• Dış düzenlemelerin ve kabul edilen iç politikaların ve usullerin izlenip

izlenmediği,

• Tatmin edici standartların oluşturulup oluşturulmadığı,

• Kaynakların etkin ve verimli bir şekilde kullanılıp kullanılmadığı,

• İşletmenin hedeflerine etkin bir biçimde ulaşılıp ulaşılmadığı,

hususlarının belirlenmesi ve işletmenin yöneticilerinin ve diğer üyelerinin görev ve

sorumluluklarını etkin bir biçimde yerine getirmelerinde destek olmak amacıyla tüm

45

işlemlerin ve kontrollerin iç denetçilerce, nesnel ve sistematik bir şekilde gözden

geçirilmesi ve onaylanmasıdır. Sözkonusu tanımın daha iyi anlaşabilmesi için

unsurlarına ayrılarak açıklanması yerinde olacaktır (Akarkarasu, 2000: 19).

2.4.1. Sistematik ve Nesnel Onay

Ekonomik bilgilerin, onun üretildiği sistem ve süreçle birlikte incelenmesi

denetimin belirli bir süre içindeki faaliyeti içerdiğini açık bir şekilde göstermektedir.

Bu bakımdan denetimi bir süreç olarak tanımlamak uygun olur. Aynı zamanda

denetimin tüm aşamalarında planlı, mantıklı ve bilimsel çalışmaların yapılacak

olması onun sistematik bir süreç özelliğini kazanmasını sağlar (Çömlekçi ve

Erdoğan, 1996: 6). İç denetim, konusuna tam olarak hakimiyeti ve iç denetim

standartlarının öngördüğü gerekliliklere uygunluk yeteneğini ifade eder. Bu

yetenekler iç denetçinin finans, muhasebe ve denetim konularına ek olarak yönetim

ve sosyal ilişkilerde de yeterli bilgi ve deneyime sahip olmasını gerektirir (Kurban,

1997: 24). Bu kapsamda nesnel onay için:

• İç denetçinin, iç denetim konusunda yetkin bir kişi olması gereklidir.

• İç denetçilerin bağımsız görüş oluşturabilmeleri için denetledikleri

süreçlerin oluşturulması ya da uygulanması aşamalarına katılmamaları gereklidir.

• İç denetçinin şirket organizasyonu içerisinde bağımsız bir konuma sahip

olması gerekir.

İç denetçi bulgularını açıklıkla sunamıyor ve bulgularını sonuçları objektif

olarak değerlendirmede kullanamıyorsa, işletmenin amaçlarına etkin bir biçimde

ulaşmasında yönetime yardımcı olamıyor demektir. Bu nedenle iç denetim birimi

raporlarını, bu raporlarını değerlendirebilecek ve gerekliliklerini yerine getirebilecek

yetkiye sahip bir yöneticiye ve özellikle denetim komitesine sunmalıdır(Kurban,

1997: 25).

46

2.4.2.Tüm İşlemler

İç denetçilerin mesleki faaliyetleri sırasında herhangi bir kısıtlama getirilmesi

kabul edilemez. Bu kavram, tüm finansal ve finansal olmayan işlemlerin gözden

geçirilmesi yanında tüm çalışanlara, ürünlere, kayıtlara ve imkanlara sınırsız olarak

erişimi kapsar (Kocabay, 1998: 12).

2.4.3. Doğru ve Güvenilir Bilgi

Yöneticilerin karar almalarında kullanılan finansal ve operasyonel bilgilerin

doğru, tamamlanmış, güvenilir, yararlı ve zamanında verilmiş bilgiler olup

olmadığının gözden geçirilmesini ifade eder (Çağrı, 1999: 14).

2.4.4. Risklerin Tanımlanması ve En Aza İndirilmesi

İşletmenin potansiyel kayıplarını ifade eder. İşletmelerin yetersiz kontroller

nedeniyle yüz yüze kaldığı riskler çok fazladır. Bu risklerin sebebi önemli görev ve

yetkilerin birbirinden ayrılmasındaki başarısızlıktan, kurumsal çıkar çatışması

politikası oluşturmaktaki başarısızlığa kadar uzanır. İç denetçilerin bu tür tehlikelere

karşı, riskler ortadan kalkana kadar gerekli inceleme ve denetimleri yapmaları

gereklidir.

2.4.5.Hukuka ve İşletme İçi Kural ve Usullere Uygunluk

İç denetçiler, işletmenin politikalarının, usullerinin ve kurallarının yeterli olup

olmadığını ve yararlı amaçlara hizmet edip etmediğini de belirlemesi gerekir.

Denetçiler, sözkonusu kural ve usullere uyulup uyulmadığını denetlemekle birlikte

bu usul ve emirlerin uygunluğunu da incelemesi kendilerinden beklenir (Sezer,

2001:20).

47

2.4.6. Kaynakların Etkin ve Verimli Olarak Kullanılması

Denetçinin, yönetime emanet edilen personel, fon, araç ve diğer kaynakların

en iyi ve masrafsız şekilde kurulduğundan emin olması gereklidir.

2.4.7. İşletmenin Amaçlarına Etkin Bir Şekilde Ulaşması

İşletmenin daha önce belirlenen amaçlara ve hedeflere ulaşıp ulaşmadığının

belirlenmesini ifade eder. Yukarıda yer alan tanım, iç denetçiye konulan kuralları

sorgulaması, tahminlere ulaşmayı engelleyecek eksikliklerin belirlenmesi, yalnızca

risklerin belirlenmesinden çok neyin yanlış olduğunun açıklanması görevlerini de

yüklenmektedir.

2.5. BANKANIN TANIMI

Banka terimi Türkçe karşılığı masa, sıra veya tezgah anlamına gelen İtalyanca

"Banco" kelimesinden gelmektedir. Tarihçiler bankanın ilk çıkış noktası olarak

zamanımızdan altı bin yıl öncesini göstermektedir. Gerçekten Sümerlerin Ourouk

sitesi etrafında gelişen ilk uygarlıklarından birinde milattan önce 3500 yılında

kurulan mabet, bilinen ilk banka kuruluşudur (Tezer ve Çolak, 1999: 14).

Yüzyıllardan beri birçok değişiklikler ve gelişmeler kaydederken, günümüzde en

mükemmel şeklini almaya başlamış olan banka konu ile ilgili çok sayıda yazar

tarafından, değişik şekillerde tanımlanmıştır. Banka, mevduat kabul eden, bu

mevduatı en verimli şekilde çeşitli kredi işlemlerinde kullanmak amacı güden veya

kısaca, faaliyetlerinin esas konusu düzenli bir şekilde kredi almak ya da vermek olan

bir ekonomik kuruluştur. Bankanın başka bir tanımı; para, kredi ve sermaye

konularına giren her çeşit işlemleri yapan ve düzenleyen, özel veya kamusal kişilerle

işletmelerin bu alandaki her türlü gereksinimlerini karşılama faaliyetlerini temel

uğraş konusu seçen bir ekonomik birimdir (Takan, 2001: 2).

48

Para ve kredi gibi klasik bankacılık işlemleriyle birlikte, kamusal yönü

ağırlıkta olan birçok ekonomik, sosyal ve teknik faaliyetlerin, uluslararası yapılaşma

ve kalkınma sorunlarının çözümünün bankalar verilmesi olağan hale gelmiştir

(Kandiller, 1996: 13). Bankalar, likit gereksinimi olan firmalara, bünyelerinde

tuttukları fonların gereksinimlerini aşan kısımlarını firmalara bu ihtiyaçları için kredi

olarak verirler (Zarakolu, 1994: 26).

Günümüzde bankaların faaliyet alanları o kadar artmıştır ki, bugünkü

özelliklerini tam anlamıyla kapsayan bir tanım vermek çok güçtür. Bankalar mevduat

toplar, kredi verir, fatura öder, fatura tahsil eder, sanayi kuruluşlarına ortak olur.

Borsa faaliyetlerine fiilen katılır, ülkenin kalkınmasını destekler, yönlendirir

(Eyüpgiller, 1988: 22). Bugünkü çağdaş banka işlemlerinin çok çeşitli ve karmaşık

olması, araçlarının genel ekonomideki etkinliği ve yönetimdeki özellik ve güçlük

nedeniyle klasik çağların bankalarından çok değişik ve seçkin bir kurum niteliği

kazanmış bulunmaktadır.

Bankaların para yaratma işlevlerinin olması ve makro ekonomik açıdan para

politikasının başlıca araçlarından biri olması nedeniyle, bankaların ciddi bir denetim

ve kontrol ortamı içerisinde çalışmalarını gerektirmiş ve ayrıca sektörün belirli bir

imtiyaza sahip olmasına yol açmıştır (Aksoy, 1998: 2).

2.6. BANKA İŞLETMELERİNİN FONKSİYONLARI

Bankaların faaliyet konuları, faaliyet gösterilen ülkenin ekonomik gelişmişlik

düzeyine ve uluslararası ilişkilerin genişliğine bağlı olarak farklılık gösterebilir.

Farklı nitelikteki bankacılık işlemlerini değişik kıstaslara göre yine farklı biçimlerde

bölümlemek mümkündür (Altuğ, 1996: 14). Günümüzde bankaların ekonomik

açıdan en önemli faaliyeti sermaye ile müteşebbisi karşılaştırmalarıdır. İşletmelerin

kısa vadeli kredi ihtiyaçlarını karşılamakta, mevduat ve diğer kaynaklardan sağladığı

fonları, işletmelere kredi olarak vermekte bir köprü görevi görerek, ülkenin

ekonomik hayatının gelişmesine katkıda bulunmaktadır (Takan, 2001: 60).

49

Bankalar bunu yanında ülkenin para politikasının etkinliğini artırmakta, para

politikasının yürütülmesinde gerekli araçları oluşturmaktadır. Uyguladıkları çeşitli

ödeme ve kredilendirme yöntemleri ile uluslararası ticaretin artmasına katkıda

bulunmaktadırlar. İzledikleri kredilendirme politikası ile ekonomide gelir ve servet

dağılımını etkileyebilmektedirler.Bankalar genel olarak dört temel fonksiyonu yerine

getirir. Bu fonksiyonlar şunlardır.

2.6.1. Kaynak Sağlama Fonksiyonu

Kaynak Sağlama Fonksiyonu, bankalarda iki kaynaktan fon sağlanır. Bunlar

özkaynaklar ve yabancı kaynaklardır. Özkaynaklar kendi bünyelerinden sağladıkları

kaynaklar, yabancı kaynaklar ise borçlanmak yolu ile üçüncü şahıslardan sağladıkları

kaynaklardır (Avery, 1991:15).

Özel kişilerden, kamu kurumlarından ve diğer bankalardan sağlanan mevduat

bankacılık faaliyetlerinin en önemli kaynağıdır. Mevduat toplanması ve toplanan

mevduatın kredi olarak plase edilmesi işlemleri, banka işletmeciliğinde en önemli ve

üzerinde en çok zaman harcanan işlemlerdir.

2.6.2. Fon Kullanma Fonksiyonu

Fon Kullanma Fonksiyonu, bankalar belirli bir maliyetle (ödenen faiz,

komisyon ve diğer giderler) sağladıkları fonları, belirli bir gelir karşılığında kullanma

yoluna gitmeleri, bankaların fon kullanma fonksiyonunu oluşturmaktadır. Fon

toplayıp fon arz etmek suretiyle mali sistemde kaynakların kullandırılmasıdır. İkinci

işlev esas olarak kredi verme işlemlerini kapsar. Bankalar müşterilerine ya para

vererek ya da müşterilerin banka itibarından yararlanmasını sağlamak suretiyle kredi

açarlar. Bu açıdan bakıldığında banka kredileri nakdi olup olmamasına göre iki

bölüme ayrılırlar (Sevilengül, 1998: 122):

50

a) Nakdi Krediler; belli bir faiz ve komisyon karşılığında borç para verilmesi

nakdi kredi işlemlerini oluşturur. Nakdi krediler müşterilerin lehtarı olduğu senetleri

iskonto etme, avans verme veya borçlu cari hesap açma şeklinde gerçekleştirilir.

b) Gayrinakdi Krediler; banka müşterilerine nakit bir ödeme yapılmadan

müşterilerin banka itibarından yararlandırılarak iş yapmalarını kolaylaştıran

işlemlerdir. Müşteri lehine teminat verilmesi, senetlerin kabul, ciro, aval işlemi

uygulaması, yurt dışı ülke kredilerinin kullandırımı esnasında muhabir bankaya

harici garanti verilmesi gibi işlemler gayrinakdi kredi işlemleridir.

2.6.3. Kaydi Para Oluşturma Fonksiyonu

Kaydi Para Oluşturma Fonksiyonu, özellikle gelişmiş ülkelerin ticari

bankalarında vadesiz mevduat hesabının açılmasındaki amaç, müşterilerin paralarını

güvence altına alma ve ödemelerinde kolaylık sağlama isteğidir. Bu nedenle çoğu

ülkelerde vadesiz mevduata faiz verilmez. Bankadaki vadesiz mevduatın bir ödeme

aracı olarak kullanılması, bu hesap üzerine çek verilmesi yoluyla olur. Böylece

vadesiz mevduat sahipleri nakdi para olmadan satın alma gücü elde etmiş olurlar. Bu

nedenle vadesiz mevduat hesabına banka parası veya kaydi para adı verilir (Geylan,

1985: 18). Diğer bir değişle nakdi para olmadan sadece bankaların hesaplarına borç

ya da alacak kaydı düşülerek yaratılan kaydi para günümüzde para arzının en önemli

unsurudur.

2.6.4. Hizmet Fonksiyonu

Hizmet Fonksiyonu, bankaların mevduat toplama ve kredi vermenin yanında

müşterilerine başka hizmetlerde sunarlar. Ekonomide meydana gelen gelişmelerin ve

bankalar arasındaki rekabetin de etkisiyle hizmet fonksiyonu çok gelişmiştir.

Bankalar sağladığı başlıca hizmetleri aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:

• Eldeki paranın saklanabileceği güvenli bir yer sağlamak,

51

• Müşteri adına para nakli (EFT, Havale, Transfer vs.),

• Borsa işlemlerine aracılık etmek,

• Kefalet ve teminat mektubu vermek,

• Tahvil satışlarına aracılık etmek,

• Kiralık kasa hizmeti sunmak,

• Kambiyo işlemleri yapmak,

• Müşterileri adına çek ve senet tahsilatı yapmak,

• Dış ticaret işlemlerine aracılık etmek,

• Müşterilerine finansal konularda bilgi vermek,

• İtibarlı müşterilerine banka referans mektubu vermek,

• Elektrik, su, doğal gaz, telefon, vb. faturaların tahsilini yapmak,

• Bağkur, Sosyal Sigortalara Kurumu primi, vergi tahsilatı işlemlerini

yapmak,

• Müşterilerine kredi kartı, şirket kartı ve seyahat çekleri gibi kolaylıklar

sağlamak,

• Müşterilerine bilgi (istihbarat) hizmeti sunmak olarak sırlanabilir.

2.7. BANKACILIĞIN RİSK YAPISI VE BANKA FAALİYETLERİNDEK

SINIRLANDIRMALAR

Bankaların, diğer ticari işletmeler gibi en önemli hedefleri, elinde bankanın

hissesi olan banka ortakları açısından bankanın piyasa değerini maksimize etmektir.

Bu nedenle bankanın borç verme, yatırımda bulunma, borç alma, fiyatlandırma, yeni

servislerin açılması vb. diğer kararların alınmasında ortakların servetleri üzerinde

olacak sonuç etkilerin hesaplanması önem taşır (Santos, 2000: 27). Bu kapsamda

banka ortaklarının servetinde olacak etkiler üç temel faktör tarafından belirlenir. Bu

faktörler;

• Ortaklara yansıyan nakit tutarının artması,

• Bu nakit akımının veya kazanımın sürekliliği,

52

• Bu nakit döngüsündeki risklerin niteliği şeklinde sıralanabilir (Fraser,

1995:11).

2.7.1. Banka İşletmelerinin Karşılaştığı Riskler

Risk, kurumun hedeflerinin gerçekleşmesini engelleyecek her türlü olay veya

durumlardır (Fıkırkoca, 2003: 25). Bankaların ağırlıklı olarak para ticareti yapması

ve faaliyet konularının hata götürmeyen nazik bir yapıya sahip olması nedenleriyle

banka işletmeciliği ile risk işletmeciliğinin eş anlamlı olarak kullanıldığı

görülmektedir.

Bankalar para kazanmak için risk almak zorundadırlar. Bu yüzden banka

yönetimi kazanç/risk açılımını dengeye getirmek için alternatif yatırım stratejileri

oluşturmak durumunadır.

Risk ile belirsizlik kavramları farklı kavramlar olmakla beraber her iki

kavramın da gelecekteki sonuçların kesinlikle bilinemeyeceği durumları anlattığını

düşünenler, riski beklenen bir sonucun belirsizlik derecesi olarak tanımlarlar. Diğer

bir ifade ile risk bir olayın veya olaylar setinin ortaya çıkma olasılığıdır. Risk

sözcüğü, genel olarak negatif veya istenmeyen bir duruma karşılık gelmektedir

(Karacan, 1997: 16). Bundan dolayı risk, belirsizliğe karşı maruz durum olarak ifade

edilmekte ve belirsizlik ve belirsizliğe maruz kalma olarak iki temel faktör ile

tanımlanmaktadır.

Mali piyasalarda risk yerine "exposure" terimi kullanılmaktadır. Bu kavram,

mevcut pozisyon sonucu ortaya çıkabilecek zarar ve kazançları içermekte ve riski

hem negatif, hem de pozitif olarak tanımlamaktadır (Gültekin, 2001: 3).

İç kontrol sistemi oluşturulurken dikkate alınması gereken en önemli

faktörün, risk faktörü olduğu dikkate alınarak, bu kapsamda risk türleri aşağıda

açıklanmıştır. Ancak bu riskleri azaltmaya yönelik olarak iç kontrol sistemi

53

oluşturulurken bu genel risk türlerinin dışında başka risklerin de var olduğu ve

risklerin türleri ile önemlilik derecesinin çeşitli faktörlere bağlı olarak bankadan

bankaya değişebileceği gözardı edilmemelidir.

2.7.1.1. Kredi Riski

Bu risk, potansiyel kayıplar açısından büyük bir önem taşır. Kredi riski

müşterilerin geri ödeme sıkıntısına düşmelerinden kaynaklanır. Yani kullandırılan

kredinin geri dönmeme halini ifade eder. Kredinin geri dönmemesi, borcun tamamen

veya kısmen kaybına neden olur. Kredi vermek, bankacılığın en başta gelen işlevi

olmakla birlikte aynı zamanda bir bankanın en riskli faaliyetidir. Kredi borçlularının

borçlarının anaparasını ve faizini zamanında ödememeleri ihtimali kredi riskini

oluşturur.

Mali riskler arasında en önemli olanı ve Türk bankalarının yönetimine en çok

dikkat ettiği risk, kredi riskidir. Türk bankacılık sektörü, yıllar boyunca kredi riskine

gereken önemi vermektedir. Ancak sektörde artan rekabet, risk alma açısından da

bazı sonuçlar doğururken, bankaların kredi stratejilerini yeniden gözden

geçirmelerinin gereği de ortaya çıkmıştır. Kredi riskinin bir bütün olarak ele alınması

bankacılık sektörünün giderek daralan uluslararası finansman ortamına rağmen,

donuk alacaklarının seviyesini düşük tutarak kredi riskini yönetebileceğini ortaya

koymuştur (Erçel, 2000: 68). Özellikle gelişmiş ülkelerde ticari bankaların aldıkları

en önemli risk kredi riskidir. Oysa gelişmekte olan ülkelerde, Türkiye'de olduğu gibi,

bankaların kredi portföylerinin küçük olması, az sayıda bilinen müşteri ile çalışılması

bu riski azaltmaktadır (Köylüoğlu, 2001: 82).

Borçluların anaparayı ve faizini zamanında ödememeleri aynı zamanda

bankalar açsısından hem likidite hem de kar zarar sorunu yaratır. Bankaların

kendilerine ilişkin bu riske, aynı zamanda gecikme ya da temerrüt riski de denilebilir.

Son yıllarda pek çok sayıdaki banka iflasları geri dönüşü olmayan kredilerden dolayı

ortaya çıkmıştır.

54

Basel Komitesi'nce kredi riskinin etkin bir şekilde yönetilmesini sağlayacak

unsurlar, üst düzey banka yönetiminin kalitesi ve banka karar alma süreçlerinin

doğru bir şekilde işlemesi olarak belirlenmiştir. Bunlara ilave olarak, kredi borçlusu

tarafından hangi amaçlar ve planlar doğrultusunda kredi talep edildiğinin

incelenmesi, kredi borçlusunun talep ettiği kredinin geri ödenmesinde kullanılacak

fon kaynaklarının analiz edilmesi, kredi alanın çeşitli senaryolar altında bu kredileri

geri ödeme performansının ölçülerek, kredinin tahsil edilebilirliğinin tespit edilmesi,

kredi alan firmanın gelecekteki nakit akımlarında değişmeler görülmesi olasılığı esas

alınarak, kredinin risk/getiri analizi yapılması öngörülmüştür (Cenk, 2005: 3).

Kredilerin sınırlı sayıdaki kişiler, sektörler ve ülkeler üzerinde

yoğunlaştırılması ve önemli miktarda kredinin belli bir ekonomik gruba

kullandırılması kredi riskini arttıran başlıca hususlardır.

Kredi riskini azaltan belli başlı uygulamalar ise;

• Belli sektörlere, kişilere yoğunlaşmanın önlenmesi,

• Kredi açılacak müşterilerin detaylı olarak incelenmesinin sağlanması,

• Bir kişiye veya gruba verilecek kredilere limit getirilmesi,

• Kredi verme kararlarının banka yönetiminin gözetimi altında

gerçekleştirilmesi ve kredi kararı verilmeden önce verilecek krediye ilişkin detaylı

bir değerlendirme yapılması şeklinde özetlenebilir.

Bir finansal kuruluşun kredi riskini ölçmek ve kredinin geriye ödeme gücünü

saptamak için krediyi alanın geri ödememe riskinin ölçülmesi gerekir. Genelde

finansal kuruluşların kredi riski ve geri ödememe riskini ölçmekte kullanılan

yöntemler ve modeller birbirine çok benzemektedir. Geri ödememe risk modelleri üç

grup model olarak ele alınmaktadır. Bu modeller; Kalitatif modeller, Kredi

skorlaması (derecelendirilmesi) modeli ve Newer modelleridir.

55

2.7.1.2. Faiz Oranı Riski

Bu risk, gerek nominal gerekse reel faiz oranlarındaki hareketlenmelerden

kaynaklanır. Faiz riski, aktif kalemleriyle pasif kalemleri arasında vade ya da faiz

bazında bir uyumsuzluk olması veya değişken faizli mali yükümlülüklerin

gelecekteki nakit akımları, gelir-gider üzerinde belirsizliğe yol açması halinde ortaya

çıkar (Çelik, 2001: 62). Örneğin, eğer borçlanılan para üzerindeki faiz giderleri, borç

olarak verilen krediler üzerindeki faiz giderlerinden daha hızlı artıyorsa, artan faiz

oranları bankanın kar marjını düşürecektir.

Bankanın farklı vadeler ve faiz yükü ile yükümlülükleri arasındaki ortaya

çıkabilecek uyumsuzluk faiz oranı riskini oluşturur. Faiz oranı riski genel olarak iki

şekilde ortaya çıkabilir. Bunlardan ilki bankanın yükümlülüklerine kıyasla daha uzun

vadeli varlıklara sahip olmasından kaynaklanan yeniden finanslama riski olup,

bankanın bu durumda uzun vadeli olarak bulundurduğu varlıklarını finanse etmek

için yeniden borçlanmak ya da borçlarının vadesini uzatmak isterse karşılaşabileceği

maliyet riskini ifade etmektedir. İkincisi ise bankanın yükümlülüklerine kıyasla daha

kısa vadeli varlıklar tutmasından kaynaklanan yeniden yatırım riski olup, yeniden

yatırılan fonların getirisinin fonların maliyetinin altına düşmesi olasılığını ifade

etmektedir (Karacan, 1997: 23).

Türk bankacılık sektörünün, kısa vadelerde faize duyarlı pasiflerinin faize

duyarlı aktiflerinden daha fazla olması, yabancı kaynakların varlıklara göre daha kısa

sürelerde yeniden fiyatlandırılması sonucunu doğurmaktadır. Varlık ve

yükümlülüklerin yeniden fiyatlama dönemlerindeki bu uyumsuzluk, aktif ve

pasiflerin faiz oranı değişikliklerine karşı olan duyarlılıklarını arttırmaktadır. Diğer

yandan bankalar, faiz oranlarının artma eğilimi gösterdiği dönemlerde, repo yoluyla

düşük faiz getirili kamuya ait menkul kıymetlerini, daha yüksek getirili olanlarla

değiştirmek suretiyle, faiz riskini kontrol altında tutmaya çalışmaktadırlar. Ayrıca

sektörde, swap gibi bazı türev enstrümanlar da, bu amaca yönelik olarak

kullanılmaktadır (Erçel, 2000, 67).

56

Faiz oranındaki dalgalanmalar ve varlıklar ile yükümlülükler arasında

yukarıda anlatıldığı şekilde vade farkı oluşması faiz oranı riskini arttıran başlıca

faktörlerdir. Faiz oranı riskini azaltmaya yönelik başlıca uygulamalar ise;

• Uzun vadeli ve sürekli varlıkların uzun vadeli kaynaklarla, kısa vadeli ve

geçici varlıkların kısa vadeli fonlarla karşılanması,

• Net faiz marjını yeterince yüksek tutmaya yönelik bir politika izlenmesi

şeklinde özetlenebilir (Tevfik, 1997: 260).

2.7.1.3. Likidite Riski

Genelde likidite, bir bankada oluşan nakit fazlasını veya gerektiğinde

yükümlülüklerini ya da diğer müşterilerinin taleplerini makul maliyetlerle

karşılayabilme gücü olarak tanımlanabilmektedir. Likidite riski ise, bir bankanın

bugün ve gelecekte yükümlülüklerini karşılayamamaktan dolayı gelirinde ve

sermaye düzeyinde ortaya çıkma olasılığı olan kayıpları ifade etmektedir. Bu nedenle

risk ile getiri arasında çok yakın bir korelasyon vardır. Risk arttıkça getiri

artmaktadır. Yüksek getiri peşinde koşan bir banka için bu olay bankanın temerrüde

düşmesine, ödeme güçlüğü çekmesine, likidite sıkıntısına girmesi hatta iflasına yol

açabilmektedir (Ünsal, 2001: 1). Bu risk banka müşterilerinin hesaplarındaki paraları

çekmesi ve/veya uluslar arası finans piyasalarına girip kaynak sağlayamaması

durumunda büyür (Mandacı, 2003: 72).

Bankalar, taahhütlerini zamanında yerine getirebilmek amacıyla,

mevcutlarında nakit değerler ya da likiditesi yüksek finansal araçlar bulundurmak

durumundadırlar. Eğer bir banka, taahhütlerini karşılayabilecek söz konusu araçlara

sahip değilse, likidite riski ile karşı karşıya demektir. Bu risk, özellikle kısa vadeli

varlıklarının yine kısa vadeli taahhütlerini karşılayamama durumunda ortaya çıkar

(Çelik, 2001: 62).

57

Likidite riskine bakıldığında, mevduat sahiplerinin kısa vadeleri tercih

ederken, yatırım sahiplerinin yüksek enflasyon beklentileri ve belirsizliğin

yönlendirmesiyle daha uzun vadeleri araması, Türk bankacılık sektörünün aktif ve

pasiflerinin vade yapılarında da, yansımalara neden olduğu görülmektedir.

Dolayısıyla sektördeki bankalar, likidite riskine daha duyarlı hale gelmişlerdir.

Özellikle, son dönemlerde dünya ekonomisinde yaşanan mali sıkıntılar ve global

mali krizler sonrasında, gelişmekte olan ekonomilerin birçoğu riskli görülmeye

başlanmıştır. Bu durumda, uluslararası yatırımcılar Türkiye gibi gelişmekte olan

piyasalara yatırım yapma konusunda daha ihtiyatlı davranmaya ve bu piyasalara,

kredi kullandırımlarında daha seçici olmaya başlamışlardır. Bunun sonucunda Türk

bankacılık sektörüde, kredi dağıtımlarını azaltarak likit kalmayı tercih etmiştir (Erçel,

2000: 68).

Genel olarak incelendiğinde, büyük bankalar küçük bankalara oranla daha az

likidite riski ile karşılaşmakta ve söz konusu durum iki nedenden kaynaklanmaktadır

(Özkan, 1999: 43). Bunlardan birincisi, büyük bankalarda çekilen mevduatın toplam

mevduatın küçük bir kısmını oluşturma ihtimali daha yüksektir. Çünkü büyük

bankaların mevduatları, küçük bankalara oranla daha geniş bir alana yayılmaktadır.

İkincisi ise, ölçekleri nedeni ile büyük bankalar, genellikle bankalararası piyasaya

daha iyi faiz oranıyla ve daha elverişli dönemlerde girmektedir.

Piyasada bankaya olan güven eksikliği, finans piyasalarının istikrarsız oluşu

ve uzun süreli kısa vadeli borçlanma politikası izlenmesine karşın uzun vadeli kredi

kullandırılması, hususları likidite riskini arttıran başlıca unsurlardır

Likidite riskini azaltan başlıca uygulamalar ise;

• Bankaya girmesi ve çıkması muhtemel fon tutarlarının yakından takip

edilmesi ve nakit akımının kesintisizliğini sağlamaya yönelik tedbirlerin alınması,

• Yeterli ölçüde likiditesi yüksek düzeyde olan varlıklara sahip olunması,

• Bankanın varlıkları ile yükümlülüklerinin vade yapısının birbirine yakın

olmasının temin edilmesi,

58

• Piyasada istenildiği zaman yeni fon bulabilme imkanının bulunması

şeklinde özetlemek mümkündür.

2.7.1.4. Piyasa Riski

Piyasa riski bankanın bilanço içi ve bilanço dışı hesaplarda bankalarca tutulan

pozisyonlarda finansal piyasalardaki dalgalanmalardan kaynaklanan faiz, kur ve

hisse senedi fiyat değişmelerine bağlı olarak faiz oranı riski, hisse senedi pozisyon

riski ve döviz kuru riskinden dolayı zarar etme ihtimali olarak tanımlanır (Aloğlu,

2005: 39). Bu tanımdan da görüleceği gibi piyasa riskinin içinde faiz riski, döviz

kuru riski, hisse senedi pozisyon riski ve emtia fiyatları riskini içine alır. Genel

anlamda piyasa riski denildiğinde ise, mevcut bir varlık veya yükümlülüğün ileriki

bir tarihteki piyasa değerinin belirsizliği olarak tanımlanabilir. Bu bakımdan piyasa

riski bankacılık sektörünün karşılaştığı risklerin en geniş kapsamlısıdır.

Bu risk, bankaların sahip oldukları bir ya da birden fazla ticari varlığın işleme

tabi tutulabileceği süre dahilinde, piyasada meydana gelen beklenmeyen olumsuz

dalgalanmaların sebep olduğu kayıp veya beklenenden düşük seviyedeki kar halini

ifade eder (Çelik, 2001: 62). Piyasa riski herhangi bir zaman zarfında meydana

gelebilir.

Piyasa riskini en aza indirmek, piyasa disiplinin sağlanmasıyla mümkündür.

Piyasa disiplini; piyasadaki kurumlarla ilgili bilgilerin zamanında doğru ve şeffaf

şekilde alınmasını içerir. Bankacılık sektöründe piyasa disiplinin sağlanmasıyla

birlikte, piyasadaki ilgili birimler, çok daha sağlıklı değerlendirmeler yapabilecekler

ve böylece istenmeyen riskler en aza indirilecektir (Erçel, 2000: 135).

2.7.1.5. Kur Riski

Ülke parasının diğer paralar karşısında değer yitirmesi veya kurumun döviz

pozisyonunda mevcut yabancı paraların birbirleri arasındaki değerlerinde meydana

59

gelen değişimler sonucunda uğranılacak zarar olarak tanımlanabilir (Kaval, 2000:

28). Diğer bir ifade ile bu risk, kurlardaki değişmelerden kaynaklanan kazanç ve

kayıplarla ilgilidir. Kur riski, yabancı paraya dayalı işlemlerde, yabancı paraların

yerli paraya ya da birbirlerine karşı değerlerinin değişmesi halinde ortaya çıkar,

sonuçta bu da kar veya zarara yol açar.

Kur riski bankacılık sisteminde 1970'li yılların başından itibaren sabit kur

sisteminin terk edilmesi ile önemli hale gelmiştir. Kur riskine ilişkin olarak, Türk

Lirası, faiz oranları ile Türk Lirası'nın nominal değer kaybı arasındaki fark,

bankaların döviz cinsinden kaynaklarını Türk Lirası veya alternatif yatırım araçlarına

dönüştürmesinin en büyük nedenidir. Türkiye'de kur riskine bağlı açık pozisyon

izleme uygulaması 1985 yılında başlamıştır. Çeşitli güçlük ve kayıplarla

karşılaştıktan sonra, Türk bankacılık sektörü, kur riski konusunda yeterince bilgi ve

deneyim sahibi olmuştur. Ayrıca TCMB'de, yaptığı birçok yasal düzenlemeyle, bu

riski azaltma yönünde önlemler almış ve uygulamaya koymuştur (Erçel, 2000: 69).

2.7.1.6. Sermaye Yetersizliği Riski

Bu risk, bankaların mevcut sermayeleri ile gerçekleşen risklerinden oluşan

kayıplarını telafi edebilme gücünü ifade eder (Çelik, 2001: 62). Eğer mevcut

sermayesi, söz konusu risklerin sebep olduğu kayıpları karşılamaya yeterliyse, risk

düşük demektir. Eğer mevcut sermaye, kayıpları karşılayamayacak durumda ise, risk

büyük demektir. Bu durumda gerekli önlemlerin en kısa sürede alınması

gerekmektedir.

2.7.1.7. Faaliyet Riski

Faaliyet riski, kurum içi kontrollerdeki aksamalar ve şirket yönetimindeki

hatalardan kaynaklanan risk olarak tanımlanmaktadır. İç kontrollerdeki aksamalar

mevcut hata ve sahtekarlıkların gözden kaçmasına yol açabileceği için bu risk

bankanın zararda olmasının nedenlerinden birisi de olabilir (TBB, 1997a: 3).

60

Faaliyet riski, bir bankanın maliyetlerinin gelirlerini aşan bir biçimde

faaliyette bulunması ve bu nedenle öz kaynaklarını yitirmesi ihtimalidir. Yukarıda

anlatılan tüm riskler de bir ölçüde faaliyet riski olarak değerlendirilebilir. Örneğin,

kredilendirme faaliyetleri yeterince kontrol edilemez ve çeşitlendirilemezse, banka

için önemli sorunlar doğurabilir. Risklerin hemen hemen hepsinin faaliyet yönü

vardır ve risklerin maliyeti de faaliyetlerin kontrolü ile azaltılabilir (Tevfik, 1997:

294).

Faaliyet riskinin içinde teknoloji riski, yasal risk, ahlaki risk ve itibar riski de

yer almaktadır. Faaliyet riski, bankanın bilgi sistemlerinin raporlama sistemlerinin

içsel risk izleme kurallarının kötüleşmesi sonucu maruz kalınan risk türüdür.

Bankalardaki işlemlerin yoğunluğu ve işlemlerin yeterince kontrol

edilememesi, harcamaların kontrol altında tutulamaması, teknolojik yeniliklerin

maliyet tasarruflarını sağlayamamaları ve yeni banka ürünlerinin hizmete sunulması

hususları faaliyet riskini arttıran faktörlerdir. Faaliyet riskinin azaltan faktörler ise;

• Bankalarda iyi bir iç kontrol sisteminin bulunması ve tüm işlemlerin

kontrole tabi olması,

• Bankalardaki teknolojik yeniliklerin ve yeni ürünlerin uygunluğunun

yönetim tarafından ciddiyetle değerlendirildikten sonra uygulamaya geçilmesi

şeklinde özetlenebilir.

2.7.1.8. Suistimal Riski

Suistimal riski, banka yöneticilerinin, çalışanların ve diğer kişilerin usulsüz

kayıtlama, hile vb. yöntemler kullanarak banka varlıklarını haksız olarak kendilerine

mal etmeleri olasılığıdır.

61

ABD'de yayınlanmış istatistiklere göre münferit banka iflaslarının en önemli

ve etkili nedeni suiistimallerdir. Diğer yandan suistimaller hem mevduat sahipleri

hem de sigorta kurumları açısından maliyeti en yüksek olan iflas nedenleri arasında

yer almaktadır. ABD'de yayınlanmış bu istatistikler suistimallerin banka iflaslarında

ne kadar önemli olduğu hususunda genel bir fikir vermektedir.

Suistimalin pek çok çeşitli biçimleri bulunmaktadır. Bunlar evrensel şekilde

tekrar ve tekrar denenmektedir. Çalmanın daha karlı ve daha az riskli yollarının

olduğu bankacılıkta kasalardan para çalmak nadirdir. Bankalarda suistimalin en

popüler yöntemlerinden birisi işbirliği yapılan bazı kişilere kredi açmaktır. Bu

yöntemle çekilen kredi geri dönmediğinde çalma amacı gizlenebilir ve yapılan

işlemin hatalı bir kredi açılması ya da şansızlıktan kaynaklanan olumsuzluk olarak

değerlendirilmesi de mümkündür. Bu yöntem aralarında Penn Square Bank da dahil

çok sayıda iflas eden bankada uygulanmıştır (Karacan, 1997: 21).

2.7.1.9. Ülke Riski

Ülke riski genel olarak uluslararası kredi işlemlerine, kredi alan kişi ya da

kuruluşun faaliyette bulunduğu ülkenin ekonomik, sosyal ve politik yapısı

nedeniyle yükümlülüğünü tamamen ya da kısmen yerine getirememesi anlamına

gelir. Yani ülke riski, bir ülkenin çeşitli nedenlerden dolayı iç ve dış

yükümlülüklerini yerine getirememesi veya getirmemesi ve ülkenin kendine özgü

koşullarından kaynaklanan bütün risklerin toplamı olarak tanımlanabilir (Aloğlu,

2005: 40).

2.7.2. Banka Faaliyetlerindeki Sınırlandırmalar

İş dünyasında her sektörde yönetim karar alırken pek çok faktörün işletme

faaliyetlerine getirdiği sınırlamaları dikkate almak durumundadır. Ancak bankaların

faaliyetlerini sürdürürken karşılaştıkları sınırlamalar pek çok sektörün karşılaştığı

sınırlandırmalardan daha geniş ve daha önemlidir.

62

Genelde bankanın dış çevresi tarafından konulan bu sınırlandırmaların banka

yönetimi tarafından iyi anlaşılması, verilecek kararlarda dikkate alınması ve özellikle

bankalarda iç kontrol sistemi oluşturulurken bu etkilerin değerlendirilmesi başarılı

bir banka işletmeciliği için önemlidir. Çünkü, bu sınırlandırmalara uyulmaması

nedeni ile iflasa neden olacak ölçüde bankanın pazar kaybına uğraması her zaman

olasılık dahilinde bulunmaktadır.

Bankaların faaliyetlerine etki eden sınırlandırmalar başlıca üç kategoride

sınıflandırılmakta olup, bunlar; pazar sınırlandırmaları, sosyal sınıflandırmalar ve

yasal düzenlemeye bağlı sınırlandırmalardır.

2.7.2.1. Pazardaki Sınırlandırmalar

Banka yönetimi, banka ortaklarının servetini maksimize etmek amacıyla risk

yönetimini gerçekleştirirken ve yönetim kararları alırken pazardaki mevcut

sınırlandırmalarla karşılaşır. Bu sınırlandırmalar bir ölçüde pazar riski olarak da

adlandırılabilir.

Pazardaki diğer bankalarla veya para ve sermaye piyasalarında faaliyet

gösteren diğer finansal kuruluşlarla rekabet etmek zorunda kalması en önemi pazar

sınırlandırmasıdır. Örneğin, banka yönetiminin hesaplamalarına göre kredi riskini

gidermek için verilecek kredilerden %3 faiz alınması gerekirken, pazardaki diğer

kuruluşların %2 oranı üzerinden kredi sağlamaları durumunda, banka yönetimi

alacağı kredi kararlarında, artık pazarda %2 ile sağlandığı gerçeğini dikkate almak

durumunda kalacaktır. Bu örnek pazarda olabilecek bir sınırlandırma olup, banka

üzerine etkisi bazen bankanın zarar etmesine varacak kadar ağır olabilir.

63

2.7.2.2. Sosyal Sınırlandırmalar

Bankalar üzerindeki sosyal sınırlandırmalar, bankaların tarihsel olarak finans

sisteminin merkezini oluşturmalarından kaynaklanmaktadır. Örneğin bankanın

finansal kriz dönemlerinde pek çok kuruluşa kredi açmak zorunda kaldıkları görülür.

Çünkü bankanın gösterdiği finansal performans netice itibari ile faaliyet gösterdiği

toplumun ekonomik açıdan sağlıklı olmasına bağlıdır ve bu nedenle faaliyet

gösterdikleri ekonomik yapının sağlıklı olarak islemesi için ellerinden geleni

yapmaları gerekmektedir. Toplumun bankalardan beklemekte olduğu sosyal içerikli

fonksiyonların bankalar tarafından üstlenilmesi bir şekilde toplum nezdinde bankanın

itibarının tesis edilmesi açısından önemlidir.

2.7.2.3. Yasal Düzenlemelere Bağlı Sınırlandırmalar

Yasal düzenlemeler, banka portföyü yönetilirken banka faaliyetlerini en

önemli ölçüde etkileyen sınırlandırmalardır. Yasal düzenlemeler bankaların karlılığı

ve ayakta kalabilme yeteneklerini önemli ölçüde etkilemektedirler. Örneğin,

bankanın varlıklarını ve yükümlülüklerini etkin şekilde çeşitlendirmesini önleyen

düzenlemelerin bankaların iflas riskini arttırdığı ileri sürülmektedir (Karacan, 1997:

28).

Bankaların faaliyetlerine getirilen belli baslı yasal sınırlandırmalara kısaca

aşağıda yer verilmektedir:

• Banka varlıklarının yapısı konusunda getirilen kısıtlamalar; sermaye

tabanları konulması, gayrimenkullere yapılan yatırımların belli bir limit de tutulması,

belli tutarda rezervin tutulmasının zorunlu olması gibi düzenlemeleri örnek olarak

vermek mümkündür.

• Kredilendirmeye yönelik sınırlandırmalar; örneğin aynı gruba

verilebilecek kredi tutarına limit konulması.

• Fiyatlandırmada sınırlandırmalar; geçmiş dönemlerde mevduatlara

uygulanacak faiz oranlarına getirilen taban ve tavan uygulamaları bu tür

64

sınırlandırmalardır.

• Coğrafi açıdan getirilen sınırlandırmalar; bankaların bir bölgede veya

ülke genelinde faaliyet göstermelerinin engellenmesi seklindeki düzenlemeler örnek

olarak gösterilebilir.

• Banka açmaya veya yeni şubeler açmayı zorlaştıran düzenlemelerde

yine bu kapsamda değerlendirilebilirler.

Bankaların makro ekonomik açıdan finans piyasalarındaki ağırlığı, bankacılık

sektöründe olabilecek herhangi bir olumsuzluğun ekonominin diğer alanlarını da

olumsuz olarak etkileyebilmesi nedenleriyle, banka faaliyetlerinin sıkı bir yasal

düzenlemeye tabi tutulmasını gerektirmektedir.

Bankaların faaliyetlerine sınırlandırmalar getiren yasal düzenlemelerin

genellikle, bankaların başarısız olma riskini azaltmak veya banka kredilerini

fiyatlandırılması ile kredilerin bir ölçüde genel ekonomik sağlığın muhafaza

edilmesine yönelik olduğu görülmektedir.

2.8. BANKACILIK SEKTÖRÜNDE RİSK YÖNETİMİ VE BEKLENTİLER

Bankacılık sektörünün temeli üçlü bir saç ayağına benzetilirse; bu ayakların

ikisi "güven" ve "itibar", diğer ise "sermaye" veya "güçlü mali yapı" olarak karşımıza

çıkar. Güven ve itibar bir bankanın kısa sürede elde edebileceği şeyler değildir.

Sözkonusu değerlere sahip olmak isteyen bir banka hedefine uygun politikalar

benimsemelidir. Bu politikalar globalleşme sürecinde daha çok önemli hale gelmiştir.

Çünkü global rekat koşullarına uygun olarak hazırlanmayan politikalar, ulusal ve

uluslararası piyasalarda güven ve itibar sahibi olmayı engelleyecek veya belirlenen

hedeflere ulaşmaya mani olacaktır (Kahraman, 2000: 1).

Ancak güvenli ve sağlıklı bir finans piyasası oluşturma bu piyasanın

oyuncuları olan bankaların görevi olduğu kadar, bu piyasada oyunun kurallarını

koyan taraf olan kamu gücünün de görevidir. Bu nedenle 4389 Sayılı Kanun'nun

65

gerekçesinde "gerek tasarrufların korunması ve bunların etkin ve verimli bir şekilde

kullanılması, gerekse mali sektörde doğabilecek olumsuzlukların önlenmesi için,

ülkeden ülkeye farklılık arz etmekle birlikte, kanun koyucu bankalara ilişkin mevzuat

ve tasarrufları koruyucu önlemler getirmekte ve birer güven ve itibar müessesesi

olarak kurulan bankaların, likidite, emniyet ve rantabilite çerçevesinde faaliyet

göstermeleri ve etkin bir şekilde denetlenmelerini sağlayabilecek düzenlemeler

yapmaktadır" açıklamalarına yer vermiştir. Bu nedenle 4389 ve 4491 Sayılı Kanunlar

ile Bakanlar Kurulu'nda esaslı değişiklikler yapılmış ve değişiklikler sonrasında

Türkiye'de düzenleme ve denetleme görevi yeni oluşturulan Bankacılık Düzenleme

ve Denetleme Kurulu'na verilmiştir. Kurul'un kanunun verdiğe yetkiye dayanarak

yapacağı denetim ve düzenlemelerden biri de risk yönetimidir.

2.8.1. Bankalar Kanunu ve Risk Yönetimi

Bankalar genel olarak tasarruf sahipleri ile finansman ihtiyacı olanları bir

araya getiren kuruluşlardır. Bu nedenle, bankalar ile ilgili düzenlemeler, tasarrufların

korunması ve toplanan kaynakların etkin bir şekilde ekonominin ihtiyaçlarına uygun

olarak kullanılmasını sağlayacak nitelikte olmak durumundadır. Bu amaçların

sağlanması ise sistemin sağlıklı bir şekilde işlediğine olan güvene bağlıdır. Bu

nedenle her ülkenin kendine özgü bazı hususlardan dolayı bir takım değişiklikler

göstermesine rağmen, ülkelerin yasama gücü, hem mevduat sahiplerinin

tasarruflarını güvence altına alınması, hem de kaynakların en rasyonel şekilde

kullanılmasını sağlayacak şekilde mali sektör ile ilgili düzenlemeler yapmaktadır. Bu

düzenlemelerin biri de mali sektörde risk ölçüm ve yönetimi ile gözetim teknikleri

konusunda araştırmalar yapmak, model ve teknikler geliştirmek ve bunlar ile ilgili

politika önerilerinde bulunmaktır (Kahraman, 2000: 2).

Hızla globalleşen dünyada bankacılık alanında yeni yapılar ile ilgili olarak

yeniden yapılandırma araştırmalarının yapıldığı ve denendiği bilinmektedir. Bundan

dolayı Türk bankacılık sisteminin de uluslararası standartlara uygunluğunun

sağlanması gerektiği, ilk olarak 4389 Sayılı Kanun'un gerçekleşmesinde yer almış ve

66

01.11.2005 tarihli 5411 sayılı yeni Bankacılık Kanununda da olduğu gibi kabul

edilmiştir. Bu amaçla 4389 sayılı Bankalar Kanunu'nun 9.maddesinin 4.bendinde

aşağıdaki hüküm yer almıştır:

"Bankalar, işlemleri nedeniyle karşılaştıkları risklerin izlenmesi ve

kontrolünü sağlamak amacıyla faaliyetlerinin kapsamı ve yapısıyla uyumlu, esas ve

usulleri Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu tarafından çıkarılan

yönetmelikle belirlenecek etkin bir iç denetim sistemi ile risk kontrol ve yönetim

sistemi kurmakla yükümlüdürler." BDDK Teşkilat Yönetmenliği'nin (22.06.2000

tarih ve24087 Sayılı Resmi Gazete) 13.maddesinde belirtildiği üzere; ana hizmet

birimlerinden biri olan İzleme Dairesi Başkanlığı'nın görevi, risk yönetim teknikleri

ve analiz yöntemlerinde kullanılacak veri tabanında yer alacak bilgilerin

tanımlamalarını yapmaktır. Yine aynı yönetmeliğin 20.maddesinde belirtildiği üzere

ana hizmet birimlerinden bir diğeri olan Risk ve Gözetim Teknikleri Araştırma

Dairesi Başkanlığı'nın görevleri de şunlardır:

• Mali sektörde risk ölçüm ve yönetimi ile gözetim teknikleri konusunda

araştırmalar yapmak,

• Model ve teknikler geliştirmek,

• İç denetim, risk ölçüm ve yönetimi ile gözetim teknikleri ve ilgili

istatistiksel araçların kullanımı konusunda ilgili birimlere teknik destek

sağlamak,

• Yukarıda belirtilen konularda politika önerilerinde bulunmak,

• Kurum başkanı tarafından verilen diğer görevleri yapmak.

2.8.2. Finansal Risk ve Yönetimi

Risk gelecekte ortaya çıkacak olaylarla ilgili belirsizlik olarak tanımlanabilir.

Hayatın her alanında karşımıza çıkan risk, finans piyasaları söz konusu olunca önem

kazanmaktadır. Risk yönetimi ise, eğer herhangi bir birey veya kurum

gerçekleşebilecek nitelikteki bir riski azaltmak için herhangi bir finansal ürüne sahip

67

oluyorsa, bu işlem finansal risk yönetimi veya riskten korunma (hedging) olarak

tanımlanabilir (Kahraman, 1999: 2).

İşletmelerde finans yöneticilerinin karşılaştıkları belli başlı riskler ikiye

ayrılır Bunlar, finansal riskler ve muhasebe risklerdir. Finansal riskler, isabetli

olmayan finansal yönetim politikalarının uygulanması veya usulsüz işlemlerin

gerçekleştirilmesi sonucu varlıkların kaybı olasılığıdır. Muhasebe riskleri, varlıklar

ile ilgili hesap verme yükümlülüğünün yerine getirildiği raporlarda ve kayıtlarda hata

olma olasılığıdır.

Varlıkların hırsızlıktan korunmasındaki veya varlıkların yönetilmesindeki

başarısızlık ortaklar ve alacaklar için zarar riskini yaratır. Muhasebe kayıtlarında ve

raporlarında kasıtlı ve kasıtsız olarak yapılan yanlışlıklar sonucu ortaya çıkan hatalı

bilgilerin karar alma sürecinde hem yöneticiler hem de işletme ile ilgili kişiler

tarafından kullanılması halinde alınan kararlarda yanılma riski ortaya çıkar (Kepekçi,

1994: 9).

Bunların dışında finansal risklerin niteliğini etkileyen faktörler aşağıda

gösterildiği gibi sıralanabilir:

• İşletmenin büyüklüğü,

• İşletmenin faaliyet konusu,

• Yöneticilerin yeterliliği,

• Yönetimdeki bütünlük,

• Muhasebe uygulamalarındaki değişiklikler,

• Varlıkların likiditesi,

• Faaliyetlerin karmaşıklığı,

• Yasal düzenlemeler,

• Kritik noktalarda görev yapan personelin değişimi,

• Hızlı büyüme,

• Teknolojik yenilikler.

68

Yapılan değerlendirmelerde işletmenin faaliyet konusu, işletmenin büyüklük

derecesi, varlıkların likidite dereceleri ve işletmedeki değişmeler (yeni bir sisteme

geçilmesi, teknolojik yenilikler, yeni ürün vb) isletmenin risk derecesini önemli

ölçüde etkileyen baslıca faktörler olarak kabul edilmektedir (Marshall, 1995a: 2).

Riskten kaçınma faaliyetlerini de üç grupta toplamak mümkündür (Santomore,

1997:3):

• Etkin olmayan ve yanlış olan finansal kararlardan kaçınabilmek için süreç,

sözleşme ve prosedürlerin standartlaştırılması,

• Kredi alanları (borçluları) çeşitlendirme yoluyla fayda sağlayacak ve

zararların etkilerini azaltacak portföyleri oluşturmak,

• Kurum yönetimi ile yapılan, çalışanların sorumluluğunu gerektiren ve onları

teşvik etmeye yönelik sözleşmelerin uygulanması.

Finans piyasalarında riskten bahsedince yatırım araçlarının içerdiği risk

anlaşılır. Eğer, yatırım aracı devlet tahvili veya hazine bonosu ise, risk taşımadığı

kabul edilmektedir. Çünkü, bunları elinde bulunduran kişilere faiz ve anapara

devletçe mutlaka ödenecektir. Bir devletin bunların karşılığını ödeyemeyeceği teorik

olarak kabul edilmez. Ancak özel sektöre ait yüksek getirili bir tahvilden

bahsediliyorsa, bu tahvil büyük bir risk taşımaktadır. Bu nedenle bir finansal ürün

elde edildiğinde, bu elde etme ile ilgili olarak belli bir düzeyde risk alınmaktadır.

Finansal risk ve risk yönetimi mali piyasada faaliyet gösteren

organizasyonları yönetiminin vazgeçilmez bir parçası haline getiren nedenler 1970’li

yıllarda ortaya çıkmıştır. Nedenleri de, 1973 yılında Chicago Board of Trade’in

(CBOT) belirli hisse senetleri üzerinde standart opsiyon sözleşmeleri yapabilmesine

olanak tanıması; Black&Scholes’un opsiyonları değerlemesi ile ilgili modeli;

1979’da ABD’nin yeni ekonomi politika anlayışı ile aşırı faiz oranlarının ortaya

çıkması ve 1980’ler boyunca uluslararası finans piyasalarındaki gelişmelerdir (Basel

Committe, 1997: 2).

69

Uluslararası piyasalardaki dalgalanmalar nedeniyle, bu piyasalarla ilgili yasal

düzenlemelerin yapılması ihtiyacı 1990’lı yılların ortalarında hız kazanmıştır.

1995’te Londra’daki en eski yatırım bankası Baring Brothers Bank’ın, Nick

Leeson’un Singapur’da piyasa endeksi spekülasyonundaki başarısızlığından sonra

çökmesi, siyasal ve yasal düzenlemeleri yapmakla sorumlu olan çevrelerin gözünde

risk yönetiminin önemini artmıştır. Bu çalışmalar neticesinde, 1997 yılında Basel

Komite (The Basel Committe) Etkin Bankacılık Denetim ve Gözetiminin Temel

Prensiplerini yayımlamıştır. Buna ilave olarak, 1997 yılının Şubat ayında

Uluslararası Finans Enstitüsü (The Institute of International Finance) özel sektörün

bakıs açsından mali holdinglerin gözetim ve denetimi (The Supervision of Financial

Conglamerates Private Sector Perspective) ile ilgili raporunu yayımlamıştır. Son

olarak da, The Basel Committe on Banking Supervision, International Organization

of Securities Comissions ve International Association of Insurance Supervisers’ın

ortak forumu tarafından risk konsantrasyon ilkeleri yayımlanmıştır. Bu

düzenlemelerin amacı finansal sektörde faaliyet gösteren isletmelerin basiretli bir

yönetim anlayış ve yapısına kavuşması için gerekli ilkelerin sunulmasıdır (Eiteman,

1998: 3). Ancak kısaca değinmek gerekirse, Basel Komitesi’nin yayımladığı Etkin

Bankacılık Denetim ve Gözetiminin Temel Prensipleri gelişmiş olup olmamasına

bakılmaksızın herhangi bir ülkenin bankacılık sistemindeki zayıflık hem o ülkenin

hem de uluslararası finans sisteminin istikrarını tehdit edebilir. Finans sistemlerinin

gücünü artırma ihtiyacı gittikçe artan uluslar arası bir kaygı olarak dikkat

çekmektedir. Bu çerçevede bir çok kuruluş (Örnegin, Basel Committe on Banking

Supervision, IMF, BIS ve The World Bank) dünyadaki mali istikrarı arttıracak yollar

aramaktadır.

Bankacılık üst kurulu yetkilileri, bankaların belli riskleri tanımlama,

gözlemleme ve kontrol altına alma ve bu risklere uygun olduğu ölçüde sermaye

karşılığı ayırmak üzere kapsamlı risk yönetimi sürecine uygun kurul ve yönetimin

gözetimi kapsayacak şekilde,sahip olunduğunu görmelidir (Euromoney, 1998: 8).

Bütün gelişmeler finansal sirketlerin, risk yönetim politikaları oluşturabilmek

ve bu politikaları uygulatacak bölümlerin, her seyden önce, isletmelerin maruz

70

kalabilecekleri risklerle ilgili etkili karar verebilmek için mali piyasaları ve bu

piyasalarda bulunan ürünlerin isleyişini her açıdan anlayabilecek düzeyde tecrübeli

personele sahip olmalarını zorunlu hale getirmektedir (Park, 2000: 23).

Globalleşme sürecinde döviz kurlarındaki ani değişiklikler veya faiz

oranlarındaki dalgalanmalar şirketlerin nakit akımlarını etkileyebildiği için, çoğu

şirket riskten korunmayı veya kaçınmayı (hedging) globalleşme stratejilerinin

uygulanabilir bir parçası olarak görmektedir. Örneğin, türev ürünleri faiz oranı

riskinden kaçınmak, mal fiyatları ve döviz kurlarında oluşan ters yönlü hareketleri

hafifletmek, emeklilik fonlarını yönetmek, özsermaye riskinden kaçınmak ve portföy

dağılımı değiştirmek amacıyla şirketlerce kullanılmaktadır.

Risk yönetim politikalarına sahip olmak, şirket yönetimine şirket ortaklarına

karsı risk yönetim politikalarının içerdiği enstrümanların kullanımından doğabilecek

olan sorunlar veya felaketler açısından kolaylıklar sağlamaktadır. Çünkü risk

yönetim politikaları izlenecek yol hakkında rehber niteliğinde dokümanlardır. Söz

konusu dokümanlar, hangi finansal enstrümandan ne zaman, ne kadar satın

alınacağını ve bunlarla ilgili raporlama ve onay sürecini genel hatlarıyla ortaya

koymaktadır. Zaman zaman bu politikalar en basit haliyle “riskten korunma,

spekülasyon yapma” sloganından ibarettir. Oluşturulan politikaların bir kısmı da,

sayfalarca uzunlukta riskten korunma ile spekülasyon arasındaki farklılıkları genel

hatlarıyla ortaya koyan dokümanlar olmaktadır. Ancak, zaman zaman katı

politikalar, piyasalarda lehe sonuçlanabilecek gelişmelerden doğan fırsatlardan

yararlanmayı engellemektedir. Diğer taraftan, amacı açıkça belirtilmiş olan

politikalar bile kötüye kullanmaya müsaittir (Kahraman, 1999: 4).

Risk yönetim politikası oluşturmak genel hatları ile belirli bir süreç gerektirir.

Politika oluşturmanın ilk adımını, yönetim kurulunun bir politika geliştirmeye izin

vermesi veya bu konunun isletmenin amacı ve hedeflerine sağlıklı bir şekilde

ulaşması için risk yönetimi ile ilgili bir politikaya ihtiyaç duyulması oluşturur.

İkinci adım, şirketteki finansmandan sorumlu kişinin riskten korunmanın

71

esaslarını yazılı olarak belirlemesidir. Bu nedenle ikinci adım bilgi toplamayı

gerektirir. Bilgi toplama sırasında, bu esasların hem muhasebe standartlarına

uygunluğu, hem de vergi karsısındaki durumu ana hatları ile ortaya konmalıdır.

Üçüncü ve önemli asama, raporlama sürecidir. Risk yönetim politikaları

uygun raporlama ve onay süreçlerini tanımlamak zorundadır. Örneğin, belirlenen

parasal limit asımlarını içeren hedge işlemleri için genel müdür onayının gerekmesi

veya bazı işlemlerin çift imza ile yapılabilmesi gibi…

Dördüncü asama ise, belirlenen politikanın kontrol yöntemlerini tanımlamayı

içerir. Bu nedenle sağlıklı bir şekilde isleyen iç denetim sistemine ihtiyaç vardır.

Bütün bu aşamalardan sonra, hazırlanan risk yönetim politikası üst yönetim

ve yönetim kuruluna getirilir. Bu sırada şirketin finansal olmayan bölümlerinden

hazırlanan politikaya karsı zorlayıcı sorular gündeme gelebilir. Bu durumda

yapılacak olan, uygun iletişim kurmak suretiyle yönetim kurulunu ikna etmektir.

Diğer bir değişle, uygun iletişim için gerekli her türlü araç kullanılmalıdır. Çünkü bu

aşamada, çoğu zaman, risk yönetim politikası daha fazla risk alındığı gerekçesi ile

reddedilebilir. Bu nedenle aşağıda belirtilen hususlar kullanılmak suretiyle

oluşturulacak politikaya olan tepkiler ortadan kaldırılabilir:

• Politikanın içerdiği kavramların açıklanması,

• Karsı karsıya kalınan veya taşınan risklerin açıklanması,

• Eski uygulamaları kullanarak riskten korunmanın açık seçik ifade edilmesi,

• Seçilen enstrümanların tanımlanması ve aralarındaki farklılıkların

gösterilmesi,

• Riskten korunmanın ve korunmamanın (açık pozisyonda kalma) açıklanması.

Finansal risk yönetim politikaları, özellikle döviz kurları, faiz oranı ve ürün

fiyatlarındaki değişikliklere karsı korunma sağlamak için çok sık kullanılmaktadır.

72

Risk yönetim politikalarının en sık karsılaştığı eleştiri, piyasada fırsat

doğduğunda yaratıcılığı engellemeleri olmaktadır. Çünkü bu tip ortamlarda risk

yönetim politikaları gerekli esnekliğe sahip olmayıp, formalitelerle doludur. Bu

nedenle, politikaların olmasını gerektiğini destekleyenler dahi, oluşturulan

politikaların esnek olmasını savunmaktadırlar. Buradaki esneklik, piyasada oluşan

fırsatları değerlendirmeden ziyade riskten korunmayı mükemmelleştirmeye yarayan

bir esneklik olmalıdır (Kahraman, 1999: 5).

2.9. BANKA İŞLETMELERİNDE İÇ DENETİM İLKE VE ESASLARI

Mali sistem içinde mevcut olan tasarrufların etkin biçimde kullanılarak

ekonomik faaliyetin finansmanında rol üstlenen bankacılık sektörü, son yıllarda

yaşanan hızlı gelişmelerle birlikte ekonomik sistem içinde, değişik roller üstlenmiş,

bir çok alanda hizmet vermeye başlamış, dünya ekonomik düzeni içerisinde önemli

bir yere sahip olmuştur. Bununla birlikte bankacılık sektörünün uluslararası alanda

karşılaşacağı ve yönetmek zorunda olduğu riskler hem artmış hem de çeşitlenmiştir.

Oluşturulan yeni ürünler, bilgi işlem teknolojisindeki gelişmeler sonucunda ortaya

çıkan yeni işlem prosedürleri, dağıtım kanalları ve ulaşılan yeni finansal piyasalar,

bankalara hem yeni fırsatlar sunmuş hem de yeni riskler ortaya çıkmıştır. Diğer

yandan bankacılık sektöründeki yaygınlaşmanın etkisiyle bir bankadan çıkan

problem diğer bankaları etkileyerek tüm sistem için genel bir problem

oluşturabilmektedir (Bankacılar Dergisi, 1999: 21). Ekonomide yaşanan krizlerin

finansal sisteme ve onun önemli unsurlarından olan bankacılık sektörüne yansıyarak,

tüm finansal sistemi ve ekonomiyi etkileyebilecek sorunlar ortaya çıkarması ihtimali

düzenleyici ve denetleyici kurumları daha dikkatli olmaya zorlamıştır.

Gelişmekte olan ülkeler, özellikle son yıllarda ciddi bankacılık krizleriyle

karşı karşıya kalmışlardır. Bu krizler genellikle düşük gelirli ülkelerde yaygın olarak

meydana gelmekte ve maliyeti de göreli olarak yüksek olmaktadır. Gelişmekte olan

ülkelerde meydana gelen bankacılık krizleri genel olarak iki temel nedene

dayanmaktadır (Bankacılar Dergisi, 2000: 37). Bankaların, hem makro ekonomik

73

dalgalanmalar hem de önemli rejim değişiklikleri açısından volatilitesi yüksek bir

ortamda faaliyet göstermeleri ve bankalarda gözetim ve denetim eksikliği olarak

sıralamak mümkündür. Gelişmiş ülkeler ise bu krizlerden dolaylı olarak etkilenirler.

Gelişmiş ülkelerdeki alacaklı durumdaki kreditör bankalar krizin meydana geldiği

bölgedeki mali piyasaların iflası nedeniyle bu durumdan olumsuz etkilenirler. Bu

sebeple gelişmiş ülkeler ve kredi veren kuruluşlar gelişmekte olan ülkelerdeki

ekonomini ve mali sektörün istikrarını isterler.

İster gelişmiş isterse gelişmekte olan bir ülke olsun bankacılık sisteminin

zayıf oluşu hem o ülkenin mali sisteminin hem de uluslararası mali piyasaların

istikrarına karşı önemli bir tehdit oluşturur. Mali sistemlerin güçlendirilmesi

konusundaki ihtiyaç, bu alandaki uluslar arası girişimleri arttırmıştır. Başta Basel

Bankacılık Gözetim Komitesi, BIS,IMF,DB gibi kuruluşlar bir çok uluslararası

piyasalarda mali istikrarın güçlendirilmesi için çalışmalar başlatmışlardır (Bankacılar

Dergisi, 1999: 87).

Mali sistemlerin güçlendirilmesi ise, mali sistemlerin denetimi ile çok

yakından ilgilidir. Bu alanda en ciddi çalışmaları yapan kurum ise "Basel Bankacılık

Gözetim ve Denetim Komitesi" dir. Basel bankacılık Gözetim ve Denetim Komitesi,

bankacılık gözetim ve denetiminde uluslararası işbirliği sağlamak amacıyla G-10

ülkeleri Merkez Bankaları Guvernorleri tarafından 1975 yılında oluşturulmuştur.

Belçika, Kanada, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya, Lüksemburg, Hollanda, İsveç,

İsviçre, İngiltere, ABD tarafından oluşturulan komite ulusal bankacılık gözetim ve

denetim otoriteleriyle temaslar yapmaktadır. Son yıllarda hem G-10 ülkeleri

dışındaki ülkelerle yaptığı temasları hem de kendisine üye ülkelerde sürdürülmekte

olan çalışmaları yoğunlaştırarak bankacılıkta ihtiyati denetimin tüm ülkelerde

güçlendirilmesine yönelik gayret ve girişimleri artmıştır (Basel Komite, 1997: 5).

Basel Komite, bankacılık gözetim ve denetimini, hem sektörün denetimi hem

de tek tek bankaların kendi içindeki denetim olarak ele almıştır. Yani hem sektörün

kendi içinde bir denetim mekanizması oluşturması hem de bankaların kendi içinde

bir denetim mekanizması oluşturmasını amaçlamaktadır. Bu amaçla Basel Komite 25

74

maddeden oluşan, "Bankacılıkta Etkin Gözetim ve Denetime İlişkin Temel

Prensipleri" yayınlamıştır. Bu prensipler tüm ülkelerde uluslar arası alanda gözetim

ve denetim otoriteleri ve diğer kamu otoritelerince başvurulacak temel bir kaynak

olmuştur. Basel Komite bankacılık sektöründe gözetim ve denetime ve risk taşıyan

diğer alanlara ilişkin yol gösterici niteliğinde birçok doküman yayınlamış ve

standartlar belirlemiştir. Bunlardan bir diğeri, dünyada banka iç denetimin esaslarını

oluşturan en ciddi çalışma olan "Bankalarda İç Denetim Sistemleri" adlı dokümandır.

Bu dokümanda üye ülkelerdeki banka iç denetim sistemlerine ilişkin uygulamalar ve

Komite'nin daha önce yapmış olduğu çalışmalara paralel olarak iç denetime ilişkin

temel prensipler tanımlanmıştır.

2.9.1. Banka İşletmelerinde İç Denetimin Önemi ve Amaçları

İç denetim, banka yönetim kurulu, üst düzey yönetim ve diğer banka

personelinin içinde yer aldığı bir işlevdir. Sadece belli bir zamana ilişkin bir politika

ya da uygulama değil, bankanın her seviyesinde süreklilik gösteren bir faaliyettir.

Banka yönetim kurulu ve üst düzey yönetimi etkin bir iç denetim sisteminin

yürütülmesine ilişkin banka içi kültürünün oluşturulmasından, etkinliğinin

sürdürülmesinden ve izlenmesinden sorumludur. Ancak, tüm banka personelinin de

denetim işlevine katılımı gerekmektedir. İç denetim işlevinin amaçları şöyle

sıralanabilir (Bankacılar Dergisi, 1998: 152):

• Faaliyetlerin verimliliği ve etkinliği (performans amaçları),

• Mali ve idari konulara ait bilginin güvenirliliği, bütünlüğü ve zamanlaması

(bilgi sistemlerine ilişkin amaçlar),

• Mevcut yasalara ve düzenlemelere uygunluk.

İç denetimin performansa ilişkin amaçları, banka kaynaklarının etkin ve

verimli olarak kullanılması ve olası zararların önlenmesidir. İç denetim işlevi ile tüm

banka personelinin banka çıkarlarını kişisel ya da diğer her türlü çıkarın üstünde

75

tutarak, birlik ve beraberlik içinde banka amaçları doğrultusunda etkin olarak

çalışması amaçlanır.

Bilgi sistemlerine ilişkin temel amaçlar, banka karar ve organlarına güvenilir

ve doğru bilgi ile raporların zamanında temin edilmesidir. Aynı zamanda yıl sonu

bilanço verileri ve diğer mali rakamların ve hissedarlara, gözetim otoritelerine ve

diğer üçüncü kişilere verilen raporların doğru ve güvenilir olması amaçlanmaktadır

(Bankacılar Dergisi, 2000: 102).

Tüm banka faaliyetlerinin ilgili yasal düzenlemelere, gözetim otoritelerinin

belirlediği standartlara ve bankanın politika ve yöntemlerine uygun olması

amaçlanır. Banka itibarının korunması için sözkonusu esaslara uygunluk önemlidir.

2.9.2. Banka İşletmelerinde İç Denetim İlkeleri

Basel Bankacılık Gözetim Komitesi Temmuz 2000'de yayımladığı

"Bankalarda İç Denetim ve Bankacılık Gözetim Otoritesinin İç ve Dış Denetçilerle

İlişkisi" konulu danışma belgesinde iç denetimin ilkeleri aşağıdaki şekilde

sıralanmıştır (Bankacılar Dergisi, 2000: 102):

2.9.2.1. Süreklilik

Bir bankadaki iç denetim daimi bir işlev olmalıdır. Üst yönetim görev ve

sorumluluklarını yerine getirirken, bankanın büyüklüğüne ve faaliyetlerin niteliğine

uygun ve yeterli bir iç denetim işlevine sürekli itibar edebilmesini sağlamak için

gerekli bütün tedbirleri almalıdır.

2.9.2.2. Bağımsız İşlev

Bankanın iç denetim bölümü, denetlenen faaliyetlerden bağımsız olmalıdır.

Bölüm aynı zamanda gündelik iç kontrol sürecinden de bağımsız olmalıdır. Bu, iç

76

denetim bölümüne banka içinde uygun bir konum verilmesi ve görevlerini nesnel ve

tarafsız bir biçimde yerine getirmesi anlamına gelir.

İç denetçinin bağımsız olabilmesi için şu üç şartın gerçekleşmesi gerekir

(Gürbüz, 1990: 52):

• İç denetçi, doğrudan üst yönetime sorumlu olmalıdır

• İç denetçi yürütme fonksiyonundan uzak olmalıdır

• İç denetçi görüşünü çekinmeden açıklayabilmelidir.

2.9.2.3. Denetim Tüzüğü

Denetim tüzüğü, iç denetim bölümünün banka içindeki konumunu ve

yetkisini garantiye alır. Denetim tüzüğü (Bankacılar Dergisi, 2000: 102);

• İç denetimin hedeflerini ve kapsamını,

• İç denetim bölümünün kuruluş içerisindeki yetki ve sorumluluklarını,

• İç denetim bölümünün başkanının hesap verme sorumluluğunu belirler.

Tüzük iç denetim bölümü tarafından hazırlanarak üst yönetim tarafından

onaylanmalıdır.

2.9.2.4. Yansızlık

İç denetim bölümü nesnel ve yansız olmalı, yani görevlerini müdahaleye

uğramaksızın ön yargısız olarak yapabilecek konumda olmalıdır.

İç denetçi, çalışmaları sırasında ortaya çıkabilecek çıkar çatışmalarından uzak

kalmalıdır. Dürüstlük ve yansızlığını etkileyebilecek hiçbir müdahaleye izin

vermemelidir. Ayrıca denetim çalışmaları sonunda ulaştığı görüşü, başkalarının

çıkarlarını düşünmeden raporunda açıklamalıdır (Gürbüz, 1990: 18).

77

2.9.2.5. Profesyonel Yeterlilik

Her iç denetçinin ve bir bütün olarak iç denetim bölümünün profesyonel

yeterliliği, bankanın iç denetim işlevinin uygun biçimde işleyişi açısından

vazgeçilmez önem taşır. Profesyonel yeterlilik, her elemanın sistematik olarak

sürekli eğitime tabi tutulması yoluyla sürdürülmelidir. Personelin rutin işler

yapmasının önlenmesi için rotasyona tabi tutulması da önemlidir (Basel Komite,

2000: 103).

2.9.2.6. Faaliyetin Kapsamı

Bankanın her faaliyeti ve her birimi iç denetimin kapsamına girmelidir. Şube

veya bağlı kuruluşlar ile dış kaynaklardan temin edilen faaliyetler de dahil olmak

üzere bankaların hiçbir faaliyeti ve birimi iç denetim biriminin kontrol kapsamı

dışında tutulamaz. İç denetim bölümü, görevlerinin ifası ile ilgili olduğu her durumda

bankanın herhangi bir faaliyetini veya birimini incelemeye ve yönetim bilgileri ile

bütün danışma ve karar verme kurullarının tutanakları dahil olmak üzere bankanın

bütün kayıt, dosya ve verilerini görmeye yetkili olmalıdır.

Genel bir perspektiften, iç denetimin kapsamı, iç kontrolün uygunluğunun ve

verilen görevlerin yerine getirilme biçiminin incelenmesi ve değerlendirilmesini

içermelidir. İç denetim bölümü özellikle şunları değerlendirmelidir:

• Bankanın politikalara ve risk kontrollerine riayeti,

• Dış raporlama dahil olmak üzere finans ve yönetim bilgisinin güvenirliliği

ve zamanındalığı,

• Elektronik bilgi sistemlerinin sürekliliği ve güvenirliliği,

• Bölümlerin işleyişi.

78

2.9.3. Banka İşletmelerinde Etkin Bir İç Kontrol Sistemine İhtiyaç

Duyulmasının Nedenleri

Özellikle son yıllarda bankacılık sektöründe önemli problemlerin bir çoğunun

yetersiz iç kontrol sistemlerinden kaynaklandığı, dünyaca ünlü bazı bankaların

yetersiz iç kontrol sistemleri bulunması nedeniyle hem finansal kayıplara uğradıkları

hem de itibar kaybettikleri görülmüştür.

1995 yılında Japon Daiwa Bankasının ve İngiltere'nin en eski (232 yıllık) ve

itibarlı bankalarından Baring Bankasının uğradığı birer milyar doların üzerindeki

kayıpla sonuçlanan olaylar, bu bankalarda etkin iç kontrol sistemlerinin kurulmamış

olmasından kaynaklanmıştır. Her iki bankada da yeterli ölçüde iş bölümünün

bulunmaması nedeniyle bankanın fonları üst yönetime rapor edilmeden riskli

yatırımlara yöneltilebilmiştir. Baring bankasının Nick Leeson isimli çalışanı

bankanın büyük miktardaki fonlarını yatırım politikalarına aykırı şekilde riskli future

yatırımlarına yönlendirirken, bu yatırımı üst yönetimden yanlış kayıt kullanarak

gizlemiştir. Neticede, Nick Leeson yatırım işlemlerinde sorumlu olduğu halde

kayıtlara erişim imkanına da sahip olması nedeniyle gerçekleştirdiği gizli işlemlerle

banka yönetiminin haberi olmadan bankayı bir milyar dolar zarara uğratmış ve

bankanın iflasına yol açmıştır. Eğer iç kontrol sisteminin genel kontrol amaçlarından

olan görevlerin ayrımı ilkesine uyulmuş olsaydı Nick Leeson kendi başına hareket

edemeyecek ve Baring Bankası da batmayacaktı.

Bu olaylar başka pek çok banka da yaşanmakta olup, bankalarda iç kontrol

sistemlerinin etkinliğini yitirmesinden kaynaklanan ve banka varlıklarının kaybıyla

sonuçlanan olayların nedenleri beş ayrı grupta kategorize edilebilir. Bunlara aşağıda

yer verilmiştir:

• Bankalarda güçlü bir kontrol kültürü oluşturulamamış olması ve bu

konuda yönetimin önderlik yapmaması,

• Bazı banka faaliyetlerindeki risklerin yeterince değerlendirilmemiş olması,

79

• Bankada görevlerin ayrımı, doğrulama, mutabakat, performans

değerlendirme gibi anahtar iç kontrol faaliyetlerinin bulunmaması veya kesintiye

uğramış olması,

• Denetim programlarının yetersiz olması veya etkin olmaması ve diğer

yönetsel gözetim faaliyetlerinin yetersiz oluşu.

Etkin olarak işleyen bir iç kontrol sistemi yukarıda anlatılan nedenlere ve

diğer nedenlere dayalı olarak ortaya çıkabilecek problemleri büyük ölçüde

giderebilir. Son yıllarda iç kontrol sistemlerinin iyi işlememesine dayalı olarak

görülen banka zararlarının önüne geçebilmesi, bu olaylardan alınan derslerden çıkan

ve yukarıda gruplandırılan nedenlerin hepsinin yok edilmesi ile mümkündür. Bunun

yapılabilmesi ise, etkin olarak işleyen bir iç kontrol sisteminin kurulmasına bağlıdır.

Geçmişte iç kontrol sistemleri hata, hile ve suistimalleri önlemeye yönelik

olarak oluşturulurken, günümüzde bu çerçeve oldukça genişlemiş ve bankaların

karşılaştığı tüm risklerin de iç kontrol sistemi tarafından azaltılması temel hedefler

arasında kabul görmektedir. Öyle ki, günümüzde bankaların koydukları hedeflerin

gerçekleştirmelerinde ve bankanın finansal açıdan sağlıklarını muhafaza

edebilmelerinde iç kontrol süreci kritik bir rol almaktadır.

Bankalarda iç kontrol birimlerini saptamak ve kurmak yönetim kurullarının

görevleri arasında sayılmaktadır. İç kontrol birimlerinin oluşturulması ve daha sonra

gelecek olan bağımsız denetimin esas yapılış nedenlerinin, banka bünyesinde kişisel

çıkar sağlayan insanları ve yolsuzluk yapanları bulup ortaya çıkarmak olmadığı,

aslında bunun zayıf insanı kötü bir şey yapmaya teşvik etmekten, güçlü insanları

fırsatçı olmaktan ve masum insanları da zan altında bulunmaktan korumak amacıyla

yapıldığı vurgulanmaktadır.

Etkin bir iç kontrol sistemine, bankalara başlıca sekiz noktada sağladığı

faydalar nedeniyle ihtiyaç duyulmakta olup, bu noktalara aşağıda yer verilmiştir:

• Etkin bir iç kontrol sistemi banka yönetimin de önemli bir parçasıdır,

80

• Etkin bir iç kontrol sistemi banka faaliyetlerinin güvenli bir şekilde

gerçekleşmesini sağlar,

• Etkin bir iç kontrol sistemi banka kuruluş amaçlarının gerçekleşmesine

katkıda bulunur,

• Etkin bir iç kontrol sistemi uzun dönemli karlılık hedeflerinin

gerçekleştirilmesine katkı sağlar,

• Etkin bir iç kontrol sistemi finansal ve yönetsel raporlamada bilgilerin

güvenirliliğini sağlar,

• Etkin bir iç kontrol sistemi yasalara, düzenlemelere, politikalara, planlara

ve iç prosedürlere uyulmasına katkıda bulunur,

• Etkin bir iç kontrol sistemi beklenilmeyen zarar ve kayıpların oluşması

riskini azaltır,

• Etkin bir iç kontrol sistemi bankanın itibarının zedelenme riskini azaltır.

2.10. BANKALARDA İÇ DENETİM SİSTEMİNİN TEMEL UNSURLARI

Başlangıçta dolandırıcılık, suistimal ve hata olasılıklarını en aza indirmek için

öngörülen bir işlev olan iç denetimin kapsamı zamanla daha da genişlemiş ve bir

bankanın karşılaşabileceği her türlü riski ortaya çıkarabilen bir sistem haline

gelmiştir.

Banka amaçlarının gerçekleştirilmesi ve faaliyetlerinin sürdürülmesi için iç

denetim sistemi önem arz etmektedir. İç kontrol sistemi beş katlı bir pramit şeklinde

düşünülebilir ve etkin bir iç kontrol sistemi birbirine geçmiş beş ayrı parçadan

oluşur. İç denetim sistemi birbirleriyle ilişkili beş temel unsuru aşağıda belirtildiği

gibidir (Basel Komite, 1998: 5):

• Banka yönetiminin gözetim faaliyetleri ve kurum içi denetim kültürü,

• Risk tanımı ve değerlendirme,

• Denetim faaliyetleri ve fonksiyonel ayrım,

• Bilgi erişim sistemi ve kurum içi iletişim,

81

• İzleme faaliyetleri ve iç denetim sisteminde hataların düzeltilmesi.

Önemli miktarlarda zararı olan bankalarda gözlenen problemler bu unsurlar

kapsamında sıralanabilir. Banka iç denetim işlevindeki performans, bilgi sistemleri

ile yasal ve diğer düzenlemelere uygunluğuna ilişkin amaçların gerçekleştirilmesi

yukarıdaki beş temel unsurun etkin olarak çalışmasına bağlıdır.

2.10.1. Banka Yönetiminin Gözetimdeki Rolü ve Kurum İçi Denetim Kültürü

İç kontrol pramidinin tabanını oluşturan kontrol çevresinin veya diğer bir

değişle kontrol ortamının uygun bir yapıda olması, etkin ve güvenilir bir iç kontrol

sisteminin kurulması ve çalıştırılması için gereklidir. Organizasyon yapısı, personelin

yeterliliği, yetki ve sorumluluk devrinin şekli, bütçe ve raporlama ve iç denetimin

etkinliği kontrol ortamını etkileyen belli başlı faktörlerdir (Güredin, 1994: 174).

Bunun dışında, özellikle son yıllarda bankalardaki bilgi-işlem süreci ve bilgi-işlem

sistemlerinin niteliği, tüm kontrol çerçevesi içerisinde en çok ağırlık kazanan

unsurların biri haline gelmiştir.

Gerekli kontrol ortamının oluşturulması banka yönetiminin

sorumluluğundadır. Etkin bir iç kontrol sisteminin oluşturulması için, başta banka

yönetim kurulu olmak üzere tepe yönetim bankada kontrol ortamının kurulup

işletilmesine önderlik etmelidir.

2.10.1.1. Banka Yönetim Kurulunun Rolü

Banka yönetim kurulu, bankanın tüm faaliyetlerine ilişkin önemli politika ve

stratejilerin onaylanması ve periyodik olarak incelemek; bankanın taşıdığı temel

riskleri bilmek ve bu risklere ilişkin kabul edilebilir asgari ve azami sınırları

belirlemek ve üst düzey yönetimin söz konusu riskleri tespit etmesi, ölçmesi,

yönetmesi ve kontrol etmesi konusunda gerekli tedbirlerin almasını temin etmek;

bankanın kurumsal yapısını onaylamak ve üst düzey yönetimin iç denetim sisteminin

82

işlerliğini izlemesini sağlamaktan sorumludur. Banka Yönetim Kurulu uygun ve

etkin bir iç denetim sisteminin kurulması ve sürdürülmesinden nihai olarak

sorumludur.

Banka yönetim kurulu, üst düzey yönetimi yönlendirir, yol gösterir ve gözler.

Bankanın kurumsal yapısı ve faaliyetlerine ilişkin temel politika ve stratejilerin

onaylanmasından ve incelenmesinden yönetim kurulu sorumludur. Tam ve etkin bir

iç denetim sisteminin kurulması ve yürütülmesinde nihai sorumluluk banka yönetim

kurulunundur. Kurul üyeleri bankanın taşıdığı riskler ve sürdürdüğü faaliyetlerle

ilgili bilgiler ve sunulan raporların değerlendirilmesinde tarafsız davranmalı, bilgi

sahibi olmalı ve durumu sorgulamalıdır. Olanaklı olduğu sürece, yönetim kurulu

üyeleri bankanın günlük faaliyetlerinden sorumlu olmayan bağımsız kişiler olmalıdır.

Etkin iletişim kanalları ve yeterli mali, yasal ve iç denetim faaliyetleri ile desteklen

en güçlü bir yönetim kurulu, iç denetim sisteminin etkinliğini azaltabilecek

problemlerin çözümlenmesinde ve gerekli düzenleyici tedbirlerin alınmasında önemli

bir rol oynar (Bankacılar Dergisi, 1998: 153).

Yönetim kurulu, iç denetim sisteminin etkinliğine ilişkin konularda üst düzey

yönetimle düzenli toplantılar yapmalı, üst düzey yönetimin ve iç ve bağımsız dış

denetçilerin kurumun iç denetim sistemine ilişkin değerlendirmelerini düzenli olarak

incelemeli, bağımsız denetçilerin, gözetim ve denetim otoritelerinin iç denetimin

güçlendirilmesine ilişkin yönetime yaptıkları öneri ve tavsiyelere uyulup

uyulmadığını kontrol etmeli, banka stratejileri ile mevcut risk limitlerinin

uygunluğunu periyodik olarak incelemelidir (Bankacılar Dergisi, 1998: 153).

Birçok ülkede bankaların başvurduğu yöntemlerden birisi de banka içi

denetim işlevinin yürütülmesi konusunda yönetim kuruluna danışmanlık edecek

bağımsız bir denetim komitesinin oluşturulmasıdır. Söz konusu komite, banka

yöneticilerinin yerine erişilen bilgilerin ve hazırlanan raporların detaylı olarak

incelenmesi işlevini üstlenir. Mali raporlama ve iç denetim sisteminin gözetiminden

sorumludur. Söz konusu komite ayrıca banka teftiş kurulunu doğrudan danışabileceği

ve bağımsız dış denetçilerin ilk etapta temasa geçebileceği bir yapı olup, banka teftiş

83

kurulu faaliyetlerinin izlenmesinden sorumludur. Söz konusu komite üyeleri mali

raporlama ve iç denetim konusunda bilgi sahibi olmalı ve üyeleri banka yöneticileri

dışından olmamalı örneğin, banka ya da bağlı kuruluşlarının işvereni olmadığı

yönetim kurulu üyeleri komite üyesi olabilir. Ancak, böyle bir komitenin

oluşturulması yasal olarak tek karar alma organı olan yönetim kurulunun yetki ve

sorumluluklarının devri anlamına gelmemelidir.

2.10.1.2. Banka Üst Düzey Yönetiminin Rolü

Banka üst düzey yönetimi, yönetim kurulu tarafından onaylanan politika ve

stratejilerin yürütülmesi; bankanın taşıdığı risklerin tespit edilmesi, ölçülmesi,

izlenmesi ve kontrol edilmesi için gerekli yöntemlerin geliştirilmesi; yetki ve

sorumlulukların açık olarak paylaşıldığı bir kurum yapısının sürdürülmesi ve görev

ve sorumlulukların etkin olarak yerine getirilmesinin takip edilmesi; uygun iç

denetim politikalarının oluşturulması, iç denetim sisteminin etkinliğinin ve

uygunluğunun izlenmesinden sorumludur.

Banka üst düzey yönetimi, banka politika ve stratejilerine ilişkin yönetim

kurulu kararlarının uygulanması ve etkin bir iç denetim sisteminin kurulmasından

sorumludur. Üst düzey yöneticileri iç denetimle ilgili daha detaylı politika ve

prosedürlerin oluşturulması konusunda özel birimleri görevlendirebilir. Görev

delegasyonu yönetimin esasını oluşturur. Ancak, üst yönetimince görevlendirilen

yöneticilerin uygun yöntem ve kuralları geliştirip, uygulamasının izlenmesi önem

taşımaktadır (Basel Komite, 1998: 7).

İç denetim sistemine uygunluk, raporlamaya ilişkin yetki ve sorumlulukların

dağılımını açıkça gösteren etkin iletişim kanallarına ve bilgi donanımına sahip bir

organizasyon yapısına bağlıdır. Yetki ve sorumlulukların dağılımı raporlama

işlevinde herhangi bir aksamaya yol açamamalı ve tüm birimlerin ve faaliyetlerin

yönetimin kontrolünde olmasına imkan vermelidir.

84

Denetime ilişkin faaliyetlerin eğitimli ve gerekli altyapı ve teknik özelliklere

sahip personel tarafından yürütülmesi için üst düzey yönetim düzenleyici tedbirleri

almalıdır. Denetim işlevinde yer alan tüm personel, çalışmalarından dolayı uygun bir

teşvik programına tabi olmalıdır.

2.10.1.3. Denetim Kültürü

Banka yönetim kurulu ve üst düzey yönetimi, mesleki ve ahlaki yüksek

standartların geliştirilmesinden ve bankada her seviyedeki personelin iç denetim

önemini anlamasını sağlayacak kurum içi denetim kültürünün oluşturulmasından

sorumludur. Banka bünyesindeki her çalışan iç denetim sisteminin işleyişinde kendi

rolünü anlamalı ve bu işleve katılmalıdır.

Güçlü bir denetim kültürünün varlığı etkin denetim sisteminin en önemli

unsurudur. Banka yönetim kurulu ve üst düzey yönetim tutum ve davranışları ile iç

denetimin önemini tüm banka personeline anlatmalıdırlar. Bu da hem kurum içinde

hem de kurum dışında sürdürülen banka faaliyetlerinde etik kuralların uygulanmasını

gerektirir. Yönetim kurulu ve üst düzey yönetimin tutum ve davranışları, banka

denetim kültürüne ilişkin etik kuralları ve bunlarda bütünlüğün sağlanmasını

doğrudan etkiler.

İç denetim, farklı sorumluluklar taşımakla birlikte tüm banka personelinin

içinde yer aldığı bir işlevdir. Tüm banka personeli iç denetim işlevine doğrudan ya

da dolaylı olarak katkıda bulunacak bir bilgi üretmektedir. Tüm çalışanların kendi

sorumluluklarını yerine getirmesi ve görevleri dolayısıyla karsılaştıkları problemleri

(etik kurallara aykırı uygulamalar ve diğer banka stratejilerine aykırı olan ya da yasal

olmayan faaliyetler gibi) kurum içi kanallar aracılığıyla üst yönetime aktarmaları

etkin bir denetimin sağlanmasında önem taşımaktadır. Bunun en iyi şekilde

sağlanması için görev ve yetkilerin yazılı olarak tanımlanması ve ilgili personele

ulaştırılması gerekmektedir. Banka içindeki tüm personelin iç denetimin önemini

anlaması ve aktif olarak bu sürece katılması esastır.

85

Etik kuralların teşvik edilmesi ve uygulanabilir olması için bankaların bunlara

aykırı olan faaliyetleri teşvik edecek politika ve uygulamalardan kaçınması

gerekmektedir. Söz konusu politika ve uygulamalar; performansa ilişkin amaçların

ve diğer operasyonel sonuçların ön plana çıkarılması, kısa dönemde etkili olabilecek

risklerin önlenmesi için uzun dönemde etkili olabilecek risklerin göz ardı edilmesi,

görev ve yetkilerin etkin olmayan şekilde dağılımı sonucu banka kaynaklarının

yanlış kullanılması, kısa dönemli hedeflere yönelik teşvik programı uygulanması ya

da hatalı davranışlar için uygun bir yaptırım mekanizmasının isletilmeyişi seklinde

örneklendirilebilir. İç denetim tüm banka personelini içine alan bir alan bir

faaliyettir. Bu açıdan tüm personel iç denetimin önemini kavramalı ve aktif olarak bu

sürece katılmalıdır (Berdibek, 1998: 15).

Etkin bir iç denetiminin olması bankanın amaçlarını gerçekleştirmesi için bir

güvence oluşturmamakla birlikte denetim kültürünün olmaması durumunda hata ve

eksikliklerin fark edilmeden devam etmesini olanaklı kılınacaktır.

2.10.2. Risk Tespiti ve Değerlendirme

Etkin bir iç denetim sistemi, banka amaçlarına ulaşılmasını engelleyebilecek

maddi risklerin tespit edilmesini ve değerlendirilmesini gerektirir. Risklerin

değerlendirilmesinde bankanın ve konsolide bazda banka grubunun karşı karşıya

olduğu tüm riskler (kredi riski, ülke riski, transfer riski, piyasa, faiz riski, likidite

riski, faaliyet riskleri, yasal risk, itibar riski vb.) dikkate alınmalıdır. İç denetimlerin,

yeni ya da daha önceden test edilmemiş risklere yönlendirilmek üzere yeniden

yapılandırılması gerekebilir.

Bankalar faaliyetleri gereği risk alan kuruluşlardır. Bu nedenle, bankanın

taşıdığı risklerin tespit edilmesi ve değerlendirilmesi iç denetim sisteminin bir

gereğidir. Bu açıdan bakıldığında banka amaçlarının gerçekleştirilmesini olumsuz

yönde etkileyecek her türlü iç ve dış faktörlerin tespiti ve değerlendirilmesi

86

gereklidir. Söz konusu işlev bankanın karşı karşıya kaldığı tüm riskleri kapsamalı ve

bankanın organizasyon yapısındaki tüm seviyelerde sürdürülmelidir. Risk

değerlendirme işlevi, bankanın çeşitli faaliyet alanlarında kar maksimizasyonuna

ilişkin risklerin ve stratejilerin incelenmesini hedefleyen risk yönetiminden bu

anlamda farklılık gösterir.

Etkin risk değerlendirilme işlevi, banka faaliyetlerini olumsuz yönde

etkileyebilecek kurum içi (örneğin, kurumsal yapının karmaşık yapısı, banka

faaliyetlerinin içeriği, personel kalitesi, kurumsal değişiklikler, personelin

devamlılığı gibi) ve kurum dışı (örneğin, ekonomik etkenler, sektördeki değişmeler

ve teknolojik gelişmeler gibi) tüm faktörlerin tespit edilmesini gerektirir. Risk

değerlendirmesi kapsam olarak hem bankanın organizasyon yapısındaki tüm

seviyelerde hem de bankanın yan kuruluşlarının faaliyetlerini de içine almak üzere

tüm faaliyetleri kapsayan geniş bir yelpazede yapılmalıdır. Risk değerlendirilmesine

ilişkin çeşitli yöntemler kullanılabilir. Etkin risk değerlendirmesi, ölçülebilir ve

ölçülemez tüm riskleri kapsamalı ve bu risklerin kontrolüne ilişkin kar ve maliyet

hesaplaması yapılmalıdır (BDDK, 2001: 3).

Risk değerlendirmesi, aynı zamanda, risklerin kontrol edilebilirlik derecesinin

belirlenmesini de içerir. Banka tarafından kontrol edilebilir riskler için kabul

edilebilirlik derecesi ya da banka denetim sistemi içinde bu risklerin ne ölçüde

azaltılabileceği hususunun değerlendirilmesi gerekir. Banka tarafından kontrol

edilemeyen riskler hakkında da kabul edilebilirlik derecesi ya da etkilediği banka

faaliyetlerinin azaltılması ya da sona erdirilmesi konusunda karar verilmesi

gereklidir.

Risk değerlendirme işlevinin, dolayısıyla da iç denetim sisteminin etkin

olarak yürütülmesi için banka üst yönetiminin bankanın taşıdığı riskleri düzenli

olarak değerlendirmesi ve değişen koşullara göre gerekli düzenleyici tedbirleri

alması gereklidir. İç denetimlerin, yeni risklerin oluşması ya da mevcut risklerin

kontrol edilemez duruma gelmesi karşısında yeniden gözden geçirilerek söz konusu

bu risklere yönlendirilmesi gereklidir. Örneğin; yeni finansal araçlarla yapılan

87

işlemlere ilişkin riskler değerlendirilmelidir. Söz konusu riskler, genellikle finansal

araçların ve bunlarla yapılan işlemlerin getirilerinin ne olacağı ve bankanın nakit

akışını ne şekilde etkileyeceği hususlarının ekonomik koşullar ve diğer etkenler

birlikte değerlendirilmesiyle en iyi şekilde analiz edilebilir. Operasyonel hatalardan

müşterilerin yanlış algılamalarına kadar olası tüm problemlerin dikkate alınması

denetim için önemli bir unsurdur.

2.10.3. Denetim İşlevi ve Görev Dağılımı

Denetim faaliyetleri bankanın günlük faaliyetlerinin ayrılmaz bir parçası

olmalıdır. Etkin iç denetim sistemi bankanın tüm seviyelerinde denetim faaliyetinin

tanımlandığı uygun bir denetim yapısının kurulmasını gerektirir. Denetim faaliyetleri

içinde; üst düzey incelemeler, farklı birim ve bölümlere ilişkin uygun denetim

faaliyetleri, fiziki denetimler, belirlenen asgari ve azami limitlere uygunluğun

denetimi ve uygun olmayanların takibi, yetki ve onay sistemi ile doğrulama ve

mutabakat sistemi yer almalıdır.

Bankalarda iç denetim faaliyetleri, risk değerlendirme işlevi ile tespit edilen

risklerin izlenmesine olanak verecek şekilde düzenlenmeli ve sürdürülmelidir. İç

denetim faaliyetleri iki aşamayı içerir. Birincisi, denetim politikası ve prosedürlerin

oluşturulması, ikincisi ise bu politikaların ve uygulanan prosedürlerin birbiriyle

uygunluğunun saptanmasıdır. Bankada çalışan tüm personel denetim faaliyetlerinin

kapsamındadır. Denetim faaliyetlerine ilişkin şu örnekler verilebilir (Bankacılar

Dergisi, 1999: 156);

• Üst düzey yönetimin incelemeleri; yönetim kurulu ve üst düzey yöneticiler

banka personelinden sık sık görevleri ile ilgili rapor ve sunum yapmalarını isteyerek

bankanın amaçları doğrultusunda gelişmeleri incelerler. Örneğin, üst düzey yönetim

mali hesap raporlarını inceleyerek bütçe hedeflerini gözden geçirir. Bu inceleme

sonucunda üst düzey yönetimin yönelteceği sorular cevaplandırılır ve böylece bir

denetim süreci işletilmiş olur.

88

• Faaliyet denetimi; birim yöneticileri olağanüstü durumlar hakkında günlük

haftalık ve aylık raporlar ile genel performans raporlarını inceler ve değerlendirir.

Birim yöneticilerince yapılan incelemeler üst düzey yönetimce yapılan

incelemelerden daha sık ve daha detaylı olmaktadır. Örneğin; ticari kredilerden

sorumlu müdürü haftalık raporlarda kredi geri ödemeleri ve faiz gelirlerini

incelerken, kredilerden üst düzey sorumlu ise, benzer raporları aylık bazda inceler ve

tüm sektörlere verilen kredileri özet bir formatta görmek ister. Daha üst yönetimin

incelemeleri sonucu ise ortaya konulan sorular ve alınan yanıtlar denetim sürecinin

işleyişini gösterir.

• Fiziksel denetimler; daha çok bankaya ait maddi varlıkların kullanımına

yönelik sınırlamaları içerir (nakit para, menkul kıymetler gibi). Denetim faaliyeti söz

konusu bu sınırlamaları ve periyodik envanterleri içerir.

• Tanınan limitlere uygunluk; bankacılığa ilişkin genel risk sınırlarına bağlı

kalınması risk yönetiminin bir gereğidir. Örneğin, kredi verme limitlerine uyulması

bankanın kredi riskini azaltacağından risk profilinin değişmesini de sağlayacaktır.

Dolayısıyla, iç denetimin en önemli kısmı bankanın genel risk sınırlarına uyup

uymadığının incelenmesidir.

• Onay ve yetki; belli limitlerin üzerindeki işlemler için onay ve yetki

gerekliliği üst yönetim seviyelerinin söz konusu işlemlerden haberdar olmasına

imkan verir ve kendilerine sorumluluk yükler.

• Sorgulama ve mutabakat; işlem detaylarının ve kullanılan risk yönetim

modellerine ait çıktıların sorgulanması önemli bir denetim faaliyetidir. Periyodik

olarak yapılan mutabakat toplantıları, (nakit akışı ile hesap verilerinin

karşılaştırılması gibi) işlem ve kayıtların karşılaştırılarak doğrulanmasına imkan

verir. Bu mutabakatlar uygun üst düzey yöneticilere rapor edilerek mevcut

problemlerin saptanması sağlanır.

89

Denetim faaliyetleri, hem yönetim hem de ilgili tüm personel tarafından

günlük faaliyetlerinin bir parçası olarak değerlendirilmek suretiyle etkinlik

kazandırılır. İç denetimin günlük faaliyetler dışında ek zaman ve çalışma

gerektirecek bir faaliyet olarak sürdürülmesi verilen önemi azaltmakla birlikte

personelin kısa zaman süreci içinde kendilerini denetim görevlerini yerine getirmeye

zorlanmış hissetmesi denetimlerin etkinliğini zayıflatabilir. Ayrıca, denetimin günlük

faaliyetlerin bir parçası olması değişen koşullara hızlı ve çabuk adapte olunmasını

sağlayacağı gibi, olağanüstü maliyetlerden kaçınılmasına yardımcı olur. Banka

içinde denetim kültürünün benimsenmesi için üst düzey yönetim denetim

faaliyetlerinin günlük çalışmaların ayrılmaz bir parçası olduğu konusunun ilgili tüm

personel tarafından anlaşılmasını sağlamalıdır.

Bankanın faaliyetlerine ilişkin gerekli politikaların ve prosedürlerin

oluşturulmasının yanı sıra düzenli olarak banka faaliyetlerinin bu politika ve

prosedürlere uygun olarak sürdürülmesini sağlamak ve halen gündemde olan politika

ve prosedürleri belirlemek üst düzey yönetimin görevidir (Kara, 2001: 12).

Etkin iç denetim sistemi banka faaliyetlerine ilişkin uygun fonksiyonel

ayrımların olmasını, farklı yetki ve sorumlulukların çakışmamasını gerektirir.

Muhtemel çıkar çatışmalarının olabileceği faaliyet alanları belirlenerek, en aza

indirilmeli ve bağımsız izlemeye tabi olmalıdır.

İç denetimdeki yetersizlikleri nedeniyle önemli kayıplara uğrayan bankalar

incelendiğinde gözetim ve denetim otoritelerince belirlenen tipik bir problem; söz

konusu bankalarda gerekli fonksiyonel ayrımların bulunmayışıdır. Bir kişiye aynı

anda birbiriyle çakışan görev ve sorumlulukların verilmesi, örneğin, bankada hem

gişe işlemlerinden hem de 'back ofis'ten sorumlu olunması kişisel kar sağlamak için

bankanın finansal verilerinin yönlendirilmesine ya da bankanın zarara uğratılmasına

yol açabilir. Bu nedenle, banka kaynaklarının kişisel çıkarlar için yanlış biçimde

kullanılmasının önlenmesi bakımından bankadaki fonksiyonel bölümlerle ilgili görev

ve sorumlulukların mümkün olduğunca birbirinden ayrılması gereklidir.

90

Fonksiyonel ayrım yalnızca yukarıdaki örnekle sınırlı değildir. Sorunlara

neden olabilecek daha başka örnekler de vardır:

• Ödemeler için onay yetkisine ve ödeme yapma yetkisine sahip olma,

• Müşteri hesapları ve özel hesaplarda yetkili olmak,

• Bankacılık ve ticari kayıtlara ilişkin işlemler yapmak,

• Kredi alanın hem mali durumunu tespit etmek hem de sonraki faaliyetlerini

takip etmek, vb.

Banka için risk yaratabilecek fonksiyonların tespit edilerek mümkün

olduğunca ayrılması ve farklı kişilerin sorumluluğuna verilerek bağımsız bir tarafça

izlenmesi gerekmektedir. Önemli görevlerdeki personelin sorumlulukları ve yetkileri

periyodik olarak incelenerek, banka için risk oluşturmaması için gerekli tedbirler

alınmalıdır.

2.10.4. İzleme Faaliyetleri ve Denetim Sisteminde Hataların Düzeltilmesi

Bankanın iç denetim sisteminin etkinliği aralıksız olarak izlenmelidir. Temel

risklerin izlenmesi bankanın günlük faaliyetlerinin içinde yer almalı ve banka

yönetimi ve banka müfettişleri tarafından yapılacak periyodik değerlendirmelerin bir

parçası olmalıdır (Basel Komite, 1998: 10).

Bankacılık dinamik ve hızla gelişen bir sektördür. Bankalar kurum içinde ve

dışında gerçekleşen gelişmelere paralel olarak iç denetim sistemlerini sürekli

izlemek, değerlendirmek ve etkinliğinin devamını sağlamak için geliştirmek

durumundadır. Çokuluslu bankalarda, üst düzey yönetimin izleme fonksiyonu açıkça

tanımlanmalı ve kurum içinde gerekli yapı oluşturulmalıdır (Kara, 2001: 14).

İç denetim sisteminin etkinliği bankacılık işlemleri, mali kontrol ve iç kontrol

olmak üzere farklı alanlarda görevli banka personeli tarafından izlenir. Bu nedenle

üst yönetimin hangi personelin hangi faaliyetlerin izleneceğinden sorumlu olduğunu

91

tespit etmesi gerekir. Bankanın günlük faaliyetlerinin bir parçası olarak iç denetim

sisteminin işleyişi izlenirken, iç denetim sisteminin etkinliğinin periyodik olarak

ayrıca değerlendirilmesi gereklidir. Bankanın farklı faaliyetlerinin izlenmesinin ne

sıklıkta olacağı bankanın taşıdığı mevcut riskler ile banka içindeki ve dışındaki diğer

gelişmelere göre belirlenmelidir.

Kesintisiz izleme iç denetim sistemindeki hata ve eksikliklerinin çabucak fark

edilerek düzeltilebilmesi imkanını verir. İç denetim sistemi bankanın operasyonel

işlemleriyle iç içe girdiğinde izleme fonksiyonu en etkin biçimde çalışır ve düzenli

raporların üretilmesine olanak verir.Günlük işlem kayıtlarının incelenmesi ve

onaylanması, özel durum raporlarının üst yönetimce incelenmesi ve onaylanması

aralıksız izleme işlevine örnek olarak verilebilir (Bankacılar Dergisi, 1998: 159).

Ayrı birimler tarafından yapılan değerlendirmeler bir yandan problemlerin

ancak ortaya çıktıktan sonra fark edilmesine yol açar, diğer yandan ise izleme

faaliyetlerinin ve iç denetim sisteminin etkinliğinin kapsamlı olarak

değerlendirilmesine imkan verir. Bu değerlendirmeler farklı fonksiyonel birimlerde,

örneğin, bankacılık işlemleri, mali kontrol, banka içi teftişte görevli personel

tarafından yapılır. İç denetim sisteminin ayrı birimlerce değerlendirilmesi sık sık özel

görevlerde bulunan personelin kendi sorumluluk alanıyla ilgili kişisel

değerlendirmesi seklinde olur. Söz konusu değerlendirme sonuçlarına ilişkin raporlar

üst düzey yönetimce incelenir. Her seviyede yapılan değerlendirmenin raporlanması

ve zamanında ilgili pozisyonlardaki yöneticilere ulaştırılması gerekir.

İç denetim sisteminin, bağımsız ve uygun eğitime sahip banka müfettişlerince

yürütülecek etkin ve kapsamlı kontrolünün yapılması gerekir. Banka müfettişlerince

yürütülen kontroller iç denetim sisteminin önemli bir parçasıdır ve doğrudan yönetim

kurulu, teftiş kurulu ve üst düzey yönetime rapor edilmelidir (Basel Komite, 1998:

15).

Banka içi kontroller, iç denetim sisteminin kesintisiz izlenmesinin önemli bir

unsurudur, çünkü, mevcut politika ve yöntemlere uygunluğun bağımsız olarak

92

değerlendirilmesine imkan verir. Banka içi kontroller bankanın günlük

faaliyetlerinden bağımsız olarak yapılır ve bankanın şube ve yan kuruluşlarının tüm

faaliyetlerini kapsar.

Doğrudan yönetim kurulu, üst düzey yönetim ya da banka teftiş kuruluna

rapor edilmek suretiyle, banka müfettişleri bankanın faaliyetleri hakkında tarafsız

bilgi sunarlar. Bu işlevin önemi nedeniyle banka müfettişlerinin yeterli eğitime sahip,

ehliyetli, görev ve sorumluluklarının bilincinde kişiler olması gerekir. Banka içi

kontrollerin ve iç denetim sisteminin incelenmesinin zamanlaması bankanın yapısı,

faaliyetleri ve taşıdığı risklere uygun olmalıdır.

Banka içi teftiş raporları doğrudan banka yönetim kurulu, teftiş kurulu ve üst

düzey yönetime sunulur. Yönetim kuruluna tüm yönetim birimleri hakkında tarafsız

olarak hazırlanan raporların verilmesi, banka yönetiminin etkin olarak çalışmasına

imkan verir.

Teftiş kurulundaki müfettişlerin tarafsızlığının korunması için maaş ve

ödeneklerinin yönetim kurulu ya da rapor ettikleri birim yöneticileri dışındaki üst

düzey yönetim tarafından belirlenmesi yerinde olur.

Prensip olarak banka yönetimi, banka müfettişleri ya da denetimden sorumlu

diğer banka personeli tarafından tespit edilen iç denetime ilişkin hata ve eksiklikler

zamanında ilgili yönetim birimlerine rapor edilmeli ve ivedilikle ele alınmalıdır.

İç denetime ilişkin hatalar ya da etkin olarak kontrol edilmeyen tüm riskler

tespit edildiği anda yönetim kurulu ve üst düzey yönetime rapor edilmekle birlikte

gerekli personele de rapor edilmelidir. Rapor edildikten sonra gerekli düzeltmelerin

yönetimce belli bir zaman sürecinde yapılması önem taşımaktadır. Banka müfettişleri

izleme prosedürünün aşamalarını takip ederek, yönetim kurulunu veya üst düzey

yönetimini düzeltilmeyen hatalardan haberdar etmelidir. Tüm hataların belli bir

zaman süreci içinde belirlenmesi için üst düzey yönetimin iç denetime ilişkin

zayıflıkların izlenmesine imkan verecek bir sistemin kurulması ve düzenleyici

93

tedbirlerin alınması gereklidir.

Tüm denetim faaliyetlerine ilişkin konularda yönetim kurulu ve üst düzey

yönetime düzenli raporlar sunulmalıdır. Ancak, maddi olmayan konuların daha

önemsiz görülerek zamanında değerlendirilmemesi önemli bir kontrol hatası olabilir.

94

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3. TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDE İÇ DENETİM

YAPISININ OLUŞTURULMASI

Gerek ulusal gerekse uluslar arası finansal piyasalarda yaşanan hızlı gelişmeler

ile Türk Bankacılık Sektörünün içine girdiği yeniden yapılanma, bankaların etkin

gözetim ve denetimi konusunda yeni düzenlemelerin yapılmasını zorunlu kılmıştır.

Bu nedenle bankalar, ilk olarak Haziran 1999’da 4389 sayılı Bankalar Kanununun

9/4.maddesine göre karşılaştıkları risklerin izlenmesi ve kontrolünü sağlamak

amacıyla esas ve usulleri BDDK tarafından belirlenecek etkin bir iç denetim yapısı

ile risk kontrol ve yönetim sistemi kurmakla yükümlüdürler. Böylelikle bankaların

risk yönetimi ve iç denetim yapısını oluşturmaları için hukuki zemin hazırlanmış

olur.

Belirtilen kanun maddesi çerçevesinde gerekli düzenlemeler yapılmış ve

BDDK tarafından hazırlanan “ Bankaların İç Denetim ve Risk Yönetimi Sistemleri

Hakkında Yönetmelik” 08.02.2001 tarih ve 24312 sayılı Resmi Gazetede

yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.

Ancak bankalar kendi içlerinde iç denetim yapısını oluştururken pek çok

güçlükle karşılaşmış özellikle yönetmelik hükümlerinin hayata geçirilmesinde

yönetmelik yetersiz kalmıştır. Bu nedenle BDDK tarafından açıklayıcı nitelikte

“Bankaların İç Denetim ve Risk Yönetimi Sistemleri Hakkında Yönetmeliğin

Uygulanmasına İlişkin 1 Sayılı Tebliğ” ile uygulamaya açıklık getirilmiştir.

Bankalar, faaliyetlerinin kapsamı ve yapısıyla uyumlu, değişen koşullara cevap

verebilecek nitelik, yeterlilik ve etkinlikte, uygun iç denetim ve risk yönetim

sistemlerini kurmak, devam ettirmek ve geliştirmek zorundadırlar. İç denetim yapısı

95

kapsamındaki iç kontrol, teftiş ve risk yönetimi fonksiyonları içindeki faaliyetler,

yönetim kurulu, üst düzey yönetim, bankanın her düzeydeki personeli ile teftiş

kurulu, iç kontrol merkezi ve risk yönetimi grubu tarafından yürütülür. İç denetim ve

risk yönetim düzenlemeleri, bu birimlerin birbirinden bağımsız, iç kontrol işlevi

kapsamında banka yönetim kuruluna ve üst düzey yönetimine karşı ayrı ayrı sorumlu

olmalarını sağlayacak şekilde yapılmalıdır. Bu kapsamda her banka kendi örgüt

yapısı içinde ayrı bir teftiş birimine, ayrı bir iç kontrol merkezine ve risk yönetimi

grubuna yer vermeli ve bunların idari açıdan doğrudan yönetim kuruluna bağlı

olacak şekilde örgütlenmelerini sağlamalıdır.

96

TABLO-2:Banka Organizasyon Yapısı İçinde İç Denetim Sistemi

Bankaların bu yapılanmada dikkat etmeleri gereken en önemli konulardan bir

tanesi iç denetim yapısının ne şekilde oluşturulması gerektiğidir. Bankalar iç denetim

yapısını oluşturmada şu sırayı takip eder:

• Etkin bir iç kontrol ortamının oluşturulması,

• İç Denetim Merkezinin yapısını; İç Kontrol Merkezi, Teftiş Kurulu ve

Risk Yönetim Merkezi olarak bölümlemek,

• Bu bölümlerin etkin faaliyet gösterebilmeleri ve görev ayrımı

noktalarının belirlenmesi amacıyla, her bölümün yönetmeliklerini

düzenlemek,

97

• Her bölümün organizasyon yapısını oluşturmak.

3.1. BANKALARDA İÇ DENETİME KONU OLAN DENETİM ALANLARI

Bankaların iç kontrol merkezinin, teftiş kurulu ve risk yönetim merkezi

tarafından etkin bir iç denetim gerçekleştirmesi için faaliyetlerine başlamadan önce

denetim alanlarını tespit etmeleri gerekmektedir. Denetim alanları, temel kontrol

alanları ve bankanın faaliyetlerine dayalı olarak belirlenir.

Temel kontrol alanlarının bir kısmı, düzenli aralıklarla yapılan kontrol ve

incelemeleri kapsarken diğer bir kısmı gerektiğinde ve istendiğinde yapılan ve bir

süreye bağlı olmadan yapılan acil ve hızlı kontrol alanlarını kapsar. Bu doğrultuda

başlıca temel kontrol alanlarını aşağıdaki şekilde belirtebiliriz;(08.02.2001 tarih

24312 sayılı Resmi Gazete);

• Gözetim amacıyla Kurumun (BDDK) talep ettiği raporlamaların ve diğer

bilgilerin hazırlanması,

• İlgili mevzuata uygunluğun sağlanması,

• Yeterli düzeyde karşılık ayrılmasının sağlanması,

• Faaliyetlerin sağduyulu olarak planlanması ve yürütülmesinin temini,

• Finansal muhasebe ve yönetim bilgi sistemleri,

• Temel faaliyet alanlarının özel kontrolü,

• Otomasyon bilgi işlem ortamı,

• Acil ve beklenmedik durum planlaması,

• Kara paranın aklanmasının önlenmesi.

98

3.1.1. İç Denetime Konu Olan Temel Kontrol Alanları

3.1.1.1. Gözetim Amacıyla Kurum Tarafından Talep Edilen Raporlamaların ve

Diğer Bilgilerin Hazırlanmasına İlişkin Kontroller

Hazırlanan finansal raporlamalar ve diğer bilgiler, belirlenen raporlama

usullerine ve kriterlerine uygun olmalıdır. Belirlenen koşulların yerine getirilip

getirilmediği ve ortaya çıkan aksaklıklar bankada teftiş ve iç kontrol faaliyetlerini

yürüten departman ve yetkililer tarafından sürekli izlenir. Gerekli kontrol ve

incelemeler teftiş ve iç kontrol departmanınca etkin bir biçimde yerine getirilir.

3.1.1.2. İlgili Mevzuata Uygunluğun Sağlanması

Bankaların, bankacılıkla ilgili yasal düzenlemelere uygun faaliyette

bulunmalarını sağlayacak, uyarıcı izleme ve raporlama sistemlerine sahip olmaları

gerekmektedir. Banka üst düzey yönetimi, mevzuata, banka içi kurallara, genel

bankacılık ilkelerine ve finansal sistemde genel kabul gören piyasa kurallarına

uyulmasının önemini ve düzenlemelere uyulmamasının ne tür yeni risklere yol

açabileceğini bilmelidir.

İç kontrol merkezi ve banka üst düzey yönetimi, bankanın birimlerinde

düzenlemelere uyulup uyulmadığının takip edilmesini, kontrolünü ve

koordinasyonunu sağlayacak kişileri görevlendirir ve görev tanımlarını açık bir

şekilde oluşturur.

99

3.1.1.3. Yeterli Düzeyde Karşılık Ayrılmasının Sağlanması

Bankanın varlıkları ve muhtemel yükümlülükleri ile ilgili olarak ayrılması

gereken değer azalış karşılıkları, gider karşılıkları ve diğer karşılıklar, bankanın

risklerini ve yükümlülüklerini karşılayacak düzeyde olmalıdır. Bu amaçla bankanın

varlıklarının kaliteleri değerlendirilmeli, donuk ve sorunlu kredi ve alacaklar için

yeterli düzeyde karşılık ayrılması hususu üzerinde önemle durulmalıdır. Ayrıca

bankanın yeterli karşılık ayrılması konusundaki politikaları ve uygulama usullerinin,

kontrol ve denetimi yapılmalıdır.

3.1.1.4. Faaliyetlerin Basiretli Bir Şekilde Planlanması ve Yürütülmesinin

Sağlanması

Üst düzey kontrol ve incelemelerin amacı banka faaliyetlerinin basiretli bir

biçimde planlanmasının ve uygulanmasının sağlanmasıdır. Strateji, politika ve

yetkilerin basiretli bir şekilde tanımlanması, yönetim politikaları ile uygunluğun

takip edilmesi ve performans değerlendirmesi bu kontrol ve incelemelerin kapsamı

içinde yer almaktadır.

3.1.1.5. Finansal Muhasebe ve Yönetim Bilgi Sistemlerine İlişkin İnceleme ve

Kontroller

Bankanın iç kontrol ve teftiş faaliyetini yürüten birimler, finansal muhasebe

sistemi ile yönetim bilgi sisteminin etkin bir kontrol ve incelemesini gerçekleştirmek

durumundadırlar.

Yönetim bilgi sistemi, finansal tabloların ve diğer raporlamaların yasal

düzenlemeler doğrultusunda hazırlanması açısından ilgili verileri zamanında

toplamalıdır.

100

Bankanın başlıca finansal performans göstergeleri ile finansal tabloları

banka içinde kontrol edilip onaylandıktan sonra kamuya açıklanır. İç denetim

faaliyeti ile finansal tabloların güvenilirliği teminat altına alınır. Finansal tablolar

muhasebe kuralları ve standartlarına uygun olarak hazırlanır.

3.1.1.6. Temel Faaliyet Alanlarının Özel Kontrolü

Bankanın temel faaliyet alanları özel bir inceleme ve kontrole tabi tutulur.

Bu nedenle bankanın temel faaliyet alanlarının uygun bir biçimde gruplandırılması

gerekmektedir. (Aslan,2003: 94. )

3.1.1.7. Otomasyon/Bilgi-İşlem Ortamının Kontrolü

Bilgi işlem sisteminin planlamasını, geliştirilmesi ve çeşitli uygulamaların

tatbiki sürecinde taşınan risklerin asgariye indirilmesine yönelik olarak, gerekli

kontrol mekanizmaları bankalar tarafından oluşturulur48.

3.1.1.8. Acil ve Beklenmedik Durum Planlaması

Bankada yangın, deprem sel gibi felaketlerden kaynaklanabilecek kayıp ya da

zararların azaltılabilmesi ve potansiyel zararın kontrolü amacıyla bankalar tarafından

acil ve beklenmedik durum planlaması hazırlanmalıdır.

3.1.1.9. Kara Paranın Aklanmasının Önlenmesi

Bankanın yönetim kurulu kaynağı yasal olmayan kara paranın aklanması

faaliyetini ve bankanın bu faaliyete bilmeden taraf olmasını engelleyecek kontrol

mekanizmasının ve uygulama usullerinin oluşturulmasını sağlamalıdır.

101

3.2. İÇ KONTROL VE İÇ DENETİM İLİŞKİSİ

İşletmelerde iç kontrol sistemi ile iç denetim arasındaki ilişkileri tam

anlamıyla değerlendirebilmek için iç kontrol sistemi ile iç denetim kavramlarının

birbirinden farklı kavramlar olduğunu ortaya koymamız gerekmektedir.

İç kontrol sistemi, işletme faaliyetlerinin sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesi,

muhtemel hata, hile ve eksikliklerin engellenebilmesi ve işletmenin hedeflerini

gerçekleştirmek üzere ihtiyaç duyduğu bütün plan, politika, prosedür ve

uygulamaları kapsayan bir sistemdir.

Tüm işletmeler, amaçlarına ulaşmada çeşitli risklere katlanırlar.. Risk işletme

faaliyetlerinin planlandığı gibi gerçekleşmeme olasılığından kaynaklanır. İşletme

yönetimi bu risklerin belirlenmesini ve mümkün olduğu ölçüde bu riskleri azaltmak

için muhasebeye ve diğer faaliyetlere ilişkin kontrollerin kurulmasını gerektirir.

Kontrol sistemi, yönetim politikaları ve prosedürleri ile işletme faaliyetlerinin

bunlara uygunluğunu kontrol etme araçlarını içerir. Bu politikalar ve prosedürler ise

iç kontrol sistemini oluşturur.

İşletmelerde etkin bir iç kontrol sisteminin oluşturulması ve bu sistemin

gerektiği şekilde işletilmesinin sağlanması ve izlenmesi yönetimin sorumluluğu

altındadır. Fakat ne kadar iyi tasarlanmış olursa olsun hiçbir iç kontrol mekanizması

hataların ortaya çıkarılması ve önlenmesi bakımından tam bir güvence

sağlamamaktadır. Bu nedenle yönetimin, iç kontrol yapısının etkinliğini düzenli bir

biçimde gözden geçirmesi gerekmektedir.

İç denetim, iç kontrol sisteminin etkinliği ve performans kalitesi ile ilgili

işletme yönetimine bilgi sağlar, değerlendirme yapar ve çeşitli önerilerde bulunur.

Her bir alanda sağlanan bilgiler, işletme ve yönetimin taleplerine ve ihtiyaçlarına

bağlı olarak farklılık gösterebilir.

102

İşletmelerde iç kontrol sisteminin verimliliği ve etkinliği ile performans

kalitesinin incelenmesi ve değerlendirilmesi, iç denetim fonksiyonunun kapsamını

oluşturur. Bu çerçevede iç denetçiler işletme faaliyetleri ve raporları üzerinde önemli

etkileri olan planlara, politikalara, kanunlara ve yönetmeliklere uygunluğu sağlamak

amacıyla oluşturulan sistemleri incelemeli ve işletmenin bunlarla uygunluk içinde

bulunup bulunmadığını tespit etmeleridir.

3.3. 5411 SAYILI BANKACILIK KANUNU ÇERÇEVESİNDE

BANKALARDA İÇ DENETİM SİSTEMİNE GETİRİLEN

DÜZENLEMELER

Bankaların denetimleri önem arz edince yasa koyucu bu konuda ilk

yükümlülüğü, bankacılık faaliyetleri yoluyla kar elde eden banka anonim

ortaklıklarına yüklemiştir. Bankaların, kendi kendilerini yaptıkları işlemler açısından

denetime tabi tutmaları, bu denetimi yapmak üzere özel denetim birimleri

oluşturmaları ve gereken durumlarda ilave birimler kurarak kendi iç denetimlerini

yerine getirmeleri gerektiği belirtilmiştir.( Çolak, 2003:57.)

Bu amaç doğrultusunda bankaların organizasyon yapısı içinde oluşturulan

Denetim komitesi, 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu’nun 23. maddesine göre yönetim

kurulu adına bankanın iç kontrol, risk yönetimi ve iç denetim sistemlerinin

etkinliğini ve yeterliliğini, bu sistemler ile muhasebe ve raporlama sistemlerinin bu

kanun ve ilgili düzenlemeler çerçevesinde işleyişini ve üretilen bilgilerin

bütünlüğünü gözetmek, bağımsız denetim kuruluşlarının yönetim kurulu tarafından

seçilmesinde gerekli ön değerlendirmeleri yapmak, yönetim kurulu tarafından seçilen

bağımsız denetim kuruluşlarının faaliyetlerini düzenli olarak izlemek, bu kanun

kapsamında ana ortaklık niteliğindeki kuruluşlarda, konsolide denetime tâbi

kuruluşların iç denetim işlevlerinin konsolide olarak sürdürülmesini ve eşgüdümünü

sağlamakla görevli ve sorumludur.

103

5411 Sayılı Bankacılık Kanunu’nun(01.11.2005 Tarih ve 25983 mükerrer

sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.)

29. maddesinde iç sistemlere ilişkin yükümlülükler konusunda şu hüküm yer

almaktadır;

“Bankalar, maruz kaldıkları risklerin izlenmesi, kontrolünün sağlanması,

faaliyetlerinin kapsamı ve yapısıyla uyumlu ve değişen koşullara uygun, tüm şube ve

konsolidasyona tâbi ortaklıklarını kapsayan yeterli ve etkin bir iç kontrol, risk

yönetimi ve iç denetim sistemi kurmak ve işletmekle yükümlüdürler. İç kontrol, risk

yönetimi ve iç denetim sistemlerinin kuruluşuna, işleyişine, yeterliliğine,

oluşturulacak birimlere, icra edilecek faaliyetlere, üst yönetimin görev ve

sorumlulukları ile Kuruma yapılacak raporlamalara ilişkin usul ve esaslar Kurulca

belirlenir.”

Kanun’un 30., 31. ve 32. maddeleri ise iç kontrol sistemi, risk yönetimi

sistemi ve iç denetim sistemine ilişkin hükümlerdir;

“Bankalar, iç kontrol sistemi kapsamında, faaliyetlerinin mevzuata, iç

düzenlemelerine ve bankacılık teamüllerine uygun olarak yürütülmesini, muhasebe

ve raporlama sisteminin bütünlüğünü, güvenilirliğini ve bilgilerin zamanında elde

edilebilirliğini her seviyedeki personeli tarafından uyulacak ve uygulanacak sürekli

kontrol faaliyetleri ile sağlamak, görevlerin fonksiyonel ayrımlarını, yetki ve

sorumlulukların paylaşımını, fon ödemelerini, banka işlemlerinin mutabakatını,

varlıkların korunmasını ve yükümlülüklerin kontrol altında tutulmasını temin etmek,

maruz kalınan her türlü riskin tanınması, değerlendirilmesi ve yönetimi için gerekli

alt yapıyı hazırlamak ve yeterli iletişim ağını oluşturmak zorundadır. İç kontrol

faaliyetleri yönetim kuruluna bağlı olarak çalışacak iç kontrol birimi ve personeli

tarafından yürütülür” (Bankacılık Kanunu m. 30).

“Bankalar risk yönetimi sistemi kapsamında, risk politikalarını Kurulca

belirlenen esaslar çerçevesinde oluşturmak, uygulamak ve raporlamak zorundadır.

Risk yönetimi faaliyetleri yönetim kuruluna bağlı olarak çalışacak risk yönetimi

104

birimi ve personeli tarafından yürütülür” (Bankacılık Kanunu m. 31).

“Bankalar bütün birim, şube ve konsolidasyona tabi ortaklıklarını kapsayan

bir iç denetim sistemi kurmak zorundadır. Bu çerçevede, faaliyetlerin mevzuata, ana

sözleşmeye, iç düzenlemelere ve bankacılık ilkelerine uygunluğu, banka müfettişleri

tarafından denetlenir. İç denetim faaliyetleri, tarafsız ve bağımsız bir şekilde, gerekli

mesleki özen gösterilerek, yeterli sayıda müfettiş tarafından yerine getirilir”

(Bankacılık Kanunu m. 32).

3.4. BASEL KOMİTESİ VE BANKALARIN İÇ DENETİMİNE YÖNELİK

GETİRİLEN DÜZENLEMELER

Basel Bankacılık Komitesi bankaların iç denetim sistemlerindeki temel

eksikliklerin neler olduğunu tespit edebilmek için bankacılıkta yaşanan güncel

sorunları incelemektedir. Bu incelemeler sonucu tüm banka yönetici ve

idarecilerinin, banka müfettişleri ile bağımsız dış denetçilerin ve gözetim ve

denetim68otoritelerinin iç denetim sistemlerinin güçlendirilmesi ve etkin olarak

işlerliğinin sağlanması konusuna daha fazla önem vermeleri gerektiğini ortaya

koymaktadır.

Bu bölümde genel olarak Basel Komitesi’nin kuruluş amacından söz edilerek,

komite’nin bankalarda iç denetim sistemlerine yönelik yayınladığı temel

prensiplerden bahsedilecektir.

3.4.1. Basel Komitesi’nin Kuruluşu ve Amacı

Bankaların iç kontrol ve denetimi konularında çalışmalar yapan bazı uluslar

arası kuruluşlar bulunmasına rağmen, bunların içinde en önemlisi olarak

görülebilecek olan Basel Bankacılık Gözetim ve Denetim Komitesi (Basel

Committee on Banking Supervision)’dir. Bu komite bankacılık gözetim ve

105

denetiminde uluslararası işbirliği sağlamak amacıyla G-10 ülkeleri Merkez Bankaları

Guvernörleri tarafından 1974 yılının Aralık ayında “Bankacılık Düzenleme ve

Denetim Uygulamaları Komitesi” (Committee on Banking Regulations and

Supervisory Practices) adıyla oluşturulmuştur. Komitede ülkeler (Belçika, Kanada,

Fransa, Almanya, İtalya, Japonya, Lüksemburg, Hollanda, İsveç, İsviçre, İngiltere,

ABD) ulusal bankacılık gözetim ve denetim otoriteleri ve merkez bankaları üst düzey

yetkilileri tarafından temsil edilmektedir. Komite üyeleri her üç ayda bir İsviçre’nin

Basel kentinde toplanmaktadır.( http://www.tbb.org.tr/turkce/basle/denetim.doc.)

Basel Bankacılık Gözetim ve Denetim Komitesi bankaların iç kontrol ve

denetimi konularında üye ülkelerin görüşlerinin de yer aldığı temel prensipler

yayınlamıştır. Yayınlanan bu prensiplerin tüm ülkelerde ve uluslararası alanda

gözetim ve denetim otoriteleri ve diğer kamu otoritelerince başvurulacak temel bir

kaynak olması amaçlanmaktadır. Gözetim ve denetim sistemlerinin yapısının

iyileştirilmesi ve güçlendirilmesi için çalışan ulusal gözetim ve denetim

otoritelerinin, bu dokümanda yer verilen tavsiyeler ışığında kendi mevcut

sistemlerini gözden geçirmeleri, sistemlerinin eksik ya da hatalı yanlarını dikkate

alarak hazırlanan bir programı kendi yetki alanları dahilinde en kısa sürede

uygulamaya geçirmeleri istenmektedir. Tüm ulusal gözetim ve denetim

otoritelerinden Basel Komitesi’nin oluşturduğu bu temel prensiplerin savunucusu ve

takipçisi olmaları beklenmektedir. (http://www.tbb.org.tr/turkce/basle/denetim.doc.)

3.4.2. Basel Komitesi’nin İç Denetim Sisteminin Değerlendirilmesine İlişkin

Yayınladığı Prensipler

Basel Komitesi'nin bankacılıkta etkin gözetim ve denetim prensipleri konuları

itibariyle aşağıdaki gibi sıralanmaktadır;

(http://www.tbb.org.tr/turkce/basle/denetim.doc.)

• Etkin bankacılık gözetim ve denetimi için ön koşullar

106

• Faaliyet izni ve yapı

• Bankaların ihtiyati yönetimine ilişkin düzenlemeler ve yükümlülükler

• Aralıksız banka denetimine ilişkin yöntemler

• Bilgi verme yükümlülükleri

• Gözetim ve denetim otoritelerinin yasal yetkileri

• Sınır ötesi bankacılık

Bankacılıkta gözetim ve risk yönetimi konusunda sürdürülen çalışmalar

çerçevesinde Basel Bankacılık Gözetim Komitesi’nin iç denetim sistemlerinin

değerlendirilmesine ilişkin temel prensipleri şunlardır;

(http://www.tbb.org.tr/turkce/basle/denetim.doc.)

• Bankacılıkta gözetim ve denetim işlevinin temel amacı mali sistemde istikrarı

ve güveni temin etmek ve böylece ödünç alan ve ödünç verenlerin maruz

kalacakları riskleri en aza indirmektir.

• Gözetim ve denetim otoritesi, her bankanın uygun yapıda ve yeterli

sorumlulukları taşıyan bir yönetim kurulu ve üst düzey yönetime sahip olması

ve mali piyasalarda şeffaflığın ve denetimin artırılmasını sağlamak suretiyle

piyasa disiplinin oluşturulması ve muhafaza edilmesini desteklemelidir.

• Gözetim ve denetim otoritesi taşıdığı sorumlulukları yerine getirmek ve

görevlerini etkin olarak sürdürebilmek için faaliyetlerinde bağımsız olmalı,

bankalardan gerekli bilgilerin temin edilmesi ve aldığı kararların uygulanması

konusunda gerekli yasal yetki ve araçlara sahip olmalıdır.

• Gözetim ve denetim otoritesi bir bankanın yaptığı işi tam olarak anlamalı ve

taşıdığı risklere ilişkin etkin risk yönetimi yapmasını sağlamalıdır.

• Etkin bankacılık gözetim ve denetimi her bir bankanın risk profilinin

bilinmesini ve denetime ilişkin kaynakların uygun olarak dağılımını

gerektirir.

• Gözetim ve denetim otoritesi bankaların taşıdıkları riskler için yeterli kaynak

bulundurmalarını (sermaye, güvenilir yönetim, etkin kontrol sistemi,

muhasebe kayıtları gibi) temin etmelidir.

107

• Diğer ülkelerin gözetim ve denetim otoriteleri ile dayanışma ve işbirliği

içinde olunmalıdır. Bu husus özellikle sınır ötesi faaliyet gösteren bankaların

denetiminde daha fazla önem taşımaktadır.

3.4.3.Basel Komitesi’nin İç Denetim Faaliyetlerine İlişkin Görev Dağılımı

Bankacılık denetimine ilişkin Basel Komitesi tarafından yayımlanan Çalışma

Belgesine (www.bis.org/publ/bcbs.pdf.) göre iç denetim, farklı sorumluluklar

taşımakla birlikte tüm banka personelinin içinde yer aldığı bir işlevdir. Tüm banka

personeli iç denetim işlevine doğrudan ya da dolaylı olarak katkıda bulunacak bir

bilgi üretmektedir. Tüm çalışanların kendi sorumluluklarını yerine getirmesi ve

görevleri dolayısıyla karşılaştıkları problemleri (etik kurallara aykırı uygulamalar ve

diğer banka stratejilerine aykırı olan ya da yasal olmayan faaliyetler gibi) kurum içi

kanallar aracılığıyla üst yönetime aktarmaları etkin bir denetimin sağlanmasında

önem taşımaktadır. Bunun en iyi şekilde sağlanması için görev ve yetkilerin yazılı

olarak tanımlanması ve ilgili personele ulaştırılması gerekmektedir. Banka içindeki

tüm personelin iç denetimin önemini anlaması ve aktif olarak bu sürece katılması

esastır.

İç denetim sisteminin, bağımsız ve uygun eğitime sahip banka

müfettişlerince yürütülecek etkin ve kapsamlı kontrolünün yapılması gerekir. Banka

müfettişlerince yürütülen kontroller iç denetim sisteminin önemli bir parçasıdır ve

doğrudan yönetim kurulu, teftiş kurulu ve üst düzey yönetime rapor edilmelidir.

Bankalarda iç denetim faaliyetleri, risk değerlendirme işlevi ile tespit edilen risklerin

izlenmesine olanak verecek şekilde düzenlenmeli ve sürdürülmelidir. Bankada

çalışan tüm personel denetim faaliyetlerinin kapsamındadır. Basel Bankacılık

Komitesi’nin denetim faaliyetlerine ilişkin görev dağılımı aşağıda sıralanmaktadır;

(http://www.tbb.org.tr/turkce/basle/denetim.doc.24.04.2006)

108

a) Üst Düzey Yönetimin İncelemeleri: Yönetim kurulu ve üst düzey

yöneticiler banka personelinden sık sık görevleri ile ilgili rapor ve sunum

yapmalarını isteyerek bankanın amaçları doğrultusunda gelişmeleri incelerler.

Örneğin; üst düzey yönetim mali hesap raporlarını inceleyerek bütçe hedeflerini

gözden geçirir. Bu inceleme sonucunda üst düzey yönetimin yönelteceği sorular

cevaplandırılır ve böylece bir denetim süreci işletilmiş olur.

b) Faaliyet Denetimi: Birim yöneticileri olağanüstü durumlar hakkında

günlük haftalık ve aylık raporlar ile genel performans raporlarını inceler ve

değerlendirir. Birim yöneticilerince yapılan incelemeler üst düzey yönetimce yapılan

incelemelerden daha sık ve daha detaylı olmaktadır. Örneğin; ticari kredilerden

sorumlu müdür haftalık raporlarda kredi geri ödemeleri ve faiz gelirlerini incelerken,

kredilerden sorumlu üst düzey sorumlu ise benzer raporları aylık bazda inceler ve

tüm sektörlere verilen kredileri daha özet bir formatta görmek ister. Daha üst

yönetimin incelemeleri sonucu ise ortaya konulan sorular ve alınan yanıtlar denetim

sürecinin işleyişini gösterir.

c) Fiziksel Denetimler: Daha çok bankaya ait maddi varlıkların kullanımına

yönelik sınırlamaları içerir (nakit para, menkul kıymetler gibi). Denetim faaliyeti söz

konusu bu sınırlamaları ve periyodik envanterleri içerir.

d) Tanınan Limitlere Uygunluk: Bankacılığa ilişkin genel risk sınırlarına

bağlı kalınması risk yönetiminin bir gereğidir. Örneğin, kredi verme limitlerine

uyulması bankanın kredi riskini azaltacağından risk profilinin değişmesini de

sağlayacaktır. Dolayısıyla, iç denetimin en önemli kısmı bankanın genel risk

sınırlarına uyup uymadığının incelenmesidir.

e) Onay ve Yetki: Belli limitlerin üzerindeki işlemler için onay ve yetki

gerekliliği üst yönetim seviyelerinin söz konusu işlemlerden haberdar olmasına

imkan verir ve kendilerine sorumluluk yükler.

109

f) Sorgulama ve mutabakat: İşlem detaylarının ve kullanılan risk yönetim

modellerine ait çıktıların sorgulanması önemli bir denetim faaliyetidir. Periyodik

olarak yapılan mutabakat toplantıları, (nakit akışı ile hesap verilerinin

karşılaştırılması gibi) işlem ve kayıtların karşılaştırılarak doğrulanmasına imkan

verir. Bu mutabakatlar uygun üst düzey yöneticilere rapor edilerek mevcut

problemlerin saptanması sağlanır.

3.5. BANKALARDA İÇ DENETİM SİSTEMİNİN YAPISI

Bankalar, faaliyetlerinin kapsamı ve yapısıyla uyumlu, değişen koşullara

cevap verebilecek nitelik, yeterlilik ve etkinlikte, uygun iç denetim ve risk yönetim

sistemlerini kurmak, devam ettirmek ve geliştirmek zorundadırlar. İç denetim yapısı

kapsamındaki iç kontrol, teftiş ve risk yönetimi fonksiyonları içindeki faaliyetler,

yönetim kurulu, üst düzey yönetim, bankanın her düzeydeki personeli ile teftiş

kurulu, iç kontrol merkezi ve risk yönetimi grubu tarafından yürütülür. İç denetim ve

risk yönetim düzenlemeleri, bu birimlerin birbirinden bağımsız, iç kontrol işlevi

kapsamında banka yönetim kuruluna ve üst düzey yönetimine karşı ayrı ayrı sorumlu

olmalarını sağlayacak şekilde yapılmalıdır. (Aslan, 2003:77-78.)

3.5.1. İç Kontrol Merkezi

SPK tarafından yayınlanan Seri:X 16 No’lu Sermaye Piyasasında Bağımsız

Dış Denetim Hakkında Tebliğ’in 28. maddesine göre İç kontrol sistemi;

“Yönetim politikalarına uymak da dahil olmak üzere işlerin düzenli ve etkin

yürütülmesi, varlıkların korunması, hata, hile ve usulsüzlüklerin önlenmesi ve

belirlenmesi, muhasebe kayıtlarının doğru ve eksiksiz olması ve mali bilgilerin

güvenilir olarak zamanında derlenmesi amacıyla işletmede uygulanan organizasyon

planı ile bunlara ilişkin tüm yöntemleri kapsayan bir süreçtir.”

110

Bankalarda iç kontrol sistemi ise, banka faaliyetlerinin, yönetim stratejisi ve

politikaları çerçevesinde düzenli, verimli ve etkin bir şekilde mevcut yasa ve

kurallara uygun olarak bilgilerin zamanında elde edilebilirliğini sağlamak amacıyla,

bankanın üst düzey yönetimi tarafından oluşturulan yönetim biçimi ve organizasyon

yapısı kapsamında yürütülen ve her düzeydeki personel tarafından uyulması ve

uygulanması zorunlu olan kontrol faaliyetlerinin tümüne denilmektedir. Bankanın

her faaliyeti ve her birimi iç kontrol kapsamına girer. İç kontrol sürekli bir faaliyet

olarak, iş akımlarının gerçekleştirildiği süreçlerin içinde, yerinde ve uzaktan izleme

yoluyla yürütülür. Tüm birimler arasında gerekli olan sürekli iletişim iç kontrol

merkezi tarafından sağlanır. (Aslan, 2003:79).

İç kontrol işlevi kapsamındaki faaliyetler, yönetim kurulu, üst düzey yönetim

ve bankanın her seviyedeki personeli ile teftiş kurulu, iç kontrol merkezi ve risk

yönetimi grubu tarafından yürütülür. Yönetim kurulu, bu birimlerin, görevlerini

bankanın temel faaliyetlerinden bağımsız olarak ve objektif bir şekilde yerine

getirmeleri için gerekli tüm tedbirleri almakla veya alınmasını sağlamakla yükümlü

kılınmışlardır. (Takan, 2003:497).

İç kontrol Merkezi, bankalarda iç kontrol faaliyetlerinin tasarımı, yönetimi ve

eşgüdümü amacıyla doğrudan yönetim kuruluna bağlı olarak kurulur. İç kontrol

merkezinde bir başkan ile yeteri kadar iç kontrol elemanı görev yapar. İç kontrol

merkezinin çalışma esas ve usulleri , yönetim kurulu tarafından, teftiş kurulu ile üst

düzey risk komitesinin görüşü alınarak tespit edilir. İç kontrol merkezi fiziki olarak

banka genel müdürlüğünde yer alır. (Takan, 2003: 505).

Yönetim kurulu, banka ile konsolidasyon kapsamındaki kuruluşlarda

kendisine bağlı operasyonel ya da icracı birimler bulunmayan bir üyesini, iç denetim

işlevinin sürdürülmesi için görevlendirir. Bu üye, yönetim kurulu adına, kendisine

sunulan risk değerlendirmelerini, denetim planlarını, denetim programlarını,

raporlarını ve belgelerini kontrol eder ve bunlarla ilgili işlemlerde, teftiş kurulunun,

iç kontrol merkezinin ve risk yönetimi grubunun ilişkilerinin eşgüdümünü gözetir,

111

yönetim kuruluna bu hususlarda bilgi akışını temin eder, oluşturulacak politikaları,

usul ve esaslar hazırlar ve yönetim kurulunun onayına sunar. (Takan, 2003:505-506).

Bankaların İç Denetim ve Risk Yönetimi Sistemleri Hakkında Yönetmelik

(BDDK tarafından 08.02.2001 tarih ve 24312 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak

yürürlüğe girmiştir)ile bankaların karşılaştıkları risklerin izlenmesi ve kontrolünü

sağlamak üzere kuracakları iç denetim sistemleri ve risk yönetim sistemlerine ilişkin

esas ve usuller ayrıntılı bir şekilde düzenlenmeye çalışılmıştır.

Yönetmeliğin 2. maddesinde öngörüldüğü şekliyle “İç kontrol merkezi”,

“bankanın iç kontrol faaliyetlerini tasarlayan, idare eden ve eşgüdümünü sağlayan

yapılanmayı” ifade etmektedir.

Yönetmelikte öncelikle ve geniş olarak iç kontrol işlevi kavramı üzerinde

durulmuştur. İç kontrol işlevi yönetmelik kapsamında, banka faaliyetlerinin, yönetim

stratejisi ve politikalarına uyumlu olarak düzenli, verimli ve etkin bir şekilde, mevcut

mevzuat ve kurallar çerçevesinde yürütülmesini, hesap ve kayıt düzeninin

bütünlüğünü ve güvenilirliğini, veri sistemindeki bilgilerin zamanında elde

edilebilirliğini sağlamak amacıyla, banka yönetim kurulu ve üst düzey yönetimi

tarafından tesis edilen yönetim tarzı ve organizasyon yapısı kapsamında yürütülen ve

her seviyedeki personel tarafından uyulması ve uygulanması gereken kontrol

faaliyetlerinin tümü olarak tanımlanmıştır.

Aynı zamanda Yönetmeliğin 24. maddesine göre bankalar, iç kontrol

faaliyetlerinin tasarımı, idaresi ve eşgüdümü amacıyla doğrudan yönetim kuruluna

bağlı bir iç kontrol merkezi tesis ederler. İç kontrol merkezinde bir başkan ile yeteri

kadar iç kontrol elemanı görev yapar. İç kontrol merkezinin çalışma esas ve usulleri,

yönetim kurulu tarafından, teftiş kurulu ile üst düzey risk komitesinin görüşü

alınarak saptanır. İç kontrol faaliyetlerinden bazılarının teftiş kurulunca

gerçekleştirilmesinin kararlaştırılması halinde, diğer kontrol faaliyetlerinin nasıl ifa

edileceği iç kontrol merkezi tarafından saptanır. Bankada standartların yerine

getirilip getirilmediği, kurallara ve sınırlamalara uyulup uyulmadığı, hedeflere

112

ulaşılıp ulaşılamadığı hususları, belirlenen değişik yönetim kademelerinde ve ilgili

kontrol basamak ve noktalarında kontrol edilerek tespitlerin niteliği de dikkate

alınmak suretiyle normal veya acil bir şekilde iç kontrol elemanlarınca ilgili yönetim

kademesine ve iç kontrol merkezine aynı zamanda bildirilmesi temin edilir. İç

kontrol elemanlarının görev yaptığı mahaldeki bankanın faaliyetlerini yürüten diğer

personelle olan kontrol ilişkisinin iç kontrol merkezi tarafından eşgüdümü sağlanır.

İç kontrol sürecinin etkinliği iç kontrol merkezi tarafından izlenerek değerlendirilir

ve gerektiğinde bu süreçte yeni ya da daha önceden karşılaşılmamış veya

tanımlanmamış riskleri de kapsamına almak üzere kontrol etkinliğini koruyacak

değişiklikler hızla gerçekleştirilir.( Takan, 2003:506).

3.5.1.1. Bankalarda İç Kontrol Faaliyetleri

08.02.2001 tarih ve 24312 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Bankaların İç

Denetim ve Risk Yönetimi Sistemleri Hakkında Yönetmelik’te bankalarda iç kontrol

süreci ve faaliyetleri ile ilgili olarak aşağıdaki unsurlara yer verilir;

a) Yönetim Kurulu İle Banka Üst Düzey Yönetiminin Gözetim Ve

İncelemeleri: Banka yönetim kurulu, bankanın amaç ve hedefleri doğrultusunda

gelişmeleri, bütçe ve performans hedeflerine uygunluğunu gözler ve ortaya çıkan

aksaklıklar için uyarı yapmak suretiyle iç kontrol sürecine işlerlik kazandırır.

b) Faaliyet Kontrolleri: Bu kontroller, birim veya servis yöneticilerinin

olağanüstü durumlar hakkında günlük, haftalık ve aylık raporlar ile genel performans

raporlarını incelemelerini ve değerlendirmelerini kapsar.

c) Maddi Unsurlara İlişkin Kontroller: Genellikle bankaya ait nakit para,

menkul kıymetler gibi finansal varlıklar da dahil olmak üzere maddi varlıklara

erişilebilmesine, bunların kullanımına ve saklanmasına yönelik kurallara ve

sınırlamalara uyumun incelenmesini, tüm maddi varlıkların periyodik envanterinin

çıkarılmasını ve değerlendirilmesini içerir.

113

d) Limitlere Uygunluk İncelemeleri, Aşım Ve Aykırılıkların Takibi: Genel

ve özel risk sınırlarına uyulup uyulmadığı incelenir ve limit aşımları yakından

izlenir.

e) Onay Ve Yetki Sistemi: Organizasyon yapısı içinde işlevsel görev

ayrımları yapılır, çift taraflı ve çapraz kontrol ve imza usulleri tesis edilir, yetki ve

sorumluluklar açıkça tanımlanır, belirli limitlerin üzerindeki işlemler için onay ya da

yetki alınması yükümlülüğü konulur.

f) Sorgulama Ve Mutabakat Sistemi: İşlem detaylarının ve kullanılan risk

yönetim modellerine ait çıktıların tutarlılığının araştırılması, hesapların

karşılaştırılması, kontrol listelerinin hazırlanması ve periyodik mutabakatların

gerçekleştirilmesi suretiyle iç kontrol sistemi etkin bir biçimde işletilir. Bu

incelemeler sonucunda saptanan mevcut veya potansiyel sorunlar yetkili üst düzey

yöneticilere rapor edilir.

3.5.1.2. İç Kontrol Merkezinin Yapısına İlişkin Esaslar

08.02.2001 tarih ve 24312 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Bankaların İç

Denetim ve Risk Yönetimi Sistemleri Hakkında Yönetmelikte İç Kontrol Merkezinin

Yapısına İlişkin esasları aşağıda sıralanmaktadır;

• İç kontrol işlevi kapsamındaki faaliyetler, yönetim kurulu, üst düzey yönetim

ve bankanın her seviyedeki personeli ile teftiş kurulu, iç kontrol merkezi ve

risk yönetimi grubu tarafından yürütülür. Yönetim kurulu, bu birimlerin,

görevlerini bankanın temel faaliyetlerinden bağımsız olarak ve objektif bir

şekilde yerine getirmeleri için gerekli tüm tedbirleri almakla veya alınmasını

sağlamakla yükümlüdür. Teftiş kurulu, iç kontrol merkezi ve risk yönetim

grubunun yetki ve sorumluluk alanları, eleman sayısı ve bunların aralarındaki

işbirliği, yönetim kurulunca belirlenir.

114

• Yönetim kurulu, bankanın kontrol faaliyetlerine ilişkin önemli strateji ve

politikaları oluşturarak, onaylar, uygulanmasını dönemsel olarak inceler ve

bankanın bünyesinde kurumsal yapıya uygun ve etkin bir iç denetim sistemi

ile risk yönetim sisteminin kurulması ve sürdürülmesi hususunda gerekli

tedbirleri alır. Yönetim kurulu, yönetmelikte belirtilen esaslara uygun olarak

bankanın genel yönetim yapısında iç denetim ve risk yönetim sistemlerine

açıkca yer verir; bu sistemlerin idari yapısına, personelin teminine, kalitenin

sağlanmasına ilişkin esas ve usulleri belirler.

• Üst düzey risk komitesi, bankanın konsolide ve konsolide olmayan bazda

izleyeceği risk yönetimi stratejilerinin, politikalarının hazırlanmasından,

yönetim kurulunun onayına sunulmasından ve uygulamaların izlenmesinden

sorumlu tutulur .

• Etkin bir iç kontrolün sağlanmasında, tüm personelin kendi sorumluluklarını

yerine getirmeleri, meslek ilkeleriyle bağdaşmayan uygulamalar ile görevleri

dolayısıyla karşılaştıkları banka politikalarına aykırı veya yasal olmayan 78

faaliyetler gibi hususları üst düzey yönetime aktarmaları için görev ve

yetkiler, yazılı olarak tanımlanır ve ilgili personele bildirilir.

• Yönetim kurulu, mesleki ve ahlaki standartların geliştirilmesini ve her

seviyedeki personelin iç kontrolün önemini ve üzerine düşen yükümlülüğü

özümsemesini sağlayacak kurum içi kontrol kültürünün oluşturulmasını

sağlar. İç kontrollerle ilgili detaylı uygulama usullerinin oluşturulması

konusunda banka bünyesinde özel birimler görevlendirebilir.

• İç kontrol işlevinin iyi çalışmasının ve gerekli bilgi ihtiyacının

karşılanmasının sağlanması bakımından verilerin ve diğer bilgilerin

elektronik ortamda saklanılmasına ve kullanılmasına olanak veren, güvenilir

etkin yönetim bilgi sistemlerinin tesis edilmesi zorunludur.

• İç denetim sisteminin etkin bir şekilde çalışmasının sağlanması bakımından,

bankalarda yeterli ve etkin bir iletişim sistemi tesis edilir. Bankanın

organizasyon yapısı içinde bilginin yukarıdan aşağıya, aşağıdan yukarıya ve

yatay olmak üzere bankanın tüm yönetim kademeleri ile personeline ulaşacak

biçimde akışı ve bankanın amaçları, politikaları, uygulama usulleri ve

115

beklentileri hakkında alt birim yöneticilerinin ve operasyonda görevli

personelin tam anlamıyla bilgi sahibi olması sağlanır. Personele

yönlendirilecek bilgilerin içeriğinde banka faaliyetlerine ilişkin politikalara,

bunların uygulama usullerine ve bankanın faaliyet performansına ilişkin

verilere yer verilir. Banka personelinin görev ve sorumluluklarına ilişkin

kuralları bilmeleri ve gerekli bilgilerin ilgili personele hızlı bir biçimde

ulaşması sağlanır.

• Bankalar iç denetim faaliyetlerini, iç denetime ilişkin yürürlükteki mevzuatta

yer alan iç denetim standartlarına göre yürütürler. Bu standartların mevzuatta

belirlenmemiş veya bu Yönetmeliğin uygulanması bakımından yeterince açık

olmadığı hallerde uluslararası düzeyde kabul gören “İç Denetçiler

Enstitüsünün (IIA) İç Denetime İlişkin Profesyonel Uygulama Standartları”

(The Institute of Internal Auditors’ Standards for the Professional Practice of

Internal Auditing) dikkate alınır.

İç sistemden sorumlu üye ve komitenin nitelikleri ;

• Grupta nitelikli pay sahibi olmaması,

• İcrai görevleri olanlarla 2.dereceye kadar hısımlığı olmaması,

• 5 yıldan fazla aynı bankada iç sistemler sorumlusu olmaması,

• Banka veya ana ortaklıklarından herhangi bir ad altında gelir sağlanmaması,

• Genel Müdür ve Genel Müdür yardımcısı için yasada aranan öğrenim

koşuluna haiz ve bankacılık ve finans alanında deneyim sahibi olması,

• Son 5 yılda söz konusu bankada veya ortaklığında çalışmış olmaması

gerekmektedir(www.tcmb.trnc.net/konvesun/sunum-ekim-2008.pdf).

116

3.5.1.3. İç Kontrol Merkezi Üyelerinin Görev ve Sorumlulukları

İç kontrol merkezi, banka bünyesinde oluşan finansal, işlevsel ve diğer

kontrol sisteminin tümünü kapsar. Merkez istenilmeyen olayları önleyici kontrol

faaliyetlerini, istenilmemekle beraber meydana gelmiş olaylarda kanıtlayıcı ve

düzeltici niteliğe sahip araştırıcı kontrol faaliyetlerini ve beklenen bir faaliyetin

oluşmasını teşvik edici niteliğe sahip yönlendirici kontrol faaliyetlerini düzenler. Bu

kontroller, yönetsel kontroller ile finans ve muhasebe kontrollerini, operasyonel

kontrolleri, finansal ürün ve hizmetlerle ilgili kalite kontrollerini kapsar.

(Aslan,2003:122).

Bankanın üst düzey yönetiminde, banka iç kontrol merkezinin şu amaçları

gerçekleştirecek şekilde oluşturulduğu belirtilmiştir;

• Bankanın tüm işlemlerinin kanunlar, tüzükler ve yönetmelikler başta olmak

üzere tüm yasal düzenlemelere, yönetim kurul karar ve direktiflerine ve genel

müdürlük talimatlarına uygun olarak yapılıp yapılmadığını kontrol etmek,

• Bankanın tüm organizasyon ve faaliyetleri ile kontrolünde bulundurduğu ve

konsolidasyon kapsamındaki iştirak şirketleri ile bankanın sunduğu hizmetlere destek

sağlayan şirketlerde denetimde bulunmak, bu konularda yönetim kuruluna ve banka

yönetimine bilgi aktarmak,

• Bölümlerin ve konsolide bazda bankanın finansal performansı ile ilgili gerekli

inceleme ve kontroller yapmak,

• Bankanın bilançosunu ve diğer resmi raporların mevcut yasal düzenlemelerle

sirküler ve izahnamelere uygunluğunun kontrolünü gerçekleştirmek,

• Erken uyarı sistemleri gerçekleştirerek olası riskleri önceden bildirmek ve

önlem alınmasını sağlamak,

117

• Tüm personelin, kendi sorumluluklarını yerine getirmeleri, banka

politikalarına aykırı ve yasal olmayan faaliyetler gibi hususları üst düzey yönetime

aktarmaları konusunda bilinçlenmelerini sağlamak ve bu konularla ilgili rapor

hazırlayarak ilgili mercilere göndermek.

Bu bankanın iç kontrol merkezinin belirtilen amaçlar doğrultusunda yerine

getirdiği görev ve sorumlulukları ise şunlardan oluşmaktadır;

• Bankada etkin bir iç denetim yapısı oluşturmak ve işletmek, sürekli şekilde

gözden geçirmek ve değerlendirmek,

• Bankada yürütülen iç kontrol faaliyetlerinde bütünlüğü sağlamak,

• Banka işlem ve faaliyetlerinin mevzuata, BDDK’ca belirlenen standartlara ve

banka politikası ile etik kurallara uygunluğunu denetlemek,

• BDDK tarafından denetleme faaliyetleri ile ilgili olarak istenen bilgileri ilgili

kuruma raporlamak,

• Bütün banka işlemlerinin belirli kurallara bağlanmasını ve standardize

edilmesini sağlayarak denetimin etkinliğini artırmak,

• Bankanın muhasebe kayıtları ile mali tabloların doğruluğunu incelemek ve

güvenilirliğini denetlemek,

• Bankaya ait para, menkul kıymet gibi maddi varlıklara erişilebilmesine,

bunların kullanımına ve saklanmasına yönelik kuralların ve sınırlamaların

uygunluğunu denetlemek,

• İşlem ve faaliyetlere yönelik olarak genel müdürlükçe belirlenen genel ya da

özel risk sınırlarına uyulup uyulmadığını incelemek ve limit aşımlarını takip etmek,

118

• Denetim faaliyetlerine ilişkin denetim planları ve raporları hazırlamak,

denetim sonuçlarını değerlendirmek, bu sonuç ve değerlendirmeleri gerektiğinde üst

yönetime, denetim komitesine ve yönetim kuruluna raporlamak,

• Bankanın her seviyesinde iç kontrol kültürünün oluşması amacıyla gerekli

önlemleri almak ve uygulamak,

• Bankanın iç kontrolüne yönelik yönetmelik oluşturmak, iç denetim

faaliyetlerine ilişkin esas ve ilkeleri belirlemek,

• Eğitim programlarının hazırlanması ve eğitimin verilmesinde, eğitim birimine

destek vermek.

Bununla birlikte iç kontrol merkezinin kuruluş, görev, yetki ve

sorumluluklarını, iç kontrol merkezi tarafından denetlenenlerin yükümlülüklerini, iç

kontrol elemanlarının çalışma ilke ve yöntemlerini belirlemek amacıyla iç kontrol

merkezi yönetmeliği hazırlanmıştır. Banka, yönetmeliğe ek olarak kontrol

merkezinin organizasyon yapısını da oluşturmak zorundadır. Banka yönetmeliği

kapsamında oluşturulan iç kontrol merkezi organizasyon yapısı aşağıdaki şekilde

belirtilmiştir.

TABLO-3 : Bankalarda İç Kontrol Merkezinin Organizasyon Yapısı

119

Bankanın iç kontrol merkezi bir başkan, yeterli sayıda müdür, müdür

yardımcısı, uzman, uzman yardımcısı ve büro personelinden oluşmaktadır. Başkan

ve müdürlerin dışındaki diğer personele iç kontrol elemanı olarak genel bir isim

verilmektedir.

Bankanın iç kontrol merkezinde yer alan üyelerin görev, yetki ve

sorumlulukları aşağıdaki hususları kapsamaktadır;

a) İç Kontrol Merkezi Başkanının Görev, Yetki Ve Sorumlulukları;

• İç kontrol merkezini yönetmek, iç kontrol elemanlarının çalışmalarını

düzenlemek ve denetlemek,

• İç kontrol usullerini gösteren uygulama talimatlarını hazırlama, onaylanan iç

kontrol programlarını uygulamak, uygulama aşamasında ortaya çıkabilecek

güçlükleri giderecek önlemleri almak,

• Müdürlerden ve elemanlardan gelen raporları her aşamada incelemek,

120

uygulama birliğinin sağlanması amacıyla gerekli önlemleri almak,

• Kontroller sonrasında hazırlanan raporları ilgili bölümlere ve gerekli

durumlarda teftiş kurulu başkanlığına iletmek,

• İç kontrol merkezinin kadrosunu önermek, iç kontrol elemanlarının göreve

alınmaları ve terfi ettirilmelerine ilişkin işlemleri yerine getirmek ve iç kontrol

elemanları hakkında performans raporları düzenlemek,

• İç kontrol merkezinin faaliyetleri ve sonuçları hakkında dönemler itibariyle

raporlar hazırlayarak görevli yönetim kurulu üyesi ve genel müdüre sunmak,

b) Hazine İç Kontrol Merkezi Müdürlüğünün Görev Ve Sorumlulukları;

• Bölümlerin hazine, menkul ve bunlarla ilgili operasyon işlemlerinin

uygunluk, verimlilik ve karlılık kriterleri çerçevesinde yönetildiğini kontrol etmek,

• Hazine ve menkul riskleri ile ilgili limit ve standartları denetlemek, aşım ve

aykırılıkları takip etmek ve işlemlerle ilgili muhasebeleştirme farklılıklarını

belirlemek,

• Hazine işlemlerinin politikalarını, stratejilerini ve yazılı standartlarını

denetlemek.

c) Kredi İç Kontrol Merkezi Müdürlüğünün Görev Ve Sorumlulukları;

• Bireysel ve kurumsal krediler ile kredi kartları işlemlerinin uygunluk,

verimlilik ve karlılık kriterlerine göre yönetildiğini kontrol etmek,

• Limit, teminat, ödeme gücü kriterleri açısından mevcut riskleri

değerlendirmek ve müşterileri risk gruplarına göre ayırmak,

121

• Kullandırılan kredilerin 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu’nda belirtilen

sınırlamaları ile ilgili hükümlere uygunluğunu denetlemek.

d) İç kontrol Merkezinde yer alan Operasyon İç Kontrol Müdürlüğünün

Görev Ve Sorumlulukları;

• Mevduat, dış işlemler, idari işler ve satınalma, insan kaynakları, inşaat-emlak,

kasa ve kıymetli evrak, koruma ve emniyet, mutabakat,sigorta, takas ve muhasebe

işlemlerini kontrol etmek,

• Telefon bankacılığı, internet, ATM, nakit yönetimi gibi hizmetlerin etkin ve

verimli bir şekilde yönetildiğini kontrol etmek,

• Karaparanın aklanmasının önlenmesine yönelik uygulamaları incelemek.

e) Finansal İç Kontrol Merkezi müdürlüğü’nün Görev Ve Sorumlulukları:

• Banka bilançosunun ve diğer resmi raporların mevcut yasal düzenlemelere

uygunluğunu kontrol etmek ve yasal yükümlülüklerin zamanında ve eksiksiz olarak

yerine getirildiğini denetlemek,

• Bölümlerin hazırladığı ve banka üst yönetimine sunduğu raporların yeterlilik

ve doğruluğunu incelemek,

• Bütçe verilerini gerçekleşen rakamlarla karşılaştırarak sapmaları belirlemek,

• Bölümlerin, şubelerin ve konsolide bazda bankanın finansal performansını

inceleyip, kontrolleri yerine getirmek,

122

• Tek Düzen Hesap Planı’na uygunluk kontrollerini yürütmek.

İç kontrol elemanları, banka faaliyetlerini sürekli izleyen, inceleyen ve kontrol

eden, denetledikleri birim veya şubeden bağımsız olarak doğrudan iç kontrol

müdürlüğüne bağlı çalışan, şube veya birimde herhangi bir servis veya yöneticiye

bağlı olmayan, denetimleri sırasında ortaya çıkan soruşturma konusunu hemen

müdürlüğe bildiren personeldir. İç kontrol elemanları aynı zamanda

görevlendirildikleri birimde her türlü bilgi ve belgeyi izleme, inceleme, araştırma

yapma ve gerektiğinde görev konusu ile ilgili olarak banka personelinden ek

açıklama isteme, denetledikleri birim veya şubenin, görev konuları ile ilgili

işlemlerinin, öncelikle yasal düzenlemeler olmak üzere banka mevzuatına, bankanın

yararlarına ve banka yönetiminin hedef ve politikalarına uygunluğunu kontrol etme,

bankada standartların yerine getirilip getirilmediğini tespit edip rapor halinden

sorumlusu olduğu iç kontrol müdürlerine iletmekle yükümlüdürler.

TABLO - 4: Banka Merkez Şubelerinde İç Kontrolün Fonksiyonel ve İdari

İlişkisi

123

Bankanın iç denetim görevini yerine getirecek iç kontrol elemanları tespit

edildikten sonra konu ile ilgili meslek içi eğitime tabi tutulmaktadır. İç kontrol

elemanları eğitim sonrası bankanın şube örgütlenmesine uygun olacak şekilde

kurumsal şube, merkez şube ve merkez şubelere bağlı büyük, orta ve küçük ölçekli

şubelerde görev almaya başlamaktadırlar.

Banka şubelerinde görev alan iç kontrol elemanları, öncelikle iç kontrol

merkezi tarafından çıkarılmış olan yönetmeliğe uygun olarak günlük, haftalık, aylık,

altı aylık ve yıllık faaliyet planlarını hazırlamak zorundadır. İç kontrol elemanları

çeşitli kontrol dökümanlarını kullanarak gözlemlerine dayalı kontrol ya da

incelemelerinin sonucunu raporlara bağlamaktadır.

Raporlar, iç kontrol elemanlarının denetledikleri birimin veya şubenin

kontrol bölüm müdürüne veya ilgili yönetmene gereği yapılmak üzere verilir.

Sonuçlar ise başkanlığın belirleyeceği prosedürlere göre ya bağlı grup başkanına ya

124

da İç Kontrol Merkezi’ne gönderilir. Başkanlığa gönderilen iç kontrol raporları,

genel müdürlüğün ilgili birimlerinde değerlendirilir, genel müdürlük birimi, raporlar

çerçevesinde şubelere gerekli talimatı verir.

3.5.2. Banka Teftiş Kurulu

3.5.2.1. Teftiş Kavramı

Teftiş; bankanın ve bankanın denetlemekle yetkili ve görevli olduğu

kuruluşlarca yapılan her türlü işlem ve çalışmaların yasa, tüzük, yönetmelik, karar,

tebliğ, ana sözleşme, genelge, emirler, genel mektup ile yıllık iş programları

çerçevesinde belirlenen hedeflere uygun olarak yapılıp yapılmadığının saptanması

yönünde müfettiş ve müfettiş yardımcıları tarafından sürdürülen, ayrıca şube ve

birimlerin daha üstün bir düzeye ulaşmalarını amaçlayan önerileri de içeren denetim

ve inceleme çalışmalarının tümüdür. (Borhan, 2000: 3.)

3.5.2.2. Teftiş Yöntemleri

Çalışmada ele alınan bankanın Teftiş Kurulu’nda uygulanan teftiş

yöntemleri;

a) Olağan teftiş

b) Kısa süreli teftiş

c) Ani sayım ve mutabakat

d) Özel amaçlı teftiş

şeklinde 4 grupta sınıflandırılmaktadır.

a) Olağan Teftiş; Şube ve birimlerdeki tüm servislerin denetlendiği teftiş

türüdür. Servis ayırımına uygun olarak denetim yapılır. Teftiş sonunda raporlar;

birim müdürlükleri ayrımına uygun olarak birbirini izleyen sayfalar şeklinde ve her

müdürlük için ayrı ayrı düzenlenir.

125

b) Kısa Süreli Teftiş; Şubelerin önem ve ağırlık taşıyan servislerinden bir ya

da en çok 7 iş günü süresi ile denetlediği teftiş türüdür. Bu teftiş süresinde teftişe ilk

olarak sayımlar ile başlanır. Daha sonra ticari ve bireysel krediler ile muhasebe

servislerinin teftişi yapılır. Bu teftişlerde;

• Ticari krediler servisinde, aşım, güvence, akışkanlık ve diğer kullanım

koşullarına uygunluk,

• Bireysel krediler servisinde; vadesinde tahsil edilmemiş taksit tutarları ve

bunlara ilişkin kredi dosyaları,

• Muhasebe servisinde ise; alacaklı-borçlu geçici hesaplar, muhtelif alacaklar-

borçlar hesapları ile açık kayıtlar incelenerek bir usulsüzlüğe yer verilip verilmediği

hususları denetlenir.

c) Ani sayım ve mutabakat; Teftiş Kurulu Başkanlığı’nın uygun göreceği

süre ve içerikte, yaptığı bir program doğrultusunda belirlediği; şube ve birimlerdeki

nakit değerlerin sayılarak, kayıtlara uygunluğunun denetlendiği ve sonuçların yazı ile

Başkanlığa bildirildiği denetim türüdür.

d) Özel amaçlı teftiş; Genel Müdürlük birimlerinin ihtiyaç duymaları halinde

Genel Müdürden alacakları onay üzerine, belirli işlem, ürün pazarlaması ya da

servislerin denetlenmesi amacıyla geçici veya dönemsel olarak yapılan teftiştir. Özel

amaçlı teftişlerde belirlenen hedeflere ve güdülen amaca göre yapılacak

incelemelerin sonucunun ne şekilde ve hangi sisteme göre Teftiş Kurulu

Başkanlığı’na bildirileceği Başkanlıkça belirlenerek müfettişlere iletilir.

3.5.2.3. Teftiş İşlemlerinin Uygulanmasında Yer Alan Kanıt Türleri

Ele alınan bankanın teftiş işlemlerinin uygulanması aşamasında gerekli kanıt

türleri ise fiziki kanıtlar, doğrulamalar, belgelenmiş kanıtlar, görsel kanıtlar, sözlü

126

kanıtlar, matematiksel kanıtlar, analitik kanıtlar ve yazılı bildirimlerden

oluşmaktadır.

a) Fiziki Kanıtlar; İlgili varlığın fiziki olarak incelenmesidir.

b) Doğrulamalar; Hakkında bilgi sorulmuş konularda bilgi sahibi üçüncü

kişilerin verdikleri cevaplardır.

c) Belgelenmiş Kanıtlar; Toplantı tutanakları, ekstreler, dekontlar, çekler,

faturalar, makbuzlar vb.

d) Görsel Kanıtlar; Gözlem, fiziki inceleme, ve sayımlar sonucunda elde

edilirler.

e) Sözlü Kanıtlar; Sözlü soruşturmalar sonucunda elde edilen kanıtlardır.

f) Matematiksel Kanıtlar; Hesaplamalar sonucunda elde edilen kanıtlardır.

g)Analitik Kanıtlar; İşlemlerin değeri, fiziksel miktarlar, oranlar ve

yüzdelerden yararlanılarak denetçiye dolaylı yoldan tahmini bilgiler sağlayan

kanıtlardır. Finansal oranlar, çeşitli istatistiki analiz yöntemleri, her türlü ekonomik

karşılaştırmalar analitik kanıtlar kapsamındadır.

BDDK’nın Bankaların İç Denetim ve Risk Yönetimi Sistemleri Hakkında

Yönetmeliğinin 26. maddesinde; (08.02.2001 tarih ve 24312 sayılı Resmi Gazete).

“Teftiş kurulu başkanlığının, müfettişlerin ve müfettiş yardımcılarının, yetki ve

sorumlulukları ile buna bağlı faaliyetleri teftiş işlevinin hedefleri, kapsamı, teftiş

kurulunun banka içindeki konumu, yönetim kurulunca yürürlüğe konulan teftiş

kurulu yönetmenliğinde düzenlenir” denilmektedir.

Yönetmeliğin 27. maddesinde; “Teftiş, banka içinde tüm maddi hususların,

hesap ve kayıtların, belgelerin, personelin ve banka güvenliğini etkileyebilecek diğer

tüm unsurların yerinde incelenmesinin yanısıra, banka bünyesinin ve faaliyetlerin

özelliğine göre merkezden de inceleme ve denetleme faaliyetlerinde bulunulmasını,

gerektiğinde soruşturma yapılmasını, ifade alınmasını, savunma istenilmesini, belge

ve bilgilere el konulmasını gerekli görülmesi halinde sorumlu personelin inceleme

sonuçlandırılıncaya kadar işten uzaklaştırılması gibi eylemleri de kapsar”

denilmektedir.

127

Teftiş yönetmeliğinde, müfettişlerin görevleri arasında şunlara yer verilir;

( 08.02.2001 tarih ve 24312 sayılı Resmi Gazete).

• Bankanın risk yönetim sisteminin yeterliliğinin ve etkinliğinin bir bütün

olarak incelenmesi ve değerlendirilmesi, risk değerlendirme metodolojilerinin

uygulanmasının ve etkinliğinin incelenmesi, risk tahmini ile bağlantılı olarak banka

özkaynağının değerlendirilmesi sisteminin incelenmesi;

• Banka içindeki görev dağılımı dahil olmak üzere, iç kontrol sisteminin

yeterliliğinin ve etkinliğinin incelenmesi ve değerlendirilmesi çerçevesinde

bankadaki çeşitli operasyonel kontrollerin, elektronik bankacılık hizmetleri dahil

olmak üzere yönetim ve finansal bilgi sistemlerinin yeterliliğinin gözden geçirilmesi

ve bu kontroller ile işlemlerin ve yönetim ve finansal bilgi sistemlerinin etkinliğinin

ve işleyiş usullerinin test edilmesi, personelin tesis edilmiş politikalara ve uygulama

usullerine uyum durumunun incelenmesi;

• Limit ihlalleri, yetki alınmadan alım-satım yapılan işlemleri ve üzerinde

mutabık kalınmayan değerleme işlemleri veya muhasebeleştirme farklılıkları gibi

hususların araştırılması;

• Hesap ve kayıt düzeni ile mali tabloların ve gözetim raporlamalarının

doğruluğunun ve güvenilirliğinin incelenmesi;

• İşlemlerin bankacılık mevzuatına uygunluğunun incelenmesi.

Müfettişlerin sorun ve aksaklıkları uygun yönetim kademesine derhal

bildirmeleri zorunlu tutulur.(29 08.02.2001 tarih ve 24312 sayılı Resmi Gazete).

3.5.2.4. Teftiş Kurulu’nun Organizasyon Yapısı

128

Ele alınan banka organizasyonu içerisinde yer alan Teftiş Kurulu bir başkan,

başkan yardımcıları, müfettiş ve müfettiş yardımcılarından oluşmaktadır. Banka

Teftiş Kurulu Yönetmeliği’ne göre Teftiş Kurulunun amaçları şu şekilde

belirtilmektedir;

• Teftiş Kurulu, bankanın bütün işlemlerinin yasal düzenlemelere, yönetim

kurulu kararı ve banka amirlerine uygun olarak yapılıp yapılmadığını denetleyerek

teftiş ve inceleme raporları hazırlamak,

• Genel müdürlük bölümleri ve şubelerde görevli personelin yasal

düzenlemelere ve direktiflere aykırı işlem yapması veya aykırı uygulama ihtimalinin

bulunması durumunda soruşturma yaparak rapor hazırlamak,

• Uluslar arası kabul görmüş standartlara göre görev alanı içindeki şirket ve

birimlerde “bilgi güvenliği”nin sağlanması amacıyla incelemelerde bulunmak,

• Risklerin önceden tespit edilerek erken uyarı yöntemleriyle önlemlerin

ivedilikle alınmasını sağlamak,

• Bankanın tüm bölümlerinin ve personelinin bankanın karşılaşabileceği

muhtemel riskler konusunda bilgi sahibi olmasını sağlamak.

Yönetim Kurulu tarafından yürürlüğe konulan Teftiş Kurulu Yönetmeliği,

Teftiş Kurulu Başkanlığı’nın, müfettişlerin ve müfettiş yardımcılarının görev, yetki

ve sorumluluklarını, teftiş işlevinin hedeflerini ve kapsamını, teftiş kurulunun banka

içindeki konumunu düzenler.

3.5.2.5. Teftiş Kurulu Üyelerinin Görev ve Sorumlulukları

Teftiş Kurulu başkanı, müfettişlerin, teftiş kurulu yönetmeliğinde belirlenen

ilkeler ve kurallar ile iç denetim standartlarına uyumlarını sağlamaktan sorumludur.

129

Müfettiş yetkilerine de sahip olan başkanın belli başlı görev, yetki ve sorumlulukları

şunlardır;

• Teftişin etkin bir biçimde yürütülmesi amacıyla bankadaki uygulama

esaslarını saptamak ve personelin verimli çalışmasını özendirici bir teftiş sistemi

geliştirmek,

• Bankanın tüm işlemlerinin yasal düzenlemelere ve direktiflere uygunluğunu

incelemek ya da inceletmek,

• Tasarruf sağlayıcı, verim artırıcı, hizmet kalitesini yükseltici önlemleri

belirlemek,

• Riskleri asgari düzeyde tutarak bankanın varlıklarını korumak,

• Kurul üyelerinin çalışmalarını düzenlemek, denetlemek ve çalışma yerlerini

belirlemek.

Bankanın Teftiş Kurulu Yönetmeliği’ne göre Teftiş Kurulu Başkan

Yardımcılarının yetki ve sorumlulukları ise şunları içermektedir;

a) Hazine ve Menkul Teftiş Başkan Yardımcılarının Görev, Yetki Ve

Sorumlulukları;

• Hazine ve operasyon bölümlerinin TL, döviz ve menkul işlemlerinin

uygunluk, verimlilik ve karlılık koşulları dikkate alınarak yönetildiğinin

denetlenmesi,

• Hazine ve menkul risklerinin, politika ve stratejilerinin ve yazılı standartların

izlenmesi,

130

• Pozisyonlara ve fiyatlara ilişkin verilerin ve risk tutarlarının incelenmesi,

b) Krediler Teftiş Başkan Yardımcılarının Görev, Yetki Ve Sorumlulukları;

• Bireysel ve kurumsal krediler işlemlerinin etkin ve verimli bir şekilde

yönetildiğinin izlenmesi, ilgili şube ve genel müdürlük bölümlerinin denetlenmesi,

• Belirlenen kredi limitlerinin sürekli olarak gözden geçirilmesi, karşılaşılan

kredi risklerinin saptanması,

• Kullandırılan kredilerle ilgili olarak ayrılan karşılıkların, mevzuata

uygunluğunun izlenmesi,

• Kullandırılan kredilerin kredi sınırları ile ilgili hükümlere uygunluğunun

kontrol edilmesi.

c) Operasyon Teftişi ve Soruşturma Başkan Yardımcılarının Görev, Yetki Ve

Sorumlulukları;

• Dış işlemler, EFT, swift, idari işler ve satınalma, iletişim ve tanıtım, insan

kaynakları, inşaat-emlak, kasa ve kıymetli evrak, koruma ve emniyet, mevduat,

muhaberat, muhabir bankacılık, mutabakat, repo, sigorta ve takas işlemlerinin

mevcut düzenlemeler çerçevesinde etkin ve verimli bir şekilde yürütülmesinin

denetlenmesi,

• Operasyon risklerine ilişkin gerekli tedbirlerin geliştirilmesi,

• Telefon bankacılığı, internet, ATM, kredi kartları, nakit yönetimi, POS gibi

hizmetlerin etkin ve verimli bir şekilde yürütüldüğünün denetlenmesi.

131

d) Teftiş Yönetmeliği’ne Göre, Müfettişlerin Görevleri Arasında Aşağıdaki

Hususlar Yer Alır;

• İç kontrol sistemin yeterliliğinin ve etkinliğinin incelenmesi amacıyla

bankadaki çeşitli faaliyetlerin sistemlerinin gözden geçirilmesi, personelin

oluşturulan politikalara ve uygulama usullerine uyumunun incelenmesi,

• Limit ihlalleri, yetki alınmadan yapılan işlemleri veya muhasebeleştirme

farlılıkları gibi konuların araştırılması,

• Hesap ve kayıt düzeni ile mali tabloların ve gözetim raporlamalarının doğru

ve güvenilir olup olmadığının incelenmesi,

• İşlemlerin bankacılık mevzuatına uygunluğunun incelenmesi,

• Banka örgütü ve bankanın denetimle yetkili ve görevli olduğu kuruluşlarda

teftiş, inceleme ve soruşturma yapılarak sonuçların raporlanması,

• Hataların ve yolsuzlukların önlenmesi, bulunması, hesap ve kayıt düzeninin

doğruluk ve güvenilirliğinin temin edilmesi.

3.5.3. Banka Risk Yönetim Merkezi

Risk, kurumun hedeflerinin gerçekleşmesini engelleyecek her türlü olay veya

durumlardır. Risk gelecekte oluşabilecek potansiyel problemlere, tehdit ve

tehlikelere işaret eder. Risk Yönetimi ise kurum hedeflerine ulaşılmasını olumsuz

etkileyebilecek her türlü riskin tanımlanması, gerçekleşme olasılığı ve olumsuz

etkilerinin ölçülmesi ve uygun iç kontrol yöntemleriyle azaltılmasını içeren

sistematik bir yönetim biçimidir (Fikirkoca, 2003:25).

132

Bu süreç, risklerin tanımlanması, ölçülmesi, risk politikaları ile uygulama

ilkelerinin oluşturulması, uygulanması, risklerin analizi, izlenmesi, raporlanması,

araştırılması, onayı ve denetimi aşamalarından meydana gelir.

Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu’nun Bankaların İç Denetim ve

Risk Yönetimi Sistemleri Hakkında Yönetmeliğinin 31.maddesinde; risk yönetimi

sistemi ile ilgili olarak şu ifade yer almaktadır;

“Bankalar risk yönetimi sistemi kapsamında, risk politikalarını Kurulca

belirlenen esaslar çerçevesinde oluşturmak, uygulamak ve raporlamak zorundadır.

Risk yönetimi faaliyetleri yönetim kuruluna bağlı olarak çalışacak risk yönetimi

birimi ve personeli tarafından yürütülür.”

Banka risk yönetimi sistemi, idari yönden bağımsız bir şekilde örgütlenir.

Risk tanıma ve değerlendirme işlevi ağırlıklı olarak risk yönetimi sistemi

kapsamında faaliyette bulunan risk yönetimi grubu tarafından yerine

getirilir.Risklerin bankadaki iş akışı içinde etkin bir biçimde tanımlanması, tespit

edilmesi, değerlendirilmesi sürecinde iç kontrolle risk yönetimi grubu elemanlarının

yönetim kurulunca belirlenecek esas ve usullere göre işbirliği içinde hareket etmesi

sağlanır. Gerek duyulması halinde müfettişler başta yasal ve operasyonel riskler

olmak üzere, özellikli alanlardaki riskleri de değerlendirirler.

Banka organizasyonunda üst düzey risk komitesi, bankanın konsolide ve

konsolide olmayan bazda izleyeceği risk yönetimi stratejilerinin, politikalarının

hazırlanmasından, yönetim kurulunun onayına sunulması ile uygulamaların

izlenmesinden sorumludur. Üst düzey risk komitesi, yönetim kurulunun iç denetim

sisteminin devam ettirilmesi ile görevli üyesinin başkanlığında, aktif-pasif yönetimi

komitesi başkanından, kredi komitesi başkanından ve konsolidasyon kapsamındaki

kuruluşların üst düzey risk komitelerinin ya da benzeri organlarının başkanlarından

oluşur.

133

Risklerin tanınmasında, değerlendirilmesinde, bankanın ve kontrol ettiği

iştiraklerin oluşturduğu grubun karşı karşıya olduğu tüm riskler konsolide bazda

dikkate alınır. İç kontrol süreci, bankanın kontrol ettiği konsolidasyon kapsamındaki

tüm kuruluşları ve bunların karşılaştıkları riskleri kapsar.

Banka işletmelerinin karşı karşıya kaldığı risk türleri olan kredi riski, işlemin

sonuçlandırılmaması riski, işlemin sonuçlandırılması öncesi oluşan risk, ülke riski,

transfer riski, likidite riski, piyasaya ilişkin likidite riski, fonlamaya ilişkin likidite

riski, piyasa riski, operasyonel risk, mevzuata ilişin yetersiz bilgi riski, itibar riski

düzenlemelere uyulmama riski gibi riskler bankanın risk yönetim merkezi tarafından

banka üst düzey yönetimi ile birlikte belirlenir.

3.6. TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN İÇ DENETİME GEÇİŞ

AŞAMASINDA YENİDEN YAPILANDIRILMASI

Gerek ülkemizde, gerekse dünya bankacılık sisteminde yaşanan sorunların ve

krizlerin, büyük ölçüde, makro ekonomik denge bozukluklarının yanı sıra, finansal

piyasalarda yaşanan ahlaki zafiyet biçiminden, sistemin yapısındaki zayıflıktan ve

düzenleme kurumlarının yetersizliğinden kaynaklandığı gözlenmiştir. Aslında

bankacılık sektöründe reformun gerekli olduğunun ve önceden tespit edilmesi ve

finansal piyasaların durgun olduğu dönemlerde bu reformların gerçekleştirilmesi

gerekmektedir. Ancak uygulamaya bakıldığında önemli reform kararlarının

genellikle krizden sonra alındığı dikkati çekmektedir.

Başarılı bankacılık reformlarında sorunların en kısa sürede belirlenip,

stratejilerin hemen uygulamaya konulması gerekmektedir. Bankaların ödeyememe

sorununun bir an önce çözülerek, kredi verme faaliyeti sürdürülebilir kılınmalıdır.

Reform sürecinde alınması gereken temel önlemler; bankaların sermaye yeterlilik

oranlarının güçlendirilmesi, aktiflerin kalitesinin düzeltilmesi ve yükümlülüklerinin

azaltılmasıdır.

134

Bankacılık sistemini yeniden yapılandırma aşamasında merkez bankasının

reformdaki rolünün açıkça tanımlanması gerekmektedir. Aslında merkez bankasının

reformları sürdürmesi, asli fonksiyonu olan para politikası yönetimini

aksatacağından, reformların ayrı bir bağımsız kurum tarafından yürütülmesi daha

uygundur. Ancak, ayrı bir düzenleme ve denetleme otoritesi reformları yürütse de

merkez bankası likidite desteği sağlamaya hazır olmalıdır.

Bu genel çerçeve doğrultusunda, Türkiye’deki krizler dikkate alındığında

Merkez Bankasının son başvuru mercii olma işlevini yerine getirmede çelişkiler

yaşadığı gözlenmektedir. Kasım 2000 krizinde IMF’den alınan kredi nedeniyle

uygulanan para ve döviz kuru sisteminden sapılmazken Şubat 2001 krizinde sistem

devam ettirilmemiş ve dalgalı döviz kuru sistemine geçilmiştir.

Bu dönemde BDDK;

• Kamu bankalarının yeniden yapılandırılması,

• TMSF’ye devredilen bankaların yeniden yapılandırılması, özel kesime devri

ve kapatılması,

• Özel bankaların finansal yapılarının güçlendirilmesi

olarak bankacılık sistemini yeniden yapılandırma programını açıklamıştır.

3 Temmuz 2001 tarih ve 24451 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak

yürürlüğe giren 4684 sayılı Kanun ile kamu bankalarının en önemli sorunu olan

görev zararlarına ilişkin yasal dayanak ortadan kalkmış ve yeni görev zararlarının

oluşması engellenmiştir.

Kamu bankalarının yasal sermaye yeterlilik rasyolarını tutturabilmeleri ve

sermaye yapılarını güçlendirebilme amacı ile nakit sermaye ödemesi

yapılmıştır.Daha önce de aracı kurumlara yönelik sermaye yeterliliği tabanı

belirlenmiştir.

135

Yeniden yapılandırma programı çerçevesinde, kamu bankalarının mevduat

faiz oranlarına ait üst sınır getirilmiş ve DİBS faiz oranlarının altında ve ortak olarak

belirlenmesi kabul edilmiştir. Ayrıca bir yandan Emlak Bankasının bankacılık yapma

ve mevduat toplama izni kaldırılarak Ziraat Bankası bünyesine alınırken, diğer

yandan kamu bankalarının şube sayılarının azaltılması ve personel sayısının

sınırlandırılması amacıyla emekliliğin teşviki gündeme getirilmiştir.

Öte yandan 1983 yılında oluşturularak Merkez Bankası bünyesinde faaliyete

başlayan TMSF, 31 Ağustos 2000 tarihinde BDDK’ya devredilmiştir. 1997 yılından

2002 tarihine kadar TMSF’ye devredilen 19 bankanın toplam aktif büyüklüklerinin,

Türk bankacılık sisteminin %15’ine yaklaştığı gözlenmiştir. Bu bankalara kamu

kağıtları verilerek özkaynakları güçlendirilmiş, gecelik borçlanma gereksinimleri

azaltılmış, Merkez Bankası dışındaki yükümlülükleri sıfırlanmış, şube ve personel

sayısında azaltılmaya gidilmiştir.

Bilindiği gibi, Türk Bankacılık Sistemini yeniden yapılandırma programı

çerçevesinde BDDK’nın yürüttüğü faaliyetler içerisinde özel bankacılık sektörünün

güçlendirilmesi de yer almaktadır. Özel bankaların mali durumlarını

güçlendirebilmeleri amacıyla;

• Sermaye temini,

• Sermaye benzeri kredi temini,

• Birleşmeler,

• Şube ve personel sayısının makul düzeyde olması,

• Maliyetlerin düşürülmesi,

• Yoğunlaşmış kredilerin yeniden yapılandırılması,

• İştirak ve gayrimenkul satışı

• Hisselerin bir kısmı ya da tamamının yabancı ve yerli ortaklara satılması,

koonularında kendilerinden taahhüt mektupları alınmıştır.

BDDK’nın bankacılık sektörünü yeniden yapılandırma faaliyetlerine genel

136

olarak bakıldığında, kamu bankalarına ilişkin zararların karşılanması, sermayelerinin

güçlendirilmesi ve yönetimin iyileştirilmesi hususunda önemli başarılar sağlandığı

gözlenmiştir. TMSF’ye devredilen bankaların zararlarının ve açık pozisyonlarının

büyük ölçüde azaltıldığı, özel bankaların ise kendi iç risk yönetimi sistemlerini

kurmaları ve operasyonel yönetimlerinin etkinleştirmeleri için teşvik edildikleri

dikkati çekmektedir. Ayrıca, gerek sistemin yapılandırılmasında, gerekse uluslar

arası standartlara ulaşılmasında gerekli yasal alt yapı açısından önemli aşamalar

kaydedilmiştir.

3.7. TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDE ETKİN BİR İÇ DENETİM VE

RİSK YÖNETİM SİSTEMİ UYGULAMASINDA KARŞILAŞILAN

SORUNLAR

Bir ekonomide mali sistem, mali aracılar, mali araçlar ve mali piyasalardan

oluşur. Mali sistemin temel unsurlarından biri de bankacılık sektörüdür. Bankacılık

sektörü, mali sistem içerisinde üzerinde kurulu olduğu ödemeler sistemi aracılığı ile

tasarrufların dönüştürülmesinde kaynak aktarımına aracılık eden bir sektördür.

Finans sisteminin banka ağırlıklı bir yapıya bürünmesi ve finansman

gereksinimin büyük ölçüde bankalar tarafından karşılanması gereğinin ortaya

çıkması, mali sistemin işlevlerini tam olarak yerine getirmesini engellemiş ve

bankacılık sisteminde sağlıksız bir yapılaşmaya neden olmuştur. Bu yapılaşma

bankaların risk alanlarının daralmasını ve sermaye yapılarının güçlendirilmesini

olumsuz yönde etkilemiştir.

Türk bankacılık sektörü, bugün gerek mali, gerekse kurumsal yapıları

itibariyle göz ardı edilemeyecek bir düzeye yükselmiş bulunmaktadır. Bu olumlu

gelişmelere rağmen, Türk bankacılık sektörünün gelişimini etkileyen bazı

olumsuzluklarında mevcut olduğu bilinen bir gerçektir. Bankalar yaptıkları işin

gereği yoğun risklerle yaşamak zorunda kalan kuruluşlardır. Bankacılık sektöründe

yaşanan riskler, her ülkede, her dönemde kaçınılmaz olarak yaşanabilir. Çünkü,

137

finansal piyasalar var olduğu sürece, risk unsuru sistem içerisinde varlığını

sürdürecektir. Ancak, bu aşamada önemli olan risklerin doğru tanımlanıp,

yönetilmesidir. Banka üst yönetimleri, kurumsal olarak alınan riskler hakkında daha

fazla bilgi edinmeli ve risk yönetimi için gerekli sistemlere sahip olmalıdırlar.

Böylece piyasada oluşacak risklerin zararları, bankacılık sektörünü en alt düzeyde

etkileyecek ve oluşacak krizlerin zararları minimuma indirilecektir (Yıldırım, 2004:

1).

1980'li yıllardan bugünlere değin bankacılık sektörünün başlıca sorunları,

ekonomik gelişmedeki istikrarsızlık, yüksek kaynak maliyeti, haksız rekabet

koşulları, hızlı teknolojik gelişme ve hizmet teknikleri karşısında mevzuatın yetersiz

kalması gibi hususlardan kaynaklanmaktadır. Bankacılık sektöründe yaşanan bu

sorunlar bankalarda etkin bir iç denetim ve risk yönetim sistemini gerekli

kılmaktadır.

138

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

4. BANKALARDA BİLGİ SİSTEMLERİ YÖNETİMİ

VE DENETİMİ

4.1. BANKALARDA BİLGİ SİSTEMLERİ YÖNETİMİ FAALİYETİNİN

TEMEL AMACI VE KAPSAMI

Bilgi sistemleri, bankacılık faaliyetlerinin değişmez ve önemli bir parçası

haline gelmiş olduğundan, banka, bilgi sistemlerinin yönetimini kurumsal

yönetim uygulamalarının bir parçası olarak ele alır. Bankanın operasyonlarını

istikrarlı, rekabetçi ve gelişen bir çizgide sürdürebilmesi bakımından bilgi

sistemleri yönetsel hiyerarşi içerisinde uygun yere yerleştirilir ve doğru yönetimi

için gerekli finansman ve insan kaynağı tahsis edilir.

Banka, bilgi sistemlerinin yönetimine ilişkin detaylı prosedürler ve süreçler

tesis eder. Prosedürler ve süreçler ilgili iş alanında gerçekleşen değişiklikler veya

teknolojik gelişmeler doğrultusunda gerekiyorsa yenilenmek üzere düzenli olarak

gözden geçirilir.

Bilgi sistemleri üzerinde etkin bir yönetimin tesis edilmesi; risk yönetimi, iç

kontrol sistemi ve iç denetim kapsamında yürütülecek çalışmalar ile gerçekleştirilir.

139

TABLO -5 :Sektörel Bilgi Teknolojileri Harcamaları

TABLO - 6 : Türkiye’de Bankaların Bilgi Teknolojileri Harcamaları

T

ürk

bankacılık sektöründe de bilgi sistemlerinin önemi grafikten de görüldüğü gibi

Süreç Üretimleri

7%Perakende Satış

6%

Servisler

8%

Finansal Servisler

21% İletişim

14%

Ara İmalat

11%

Ulusal ve Uluslar arası

Yönetimler; 9%

Eğitim

2%

Toptan Ticaret; 3%

Taşımacılık; 4%

Sağlık; 3%

Tarım, Madencilik

ve İnşaat; 1%

Kamu Hizmet Kuruluşları; 5%

Yerel ve Bölgesel Yönetimler; 6%

1.4281.301

1.493

1.726

1.9522.065 2.033

1.000

1.200

1.400

1.600

1.800

2.000

2.200

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Yıllar

Mily

on

$

140

oldukça fazla sayılabilir. Önemi tartışılmayacak kadar açık olan bilgi sistemleri, doğru

biçimde tesis edilip kullanılmadığında veya bilinçli bir şekilde yanlış kullanıldığında

ciddi zararlar doğurabilen operasyonel risk ve itibar riskleri yaratabilmektedir.

4.1.1.Bilgi Sistemleri Risk Yönetimi

Banka, bankacılık faaliyetlerinde bilgi teknolojilerini kullanıyor olmasından

kaynaklanan riskleri tanımlar, analiz eder, izler ve yönetmek üzere gerekli önlemleri

alır. Bilgi sistemlerine ilişkin risklerin yönetilmesi, kurumsal bilgi sistemleri

yönetiminin önemli bir bileşeni olarak ele alınır. Bilgi teknolojilerinin bankacılık

faaliyetlerinde kullanılması nedeniyle oluşan risklerin temel kaynağı olarak kabul

edilebilecek unsurlardan aşağıda sıralananlar banka tarafından göz önünde

bulundurulur, risk yönetiminde değerlendirmeye katılır:

• Bilgi sistemlerinin hızlı gelişiminin yarattığı baskı,

• Bilgi sistemlerinin alışılanlardan farklı hatalara ve dolandırıcılıklara

zemin hazırlayabilmesi,

• Bilgi sistemlerinin bankacılık faaliyetlerinde kullanımının artmasına bağlı

olarak yaygınlaşan destek hizmeti alımı, buna bağlı olarak

operasyonlarda destek hizmeti kuruluşlarına bağımlılığın doğmuş

olması,

• Bankanın iş sürekliliğinin önemli oranda bilgi sistemlerinin işlerliğine

bağlı duruma gelmesi,

• Bilgi sistemleri üzerinden gerçekleştirilen işlemlerin ve tutulan,

aktarılan ve işlenen verilerin güvenliğinin sağlanmasının, müşteri

tanımanın, inkâr edilemezliğin ve işlem izlerine ilişkin kayıtların

tutulmasının zorlaşmış olması.

Banka, risk yönetim politika ve süreçlerini, bilgi teknolojilerinin

kullanımına bağlı olarak gözden geçirip, buradan kaynaklanacak risklerin

yönetimini kapsayacak şekilde yeniler. Bilgi teknolojilerinden kaynaklanan

141

riskler geleneksel bankacılık risk kategorileri arasına yeni bir risk kategorisi

eklemiyor olmakla birlikte bu geleneksel risklerden bazılarının artmasına

veya değişmesine sebep olduğundan, bilgi teknolojilerinden kaynaklanan

riskleri de içeren bütünleşik bir risk yönetim yaklaşımı tüm bankacılık faaliyetleri

için benimsenir, bilgi teknolojilerinin takibi ve gözetimine ilişkin çalışmalardan

edinilen verilerin bankanın bütünsel risk yönetim çerçevesinin bir parçası haline

gelmesi sağlanır.

Banka, belirlenecek dönemlerde veya bilgi sistemlerinde meydana

gelecek önemli değişikliklerden önce bilgi sistemlerine ilişkin risk analizlerini

tekrarlar ve risk analizlerinin ne şekilde gerçekleştirileceğine ilişkin yazılı süreçler

hazırlar.

Bilgi sistemlerine ilişkin risklerin yönetimi amacıyla geliştirilen politika

ve prosedürlerin gerekleri, bankanın organizasyonel ve yönetsel prosedürleri

içerisinde fiili olarak işleyecek şekilde yerleştirilir, bunların işlerliğine ilişkin

gözetim ve takip gerçekleştirilir.

Risk yönetimine ilişkin politika ve süreçlerin bilgi teknolojisi

kullanımından kaynaklanan riskleri de kapsayacak şekilde düzenlenmesi

çalışmalarında, 6 ila 19 uncu maddelerde yer alan, bilgi sistemlerinin özel

niteliklerinden kaynaklanan anahtar risk yönetim prensipleri göz önünde

bulundurulur. Söz konusu prensipler, üst yönetim gözetimi, güvenlik kontrolleri

ile yasal ve itibar riski yönetimi başlıkları kapsamında yapılması gerekenleri

ifade etmektedir. Bankanın, kendi risk profiline, operasyonel yapısına, kurumsal

yönetim kültürüne ve ilgili diğer mevzuat ile çizilen çerçeveye uygun olarak risk

yönetim süreçlerini geliştirmesi ve bilgi teknolojilerinden gelen riskleri de bu

kapsamda değerlendirmeye alması esastır.

142

4.1.1.1. Yönetim Gözetimi

Banka üst yönetimi bilgi sistemleri kullanımından kaynaklanan risklerin

yönetilmesi için etkin bir yönetim gözetimi yürütür. Bu amaçla

değerlendirmeden geçirilmiş ve uygunluğu konusunda onay verilmiş, bilgi

sistemlerinin kullanımından kaynaklanan risklerin yönetilmesine yönelik, kapsamlı

bir süreç hazırlanır. Bu süreç sorumlulukların açıkça tanımlanması ile risklerin

yönetilmesine ilişkin politikaların oluşturulması ve kontrollerin tesis edilmesi ve

izlenmesi faaliyetlerini kapsar. Bilgi sistemleri üzerinde etkili iç kontrollerin tesis

edilmesi bu kapsamdaki öncelikli konuyu teşkil eder. Banka risk profili ve stratejisi

üzerinde önemli etkileri olacak yeni bilgi sistemi unsurlarının kullanıma alınmasına

ilişkin projeler banka yönetim kurulu tarafından gözden geçirilir. Yönetim kurulu,

bilgi sistemleri unsurlarına ilişkin yeni projenin getireceği riskleri yönetmek için

gerekli uzmanlık düzeyinin banka bünyesinde bulunduğundan emin olmadan,

çalışmalara onay vermez. Üst düzey yönetim ve personel uzmanlığının, projeye

ilişkin uygulamaların ve bunu destekleyen alt yapının gerektirdiği teknik detay ve

karmaşıklık ile orantılı olması esastır.

Banka üst yönetimi, bilgi sistemlerine ilişkin güvenlik önlemlerinin uygun

düzeye getirilmesi hususunda gerekli kararlılığı gösterir ve bu amaçla

yürütülecek faaliyetlere yönelik olarak yeterli kaynağı tahsis eder. Üst yönetim,

aşağıdaki faaliyetlerin yerine getirilmesini temin edecek mekanizmaları kurar:

• Bilgi güvenliği politikalarının ve tüm sorumlulukların belirli

periyotlarla gözden geçirilmesi ve onay mekanizmasına tabi tutulması,

• Bilgi kaynaklarına yönelik tehditlerin periyodik olarak

değerlendirilmesi,

• Bilgi güvenliği ihlaline ilişkin olayların izlenmesi ve

periyodik olarak değerlendirilmesi,

• Bilgi güvenliği hususunda farkındalığı arttıracak çalışmaların

desteklenmesi.

143

Bankanın bilgi güvenliği politikası, yönetim kurulunun onayından geçmeli ve

tatbiki üst yönetim tarafından gözetilmelidir.

4.1.1.2. Güvenlik Kontrol Sürecinin Tesis Edilmesi Ve Yönetilmesi

Banka üst yönetimi, bilgi güvenliği politikası kapsamında, bilgi sistemlerinden

kaynaklanan güvenlik risklerinin yeterli düzeyde yönetildiğinden emin olmak için,

güvenlik kontrol sürecini değerlendirmeye tabi tutar ve uygunluğunu onaylar. Banka

üst yönetimi, bilgi sistemlerinin ve üzerinde işlenmek, iletilmek, depolanmak ve

yedek olarak saklanmak üzere bulunan verilerin gizlilik, bütünlük ve

ulaşılabilirliklerini sağlayacak önlemlere ilişkin kontrol altyapısının geliştirilmesi

ve düzenli olarak güncellenmesi çalışmalarını gözetimi altında tutar.

Güvenlik kontrol süreci ve bilgi güvenliği politikası vasıtasıyla

sorumluluklar açıkça tanımlanmış şekilde kişilere atanır. Bu kapsamda güvenlik

kontrol süreçlerinin oluşturulması, sürdürülmesi ve yönetilmesine ilişkin açık

yönetsel sorumluluklar belirlenir.

Bilgi güvenliğinin tesisi amacıyla uygulanacak kontroller asgari olarak aşağıdaki

unsurları içerir;

• Bilgi sistemleri ve içerdiği verilerin güvenliği konusunda gerekli kontrollerin

ve yapıların oluşturulması çalışmaları kapsamında; risk değerlemesi

yapılması, bilgi güvenliği politikası oluşturulması ve uygulanması,

bilgi güvenliği testlerinin uygulanması, işlemlerin takip edilip

raporlanması ve kontrollerin ve oluşturulan yapıların teknolojik gelişmelere

göre güncellenmesi faaliyetlerini içeren bir yöntem geliştirilir.

• Banka personeline güvenlik konusunda farkındalık eğitimleri verilir,

bankanın güvenlik politikası kendilerine aktarılır, uyum konusunda yazılı

taahhüt alınır.

• Bilgi sistemleri ve bilgi sistemleri üzerinde işlenen, iletilen, depolanan ve

144

yedek olarak tutulan veriler güvenlik hassasiyet derecelerine göre

sınıflanır, her bir sınıf için uygun düzeyde güvenlik kontrolleri tesis edilir.

• Bilgi sistemlerinin güvenilirliğinin ve tutarlılığının düzenli olarak

incelenmesini sağlayacak süreçler tesis edilir. Güvenlik alanındaki güncel

gelişmeler ve yeni açıklar takip edilir, gerekli yazılım güncellemeleri yapılır,

gerekli yamalar uygulanır.

• Banka, kendi kurumsal ağı dışındaki ağlarla iletişim halinde olduğu

durumlarda, söz konusu dış ağlardan gelebilecek tehditler de banka için

ciddi bir risk unsuru olup bankaların bu riski minimize edecek ağ kontrol

güvenlik sistemlerine sahip olmaları gerekir.

• Banka, dış ağdan iç ağına yapılacak erişimleri kontrol altında tutmak,

aynca, iç ağının farklı güvenlik hassasiyetine sahip alt bölümlerini

birbirinden ayırarak kontrollü geçişi temin etmek üzere, gerektiği şekilde

konfigürasyonu yapılmış ve sürekli gözetim altında tutulan bir veya birden

fazla güvenlik duvarını kullanır.

• Bilgi sistemleri yöneticisinden ayrın olarak yeterli teknik bilgi ve tecrübeye

sahip bir bilgi sistemleri güvenliği personeli atanır.

4.1.1.3. Destek Hizmeti Alımı Sürecinin Yönetimi

Banka üst yönetimi, bilgi sistemleri kapsamında alınacak destek hizmetlerine

ilişkin olarak, söz konusu hizmetin destek hizmeti alımı yoluyla

gerçekleştirilmesinin banka açısından doğuracağı risklerin yeterli düzeyde

değerlendirilmesi, yönetilmesi ve destek hizmeti kuruluşu ile ilişkilerin etkin bir

şekilde yürütülebilmesine olanak sağlayacak yeterli bir gözetim mekanizması tesis

eder. Tesis edilecek gözetim mekanizması ile asgari olarak;

• Bilgi sistemleri alt yapısına ilişkin destek hizmeti alımının doğuracağı

risklerin tüm yönleriyle değerlendirilmesi,

• Destek hizmeti kuruluşunun seçiminde gerekli özenin gösterilmesi,

145

• Destek hizmeti alımı kapsamındaki tüm sistem ve süreçlerin bankanın

kendi risk yönetimi, güvenlik ve müşteri mahremiyeti politikalarına

uygun olması,

• Destek hizmeti kapsamında banka verilerinin destek hizmeti

kuruluşuna aktarılmasının gerekli olduğu durumlarda, destek

hizmeti kuruluşunun güvenlik konusundaki prensip ve

uygulamalarının en az bankanın uyguladıkları düzeyde olması,

• Destek hizmeti alımı kapsamındaki faaliyetlerin banka

bünyesinde gerçekleştirilmesi durumunda hangi denetimlere tabi

tutulması öngörülüyorsa, bu faaliyetlerin destek hizmeti alımı

yoluyla gerçekleştirilmesi durumunda da herhangi bir kapsam

daraltılmasına gidilmeden aynı periyodik denetime tabi tutulması,

faaliyetin destek hizmeti alımı yoluyla gerçekleştirilmesi nedeniyle ek

denetim ihtiyacı duyuluyorsa bunların da gerçekleştirilmesi,

Destek hizmeti alımına ilişkin hususların banka iş süreklilik planı göz

önünde bulundurularak düzenlenmesi ve gerekli önlemlerin alınması, destek hizmeti

kuruluşunun bu kapsamdaki yükümlülüklerinin sözleşme ile netleştirilmesi, temin

edilir.

Destek hizmeti alımına ilişkin koşul, kapsam ve her türlü diğer tanımlama,

ilgili destek hizmeti kuruluşunca da imzalanmış olacak şekilde sözleşmeye bağlanır.

Sözleşme, asgari olarak aşağıdaki hususları içerir;

• Hizmet seviyelerine ilişkin tanımlamalar,

• Hizmetin sonlanma koşulları,

• Bankaya ait iş süreklilik planının sekteye uğramasını engelleyecek

şekilde destek hizmeti kuruluşunun alması gereken önlemlere ilişkin

hükümler,

• Bankanın güvenlik politikası dâhilinde hassasiyet arz eden konulara

ilişkin gereklilikler,

146

• Sözleşme kapsamında üretilecek olan ürünün sahipliğini, fikri mülkiyet

haklarını da göz önünde bulundurarak düzenleyen hükümler,

• Sözleşmede destek hizmeti kuruluşları için yükümlülük teşkil eden

hükümlerin, alt yüklenici kuruluşlar ile yapılacak olan sözleşmelerde de

bağlayıcı maddeler olarak yer almasını sağlayacak hükümler,

• Destek hizmeti alımının, planlanın dışında sonlanmasından

kaynaklanacak risklerin yönetilmesine ilişkin hükümler,

Bankanın tabi olduğu mevzuat hükümlerinin alınan hizmet çerçevesinde

destek hizmeti kuruluşları için de uygulanmasını sağlayacak hükümler anka, güvenlik

politikasının tanımladığı ilkeler doğrultusunda, destek hizmeti

alımından kaynaklanan riskleri kontrol altında tutmak üzere gerekli

organizasyonel değişiklikleri yapar, idari prosedürler tanımlar ve bu kapsamda

alınacak önlemleri ilgili tüm diğer bölümlerin günlük işlemlerine ve sistemlerine

entegre eder, alınan destek hizmetine ilişkin olarak, destek hizmeti kuruluşuyla

ilişkileri yürütecek, yeterli bilgi ve tecrübeye sahip bir sorumlu atar.

Destek hizmeti kuruluşlarına verilen erişim hakkı tipleri özel

olarak değerlendirilir. Fiziksel veya mantıksal olabilecek bu erişimler için risk

değerlendirmesi yapılır; buna göre, eğer gerekiyorsa ek kontroller tesis edilir.

Risk değerlendirmesi yapılıyorken ihtiyaç duyulan erişim tipi, erişilen verinin

değeri, destek hizmeti kuruluşu tarafından yürütülmekte olan kontroller ve bu

erişimin banka bilgilerinin güvenliği üzerindeki etkileri dikkate alınır.

Destek hizmeti alımının, planlanın dışında sonlanması durumlarına

ilişkin risklerin yönetilmesine uygun bir çıkış stratejisi belirlenir.

Banka üst yönetimi, destek hizmeti alımı yoluyla gerçekleştirilen servisler

için; servisin erişilebilirliğini, performansını, kalitesini, bu servis kapsamında

gerçekleşen güvenlik ihlali olayları ile destek hizmeti kuruluşunun güvenlik

kontrollerini, finansal koşullarını ve sözleşmeye uygunluğunu yakından takip eder.

147

Destek hizmeti alınan konularda banka yönetim kurulunun sorumluluğu

ortadan kalkmaz. Üst yönetim, bankanın tabi olduğu mevzuat hükümlerinin alınan

hizmet çerçevesinde destek hizmeti kuruluşları için de uygulanmasını sağlar ve

gözetir.

Bu maddede yer alan hükümler, 01/11/2006 tarih ve 26333 sayılı Resmi

Gazete'de yayımlanan Bankaların Destek Hizmeti Almalarına ve Bu Hizmeti

Verecek Kuruluşların Yetkilendirilmesine İlişkin Yönetmelik'te yer alan hükümlere

ilave olacak şekilde değerlendirilir.

4.1.1.4. Kimlik Doğrulama

Bilgi sistemleri üzerinden gerçekleşen işlemler için uygun bir kimlik

doğrulama mekanizması kurulur. Hangi kimlik doğrulama tekniklerinin

kullanılacağına, üst düzey yönetim tarafından yapılacak risk değerlendirmesi

sonucuna göre karar verilir. Risk değerlendirmesi, bilgi sistemleri üzerinden

gerçekleştirilmesi planlanan işlemlerin içeriği, işleme konu verinin hassaslık derecesi

ve tekniğin kullanım kolaylığı göz önünde bulundurularak gerçekleştirilir.

Uygulanacak kimlik doğrulama mekanizması, müşterilerin ve personelin

bilgi sistemlerine dâhil olmalarından, işlemlerini tamamlayıp sistemden

ayrılmalarına kadar geçecek tüm süreci kapsayacak şekilde tesis edilir. Kimlik

doğrulama bilgisinin oturumun başından sonuna kadar doğru olmasını garanti edecek

gerekli önlemler alınır.

Bilgi sistemlerine erişim için kullanılan kimlik doğrulama verilerinin

tutulduğu veritabanlarının güvenliğini sağlamaya yönelik gerekli önlemler

alınır. Bu amaçla alınacak önlemler asgari olarak kimlik doğrulama verilerinin

veritabanlarında şifreli olarak muhafaza edilmesi, yapılacak her türlü

kontrolsüz değişikliği algılayacak sistemlerin kurulması, yeterli denetim

148

izlerinin tutulması ve bu denetim izlerinin güvenliğinin sağlanması hususlarını

içerir. Ayrıca bu veriler kimlik doğrulama amacıyla aktarılırken şifrelenir ve

verilerin aktarımı sırasında gizliliğinin sağlanmasına yönelik önlemler alınır.

4.1.1.5. İnkâr Edilemezlik Ve Sorumluluk Atama

Banka, bilgi sistemleri üzerinden gerçekleşen işlemler için, inkâr edilemezlik

ve sorumluluk atama imkânlarını içeren teknikler kullanır.

4.1.1.6. Görevler Ayrılığı Prensibi

Bilgi sistemlerine ilişkin sistem, veritabanı ve uygulamaların geliştirilmesinde,

test edilmesinde ve işletilmesinde görevler ve sorumluluklar ayrılığı prensibi

uygulanır. Bilgi sistemleri ortamında gerçekleşen işlemlerde kimlik gizleme ve

sahtekârlığın alışılmış yöntemlerden farklı şekillerde yapılabileceği ve işlemlerin

bütünleşik olarak, müdahaleye ve takibe kolay imkân vermeyecek şekilde

gerçekleşebileceği hususları göz önünde bulundurularak görevler ve

sorumluluklar ayrılığı yapısı değerlendirilir ve revize edilir. Süreçler ve sistemler,

kritik bir işlemin tek bir personel veya destek hizmeti kuruluşu tarafından girilmesi,

yetkilendirilmesi ve tamamlanmasına imkân vermeyecek şekilde tasarlanır.

Etkin bir görevler ayılığı ortamının tesis edilebilmesi için banka verileri

üzerinde etkileri olabilecek süreçleri yürütecek personele, kendilerine atanan görevler

göz önünde bulundurularak, sadece bu görevleri yerine getirmelerine yetecek kadar

yetkinin verilmesi temin edilir.

Görevlerin tam manasıyla ve uygun şekilde ayrıştırılmasının mümkün

olmadığı durumlarda, bu durumdan kaynaklanabilecek hata ve suiistimalleri

önlemeye yönelik risk azaltıcı veya telafi edici kontroller tesis edilir.

149

Bilgi sistemlerine ilişkin fonksiyonların gerçekleştirilmesinde görevler

ayrılığı ilkesinin gereklerini sağlamak için tesis edilen kontrollerin aşılabilirliğini

tespit etmek üzere testler yapılır.

Banka, görevlerin mahiyetinin ve banka organizasyon yapısının elverdiği

ölçüde personeli üzerinde görev rotasyonu uygular.

4.1.1.7. Yetkilendirme

Banka, bilgi sistemlerine ilişkin veritabanlarına, uygulamalara ve sistemlere

erişim için uygun bir yetkilendirme ve erişim kontrolü tesis eder. Bu çerçevede bilgi

sistemlerinde gerçekleşen faaliyetlere müdahil kullanıcı, taraf ve sistemlere dikkatle

belirlenmiş yetkilendirme düzeyi ve erişim hakkı atanır. Yetkilendirme düzeyi ve

erişim haklarının atanmasında ilgili unsurun görev ve sorumlulukları göz

önünde bulundurularak, gerekli olacak en düşük yetkinin atanması ve en kısıtlı

erişim hakkının verilmesi yaklaşımı esas alınır. Böylelikle sistemlere, servislere ve

verilere sadece gerekli yetkiye sahip kullanıcı, taraf ve sistemlerin erişimi mümkün

kılınır. Atanacak yetkiler görevler ayılığı prensibinin tanımladığı ilkeler ile tutarlı

olmalıdır.

Yetkilendirme ve erişim hakkı tahsisi mekanizması, hiçbir kullanıcı, taraf ya

da sistemin kendi yetkilendirme düzeyini ve erişim haklarını değiştirmesine izin

vermeyecek şekilde tesis edilir.

Bilgi sistemleri ortamındaki tüm faaliyetlerin güncel ve geçerli bir

yetkilendirme veritabanı üzerinden gerçekleştirilmesi temin edilir. Tüm kullanıcı,

taraf ve sistemlere atanmış olan yetkiler ve erişim hakları periyodik olarak güncel

durumla uyumlulukları açısından değerlendirilmeye tabi tutulur.

Bilgi sistemleri kapsamındaki faaliyetlere ilişkin yetkilendirme

veritabanında gerçekleştirilecek her türlü değişiklik, ekleme ve silmenin, kimlik

150

doğrulaması uygun tekniklerle gerçekleştirilmiş, yetkili kullanıcılar tarafından

yapılması sağlanır. Bu kapsamdaki her türlü işlem için yeterli denetim izi

tutulur ve düzenli olarak gözden geçirilir. Yetkilendirme veritabanının güvenliği

sağlanır, yapılacak her türlü kontrolsüz değişikliği algılayacak mekanizmalar

kurulur. Yetkilendirme veritabanına yetkisiz erişim teşebbüsleri kayıt altına alınır ve

düzenli olarak gözden geçirilir.

Bilgi sistemleri kapsamındaki faaliyetlere ilişkin yetkilendirme

veritabanında kontrolsüz değişikliğin olması veya veritabanının güvenilirliğini

yitirmesi durumunda, veritabanı güncel ve güvenilir duruma getirilene kadar

kullanılmaz, güvenilir olmayan veritabanı üzerinden yetkilendirme ve erişim hakkı

tahsisi işlemleri gerçekleştirilmez.

Ayrıcalıklı yetkilere sahip kullanıcı ve sistem hesapları için ek denetim

izleri tutulur ve periyodik olarak gözden geçirilir.

Ayrıcalıklı yetkilere sahip kullanıcılar, yetkilerinin başka kişilerce

kullanımının önlenmesinin önemi konusunda yeterli düzeyde bilinçlendirilir.

Acil durumlar için, yetkili personele ulaşılamaması nedeniyle geçici

olarak gerçekleştirilen yetkilendirmelerde, bu yetkilendirme sürecinde

gerçekleştirilecek işlemlerin yeterli düzeyde takibine izin verecek şekilde detaylı

denetim izlerinin tutulması sağlanır.

Bilgi sistemleri alt yapısına yönelik yetkisiz fiziksel ve mantıksal

erişimleri engelleyecek kontroller ve gözetim süreçleri tesis edilir.

4.1.1.8. İşlemlerin, Kayıtların Ve Verilerin Bütünlüğü

Banka, bilgi sistemleri üzerinden gerçekleşen işlemlerin, kayıtların ve

verilerin bütünlüğünün sağlanmasına yönelik gerekli tedbirleri alarak bunların

151

doğruluğunu, tamlığını ve güvenilirliğini temin eder. Bütünlüğü sağlamaya

yönelik tedbirler verinin iletimi, işlenmesi ve saklanması aşamalarının tamamını

kapsayacak şekilde tesis edilir. Destek hizmeti kuruluşları nezdinde gerçekleşen

işlemler için de aynı yaklaşım gösterilir.

Bilgi sistemlerine ilişkin işlemlerin doğruluğu ve güvenilirliği asgari

olarak, yapılmak istenen işleme ait anahtar öneme sahip bilgilerin işlemin

başlangıcından tamamlanışına kadar doğruluğunu yitirmemesini ve yapılmak

istenen işlemin kendinden beklenen sonucu yerine getirmesini; tamlığı ise asgari

olarak bütün işlemlerin hata üretmeden gerçekleşmesini ve mükerrer olamamasını

gerektirir.

Banka, bilgi sistemlerine ilişkin işlemlerde ve kayıtlarda meydana

gelebilecek olası bozulmaları saptayacak teknikleri kullanır.

4.1.1.9. Denetim İzlerinin Oluşturulması

Bilgi sistemleri üzerindeki; riskler, sistemlerin boyutu ve faaliyetlerin

karmaşıklığı göz önünde bulundurularak bilgi sistemlerinin kullanımına ilişkin

etkin bir denetim izi kayıt mekanizması tesis edilir. Bu sayede, bilgi sistemleri

dâhilinde gerçekleşen erişim ve işlemlere ilişkin denetim izlerinin yeterli detayda

ve açıklıkta tutulması temin edilir. Denetim izlerinin bütünlüğünün bozulmasının

önlenmesi ve herhangi bir bozulma durumunda bunun tespit edilebilmesi için

gerekli teknikler kullanılır. Kayıt sisteminin her türlü yetkisiz sistemsel ve kullanıcı

müdahalesine karşı korunmasına yönelik önlemler alınır. Denetim izleri asgari olarak;

• Erişim talebinin hangi uygulama üzerinden geldiği, yeri ve zamanı,

• Erişim talebinde bulunan kişinin kimliği,

• Yapılan işlemlerin zamanı ve içeriği,

• Erişimin başarılı ya da başarısız olması durumu bilgilerini içerir.

152

Denetim izleri sorgular için asgari 1 yıl, işlemler için asgari 3 yıl boyunca

banka nezdinde saklanır. Denetim izlerinin, yeterli güvenlik düzeyine sahip

medyalarda korunması ve yedeklerinin alınması suretiyle, yaşanacak olası

felaketler sonrasında da öngörülen süre için erişilebilir olmaları temin edilir.

Banka, müşterilerini ve personelini, aktivitelerinin kaydının

tutulduğu hususunda haberdar eder.

Banka, kayıt sisteminin düzenli olarak gözden geçirilmesine ve kayıtların

değerlendirilmesine, olağanüstü durumların üst yönetime raporlanmasına ilişkin

süreçleri tesis eder.

Denetim izlerinin tutulması, mevzuatın diğer hükümleri gereği

bankanın belgeleri saklamasına ilişkin yükümlülüklerini değiştirmez.

Bilgi sistemleri faaliyetleri kapsamında destek hizmeti alınıyor olması

durumunda banka, destek hizmeti kuruluşu tarafından tutulan denetim izlerinin

kendi standartlarına uygunluğunu ve bu denetim izlerine erişilebilinmesini temin

eder.

4.1.1.10. Veri Gizliliği

Banka, bilgi sistemleri faaliyetleri kapsamında gerçekleşen işlemlerin ve bu

işlemler kapsamında iletilen, işlenen ve saklanan verilerin gizliliğini sağlayacak

önlemleri alır. Alınacak önlemler, gizliliği sağlanmaya çalışılan işlem ve verilerin

gizlilik derecesine uygun olmalı, gerekli yerlerde ek kontroller tesis edilmelidir. Bu

çerçevede yapılan çalışmalar, sırlanın saklanmasına ilişkin mevzuat

yükümlülüklerini karşılayacak nitelikte olmak zorundadır. Gizliliği sağlamak üzere

yapılacak çalışmalar asgari olarak aşağıdaki hususları içerir;

• Değer ve risk analizi gerçekleştirilerek, verilerin hassasiyetine uygun

153

tedbirlerin alınmasının temin edilmesi, bu değerlendirme sırasında bankanın

ağ ve sistem yapısının, operasyonların, genişliğinin ve çeşitliliğinin göz

önünde bulundurulması,

• Verilere, görevler ayrılığı ilkesi göz önünde bulundurularak

tanımlanmış kişilerce, kişilerin sorumluluğu gereği kendileri için

öngörülen yetkiler çerçevesinde, uygun bir kimlik doğrulama süreci

sonrasında ulaşımın temin edilmesi,

• Veri gizliliğini sağlamada kullanılacak şifreleme teknikleri için güncel

durum itibariyle literatürde kabul görmüş ve güvenilirliğini yitirmemiş

algoritmaların baz alınması, ilgili algoritmalar için kullanılacak şifreleme

anahtarlarının geçerli olacağı ve kullanılabileceği zaman zarfında

kırılamayacak şekilde uzun seçilmesi,

• Geçerliliğini yitirmiş, çalınmış veya kırılmış şifreleme anahtarlarının

kullanılabilirliğinin engellenmesi, verinin ve operasyonun kritiklik

düzeyine göre anahtarların değiştirilme sıklıklarının belirlenmesi,

• Şifreleme anahtarlarının yüksek güvenlik altında oluşturulması, müşteri

ve personel kullanımına sunulması ve saklanması,

• Gizlilik arz eden bankacılık verilerine erişimlerin kayıt altına alınması ve

bu kayıtların yetkisiz erişim ve müdahalelere karşı korunması,

• Destek hizmeti alımı kapsamında destek hizmeti kuruluşlarının,

bankacılık verilerine erişiminin söz konusu olduğu durumlar için bu

madde altında söz edilen hususlar ile bankanın bilgi güvenliği

standartlarına uyumlu davranmasının sağlanması.

4.1.1.11. Müşterilerin Bilgilendirilmesi

Banka tarafından sunulan elektronik bankacılık/alternatif dağıtım kanalları

(internet, telefon, televizyon, WAP/GPRS, Kiosk, ATM vb.) hizmetlerinden

yararlanacak müşteriler; hizmetlere ilişkin şartlar, riskler ve istisnaî durumlarla

ilgili olarak açık bir şekilde bilgilendirilir. Buna ek olarak bankanın söz konusu

hizmetlere ilişkin risklerin etkisini azaltmaya yönelik benimsediği güvenlik

154

prensipleri ve bu risklerden korunmak için kullanılması gerekli yöntemler mutlak

suretle müşterinin dikkatine sunulur.

Bilgi sistemlerinden ve bunlara dayalı olarak verilen hizmetlerden dolayı

müşterilerin yaşayabileceği sorunların takip edilebileceği ve müşterilerin şikâyetlerini

ulaştırmalarına imkân tanıyacak mekanizmalar oluşturulur. Ulaşan şikâyet ve

uyarılar dikkatle değerlendirilerek, banka imajını zedeleyici aksaklıkların giderici

çalışmalar yapılır.

4.1.1.12. Müşteri Bilgilerinin Mahremiyeti

Banka, müşteri bilgilerinin mahremiyetini sağlamaya yönelik gerekli

tedbirleri alır. Banka, mahremiyeti konu alan politika ve prosedürleri oluşturur, yazılı

hale getirir, ilgili tüm birimlere iletir; bankacılık faaliyetleri kapsamında edindiği

müşteriye ait bilgileri amaçlan dışında kullanamaz, saklayamaz ve diğer taraflarla

paylaşamaz.

Müşterilerin, kişisel bilgileri toplanmadan, kullanılmadan ve diğer taraflarla

paylaşılmadan önce rızası alınmalı, müşterilere kişisel bilgilerini diğer taraflarla

paylaşıp paylaşmama konusunda seçenek sunulmalı ve müşterinin böyle bir

seçeneğinin bulunduğuna dair mutlaka bilgilenmesi sağlanmalıdır.

Diğer taraflarla paylaşılan kişisel bilgilerin mahremiyetinin sağlanması

bilginin paylaşıldığı tarafın değil bankanın sorumluluğundadır.

4.1.1.13. İş Sürekliliği Ve Kurtarma Prosedürü

Banka, faaliyetlerinde herhangi bir kesinti yaşanmaması için etkin bir acil

ve beklenmedik durum, iş süreklilik ve kapasite planlaması yapar. Bu kapsamda

banka uygun bir yedekleme altyapısı tesis eder, performans takip teknikleri kullanır,

ağ altyapısından kaynaklanabilecek kesintilere karşı uygun alternatif kanallar

155

oluşturur, yazılı hale getirilmiş ve periyodik olarak test edilen bir servis süreklilik ve

kurtarma prosedürü geliştirir.

Bilgi sistemlerinde yaşanabilecek problemler nedeniyle faaliyetlerin

kesintiye uğramasını önlemek üzere yönetim kurulu tarafından onaylanmış bir iş

süreklilik planı hazırlanır. Hazırlanan plan acil ve beklenmedik durum planını kapsar

veya uyumlu olacak şekilde düzenlenir. Planın bankanın hedefleri ve öncelikleriyle

uyumlu, güncel ve yeterli olması esastır. Plan ayrıca alternatif senaryoları

içerecek şekilde düzenlenir. Planda görevler, roller ve riskler açık ve net olarak

tanımlanır. Acil ve beklenmedik durumlar için tüm personel bilgilendirilir, görev ve

sorumlulukları konusunda eğitilir. İş süreklilik planı hazırlanırken; iş etki

analizi, risk değerlendirmesi, risk yönetimi ve risk izleme faaliyetleri

gerçekleştirilir.

Mevcut planın etkinliğini ve güne uygunluğunu temin etmek üzere

düzenli olarak testler yapılır ve test sonuçları üst yönetime raporlanır.

İş süreklilik ve kurtarma prosedürleri periyodik olarak ve bunları

etkileyecek değişikliklerden sonra gözden geçirilir, gerekli güncellemeler yapılır.

İç Sistemler Yönetmeliğinin 13 üncü maddesinin 5 inci fıkrasında yer

alan hüküm uyarınca veri yedekleme merkezi kuruluyorken, riskleri asgari

seviyeye indirgemek üzere yer seçiminde gerekli dikkat gösterilir. Gerçek sistem

ile yedekleme merkezinin aynı risklere karşı hassas olmaması öncelikli hedef

olarak alınır, coğrafi konum olarak ana merkezden yeterince uzağa kurulur.

Banka, bilgi sistemleri varlıklarının ve tutulan verilerin

kritikliğini değerlendirerek olası kesintilerin etkilerini analiz eder. Bu etki

analizinin sonuçlarına göre her bir servis için kabul edilebilir kesinti süreleri

belirleyerek, bu kesinti süresi içerisinde servisin tekrar erişime açılabilmesine

imkân tanıyacak kurtarma prosedürleri geliştirir ve buna göre gerekli önlemleri alır.

156

Banka, bilgi sistemleri alt yapısının kapasitesinin ölçeklenebilirliğini,

genel piyasa dinamikleri ve planlanmış müşteri kazanma oranı ışığında analiz eder.

İşlem hacmi tahminleri doğrultusunda gerçekleştirilecek stres testleri ile alt

yapının dayanıklılığı periyodik olarak test edilir.

İş süreklilik ve kurtarma prosedürleri geliştirilirken eğer varsa ilgili

destek hizmeti kuruluşları da dikkate alınır, testlere destek hizmeti kuruluşları da

dâhil edilerek önlemlerin etkinliği kontrol edilir.

4.1.1.14. Acil ve Beklenmedik Durum Planı

Banka, faaliyetlerini güvenilir şekilde sürdürmesini etkileyebilecek, iç

ve dış saldırıları da kapsayan, bilgi sistemlerine ilişkin beklenmedik olaylan yönetmek

ve bunların etkilerini en aza indirmek üzere uygun acil ve beklenmedik durum planı

hazırlar.

Acil ve beklenmedik durum planı, riskin olasılığı ve etkisi göz

önünde bulundurularak, öngörülen senaryolar için, faaliyetlerin güvenilir

bir şekilde sürdürülmesini sağlayan hızlı, etkili ve düzenli bir tepki sürecini ele alır.

Acil ve beklenmedik durum planı bankanın iş süreklilik planının genel

çerçevesi ile uyumlu geliştirilerek, planların tutarlı olması temin edilir. Acil ve

beklenmedik durum planında görevler ve sorumluluklar tereddüde yer

vermeyecek şekilde açık olarak tanımlanır ve kişilere atanır.

Banka, beklenmedik olayları erken haber almayı sağlayacak mekanizmaları

tesis eder.

Acil ve beklenmedik durum planı kapsamında, olayın kaynağını hızlı bir

şekilde bulmayı sağlama, hasan tespit etme, olayın potansiyel boyutunu ve

157

etkisini gösterme, yetkili yönetim birimine ulaştırılmasını sağlama ve etkilenen

müşterileri tespit etme süreçleri ele alınır.

Acil ve beklenmedik durum planı, bankanın, müşterileri ve yayın organları ile

hangi iletişim yöntemlerinin kullanılacağının da belirtildiği haberleşme stratejisini

içerir. Söz konusu strateji ile banka müşterileri ve yayın organlarının zamanında ve

doğru haber alması temin edilir.

Banka, gerçekleşecek her türlü beklenmedik olay için, olayın sonradan

incelenmesine imkân tanıyacak, adli incelemede kullanılabilecek nitelikte

kayıtlan ve bilgileri toplayan bir mekanizma tesis eder. Tutulacak kayıtlar

uğranılan parasal kaybı belirlemeyi sağlayacak bilgileri de içerir.

Bilgi sistemlerine ilişkin acil ve beklenmedik durum planı hazırlanmasına

dair bu maddede yer alan hükümler, İç Sistemler Yönetmeliğinin "Acil ve

beklenmedik durum planı" başlıklı 13 üncü maddesinde yer alan hükümlere

ilave olacak şekilde değerlendirilir.

4.1.2. Bilgi Sistemlerine İlişkin İç Kontrol Sistemi Bilgi Sistemleri Kontrolleri

Banka, varlıklarının korunmasını, faaliyetlerinin etkin ve verimli bir şekilde

Kanuna ve ilgili diğer mevzuata, banka içi politika ve kurallara ve bankacılık

teamüllerine uygun olarak yürütülmesini, muhasebe ve finansal raporlama

sistemlerinin güvenilirliğini, bütünlüğünü ve bilgilerin zamanında elde

edilebilirliğini sağlamak üzere bilgi sistemlerine ilişkin iç kontrolleri tesis eder.

Bilgi sistemlerine ilişkin kontroller, genel bilgi sistemi kontrolleri ve uygulama

kontrollerinden oluşur.

158

4.1.2.1. Uygulama Kontrolleri

Uygulama kontrolleri, bilgi sistemleri içerisinde yer alan ve bankacılık

faaliyetlerini yürütmek veya desteklemek için kullanılan finansal verilerin

tanımlanması, üretilmesi, kullanılması, bütünlük ve güvenilirliğinin sağlanması,

verilere erişimin yetkilendirilmesi gibi tüm iş süreçlerinde kullanılması gereken iç

kontrollerin etkinliğinin ve yeterliliğinin denetlenmesini ve değerlendirilmesini

kapsar.

Uygulama kontrolleri, bankanın iş süreçlerinin kontrolünü ifade eden iş

döngüsü kontrolleri içerisinde yer alan, bilgisayar destekli ve manüel yordamlarla

gerçekleştirilen özelleşmiş kontrollerdir.

Uygulama kontrolleri asgari düzeyde aşağıdaki unsurları içerir;

a) Veri Oluşturma/Yetkilendirme Kontrolleri:

1) Veri hazırlama prosedürleri: Girdi form tasarımları, hataların ve

eksikliklerin en aza indirilmesine yardım eder. Veri oluşturma sürecinde

kullanılan hata ele alma prosedürleri, hataların ve düzensizliklerin tespit

edilmesini, raporlanmasını ve düzeltilmesini temin eder.

2) Kaynak belge yetkilendirme prosedürleri: Yetkilendirilmiş personel,

yetkilerine uygun bir biçimde kaynak belgeleri hazırlar. Kaynak belgelerin

oluşturulması ve naylanması konusunda görevler ayrılığı prensibine göre hareket

edilir.

3) Kaynak belge verilerinin toplanması: Yetkilendirilmiş kaynak

belgelerin bütünlüğünü ve doğruluğunu, hesap verilebilirliğini ve zamanında

iletimini temin eden prosedürler bulunmalıdır.

4) Kaynak belgelerdeki hataların ele alınması: Veri oluşturma sürecinde

kullanılan hata ele alma prosedürleri, hataların ve düzensizliklerin tespit edilmesini,

raporlanmasını ve düzeltilmesini temin eder.

159

5) Kaynak belgelerin muhafazası: Gerektiğinde veriye ulaşılabilmesini sağlamak

amacıyla, orijinal kaynak belgelerin yeterli bir süre boyunca saklanmasını veya

yeniden oluşturulabilir biçimde tutulmasını temin etmek için prosedürler

bulunmalıdır.

b) Girdi Kontrolleri:

1) Girdi yetkilendirme prosedürleri: Yalnızca yetkilendirilmiş kaynaklardan

veri girişi yapılabilmesini temin eden prosedürler bulunmalıdır.

2) Doğruluk, bütünlük ve yetkilendirme kontrolleri: Personel veya sistem

tarafından üretilen, ya da ara yüzlerden işlenmek üzere girilen hareket verileri

doğruluk, bütünlük ve geçerlilik kontrolü için çeşitli testlere tabi tutulur. Ayrıca,

girdi verilerinin kaynak noktasına en yakın yerde değiştirilmesini ve

onaylanmasını temin eden prosedürler bulunmalıdır.

3) Veri girdilerindeki hataların ele alınması: Hatalı girilen verilerin

düzeltilmesini ve tekrar işleme alınmasını temin eden prosedürler bulunmalıdır.

c) Veri İşleme Kontrolleri:

1) Veri işlemede bütünlük: Veri işleme prosedürleri, görevler ayrılığı

prensibine uyulmasını ve yapılan işlerin doğrulanmasını temin eder. Bu

prosedürler ayrıca, çalıştırmadan çalıştırmaya kontrol toplamları ve esas dosya

güncelleme kontrolleri gibi yeterli güncelleme kontrollerinin varlığını da temin eder.

2) Veri işlemede onaylama ve değiştirme: Veri işlemede onaylama,

kullanıcı doğrulaması ve değiştirmenin kaynak noktasına en yakın yerde

gerçekleştirilmesini temin eden prosedürler bulunmalıdır.

3) Veri işlemedeki hataların ele alınması: Veri işlemedeki hataların ele

alınmasına ilişkin prosedürler, hatalı hareketlerin işlenmeden belirlenmesini sağlar

ve diğer geçerli hareketleri kesintiye uğratmasını engeller.

160

d) Çıktı Kontrolleri:

1) Çıktıların ele alınması ve muhafazası: Bilgi sistemleri

uygulamalarının çıktılarının ele alınması ve muhafazasında belirlenmiş prosedürler

izlenmeli, gizlilik ve güvenlik gereksinimleri dikkate alınmalıdır.

2) Çıktıların dağıtımı: Bilgi sistemleri çıktılarının dağıtımı ile ilgili

prosedürler tanımlanmış, duyurulmuş ve takip ediliyor olmalıdır.

3) Çıktı uyumluluğu ve mutabakatı: Çıktıların kontrol toplamlarıyla

uyumluluğu rutin olarak kontrol edilmelidir. Log kayıtları, hareketlere ilişkin

işlemlerin takip edilmesini ve sorunlu verilerle ilgili mutabakat sağlanmasını

kolaylaştırır.

4) Çıktıların gözden geçirilmesi ve hataların ele alınması: Çıktı

raporlarının doğruluğunun, çıktıları sağlayan kişiler ve uygun kullanıcılar

tarafından gözden geçirilmesini temin eden prosedürler bulunmalıdır. Ayrıca,

çıktılarda bulunan hataların tanımlanması ve ele alınması ile ilgili de prosedürler

olmalıdır.

5) Çıktı raporlarının güvenliğinin sağlanması: Hem kullanıcılara dağıtımı

yapılmış hem de dağıtım için bekleyen çıktı raporlarının güvenliğinin

sağlanmasıyla ilgili prosedürler bulunmalıdır.

e) Sınır Kontrolleri:

1) Aslına uygunluk ve bütünlük kontrolleri: Organizasyon dışında

üretilen, telefon, sesli posta, kâğıt, faks veya e-posta ile alınmış verinin aslına

uygunluğu ve bütünlüğü, veri üzerinde kritik bir işlem yapılmadan uygun

bir şekilde kontrol edilmelidir.

2) Hassas bilginin iletim ve nakil esnasında korunması: Hassas bilginin,

iletim ve nakil esnasında, yetkisiz erişim, değişiklik ve yanlış yönlendirmeye

karşı uygun bir biçimde korunması gerekir.

161

4.1.2.2. Genel Kontroller

Bilgi sistemleri genel kontrolleri, banka bilgi sistemlerinin tamamına veya

büyük bir bölümüne tatbik edilen, bilgi sistemlerinin kendilerinden beklenen

fonksiyonları doğru bir şekilde yerine getirmesi, istenmeyen olayların

engellenmesi, belirlenmesi ve düzeltilmesi ile ilgili olarak yeterli derecede güvence

oluşturulması ile uygulama kontrollerinin işlevselliği için güvenilir bir ortamın

oluşturulmasını hedefleyen politika ve prosedürlerden oluşur. Genel kontroller,

bankanın bilgi sistemlerinin bir bütün olarak kendisinden beklenen fonksiyonları

doğru, zamanında ve güvenilir bir şekilde gerçekleştirilmesine yönelik ortamın

tesisinde temel unsurlardır.

Banka, genel kontrollerin tesisi amacıyla uluslar arası kabul görmüş bir

standart, çerçeve veya metodolojiyi belirleyerek, buna göre kontrolleri tesis eder.

Seçilecek standart, çerçeve veya metodoloji, bankanın faaliyet kapsamı ve

faaliyetlerde yararlanılan bilgi teknolojileri ağırlığı ve karmaşıklığı göz önünde

bulundurularak belirlenir. Bankanın bilgi sistemleri genel kontrollerini tesis etmek

üzere kullanacağı standart, çerçeve veya metodolojinin COBIT'te ele alınan kontrol

hedeflerini gerçekleyebilmesi, eğer bu konuda eksiklikleri varsa buna ilişkin

kontrollerin ayrıca ele alınarak tesis edilmesi gerekir.

Banka, genel kontrol konusu her bir sürece ilişkin olarak aşağıda sayılan

hususlara uygun bir ortam tesis eder:

a) Süreç sahibi: Her genel kontrol konusu süreç için sorumluluğu

açıkça tanımlanmış bir süreç sahibi atanır.

b) Tekrarlanabilirlik: Genel kontrol konusu süreçler tekrarlanabilir

biçimde tanımlanır.

c) Hedefler ve Amaçlar: Etkin bir biçimde çalışmalarını sağlamak amacıyla

her genel kontrol konusu süreç için açıkça tanımlanmış hedefler ve amaçlar

oluşturulur.

162

d) Roller ve Sorumluluklar: Etkin bir biçimde çalışmalarını sağlamak

amacıyla her genel kontrol konusu süreç için açık bir şekilde roller, faaliyetler ve

sorumluluklar tanımlanır.

e ) Süreç Performansı: Belirlenen hedeflere göre her genel kontrol

sürecinin performansı ölçülür.

f) Politikalar, Planlar Ve Prosedürler: Her bir genel kontrol süreciyle

ilgili politikalar, planlar ve prosedürler yazılı hale getirilir, belli aralıklarla gözden

geçirilir, güncellenir, onaylanır ve tüm ilgili birimlere duyurulur.

4.1.2.3. Kontrollerin İzlenmesi

İç Sistemler Yönetmeliğinde ifade edilen iç denetim faaliyetlerinin bir

parçası olarak, bilgi sistemleri kontrollerinin etkinliğinin, yeterliliğinin ve

uygunluğunun yanı sıra kontrol ile hedeflenen risk ya da risklerin etkisini azaltmaya

yönelik performansı devamlı bir şekilde izlenir ve değerlendirilir. Değerlendirme

neticesinde tespit edilen önemli kontrol eksikleri üst yönetim ya da ilgili

komiteye/komisyona raporlanır.

4.1.3.Bilgi Sistemlerine İlişkin İç Denetim Bilgi Sistemleri İç Denetimi

Üst yönetime bilgi sistemleri kapsamındaki faaliyetlerin Kanun ve ilgili diğer

mevzuat ile banka içi strateji, politika, ilke ve hedefler doğrultusunda yürütüldüğüne

dair ve iç kontrol ve risk yönetimi sistemlerinin etkinliği ve yeterliliği hususunda

güvence sağlamak üzere, banka iç denetim faaliyetleri kapsamında, elektronik bilgi

sistemi ile elektronik bankacılık hizmetleri de dâhil olmak üzere ve BSDHY'nin

"Bilgi Sistemleri Denetimi" başlıklı Dördüncü Bölümünde belirlenen usul ve esaslar

çerçevesinde bilgi sistemleri gözden geçirilir.

Bankanın bilgi sistemlerinin yönetimine ilişkin idari, organizasyonel ve

teknik yapılarının, bu Tebliğ ile tanımlanan ilkelere uygunluğu periyodik olarak

163

gözden geçirilir. Uyumsuzluk tespit edilmesi durumunda gerekli düzeltici önlemler

alınır.

Bankanın bilgi sistemleri denetimini gerçekleştirecek müfettişlerinin,

yetkinlik ve yeterliliklerinin devamını sağlamak adına bilgi sistemleri denetimi ve

ilgili alanlarda sürekli eğitim programlarına katılımı sağlanır.

4.2. ÖZELLİK ARZ EDEN İŞLEMLER

4.2.1.İnternet Bankacılığı

4.2.1.1. İnternet Bankacılığı Hizmetleri

Bu bölümde yer alan hükümler müşteriye ait finansal veya kişisel bilgilerin

görülmesine, değiştirilmesine veya finansal sorumluluk yaratacak işlemlerin

gerçekleştirilmesine imkân tanıyacak internet bankacılığı hizmetleri için

geçerlidir. İnternet bankacılığına ilişkin her türlü altyapı bankanın bilgi

sistemlerinin bir parçası olarak değerlendirilir. Bu bakımdan Tebliğin diğer

bölümlerinde yer alan hükümler internet bankacılığı kapsamında yapılan

çalışmalar için de geçerlidir. Bu bölüm altında yer alan maddelerin içerdiği

hükümler, Tebliğin İkinci Kısım Birinci Bölümü altında yer alan aynı başlıklı

maddelerin içerdiği hükümlere ilave olacak şekilde değerlendirilir.

4.2.1.2. Yönetim Gözetimi

İnternet bankacılığı faaliyetleri kapsamında sunulan bankacılık hizmetlerinin,

internetin doğasından kaynaklanan bir takım ek risklere maruz kalacağı da göz

önünde bulundurulur ve gerekiyorsa ilgili hizmetlere ilişkin süreçler üzerinde ilave

kontroller tesis edilir.

164

4.2.1.3. Güvenlik Kontrol Sürecinin Tesis Edilmesi Ve Yönetilmesi

Güvenlik kontrollerinin yeterliliğini test etmek üzere bağımsız ekiplere, en az

yılda bir kez olmak üzere, internet bankacılığı faaliyetleri kapsamındaki sistemler için

sızma testleri yaptırılır.

Banka, internet bankacılığı faaliyetleri kapsamında gerçekleşen sıra dışı ve

şüpheli işlemleri tespit etmek için takip mekanizmaları kurar.

4.2.1.4. Kimlik Doğrulama

Banka, sunmakta olduğu internet bankacılığı hizmetleri için, bu hizmetlerin arz

ettiği risk seviyelerine uygun ve güvenilir bir kimlik doğrulama mekanizması

tesis eder. Müşterilerin, kurulan kimlik doğrulama mekanizmasından geçmeden

hizmetlerden yararlanmasına müsaade etmeyecek bir yapı banka tarafından kurulur.

Hizmetler için risk seviyelerinin tespiti yapılırken asgari olarak;

• Müşteri tipi,

• Müşteriye sunulan işlemsel olanaklar,

• Banka ile müşteri arasında paylaşılan bilgilerin hassasiyeti,

• Üretişim metodu ve İşlem hacmi hususları dikkate alınır.

• İnternet bankacılığı için kimlik doğrulama işlemi, müdahil tüm taraflar

için gerçekleştirilir.

Müşterilere uygulanan kimlik doğrulama mekanizması birbirinden

bağımsız en az iki bileşenden oluşur. Bu iki bileşen; müşterinin "bildiği", müşterinin

"sahip olduğu" veya müşterinin "biyometrik bir karakteristiği olan" unsur

sınıflarından farklı birine ait olmak üzere seçilir. Müşterinin "bildiği" unsur olarak

parola/şifre bilgisi gibi bileşenler, "sahip olduğu" unsur olarak tek kullanımlık

şifre üretim cihazı gibi bileşenler, "biyometrik bir karakteristiği" olarak da

165

parmak izi gibi bileşenler kullanılabilir. Bileşenler tamamen müşterinin şahsına

özgü olmalı ve bunlar sunulmadan kimlik doğrulama gerçekleştirilememeli,

hizmetlere erişim sağlanamamalıdır.

Müşterilere uygulanan kimlik doğrulamada kullanılacak şifre ve parolaların

yönetilmesi için politika belirlenmeli, bu politika asgari olarak aşağıdaki hususları

içermelidir;

• Şifre ve parolaların tahmin edilmesi ve kırılması zor bir karmaşıklıkta ve

uzunlukta olması, müşterilerin şifre ve parolalarını belirlerken bu

karmaşıklığı sağlayacak biçimde sistemsel olarak zorlanması,

• Şifrelerin, belirli bir süre için kullanılması, bu süre sonunda kullanım dışı

kalması, müşterinin yeni bir şifre belirlemeye zorlanması; yeni şifrenin, son

kullanılan belirli sayıdaki şifreden farklı olmadığı sürece sistemin yeni şifreyi

kabul etmemesi,

• Şifre ve parolaların sıfırlanması işlemlerinin yeterli güvenlik

kontrollerini içermesi,

• Müşterilerin, uygun parola ve şifre belirleme ve bunların

gizliliğinin sağlanmasının önemi konusunda bilgilendirilmesi.

Kimlik doğrulamada kullanılacak şifreleme teknikleri, güncel durum itibariyle

literatürde kabul görmüş ve güvenilirliğini yitirmemiş algoritmaları baz

almalıdır. Kullanılacak şifreleme anahtarları, ilgili algoritmalar için anahtarının

geçerli olacağı ve kullanılabileceği zaman zarfında kınlamayacak şekilde uzun

seçilmelidir. Geçerliliğini yitirmiş, çalınmış veya kırılmış şifreleme anahtarlarının

kullanılabilirliği engellenmelidir.

Kimlik doğrulamada kullanılacak şifreleme anahtarlan; bu anahtarların ele

geçirilme ihtimallerini en aza indiren, gizliliğini sağlayan, değiştirilmesini ve

bozulmasını önleyecek yöntemler barındıran özel cihazlar üzerinde müşteri

kullanımına sunulur. Şifreleme anahtarlan kimlik doğrulama için kullanılmak

166

istendiklerinde, bir parola veya PIN (Kişisel Tanımlama Numarası) bilgisi ile

erişilebilir olmalıdır.

İnternet bankacılığı faaliyetleri kapsamındaki işlemlerin gerçekleştirilmesi için

müşteriye işlem doğrulama kodu sorulması durumunda, kullanılacak doğrulama

kodları tahmin edilmesi zor olacak şekilde yeterli uzunlukta alfabetik ve rakamsal

karakterden oluşmalı, rastgele yaratılmalı ve müşteriye internet kanalı haricinde bir

iletim ortamı üzerinden ulaştırılmalıdır. İşlem doğrulama kodları, geçerli bir kodun

tahmin edilmesine imkân vermeyecek şekilde değişken ve eşsiz olarak üretilmelidir.

Geçici kimlik doğrulama bilgisi sunan cihazlardaki bu bilgi belirli bir süre

sonra siliniyor olmalı ve/veya bir temizleme olanağı ile cihazdan silinebilmeli, bu

cihazların ürettiği şifreler, başka yollarla belirlenmesi imkânsız, değişken ve eşsiz

olmalıdır.

Müşterilere uygulanacak kimlik doğrulama mekanizmasında kullanılacak

şifre, parola, tek kullanımlık şifre cihazı, şifreleme özel anahtarı, akıllı kart ve işlem

doğrulama kodu gibi bileşenlerin üretim aşamalarından başlayarak müşteriye

ulaştırılmasına kadar geçen sürecin tamamı boyunca, bu bileşenlerin güvenliği

sağlanır ve müşteri kullanımına sunulduğu anda güvenilirliğinin bozulmadığından

bankaca emin olunur.

Banka tarafından internet bankacılığı faaliyetleri kapsamındaki işlemlerde

kullanılmak üzere müşterilerine sunulan her türlü yazılımın kaynağının, ilgili banka

olduğunun doğrulanabiliyor olması sağlanır ve bu yazılımların kullanıcı güvenliğini

tehlikeye sokacak herhangi bir kod içermediğinin belirlenmesini sağlayacak

kontroller banka tarafından yapılır. Banka tarafından oluşturulacak kimlik doğrulama

mekanizmasının;

• Başarısız kimlik doğrulama teşebbüsleri hakkında, ilgili müşterinin sisteme

ilk girdiği anda bilgi vermesi, başarısız teşebbüslerin belirli bir sayıyı aşması

halinde ise ilgili müşterinin internet bankacılığına erişimini bloke etmesi,

167

• Başarısız kimlik doğrulama teşebbüsleri sonrasında, bu teşebbüsü

gerçekleştiren kişiye, yanlış girilen kullanıcı bilgisi veya şifresi ile ilgili,

örneğin böyle bir kullanıcının sistemde olmadığı veya şifrenin yanlış girildiği

gibi, gereksiz bilgi vermemesi gerekir

.

Banka, müşterilerine ve personeline ait kimlik doğrulama bilgilerini ele

geçirmeye yönelik bilinen saldırılara karşı gerekli sistemsel ve yazılımsal önlemleri

alır.

Olası tehditleri önceden belirleyebilmek ve gerekli önlemleri alabilmek adına,

internet bankacılığı hesaplarına erişim için başarılı ve başarısız erişim teşebbüsleri

düzenli olarak banka tarafından takip edilir, oransal bir anormallik görüldüğünde

incelemeye alınır.

4.2.1.5. İnkâr Edilemezlik Ve Sorumluluk Atama

Banka, sunmakta olduğu internet bankacılığı faaliyetleri kapsamında

gerçekleştirilen işlemler için inkâr edilemezliği ve sorumluluk atamayı mümkün

kılacak teknikleri kullanır ve kontrolleri tesis eder. Kullanılacak teknikler ve tesis

edilecek kontroller, gerek banka için gerekse müşteri için, finansal sonuç doğuran her

türlü işlemde, hem işlemi başlatan hem de işlemi sonuçlandıran tarafın

gerçekleştirdiği işlemleri inkâr edememesini sağlamalıdır. Kullanılan tekniğin veya

tesis edilen kontrollerin oluşturduğu denetim izleri delil teşkil edecek ve sorumluluk

atayacak nitelikte olmalıdır.

Kullanılacak teknikler kimlik doğrulama mekanizmasına dayalı ve onunla

bütünleşik olabileceği gibi, tamamen inkâr edilemezliği ve sorumluluk atamayı

sağlamaya yönelik de olabilir.

168

Banka tarafından sunulan internet bankacılığı servisi, müşterilerin yanlış işlem

yapma ihtimalini azaltacak gerekli kontrolleri içerecek şekilde düzenlenmeli

ve başlattıkları işlemlere ilişkin riskleri tamamen anlamalarını temin etmelidir.

4.2.1.6. Denetim İzlerinin Oluşturulması

Banka, tüm internet bankacılığı faaliyetleri için yeterli ve etkin bir denetim izi

tutma mekanizması tesis eder. Banka asgari olarak;

• Hesap açılışı, kapanışı ve hesapta değişiklik faaliyetlerine,

• Finansal sonuç doğuran işlemlere,

• Müşteri için verilen limit aşım onaylarına,

• İnternet bankacılığı sistemine erişimi düzenleyen hak, ayrıcalık ve

kısıtlamalarda yapılan her türlü değişikliğe ilişkin denetim izlerini tutar. Denetim

izlerinin, gerçekleşen işlemlerin başlangıcından sonuna kadar akışını ve kaynağını

tanımlayacak detayda bilgi içermesi gerekir.

Banka, internet bankacılığı faaliyetlerine ilişkin işlem ve kayıt tutma

süreçlerinin ve alt yapısının, adli delil üretecek ve bu delillerin bozulmasını

önleyecek, yanıltıcı delilleri ayırt edebilecek ve taraflara sorumluluk yüklemede

kullanılabilecek bilgileri sunacak şekilde yapılanmasını temin eder.

4.2.1.7. Müşterilerin Bilgilendirilmesi

Banka, internet bankacılığı hizmetine ilişkin mevcut politika ve prosedürler ile

dikkat edilmesi gereken hususlar konusunda müşterilerini bilgilendirir, gerekli

uyarılarda bulunur.

Banka, müşteri talebi olmadan internet bankacılığı hizmetini ilgili müşteri için

kullanıma açamaz. Müşteri, internet bankacılığı hizmetine erişimi kapatmışsa

veya kapattırmışsa, müşterinin yeni bir talebi olmadan internet bankacılığı hizmeti

kullanıma açılamaz.

169

Banka, internet bankacılığı hizmetinin verildiği internet sitesinde, erişilen

sitenin bankaya ait olduğunu gösterecek teknikleri kullanır.

Banka, internet bankacılığı hizmetini sunduğu internet sitesi üzerinden, kimliği

ve kanuni statüsü ile ilgili bilgiler sunar. Bu kapsamda asgari olarak aşağıdaki

bilgileri verir:

• Bankanın ticari unvanı, merkez şube adresi,

• Bankanın denetiminden sorumlu olan Bankacılık Düzenleme ve Denetleme

Kurumuna ilişkin iletişim bilgileri,

• Mevduatların sigortalanma koşul ve kapsamına ilişkin bilgiler.

Banka;

• İnternet bankacılığı servislerinin kullanımının taşıdığı riskler ve

sağladığı faydalar ile internet bankacılığı servislerinden yararlanacak

müşterilerin sorumluluk ve hakları hususunda müşterilerine açık ve anlaşılır

bilgiler sunmakla,

• Müşterilerin kişisel bilgilerinin gizliliğini sağlamaya ilişkin politika

ve prosedürleri, banka güvenliğini zafiyete uğratmama hususunu

gözeterek, müşteri dikkatine sunmakla,

• Müşterilere ait bilgilerin kimler tarafından erişilebilir olduğu ve hangi

amaçlarla kullanılacağı konularında müşterilerini bilgilendirmekle,

• İnternet bankacılığı servisi kapsamında hangi hizmetlerin verildiği ve bu

hizmetlere erişim şartları ile güvenlik gereklilikleri konularında müşterilerini

bilgilendirmekle,

• Müşterilerinde farkındalık yaratmayı amaçlayan yönlendirici güvenlik

kılavuzları yayınlamakla ve banka güvenliğini zafiyete uğratmama hususunu

gözeterek bu konudaki politika ve prosedürlerini müşterilerin dikkatine

sunmakla,

• İnternet bankacılığı sisteminde veya internet bankacılığı hizmetinin

sunulduğu internet sitesinde yapılan veya yapılacak; güvenliği, işlem

bütünlüğünü veya erişilebilirliği etkileyebilecek her türlü değişiklik hakkında

170

müşterilerin bilgilendirilmesini sağlamakla yükümlüdür.

Banka ayrıca aşağıdaki hususlarda müşterilerini bilgilendirir;

• İnternet bankacılığı hizmeti kapsamında sunulan servislerin nasıl

kullanılacağı,

• İnternet bankacılığı kanalı üzerinden bankacılık işlemlerinin güvenli bir

şekilde gerçekleştirilebilmesi için müşteriler tarafından nelerin yapılması

gerektiği, parola veya şifre seçiminde nelere dikkat edilmesi gerektiği,

bunların güvenliğini sağlamaya ilişkin müşteri sorumlulukları,

• Herhangi bir problemle karşılaşılması durumunda nelerin yapılması gerektiği,

• Sunulan ve alınan her bir hizmete ilişkin koşullar; tarafların açık ve tereddüde

yer bırakmayacak şekilde sorumluluklarının ve görevlerinin tanımı.

Bu madde kapsamında tanımlanmış olan müşteri bilgilendirmesine yönelik her

türlü açıklama, bankanın internet bankacılığı hizmetini sunduğu internet sitesi

üzerinden müşteri erişimine daima açık tutulur. Tüm açıklamalar mümkün

olduğunca kısa ve anlaşılır olmalıdır. Açıklamalar internet bankacılığı hizmetinin

verildiği sitede dikkat çekici bir yere yerleştirilir, müşterilerin en az bir kere

okumasını garanti edecek şekilde yönlendirmeler ve sistemsel kısıtlamalar uygulanır.

Banka, yaptığı pazarlama faaliyetleri, reklâmlar veya yayınlar vasıtasıyla

müşterilerine internet bankacılığı sistemlerinin mutlak olarak güvenli olduğu veya

internet bankacılığı servislerinde hiçbir güvenlik riskinin bulunmadığı izlenimini ve

bilgisini verecek ifadelerden kaçınır. Müşteriler internet bankacılığı risklerine ve

tehditlerine karşı uyarılır ve bu hususlarda müşteri farkındalığı oluşturulması için

azami özen gösterilir.

Mobil cihazlar ile gerçekleştirilen internet bankacılığı işlemleri için de bu

madde altında bahsedilen bilgilendirme zorunlulukları geçerlidir. Söz konusu

cihazların kısıtlı olanaklar sunması bu konuda bankalara muafiyet getirmez.

171

4.2.1.8. Müşteri Bilgilerinin Mahremiyeti

Banka, müşteri ile imzalanan internet bankacılığı sözleşmesi yoluyla, kişisel

bilgilerin hangi amaçlarla toplanacağı, kullanılacağı, saklanacağı ve diğer taraflarla

paylaşılacağı hakkında müşteriyi bilgilendirir.

Banka, sözleşmede belirtilen amaçlar dışında müşteriden bilgi toplayamaz,

müşteri bilgilerini kullanamaz, saklayamaz ve diğer taraflarla paylaşamaz.

4.2.1.9. Servis Sürekliliği Ve Kurtarma Prosedürü

Banka, internet bankacılığı servisi için beyan ettiği veya müşterileri arasında

oluşan beklentiyi karşılayacak şekilde servis sürekliliğini sağlar. Servis kesintisinin

doğurabileceği müşteri memnuniyetsizliğini ve hukuki sorumlulukları en aza

indirmek üzere banka gerekli önlemleri alır. Bu amaçla banka, tesis edilecek

alternatif ve yedek servis kanallarının, müşteri beklentilerini karşılayacak nitelikte

olmasına dikkat eder.

Banka mücbir sebepler dışında müşterilerine önceden duyurmaksızın servis

kesintilerine gidemez, internet bankacılığı servislerinde oluşacak kesintileri

müşterilerine mümkün olduğunca önceden duyurur ve bu kesintilere ilişkin teknik

gerekçeleri de içerecek şekilde müşterilerini bilgilendirir.

Servis süreklilik ve kurtarma prosedürleri geliştirilirken servis dışı bırakma

atakları da göz önünde bulundurulur, bunlara karşı gerekli önlemler alınır.

172

4.2.2. ATM

4.2.2.1. ATM güvenliği

Banka, ATM cihazlarına ilişkin hırsızlık, sahtekârlık, fiziksel saldırı gibi

tehditlere ilişkin riskleri minimize edici önlemleri tesis eder ve ATM cihazlarının

güvenli kullanımı hususunda müşterilerinde farkındalık yaratır.

ATM cihazları üzerinde ön tanımlı olarak gelen her türlü şifre, ATM cihazının

bu ön tanımlı şifreleri bilen kötü niyetli kişiler tarafından yönetilmesini engellemek

amacıyla, kolaylıkla tahmin edilemeyecek şekilde değiştirilir.

ATM cihazları üzerine, zararlı içerikli programların kötü niyetli kişilerce

yüklenmesini ve yetkisiz erişimi engelleyecek gerekli yazılımlar yüklenmeli,

cihaza yetkisiz kişilerin herhangi bir şekilde başka bir elektronik cihaz bağlamasını

sağlayacak bütün giriş noktalan erişime kapatılmalıdır. ATM'ler üzerine, güvenlik

açıklıklarını gidermek amacıyla otomatik olarak veya düzenli periyotlar ile gerekli

güncellemeler ve yamalar yüklenir. ATM cihazı ile banka arasındaki ağ bağlantısına

yetkisiz olarak diğer cihazların bağlanmasını engelleyecek ek güvenlik tedbirleri

uygulanır.

ATM cihazları üzerinden gerçekleştirilen işlemler için kullanılan iletişim ağı

veri güvenliği, gizliliği ve bütünlüğünü sağlayacak özellikte olmalıdır. Müşterilerin

girdiği PIN bilgileri ve gerçekleştirilecek işlemlere ilişkin bilgiler cihaz içinde ve

cihaz dışındaki ATM ağı boyunca şifrelenmiş bir şekilde iletilmelidir.

ATM cihazlarının servis sürekliğinin sağlanması ve maruz kalabilecekleri

risklerin erken tespiti adına, Banka tarafından ATM cihazları için uzaktan yönetim

ve takip sistemleri kurulur. Söz konusu sistem düzenli olarak belirli hata kodları

yaratan ATM cihazlarını ve hesap numaralarını, bunlar üzerinde şüpheli işlemler

173

gerçekleştiriliyor olması ihtimaline karşı, sistemsel olarak takip edebilecek ve gerekli

uyarıları yapabilecek işlevselliğe sahip olmalıdır.

ATM operatörleri ve teknisyenleri, ATM cihazlarına ilişkin güncel bütün

sahtecilik yöntemleri konusunda eğitilir ve bu gibi personelin ATM cihazlarını

düzenli olarak kontrol etmeleri sağlanır. ATM cihazları özellikle, üzerlerine yabancı

aparatlar veya başka elektronik cihazlar (kart kopyalama cihazları, sahte klavye,

kamera gibi) yerleştirilmiş olma ihtimallerine karşı, operatörler tarafından düzenli

periyotlarla dikkatle incelenmeli ve mümkünse bu tür yabancı cihazların ATM'ler

üzerine eklendiğini tespit edecek ve gerekli uyarıları yapabilecek tespit sistemleri

ATM'lere yerleştirilmelidir.

ATM'e ilişkin bakım faaliyetleri ve mutabakatlar, yeterli sıklıkta ve görevler

ayrılığı prensibine uygun olarak en az iki kişi tarafından gerçekleştirilir.

Banka, müşterilerinin ATM hizmetlerinden güvenli bir şekilde faydalanmasını

sağlamak amacıyla, ATM güvenliği ve güncel bütün sahtecilik yöntemleri hakkında

müşterilerini bilgilendirir ve bu konu hakkında müşterilerinde farkındalık oluşmasını

sağlar.

Banka, kendi sınırları dâhilinde bulunmayan ATM cihazlarını, müşterilerinin

bu cihazları güvenli olarak kullanabilecekleri yerlere konumlandırır. Bu kapsamda,

ATM cihazlarının etrafı uygun bir şekilde ışıklandırılır ve cihaz üzerine kullanıcının

etrafını gösterebilecek şekilde ayna tipi aparatlar yerleştirilir. ATM cihazları, etraftan

geçen şahısların müşterinin klavye hareketlerini göremeyeceği bir şekilde

konumlandırılır.

ATM cihazları, bulundukları zemine sağlam olarak tutturulmadıkça ve kolayca

yerlerinden taşınmalarını engelleyici herhangi bir önlem alınmadıkça, bina

dışına konumlandırılmaz, mümkünse ATM cihazları üzerine fiziksel saldırılan

algılayacak alarmlar ve sensörler yerleştirilir.

174

ATM'ler üzerinde, kullanımı geçerli olan tüm tipteki kartları açıkça gösteren

işaretler ve fiziki olarak değiştirilemeyecek şekilde müşterilerin

şikâyetlerini iletebilecekleri Banka'ya ait telefon numaralan bulunmalıdır.

Banka, ATM cihazlarının bulunduğu yerlere güvenlik kamerası koyar, ancak

bu güvenlik kamerası müşterinin klavye hareketlerini göremeyecek biçimde

konumlandırılır. Güvenlik kamerası kayıtlan en az üç ay süreyle saklanır ve

kamera teçhizatları çalıştıklarına dair düzenli olarak kontrol edilir.

4.2.3. Kablosuz Haberleşme Teknolojileri

Banka, bilgi sistemleri alt yapısında, gerek temel bankacılık faaliyetlerinin

ifasında gerekse alternatif dağıtım kanallarının tesisinde kullanılan kablosuz

haberleşme teknolojilerine ilişkin riskleri yönetmek üzere gerekli önlemleri alır.

Kablosuz haberleşme teknolojilerinin bankacılık faaliyetlerinde kullanılmasına

ilişkin risklerin yönetilmesi bilgi sistemleri yönetiminin bir bileşeni olarak ele alınır.

Kablosuz teknolojilerin zayıf yanları da dikkate alınarak gerekli kontroller tesis

edilir.

175

SONUÇ

Son yıllarda dünyada serbestleşme ve küreselleşme eğilimlerinin artması ile

birlikte uluslararası piyasalarda gelişmekte olan ülkelerin önemi de artmaya başlamış

ve bu da sermaye hareketlerini önemli ölçüde etkilemiştir. Sermaye hareketlerinin

gelişmekte olan ülkeleri etkilemesi, bir taraftan finansal piyasalardaki gelişimi

hızlandırırken bir taraftan da risklerin boyutunu ve önemini değiştirmiştir. Özellikle

1997 yılından itibaren Latin Amerika, Asya ülkeleri ve Rusya da yaşanan tecrübeler

finansal piyasalarda risklerin azaltılması ve kontrol edilmesi yönünde bir ihtiyacın

doğmasına neden olmuştur. Bu da finansal sistemde önemli bir yeri olan bankalarda

etkin gözetim ve denetimin sağlanması için uluslararası çalışmaları ve bu alanda

uluslararası kriterler geliştirilmesini teşvik etmiştir.

Bankacılık sektörü, dünyadaki gelişmelerden en çok etkilenen ve mali sistem

içindeki yeri nedeniyle ekonomik yapıyı ve tüm sektörlerin gelişimini etkileyen bir

sektördür. Dünya ekonomisinde ve uluslararası mali piyasalarda meydana gelen

gelişmeler, Türkiye’de bankaların mali durumlarını güçlendirmesi ve uluslararası

standartlarda denetim ve gözetim sistemi kurulması yönünde önemli adımların

atılmasını zorunlu hale getirmiştir. Bu adımlardan birisi de Merkezi Denetimdir. AB

bankalarında çok önce uygulanmaya başlanan “Merkezi Denetim” ülkemizdeki

bankalarda uygulamaya yeni yeni konulmaya başlanmıştır. Merkezi Denetim ile

“Erken Uyarı Modelleri” geliştirilmiş bu sayede risk oluşmaya başlamadan bazı

tedbirlerin alınması son yıllarda mümkün hale gelmeye başlamıştır.

Merkezi Denetimin yanı sıra bankalarımızda, bankalarımızın sahip olduğu

bilgi sistemlerinin periyodik ve eş anlı olarak kontrol ve denetimini sağlayan IT

Denetimi de uygulanmaya başlanmıştır. Fakat bankacılık sektörümüzde Merkezi ve

IT Denetimi için gereken teknolojik alt yapının güncel şartlara ve gelişmelere bağlı

olarak güncellenmesi ve bilgi teknolojilerinin geliştirilmesi gerekmektedir.

Türkiye’de bankacılık sektöründe iç denetim bankalarda bulunan teftiş

sistemi ile yapılmaktaydı. Bankalarda teftiş kuruluna bağlı çalışan elemanlar denetim

176

faaliyetini yerine getirmekteydi. Denetlenecek şubeler, Teftiş Kurulu tarafından

belirlenir ve şubenin ölçeğine ve konusuna göre bir program hazırlanırdı. Her

bankanın teftiş kurulu kendi belirlediği kurallara ve esaslara göre iç denetim

faaliyetini gerçekleştirmekteydi.

Uluslararası düzenleyiciler tarafından belirlenen prensipler, BDDK tarafından

hazırlanan “Bankaların İç Denetim ve Risk Yönetimi Sistemleri Hakkında

Yönetmelik” ile Türk Bankacılık Sektöründe iç denetimin uygulanmasını zorunlu

kılmıştır. Bankalarda iç denetimin amacı, bankanın finansal nitelikte olan ve

olmayan tüm faaliyetlerini gözden geçirerek değerlemek, iç kontrol sisteminin

etkinliğini ölçmek ve değerlemek ve bu bilgiler ışığında yönetime tavsiyelerde

bulunarak danışmanlık yapmak şeklinde belirtilebilir.

Türk bankacılık sektöründe BDDK’nın yayımladığı yönetmelikle birlikte

bankalar risk odaklı denetime geçmiştir. “Risk Odaklı Denetim” yaklaşımı içerisinde

bulunan her banka faaliyet alanlarına, işin türüne, niteliğine ve risklerine uygun bir iç

kontrol sistemi benimsemelidir .

İç denetim bankalarda yerinde ve sürekli denetimi esas alan bir yapıdır. Etkin

bir iç denetim fonksiyonu riskleri azaltmak ve fırsatları ortaya çıkartmaya yardımcı

olmaktadır. Bankalar işlevsel birimlerinde iç denetim faaliyetini yürütecek eleman

bulundururlar. İç denetçiler banka içinde kurulmuş olan uygulamadaki etkinliği

gözden geçirirler, banka yönetimi tarafından belirlenmiş olan politika ve

prosedürlere uyulma derecesini belirlerler ve dış denetçilere çalışmalarında yardımcı

olurlar. Yaptıkları bu çalışmaların sonucunda ise elde ettikleri bulguları ve önerileri

içeren raporu bankanın üst yönetimine verirler.

İç denetim fonksiyonunun sağlıklı ve kendisinden beklenilenleri amaca uygun

şekilde yerine getirebilmesi ve ortamdan ortama, kişiden kişiye değişmemesi için,

belli normlar dahilinde yürütülmesi önem taşımaktadır. Bu doğrultuda Uluslararası İç

Denetim Standartları belirlenmiştir.

177

İç denetim birimi nesnel olmalı, yani görevlerini yerine getirirken

müdahaleye uğramaksızın ve önyargısız olarak yapabilecek konumda olmalıdır.

Ayrıca dürüstlük ve yansızlığını etkileyebilecek hiçbir müdahaleye de izin

vermemelidir.

İç denetçiler, mesleki yeterliliklerini koruma ve eğitimlerini devam ettirme

sorumluluğunu taşımalıdırlar. Mesleki yeterlilik ise her elemanın sistematik olarak

sürekli eğitime tabi tutulması yoluyla sürdürülmelidir.

İç denetim, teftiş ve iç kontrol siteminin bütününden oluşan bir süreçtir. Bu

nedenle iç kontrol ve teftiş sistemi birbiriyle koordineli çalışmalıdır. Her ikisinin de

görev tanımları yönetmelikte belirtilmiş olsa da bankalarımızda iç kontrol merkezleri

ile teftiş kurulları arasında zaman zaman görev ve yetki uyuşmazlıkları meydana

gelebilmektedir.

Bankanın her birimi ve her faaliyeti iç denetimin kapsamına girmelidir. İç

denetimin kapsamı, iç kontrolün uygunluğunun ve verilen görevlerin gereği gibi

yerine getirilip getirilmediğinin incelenmesi ve değerlendirilmesini içerir.

Denetim kurulu ve üst düzey yönetimin etkinliğinin sağlanması için iç

denetim fonksiyonunun önemi anlaşılmalı ve her kademede yer alan banka

personelini bu konuda bilgilendirilmelidir.

Etkin bir iç denetim sistemi, banka amaçlarına ulaşılmasını engelleyebilecek

tüm maddi risklerin tespit edilmesini ve değerlendirilmesini gerektirmektedir.

Risklerin değerlendirilmesi sürecinde bankanın ve konsolide bazda banka grubunun

karşı karşıya olduğu tüm riskler (kredi riski, ülke riski, transfer riski, piyasa, faiz

riski, likidite riski vb.) dikkate alınmalı ve değerlendirilmelidir. Konsolide bazda

denetim ise bankaların ulusal ve uluslararası düzeyde bankacılık faaliyetlerinin ve

diğer faaliyetlerin doğrudan veya dolaylı olarak değerlendirilmesini gerektirir.

178

Banka gözetim otoritesinin, bankanın yeterli ve etkin bir iç denetim

sisteminin bulunmadığını belirlemesi durumunda gerekli düzenleyici tedbirleri

alması gerekmektedir.

Bankalar hem mali kesimin hem de ekonominin geneli açısından çok önem

arz ettiği için, bankacılık sektöründe yaşanan sorunlar ve krizler de ekonominin

geneline çok çabuk yayılabilmektedir. Bu sorunları engelleyebilmek için gelişmiş

ülkelerin merkez bankaları ve bankacılık denetim otoritelerinden de yetkililerin

katılımıyla oluşturulan Basel Bankacılık Gözetim Komitesi; bankacılık gözetim ve

denetimini etkinleştirmeye yönelik prensipler geliştirmiştir. Basel, Türkiye ‘de

bankaların risklerini daha iyi bir şekilde yönetmelerini sağlayacak stratejinin temel

taşı olarak görülmektedir.

Basel II ile birlikte Türkiye’de faaliyet gösteren bankalar kendi kredi

notlarına bağlı olarak risk ağırlığına tabi tutulacaktır. Bankalar olumlu kredi notuna

sahip ise yeni düzenlemelerden olumlu etkilenecek, artan dış finansman imkanlarına

paralel olarak kaynak maliyetleri de azalacaktır. Banka risklerinin ülke kredi notu

dikkate alınarak ağırlıklandırılması durumunda, ülke kredi notunun düşük olması

nedeniyle Türk bankaları %100 risk ağırlığına tabi olacaktır. Bu durum olumsuz

kredi notuna sahip olan bankaların kaynak maliyetini de arttırabileceği gibi Türk

Bankalarının borçlanma imkanlarını da kısıtlayabilir. Bu nedenlerden dolayı yüksek

borçlanma maliyetlerinin azaltılabilmesi ve ülke bazında dış kredi puanının

arttırılması büyük önem taşımaktadır.

Türkiye’de bankalar çok uzun bir süre yüksek riskli bir ortamda

çalışmışlardır. Bu dönemde özellikle kamu kesimi borçlarının artması ve bütçe

finansmanında kamu bankalarının kaynaklarının kullanılması bankacılık sektörünün

çok ağır yaralar almasına sebep olmuştur.

2000’li yıllara gelindiğinde bankacılık sektörü çok ciddi bir riskle karşı

karşıya kalmıştır ve bunun sonucunda bankacılık sektörünün yeniden

yapılandırılması kaçınılmaz hale gelmiştir. Bu amaçla iç denetimle ilgili

düzenlemelerde değişiklikler yapılmıştır. Her banka kendi bünyesinde, düzenlemeler

179

gereği iç kontrolün yanı sıra iç denetimin bir parçası olan teftiş kurulunu oluşturmuş

fakat teftiş ile ilgili yapılan çalışmalar müfettiş istihdam etmekten çok öteye

gidememiş, yapılanma ve sistemlerin etkinliği konusunda ise çeşitli farklılıklar

ortaya çıkmıştır.

Her ne kadar bankalarda İç Kontrol Merkezi benzeri bir sistemin

oluşturulması Basel Komite kararlarında öngörülmese de ülkemizdeki bankaların iç

denetim sisteminin düzenlenmesine ilişkin olarak BDDK’nın 03/10/2001 tarihli

kararı çerçevesinde teftiş kurulları yanında iç kontrol birimleri de kurulmuştur. Bahsi

geçen düzenleme, ülke ekonomisinin kırılgan bir yapıya sahip olması nedeniyle

bankacılık sisteminin olası risklere karşı aşırı duyarlılığının sınırlanması ve geçmişte

yaşanmış krizlerin tekrar yaşanmaması açısından yararlı bir düzenleme olarak

karşımıza çıkmaktadır.

Sonuç olarak, küreselleşmeyle birlikte dünya ekonomik düzeni içinde bir

ülkede meydana gelen gelişmeler sadece o ülkeyi değil, o ülkenin ekonomik

bağlantısı olan ülkeler yoluyla tüm ekonomileri etkiler duruma gelmiştir. Yaşanan bu

hızlı gelişmeler ise bankacılık sektörünün uluslararası alanda karşılaştığı ve

yönetmek zorunda olduğu riskleri hem arttırmış hem de bu risklerin çeşitlenmesine

neden olmuştur. Türkiye’de ise bankacılık sektöründe yaşanan sorunlar ve krizler

sektörde faaliyet gösteren bankaların bir kısmının yükümlülüklerini yerine

getirememesine bir kısmının da ortaya çıkan yeni durumlara gereken uyumu

sağlayamamasına neden olmuştur. Bütün bu yaşananlar sonucunda bankacılık

sektörünün yoğun bir denetime tabi tutulmasının önemi ortaya çıkmıştır. Bu

doğrultuda uluslararası düzenleyiciler tarafından prensipleri belirlenen “Bankaların

İç Denetim ve Risk Yönetimi Sistemleri Hakkında Yönetmelik” hazırlanmış ve iç

denetimle ilgili düzenlemeler yapılmış ve bunların uygulanması zorunlu kılınmıştır.

EK-1: T.C. Ziraat Bankası A.Ş. İç Kontrol Daire Başkanlığı Risk Uyarı Raporu Örneği

180

T.C. ZİRAAT BANKASI A.Ş. İÇ KONTROL DAİRE BAŞKANLIĞI İnceleme Yapılan Şube Genel Merkez No Şube Ölçeği ........................... İnceleme Yapılan Grup Muhasebe, Krediler, Müşteri Hizmetleri Rapor Tarih - No ...../...../2010 - ............ Düzenleyen İç Kontrol Elemanı Şubeniz nezdinde yapılmış olan kontrol amaçlı çalışmalar neticesinde tespit edilen risk doğurabilecek unsurlar aşağıda belirtilmiş olup, Risk Uyarı Raporu ......... sayfadan oluşmaktadır. Gereğinin yapılarak sonucun .../.../2010 tarihine kadar bildirilmesi rica olunur. ..................................Şubesi 2010/.......sayılı Risk Uyarı Raporunun . sayfasıdır. EK-2: T.C. Ziraat Bankası A.Ş. İç kontrol Daire Başkanlığı Dönemsel Kontrol Rapor Örneği

181

…………………………ŞUBESİ'NE Rapor No: 200.../…..

DÖNEMSEL KONTROL RAPORU

Denetlenen Birim :.......................................................................... İç Kontrol Elemanının Adı ve Soyadı :........................................................................... Raporun Tarih ve No’su :........................................................................... Denetim Dönemi :...........................................................................

T.C. ZİRAAT BANKASI A.Ş. İÇ KONTROL DAİRE BAŞKANLIĞI

182

Şubeniz nezdinde yapılmış olan kontrol amaçlı çalışmalar neticesinde aşağıda belirtilen hususlar tespit edilmiştir.

Bilgi edinilmesi ve gereği rica olunur.

BÖLÜM :

Hizmetler (Satınalma-İnşaat-İdari İşler-Sağlık-Güvenlik)

KOD : 03

KOD STANDART KONTROL NOKTALARI EVET HAYIR KISMEN *

S 01 Görev bitiminde koruma ve güvenlik görevlisinden adına kayıtlı tabancası teslim alınarak mevzuata uygun olarak saklanıyor mu?

S 02 Koruma ve güvenlik görevlileri görev başında tam teçhizatla ve resmi kıyafetle görev yapıyor mu?

S 03 Kıymetli matbualar alındığında tespit yapılarak gerekli defterlere kaydediliyor mu?

S 04 Haberleşme servisinde, gelen ve giden belgeler usulüne uygun olarak kaydediliyor mu?

S 05 Faks çekiminden sonra alınan jurnal metnin üzerine eklenerek muhafaza ediliyor mu?

S 06 Posta bordrolarının bir nüshası muhafaza ediliyor mu ?

S 07 Haberleşme servisince, şube içerisine dağıtımı yapılan belgeler imza karşılığı teslim ediliyor mu?

S 08 Eczanelerle yapılan protokoller her yıl yenileniyor mu?

S 09 Her mensuptan tedavi yardım beyannamesi alınarak bir nüshası Genel Müdürlüğe gönderilip, bir nüshası da dosyasında saklanıyor mu?

S 10 Hizmet aracına ait harcamalar için düzenlenen belgelerin bir sureti dosyada muhafaza ediliyor mu?

S 11 Taşıt görev emri formları düzenleniyor mu?

S 12 Her kalem 10 günlük tedavi dozunu geçmemek üzere herbir kalemden 1 adetten fazla olmamak kaydıyla en çok 4 kalem ilacı içeren reçete bedellerinin ödenmesine dikkat ediliyor mu?

S 13 Demirbaşlar için yapılan ödemeler, bakım ve onarım masrafları gibi harcamalara ait faturalar tediye fişi ile birlikte demirbaşın özelliklerini içeren cetvele kaydediliyor mu?

S 14 Şubede kullanılmakta olan fotokopi, para sayma makinası, faks ve klima cihazları faal mi, bakımları zamanında yaptırılıyor mu?

S 15 Her mensup ve bakmakla yükümlü olduğu aile bireyleri için birer sağlık dosyası tutuluyor mu?

…../…../200... Teslim alınmıştır.

........................... Bölüm Müdürü / Yönetmeni İç Kontrol Elemanı

Adı Soyadı : Adı

Soyadı : İmza : İmza :

KAYNAKÇA

183

AUDITING Concepts Commıtte (1972), "Report of Committe on Basic Auditing

Concepts", Accounting Rewiev, Vol.47, p.181.

AKAY, Hüseyin (1995), "Muhasebe Denetiminde İç kontrol Riskinin İncelenmesi ve

Değerlendirilmesi," Vergi Dünyası, Ekim, Sayı 170, s.102.

AKARKARASU, Nahit (2000), "Halka Açık Şirketlerde İç Denetim Kurullarının

Etkinleştirilmesi İçin Öneriler", SPK Yeterlilik Etüdü, İstanbul, s.11

AKIN, Cevdet (2001), "Denetimin Esasları", Banka-mali ve Ekonomik Yorumlar

Dergisi, Sayı 31, İstanbul, Ocak, s.31.

AKSOY, Tamer (2002), Tüm Yönleriyle Denetim, Yetkin Hukuk Yayınları, Ankara:

AKSOY, Tamer (1998), "Çağdaş Bankacılıkta Son Eğilimler ve Türkiye'de

Uluslarüstü Bankacılık", SPK Yayınları, s.2.

ALOĞLU, Ziya Tunç (2005), "Bankacılık Sektörünün Karşılaştığı Riskler ve

Bankacılık Krizleri Üzerindeki Etkileri", TCMB Bankacılık ve Finansal

Kuruluşlar Genel Müdürlüğü, Ankara.

ALTUĞ; Osman ve Diğerleri (1996), Banka İşlemleri ve Muhasebesi, İstanbul: s.14.

AVERY, Robert and Ailen N.Berger (1991), "Risk-Based Capital and Deposit

Insurance Reform" Journal of Banking and Finance, p.15.

BAILY, Robert (2005), "Basel II and Development Countries: Understanding The

Implications", Development Studies Institute, p.7.

BANKACILAR DERGİSİ (2000), TBB Yayını, Sayı 32, İstanbul, Mart.

BASEL Bankacılık Gözetim Komitesi Raporu (1998), "Bankalarda İç Denetim

Sistemleri", TBB Yayınları, Eylül .

BDDK (2001), "Bankalarda İç Denetim ve Risk Yönetimi Sistemleri Hakkında

Yönetmelik" 08.02.2001.

BORHAN, Serdar(2000), Teftiş Teknikleri, Eğitim ve Tanıtım Grubu Seminer

Notları, İstanbul: Türkiye Bankalar Birliği Yayınları.

BOZKURT, Nejat (1998), Muhasebe Denetimi, İstanbul: Alfa Basım Yayım

Dağıtım.

CENK, Ali Kemal (2005), "Uluslar arası Bankacılık Denetim İlkeleri ve Denetim

Süreçleri", Active, Mart-Nisan.

COLBERT, L.J. and P.L. Bowen (1998), A Comparison of Internal Controls, p.1.

CORNS, Marshall (1986), Audit a Bank, Boston: Bankers Publishing Company.

184

ÇAĞRI, Hasan (1999), "İşletme Yönetimi", Uzman Gözüyle Bankacılık Dergisi, Sayı

25, İstanbul, Nisan.

ÇELİK, Faik (2001), "Türk Bankacılığında Risk Yönetimi Yönetmeliği Dönemi ve

Piyasa Riski Ölçüm Metodları," İktisat Dergisi, Eylül.

ÇÖMLEKÇİ, Ferruh ve Melih Erdoğan (1996), Muhasebe Denetimi, Eskişehir: AÖF

Yayınları, 2.Basım, No:544.

DİCLE, Berk (1997), "İç Denetim Anlayışı ve İç Kontrol", Vergi Dünyası, Hesap

Uzmanları Derneği Yayınları, Mart, Sayı 187.

ERÇEL, Gazi (2000), "Konuşmalar-1999, Bankacılıktaki Son Gelişmeler", İstanbul:

TCMB, İktisadi Kalkınma Vakfı-AKDENET, Eylül.

EYÜPGİLLER, Servet (1988), Banka İşletmeciliği Bilgisi, Ankara: Banka ve Ticaret

Hukuku Araştırma Enstitüsü, Yayın No:219, 1988.

FİKİRKOCA, (2003), Bütünsel Risk Yönetimi, Ankara: Bilgi Yayınevi

GEYLAN, Ramazan (1985), Ticari Banka Yönetimi ve Türk Ticaret Banklarının

Temel Yönetim Sorunları, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.

GÜLTEKİN, E. (2001), "Risk Tabanlı Sermaye Modeli ve Türkiye Örneği", BDDK

Yetki Etüdü Raporu, Ankara.

GÜRBÜZ, Hasan (1990), Muhasebe Denetimi, Eskişehir: Bilim Teknik Yayınevi, 4.

Basım.

GÜREDİN, Ersin (1994), Denetim, İstanbul: 6.Basım, Beta Basım Yayım Dağ.A.Ş..

HORWARD, F. Stetler (1982), Auditing Principles, New Jersey: Englewood Cliff,

Prentice Hall.

KAHRAMAN, Abdülkadir (2000), "Bankacılık Sektöründe Risk Yönetimi ve

Beklentiler," Activefinans Dergisi, Ekim-Kasım.

KANDİLLER, Rıza (1996), "Banka Hukuku ve Bankalar Kanunumuzun Başlıca

Hükümleri", TBB Yayınları

KARA, Ziya (2001), "Banka Denetiminde Uluslararası Kriterler," Banka-Mali ve

Ekonomik Yorumlar Dergisi, Sayı 38, İstanbul, Haziran.

KARACAN, Ali İhsan (1997), "Bankacılık ve Kriz," Creative Yayıncılı.

KAVAL, Hasan (2000), Bankalarda Risk Yönetimi, Ankara: Yaklaşım Yayınları,

KENGER, Erdal (2001), Denetçi yardımcıları Eğitim Notları, Ankara: s.1.

KEPEKÇİ, Celal (1994), İç Kontrol Sistemi, Ankara: s.1.

185

KOCABAY, İbrahim (1998), "İşletmelerde İç Denetim," Vergi Dünyası, Sayı 198,

Şubat.

KÖYLÜOĞLU, H. Uğur (2001), "Risk Yönetimi! Zaman Geçirmeden Neden?

Nasıl?," Active Finans, Mart-Nisan.

KURBAN, İbrahim (1997), "İç Denetim Fonksiyonunun Etkinliği İçin Kurum İçi

Düzenlemeler," İç Denetim Enstitüsü Yayınları, No:13, Mayıs, s.24.

MANDACI, Pınar Evrim (2003), "Türk Bankacılık Sektörünün Taşıdığı Riskler ve

Finansal Krizi Aşmada Kullanılan Risk Ölçüm Teknikleri," Dokuz Eylül

Üniversitesi SBE Dergisi, Cilt 5, Sayı 1, s.72.

ÖRENAY, Hami (2005), "Kamuda Denetim," Maliye Bütçe Kontrolörleri Derneği

Yayınları, Mart, s.1.

ÖZGEN, Aysun (2001), "Denetim ve Planlama," İktisat, İşletme ve Finans Dergisi,

Sayı 180, Mart, s.23.

ÖZKAN, Arif (2000), "Muhasebe Denetimi Mesleğinde Sorumluluklar ve Meslek

Ahlakı," Banka-Mali ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Sayı 5, İstanbul,

Mayıs, s.24.

ÖZTÜRK, Durmuş ve Çağlayan, Toper (1998), "Kamu Harcamalarının Yönetim ve

Denetimi," Maliye ve Gümrük Bakanlığı Araştırma, Planlama ve

Koordinasyon Kurulu, Yayın No:1998/800, Ankara, s.21.

PEKER, Alparslan (1983), Modern Yönetim Muhasebesi, İstanbul: Genişletilmiş

3.Basım Filiz Kitabevi, s.236.

PICKETT, K.H. Spencer (2003), The International Auditing Handbook, Second

Edition Wiley, s.2.

POLAT, Erdal (1998), "Denetimde Beşeri Unsurun Rolü ve Önemi," Uzman Gözüyle

Bankacılık Dergisi, Sayı 23, Eylül, s.6.

POROY, Reha ve Diğerleri (1997), Ortaklıklar ve Kooperatif Hukuku, İstanbul: Beta

Yayınları, s.331.

POYRAZ, Sinem (1993), Denetim Teknikleri, İstanbul: Beta Basım Yayım A.Ş.,

SANTOS, Joao (2000), "Bank Capital Regulation in Contemporary Banking Theory"

A Review of the Literature, BIS Working Papers, No.90,

SAWYER, B. Lawrance (1988a), Sawyer's Internal Auditing, Florida: The Institude

of Internal Auditors Press, p.90.

186

SEVİLENGÜL, Orhan (1997), Banka Muhasebesi, Ankara: s.122.

SEZER, Halit (2001), "İç Denetimin Fonksiyonel Yapısı," Active Finans ve

Bankacılık

T.C. ZİRAAT BANKASI Teftiş Kurulu Yönetmeliği, Madde 15

T.C MALİYE BAKANLIĞI (2005), "İç Denetçilerin Çalışma Usul ve Esasları İle

Diğer Hususlar Hakkında Yönetmelik," Bütçe ve Mali Kontrol Genel

Müdürlüğü.

TAKAN, Mehmet (2001), Bankacılık Teori Uygulama ve Yönetim, Ankara: 1.Basım,

Nobel Yayın.

TEVFİK T.A. ve G. Tevfik (1997), Bankalarda Finansal Yönetime Giriş, İstanbul:

TEZER, Öcal ve Ö.Faruk Çolak (1999), Finansal Sistem ve Bankalar, Ankara: Nobel

Yayını, s.14.

TÜMER, Melih (1975), Yönetim ve Yönetici, İstanbul: s.326.

UZAY, Şaban (1999), "İşletmelerde İç Kontrol Sisteminin İncelenmesi, Bağımsız

Dış Denetimin Karar Alma Sürecindeki Yeri ve Türkiye'deki Denetim

Firmalarına Yönelik Bir Araştırma," SPK Yayınları, No:132, Ankara.

ÜNSAL, B.A. (2001), "Bankacılıkta Likidite Riski Yönetimi," BDDK Yetki Etüdü

Raporu, Ankara.

WILLIAM, P. Leonard (1983), The Management Audit, New Jersey, Englewood

Cliffs Prentice Hall.

YILDIRIM, Oğuz (2004), "Türk Bankacılık Sektörünün Temel Sorunları ve

Sektörde Yaşanan Mali Riskler," Dış Ticaret Dergisi, Yıl 9, Sayı 30,

Ocak, s.1.

YÖRÜKER, Sacit (2003), Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu Hakkında

Notlar, Kasım, s.1.

YÜZGÜN, Arslan (1995), "Genel Denetim Yaklaşımı," Uzman Gözüyle Bankacılık

Dergisi, Sayı 16, Ankara, s. 14.

ZARAKOLU, Avni (1994), Para ve Kredi Bilgisi, Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku

Araştırma Enstitüsü Yayınları, Yayın No: 161, s.26.