1

treatment August 2011Magazine of the Treatment Action Campaign

I mani a hlayisaka?

Tinhenha ta N’walungu Vupeladyambu: Marije Versteeg u vika ku suka eka tindhawu ta

vuamukeri ta nhlayiso wa rihanyo

Rihanyo ri ta emakaya: Pholisi yintshwa yi tshembhisa ku cinca muganga wa ka n’wina

Sayense yintshwa: Vutshunguri ka ha ri na nkarhi swi hunguta ku tluleriwa

2

Equal Treatment is published by the Treatment Action Campaign.

Muhleri: Marcus Low

Muhleri wa swifaniso: Andrea Zeelie

Muhleri wa khopi: Cathy Goudie

Vanghenisi va xandla: Nosizwe Mbebe, Marije

Versteeg, Elizabeth Vale, Simonia Mashangoane,

Thandeka Vinjwa, Elizabeth Mills, Mary-Jane Matsolo,

Adam Malapa, Catherine Tomlinson

Vuteki bya xifaniso: Kali van der Merwe, Vuyokazi

Matiso, Marije Versteeg, Simonia Mashangoane,

Elizabeth Glaser Pediatric AIDS Foundation, Ryan

Varga, Thandeka Vinjwa, Chelsea Maclachlan, Jean-

Pierre Zeelie, Médecins Sans Frontières, Samantha

Reinders, Matt Tomalty, Adam Malapa, Luckyboy

Mkhondwane

Swikhenso swo hlawuleka eka Marije Versteeg na

Richard Cooke ku suka eka Rural Health Advocacy

Project, kuya eka Nolitha Tsilana wa Lizo Nobanda

Centre eKhayelitsha, eka Jack Lewis wa Community

Media Trust na le khale ka muhleri wa Equal Treatment

Nathan Geffen.

Muhangalasi: Market Insertion Bureau

Vukhavisi: Designs4development, www.d4d.co.za

Vukandziyisi: CTP Book Printers

Vuhundzuluxi: Bohle Conference and Language

Services

TAC yi timiserile ku nyika vanhu lava nga na HIV,

mindyangu ya vona na vahlayisi marungula laya

faneleke yo mirhi leyi nga hlayisaka vutomi na

vutshunguri. TAC na varhangeri va yona va tiyimerile

hi voxe eka vumaki bya swa mirhi xikan’we na tifeme

ta mirhi ya xintu na yin’wana, naswona byi ri hava ku

tsakela eka swa timali eka vona.

Nkandziyiso lowu wa Equal Treatment wu seketeriwa

hi Global Fund ku lwisa AIDS, Rifuva (Turbuculosi) na

Malariya hi Oxfan Australia

Magazini lowu wu tlhela wu kumeka hi Xitsonga,

Xixhosa na Xizulu.

U nga kuma nkandziyiso lowu na wa khale wa

Equal Treatment eka www.tac.org.za/community/

equaltreatment/

Kherefu ya Poso: PO Box 2069, Cape Town 8001

Kherefu ya Ndhawu: Westminster House, 122

Longmarket Street, 3rd Floor, Cape Town 8000

Riqingho: 0861 END HIV

Fax: +27 21 422 1720

Webusayiti: www.tac.org.za

Tihofisi ta Xifundzantsongo ta TAC

Xifundzhantsongo xa Khayelitsha: 021 364 5489

Xifundzhantsongo xa Ekurhuleni: 011 873 4130

Xifundzhantsongo xa Lusikisiki: 039 253 1951

Xifundzhantsongo xa Pietermaritzburg: 033 394 0845

Xifundzhantsongo xa Gert Sibande: 017 811 5085

Xifundzhantsongo xa Mopani: 015 307 3381

Xiphiqo na pholisi Vahlayisi lava kumekaka emakaya a va

khensiwi swi enela no seketeriwa switsongo

na le ka ndlela ya rihanyo. Marije Versteeg

u endzela ntlawa wa vahlayisi va tinhenha

eN’walungu Vupeladyambu ku yingisela

switori swa vona. Ku landzela, hi hlamusela

timhaka ta nkoka ta pholisi yintshwa ya

mutirhi wa rihanyo wa muganga.

Nkandziyiso wa 39 – Mhawuri 2011Xitsonga

VuNdzeNi

mapheji ya 1–11

Nhlayiso wa rihanyo lowu tirhaka Tliliniki yin’we eGert Sibande yi fikelerile

mpimo wa le hansi wa vanhu lava a va tlula

ku nwa mirhi. Simonia Mashangoane u

famba a lavana na xihundla xo humelela.

Kutani, hi tisa mahungu yo nyanyula ya

tiphurojeke ta MSF eKhayelitsha na Malawi

na Adam Malapa u tshama siku a landzelela

mutirhi wa nhlayiso wa TAC eMopani.

mapheji ya 12–23

mapheji ya 12–23

ku tirha nkarhi wo engetela hi madokodela na sayenseEndzhaku ka loko Catherine Tomlinson

u vika hilaha madokodela man’wana ya

yivela xiyenge xa rihanyo, hi langutisa eka

leswi humeleleka swa sayense swimbirhi.

Vona leswaku u hlaya nhlamuseloi ya

hina yo kongoma ya xikambelo xa HPTN

052. Naswona loko u hlangahlanganile hi

swikambelo swo sungula swo hlangana na

prophylaxis, u nga kayeli xitsalana lexi eka

pheji 27.

1

ku hakeriwa. Loko u tekela ehlokweni leswaku

ti-CHW hakanyingi i vahlayisi va mindyangu,

muholo a wu ringanangi. Ti-CHW leti ti tlhela ti

languteriwa ku famba mimpfhuka yo leha hi milenge

va landzelela lava tlulaka ku teka mirhi no endzela

emakaya ya vona, ku ri hava mali ya mpfuneto ya

xifambo kumbe xifambo xa mfumo ku va yisa eka

tindhawu leti.

Pholisi yintshwa ya mutirhi wa rihanyo wa

muganga yi kongoma ku ololoxa swiphiqo leswi

hi ku hlanganisa ximfumo ti-CHW eka xiyenge xa

swa rihanyo. Mfumo wu fanele ku lagutisa eka

Nongonoko wa TAC wo dyondzisa nsirhelelo na

vutshunguri tanihi mojulu wa hi ndlela yo simekiwa

muxaka lowu wa mphakelo wa nhlayiso wa rihanyo

ra muganga. Nongonoko wu katsa ku langutisa

ka matimba eka vanhu lava swi kotaka, va nyikiwa

vuxokoxoko bya ntirho wa vona, ku hakeriwa muholo

wa kahle, lowu nga cincacinceki no nyika swiyimo

swa kahle swa le ntirhweni.

Swi tlhela swi ri swa nkoka swinene leswaku pholisi

yintshwa ya CHW yi fanele ku seketeriwa hi timali.

Kuva endlelo leri ri ta tirha, miholo yi fanel eku

tlakuka naswona ti-CHW ti fanele ku kota ku hlayiwa

kuva ti hakeriwa hi nkarhi. Hinkwaswo leswi swa

fambisana na swiyenge swo kambela na mintla yo

vonaka ya vutihlamuleri.

I swa nkoka swinene ku tlhandlekela eka ntirho

nhluvukiso wa vuleteri na vuswikoti. Ku fanele kuva

na ku tekela enhlokweni vuleteri lebyi pasisiweke

na minkateko ya ntumbuluko wa vuswikoti. Ku

fanele ku tlhela ku ri na ku amukela vuswikoti lebyi

kumiweke hi TAC ti-PTLP na lava nga le ka mintirho

yo fana, ku endlela leswaku vanhu lava va nga

nghenisa xandla xa nkoka eka endlelo rintshwa.

Swi olovile: loko mfumo wu hlayisa ti-CHWs, ti-CHW

ti ta hlayisa rixaka.

Nosizwe Mbebe, Mutirhi wo Dyondzisa ku Sirhelela

na Vutshunguri wa TAC Prevention

Hi mina Nosizwe Mbebe. Ndzi velekiwe emugangeni

wa Malangeni eLusikisiki, xifundzeninkulu

xa Kapa Vuxa. Ndzi joyinile Treatment Action

Campaign (TAC) hi 2005 naswona endzhaku u

hlawuriwile ku va Muhlanganisi wa Vamanana va

Xifundzantsongo. Hi 2006 TAC yi ndzi thorile tanihi

Mutirhi wo dyondzisa hi ku Sirhelela na Vutshunguri

(Prevention and Treatment Literacy Practitioner

(PTLP). Hi nkarhi wolowo a ku ri vanhu vanharhu

ntsena lava a va tirha tanihi ti-PTLP ku seketela

xifundzantsongo hinkwaxo xa Lusikisiki. Kutani hi

2007 ndzi ve muleteri wo dyondzisa hi ku sirhelela na

vutshunguri.

Xiphemu xa ntirho wa mina i ku nyika mahungu a

xisayense hi HIV/AIDS eka swirho swa muganga

leswitirisaka vukorhokeri bya nhlayiso wa rihanyo

eka titliliniki. Ndzi tlhela ndzi nyika dyondzo yo

sirhelela na vutshunguri eka marhavi ya TAC

endhawini ku nyika matimba eka vadyondzisi va

tintangha (peer educators). Nkarhi wun’wana ndzi

dyondzisa HIV/AIDS na TB eswikolweni kumbe

makhotso, etinhlengeletanini ta miganga na le

xiyenge lexi nga na ku tsakela xihi na xihi kumbe

nhlangano – hambi ku ri mindyangu leyi lavaka

nseketelo. Ndzi tlhela ndzi vulavula eka xitici xa

rhediyo ya muganga.

Ku engetela, ndzi endla minongonoko yo fikelela

eswibedlhele na le ka tindhawu laha ku nga hava

marhavi ya TAC kumbe swiyenge ku seketela vanhu

va miganga. Ti-PLTP ti tala ku hundzuluxa mahungu

ya vutshunguri kuya eka tindzimi ta muganga ku

endlela leswaku vanhu va ya fikelela eka miganga ya

matiko xikaya. Ntirho wa mina tanihi PTLP ya TAC

wa fana na lowu wa vatirhi va rihanyo va muganga

(ti-CHW) endhawini. Hambiswiritano swi tikomba

TAC yi ri na ntshikelelo eka ku twisisa sayense ya

HIV na TB no hlamusela leswi eka vanhu.

Ti-CHW ti languteriwa ku tirha mahlori. Hambi leswi

va hakeriwaka kwalomu ka R1,300 hi n’hweti – ku

languteriwa leswaku ku hava xiphiqo lexi va sivelaka

VuhleriXifaniso hi Vuyokazi Matiso.

2

Tinhenha ta N’walungu Vupeladyambu

PHOL

ISI Y

A HCW

3

Bertha wa makumenharhu-tsevu hi vukhale u tikomba a tsakile no titlonya loko

hi hlangana na yena kusuhi na muti wa yena lowu a ti enndleleke wona hi switina

exifundzenintsongo xa matiko xikata eN’walungu Vupeladyambu. Hi lo famba ku

ringana awara ehansi ka dyambi ro hisa hi gondzweni leri nga fambekiki, kutani

ndzi sungula ku pfimba ehansi ka nenge wa mina.

Bertha a n’wayitela eka Rosina, muhlayisi wa le makaya wa nhlangano lowu

kumekaka emugangeni (CBO). “Loko hi hlangana hi 2004, nhlayelo wa CD4 ya

mina a ku ri 5, a ndzi tshama ndzi ri embedweni no vabyela ku fa. [Rosina] u

ponisile vutomi bya mina. U ndzi yisile etliliniki, a ndzi khansela no ndzi seketela.

U vone leswaku ndzi nwa mirhi ya mina,” ku vula Bertha. Namuntlha nhlayelo wa

CD4 ya yena i 396 no tlakuka hi xihatla. Rosina a nga lo ponisa vutomi bya Bertha

ntsena, u tlhele a ponisa manana wo tihlayisela vana va yena vanharhu.

Swo fana swi languteriwile eka ndyangu wa Mpho, un’wana wa muvabyi wa

Rosina. Mpho u na TB, kambe hambi leswi a nga le ka vutshunguri bya tsevu wa

tin’hweti, a nga antswi. U tshama a etlele no tshama exinyameni, exidakanini xa

tikamara timbirhi laha ku tshamaka tsevu wa vanhu. Hi siku leri hi endzeke ha

rona, nhwana wa yena wa malembe manharhu na ntukulu wa yena wa mune wa

malembe a va etlele ekamareni yin’we enkumbeni ehansi. Ka ha ri nhlikanhi, kabe

vana a va si fihlula. Ndyangu wu hanya hi mudende lowu kumiwaka hi tatana

wa Mpho, naswona sweswi wun’we wa vaa u rhijisitarile ku kuma mudende wo

wundla n’wana.

“Ku hava leswi hi nga swi endlaka,” ku vula Chelina, muhlayisi un’wana, “ringeta

ku swekela ndyangu hinkwawo no khutaza manana ku vuyela etliliniki.” Kambe ku

hava mali ya xifambo, naswona vahlayisi i swisiwana hi voxe.

Chelina, Rosina na Selina va tala ku famba tiawara to tala emun’wini ku endzela vavabyi. Xifaniso hi Marije Versteeg.

Vahlayisi lava kumekaka emakaya va ponisa vutomi ematiko xikaya ya xifundzankulu xa N’walungu

Vupeladyambu. Marije Versteeg ku suka eka Rural Health Advocacy

Project u yil eku hlangana na van’wana va vanhu lavo hlamarisa.

PHOL

ISI Y

A HCW

4ab

Vahlayisi lava tirhelaka CBO leyi, leyi sunguriweke

2002, va amukela mali yo ringana R1,100 ku suka eka

Ndzawulo ya Rihanyo. Hambiswiritano, muholo a wu

vi kona nkarhi hinkwawo kasi nkarhi wun’wana wu

tlula n’hweti. Loko ndzi endzela CBO eku sunguleni

ka Mudyaxihi, vahlayisi a va nga si kuma muholo

ku sukela hi ti 4 Nyenyankulu. Ejente ya vatirhi yi

thoriwile ku hakela muholo kambe vahlayisi a va

nga tivi ejente. Loko va tihlanganisa na Ndzawulo

ya Rihanyo ku vutisa leswaku va ta kuma rihi mali

ya vona, nhlamulo a yi nga twali “sweswi”. Eka

lembe leri hundzeke vanharhu eka khumen’we wa

vahlayisi lava thoriweke hi CBO leyi va tluriwile hi

moholo ya tin’hweti tinharhu. Ku fikela sweswi ku

hava nhlamuselo ya leswi, naswona ku hava mali leyi

hakeriweke.

Annah, un’we wa lava khumen’we, u hlamusela

tihakelo leti nga twisisekiki evuton’wini bya yena”

“Ndzi na ntlhanu wa vana. Nkarhi wihi na wihi loko

ku ri nkarhi wa muholo ndzi va na ntshikelelo wa

miehleketo. Ku hava siku leri ndzi holaka ha rona.

Xana ndzi ta hola n’hweti leyi? Vana va mina va

ndzi vona ndzi ya entirhweni siku na siku, kambe

emakumu ka n’hweti: ku hava mali. Swi vanga

nkwetlembetano endlwini. Munhu u lava jazi ra

xixika, un’wana u lava maburuku. Ndzi hluleka ku

kunguhatela emahlweni; a ndzi nge xavi nchumu

hi xikweleti, naswona ndza kayakaya ku hakela

sosayithi ya swa mafu. Ndzi famba mpfhuka wo

leha hi milenge masiku hinkwawo kambe nkarhi

wun’wana ndzi pfumala na tintanghu ta kahle”.

Frans, muhlayisi loyo a veke na nhlangano lowu

ku sukela loko wu sungurile, u hlamusela leswaku

minxavo ya swakudya yi tlakukile, naswona R1,100

hi n’hweti a yi enelangi. Vahlayisi va twa onge R3,000

a yi ta antswa. A va fikeleli ku va na mpfuneto wa

swa mirhi naswona va tshembhela, leyi talelaka hi

ku pfumaleka ka mirhi. Loko Ndzawulo ya Rihanyo

ya ha ku kambela vatirhi no endla nsivela mavabyi

etliliniki, vahlayisi a va nga katsiwangi, tanihi leswi

a va tekiwa va ri vatirhi va Ndzawulo ya Rihanyo.

Ku yisa emahlweni, hambi leswi TB ku nga xiphiqo

lexikulu eka muganga lowu sweleke, vahlayisi a va

nyikiwi xipfala-nghohe xa TB.

Entiyisweni, vahlayisi lava a va tirha ku ri hava

switirhisiwa swa nhlayiso wa le kaya ku sukela hi

Khotavuxika 2010. Khale, a hi kota ku tshungula

vavabyi pava nga na swiphiqo swo fana na swilondzo

swa le mbedweni na swilondzo swa le non’wini. A

va nga ha swi koti ku endla leswi; mphakelo lowu a

va ri na wona i swimandlamandla, na tikhondom leti

a va tiphakela. Hofisi ya muganga ya Ndzawulo ya

Rihanyo yi va byele leswaku va landza switirhisiwa

hi voxe ehofisini ya xifundzantsongo, kulenyana

eka mpfhuka wa 100km. Tliliniki ya muganga, leyi

vahlayisi va yi endzeleka mpundzu wun’wana na

wun’wana wa Musumbuluko ku hundzisela vavabyi

vantshwa, yi pfumala ndhawu ya vuhlayiselo bya

switirhisiwa.

Xiyimo lexi a xi xoxe: a hi xa xifundzantsongo lexi,

a hi xa xifundzankulu lexi, a xi tiko leri. Etikweni

hinkwaro, vahlayisi vo tala a va hakeriwi swi enela, a

va seketeriwi naswona a va tekeriwi enhlokweni.

“Nkarhi wun’wana hi tirhisa mali ya hina, ku xava swakudya kumbe kuhakela xifambo, kambe

na hina hakayakaya.”

Hambi a tirha eka swiyimo swo tika, mutirhi wa nhlayiso wa le makaya Selina a n’wayitela eka ntirho wa yena. Xifaniso hi Marije Versteeg.

Ku tiyimisela ka Rosina na nseketelo wo pfuna Bertha ku hanya vutomi byo tsakisa bya kahle. Xifaniso hi Marije Versteeg.PH

OLIS

I YA H

CW

5

Mbalango wo tlhontlhaTanihi xiphemu xo pfuxeta Nhlayiso wa Rihanyo ra

Phurayimari (Nhlayiso wa rihanyo wa phurayimari) (PHC)

xo rhangeriwa hi Ndzawulo ya Rihanyo, xiyenge xintshwa

xa mutirhi wa rihanyo xi ta vumbiwa, ‘mutirhi wa rihanyo

wa muganga’. Vatirhi va rihanyo va muganga va ta thoriwa

hi mfumo naswona va languteriwe ku amukela muholo a

kahle nkarhi na nkarhi. Va ta nghenisa xandla xa nkoka eku

tlakuseni rihanyo eka levhele ya muganga, naswona va ta

teka mintirho yin’wana ya nhlayiso wa le makaya, ku fana na

ku kambela no hundzisela.

Kambe ntirho wa vahlayisi lava kumekaka emakaya

wa ha tava wa nkoka eka ku humelela ka pfhumba ra

PHC. Nhlayiso wo pfuxeta wa vavabyi lava tshunxiweke

exibedlhele wa ha ya emahlweni wu nyikiwa hi vahlayisi

va le makaya. Xa nkoma, nseketelo lwo lavaka nkarhi eka

mindyangu leyi hluphekeke, ku fana na ku hlambisa vatswari

lava tsandzekaka ku pfuka va vana lavatsongo, va ongola

swilondzo swa vona, sweeka no khansela swa ha tava

xiphemu xa mintirho ya nhlayiso wa le makaya. Handle ka

vahlayisi lava kumekaka emakaya, madokodela a va nge

swi koti ku tshunxa vavabyi, tanihi leswi lava nga amukeriki

nhlayiso wa kahle emakaya va nga ta tlhelela exibedlhele hi

xihatla. Nhlayiso wo hetelela emakumu wa ha ri xiphemu

xa ntirho wo tikisela miehleketo eka muhlayisi.

A hi nge amukeli leswaku vahlayisi vo tala va le makaya

va ta ya emahlweni va holeriwa mali yitsongo, va nga

seketeriwi na ku kamberiwa. Nhlayiso wa le makaya i

nchumu wa nkoka wa manghenelelo ya PHC. A hi vahlayisi

ntsena kambe na vahlayisi va xiyenge xa rihanyo va ta

vuyeriwa loko vahlayisi va nyikiwa switirho na nseketelo

leswi nga swa nkoka eku endleni ntirho wa vona. Vahlayisi

va fanele ku katsiwa eka xiyenge xa swa rihanyo, ha un’we

a hundzuka xirho xa xipanu xa rihanyo tanihi dokodela,

muongori kumbe mutirhi wa rihanyo wa muganga.

Loko Afrika Dzonga ya ha lava ku kongoma ko tiya

eka ku tlakusiwa ka nsirhelelo na rihanyo, leswi a swi

khanseli timfanelo ta vavabyi kuya eka nhlayiso wa le

ndzhaku, vutshunguri ekaya kumbe nhlayiso wo hetelela

wo hlonipheka lowu nyikiweke hi nhlayiso wa le makaya

lowu seketeriweke kahle. Vavabyi v ale matiko xikaya

ngopfu-ngopfu lava tshembhelaka eka nhlayiso wolowo,

hikwalaho ka tilevhele ta le henhla, swiphiqo swa xifambo,

na mimpfhuko yo leha ku ya eka tindhawu ta le kusuhi ta

rihanyo.

Xifaniso hi Marije Versteeg.

PHOL

ISI Y

A HCW

1978

1980s

2003

1990

2004

2006

2011

6

rihanyo wu ta

eMAKAYA

Nhlayiso wa

Ku nga si fika 1990Mfumo wa xihlawuhlawu u tirhisa switirhisiwa swa rihanyo eka vutshunguri, nhlayiso wa le xibedlhele lowu hlayisaka nhlayo yitsongo ya valungu.

1977Nawu wa Rihanyo wuntshwa wu tshembhisa ku ndlandlamuxa nhlayiso wa rihanyo eka vantima, kambe a wu humelerisi switshembhiso swa wona.

Alma Ata Declaration yi veka rihanyo ra Nhlangano wa Rihanyo wa Misava (World Health Organization) (WHO’s) eka milawu hinkwawo kuva yi tirha. Yi hlamusela leswaku:• Rihanyo a hi ku pfumaleka ka vuvabyi, kambe ku na swivilelo eka vunene

bya munhu na bya muganga. • Rihanyo ri fanele kuhangalasiwa ku ringana, ri fikeleleka no koteka.• Tindlu, nirho na mbhasiso swi le xikarhi ka rihanyo ra kahle.• Nhlayiso wa Rihanyo ra Phurayimari (PHC) i ndlela yo veka milawu leyi

ku tirhieka. • Vatirhi va rihanyo va muganga (CHWs) i khokho ro phakela PHC.

• Mfumo wa xihlawuhlawu wu na ku tsakela eka PHC.• Minongonoko ya CHW leyi nga riki ya mfumo eAfrika

Dzonga yi endliwa kahle na nseketelo wa vapfuneti hi timali va matiko.

• Ku kula ka minongonoko yo sungula leyi swi fambelana na ku lwela ntshuxeko.

• Ntlawa wa minhlangano ya rihanyo wa muganga wu vumba Progressive Primary Health Care Network (PPHCN).

Makumu ya malembe ya 1980

Lava ehleketelaka emahlweni va tumbuluxa matshalatshala ya muganga lawa va tsakelaka leswaku ya ta khutaza tipholisi ta rihanyo ta mfumo wa xidemokrasi.

Nhlengeletano ya AIDS ya Maputo: nhlangano wo ya emahlweni eAfreika Dzonga wu hlengeletana eMaputo ku vumba no simeka nongonokjo wa AIDS hi ku landza milawu ya nkoka ya nhlayiso wa rihanyo wa phurayimari, wo fambelana na muganga.

• Ndzawulo ya Rihanyo (DoH) a yi na mhaka na minongonoko na CHW hi ku tsakela xiyenge xa rihanyo lexi fambisiwaka hi vanhu va xiphurofexini vo fana na vaongori na madokodela.

• Minongonoko leyi lulamisiweke ya CHW yi vekiwa eka tiphurojeke letitsongo ta le migangeni.

• Tindhawu ta rihanyo ti na ntlimbana hikwalako ka ntungu wa HIV/AIDS. Mintirho yin’wana yi hundziseriwa eka vahlayisi lava kumekaka emakaya.

Endzhaku ka 1994

• Ntshikelelo wa ntungu wa AIDS wu endla leswaku kuva na nhlayiso wa le makaya wa muganga (CHBC).

• Vapfuni hi timali va sungula ku nyikela hi timali ta pfuneta minongonoko ya AIDS.

Makumu ya malembe ya 1990

• DoH yi tlheriserile pholisi ya yona kutani yi sungula ku seketeriwa hi minongonoko ya CHW.

• Lekgotla ra vatirhi va rihanyo va muganga ri va kona. • Mfumop wu khutaza tindzawulo ta rihanyo ta swifundzankulu ku

tumbuluza minongonoko ya CHW. Yi tiyimesela ku hakela mali ya le xikarhi ka R500 na R1,000 hi n’hweti.

• Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vaaki yi sungula ku letela vapfuni va vatirhi ku engetela eka ntirho wa ti-CHW.

• Nongonoko wa Mitirho yo Engeteleka ya Mfumo (Nongonoko wo Ndlandlamuka wa Mintirho ya Mfumo) (EPWP) yi nyika nseketelo hi ku letela nhlayo leyikulu ya ti-CHW.

Afrika Dzonga yi tirhisa Rimba ra Pholisi ya Rixaka ra CHW, leyi:

• Vukorhokeri bya ti-CHW byi kumaka mali ya mpfuneto kambe ku nga ri vatirhela mfumo.

• Mfumo wu nyika mpfuno wa timali eka ti-NGO leti tholaka ti-CHW.

• Vuleteri bya CHW byi pasisiwile hi ku tirhisa ku dyondzela ntirho (minongonoko yo dyondzela mintirho ).

• ti-CHW ti fanele ku tshama emigangeni leyi ti tirhaka kona no fikelela eka endlelo ro hundzisela.

Mpfuxeto wa kungu ra PHC ri l eku endliweni eAfrika Dzonga leswi vekekaka ti-CHW emahlweni ka mphakelo wa PHC.

• WHO yi ringanyeta ‘ku cinca ntirho na ku leteriwa ka ti-CHW tanihi khokho ra Kungu ra Vatirhi ra Rihanyo ra AIDS.

• HoD yi rhijisiara mune wa minthwaso ya mune ya vatirhi va le mugangeni ehansi ka Rimba ra Minthwaso ya Rixaka (National Qualifications Framework).

PHOL

ISI Y

A HCW

Matimu yo kona ya vatirhi va rihanyo va muganga eAfrika Dzonga

7

Vaendli va tipholisi i khale va vulavala hi ku ndlandlamuxa ntirho

wa vatirhi va rihanyo va muganga (ti-CHW). Kasi, hambi xiboho xa

1978 Ata (1978 Alma Ata declaration) na Nhlengeletano ya AIDS

eMaputo hi 1990 (langutisa nkarhi eximatsini), mfumo wu erndle

switsongo ku vona leswaku swa humelela eka vanhu. Hambi

sweeswi, tihakelo ta ti-CHW ta ha ri ehansi no va ti nga fanani, no

pfumala nsirhelelo eka ntirho.

Kasi vatirhi va rihanyo va muganga va nghenisa xandla xa nkoka

eka ku kayakaya ka siku na siku eka HIV/AIDS hi ku tirhisa

nseketelo wa vona na vatirhi. Nkoka wa matshalatshala lawa wu

tala kuva wu nga tekeriwi enhlokweni. Ku suka eka dyondzo ya

vutshunguri ku nwa mirhi lava nga tekiki mirhi, ku suka eka vativi

va miehleketo ku seketela vaaki, ti-CHW ti nyika vukorhokeri lebyi

talaka kuva byi nga nyikiwi hi un’wana. Xiphemu lexikulu xa ntirho

wa Treatment Action Campaign’s (TAC’s) eka malembe ya sweswi

swi kombisa hilaha vatirhi va rihanyo va muganga va nga pfunaka

ku lwisa ehenhla ka HIV.

Sweswi, pholisi yintshwa ya mfumo ya CHW yi hetetelela

yi amukela nkoka wa ti-CHW eka ku lwisana na vuvabyi.

Matshalatshala ya Ndzawulo ya Rihanyo (ti-DoH) ku cinca

Endzhaku ka nseketelo wo tsana no va ku nga tekeriwi enhlokweni vatirhi va rihanyo va muganga, leswi swi tikomba swi lava ku cinca. Hi swihi swintshwa eka pholisi yintshwa na

hilaha ti nga cincaka nhalyiswo wa rihanyo eAfrika Dzonga hinkwayo?

xiyenge xa rihanyo exikarhi ko pfuxa nhlayiso wa rihanyo (PHC)

no nghenisa National Health Insurance system. Ti-CHW ti na

vuswikoti byo rhangisa ku cinca loku, leswi nga na xikongomelo xo

fikeleleka eka nhlayiso wa nkoka wa rihanyo.

Ti-CHW ti nga pfuna ku lulamisa xiyenge xa rihanyo xi va kahle

no chipa, kambe ku endlela ku endla leswi, va lava nseketelo

na switirhisiwa. Madzanadzana ya ti-CHW t aha hanya hi

swimalana. Va tala ku lava nhlayiso wo tala na nseketelo ku

fana na tikhasimende ta vona. Vo tala va pfumala vuswikoti,

vuleteri na switirhisiwa ku tiyisela eka swikoxo swa ntirho wa

vona. Hikwalaho ti-CHW ti kumiwa ku suka eka miganga leyi

tshikileriweke hi vusweti na vuvabyi, hi fanele ku va seketela ku

endlela leswaku ntirho wa rihanyo ra muganga a wu vi ndzhwalo

wun’wana.

Xa nkoka, hi fanele ku vona leswaku pholisi yintshwa ya CHW

ti antswisa nhlayiso wa rihanyo eka mani na mani eAfrika

Dzonga. Eka levhele ya mani na mani, pholisi ku nga va ndlela yo

tumbuluxa mitirho yo tala, kambe hilaha yi nga tisaka ku hambana

eka rihanyo ra vanhu swi taya hi vuxokoxoko bya pholisi. Makumu

ya xitsalwana lexi ku valanga swilo swa nkoka eka pholisi ya CHW.

Buziwe Phendu u tirha tanihi muhlayisi wa le makaya no fambisa khireche ya vana lava nga na vutsoniwa ku suka ekaya ra yena. Xifaniso hi Kali van der Merwe.

PHOL

ISI Y

A HCW

8

THE H

CW PO

LICY

Kungu ro pfuxeta hi vuntshwa ra PHC ri kogoma eka ku

hambanisa mintirho ya ti-HBC na ti-CHW. Eka munhu un’we

ku endla mintirho hi yimbirhi ku tava ndzhwalo wo tika. Ku swi

hambanisa swi vula leswaku nkarhi wolowo wu ta yisiwa eka ku

sivela xikan’we na ku hlayisa.

Hambiswiritano, kuna swivilelo swa leswaku kungu ri avanyisa

mintirho leyi, a ri nge nyiki nsirhelelo wa ntirho kumb eku

amukeriwa ka ti-HBC tanihi xiphemu xa xipanu xa nhlayiso wa

rihanyo wa phurayimari. Lexi nga tsakisiki ti-HBC a ti tala ku

tekiwa tanihi vatirhi va xiyimo xa le hansi. Leswi swi vonakile hi

I yini vatirhi va rihanyo va muganga?

Hi ku landza World Health Organization (WHO), “Vatirhi va

rihanyo va muganga va fanele kuva swirho swa miganga

laha va tirhaka kona, va fanele ku hlawuriwa hi […na] va na

vutihlamuleri eka miganga eka migingiriko ya vona, va fanele

ku seketeriwa hi xiyenge xa rihanyo kambe ku nga ri xiohemu

xa nhlangano, naswona va na vuleteri byo koma ku tlula

vatirhi va xiphurofexini”. Vatirhi lava va rihanyo va le migangeni

i khkho ro phakela Nhlayiso wa Rihanyo wa Phurayimari (PHC)”.

eAfrika Dzonga, thema ra mutirhi wa rihanyo wa muganga

(CHW) va tala ku tirhisiwa tanihi mhaka yo angarhela miganga

hinkwayo y avatirhi eka xiyenge xa rihanyo. Ti-CHW yi katsa

vanghana lava nga le vutshunguri bya ART, andlala vatirhi

va va vaaki (social workers), mukhanseri wa HIV no kambela

vatirhi, vatirhi va dyondzo ya vutshunguri va katsa vatirhi va

dyondzo va Treatment Action Campaign (ti-TAC), vatirhi va

rihanyo ra swa vuyimani na van’wana vo tala.

Pholisi yintshwa yi ta hlanganisa mintirho yo tala kuva

ntirho wo fana wa CHW.ku hambana kun’wana ku tava kona,

kambe vuleteri byo fana byi ta hlamusela vutihlamuleri bya

ti-CHW byi va erivakeni swinene.

Vahlayisi lava kumekaka emakaya Vatirhi va rihanyo va muganga

HBC yi kongoma eka ku hlayisa vavabyi. Ti-CHW ti kongoma eka ku sirhelela no hluvukisa rihanyo.

Ti-HBC yi nyika nhlayiso eka vavabyi lava hlulekaka ku

tihlayisa hikuva va vabya, vadyuhari kumbe vatsoniwa.

Vavabyi lava va tshama va etlele naswona a va koti ku

famba.

Ti-CHW ti na vutihlamuleri b yo kambela rihanyo na ku hluvukisa

rihanyo emugangeni. Xikan’we na HIV, TB na mavabyi yan’wana

laya nga tshungulekiki, nhlayiswo wa vayimana na vana naswona

swi ta rhangisiwa eka ti-CHW.

Ntirho wa ti-C HBC yi katsa ku pfuxeta hi vuntshwa, ku

hunguta na nhlayiso wa swa mirhi. Mintirho yi nga katsa ku

basisa kaya, ku sweka swakudaya, ku hlambisa muvabyi,

ambexa swilondzo no tshungula swirhumbana.

Ti-CHW ti ta leteriwa ku lemuka swikombiso swa vuvabyi,

hundzisela vanhu eka titliliniki ta muganga no tsundzuxa eka

swikambelo. Va ta avelana mahungu ya swa rihanyo, tlakusa

dyondzo ya vutshunguri no nyika nseketelo wa vaaki eka swa

miehleketo. Ti-CHW ti tlhela ti ri na vutihlamuleri byo landzelala

vanhu lava nga le ka nhlayiso. Va nyika nseketelo wo landzeleriwa

vutshunguri, endzela emakaya no langutisa switandzhaku.

Ti-HBC ti nyika nhlayiso wo nghenelela siku na siku, leswi

va pfumelelaka ku kambela muvabyi va ri kusuhi. Leswi swi

va pfumelela ku va hundzisela hi ndlela ya kahle exikarhi ka

mindyangu na tindhawu ta rihanyo loko swi laveka.

Ti-CHW ti nga endzela vavabyi ntsena kan’we hi vhiki kumbe

n’hweti na n’hweti.

Ti-HBC ti ta hlanganisa swibedlhele na tindhawu to hlayisa

vavabyi.

Ti-CHW ti ta hlanganisa swibedlhele na tindhawu to hlayisa

vavabyi.

Xana ti-CHW ti hambana njhani ku suka eka vahlayisi lava kumekaka emakaya (HBCs)?

Kuhambana ka vahlayisi lava kumekaka emakaya (ti-HBC) na vahlayisi va rhihanyu eka miganga (ti-CHW) swi kombise kuva swi

nga vonaki. Nkarhi wun’wana va avelana mintirho, kuya hi vukona bya switirhisiwa.

miholo ya vona, leyi nga le hansi swinene eka ya vatirhela

mfumo. Vahlayisi lava kumekaka emakaya va tirha ehansi

ka swiyimo swo tika na ntirho wa vona wu tala kuva wu nga

tekeriwi enhlokweni. Hi fanele ku vona leswaku ti-HBC ti

khomiwa kahle, hi ku engeteleka ka nsirhelelo no tekeriwa

enhlokweni. Ti-HBC na ti-CHW ti fanele ku tirhisana eka

swipanu swo fikelela swa PHC ku endlela ku ya emahlweni ka

ntirho wa nhlayiso hi ndlela ya kahle. Handle ka loko ti-HBC va

thoriwile eka xiyenge xa ximfumo tanihi xiphemu xa swipanu

swa PHC, kuna khombo ra leswaku va ta khumbheka ntsena

eka xiyenge xo hetelela xa vuvabyi bya muvabyi.

9

I yini Nhlayiso wa Rihanyo wa Phurayimari?Nhlayiso wa rihanyo wa phurayimari (PHC) i

manghenelo eka rihanyo laya langtisaka hi ku angarhela,

nhlayiso wa rihanyo wo sirheleleka. Xikongomelo i

ku tlakusa rihanyo ra miganga ku tlula ku tshungula

vavabyi. PHC i khokho eka ndlela ya Ndzawulo ya

Rihanyo ku lwisana na HIV na TB, na ku seketela rihanyo

ra mutswari na n’wana. Eka mojulu wa PHC, miganga yi

teka vun’winyi bya rihanyo ra vona. Leswi swi khumbha

ku vona vuvabyi hi nkarhi, ku byi tshungula eka levhele

ya muganga, na ku tlakusa dyondzo ya vutshunguri. Hi

marito man’wana, mphakelo wa nhlayiso wa rihanyo wu

hangalaka eswibedlhele na titliniki emigangeni.

eAfrika Dzonga, hi lagutani na ndzhwalo wo tika eka

vuvabyi lebyi nga tshungulekiki ku fana na HIV, TB,

vuvabyi bya chukele na ntshikelelo wa le henhla wa

ngati. Nhlayiso wa xiyimo xa le henhla wa rihanyo wa

phurayimari wa ti-CHW na ti-HBC emahlweni wu ta hi

pfumelela ku fambisa leswi eka levhele ya muganga no

hunguta ndzhwalo eswibedlhele.

Hi ku tlakusa nhlayiso wa rihanyo wa phurayimari,

hi tlhela hi khutaza valweli va rihanyo emugangeni.

Miganga yi nga nghenelela eku fikeleleni na ku phakela

vukorhokeri bya rihanyo.

Tanihi leswi TAC yi kombiseke, a wu lavi kuva dokodela

ku va na vutivi bya swa mirhi. Hi ku fikelela mahungu

na vuleteri, mani na mani a nga twisisa sayese yo

olova ya vuvabyi lebyi nga tshungulekiki, ku nwa mirhi

vutshunguri na ku hanya kahle. Ku antswisa dyondzo

ya vutshunguri na ku nwa mirhi emigangeni ya hina swi

fanele kuva xiphemu xa nkoka xa nongonoo wa PHC.

Deborah Palm u tirha tanihi muhlayisi wa le makaya (henhla) na museketeri wa DOTS (exikarhi). Ku engetela eka ku fambisa ndhawu ya supu na ntangha wa matsavu. Nophelo Nogqala (ehansi) i muhlayisi wa le makaya wa vanhu lava hanyaka na HIV kumbe TB. Swifaniso hinkwaswo hi Kali van der Merwe, malwandla hi phurojeke ya “Face the People – khensa vatirhi va rihanyo va muganga.” Face the People yi vumbiwe hi Gabrielle Le Roux na Rita Edwards, hi nseketelo wa Ndzawulo ya Rihanyo, Metro District Health Services na Cape Metropolitan Health Forum. Mahungu hi xitalo, a kumeka eka www.otherwise.org.za.

10

Ehansi ka pholisi yintshwa tliliniki yin’wana na yin’wana

will have xipanu xo fikelela xa PHC xi vumbiwa hi vaongori

vambirhi, nhlayo ya vatirhi va rihanyo va muganga na

hi ntolovelo, vahlayisi lava kumekaka emakaya na vona.

Xipanu xo fikelela xi ta ava nkarhi wa xona exikarhi ka

muganga na tliliniki. Xipanu xin’wana na xin’wana xi tava

na vutihlamuleri bya mindyangu ya 1,500 eka ndhawu yo

karhi naswona CHW yin’wana na yin’wana eka 250 wa

mindyangu. Swipanu swa PHC swi ta hundziswela vanhu

etitliliniki. Xiyenge xo hundzisela xi ta hlanganisa titliliniki

na tisenthara ta rihanyo ta muganga na swibedlhele

leswaku ku tava na ku nhlayiso wo yisa emahlweni.

Ntirho wa ti-NGOs na ti-NPO

Eka malembe yo tala, DoH a yi tshembhela eka

minhlangano leyi nga riki ya mfumo na leyi nga bindzuriki

(ti-NGO na ti-NPO) ku phakela vukorhokeri bya le

migangeni. Leswi swi endliwe hi nseketelo wa swa timali

ku suka eka mfumo kumbe va pfuni hi timali va matiko.

Hi xivangelo lexi, ti-NGO na ti-NPO va kume ntokoto

eka mafambiselo na ntirho wa rihanyo wa muganga. Ku

valanga matshalatshala ya rihanyo ra muganga i ntirho wo

tika lowu lavaka vuleteri byo ya emahlweni, vulanguteri na

ku dytondzisa. Ku endlela leswaku minongonoko ya CHW

na HBC yi famba kahle hi fanele ku langutisa eka vuswikoti

bya ti-NGO na ti-NPO, hambi loko hi ya eka endlelo

rintshwa.

Ntirho wa ti-NGO lowu faneleke ku endliwa eka nkarhi lowu

taka wa ha ri eku kaneriweni, kambe ku na tikampa timbirhi

eka nkanelo:

Kampa yo sungula yi vula leswaku ti-NGO na mfumo

ti fanele ku tirhisana. Ti-NGO leti sweswi ti nyikaka

vukorhokeri bya kahle bya muganga ti fanele ku ya

emahlweni ti kuma nseketelo wo suka eka mfumo. Mfumo

I yini xipanu xa PHC?

wu nga thola ti-CHW na ti-HBC hi woxe eka tindhawu laha

ku nga hava ti-NGO ti endlaka ntirho wolowo. Nkateko wa

leswi hi leswaku hi ta ya emahlweni hi vuyeriwa ku suka

eka vuswikoti na ntokoto wa ti-NGO leti nga kahle.

Xo biha hi leswaku hi fanele ku fambisa swiyenge swimbirhi

swa mintirho hi nkarhi wun’we. Kuva na swipanu swa

PHC laha vanhu valavo va tirhela ti-NGO kasi van’wana va

tirhela DoH i ndlela ya khombo ra mafambiselo no hunguta

vulawuri bya mafambiselo. Ku yisa emahlweni, swi nga tisa

ku hambanisa ku tshembha na mpfumaleko wa ndzingano

eka PHC.

Kampa ya vumbirhi yi vula leswaku ti-CHW na ti-HBC

hinkwato ti fanele ku thoriwa hi mfumo. Van’wana va

ehleketa leswaku leswi swi fanele ku humelela hi xihatla

kasi van’wana va tshembha leswaku swi fanele ku humelela

hi ku famba ka nkarhi. Lava ehleketaka leswaku swi

fanele ku humelela hi ku famba ka nkarhi va ringanyeta

leswaku ti-NGO ti ya emahlweni ti fambisa minongonoko

ya CHW na HBC loko hi yimerile mfumo ku kuma mali ya

mofuno ku tiyisisa ntalo. Endlelo leri ri ta vula leswaku hi

na nongonoko wun’we lowu ringananisiweke. Swi ta tlhela

swivula leswaku a hi nge he kumi ntokoto na vutivi eka

ti-NGO na leswaku minongonoko ya miganga yin’wana

leyitsongo yi nga pfariwa. Hambiswiritano ti-NPO tin’wana

ti taya emahlweni ti nyika vuleteri.

Loko yi simekiwa kahle, kuya eka endlelo leri ti-CHW na

ti-HBC hinkwato ti kongomisiwa eka lava thoriweke hi

mfumo eka mphakelo wa nhlayiso wa rihanyo. Leswi swi

nga endla nongonoko wa dyondzo ya vutshunguri wu nga

humeleli, kambe ku ehleketeriwa leswaku lava tirhaka eka

nongonoko va ta tekiwa hi xiyenge xa swa rihanyo laha va

nga ta va na ntirho wo tshamiseka na nkateko lowukulu wo

humeleka eka ntirho.

Hi swihi swipimelo swa ntirho eka ti-CHW na ti-HBC?

Hambiloko mfumo wu ve na vutihlamuleri byo tumbuluxa

na ku pfuneta hi timali eka swiyimo leswi, ku fikela sweswi

a wu si va endla vatirhela mfumo va ximfumo. Handle ka

swona, ti-NGO na ti-NPO va enliwe tanihi va le xikarhi laha

va hakeriwa mali yitsongo. Mali leyi yi le xikarhi ka R1,000

na R2,000. Hikuva ti-CHW to tala a hi vatirhi va nkarhi

hinkwawo, va hava timfanelo to fana na ta vatirhi va swa

rihanyo. Hi fanele ku antswisa swipimelo swa ntirho eka

ti-CHW na ti-HBC.

Maria Appie, muongori la nga le mudendeni, i

mutshamaxitulu wa Mitchells Plain Health Committee. Xifaniso hi Kali van

der Merwe.

PHOL

ISI Y

A HCW

PHOL

ISI Y

A HCW

11

I ntirho wihi ti-CHW na ti-HBC ti nga na wona?

Hi 2003, vatirhi hinkwavo va muganga va tisiwile eka

va tisiwe ehansi ka Nongonoko wo Ndlandlamuka wa

Mintirho ya Mfumo (EPWP), sweswi ndlela yin’we ya

mfumo ku lwisana na vuswti. EPWP yi na ntirhisano

na Endlelo ra Nhluvukiso wa Vuswikoti ra Ndzawulo

ya Vatirhi. Ku hlangana loku ku katsa ku pasisiwa ka

vuleteri bya le migangeni hi ku tirhisa swiyenge swo

dyondzisa. Minongonoko yo dyondzela mintirho i

minongonoko ya le mintirhweni yo dyondzela mintirho.

Ndzima yi endliwile eka ku ringananisa no pasisiwa

ka vuleteri bya CHW. Hi 2006 Ndzawulo ya Rihanyo yi

rhijisitarile mune wa minthwaso ya mutirhi wa muganga

ehansi ka Rimba ra Minthwaso ya Rixaka. Leswi swi

vumbe nkateko wa ndlela ya mintirho ya ti-CHW tanihi

vatirhi va rihanyo va le xikarhi. Hambiswiritano, sweswi

kuna madzana ya nga ri mangani va nga hetisa vuleteri

lebyi bya mune wa swiyenge..

Kungu ro pfuxeta PHC ri ringanyeta ku ringananisa no

pasisa vuleteri bya masungulo bya ti-CHW leswaku va

Mavonelo mambirhi ya ringanyetiwile ya hilaha ku nga thoriwaka ti-CHW:

Xiyenge xa 1: ti-CHW na ti-HBC hinkwato ti nga va

vatirhi va mfumo lava thoriweke hi kontiraka.

Swa kahle:

• Miholo ya CHW yi tava R2,500 hi n’hweti – ku engeteleka lokukulu eka vo tala.

• Vatirhi lava nga ntokoto na rhekhodo ya ntirho wa kahle va nga hola nyana ku tlula van’wana.

• Lava nga le ka kontiraka va ta tiphina hi mimbuyelo hinkwayo ya Nawu wa Swiyimo swa le Mintirhweni.

Leswi nga tiki kahle:

• Miholo leyikulu yi ta vula leswaku ti-CHW titsongo na ti-HBC ku tlula sweswi. Hambi leswi ku nga tava

kahle ku susa vatirhi lava nga thwasangiki kumbe

lava nga tirheki kahle, hi ku angarhela hi tava na

vanhu vatsongo eka swivandla leswi na minkateko

yitsongo kuva vanhu va va ti-CHW kumbe ti-HBC.

• Ku tirha eka kontiraka swi ta vula ku pfumaleka ka nsirhelo wa nkarhi wo leha.

• ti-CHWna ti-HBC a ti nge vi na mpfuneto wa swa

rihanyo, mudende kumbe tindlu.

Xiyenge xa 2: Ti-CHW na ti-HBC hinkwato va nga

thoriwa swa nkarhi hinkwawo hi mfumo eka Giredi 1 ya

levhele ya ntirho wa mfumo.

Swa kahle:

• Vatirhi va tava na nsirhelelo lowukulu wa ntirho na

mimbuyelo yo tala ya ntirho, ku katsa mpfuneto wa

tindlu, mudende na mpfuno wa swa rihanyo.

Leswi nga riki kahle:

• Hambi miholo leyikulu ehansi xiyenge xa

kontiraka swi nga vula leswaku ku ta thoriwa

vatirhi vatsongo. Hi tihakelo ta R70,000 hi lembe

eka un’wana na un’wana wa 40,000 wa ti-CHW na

20,000 wa ti-HBC, ntsengo hinkwawo wu ta durha

ku tlula 4 wa mabiliyoni ya tirhandi. Hikwalaho ka

tihakelo ta le henhla eka mfumo a swi tikombi swi

ta simekiwa.

va na masungulo laha va nga ta hundzela eka mintirho

yin’wana. Minthwaso yi fanele ku pfumelela vuleteri bya

levhele ya le xikarhi eka vuongori, pfuxeta hi vuntshwa

na vukhemisi ku nga laveki vuthwasi bya le tlhelo

bya ntangha khume. Vuleteri hinkwabyo byi fanele

ku hakeriwa hi nkarhi. Ti-CHW ti fanele ku amukela

vuleteri bya xiyimo xa le henhla ku engetela ek avutivi

na vuswikoti bya nona. Va ta tlhela va lava ku leteri loku

yaka emahlweni na nseketelo ku suka eka vatirhi kulobe

na xipanu xa PHC.

I mani a nga ta kambela ti-CHW na ti-HBC?

Kungu ro pfuxeta PHC ri ringanyeta leswaku ti-CHW tiva

xiphemu xa PHC eka xipanu xin’wana na xin’wana eka

titliliniki ta muganga. Swi ringanyeta leswaku vaongori

va xiphurofexini eka swipanu sweswo va ta kambela

ti-CHW, ntirho lowu vatirhi va ntokoto va rihanyo va

nga wu endlaka. Hambiswiritano, i swa nkoka leswaku

ku valanga no letela swiyenge swi va swi tshamisekile

eka ti-CHW na ti-HBC leswaku vatirhi lava pfumalaka

ntokoto va kuma vuleteri byo enela.

PHOL

ISI Y

A HCW

PHOL

ISI Y

A HCW

12

Driefontein i muganga lowutsongo ehandle ka

Piet Retief exifundzeninkulu xa Mpumalanga. Yi

na tliliniki yin’we ya vanhu vo tlula 68,000. Yuniti ya

antiretroviral (ARV) etliliniki yi na ntsengo wa 926 wa

vavabyi eka vutshunguri.

Mhaka yo hlamarisa hi yuniti ya Driefontein ARV hi

leswaku muvabyi wun’we u tshikile vutshunguri no

ya etliliniki. Loko muvabyi a tshika vutshunguri swi

vuriwa ku tshika. Hi tlhela hi vula leswaku muvabyi

u lahlekile ku nwa mirhi. Endlelo leri vavabyi va

landzeleriwaka ha rona loko va tshika kuya etliliniki

yi tiviwa tanihi lava tshikaka ku nwa mirhi.

Tliliniki yin’we eMpumalanga yi tirhe kahle ku vona leswaku vavabyi a va tshiki vutshunguri bya antiretroviral. Simonia Mashangoane ku suka ehofisini ya Gert Sibande TAC yi valangile swivangelo swa ku humelela loku.

Ku hava loyi

endzhakua salelaka

Lava tshikaka ku nwa mirhi eDriefontein swi endliwa

swi olova hi mhaka ya leswaku vatirhi va rihanyo va

nga yimeli ku vona loko muvabyi a ta vuyela ku nga

si tekiwa goza. Loko muvabyi a tlula kuya etliliniki,

munhu yoloye wa vutaniwa siku rero. Naswona

loko muvabyi a hluleka kuya etliliniki hi xivangelo

xin’we kumbe xin’wana vatirhi va le tliliniki va nga

tsaka ku ku yisela mirhi. Muongori loyi a fambisaka,

Sister Zwane, u tala ku tirhisa movha wa yena ku

yisa ti-ARV emakaya ya vanhu. U tlhela a hlamusela

leswaku u tiva vavabyi vo tala leswaku swi ta olova

ku va landzelerisa loko vo tshika va tlurile.

Xiphemu xa ku humelela ka tliliniki xi le ka

ku tsakela ka vona ku tirha na muganga na

minhlangano yo fana na Treatment Action

Campaign (TAC). Nomasonto Hlatshwayo (Mutirhi

wo Dyondzisa ku Sirhelela na Vutshunguri, kumbe

PLTP) na Deli Gama (Community Health Advocate,

kumbe CHA) ku suka eka TAC va kumeka etliliniki.

Malwandla ya xifaniso hi Elizabeth Glaser Pediatric AIDS Foundation.

NHAL

YISO

WA R

IHAN

YO

LOW

U TIR

HAKA

13

Photo by Ryan Varga.

Gama u vula leswaku hakanyingi vavabyi lava

hlulekaka ku fikelela etliliniki vaba riqingho no va

kombela ku va landzela mirhi. CHA kumbe PTLP va

famba na mirhi emakaya ya vona kutani vavabyi va

yi landza kona. Loko leswi swi humelela CHA kumbe

PLTP yi yisa mirhi ekaya ra muvabyi. Ku vula Deli,

“Hakanyingi vakokwana va ta rivala ku landza mirhi

ya vana lava hlayisiwaka hi vona, laha hi yisaka mirhi

loko va chayisile entirhweni”.

Ntirho wa vahlayisi lava kumekaka emakayaEtitliliniki letikulu ta ARV ku fana na leti nga le

Xibedlhele xa Piet Retief na Xibedlhele xa Bethal,

laha nhlayo ya vavabyi lava tirhisaka ti-ARV yi yaka

eka madzanadzana, swa tika swinene ku nwa mirhi

lava nga ha landzeleriki ku ri hava ndlela yin’wana

ya xielekitironiki. Hikwalaho vatirhi va fika eka

madzanadzana, swa tika ku va landzelerisa ku ri hava

muxaka wo fayila wa xielekitironiki. Kwalaho vatirhi

va tshembhela vuxaka bya kahle exikarhi ka titliliniki

na HEAPS (Highveld East AIDS Support Project, leyi

nyikaka nhlayiso wa le makaya), Vatirhi va HEAPS

va nhlayiso wa le makaya va tala ku tsaka kuya

emakaya ya vavabyi no kumisisa leswaku hikwalaho

ka yini va hlulekile ku ya etliliniki.

“Hi ku pfumaleka ka vahlayisi va le makaya ntirho

lowu a wu nge koteki,: ku vula Nqobile Tshabalala,

TAC PTLP loyi a tirhaka eBethal.

eAmsterdam, muganga wun’wana, TAC PTLP, Mama

Maria Shongwe u tekela enhlokweni ku tlula ka

yena eka ku landza mirhi. Tliliniki ya Amsterdam

yi tshungula vavabyi vo suka ekule eFernie na le

Diepdal, hi timbirhi t anga le ka 30 wa tikhilomitara.

Loko titliliniki ta Fernie na Diepdal ti sungula ku

tirha tanihi tindhawu ta ARV vavabyi ku suka eka

tindhawu teto a va nga yi hi nkarhi lowu vekiweke.

Hi minkarhi yo tala, vatirhi va titliliniki a va swi tivi

leswaku muvabyi u hundziseriwa rihi ku fikela loko

muvabyi a fika na papila ku suka eka tliliniki leyi a ri

eka yona.

Mama Maria u vone xiphiqo kutani u swi veke

emavokweni ya yena ku vona leswaku vavabyi va

hundziseriwa eka ndhawu ya Amsterdam kuya

eka tliliniki yin’wana.eka ndhawu yeleyo kuya eka

titliliniki teto. U tlhele a vumba vuxaka bya ntirhisano

na mintlawa ya nhlayiso wa le makaya leswaku va

t apfuna ku nwa mirhi vavabyi lava tluleke ku nwa

mirhi.

Loko ku ri na nkhuvo wa TAC eka Fernie kumbe

Diepdal Mama Maria u vona leswaku wa ya ku

endlela leswaku loko swirho swin’wana swa TAC swi

endla mapfhumbha yo famba hi muti yena u lavana

na lava tluleke ku teka mirhi.

Lexi nga tsakisiki, titliliniki to tala ta ARV ti hava

xirho xo tiyimisela ku landzelerisa lava tlulaka ku

nwa mirhi. To tala ti hava na riqingho leri vatirhi va

rihanyo va nga ri tirhisaka ku bela riqingho vavabyi

lava nga teki hi nkarhi lowu a va faneleke ku fika.

Leswi swi vula leswaku mutirhi wa tliliniki u hetelela

a tirhisile switirhisiwa swa yena ku endla ntirho.

TAC CHA Deli Gama (henhla ekaximatsi) and PTLP Nomasonto Hlatswayo (hansi ekaxinene)collect medication on behalf of vavabyi who are too sick to go etliliniki. Photos by Simonia Mashangoane.

NHAL

YISO

WA R

IHAN

YO

LOW

U TIR

HAKA

14

Western Cape

Northern Cape

Freestate Kwazulu-Natal

GoutengMpumalanga

North West

Limpopo

Eastern Cape

Durban

Umtata

East London

Port Elizabeth

Lesotho

Rendzo ra Xolelwa etliliniki

Kuna switori swo tala swo fana na swa Xolelwa

“Nkarhi wun’wana rendzo ra mina a ri tshikelela

miehleketo hikuva ndzi lombe mali ya yo khandziya

naswona a ndzi lavi ku hundziwa hi siku ra mina,”

ku vula Zwelethu Mosiyane ku suka eThembukazi

location eLusikisiki. Hi masiku lawa a faneleke ku

landza mirhi u pfuka hi 5an ku khandziya xifambo hi

6am. Rendzo kutyya exibedlhele eCBD ya Lusikisiki

swi teka ku tlula tiawara timbiri na hafu no n’wi

durhela R40 na ku vuya. U tala ku yima elayinini ya

mirhi no yima nakambe xifambo xo vuyela ekaya. U

tala ku fika ekaya hi awara ya mune na nhlikanhi.

Mepe lowu wu kumeka eka Google Maps. Wu humelerisiwe nakambe tanihi wo tirhiseka kahle. Swifaniso hi Tandeka Vinjwa.

NHAL

YISO

WA R

IHAN

YO

LOW

U TIR

HAKA

MthimdeKwambayi

Machibini

Luqumbeni

Mavaleleni

Kwagcuda

Mfinizweni

1

2

Xolelwa Mdlangathi u tshama elokhixini ra

Mfinizweni eLusikisiki. U suka ekaya hi 5

nampundzu hi masiku lawa a vekeriweke

wona ku landza mirhi etliniki ya Xurana,

20 wa tikhilomitara ku suka edorobeni. U

vuyela ekaya hi 4pm.

Loko Xolelwa a famba hi

thekisi u fanele ku tirhisa

R32 eka mimvha yimbirhi

yo hambana. Handle ka

swoana, u fanele ku famba

tiawara tinharhu. Hi xixika,

ka titimela no va xinyama

naswona Xolelwa u twa a

nga hlayisekangi.

15

Rendzo ra Xolelwa etliliniki

NHAL

YISO

WA R

IHAN

YO

LOW

U TIR

HAKA

R61

Herahera

KwaBhala

XuraDumasi

Mdikane

NgobozanaKhTshandatshi

Pamalitoli

PalmartonMission

Nyareni

Njikalala

Lumayini Mapheleni

Mvimvane

Dick

NdibaneniMthimde

BayiNyarheni

Laleni

Hillside

Qubedu

Kwa Bhushula

Lugqalweni

Zalu Heights

Mpala

Mrhosozo

Xurana

Lusikisiki

R61

3

4Xolelwa Mdlangathi u tshama elokhixini ra

Mfinizweni eLusikisiki. U suka ekaya hi 5

nampundzu hi masiku lawa a vekeriweke

wona ku landza mirhi etliniki ya Xurana,

20 wa tikhilomitara ku suka edorobeni. U

vuyela ekaya hi 4pm.

Thekisi yi suka ntsena loko

yi tele hi vakhandziyi.

Tliliniki ya Xurana yi pfula hi 7 nampundzu.

Hofisi ya xifundzantsongo ya TAC.

Jacaranda Rd, Lusikisiki 4820. Riq.

039 253 1951

16

I Ravuntlhanu nanhlikanhi ko titimela no na

mpfula eKhayelitsha. Dokodela Jennifer Hughes,

mukondleteri wa Drug-Resistant TB eka nhlangano

wa mpfuneto wa Médecins Sans Frontières

(MSF), u endla tinhlengeletano ta vhiki na vhiki na

vaongori va le Ilizo Nobanda, lokhixi leri nga na

ndhawu ya vavabyi leyi tokotaka hi vutshunguri

bya rifuva xo sihalala eka mirhi (DR-TB). Endzhaku

ka nhlengetelano u kambela vavabyi va yena. “U

ya ekaya namuntlha,” a byela muvabyi wa 21 wa

malembe hi vukhale Ayanda Mshekexe. Ayanda

Ku yisa vutshunguri bya DR-TB eka vanhu

eKhayelitsha vutshunguri bya TB yo sihalala byi susiwa eswibedlehele ku yisiiwa emigangeni. Mary-Jane Matsolo u yile ku ya lavisisa.

u susa xisirheleri xa nghohe enon’wini wa yena, a

kombisa n’wayitelo wa yena. Dokodela Hughes u ya

emahlweni a hlela ndzima ya yena no lerisa Ayanda

ku ya etliliniki ya muganga siku na siku ku fikela loko

a heta vutshunguri bya yena.

Ayanda hi un’wana wa un’we wa timhangu ta 400

ta lembe na lembe ta DR-TB eKhayelitsha ntsena.

Sweswi ku na ntsena 200 wa vanhu lava kumaka

vutshunguri. Kapa Vupeladyambu yi na swibedlhele

swimbirhi leswi tshungulaka TB naswona exikarhi

Xifa

niso

hi J

ohn

Free

dman

, mal

wan

dla

hi M

édec

ins S

ans F

ront

ière

s.

NHAL

YISO

WA R

IHAN

YO

LOW

U TIR

HAKA

17

ka swona a swi koti ku amukela vavabyi hinkwavo va

DR-TB lava lavaka ku etlela.

Khale vavabyi a va amukeriwa eka tiwadi leti taleke

eka swibedlhele nkulu. A va nga pfumeleriwi ku

vona mindyangu ya vona na varhandziwa va vona

eka nkarhi wo leha – swin’wana ku suka eka tsevu

wa tin’hweti kuya eka malembe mambirhi. Vavabyi

van’wana a va nga koti ku nghena eka tindhawu leti

naswona loko va yimile eka nxaxamelo wa mbedo wa

le xibedlhele va ta hundzisela DR-TB eka swirho swa

ndyangu. Vavabyi van’wana va DR-TB va lova loko va

ha yimele ku amukeriwa.

Hikwalaho ka leswi swi va erivaleni leswaku ku

cinca eka endlelo swa laveka. Kutani, hi 2007

MSF na nhlayo ya vavabyi, ku katsa Treatment

Action Campaign (TAC), yi simekile nongonoko wo

kongoma eka ku hangalasa vutshunguri bya DR-TB

kuya eka levhele ya nhlayiso wa phurayimari no

hunguta ntshikelelo eswibedlhele.

Loko tliliniki yi kambela muvabyi DR-TB naswona

mbuyelo wu vuya wu kombisa leswaku u na yona,

va voniwa hi dokodela loyi a hlamusela mbuyelo wa

xikambelo. Ku hava vakhanseri vo karhi va DR-TB

etliliniki yin’wana na yin’wana – vakhenseri va DR-TB

va angarhela Khayelitsha hinkwayo. Mukhanseri

u hlamusela muvabyi leswaku va na DR-TB, leswi

swi vula leswaku hilaha byi tshunguriwaka ha kona.

Mavhiki mambirhi endzhaku mukhanseri u endzela

kaya ra vavabyi ku kambela loko va landzelela

vutshunguri na ku teka xiboho xa loko munhu

yoloye a ri ekhombyeni ro tluleta DR-TB eka swirho

swin’wana swa ndyangu.

Loko mukhanseri a kuma vana lava nga le hansi ka

ntlhanu wa malembe ekaya ra muvabyi, vana lava

va hundziseriwa eka dokodela ya vana ku endlela ku

sungula vutshunguri byo sivela.

Ntirho wa TAC eka nongonoko wa masungulo i ku

dyondzisa vavabiyi lava tshameke eka tindhawu to

rindzela etlilkiniki hi laha va nga papalataka TB na

hilaha va nga sivelaka ku tlulela. Mutirhi wa TAC wa

Dyondzo yo Sivela na Vutshunguri (TAC Prevention

and Treatment Literacy Practitioners) (PTLPs) u

nyika dyondzo leyi siku na siku eka 12 wa titliliniki

eKhayelitsha. TAC Community Health Advocates

(CHAs) na vona va nghenisa xandla xa nkoka eku

hangalaseni mahungu hi TB ndyangu hi ndyangu.

Ku engetela, ti-CHA ti endzela mindyangu ku yi

dyondzisa hi TB na ku hlamula swivutiso swihi na

swihi vanhu va nga vaka na swona hi vuvabyi.

Masiku lawa ku hanya na DR-TB a hi ku hela ka

misava. Namuntlha ku khensiwa vutshunguri lebyi

yaka emahlweni na mirhi yo sivela nhwana wa yena,

Ayanda a nga tirhisa mbedo na n’wana wa yena ku

ri hava ku vilela leswaku a nga n’wi tluleta DR-TB.

Manghenelelo yo fana na nongonoko wo langutisa

eka muvabyi lowu pfuneke Ayanda ya cinca vutomi

bya vanhu vo tala. Ku engetela, tanihi leswi boxiweke

nkarhi lowu hundzeke eka Equal Treatment, ku

nghenisiwa ka xikambelo xa xihatla (Gene Xpert) na

ku tumbuluxiwa ka murhi wuntshwa wo tirhiseka ku

fana na TMC207 swi nga tlhela swi engetela eka ku

lwisana na vuvabyi lebyi a byi tshikiwile.

Nongonoko wa MSF wu bohe ku endla leswi landzelaka:

• Letela vaongori ku nyika mirhi ya DR-TB etitliliniki.

• Antswisa ku vona timhangu ta DR-TB.

• Antswisa mirhi ya vutshunguri.

• Nyika vutshunguri bya loko u humile exibedlhele: Hi 2010 71% ya

vavabyi va sungule vutshunguri etitliliniki ta muganga, 15% tindhawu

ta le mugangeni to hlayisa vavabyi eKhayelitsha. I ntsena 14% lava

amukeriweke eka swibedlhele swa DR-TB.

• Tiyisisa vulawuri byo tluleriwa hi TB hi ku teka goza ro hunguta

khombo ra ku tluleta hi nosocomial TB(loko un’wana a khomiwa hi

TB eka nseketelo wa xibedlhele).

• Antswisa nseketelo wa muvabyi: Vavabyi sweswi va kuma ku

khanseriwa ha yexe na ku landzelela nseketelo lowu yaka emahlweni.

• Ku engetela mpimo wo pona: Ku vile na timhangu titsongo ta

DR-TB ku sukela loko ku nghenelela ku sungurile.

Ilizo Nobanda yi nyika mbano wo kufumela eka vavabyi lava tshunguriwaka nkarhi wo leha swi karhi swi tika. Xifaniso hi Chelsea Maclachlan

NHAL

YISO

WA R

IHAN

YO

LOW

U TIR

HAKA

18

Malawi, i tiko leritsongo edzongeni wa Afrika laha ku nga na vanhu va 13 wa mamiliyoni, hi rin’wana leri nga le vuswetini emisaveni, leri nga na GDP y ale hansi ka $596 hi munhu hi lembe, loko ku fananisiwa na ya Afrika Dzonga ya $5,756 hi munhu hi lembe.

Tanihi leswi ku nga ntiyiso eka matiko yo tala ya Afrika laya nga le vuswetini, ku na vatirhi vatsongo va rihanyo eka vanhu. I ntsena dokodela un’we hi 500,000 vavabyi, Malawi yi na nhlayo ya le hansi ya mpimo wa madokodela –vavabyi emisaveni. Tanihi ku sungula ka ntumngu wa HIV/AIDS, leswi swi ve swi tshikilela vatirhi va rihanyo ku ya emahlweni. Laha ku nga na 12% ya vatswatsi lava khomiweke, a hi ntsena ku nga na vavabyi vo tala lava lavaka nhlayiso, kambe vatirhi va rihanyo hi voxe va lova hi mavabyi yo fambelana na HIV. Ku sukela hi 2008, Nhlangano wa Rixaka wa Vaongoti (National Association of Nurses) eMalawi wu ringanyeta leswaku mune wa vaongori va lova hikwalaho ka mintshikelelo ya HIV na AIDS n’hweti na n’hweti.

Ku vona leswaku vanhu vo tala va amukela vutshunguri bya antiretroviral (ART), lebyi lavaka

le MalawiMatirhele ya

Ku kuma vanhu vo tala va tshunguriwa hambi ku ri na ntshikelelo wa vatirhi

nkarhi na vutivi bya vatirhi va rihanyo, swi tikomba swi nga kotekiki na vatirhi va nhlayiso wa rihanyo lowutsongo. Ku tirhana na ntlhontlho lowu, Malawi wu teke matshalatshala ya masungulo eka rihanyo ra vaaki leri hatlisisaka ku fikelela ART hi ku hambukisa ntirho na ku hangalasa vukorhokeri bya HIV.

Ku hambukisa ntirho swi ve khokho eka nongonoko wa rihanyo wa tiko. Ku endlela ku hunguta ndzhwalo on vatirhi va rihanyo lava nga na ntirho wo tala, mintirho yo fana na masungulo ya ART sweswi i vutihlamuleri bya vatirhi va rihanyo lava vuleteri bya vona byi nga le xikarhi ka lebyi bya muongori la rhijisitariweke na dokodela, kambe loyi a tekaka mitirho yin’wana ya xitlilinikali ya dokodela). Leswi swi vula leswaku vatirhi van’wana va rihanyo va tshunxekile ku endla mintirho yin’wana yo hambana, na leswaku vo tala va kona ku sungula vavabyi eka ART. Hikwalaho ka leswi, vavabyi vo tala va nga voniwa masiku hinkwawo. Ku kambela na vukorhokeri byo khansela, leswi khale a swi seketela vaongori lava tikeriwaka, sweswi i vapfuni va rihanyo vo kambela lava leteriweke, (ti-HSA), kumbe ku tiviwa tanihi vatirhi va rihanyo va muganga.

Xitsalwana xi hlerieilr hi Equal Treatment hi malwandla ya Médecins Sans Frontières

Xifa

niso

hi J

ean-

Pier

re Z

eelie

.

NHAL

YISO

WA R

IHAN

YO

LOW

U TIR

HAKA

192003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

10 000 5

10

15

20

25

30

35

45

40

0 0

20 000

30 000

40 000

50 000

60 000

70 000

80 000

90 000

Hikwalaho ka leswi, exifundzenintsongo xa Thyolo laha Médicins Sans Frontières (MSF) yo tirhaka na Ndzawulo ya Rihanyo, ku kambela swi tlakusiwile ku suka eka 15,000 hi lembe eka tindhawu ta 14 hi 2003, kuya eka swikambelo swa 85,000 eka 42 wa tidhawu hi 2010. Hi ku landza nkarhi wa 25 wa timinete hi xikambelo xa HIV na ku khansela, ku hambukisa ntirho ka kwalomu ka 7,000 swikambelo swa n’hweti na n’hweti swi hlayisile kwalomu ka 3,000 wa tiawara to ongola – nkarhi lowu lavekaka eka vukorhokeri byin’wana, ku fana na ku yisa swilo kumbe nhlayiso wa vana.

Ku hangalasa, kumbe ku tshineta vukorhokeri kusuhi na laha vavabyi va tshamaka kona, ku tlhela ku ri mojulu wa xiphemu xa le xikarhi eMalawi. Ku tlula kuva vavabyi va kuma ART eswibedlhele swa xifundzantsongo, vavabyi eThyolo sweswi va nga kuma ART etitlilini (tisenthara ta nhlayiso wa rihanyo na mintirho ya rihanyo). A va ha fambi mpfhuka wo leha ku landza vukorhokeri lebyi. Exikarhi ka -2010, vatshami va Thyolo ava nga sungula ART eka yin’wana ya tindhawu ta khume no kuma vukorhokeri lebyi landzaka ku fana na ku tatisa mirhi ya ART eka 26 wa tindhawu, ku fika eka 60 km kule na swibedlhele swa xifundzantsongo. Tindhawu leti ta 26 ti katsa swivandla swa rihanyo laha vavabyi va amukela ku khanseriwa ku suka eka ti-HSA leti tumbuluxiweke na vakhanseri va tintangha. Eka levhele leyi, vaongori va muganga va langutisa mirhi ya ART.

Hikwalaho ka leswi ku hambukisa ntirho na ku hangalasa, nhlayo ya vavabyi leyi sunguriweke eka

ART eka xifundzantsongo xa Thyolo ku tlula hi kanharhu ku suka eka 103 hi n’hweti hi 2004 kuya eka 433 hi n’hweti hi 2010.

Hi ku antswisa ndlela yo tirhisa switirhisiwa swo kayivela swa rihanyo, Malawi yi hundzuke xitori xo humelela. Emakumu ya 2010, tiko ri veke vanhu va 345,598 eka ART, ku tlula hafu ya lava nga na swilaveko. Afrika Dzonga, hi le tlhelo, na GDP hi munhu ku tlula ka 16 eka loku ka Malawi na mpimo wa dokodela-vavabyi eAfrika, swi nyikile vutshunguri bya kwalomu ka n’we-xa-nharhu eka lava nga le vuswetini.

Hambiswiritano, ku tala ka nhlayo ya vanhu lava tirhisaka ART swa ha ri na ntlhontlho lowu nga pimiweki hi mpimo lowu ntsena. Vayimeri ku suka eka mintlawa ya PLWHA, Ndzawulo ya Rihanyo ya Malawi, na MSF ti le ku languteni tindlela tintshwa to tirhana na vavabyi na mphakelo wa ART emakaya.

Xifaniso hi malwandla ya Médecins Sans Frontières

Ku fikelela ku khanseriwa hi HIV na ku kambela eXifundzenkulu xa Thyolo

Nhlayo ya swikambelo

Nhlayo yo tindhawu to kambela

Nh

layo

ya

van

hu

lava

kam

beri

wek

e

Nh

layo

ya

tin

dhaw

u to

kam

bela

NHAL

YISO

WA R

IHAN

YO

LOW

U TIR

HAKA

20

NHAL

YISO

WA R

IHAN

YO

LOW

U TIR

HAKA

21

Vamanana vo tala ku tlula vavanuna i vatirhi va rihanyo

va muganga (ti-CHW) kumbe vahlayisi lava kumekaka

emakaya. Tinhlayo-hlayo to tshembheka a ti kona, kambe

swikombiso hi leswaku ku tlula 90% wa ti-CHW i vavasati.

Ematikweni emisaveni hinkwayo, ku katsa Afrika Dzonga,

vaaki va khutaza vavasati ku suka eka malembe matsongo

ku phakela nhlayiso eka mindyangu na miganga, ku ri

hava tihakelo. Vativi va swa ikhonomi va vula ntirho lowu

‘ikhonomi ya nhlayiso’.

“Vavamana va toloverile ku hlayisa […] Va toloverile ku va

ekaya, va kufumeta mani na mani [… Vavanuna] va ya eku

tirhenim, naswona loko va ta ekaya va tshama ehansi va

hlaya maphepha-hungu; a va vileli hi kuhlambisa vanhu

na sweswo hinkwaswo, kambe swilo swa cinca,” ku vula

Nosipho, CHW l atirhaka eNyanga, Cape Town.

Ku cinca ka sweswi eka pholisi ya mfumo eka ti-CHW swi

kombisa eka ku kula ka ku tiviwa eka nkoka wa leswaku

‘ikhonomi ya nhlayiso’ wu swi tisaka eAfrika Dzonga, na

nkoka wo hakela ti-CHW eka ntirho lowu va wu endlaka ku

tisa nhlayiseko wa rihanyo eka miganga ya vona.

HIKWALAHO KA YINI VATIRHI VA NHLAYISO VO TALA VA RI VAVASATI?“I mani loyi a hlayisaka vahlayisi, na leswaku hikwalaho ka yini swi tekiwa ntsena leswaku vavasati va phamela, naswona swi ta ya emahlweni swi phamela, hlayisa na nseketelo eka swirho swa ndyangu na lava rhandziwaka, ku ri hava mhaka ya tihakelo na nkoka wa ntirho lowu ek avaaki na ikhonomi hi ku angarhela?” (Berman, 2002)

HI YIHI MINTSHIKELELO YA LESWI EKA MPFUMALEKO WA NDZINGANO WA RIMBEWU?• Nsirhelelowamiriekati-CHWtavaxisatiswitalakuonhaka:

tilevhele ta le henhla ta Afrika Dzonga to fambelana na

rimbewu, na vugevenga hi ku angarhela , swi vula leswaku ku

hlayiseka ka miri wa xisati swi nga kavanyeteka loko va nyika

vuhlayiseki kumbe va ya entirhweni.

• Tinhlayoletikulutavahlayisivaxisatitihlanganana

makhombo ya rihanyo: A hlamusela tinghozi tin’wana

vamanana va hlanganaka na wona eka ntirho wa vona

eNyanga, Nosipho u ri, “A va sirhelekangi eka ku tluleriwa

loko va endla ntirho wa vona,, ngopfu-ngopfu hi MDR- na

XDR-TB”. Khombo ro tluleriwa, ngopfu-ngopfu ra rifuva, ri

kona hi vuenti eka ndzavisiso wa ti-CHW eAfrika Dzonga. Swi

le rivaleni leswaku, khombo ri va kona le ka ti-CHW ta xinuna.

• Vavabyivatsongovafikelelati-CHWtavaxinuna:Vavanunaa

va tsakeli ku kuma nhlayiso wo karhi ku suka eka vamanana.

“Hi na vavanuna lava vabyaka no tsandzeka ku pfuka. A

swi sasekangi kuva wansati a khoma swirho swa xihundla

swa wanuna [male patient]. A hi nchumu wa kahle,” ku vula

Nosipho.

XANA VAVANUNA VA NGA ENDLA YINI?• Nghelela!Vulavulanati-CHWemugangeniwakan’winanakuvutisahintirhowavona.Tihlamnganisinaminhlangano

ya muganga leyi seketelaka ti-CHW ku kuma swo tala hi hilaha u nga nghenelelaka. Eka tihakelo ta nkarhi lowu taka ta mintirho leyi ti languteriwa ku antswa, leswi vulaka leswaku ku na swivangelo swo va na nhlayo ya le henhla ya vavanuna

na vavasati ku teka ntirho lowu.

• Nyikanseketelowawena!Vulavulanavanhuekayarawenanalemugangenilavamyikakanhlayisotanihiti-CHWno

khutaza eka matshalatshala ya vona.

Swihlovo: Cindy Berman eka gender, HIV, and economic care. Tsarhiwile eka the Women at Barcelona Care Economy listserv discussion (July 2002).

Xifaniso hi Matt Tomalty.

Hi Elizabeth Mills

NHAL

YISO

WA R

IHAN

YO

LOW

U TIR

HAKA

22

Hi Adam Malapa

Photo by Adam Malapa.

Siku eka vutomi bya

Francinah Chauke u tshama emugangeni wa Mariveni, ehandle ka Tzaneen exifundzenkulu xa Limpopo. U tirha eka Treatment Action Campaign (TAC) tanihi Mutirhi wa Dyondzo ya Vutshunguri (Treatment Literacy Practitioner) (PTLP) etliliniki ya le Mariveni. PTLP u fana na vatirhi van’wana va nhlayiso, ku hambana ku nga leswaku ti-PLTP ti langutisa ngopfu eka ku dyondzisa vanhu hi vavabyi na vutshunguri bya vona.

Loko ndzi ya hlangana na Francinah a ku nile mpfula madyambu

ya tolo na switarata swa ritshuri swa le Mariveni a swi ri na

ndzhope. A swi tika laha timovha a ti eka khombo ro bodlhomela.

Hambi ku ri na ndzhope, Francinah na rhavi ra TAC eMariveni

va kondleterile tendzo ta ndyangu hi ndyangi siku rero, hi

xikongomelo xo dyondzisa muganga hi madzolonga ya rimbewu.

Loko ndzi fika etliliniki ya le Mariveni Francinah a fikile

entirhweni. Pfhumba a ri vuli leswaku ntirho wa yena wa

ntolovelo wu vekiwa etlhelo.

Endzhakunyana ntlawa wa hina wu suka etliliniki kuya

eTibananeni, ximutana xa muganga wa Mariveni kusuhi na

nsimu ya tibanana. Laha hi khegela rihlampfu kuva hi hundza

tindhawu to bodlomela. Francinah a yima a xeweta mukhegula

exitarateni, naswona hi ndlela leyi a va xewetana ha yona na ku

hleka swi le rivaleni leswaku Francinah i munhu wa vanhu.

eTibabaneni, mani na mani u ta eku yingiseleni eka ntirho wa

siku. Vatinyiketeri va vekiwa hi swipanu ku endzela mindyangu,

no byeriwa leswaku va ta vuriwa PTLP ku fana na Francinah

loko va hlangana na swivutiso swo tika leswi va hlulekaka ku

hlamula.

Xikan’we na migingiriko yo seketeriwa hi rhavi ku fana na

leyi, PTLP ku fana na Francinah u tshama nkarhi wo leha eka

tindhawu ta rihanyo. Ntirho wa yena wa siku na siku etliliniki wu

katsa:

• Kufambisaminkarhiyatidyondzotarihanyo.Tinhlokomhaka

ti katsa HIV/AIDS, TB, Ku sivela ku tluleta ku suka eka

manana kuya eka n’wana (PMTCT) ka HIV, Ku khanseriwa ka

HIV na ku kambela, na hilaha va nga tiyiselaka eka mbuyelo

wa xikambelo xa HIV.

• Kunyikakukhaseriwahiwexenavavabyikukhutazaku

landzelela vutshunguri bya kahle.

• landzelerisalavatlulakakunwamirhinovakhutazaku

sungula nakambe.

• KuletelanakuseketelaswirhoswamugangaswaTACna

minhlangano yin’wana eka dyondzo ya vutshunguri.

“Nhlokomhaka yo ndzi tsakisa i PMTCT,” ku vula Francinah, “[…]

hikuva ndzi swi fananisa na [it] leswi ndzi hlanganeke na swona.

Loko ndzi kume xiyimo xa mina xa HIV, mani na mani ku katsa

mina a ndzi ehleketa leswaku ndzi ta lova […] kambe muongori

etliliniki ya Mariveni u nyiketele nkarhi wa yena ku [teaching]

ndzi dyondzisa hi HIV na hilaha ndzi poneke ha kona.”

“Ku thoriwa ka mina tanihi PTLP u vile nkarhi […] ku fikelela

vanhu vo tala”, a hlamusela. “Hi ku vulavula hi rihanyo hi

nyikaka eka ndhawu, vanhu vo tala va kamberiwile HIV no kuma

xiyimo xa vona. Sweswi va nwa mirhi naswona va hanye kahle.

Leswi ndzi swi tsakelaka hi ntirho wa mina i ku pinisa vutomi bya

vanhu.”

NHAL

YISO

WA R

IHAN

YO

LOW

U TIR

HAKA

Mutirhi wa nhlayiso wa TAC

Cuba

UnitedKingdom:

AustraliaCanadaUnited

KingdomNew ZealandUSA

23

2% wa madokodela ya SA va kunguhata ku tshama laha Afrika

Nkhuluko wa vatirhi va rihanyo eka, ku suka eka na Afrika Dzonga

Matiko laya amukelaka phesente leyikulu ya vatirhi va hina va rihanyo, kambe ku engeteriwa ka vona swi

vumba xiphemu xitsongo xa vatirhi va rihanyo ra vona.

Hikwalaho ka leswi, swivandla swa mitirho swo tala a swi

siviwi. Minongonoko ya rihanyo yi pfarile hikwalaho ka mpfumaleko wa vatirhi lava faneleke. Leswi swi

veka ndzhwalo lowukulu eka xiyenge xa nhlaiso wa rihanyo, na ngopfu-ngopfu eka vatirhi valavo va rihanyo lava salaka

laha ntirhweni.

Institute of Medicine’s review of Health worker migration in South and southern Africa (2007).

Vatrhi va rihanyo va Afrika Dzonga

Kwalomu ka 40% wa vathwasi va swa mirhi va rhurhrla eU.K. na U.S.A

58% wa madokodela laya lavaka ku rhurha

Mpimo ro rhueha wu l ehenhla eka rhurhelaka

laha tikweni

21% wa madokodela ya SA va tirha entsungeni

Ku tlula 300 wa vaongori va rhurha ku suka laha SA n’hweti na n’hweti

Matiko ya Afrika

Madokodela yo tala ya rhurhela eAfrika Dzonga ku suka eka tikonkulu ra Afrika va suka eLesotho kumbe Zimbabwe, hi yamirhi va langutane na

nkayivelo lowukulu wa vatirhi

Kotara ya madokodela eAfrika Dzonga a hi vaakatiko va

Afrika Dzonga

Ku tlula 80% wa vaongori na vatirhi vo

pfuna ku vuyelerisa swirho emadorobeni,

kwalomu ka ntsena ka 54% wa vanhu va

Afrika Dzonga va tshama edorobeni

Afrika Dzonga:

Ndzhwalo wa vuvabyi

Nhlayo ya vatirhi va rihanyo

Nhlayo ya vatirhi va rihanyo

Ndzhwalo wa vuvabyi

NHAL

YISO

WA R

IHAN

YO

LOW

U TIR

HAKA

24

Loko muvabyi a hundziseriwa eka mutivi wa ntokoto a

nga fanela ku famba mpfhuka wo leha ku endlela ku

vona dokodela exibedlhele xa mfumo. Vanhu vo tala

va tikeriwa ku kuma nkarhi kumbe mali yo famba hi

yona. Hakanyngi, sweswi vavabyi va fika ntsena ku

tlheriseriwa endzhaku kumbe va sindzisiwa ku yima

tiawara to leha hikuva mutivi wa ntokoto a nga kumeki.

Eka vanhu van’wana, ku fikelela mutivi wa ntokoto wo

thwasa swi vula ku hambana exikarhi ka vutomi na rifu.

Dyondzo leyi kandziyisiweke eka jenali ya swa rihanyo

The Lancet hi 2009 yi kombise leswaku 8% wa lava nga si

ku velekiwaka na mafu ya vana lava ha ku velekiwaka na

22% wa mafu ya vana a ya fambelana na swiphiqo swa

mafambiselo, ngopfu-ngopfu ku xwa ka madokodela laya

thwaseke na vaongori na mpfumaleko wa mphakelo.

Ku xwa exikarhi ka vatirhi va swa mirhi ku fambelana na

nkayivelo wa vatirhi eka xiyenge xa mfumo xa rihanyo

eAfrika Dzonga’s public sector. Swivandla swo tala a swi

sivangi kumbe swi yimisiwile. Ku kayivela ka vatirhi loku

swi landzulana na xiyenge lexi nga riki xa mfumo..

I ntsena 30% wa madokodela laya tirhaka eka xiyenge

xa mfumo. 70% leyi saleke yi kumeka ku hlayisa vanhu

va Afrika Dzonga va 16% lava nga na ndzindzakhombo

wa swa rihanyo na 16% yin’wana leyi nga hava

ndzindzakhombo lava hakelaka khexe loko va ya eka

dokodela. Hi ku fananisa, hi 2010, 42.5% wa swivandla

swa rihanyo ra phurofexini eka xiyenge xa mfumo swi

tshama swi nga siviwangi.

Leswi swi vula leswaku there are simply madokodela

matsongo ku tirhela vavabyi eka xiyenge xa mfumo.

Hambi leswi madokodela man’wana va teka nkarhi

ku suka laha va tirhaka, va sukela vavabyi va ri hava

vaongori eka xiyenge lexi nga riki xa mfumo.

“Eka swivandlana swin’wana swa hina ku tlula 70% ya

vaphurofesa na madokodela lavakulu va khumbheka eka

nthirho lowu hakelaka ehandle ka xiyenge xa mfumo,”

ku vula Dr Siva Pillay, Nhloko ya Ndzawulo ya Rihanyo

ya le Kapa Vuxa. Hi ku landza Dr Pillay, madokodela

Hi Catherine Tomlinson

man’wana ya tirhisa ehansi ka 20–30% wa tiawara ta

ntiyiso eka mintirho ya xiyenge lexi nga riki xa mfumo.

Madokodela, ku fana na vatirhi va xiyenge xa mfumo, va

pfumeleriwa ku tirha tiawara leti pimiweke eka xiyenge

lexi nga riki xa mfumo ehansi ka pholisi ya RWOPS.

Pholisi leyi yi na xikongomelo i ku hlayisa vuswikoti eka

xiyenge xa mfumo hi ku pfumelela vatirhi ku tatisa eka

miholo ya vona eka xiyenge lexi nga riki xa mfumo.

Pholisi ya RWOPS yi veka swiletelo ku sivela ntirho wa

le xihundleni kuva wu nga ngheneleri eka swilaveko

swa mintirho ya mfumo. Vangheni va xandla ku katsa

Ndzawulo ya Rihanyo (DoH), Nhlangano wa swa

Mirhi wa Afrika Dzonga (the South African Medical

Association) (SAMA) na Nhlangano wa Madokodela ya

Matiko xikaya (Rural Doctors Association) (RUDASA) va

pfumela kuri ku tlangisiwa ka RWOPS swi vangiwa hi

mpfumaleko wa endlelo ro kambela.

“Ku tlangisiwa kwihi na kwihi ka ti-RWOP kumbe ku

tirha ka swa vuongori hi madokodela ya mfumo va nkarhi

hinkwawo va […] a swi pfumeleriwi no va swi nga ri na

vumunhu. Swiendlo swo tano, handle ka ntshikelelo

lowu nga riki kahle va nga na swona eka rihanyo na

miganga ya matiko xikaya – […] langutela ehansi ka

ntrho wo tika wa madokodela ya matiko xikaya,” ku vula

Dr Karl Le Roux, Mutshamaxitulu wa RUDASA.

“Kuna milawu yo tika leyi tirhaka ek anhlayo ya tiawara

leyi u fanaleke ku tirha tona ehandle ka xiyenge

xa mfumo kambe entiyisweni a yi fambisiwi kahle

no lawuriwa, kwalaho, na le ka swilo hinkwaswo

evuton’wini, kuna maapula matsongo yo bola [who]

i mani a tlangisaka ndlela […],” hlamusela Dr Mark

Sonderup, Xandla xa Mutshamaxitulu wa SAMA. “Loko

madokodela ya kumeka ya tlangisiwa hi vusopfa RWOPS

timinjhere ta vona ti fanale ti langutana na leswi hi ku

landza endlelo.”

Hikwalaho ka ku tika eka ku valanga RWOPS, Xandla

xa Mulawuri-Jenerali xa HoD, Dr Percy Mahlathi u

RWOPS yi yimele ‘Ntirho

wo Hakela Ehandle ka

Ntirho wa xiyenge

xa Mfumo (Remunerated Work Outside

the Public Sector’).

HoD, SAMA na RUDASA

va sola ku xanisiwa ka

RWOPS.

MADO

KODE

LA na

SAYE

NSE

LEXI NGA RIKI XA MFUMO HI KU ENGETELAKu Durha ka ku TIRHA EKA XIYENGE

R270,000 R360,000 R650,000 R600,000–850,000 R1.2–1.3 million

25

vitaniwile hi Nyenyankulu 2011 eka pholisi ku pfumelela

RWOPS ku susiwa. Dr Mahlathi u vule kuri, hi ku

simekiwa ka occupation-specific dispensation (OSD –

langutisa tafula laha hansi), madokodela a ya ha lavi ku

engetela miholo ya vona hi ntirho wa xiyenge lexi nga riki

xa mfumo.

Hambiswiritano, eka timhangu tin’wana madokodela

lava twaka onge a va hakeriwi mali yo ringana va nga

sukela mintirho ya vona eka mfumo loko va nga ha swi

koti ku endla ku ri hava RWOPS.

Ntlhontlho wa ku “tirha eka xiyenge lexi nga riki xa

mfumo hi ku engetela’ i xikombiso xa makunguhatelo yo

tsana na mafambiselo hi HoD. Xiyenge xa sweswi a xi le

rivaleni; switirhisiwa swo pimiwa swa vaaki swi tirhela

xiyenge xa rihanyo xa bindzu naswona swi siya vavabyi

eka xiyenge xa mfumo xi tshikeleleka.

“Ntshikelelo wo xanisa ti-RWOP ta vativi va ntokoto

wu twisa ngopfu-ngopfu […] vavabyi va matiko xikaya

[…] Loko dokodela wa l ematiko xikaya a hundzisela

muvabyi, hakanyingi kuva ku ri nchumu wo hetelela

hikwalaho ka tihakelo, mpfhuka lowu fambiwaka na

nkarhi lowu lavekaka eka muvabyi. Loko vativi va ntokoto

v ari eku tirheni tanihi vo tiyimela ku nga ri etitliniki laha

ku nga na vativi va ntokoto [...] vavabyi va tekiwa tanihi

madokodela lamatsongo. Hakanyingi, madokodela lawa

ya hava ntokoto lowu faneleke ku pfuna, na […] kombela

muvabyi ku vuya eka n’hweti kumbe timbirhi, hi ku

tshembha leswaku a nga va etliliniki hi nkarhi wolowo,”

ku vula Dr le Roux.

Xifaniso hi Samantha Reinders.

Muholo wa lexikarhi hi lembe wu kaneriwa eka OSD

Dyondzela ntirho Dokodela Ntsongo Dokodela Nkulu Mutivi wa ntokoto Nhloko ya Ndzawulo

MADO

KODE

LA na

SAYE

NSE

26

Xana HPTN 052 yi tirha njhani?Ntsengo wa varhandzani va 1,763 ya HIV-serodiscordant couples va nghenelerile eka HPTN 052. Serodiscordant couple hi yin’we laha munhu un’we a nga na HIV kasi un’wana a ri hava. I ntsena murhandzani langa na HIV a ri na nhlayelo wa tisele wa CD4 exikarhi ka 350 na 550 a ku ri leswaku varhandzani va pfumeleriwile ku nghenisa xandla eka xikombelo lexi..

Varhandzani a va hambanisiwa hi mintlawa yimbirhi. Eka ntlawa wo sungula, murhandzani la nga na HIV u kuma vutshunguri bya antiretroviral hi xihatla. Eka ntlawa wa vumbirhi, murhandzani la nga na HIV u nyikiwile ntsena ti-antiretroviral (ti-ARV) loko nhlayelo wa tisele wa CD4 wu hungutekile wu va ehansi ka 250 kumbe loko va ri na vuvabyi lebyi fambelanaka na AIDS. Ntlawa wo sungula wu vuriwa ntlawa wa xihatla naswona wa vumbirhi wu vuriwa ntlawa wo hlwela.

Mintlawa hi yimbirhi yi kuma ku khanseriwa eka mintolovelo yo endla timhaka ta masangu to hlayiseka, tikhondom ta mahala, vutshunguri bya ku tluleriwa hi mavabyi ya tingana na ku kamberiwa HIV nkarhi na nkarhi na ku hleriwa nkarhi na nkarhi na vutshunguri bya switandzhaku leswi fambelanaka na ku tluleriwa hi HIV.

Hi swihi leswi kumiweke hi HPTN 052?Eka ntlawa lowu hlweleke wa varhandzani va 877 ku vile na ntsengo wa 27 wo tluleriwa hi HIV. Hi ku fananisa, eka

Switsalana hi swimbirhi hi Marcus Low. Hleriwe hi Nathan Geffen.

Ha swi tiva leswaku mpimo wa le hansi wa

xitsongwatsongwana wu hunguta ku tluleriwa hi

HIV. Sweswi xikambelo lexikulu lexi lawuriwaka

xi vuriwa HPTN 052 xi teke ntokoto lowu hi goza

kuya emahlweni no tiyisisa leswaku vutshunguri

bya vanhu lava nga na HIV eka nkarhi wa le ku

sunguleni swi hunguta ku tluleriwa ku ntshwa.

ntlawa lowun’wana ku vile na ku tluleriwa kan’we. Leswi swi kombisa 96% wa le hansi ka lava tluleriweke eka ntlawa laha vutshunguri byi nyikiweke h xihatla.

Hi ku tirhisa ka tihlayohlayo ta valavisisi ti tiyisisile leswaku kuna timhangu ta 28 ta ku tluleriwa hi HIV ku vile varhandzani vo sungula ku nga ri varhandzani va swa masangu ehandle ka varhandzani lava.

Dyondzo yi tlhela yi kuma leswaku ku nyika un’wana vutshunguri bya antiretroviral eka xiyenge xo sungula swi hunguta khombo ro tumbuluxa extrapulmonary tuberculosis (laha ku khomiwa hi TB swi humelelaka ehandle ka mahahu). I vanhu vanharhu ntsena eka ntlawa wa xihatla va kumaka extrapulmonary tuberculosis – ku tlula eka 17 eka ntlawa wa le xikarhi.

(Dyondzo yi endliweke eka tindhawu ta 13 eAfrika, Asia na Amerika hi 2005. HPTN yi yimela HIV Prevention Trials Network. 052 i nomboro ntsena leyi nyikiwaka xikambelo.)

Xana ku nga dyondziwa yini eka ndzinganyeto lowu?Leswi kumiweke swi kombisa leswaku ku nyika Vanhu lava nga na HIV ti-ARVeku sunguleni swi nga pfuna ku sivela ku tluleriwa ko tala. Handle ka vavamanana lava biheke emirini na vanhu lava nga na TB, Vanhu lava nga na HIV eAfrika Dzonga va kuma ntsena ti-ARV eka xiyenge xa mfumo loko nhlayelo ya CD4

ya vona yi ri ehansi ka 200. Leswi swi hlwerile. TAC yi ta yisa emahlweni ku lwela Vanhu lava nga na HIV ku nyikiwa ti-ARV loko nhlayelo ya CD4 yi ri 350.

Ku nga tlhela ku ri leswaku vanhu hinkwavo lava nga na HIV va fanele va nyikiwa vutshunguri ku nga langutisiw nhlayelo ya tisele ya CD4. Swikambelo swa mavhiki mambirhi swi langutisa xivutiso lexi. Xo sungula i xikambelo xa START, xi na ndhawu eDesmond Tutu HIV Centre eYunivhesiti ya Cape Town. Loko u tshama eCape Town naswona u ri na HIV na nhlayelo wa le henhla ka 500, u komberiwa ku titsarisela eka xikambelo lexi.

I swa nkoka ku tsundzuka leswaku varhandzani eHPTN 052 va tlhele va tsundzuxiwa ku tirhisa tikhondom no nyika tikhondom. Loko ku ri hava tikhondom, mpimo wo tlulela wa HIV eka mintlawa hi yimbiri yi nga va ehenhla. Vutshunguri bya le ku sunguleni byi fanele ku tirhisana na tinxaka tin’wana to sivela ku fana na ku tlakusiwa ka tikhondom na ku yimbisiwa hi ku tinyiketela.

HPTN 052 yi kombise ti-ARV yi sivela ku tluleriwa hi HIV.

FEM-PREP yi kombisa ti-ARV a yi siveli ku tluleriwa hi HIV.

Xivutiso: Hilaha swi kotekaka ha kona?MADO

KODE

LA na

SAYE

NSE

27

Matimu Swikambelo swimbirhi swa nkoka swi vikiwile lembe leri nga hundza swi ringanyete leswaku swi nga va kahle ku tshungula vanhu lava nga hava HIV hi antiretrovirals (ti-ARV) ku endlela ku sivela ku tluleriwa hi HIV. Muxaka lowu wa vutshunguri wu vuriwa pre-exposure prophylaxis (PREP) tanihi leswi swi khumbhaka vutshunguri u nga swi khomiwa hi vuvabyi.

Xosungula, xikambelo lexi vuriwaka Caprisa 004 xi kume leswaku vavasati va nyikiwe jele ya xirho xa xihundlda leyi nga na murhi wa ARV wa tenofovir a va ri na 39% ya le hansi ku va khomiwa hi HIV ku tlula vavasayi lava tirhisaka jele leyi nga hava matimba. Kutani hi ku famba ka nkarhi eka lembe leri, xikambelo xa iPrEx xi kume leswaku ku nyika vavanuna lava endleke timhaka ta masangu na vavanuna kulobye mpimo wa siku wa ti-antiretroviral tenofovir na emtricitabine (FTC) swi va endle va ri na 44% ya le hansi kuva va khomiwa hi HIV ku tlula lava nyikiwaka philisi ya chukele..

Hikwalaho ka mimbuyelo leyi, vanhu vo tala va vile na ntshembho wa le henhla eka xikambelo xin’wana xa loko ti-ARV ti nga sivelaka ku tuleriwa. Hambiswiritano, sayense a yi hi nyiki leswi hi swi lavaka nkarhi hinkwawo. Yin’we ya swikambelo swintshwa leswi yi yimisiwile hikuva ku vile hava ka xikombiso xa leswaku vutshunguri a byi sivela ku tluleriwa ku ntshwa.

I yini xikambelo xa FEM-PrEP?Xikambelo xa FEM-PrEP xi endliwile ku vona loko ku nyika vavasati lava nga hava HIV mpimo wa siku wa tenofovir na FTC swi nga hungutaka khombo ra va va khomiwa hi HIV.

HPTN 052 yi kombise ti-ARV yi sivela ku tluleriwa hi HIV.

FEM-PREP yi kombisa ti-ARV a yi siveli ku tluleriwa hi HIV.

Xivutiso: Hilaha swi kotekaka ha kona?

Ndzavisiso yo kambela laha mpimo wa siku wa ti-ARV swi ta sivela ku tluleriwa hi HIV eka vavasati yi yimisiwile hikuva yi hlulekile ku kombisa mbuyelo wa nsirhelelo wihi na wihi. Laha hi leswi u lavaka ku swi tiva hi xikambelo lexi nga hilaha yi ringanelaka na le ka tidyondzo to fana.

Nhlayo ya 1,951 wa vavasati va tsariserile eka xikambelo hi Nyenyenyana 2011. Va hambanisiwile hi mintlawa yimbirhi. Ntlawa wun’we a wu kuma mpimo wa siku wa ti-antiretrovirals, loko lowun’wana wu kuma philisi ya placebo leyi fanakana na tiphilisi ta antiretroviral pills. Dyondzo ya endliwe eka tindhawu ta mube, ku katsa Pretoria na Bloemfontein.

Hi swihi leswi kumiweke swa FEM-PrEP?Xikambelo xa FEM-PrEP a xi hetisiwangi. Hi Dzovamisoko lembe leri Komiti yo Kambela Vuxokoxoko yo Tiyimela ya xikambelo (Independent Data Monitoring Committee) yi bohe leswaku xikambelo xi yimisiwa hikuva mbuyelo a wu nga ri kahle ku fika laha. Va kume leswaku hambi loko xikambelo xi hetisiwile, a xi nga ta kota ku kombisa leswaku tenofovir na FTC yi hunguta ku tluleriwa ka vamanana eka ku nghenelela eka xikambelo.

Hi Nyenyenyana 2011, u vile na ntsengo wa 56 wa ku tluleriwa eka xikambelo. 28 wa ku tluleriwa loku ku vile eka mintlawa ya antiretroviral na 28 eka ntlawa wa placebo. Ku hava xikombiso xa leswaku tenofovir na FTC ti nyika mbuyelo wihi kumbe wihi.

Xana hi dyondza yini eka FEM-PrEP?FEM-PrEP ku vile nchumu lowukulu wu hi tlheriseleke endzhaku. Hambiswiritano, s swi vuli leswaku PREP a yi nge pfuki yi tirhile. Ku nga va leswaku tenofovir na FTC yi sivela ku tluleriwa kuntshwa ka vavanuna lava endlaka timhaka ta masangu na vavanuna van’wana (tanihi leswi hi swi voneke eka xikambelo xa iPrExl), kambe ku nga ri eka vavsati. Ku

nga va leswaku ku na xivangelo xo olova xa ntumbuluko eka ku hambana loku. Ku nga tlhela ku ri leswaku ku landzelerisa a ku tsanile eka xikambelo xa FEM-PrEP. A hi swi tivi sweswi.

Ku nga va leswaku philisi yi tirha ngopfu ku nyika ti-ARV eka vavasati lava nga hava HIV eka jele ya xirho xa xisati – tanihi leswi endliweke eka xikambelo xa Caprisa 004.. xikambelo xexo xi kombisile leswaku jel ya tenofovir yi nyika vavasati nsirhelelo wo khomiwa hi HIV.

Xa nkoka, xikambelo xa FEM-PrEP xi hi tsundzuxa leswaku k aha ri na swo tala leswi hi nga swi tiveki hi PREP. Tinhlayo ta swikambelo ti le ku endliweni hi ntshembho wo lulamisa swilo. Swikambelo leswi landzelaka swi tava swa nkoka swinene:

1. Xikambelo lexi vuriwaka VOICE (Vaginal and Oral Interventions to Control the Epidemic) ku Nghenelela eka xirho xa xihundla xa xisati na le non’wini ku lawula ntungu swi kamberiwa no fananisiwa na tindlela tinharhu ta PREP eka vavasti. Ku fananisiwa jel ya tenofovir na philisi ya tenofovir na tenofovir/FTC pill. Mimbuyelo ku suka eka VOICE yi languteriwe hi 2012.

2. Xikambelo lexi vuriwaka Partners PrEP xi kambela mpimo wa siku na siku wa tenofovir kumbe tenofovir/FTC leyi nyikiwaka murhandzani la nga hava HIV ku hunguta ku tluleta HIV eka serodiscordant couples. Mimbuyelo ya Partners PrEP yi languteriwa ku hela ka 2012 kumbe ku sungula ka 2013.

Nhlamulo: Eka HPTN 052, i vanhu ntsena lava nga na HIV v anyikiweke ti-ARV. Xikongomelo a ku ri ku vona loko varhandzni lava nga hava HIVa va ri na nkateko wo va yi nga va tluleli. Xikambelo xi tlhele xi kombisa leswaku leswi a ku ri ntiyiso. Entiyisweni, vanhu lava nga na HIV lava nga le ku tshunguriweni a v atali ku tluleta varhandzani va vona ku tlula vanhu lava nga na HIV va

nga riki eku tshunguriweni.

Eka FEM-PREP i vanhu lava nga hava HIV ntsena va nyikiweke ti-ARV. Xikongomelo a ku ri ku vona loko va ta tluleriwa ku tlula vanhu lava nga hava HIV lava a va nga tirhisi tiARV. Xo biha xikambelo xi kombisile leswaku eka ti-ARV ku hava mbuyelo.

MADO

KODE

LA na

SAYE

NSE

28

Eka kupfinyiwa no dlayiwa ka Noxolo Nogwaza wa

24 hi vukhale wo rhandzana na wa rimbewu ro fana,

muganga wa Kwa-thema xikan’we na Treatment

Action Campaign (TAC) n amintlawa yin’wana va

nghenelerile no kombisa ku vilela no khongela

ehenhla ka vugevenga bya rivengo hi Mudyaxihi 11.

Ntsumbu wa Nogwaza wu kumekile enhoveni eKwa-

thema nampundzu wa Dzivamisoko 24. Vugevenga

byi endliwile kwalomu k amalemba manharhu

endzhaku ka loko ntsumbu wa mutlangi wa Banyana

Banyana Eudy Simelane wu kumekile eka ndhawu

leyi fanaka.

Mahungu ya rhaviVulavula hi vugevenga bya rivengoHi Luckyboy Mkhondwane

Swivulavuri eka ntirho lowu swi kombisile leswaku

varhandzani va rimbewu rin’we a va ha hlayisekangi

emigangeni ya ka vona na le makaya. Ku vile na

matitwelo ya leswaku vaphakeri va vukorhokeri bya

rihanyo hambi ku ri maphorisa va na xihlawuhlawu

loko swi ta eka rihanyo loko swi ta eka varhandzani

va rimbewu rin’we.

“Ku fanale kuva na ku twelaka exikarhi ka vanhu

lova faneleke ku sirhelela muganga no va nyika

vukorhokeri bya bya leswaku a hi fani, kambe

hinkweru hi ringanela hi ku khomiwa hi malwandla

ku fana na vanhu hinkwavo,” ku vula jaha ro

rhandzana n awa rimbewu in’we.

Nokhwezi Hoboyi loyi a yimele TAC eka ntirho lowu u

komberile, “Hi nyikeni xivandla xa hina no hlonipha

timfanelo ta hina tanihi vanhu.”

Xikhongelo a xi tlhele xi ngheneriwa hi Mondli

Gungubele, khale ka Meyara ea Ekurhuleni Metro.

“Hi tile laha ku ri ku ta rila ku lahlekeriwa ka vutomi,

kambe ku ta tlangela vutomi bya varhandzani va

rimbewu rin’we lava veke na xivindzi xo yimela

leswi va nga xiswon hambi loko va hlangana na ku

ahluriwa,” a byela nhlangeletano. U yil eemahlweni

ku vula leswaku maendlelo laya vuriwaka ‘ku

pfinya ko lulamisa’ a ku amukeriei naswona a swi

fambelani na vumbia bya tiko. U tshembhisile