türkiye'de afetler ve uzaysal dağılımı

TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI AFET BLGLER ENVANTER

Oktay GKE enay ZDEN Ahmet DEMR

ANKARA, 2008

TT..CC BBAAYYIINNDDIIRRLLIIKK vvee SSKKAANN BBAAKKAANNLLIIII AAFFEETT LLEERR GGEENNEELL MMDDRRLL AAffeett EEtttt vvee HHaassaarr TTeessppiitt DDaaiirree BBaakkaannll

TRKYEDE AFETLERN MEKANSAL VE STATSTKSEL DAILIMI

ii


iii

NDEKLER

NDEKLER ......................................................................................................................... iii TEEKKR ............................................................................................................................ iv KATKIDA BULUNANLAR .......................................................................................................... vii 1. AFETLER LKES: TRKYE ............................................................................................... 1

1.1 GR ..................................................................................................................................... 1 1.2 AFET LER GENEL MDRL (AGM) ............................................................................ 1

2. AFET BLG ENVANTER (ABEP) ALIMALARI ..................................................................... 5 2.1 GENEL TANIMLAR ................................................................................................................. 5 2.2 AFET VERLER ..................................................................................................................... 6 2.3 AFET BLG ENVANTER (ABEP) ............................................................................................ 7 2.4 AFET ETT VERLER, VERLERN ANLAMI VE BAZI BELRSZLKLER ................................... 8

3. AFET TEHLKELERNN GENEL DEERLENDRMES ............................................................ 10 4. DEPREMLER ................................................................................................................. 16 5. HEYELANLAR ................................................................................................................ 26

5.1 HEYELANLARIN DAILIMI .......................................................................................................... 26 5.2 HEYELANLI YERLEM BRMLER VE FAYLAR / FAY ZONLARI .................................................. 32

6. SU BASKINLARI ............................................................................................................. 37 7. KAYA DMELER .......................................................................................................... 43 8. ILAR ......................................................................................................................... 48 9. DER AFETLER ................................................................................................................ 50 9. AFET OLAYLARININ YILLARA GRE DAILIMI .................................................................... 52 10. LLERN AFET DEERLENDRMES ................................................................................... 71 12. AFETLERN MADD ZARARLARINA BR YAKLAIM ................................................................. 99 13. KLM DEKL ZERNE ............................................................................................ 103 14. AFET ZARARLARININ AZALTILMASI HAKKINDA ................................................................... 107 SONULAR VE NERLER .................................................................................................... 112


iv

TEEKKR

Afet Bilgi Envanter Projesinin hayata geirilmesinde ve basm aamasna dek ilgi ve desteklerini esirgemeyen Genel Mdrmz Sayn Mustafa Taymaz a, Genel Mdr Yardmcmz Sayn ahin Erolu na, Daire Ba-kanmz Sayn Ayhan ifti ye ve ilgili ube Mdrlerine teekkr ederiz.

lkemizde afetlerin meydana geldii veya gelmesinin muhtemel olduu yerlerde gece gndz demeden canla bala alarak, zorlu arazi koullarnda ve afetleri yaayan insanlarmzn aclarna zaman zaman bizzat ta-nklk ederek afet yaralarn sarmak, aclar hafifletmek ve ksmen de afet zararlarn azaltmak amacyla Afet leri Genel Mdrl bnyesinde halen almakta olan, emekli olan, kurumdan ayrlan ve hatta u anda hayatta olmayanlardan bu almann her aamasnda emei geenlere, projenin hazrlanmas, veritabannn oluturulmas, veri girii aamalarnda mesai oluturan, oluan verilerin haritalanmas, analiz edilmesi, yorum-lanmas ve rnek almalarla eletirilmesi, kitabn kapak dizaynn gerekletiren, dzenlemesi aamalarn-da grev yapan arkadalarmza sonsuz teekkrlerimizi sunuyoruz.

Hazrlanan bu deerli almann basmn bir proje olarak kabul edip, destekleyen Devlet Planlama Tekila-tna teekkrlerimizi sunuyoruz.

NSZ

Doal veya insan kaynakl nedenlerle oluarak insanlarn sosyal fonksiyonlarn kesintiye uratan ve sosyal, ekonomik ve evresel kayplara neden olan doal veya teknolojik olaylar afet olarak tanmlanmaktadr.

lkemiz, jeolojik, jeomorfolojik yaps ve sahip olduu iklimsel zellikleri nedeni ile byk can ve mal kaybna yol aan doal afetlerle sk sk karlamaktadr. lke topraklarmzn % 66 s 1inci ve 2inci derece deprem blgesinde bulunmaktadr. Nfusu bir milyonun zerindeki 11 byk kentimiz de dahil olmak zere, lke nfu-sunun % 70inin ve byk sanayi tesislerinin % 75inin kurulmu bulunduu bu blgelerde, her an byk bir deprem olma olasl yksektir. Sadece depremler yznden, 1950den bu yana yaklak 32.000 vatanda-mz hayatn kaybetmitir.

Yanl arazi kullanm, kentsel planlama ve yaplamadaki arpklklar, nfusun tehlikeli alanlarda giderek daha fazla younlamas, mevzuat eksiklii ve / veya uygulamann yetersizlii, toplumsal yoksulluk ve sosyal yap, hazrlksz toplum ve hazrlksz kurumlar, kaynaklarn uygun olmayan biimde kullanm, iklim deiikliinin etkileri, ormanlarn yok edilmesi, bio eitliliin ve bu alandaki bilginin kayb, azalan su arz ve lleme gibi zetlenen evre tahribatnn artmasyla ortaya kan riskler ve dolaysyla yanl evre ynetimi gibi faktrler birbirleri ile ilikili olup, hep birlikte doal afetlere kar toplumsal hassasiyetleri - zarar grebilirlii artran bir eilim oluturmaktadr.

Dnyadaki hibir lkenin, doal afetler asndan tam olarak gvenli olduunu sylemek mmkn olmad gibi, afetlerin etkilerinin snrlandrlmasna ynelik kapasite yetersizlii, nemli bir yk olarak kendini gster-mektedir. Her yl doal afetler nedenli lmlerin tahmini olarak % 97si gelimekte olan lkelerde meydana gelmektedir. Mutlak deerlerin az grnmesine ramen, gelimekte olan lkelerdeki afet nedenli ekonomik kayplarn Gayri Safi Milli Haslalarna (GSMH) olan yzdesi gelimi lkelerinkine nazaran olduka fazladr.

Afet leri Genel Mdrl (AGM); 7269 sayl Kanunun 1968 ylnda deitirilen 1. maddesi ile deprem (yer sarsnts), yangn, su baskn, yer kaymas, kaya dmesi, ve benzeri afetlerde; yaplar ve kamu tesisleri genel hayata etkili olacak derecede zarar gren veya grmesi muhtemel olan yerlerde alnacak tedbirlerle yaplacak yardmlar hakknda ki kanun erevesinde grev yapmaktadr.

AGM, kurulu ama ve grevleri dahilinde, kurulduu ilk gnden bu yana lkemizde meydana gelmi yada gelmesi muhtemel afet olaylarn yerinde incelemektedir. Bu kapsamda, afete maruz olabilecek blgelerin, arazide yaplan ettlerle belirlenmesi ve bu blgelerde afete kar nlemler alnmas/aldrlmas Genel Mdr-ln grevleri arasndadr.

Bir afetin farkl aamalar iin izlenen politika, alnan ynetim kararlar ve yrtlen eylemlerin btn afet ynetimini oluturmaktadr. Afet ynetiminin nemli aamalarndan olan afet zararlarnn azaltlmas amacyla Genel Mdrlmz tarafndan; afet tehlike haritalar, sismik boluklar ve fay tampon blgeleri, il dzeyinde btnleik afet tehlike haritalar, jeolojik-jeoteknik ettler, slah almalar (heyelan, , kaya, dere yataklar), afet veri taban, afet tahmini ve deerlendirme almalar, eitim ve danmanlk, yap envanterinin karlma-s, yap denetim, afet blgelerinde yaplacak bina ve altyaplarla ilgili ynetmelik, glendirme ynetmelii almalar yaplmaktadr.

Genel Mdrlmz ayrca Japon Uluslararas Kltr ve birlii Ajans (JICA), UN-ISDR, NATO, EMSC-CSEM, Dnya Bankas, vire Kalknma ve birlii Tekilat (DEZA/SDC), CEMEGREF, Amerika USFS gibi yabanc kurum ve kurulularla ibirlii yaparak deiik projeler yrtmektedir.

Afet tehlikelerinin douraca etkilere kar toplumun veya bireylerin direncini azaltan fiziksel, sosyal, ekono-mik ve evresel etkilerin oluturduu btn artlar ve srelerin belirlenmesi ve afet riskinin en aza indirilmesi, tehlikelerin olumsuz etkilerinden saknma (nleme) veya snrlama (zarar azaltma ve hazrllk) olanaklar ile dnlmtr.

Doal afetlerin etkilerini azaltmak amacyla afet ynetiminin ihtiya duyduu altlklardan biri de afet veri taban-lardr. Afet veri tabanlar ile lkelerin afet profilleri ortaya konulmaktadr. Dier bir deyile afet envanterleri


vi

planlamalar ve risk ynetimi almalarnn vazgeilmez unsurudur. Afet verileri ariv, veritaban veya envan-ter eklinde bir araya getirilerek meydana geldikleri lkelerde afetlerin boyutlarn ortaya koymaktadr.

Genel Mdrlmz, Afet Ett ve Hasar Tespit Daire Bakanl tarafndan Trkiyede 1950li yllardan bu yana meydana gelen afet olaylarn kapsayan bu alma; her tr ve lekteki afet tehlikesi almalarna te-mel altlk olarak kullanlmak zere, afetlere kar duyarl bir toplum oluturulmas almalarna katkda bulu-nacak olup, arazi almalar sonucu oluan veriler ile lkemizde yaanan afetlerin boyutlarn ortaya koymak-tadr. Afet ynetimi alannda alan birimler, niversiteler ve gnll kurulular iin gerek bir bavuru kayna- niteliindedir. alma afet trlerinin, lke baznda zamansal ve mekansal dalmn ortaya koyarak sade-ce konut baznda meydana gelen hasarlar kapsamnda baz varsaymlar ile lke ekonomisine olan etkilerini de ortaya koymas asndan nem tamaktadr.

Afetler ncelikli olarak bir kalknma sorunudur. Srdrlebilir kalknma iin; afet riskinin azaltlmas, sosyo - kltrel geliim, ekonomik byme ve ekosistemin korunmas gerekmektedir. Srdrlebilir kalknma stratejile-rinin ieriine afet risk ynetimi yerletirilerek olas can ve mal kayplarnn nne gemek mmkndr. Byle-ce Eski Birlemi Milletler Genel Sekreteri Koffi Annan n ifadesi ile daha etkin nleme stratejileri sadece on milyarlarca dolar tasarrufu salamakla kalmayp, on binlerce insan hayatn da kurtaracaktr ve halen mda-hale ve kurtarma faaliyetleri iin harcanan kaynaklar, ayn zamanda sava ve afet risklerini de azaltacak den-geli ve srdrlebilir kalknmaya ynlendirilebilir. Bir nleme kltr oluturmak kolay deildir. nleme mali-yetlerinin imdi denmesi gerekirken, yararlar uzun vadede grlecektir. te yandan, salanacak yararlar elle tutulabilir deildir; gereklemeyen afetlerdir.

Yaklak 50 yldr, son derece zor artlar altnda, AGM alanlarnn youn emei ile on binlerce afet kayd olumutur. Kitap afete duyarl planlama ve yaplamadan uzak olan lkemiz yerleim birimlerinin (belediyeler, beldeler, kyler ve mezralar) afet servenini anlatmaktadr. Dolaysyla da Afet leri Genel Mdrlnn yaptklarn ve yapabildiklerini

Mustafa TAYMAZ

Afet leri Genel Mdr

KATKIDA BULUNANLAR Bu kitab yazanlar kapakta belirtilmitir. Belirtilmeyen ise, kitabn altyapsnn olumasn salayan, son 50 yldr zor artlar altnda afet blgelerinde mcadelelerini srdren bata teknik elemanlar olmak zere, tm AGM personelidir. Bu teknik elemanlardan, bazlar, isimleri raporlardan saptanabildii ve veritabanna girildii kadaryla yledir:

ARAZ ALIMALARI: A.ATE, A.ADNAN, A.AKARMAN, A.AKARSAN, A.AKDAN, A.AKER, A.AKIN, A.AKSOY, A.AKT, A.AKTA, A.ALTAN, A.ALTIPARMAK, A.ALTIYOLLAR, A.ARTA, A.ASLAN, A.AVCI, A.AYDIN, A.AYDODU, A.AYHAN, A.AYIKPEHLVAN, A.BARUT, A.BAYDA, A.B.BA, A.C.TUN, A.CANAL, A.COARLAR, A.ADA, A.ANAK, A.ATIRGAN, A.EVK, A.FT, A.RTK, A.D.ONAL, A.DEMR, A.DEMRBA, A.DENZ, A.DLER, A.DNAY, A.DNOLU, A.DOAN, A.E.DERMENC, A.E.IIK, A.E.USUL, A.E.YAYLALI, A.ELDEMR, A.ENVERYAYLALI, A.ERASLAN, A.ERDOGAN, A.ERDOMU, A.FUATAKMAK, A.GKTEN, A.GKTEPEL, A.GLDEMR, A.GNAY, A.GNER, A.GVEN, A.H.BAYRAM, A.IIK, A..AYDIN, A..ZEN, A..ZTRK, A..PEKMEZOLU, A..YT, A.HSANONARICI, A.NCEOLU, A.SCAN, A.K.ATAMAN, A.KAHRAMAN, A.KARAASLAN, A.KARADENZ, A.KASARSAN, A.KASIM, A.KAYA, A.KAYITMAZBATIR, A.KEECLER, A.KEECOLU, A.KILI, A.KIZILTU, A.KOCA, A.KOAK, A.KORKMAZ, A.KKSAL, A.M.KAYAR, A.M.ZBLGN, A.MECTKAYAR, A.MERT, A.N.ULUCAY, A.ORTON, A.OTU, A.OZGUVEN, A.LMEZ, A.NEMEZ, A.RMEZ, A.ZBA, A.ZBEK, A.ZCAN, A.ZDEN, A.ZDL, A.ZER, A.ZGNER, A.ZGVEN, A.ZGVEN, A.ZL, A.ZMEN, A.ZAHN, A.ZTEL, A.ZTRK, A.R.BAER, A.R.BLEN, A.S.TUN, A.SALAM, A.SAMAL, A.SAHN, A.SAM, A.SANCAKTAR, A.SAYMAZ, A.SEYMEN, A.SNMEZ, A.SUGDEN, A..GN, A.AYN, A.T.YCEL, A.TABBAN, A.TAN, A.TANRIVERD, A.TEKKEN, A.TEMZ, A.TOPU, A.TURANYCEL, A.TRKOLU, A.UAK, A.UAL, A.UURLUAY, A.UZUN, A.RKMEN, A.RKMEZ, A.VURAL, A.VURANDEMR, A.Y.TEMZ, A.YACI, A.YAVUZ, A.YAZMAN, A.YIGIT, A.YILMAZ, A.YT, A.YCE, B.ACAR, B.AKDEMR, B.AKSU, B.ALACAHAN, B.ALDEMR, B.ALTUNHAN, B.BEL, B.BOZKURT, B.AKIR, B.GNGR, B.GRBZ, B.HALLOLU, B.ILDIR, B.KARASU, B.KAYA, B.M.DEMR, B.M.TEKN, B.OKAY, B.OKUMU, B.ZCAN, B.ZELK, B.ZKAN, B.PAK, B.AHN, B.TOPU, B.TUN, B.TURALOLU, B.YKSEL, C.A.BOYUER, C.A.KARAKO, C.AKA, C.AKIN, C.BAAR, C.BEYAZ, C.CCOLU, C.ALAR, C.ALAYAN, C.AKMAK, C.AKMUR, C.DEDE, C.ILGANLI, C.BAARIR, C.KALAYCIOLU, C.KARA, C.KARAARSLAN, C.KARAKSE, C.KILI, C.KILIN, C.KOCAMAN, C.KO, C.NAKNLER, C.LMEZ, C.ZTAKIN, C.ZTRK, C.SEV, C.TURAN, C.TURGUT, C.YARGI, C.L.BLGN, .TETK, .UURTA, D.AKAOLU, D.AKIN, D.AKTA, D.AKTAOLU, D.ATAKY, D.D.TUNA, D.MEYDANLI, D.POLAT, D.SARAOLU, D.AHN, D.TA, D.TEKNGNDZ, D.Y.NAN, D.YILMAZ, DR.E.LAHN, E.A.YAZMAN, E.ACAR, E.AKIN, E.AKKO, E.AKPINAR, E.AKTAOLU, E.APAK, E.ATA, E.ATAMAN, E.ATE, E.AYBEK, E.AYDIN, E.BA, E.BENLAY, E.BLGN, E.BOZBA, E.BOZKURT, E.BOZUKLUOLU, E.CPLOGLU, E.ALIOLU, E.ATALKAYA, E.ELEB, E.DEMRANT, E.DEMRBA, E.DEMROK, E.DOLU, E.DURGUN, E.ERBA, E.ERSAL, E.GEN, E.GBELOLU, E.GREL, E.GLER, E.GLDERE, E.H.YARITAETN, E.LHAN, E.KELE, E.KOCABACAK, E.KOPARMAL, E.KSE, E.KURUMLU, E.NAMTI, E.ONALP, E.ONGUN, E.MEROLU, E.ZBA, E.ZBEK, E.ZTAKIN, E.PEKER, E.SAGZ, E.SPAHOLU, E.SOYDA, E.SULUMER, E.TAYFUN, E.TKN, E.TEMZ, E.USUL, E.G, E.YALIN, E.YIGIT, E.YILMAZER, E.YILMAZLAR, E.ZEK, F.ALTU, F.ANGIN, F.ATAK, F.AYDEMR, F.AYDIN, F.BNGL, F.AKMAK, F.DUMAN, F.ERASLAN, F.HALICI, F.SPRGL, F.KANDEMR, F.KARAKAYA, F.KAYA, F.KESKN, F.KRM, F.MAL, F.NBAT, F.ONHAN, F.ORHAN, F.OZKAN, F.ZCAN, F.ZDEMR, F.ZKANLAR, F.ZMERT, F.ZTRK, F.TACI, F.TMUR, F.TOKER, F.TOPRAK, F.UNAL, F.UYANIK, F.YAGCI, F.YABASAN, F.YACI, G.ALTAY, G.ARSLAN, G.AYGEN, G.BABAYT, G.BAYSAL, G.BOZ, G.ANLIYURT, G.DABAK, G.ERBAY, G.ERDEM, G.GRPE, G.GNEY, G.LGEN, G.KRPE, G.ZCAN, G.PEKGZ, G.SVAR, G.SNMEZ, G.ULUSOY, H.ALACAHAN, H.ALAN, H.ALICI, H.ALPTEKN, H.ALTUNTA, H.ARARAT, H.ATAYTR, H.AYTEMUR, H.B.AKIN, H.BAYRAK, H.BAYRAKTAR, H.BAYRAM, H.BLGN, H.BOYDA, H.BOZDA, H.ETN, H.DEMRAY, H.DLMEN, H.DNER, H.DOAN, H.DURUCAN, H.ERAYDENER, H.ERSEVER, H.F.TMER, H.GLTEKN, H.HARBELOLU, H..YT, H.SPR, H.KARA, H.KARADENZ, H.KAYA, H.KELE, H.KESER, H.KILINER, H.KOZACI, H.KMRC, H.KRPE, H.KK, H.M.ARARAT, H.M.ZER, H.MAHRZER, H.N.LER, H.NUHOLU, H.ORTAK, H.ORTAKAYA, H.OZKUCUK, H.ZGN, H.ZKAZAN, H.ZTAKIN, H.POLAT, H.RZGAR, H.SALHOLU, H.SARIBACAK, H.SARIKAYA, H.SAYGILI, H.SPAHOLU, H.SULUMER, H.EKERL, H.SECOLU, H.TATLI, H.TEMZ, H.TUNDEMR, H.TURHAN, H.TMDEMR, H.ULUSOY, H.NLSOY, H.ZGN, H.YALVA, H.YILMAZ, H.YT, H.YURDUSEVEN, H.ZEREN, .ALYAZICIOLU, .AKAN, .AKKAYA, .ALKAN, .APALLI, .ARIK, .BARBAROS, .BAYRAM, .AKMAK, .AMLIBEL, .ETNKAYA, .ETNTRK, .DERVOLU, .DOAN, .EKC, .ERCAN, .ERDEM, .GEZ, .GNDODU, .GNDZ, .H.AKIR, .H.DOAN, .KAAR, .KARA, .KARAMAN, .KAYA, .KAYAKIRAN, .KURUAY, .ZDEMR, .ZELCE, .ZKAHYA, .ZKAN, .ZTAN, .PEKMEZ, .PEKMEZCOLU, .ENEL, .EREN, .T.BOLAT, .TAAN, .TEKKAN, .TEMZ, .TOKTAY, .TURER, .TURGUTBOLAT, .YAAR, .YILMAZ, .YT, .ZENGN, K.AIKGZ, K.AKKAYA, K.ALTAYLI, K.ASLAN, K.BATA, K.BERBER, K.BERBEROLU, K.BLKBAI, K.C.BAYINDIR, K.CALAP, K.CALAPLI, K.CANPOLAT, K..DEMREZEN, K.ARDAK, K.ELK, K.ETN, K.DEMR, K.DORUK, K.EMRE, K.ERDEM, K.GEMALMAZ, K.GKKAYA, K..BALCI, K.NCEZ, K.KAYIHAN, K.KESKN, K.KROLU, K.KSEREN, K.KSOLU, K.KUTERDEM, K.KRKOLU, K.OKU, K.OKYAR, K.OPAN, K.ZCAN, K.SAYAN, K.SOFUOLU, K.ENER, K.MANK.TAOLU, K.NAL, K.Y.GKKAYA, K.YANIKMEROLU, K.YAZICI, K.YILMAZ, L.ALTINKAYNAK, L.BLGN, L.KOCABA, L.Y.OZAN, M.A.AKIN, M.A.EROL, M.A.GLDAL, M.A.KAYA, M.A.MENEVS, M.A.UTKAN, M.ABBASOLU, M.ABU, M.ACAR, M.AIKGZ, M.AKAKAYA, M.AKKAYA, M.AKTAN, M.AKYZ, M.ALEROL, M.ALKAN, M.ALKAYA, M.ALPTEKN, M.ALTAN, M.ANGIN, M.ARARAT, M.ARIK, M.ARITRK, M.ARSLANTA, M.ASLANTI, M.ATAK, M.ATALAN, M.ATALAY, M.ATEKEN, M.ATK, M.ATTAN, M.AYNACI, M.B.BATUR, M.B.KESKN, M.B.ZELK, M.B.TURALIOLU, M.BACI, M.BAKACAK, M.BALCI, M.BASMACIOGLU, M.BEKTA, M.BELHOLU, M.BINGOL, M.BLGE, M.BNGL, M.BULUT, M.BULUTOLU, M.BUYRUK, M.CAN, M.CANDEMR, M.CELKCAN, M.COKUN, M.CBEK, M.AMAN, M.AKIR, M.ALIM, M.ELKCAN, M.ETN, M.ETNTA, M.EK, M.OKUN, M.BEK, M.DAL, M.DEMR, M.DNER, M.DORUL, M.DUR, M.DNDAR, M.E.BOATEKN, M.E.DURGUN, M.E.PEKER, M.ER, M.ERCAN, M.ERCN, M.ERDAI, M.ERDEMRC, M.EREN, M.ERENGL, M.ERGUN, M.ERTRK, M.F.HARVURAN, M.F.KILIN, M.FATH, M.FATHKILIN, M.FINDIKLI, M.G.KANAT, M.GELD, M.GEN, M.GEREK, M.GBEK, M.GZM, M.GNAY, M.H.PAAOGLU, M.HALICI, M.HALICIM, M.HARIKI, M.HOROZ, M.HSEYNPAAOLU, M..SKAR, M..ZDEMR, M..PEKMEZOLU, M.LHAN, M.MAMOLU, M.K.AIKGZ, M.K.TATLIDL, M.K.TFEK, M.KAFADAN, M.KAFADAR, M.KALA, M.KAPLAN, M.KARA, M.KARAGZ, M.KARAGZEL, M.KARAL, M.KARAKEL, M.KARAKSE, M.KARATA, M.KAYA, M.KAYAR, M.KAZANCI, M.KEMAL, M.KILINER, M.KIRCI, M.KSEOLU, M.KULU, M.KUTLU, M.LALE, M.MAV, M.N.ASLAN, M.N.SEYHAN, M.N.YAMUR, M.ONARAN, M.ONARMAN, M.OZER, M.RETMENOLU, M.KSZ, M.NARMAN, M.ZDAL, M.ZDEMR, M.ZER, M.ZTEMUR, M.PEHLVAN, M.PINARN, M.PSKL, M.S.EZBERC, M.S.KK, M.SALAM, M.SANDIKI, M.SARIEK, M.SAYAN, M.SELMKOAK, M.SEMERC, M.SUNGUR, M..ANIK, M..GNAY, M.AHN, M.AN, M.MAN, M.KRGRAY, M.TARLACIK, M.TADEMR, M.TEKBA, M.TEKN, M.TURAN, M.TUTAK, M.TUYRAN, M.TRKOLU, M.TTER, M.UUR, M.ULUSAN, M.ULUSOY, M.UYTUN, M.VARAN, M.YALIN, M.YAVA, M.YERDELEN, M.YILDIRIM, M.YILDIZ, M.YILMAZ, M.Z.ILI, M.Z.TUN, M.Z.ULU, M.ZARALOLU, M.ZARARLIOLU, M.ZECN, N.ACA, N.AKALIN, N.AKIN, N.AKKAYA, N.AKMAN, N.AKTAN, N.ARINC, N.ATALAY, N.B.YILMAZ, N.BAKAR, N.BAKIR, N.BAYLKE, N.BEKER, N.BODUR, N.BOZKURT, N.BULUT, N.BYKKSE, N.COSKUN, N..MFTOLU, N.ALLI, N.EB, N.DELATOLU, N.DORTERLER, N.DRTER, N.E.BARUT, N.ERDAL, N.ERGN, N.EROGRUL, N.ERTURUL, N.ESEN, N.ESK, N.GLER, N.LER, N.LKMEN, N.KARABAY, N.KARACA, N.KARUT, N.KILI, N.KO, N.KOLUDAR, N.KU, N.MACT, N.MALKAROLU, N.MFTOGLU, N.NAL, N.ZBAY, N.ZDEMR, N.ZDEN, N.ZGNER, N.ZTRK, N.PERZAN, N.PRN, N.S.YILDIRIM, N.SEVNCER, N.SEYDOLU, N.SEYFE, N.SEYF, N.AHN, N.TADEMR, N.TORAMAN, N.TURHAL, N.ULCAY, N.ULUSOY, N.NC, N.VAROL, N.YILMAZ., N.ZARALIOLU, O.AKMAN, O.ARIKAN, O.ATAMAN, O.ALAR, O.EK, O.DAG, O.DNDAR, O.ERGNAY, O.GKE, O.GUREL, O.GLER, O.GREL, O.GROL, O.GRSEL, O.R, O.YMAYA, O.KARAK, O.KAVUKU, O.KIRGZ, O.KSL, O.KMR, O.MERSN, O.PIHTILI, O.SARAL, O.SARICAM, O.SAYGI, O.SOLAK, O.AHN, O.TOSUN, O.SKDAR, O.YURDATAPAN, O.ZENG, .AKBULUT, .ARDAHANLI, .BRKAN, .BOLCAN, .DURGUN, .LBEY, .KARA, .KBULUT, .KO, .KURAL, .M.YAVA, .AHN, .NC, .YAZAR, .YILMAZ, .ZORLU, P.ARSLAN, P.BLGC, P.ALIKAN, P.YALIN, R.ALAN, R.ALHAN, R.B.ALTUNHAN, R.BLEN, R.BULUT, R.AT, R.ETNKAYA, R.OSKUN, R.DEMRBA, R.DEMRC, R.DEMRTA, R.DL, R.ERTURUL, R.GKALP, R.GREL, R.KARA, R.KARACA, R.KK, R.MERT, R.ZTK, R.ZTRK, R.PAMUKU, R.SYAHGZ, R.SMER, , R.TEKN, R.TURAN, R.UZ,


viii

R.YALCIN, R.YILDIRIM, R.YILDIZ, R.YILMAZ, R.ZORLU, S.ACAR, S.AARCAN, S.AHIOLU, S.AKSOY, S.ALAAM, S.ALTAN, S.ALTINKESKN, S.ARAT, S.ARIKAN, S.ARSLANOLU, S.ARTUN, S.ASIOLU, S.ASLAN, S.ASLANOLU, S.ASLANTAS, S.ACIOL, S.ATAK, S.ATMACA, S.AVCI, S.AYEK, S.AYHAN, S.B.KO, S.BABA, S.BABAYT, S.BABAI, S.BARA, S.BARAT, S.BATTAL, S.BECER, S.BENGSU, S.C.EN, S.CARTIL, S.CARTILLI, S.AMLIYURT, S.ARTILLI, S.LNGR, S.DA, S.DEMR, S.DEVECOLU, S.DOANCI, S.EKC, S.ERASLAN, S.ERCAN, S.ERDEM, S.ERDOAN, S.ERGL, S.ERGN, S.ERTENL, S.EZBER, S.EZBERC, S.EZGN, S.GENCOLU, S.GEZ, S.GONENC, S.GZ, S.GURAY, S.GUVENC, S.GL, S.GNEN, S.GNER, S.GNEY, S.GNGR, S.GRELOLU, S.GRSEL, S.GRSOY, S.GVEN, S.HALLA, S.HINCAL, S.LER, S.KAHRAMAN, S.KARAASLAN, S.KARAKA, S.KARAMAN, S.KARAPINAR, S.KAZAZ, S.KILINOLU, S.KPER, S.KOER, S.KSKOLU, S.KURT, S.KRTNLOLU, S.LVAOLU, S.MAHROLU, S.MAZLUM, S.MELK, S.MER, S.MUFTUOGLU, S.NUR, S.OUZCAN, S.OKTAN, S.OKTAY, S.OKUYUCU, S.ORTAY, S.ZATALAY, S.ZBAY, S.ZCAN, S.ZELK, S.ZGL, S.ZGNEY, S.ZHAN, S.ZRRK, S.ZSAN, S.ZSANE, S.PARLAK, S.PAALI, S.RAHMAN, S.S.GNEY, S.SAHN, S.SEVM, S.SEZGN, S.SOYLU, S.AHN, S.ANTRK, S.AYN, S.ENTK, S.TA, S.TORAMAN, S.TNLEL, S.UGUZCAN, S.UURLU, S.UYAR, S.VURAL, S.YAGCI, S.YAZGAN, S.YEL, S.YILDIRIM, S.YILMAZ, S.YIMAZ, S.YT, S.YNLEL, S.ZAFER, .AKC, .AKTA, .ALTUN, .ARAT, .ASLANTA, .BABAI, .BACI, .BOZKURT, .CANBAZ, .ALI, .APAN, .INAR, .DALI, .EKC, .EKNC, .ELMAAALI, .GENELOY, .KAHRAMAN, .KARACA, .KAYDERLOLU, .KOLAYLI, .KRTNL, .KRTNLOLU, .KRTN, .MELEK, .MELK, .ONACAK, .NHAN, .ZTOPUZ, .AHN, .ENOCAK, .ENTRK, .TANAY, .UUZCAN, .YILDIRIM, .YILMAZ, .YCEL, T.AKSOY, T.ALTINSU, T.AYFER, T.BAKLACI, T.BAKLAVACI, T.BERKMEN, T.DEMR, T.DKMEN, T.DLMEN, T.DNMEZ, T.EKNCOLU, T.ERENBLGE, T.ESER, T.GURSEL, T.GREL, T.GRSELMZALI, T.KIR, T.KUTLAY, T.KTK, T.ZDEMR, T.PEKUZ, T.SONGR, T.SOYSAL, T.AMAZ, T.TEMZ, T.UZUN, T.STN, U.AKKAHVE, U.COKUN, U.KURAN, U.STNDA, .A.YCE, .SEVEROLU, V.ELK, V.DEMRKIRAN, V.EKC, V.ERDEM, V.GKTEPE, V.KAYA, V.KOLBAY, V.RIKINOLU, V.EYHVELOLU, V.IHVELOLU, V.NLSOY, V.REK, V.YAKA, V.YAZISI, Y.TANI, Y.AKAY, Y.AKGL, Y.AKOLU, Y.ALAY, Y.ALEMSOLU, Y.ALPER, Y.AYFER, Y.BAKIR, Y.BAOLU, Y.BESLER, Y.BLGE, Y.AKIR, Y.EK, Y.DEVRM, Y.DOKUMACI, Y.EKOLU, Y.ERAT, Y.ERKALAN, Y.ERM, Y.ESAT, Y.BSOGLU, Y.NECK, Y.K.GKKAYA, Y.KARADA, Y.KARAGZ, Y.KATAL, Y.KAYA, Y.KECEC, Y.OZAN, Y.ZDEMR, Y.RAKICI, Y.S.DORULUK, Y.TEMZ, Y.UAR, Y.UURER, Y.YILMAZ, Y.Z.SALBA, Z.ACAR, Z.ALTA, Z.AIOLU, Z.BARUT, Z.BOMBA, Z.AKIR, Z.DOANCI, Z.ERDEM, Z.NCE, Z.SLER, Z.KAZAZ, Z.MAKAL, Z.MUTLU, Z.SALBA, Z.SSMAN, Z.ULU, Z.UR, Z.YAZICI...

VERTABANI TASARIMI:

AHMET DEMR, OKTAY GKE, AHMET TEMZ

VER GR: A.BLENT BA, AHMET TEMZ, ABDULLAH YENGN, AHZER KOAK, AHMET DEMR, AYHAN IIK, B.MURAT DEMR, BLENT OKAY, CANAN AKIN, DEM TETK, DOAN TA, EMEL KOCABACAK, FATMA ERASLAN, GL SVAR, GLAY PEKZ, GLDEN ERDEM, GLNUR KRPE, GLSEREN BAY-SAL, H.GKSU BABAYT, H.BRAHM YT, H.NAZIM LER, HALL ATAYTR, HARUN ZTAKIN, HASAN GRHAN LGEN, HAM ALACAHAN, BRAHM EREN, LHAM YAAR, LKNUR GNDODU, KEMAL CANPOLAT, M.KEMAL TFEK, M.ZEK ULU, M.SERHAT KK, MEHMET ATALAN, MUHARREM DUMANLILAR, MURAT ZER, MUSTAFA AKTAN, MUSTAFA ZTEMUR, NLGAR KILI, NLGN MFTOLU, OKTAY GKE, ZLEM DURGUN, PEHLL BLG, REYHAN YILDIZ, RUKYE ALAN, S.BUKET KO, SABR SEVM, SADULLAH YACI, SAM ERCAN, SEVAL ASLAN, SEVAL LER, SEVM ZSAN, SHEYLA OKUYUCU, ADUMAN ARAT, TANER AKSOY, VEHB ATALAY, YALIN KARADA, YUSUF AKAY, YUSUF ALEMSOLU, YCEL EKOLU

HARTALAMA - ANALZLER:

OKTAY GKE, ENAY ZDEN

REDAKSYON: DEM TETK

DER KATKILAR:

HAYRYE ENGN, . MURAT YAVA, M. SERHAT KK, DEMET AHN, SNAN DEMR

DZG / SAYFA TASARIMI:

OKTAY GKE

KAPAK TASARIMI: S. KAAN ZENER

1. AFETLER LKES: TRKYE

1.1 GR

lkemiz, jeolojik, jeomorfolojik yaps ve sahip olduu iklimsel zellikleri nedeni ile byk can ve mal kaybna yol aan doal afetlerle sk karla-maktadr. Son 60 yllk istatistiklere bakldnda; doal afetlerin lkemizde neden olduu dorudan ve dolayl ekonomik kayplarn, Gayri Safi Milli Haslamzn %3-4 orannda olduu grlmekte-dir (A..G.M. Eitim-Haber, 2001). Sadece dep-remler yznden, 1950den bu yana yaklak 32.000 vatandamz hayatn kaybetmitir.

Doal afetler, son yllarda sklkla sylendii ze-re bir kalknma sorunudur. nk, genellikle uy-gun olmayan kalknma politikalarnn sonucudur-lar, gelimekte olan lkeleri daha sert vururlar, yoksulluun artmasna katkda bulunurlar ve kal-knma kurulular iin yksek ncelie sahiptirler. Dolaysyla, afetlerin, sklklarn ve iddetlerini lkesel bazda tanmlamak, afetlerin zararlarn grmek ve anlamak, afetlerin sekteye uratt kalknmann nndeki engellerden birini kaldr-maktr.

Afet olarak nitelendirilen doa olaylar, ngrl-mesi zor, ok nadir olarak gerekleen, gerek-letikleri zaman da rutin dngdeki insan hayatn ve doal yaam alanlarn - unsurlarn kesintiye uratan, byk hasarlara ve birok problemlere neden olan ve genellikle, bir corafik blgeyi etki-leyen byk felaketlerdir. Doal afet zararlar, son yllarda, btn dnyada eitli nedenlerden dolay olduka artmtr. Afetlerin ve hasarlarnn artma-snn arkasnda, sadece deprem, sel, heyelan gibi doa olaylar deil, buna ek olarak, son yllarda yksek riskli alanlarda kentsel gelimenin, dier bir deyile, nfus artnn hzla devam etmesi yatmaktadr (Torre-Enciso ve ark., 2001).

Trkiyenin bugnk byk kentlerinin hemen hepsinin kentleme asndan geliimi, gemite kurulduklar blgenin jeolojik zellikleri dikkate alnmakszn olmutur. Oysa, herhangi bir blge-deki yerleme, ulam ve sanayileme, o blge-deki doal evre dengesini byk lde etkiler. Bu etkileimden doabilecek olas zararlarn n-lenebilmesi iin, bu tr bir gelimenin doal evre zerindeki etkilerinin denetim altna alnmas zorunludur.

Afet tehlikeleri asndan hassas bir corafyada bulunan lkemizde, yerleim alanlarnda afet tehlikelerinin nlenmesi ve/veya afet risklerinin ve zararlarnn azaltlmasnda en aklc ve etkin yn-temin, planlama ve uygulama srecinin afet du-yarl planlama yaklamlarn ve risk ynetimini ierecek bir biimde kurgulanmas olduu tart-lmaz bir gerektir. Bu yaklam, afet tehlikeleri-ne maruz alanlarda her tr ve lekteki planlar hazrlanrken ncelikle, yerbilimsel almalarla tm tehlike ve risklerin belirlenmesini gerektir-mektedir.

Bu kitap, neredeyse tamam afete duyarl planla-ma ve yaplamadan uzak olan lkemiz yerleim birimlerinin (belediyeler, beldeler, kyler ve mez-ralar) yaklak son 50 yldaki afet servenini an-latmaktadr. Dolaysyla da Afet leri Genel M-drlnn yaptklarn ve yapabildiklerini

1.2 AFET LER GENEL MDRL (AGM)

ok eski yllardan gnmze dein dnyann eitli lkelerinde meydana gelen afetlerde yerel jeoloji ve zemin yapsnn yapsal hasarlar zerin-de nemli etkileri olduu gzlenmekte ve bu etki-leri ortadan kaldracak veya azaltacak yol ve yn-temler aranmaktadr. Byk depremler sonrasn-da genellikle yer deitirme veya baz blgelere yerleme ve yaplama yasa getirme tarzndaki bu uygulamalara tarihi devirlerden gnmze kadar bir ok lkede rastland gibi Trkiyede de yaygn rnekler bulunmaktadr.

Trkiyede gerek lke genelinde ve gerekse yerel lekte afet risklerinin belirlenmesi ve zararlarnn azaltlmas almalarna takn ve deprem olay-lar ile balanm ve ilk olarak 1943 ylnda 4373 sayl Takn Sulara ve Su Basknlarna Kar Korunma Hakknda Kanun ile 1944 ylnda 4623 sayl Yer Sarsntlarndan Evvel ve Sonra Alna-cak Tedbirler Hakknda Kanun karlmtr. 4623 sayl yasann karlmasndan sonra lke gene-linde deprem tehlikesini belirleyen haritalar (Tr-kiye Deprem Blgeleri Haritas) ve bu blgelerde yaplacak yap ve yerlemelerin bal olaca koullar ieren ynetmelikler hazrlanm ve


2

zaman iinde deien ihtiyalara ve teknolojik gelimelere paralel olarak gelitirilmitir.

Trkiyede byk kayplara yol aan doal afetler ile ilgili zarar azaltma, nleme ve arlkla da yara sarma almalar 1958 ylna kadar byk afetler iin kartlan zel uygulama kanunlaryla srd-rlmeye allm, 1959 ylnda Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle Yaplacak Yardmlara Dair Kanun unun yrrl-e girmesinden sonra konu daha geni kapsaml olarak ele alnabilmi ve ilgili almalar yrte-bilmek amacyla 1965 ylnda mar ve skan Ba-kanl bnyesinde Afet leri Genel Mdrl kurulmutur.

Afet leri Genel Mdrl; 7269 sayl Kanunun 1968 ylnda deitirilen 1. maddesi ile deprem (yer sarsnts), yangn, su baskn, yer kaymas, kaya dmesi, , tasman ve benzeri afetlerde; yaplar ve kamu tesisleri genel hayata etkili ola-cak derecede zarar gren veya grmesi muhte-mel olan yerlerde alnacak tedbirlerle yaplacak yardmlar hakknda uygulanacak hkmleri belir-leme roln stlenmitir. Kanun hkmleri ere-vesinde, teknik ekiplerce yaplan almalar so-nucunda, yaam tehdit edecek boyuttaki afetlerin olmas veya olaslnn bulunmas halinde, va-tandalarn yklan veya hasar gren ya da hasar grme olasl olan konutlarnn "gvenli bir ala-na nakil edilmesi gerektii" karar vermesiyle farkl bir sre balamaktadr. Yaplan ettler sonucu afetzede olduklarna karar verilen kiiler, kendilerine yeni konut yaplmasn salayacak Kanuni artlar tamalar halinde bu yardmdan yararlanabilmektedir. Afetten etkileniyor olmas (afetzede olmas), kiilerin konutlarnn yapmnda kredi yardm almas iin yeterli saylmamakta, Kanuni koullarnda salanmas (hak sahibi ol-mas) gerekmektedir.

Afet leri Genel Mdrlnn kuruluundan gnmze dein 7269 Sayl Kanunun 1. mad-desinde saylan afetler dnda zamanla baka afetlerin de eklenmesi sz konusu olmutur. r-nein; Zonguldak ilinde kmr galerilerinin k-mesi sonucu oluan tasmanlar, Bakanlar Kurulu Karar ile afet olarak deerlendirilerek afet kap-samna alnmtr (Daha sonra, ilerleyen yllarda tekrar karlmlardr). Ayn ekilde, gemi yl-larda yaam alan olarak kullanlan maaralarn kmesi, meteorolojik etkiyle son yllarda gz-lenmeye balayan hortum ya da mineralojik

kristal yaplar nedeniyle asbest (erinoit) ieren toprak - kayalarn kansere neden olmas gibi olaylar da kanun kapsamna giren afetler olarak deerlendirilerek, afetzedelerin gvenli bir alana nakli iin yeni konut alanlarnn bulunmasna ve yaplmasna gereke oluturmutur.

Ksaca AGM, kurulu ama ve grevleri dahilin-de, kurulduu ilk gnden bu yana lkemizde meydana gelmi yada gelmesi muhtemel afet olaylarn yerinde incelemektedir. Bu kapsamda, afete maruz olabilecek blgelerin, arazide yaplan ettlerle belirlenmesi ve bu blgelerde afete kar gerekli nlemlerin alnmas veya aldrlmas Ge-nel Mdrln grevleri arasndadr. zellikle, heyelan - kaya dmesi bata olmak zere, su baskn ve olaylarnda, muhtemel bir afet, alnacak tedbirlerle nlenebiliyorsa, gerekli uygu-lama AGM tarafndan yaplmakta ya da yaptrl-maktadr.

AGM, meydana gelmi bir afet sonrasnda ya da alnacak tedbirlerle nlenmesi mmkn - ekono-mik olmayan muhtemel afet koullarnda, sz konusu afet olayndan etkilenen afetzedeleri - hak sahiplerini belirler ve 7269 sayl Afetler Kanunu erevesinde deerlendirerek, maduriyetlerini gidermeye alr. Bir baka deyile afet olayn-dan etkilenen ve hak sahibi olmaya hak kazanan afetzedelere evini yapana yardm (EYY) ya da toplu ihale yoluyla (son zamanlarda Toplu Konut daresi TOK vastasyla), yer seimi almalar neticesinde belirlenen gvenli bir yere konut yap-lr - yaptrlr.

Aada Afet leri Genel Mdrlnn (Afet Ett ve Hasar Tespit Dairesinin), afet zararlarn azaltma ve yaralarn sarma kapsamnda yrtt- grev ve sorumluluklarnn bazlar zetlenmi-tir:

Olmu ve\veya olmas muhtemel doal afet olaylarndan (Heyelan, Kaya Dmesi, Su Baskn, vb.) etkilenmi ve\veya etkilenebile-cek yerleim yerlerinin jeolojik ettleri yapmak, afete maruz blge snrlarn belirlemek,

Afet tehlikesi saptanan yerlerde (kaya dmeleri ve olaylar gibi) alnacak nlemleri belirlemek ve projelendirmek,

Blgesel lekte meydana gelen deprem, heyelan, su baskn ve afetlerinde Blgesel Afet Etkililik Onaylarn almak ve afetin gerektirdi-i tm jeolojik ettleri yapmak,


3

Su baskn afetine ynelik ettler ile ilgili olarak DS Genel Mdrl ile koordineyi sa-lamak ve gerekli grldnde mterek ett yapmak,

Ky geliim alanlarnn jeolojik ettlerinin kontroln yapmak,

7269 sayl yasaya gre hak sahibi olan afetzedelere yeni yerleim alanlarnn seilmesini salamak ve jeolojik-jeoteknik ettlerini yaptrmak ve raporlarn onaylamak, raporlarn arivlenme-sini, istatistiksel bilgilerin deerlendirilmesini sa-lamak, grev konular ile ilgili Valilik ve vatanda bavurularna cevap vermek,

7269 1051 sayl Kanunun 1,2 ve 14.maddelerine gre, zel mhendislik brolarn-ca, niversitelerce ve ller Bankas Genel Mdr-lnce hazrlanan, yerleim alanlaryla ilgili imar planlarna esas jeolojik, jeolojik-jeoteknik ett raporlarn sahada inceleyerek, Doal Afet Risk-leri asndan Yerleime Uygunluk deerlen-dirmesini ve kontroln yapmak,

Organize Sanayi Blgeleri iin dzenle-nen jeolojik-jeoteknik ett raporlarnn incelenme-si, deerlendirilmesi ve uygun bulunanlarn onay-lanmasn salamak,evresel Etki ve Deerlen-dirme (ED) Raporu toplantlarna katlarak afet riski asndan gr vermek ve bu dorultuda hazrlanan jeolojik-jeoteknik ett raporlarnn ince-

leme, deerlendirme ve onaylanmasn gerek-letirmek,

7269 sayl yasann 5. maddesi gerei, doal afet zararlarnn azaltlmas ve biliim tek-nolojisinin afet zararlarn azaltma i ve ilemle-rinde kullanlmas konularnda almalar yapmak ve projeler retmek,

Afetzedeler iin seilen yeni yerleim alanlarnn harita, plan, aplikasyon ilemlerini yapmak veya yaptrmak,

Kadastrosu olmayan yeni yerleim yerle-rinin afet kadastrolarnn yaplmasn salamak, kamulatrma, tapu ve tescil ilemlerini yrtmek, tahsis ilemlerini izlemek, gerektiinde afetzede yeni yerleim alanlarnn imar planlarn yapmak, yaptrmak ve onaylamak ve benzeri almalar yrtmek eklinde ifade edilebilir.

Bu kitap Afet leri Genel Mdrlnn kuruldu-u gnden bu yana yaptklarn, genellikle istatis-tiksel bazda zetleyerek, Trkiyenin afet portre-sini gzler nne sermeye almaktadr. Tm gelimi toplumlarn kltrne ilenmi olan, ta-rihten, olmu olandan ders alnmas ve ayn yan-llarn tekrarlanmamas olgusuna bir miktar da olsa katkda bulunulabilmesi ise yazarlarnn bir beklentisidir. Aadaki buna tezat bir rnektir (ekil 1 ve 2).

ekil 1. Sapanca Vakf Oteli'nin ve civarndaki alann, 22 Temmuz 1967 depreminden ald hasarlar ve zemin deformasyonlar, 25.03.1968 tarihli Jeolojik Ett raporunda AGM mhendisi Jeolog Ziya Barut tarafndan anlatlmaktadr. Sonu ksmnda ise, binada alnacak tedbir, tamir ya da glendirmenin, ksa ve uzun vadede tekrarlayan depremlerle bir fayda getirmeyecini belirtmektedir. Siyah beyaz resimler 1967 depreminin yol at bina ve zemin deformasyonlarn, renkli resimler ise 17 Austos 1999 depreminden sonra ar hasara urayarak yan yatan ve Sapanca Glne kavuan, daha sonrada yklan Vakf Otelini gstermektedir.

ekil 2. 1967 depreminde hasar gren, 1999 depreminde yklan Vakf Otelinin bulunduu noktada, be yldzl yeni bir otel ina edilmi ve 2005 ylndan bu yana hizmet vermektedir.

2. AFET BLG ENVANTER (ABEP) ALIMALARI

2.1 GENEL TANIMLAR

Afet, yerel kapasiteyi aan, ulusal veya uluslar aras yardm gerektiren, tahmin edilemeyen ve aniden meydana gelen, byk zararlar ile insan lmlerine neden olan olay olarak tanmlanmakta-dr. (Hoyois et al, 2006) Doal afet ise, deprem, sel, heyelan, , kuraklk, frtna, dolu, hortum gibi oluumu engellenemeyen jeolojik, meteorolojik ve hidrolojik kkenli ve/veya tetikli olaylarn sonular-na verilen genel addr.

Afetin bykl, afetin yol at can kayplar, yaralanma ve sakat kalma, yap ve altyap hasarla-r gibi fiziksel hasarlar ile ekonomik, sosyal ve psi-kolojik kayplarn toplam ile ifade edilmektedir. Afet bykln belirlemede, gelitirilmi ve uluslara-ras kabul grm iddet cetvellerindeki deerler kullanlr. Afetin byklne etki eden balca etkenler; olayn youn yerleme blgelerine olan uzakl, fakirlik ve az gelimilik, eitim eksiklii, bilgisizlik ve bilinsizlik, hzl nfus art, hzl - denetimsiz ve kaak yaplama, ormanlarn ve doal evrenin tahribi veya yanl kullanm, toplu-mun afet olaylarna kar nceden ald nleyici ve koruyucu nlemlerin dzeyi vbdir.

Uluslar aras snflandrmalarda afetler, doal afet-ler ve teknolojik afetler olarak iki grup altnda de-erlendirilmektedir. Doal afetler de kendi iinde hidrometeorolojik afetler ve jeolojik afetler eklinde ayrlmaktadr. Doal afet olarak , heyelan, ku-raklk, ktlk, ekstrem scaklklar, su basknlar, orman yangnlar, kasrgalar ve dier afetler (rne-in, bcek istilalar, dalga kabarmalar) kabul edil-mektedir. Jeolojik afetler iinde depremler, tsuna-miler ve volkan patlamalar yer almaktadr. Tekno-lojik afetler gruba ayrlmakta olup endstriyel kazalar, ulam kazalar ve eitli kazalar eklinde snflandrlmaktadr. Endstriyel kazalar iinde kimyasallarn salmas, endstriyel binalarn k-mesi, patlamalar, gaz kaaklar, zehirlenmeler ve radyasyon yer almaktadr. Ulam kazalar iinde hava, kara ve deniz tamaclnda meydana ge-len kazalar teknolojik afet olarak kabul edilmekte-dir. eitli kazalar grubunda yer alan endstriyel olmayan ve mahalli binalarn kmesi, patlama ve yangnlar da teknolojik afetler grubunda saylmak-tadr (Hoyois ve ark., 2006).

Kitapta anlatlanlar sadece doal afetleri kapsa-makta olup; doal afetler, jeolojik afetler ya da hidrometeorolojik afetler olarak ikiye ayrlmam tek bir balk altnda toplanmtr. Ayrca belirtilme-lidir ki, yazarlar kaynan yer kabuu zelliklerin-den ya da yerin derinliklerinden alan, heyelanlar gibi afetlerin, bir hidrometeorolojik afet olduu g-rne katlmasalar da, zellikle iklim deiiklii konusunda yaplan deerlendirmelerde, uluslara-ras literatrdeki genel kabullere bal kalnmtr.

Dier ksmlara gemeden nce, afet riski, afete maruz blge, afetzede, hak sahibi ve nakil tanm-lamalarn hatrlamakta fayda vardr.

Afet riski, hasar, zarar, kayp ve olumsuz sonulara yol ama potansiyeli tayan bir olayn, dourabile-cei maddi kayplarn toplamdr. Sigortaclk ve mhendislikte ise, ksaca "kayp olasl" olarak adlandrlmaktadr. Risk szc, belirli bir tehlike-nin, gelecekte belirli bir zaman sresi ierisinde meydana gelmesi halinde, insan, insan yerlemele-ri ve evre zerinde, bu unsurlarn zarar veya ha-sar grebilirlikleri ile orantl olarak yol aaca kayplarn olasln ifade eder. Riskten veya kayp olaslndan bahsedebilmek iin, belirli byklkte bir tehlike veya olayn var olmas, bu olaydan etki-lenebilecek deerlerin (insan, yap, v.b.) bulunmas ve bu deerlerin tehlike veya olaydan etkilenme oranlar veya zarar grebilirliklerinin tahmin edile-bilmesi gerekmektedir. Afet riski matematiksel olarak: Risk = Tehlike x Deer (Etkilenebilecek unsurlar) x Zarar grebilirlik (Etkilenme oran) olarak ifade edilebilir. Bu tanmdan da anlalaca zere, afet riskinin belirlenebilmesi iin ncelikle afete yol aabilecek tehlikelerin neler olduklarnn, yerleri, byklkleri, olu sklklar, tekrarlanma sreleri ve etkileyebilecekleri alanlarn belirlenme-si, bu tehlikeden etkilenebilecek, nfus, yap ve alt yaplar, ekonomik ve sosyal deerler, evre vb. gibi tm deerlerin envanterlerinin karlmas ve tehli-kenin gereklemesi halinde, bu deerlerin ura-yabilecekleri fiziksel, sosyal, ekonomik ve evresel kayplarn tahmin edilmesi gerekmektedir (A..G.M., 2006).

Mevzuatmz afete maruz blgeyi; yer sarsnts (deprem), yangn, su baskn (sel), yer kaymas (heyelan), kaya dmesi, ve benzeri afetlere uram olduu veya urayabilecei, Bayndrlk ve skan Bakanl, (su basknlar iin Devlet Su


6

leri Genel Mdrl) tarafndan tespit edilen ve afete maruz olduu Bakanln teklifi zerine Ba-kanlar Kurulunca kararlatrlan blge olarak tanm-lamaktadr. Bu blgelerde yaplacak olan yaplarn uymas gereken teknik artlar, Bayndrlk ve skan Bakanlnca hazrlanan ynetmeliklerle belirlen-mektedir (rnein Deprem Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakkndaki Ynetmelik).

Afetzede tanm, herhangi bir afet olayndan dolay hanesi kullanlamaz hale gelmi ya da gelmesi muhtemel kiiler iin kullanlmaktadr. Afete maruz kalan ya da kalabilecei ngrlen bir tek konutta, yasal kriterlere gre birden fazla hane, yani afet-zede bulunabilir. Bunlar kanun ve ynetmeliklerde belirlenen kriterleri yerine getirirlerse hak sahibi olurlar. Etkili nakil; haneleri kullanlamaz hale gel-mi ya da gelmesi muhtemel, 7269 sayl Afetler Kanununa gre Genel Hayata Etkili bulunmu afet olaylarndaki afetzede saysn belirtmektedir. Kitap iinde, baz yerlerde afetzede says yerine nakledilen konut says terimi ile kullanlmtr.

2.2 AFET VERLER

Afet verileri, meydana geldikleri lkelerde, ariv, veritaban veya envanter eklinde bir araya getiril-mekte ve afetlerin boyutlar belirlenmektedir.

Afet envanter almalarnda, genellikle insan ve ekonomik kayplara ait veriler dikkate alnmakta-dr. Uluslar aras veri taban almalarnda EM-DAT ve DESINVANTER en fazla kullanlan metot-lardr. EM-DAT veri tabannda aadaki kriterler-den en az birisine uygun olan afetler dikkate aln-maktadr (Tschoegl L. ve ark., 2006);

10 veya daha fazla insan lmne sebep olan,

100 veya daha fazla insan etkileyen,

lkede yardm durumu aklanan,

uluslar aras yardm istenen afetler.

EM_DAT veri tabannda yer alan veriler; afet nu-maras, lke veya ehir ad, afet grubu (doal, teknolojik), afet tr ve alt tr, tarih (balama ve biti tarihi), l says, yaral says, evsiz kalanlarn says, etkilenen insan says (ilk yardm periyodu iin acil yardm gereken insanlar evlerini boaltmak zorunda kalanlar veya yer deitirenler), toplam etkilenen insan says, tahmin edilen zarar, dier bilgiler (lokasyon, enlem ve boylam, ikim verileri

vs.) olarak yer almaktadr (International Disaster Database).

DESINVANTER veritaban blgesel, ulusal ve lokal dzeyde afetlerin boyutlarn ortaya koymak ama-cyla gelitirilmi, Latin Amerika, Karaipler, Asya ve Afrikada toplam 16 lkenin kulland veritaban olup; l says, etkilenen kayp insan says, yer deitiren, yaralanan, zarar gren ev says, yklan ev bina says, byklk, lkelerin kendi para biri-minde ekonomik kayp miktar, USD olarak zarar, yollardaki zarar, rn zarar, hayvan says ve etki-lenen sektrler (su kaynaklar, iletiim, topografya vb.) veri olarak yer almakta orta ve kk lekler-deki afetleri de iermektedir (Disenvanter, 2003).

Dier lkelerin veritabanlar arasnda unlar srala-nabilir: Amerika SHELDUS 1900 ylndan beri gerekleen afetlerin konumsal zararlar, olaylar ve kayplarn yanstmaktadr. rn zarar, arazi mal mlk zarar dier veriler yannda nemsen-mektedir. Gney Afrika MADUSISA izleme, harita-lama ve afet olaylarnn analizlerini yapmak ama-cyla hazrlanmtr. Kanada afet veri taban CDD, 1900 ylndan itibaren meydana gelen doal ve teknolojik afetleri, Avustralya EMA veritaban 3 veya daha az len says, 20 yaral kriterlerini esas alarak nemli zararlar, yoksulluk, alt yap, tarm ve evreye olan etkileri gibi verileri iermektedir. lke-lere ait afet envanterler o lkelerde meydana ge-len tm afet trlerini kapsad gibi sadece tek bir afet trne ilikin ayr veritabanlar da bulunmakta-dr. USGS e ait deprem veritaban, teknolojik afet-lere ait UNEP/APELL, su basknlar iin DFO, tsu-nami iin NGDC, endstriyel kazalar iin MARS veritabanlar rnek olarak verilebilir (Tschoegl L. ve ark., 2006).

Trkiye Ulusal Afet Ariv Sistemi-TUAAS (A..G.M., 2008), kullanclara, zellikle de karar vericilere, uygulayclara ve aratrmaclara almalarnda yardmc olmak ve ayrca kamuoyunun kar kar-ya bulunduklar riskleri daha iyi anlayabilmelerini salayabilmek iin Trkiyede meydana gelmi afetler konusundaki verilerin elektronik ortamda hizmete sunulmasn amalamaktadr. Ulusal Afet Arivi Trkiyeyi etkileyen doal ve teknolojik afet-lerden, afet arivi kriterlerine uygun olanlar kap-samaktadr. Trkiye Ulusal Afet Ariv sisteminde yer alan afet kriterleri aada belirlenmi olup bu kriterler zaman iinde gelitirilebilecektir. Aada sralanan kriterlerden en az birinin olmas afet ari-vine dahil olmas anlamna gelmektedir.


7

En az 10 l veya,

En az 50 yaral veya,

Afetten etkilenen en az 100 kii olmas veya,

Genel hayatn olumsuz etkilenmesi veya,

Acil yardm talebinde bulunulmas.

Sz konusu sistemin, ilevsellik kazanmas, otur-mas zamanla olabilecektir. Her eyden nce disip-linli veri giriinin yaplmas bir n art olarak g-zkmektedir.

Bu almada verileri kullanlan afet envanteri, tamamen yazarlarn ve katkda bulunan AGM personelinin, kurumsal ihtiyalara daha hzl cevap verebilmek amacyla, gemiin bir dkmnn yaplabilmesi iin, kiisel bilgi ve becerileri dorul-tusunda oluturduklar mtevaz bir envanterdir. rnein, bu envanterde l ya da yaral says yoktur. Hatta bir ok zaman afetin tam tarihi de bilinmemektedir. Bunlar eldeki mevcut verilerin doas gerei envanterde yoktur. Bu almadaki envanter, yukarda uluslar aras ya da ulusal r-nekleri verilen afet envanterleri ile ayn kategoriye konulmamaldr. Dier yandan almann byle bir iddias da yoktur.

2.3 AFET BLG ENVANTER (ABEP)

Bu kitabn temel konusunu oluturacak ekilde, lkemizdeki afet olaylarnn mekansal ve istatistik-sel dalmn ortaya koyabilmek, Trkiyede 1950li yllardan bu yana meydana gelen afet olaylarn kapsayan bir bavuru kayna oluturmak, teknik elemanlara, bro ve arazi incelemelerinde kolaylk salamak, her tr ve lekteki afet tehlikesi al-malarna temel altlk oluturmak, Genel Mdrl-mzn yrtm olduu almalarn geriye dnk analizlerini yapmak ve afetlerin maddi ve manevi zararlarn gzler nne sermek amacyla Afet Bilgi Envanteri Projesi gerekletirilmitir.

Afet Ett ve Hasar Tespit Dairesi arivinde bulunan afet bilgilerini tasniflemek ve bilgisayar ortamnda veritabanna aktarmak kapsamnda ilk almalara 1993 ylnda balanm, teknik ve maddi imkansz-lklar nedeniyle veriler sadece bir bilgisayara kay-dedilmi, 1999 Marmara Depremi nedeniyle de veri girileri son bulmutur.

almann devam ettirilmesi 2003 yl sonunda tekrar gndeme getirilmi, eldeki eski verileri de

ieren daha kapsaml bir bilgi sistemine ihtiya duyulmutur.

Afet Ett ve Hasar Tespit Dairesi arivinde bulunan ve Mavi Dosyalar olarak adlandrlan afet ett raporlar incelenmi ve basit bir veri taban tasarm yaplmtr. Projenin tamam Afet Ett ve Hasar Tespit Daire Bakanlnn olanaklaryla srdrl-mtr.

Projede yaklak 50 teknik personel almtr ve bu aamada Daire Bakanl bnyesinde bir bilgi-sayar a mevcut olmadndan yaklak 25 bilgi-sayara ayr ayr veritabanlar yklenmi ve tm personelden veri giriine katk salanmas isten-mitir.

Veri girii 2005 yl sonunda ksmen tamamland-nda, yaklak yl sren, verilerin dorulanma-s, dzeltilmesi ve redaksiyonu, verilerin Corafi Bilgi Sistemine (CBS) entegresi (Geocoding) sa-lanmtr. lerleyen ksmlarda grlebilecei zere, CBS e entegre edilmi veriler afet trleri kapsa-mnda snflandrlm, eitli sorgulamalar ile ayr-larak alt balklar altnda deerlendirilmitir. Sorgu-lamalar genellikle, iller, ileler, afet olay says, afetzede says baznda yaplm, oluturulan dos-yalardan tematik (konulu) haritalar retilmitir. Te-matik haritalar verilerin dalm oranlar dikkate alnarak deerlendirilmitir. Bylece afetin tr, zaman ve mekansal dalm esasna gre haritalar elde edilmitir.

Afet trlerine gre en ok ve en az etkilenen yerler (yerleimler) tespit edilmitir. Elde edilen yeni veri-ler, tematik haritalar yannda grafik halinde de de-erlendirilmi ve sunulmutur. Afetlerin deerlendi-rilmesi, genellikle, afet olay saylar ve afetzede saylar baznda yaplmtr. Depremlerle ilgili veri-ler, bir blgeyi etkileyen deprem(ler) sonucunda hasar grm yerleim birimlerini ifade etmekte olup, heyelan, kaya dmesi yada su baskn gibi tekil - bamsz olaylar olmamas nedeniyle dep-remler olay baznda deerlendirilmemitir.

Afet trlerinin lke baznda oransal dalm belir-lenmeye allm ve basit ekonomik deerlendir-meleri yaplm ve meydana gelen hasarlar kap-samnda baz varsaymlar ile lke ekonomisine olan etkileri snrl olarak hesaplanmtr.

zetle, ABEP kapsamnda, Afet Ett ve Hasar Tespit Dairesinin, yerleim birimleri ile ilgili afet ettleri arivini oluturan afet ett raporlarndan, bu almay yapabilmek iin gerekli olarak belirlenen veriler, tasarlanan basit bir veritabanna girilmitir.


8

Veriler daha sonra mmkn olan detayda Corafi Bilgi Sistemine (CBS) aktarlm (yaklak 1/500.000 lekli harita detaynda gzlenen yerle-im birimleri baznda) ve analiz edilmitir.

2.4 AFET ETT VERLER, VERLERN ANLAMI VE BAZI BELRSZLKLER

Tm veriler yukarda belirtilen, arivlenmi afet ett raporlarndan derlenmitir. Sz konusu raporlar, herhangi bir yerleim biriminin urad ilk afet olayndan (AGM tarafndan ett edilen ilk afet olay) bu yana o yerleim birimi iin yaplm tm afet ettlerini, hizmetlerini iermektedir. Afet ett raporlar ve afete maruz blge kroki - haritalarnn yan sra, varsa, yer seimi raporlar, slah alma-lar ve zetleri, afetzede ve hak sahipleri ile ilgili dokmanlar da bu dosyalarda yer almaktadr. Bu raporlar, kimi zaman detayl afet bilgisi ve jeolojik bilgi ierirken kimi zaman da, zellikle blgesel afet olaylarnda i yknn youn olmasndan dolay, sratle hazrlanm daha yzeysel bilgiler iermek-tedir.

Bu kitapta sunulan hesaplama ve haritalamalarda, genellikle afetzede (nakline karar verilen hane) saylar kullanlmtr. Afetzede terimi, herhangi bir afet olayndan dolay hanesi kullanlamaz hale gelmi ya da gelmesi muhtemel kiiler iin kulla-nlmaktadr. Afetzede says; tam manasyla yk-lan, kullanlamaz hale gelen ya da kullanlmamas gereken konut saysn belirtmedii gibi (bu al-mada, bu anlamda kullanlmasnda bir saknca grlmemitir), hak sahibi saysn da belirtmez. nk, afete maruz kalan ya da kalabilecei ng-rlen bir tek konutta, yasal kriterlere gre birden fazla afetzede bulunabilir ve bunlar kanun ve y-netmeliklerde belirlenen kriterleri yerine getirmez-lerse hak sahibi de olamayabilirler. Bu almada kullanlan etkili nakil terimi; haneleri kullanlamaz hale gelmi ya da gelmesi muhtemel, 7269 sayl Afetler Kanununa istinaden hazrlanan "Afetlerin Genel Hayata Etkililiine likin Temel Kurallar Hakknda Ynetmelik" hkmlerince Genel Haya-ta Etkili bulunmu afet olaylarndaki afetzede sa-ysn belirtmektedir. Benzer ekilde; ilave nakil terimi, asl afet olayndan sonraki tarihlerde, bazen itirazlar sonucu yaplan ettler ile ilave edilen afet-zede saysn, bir baka deyile afet olaynn za-man ierisinde ilerlemesi - genilemesi (rnein bir heyelann genilemesi) neticesinde hanesi nakle-

dilme karar verilen yeni afetzedeleri temsil eder. Etkisiz nakil terimi, 7269 sayl Afetler Kanununa istinaden hazrlanan "Afetlerin Genel Hayata Etkili-liine likin Temel Kurallar Hakknda Ynetmelik" hkmlerince Genel Hayata Etkili bulunmam afet olaylarndaki afetzede saysn (dolaysyla maduriyetlerini kendi imkanlaryla gidermesi ge-reken hak sahibi olamayacak afetzedeler) belirtir. Nakil iptali terimi ise, herhangi bir afetten dolay afetzede olmu ancak ilerleyen yllarda afetin etkin-liini kendiliinden ya da alnan nlemlerle yitirmesi sonucu iptaline karar verilen afetzede saysn (rnein su baskn tehlikesine maruz kalan bir kyde, islah almalarnn ardndan bu tehlikenin ortadan kalkmas neticesinde afetzedeliklerin iptali) ya da 7269 sayl kanuna gre hak sahibi olma gerekliliklerini yerine getirmeyerek bu hakk kaybe-den afetzede hak sahibi saysn (rnein talep ve taahhtname vermemi afetzedeler) belirtmek-tedir.

Ayrca, bu almada kullanlan afet olay says terimi; ilgili yerleim birimi iin yaplm ve hazr-lanm afet ett raporu saysna karlk gelmekte-dir. Sz konusu afet ettleri genellikle ilgili yerleim biriminde afet olaynn tekrarlamas, yeniden tetik-lenmesi neticesinde hazrlanmakla beraber, AGM nin rutin dngsnde, kontrol ettleri ya da yer seimi almalar kapsamnda da yaplabilmekte-dir. Ancak tekrarlayan afet olaylarn, dier afet almalarndan ayrmak mmkn olmamtr.

Verilerin dosyalara ilenmesi srasnda ayn yerle-imde, birka afet tr nedeniyle yaplan etkili nakil verilerinin afet trne gre ayrm yaplmadan ilenmi olmas genel toplama ularken sorunlar yaratmtr. Yani, rnein bir yerleim biriminde, hem heyelan hem de su baskn afetinden dolay konutlarnn nakledilmesi karar verilen afetzedele-rin, kann heyelandan ve kann ise su bask-nndan afetzede kabul edildikleri verisine her za-man ulalamamtr. Bu ve benzer problemlerden dolay, bazen afetin tarihi, bazen afetin tr, ba-zense afetzede says, ilgili rapor dokmanlarn yorumlanmas ile elde edilmitir.

Afet ett raporlar; sz konusu afet olaynn, afete maruz alanlarn vs. gsteriminin yapld haritalar ve genellikle de leksiz krokileri iermektedir. Bunun sebepleri arasnda afet ett raporlarnn hazrland yerleim birimlerinin ounun krsal alanda bulunmas ve kadastrolarnn bulunmamas ya da son zamanlarda yaplm olmas, afete ma-ruz blge alnacak alann 1/25.000lik bir haritada


9

gsteriminin yaplmasnn mmkn olmamas say-labilir. Arazi verilerine ait corafi koordinat bulun-mayan krokilerin saysallatrlmalar mmkn ol-mam; bu yzden afet verileri sadece yerleim birimlerine atanarak (geocoding) corafi bilgi sis-temine aktarlmtr.

zellikle il ve ile merkezleri, hatta kylerin mahal-leleri iin; farkl corafi konumlarda meydana gelen afet olaylar, bu almada kullanlan saysal altlk haritalarn belli bir detayda olmasndan dolay (bu almada kullanlan saysal haritalar semt ve ma-halle baznda deil, sadece yerleim birimi deta-yndadr) sadece noktasal olarak atanabilmitir. Bu da st ste binmelere neden olmutur. rnein, Ankara - ankayay temsil eden farkl tarihlerde olmu bir ka heyelan olay, ankaya iindeki farkl mahalle ve semtlere ait olabilmekte fakat tek bir nokta ile gsterilmektedir.

Eldeki verilerin yaklak % 3, altlk haritalara (CBSe) atanamam, dolaysyla baz mekansal sorgulamalara dahil edilememilerdir. Bunun se-bebi; (1) sz konusu yerleim biriminin zaman iinde baraj, glet gibi yaplarn altnda kalarak ortadan kalkmas, (2) bu alma iin kullanlan altlk haritalarda ilgili yerleim biriminin ilenmemi, dolaysyla saysal ortama aktarlamam olmas (3) veritabanna giri esnasnda yaplan hatalar veya zellikle de (4) ismi deitirilmi olan yerleim birimine karlk gelen yeni isimli yerleim biriminin altlk saysal haritalarda bulunamam olmasdr.

Afet Bilgi Envanteri projesi kapsamnda yaplan bu almada, veriler afet trleri kapsamnda ayr-trlarak snflandrlm, mekansal ve istatistiksel sorgulamalar ile illere, ilelere ve yllara gre da-lmlar hakknda tematik (konulu) haritalar retilmi-tir. Bylece afetin tr, zaman ve mekansal dalm esasna gre irdelenmi; haritalar, grafikler elde edilmitir. lkemizde meydana gelen afetlerin, nakiller (afetzede saylar) baznda dalmlar be-lirlenmi, afet zararlar basit bir yaklamla hesap-lanmaya allmtr. Ayrca, u zellikle vurgu-lanmaldr ki, bu almada verilen deerler afetze-de saylarn dikkate aldndan, hak sahibi al-malar ile ya da sonucunda teslim edilen yaplan konut saylar ile farkllk arz edebilir.

Bu almada hak sahibi says ya da hak sahiple-rine yaplan ve teslim edilen konut saylar zellikle

baz alnmamtr. nk, herhangi bir yerleim yerini etkileyen veya etkilemesi muhtemel afet sonucu, konutu yklm, kullanlamaz hale gelmi ya da gelmesi muhtemel afetzedelerin, kanuni gereklilikleri yerine getirmeyerek (rnein talep ve taahhtname vermeyerek) hak sahibi olamamalar, o kiilerin afetzede olduunu ve konutlarnn zarar grd gereini deitirmez!

Burada nemle belirtilmelidir ki; Afet Bilgi Envan-teri projesinin saysal sonular kesin ve deimez deildir. Verileri dorulama ve gncelleme ilemleri yaklak 3 yldr devam etmektedir ve gelinen nok-tada, yazarlar halen eksikler ve belirsizlikler oldu-unu bilmektedirler. Gerek yukarda zetlenmeye allan kstlamalar, gerekse arivlerde gzlenen evrak eksiklii, veri girii esnasnda yaplan hatalar vb. problemlerden dolay verilerin doruluk ve g-venilirlii yaklak %90 civarndadr. Veriler hemen hemen son 50 yl (1950'lerden bu yana) kapsa-maktadr ve 1962 ylndan sonra younlamakta-dr. Ayrca bu alma yaplrken, 2008 yl Austos ay itibariyle, henz dosyalara girmemi ya da veri-tabanna entegre edilmemi olan Ankara Bala depremi, Denizli ameli depremi gibi afetlerin kaytlar gz nne alnmamtr.

Doal Afetlere ilikin veri toplanmas konusunda uluslararas ortak bir karar bulunmamaktadr. Za-man, finansal sorunlar, afet olaynn karmakl yannda kavramlarda, yntemlerde, toplanan veri-lerin noktasal zellikleri konularnda byk farkllk-lar bulunmaktadr. Afet veri taban almalarnda verilere ait alansal ifadelerde, snrlarn gsterilme-sinde, rapor tarihi, kavramlar ve kullanlan termino-lojinin standardizasyonundaki eksiklikler afet etkile-rinin ifade edilmesindeki gvenilirlii etkileyen et-menler arasnda saylmaktadr (Hoyois 2006). Dolays ile afet veri tabanlarnn afet boyutlarn ortaya koyabilmesi ve karlatrmalarn yaplabil-mesini salayacak nitelikte uluslar aras anlamda standardize hale getirilmesi gerekmektedir.

Sonu olarak, Trkiye'nin yaklak son 50 yllk genel afet portresi ilerleyen blmlerde verilmeye allmtr.


10

3. AFET TEHLKELERNN GENEL DEERLENDRMES

lkemizde meydana gelen afetlerin; afet olay saylar, nakil saylar, etkilenen toplam afetzede ve yerleim birimi saylar baz alnarak yaplan deerlendirmesi sonucunda, afetlerin trne gre dalm Tablo 1 ve 2 ile ekil 3a ve 3bde gste-rilmektedir. Burada etkilenen toplam afetzede says; etkili nakil, ilave nakil ve etkisiz nakil say-larnn toplamndan nakil iptallerinin karlmas ile elde edilmitir. Buna gre;

Depremlerden etkilenen toplam afetzede says 158.241 olup, afet trlerine gre %55lik bir paya sahiptir. Heyelanlardan etkilenen toplam afetzede says 59.345 olup, afet trlerine gre %21lik bir paya sahiptir. Su basknlarndan dolay etkilenen toplam afetzede says 22.157 olup, afet trlerine gre %8lik bir paya sahiptir. Kaya d-melerinden etkilenen toplam afetzede says 19.422 olup, afet trlerine gre %7lik bir paya sahiptir. lardan etkilenen toplam afetzede says 4.384 olup, afet trlerine gre %2lik bir paya sahiptir.

Birden fazla afet olayndan etkilenen (rnein hem heyelan, hem su baskn) afetzede says 12.210 (%4); deprem, heyelan, su baskn, kaya dmesi ve dnda kalan afetlerden (yangn bata olmak zere, jeomedikal problem-ler, maara kmesi, tasman, yer alt suyu yk-selmesi, iddetli ya, hortum vb. dier afetler) etkilenen afetzede says 9237 (%3) dir.

Veritabanmzda kaytl bulunan, lke-mizdeki 35741 yerleim biriminden (il, ile mer-kezleri, belde, belediye ve kyler) 5472si yani tm yerleim birimlerinin %15,31 inde heyelan olay gzlenmitir. Benzer ekilde, 3942si (%11,03) depremlerden, 2924u (%8.18) su bas-knlarndan, 1703 (%4.76) kaya dmesi olayla-rndan ve 605i (%1.69) olaylarndan etkilen-mi ya da etkilenmektedir (Tablo2). Bir baka deyile, lkemizdeki yerleim birimlerinin % 43,75 i, en az bir afet olayna maruz kalm ya da kalmaktadr (ekil 4).

Tablo 1. Afetin trne gre, afet olay says ve afetzede saylarnn genel dalm.

AFETLER AFET OLAY SAYISI

AFETZEDE ETKLENEN TOPLAM AFETZEDE SAYISI (ETKL+LAVE+ETKSZ-

PTAL) ETKL NAKL

LAVE NAKL

ETKSZ NAKL

NAKL PTAL

HEYELAN 13494 65759 2622 3998 13034 59345

KAYA DMES 2956 19699 935 2442 3654 19422

SU BASKINI 4067 29020 506 1197 8566 22157

DEPREM 5318* 157794 45 637 235 158241

DER AFETLER 1175 11309 8 85 2165 9237

I 731 4409 181 336 542 4384

OKLU AFETLER** 2024 17221 629 838 6478 12210

TASNF EDLMEMLER 42 0 0 0 0 0

TOPLAM 29807 305211 4926 9533 34674 284996 *Deprem iin olay says, 1950lerden bu yana meydana gelen deprem says anlamna gelmemektedir. Meydana gelen depremlerde etkilenen ve gerektiinde birden ok kez ett edilen ve hasar tespit almas yaplan yerleim birimleri saysn belirtmektedir. **oklu afetler, bir yerleim biriminde ayn anda meydana gelen birden fazla afet olaylar anlamndadr.


11

A) AFET OLAY SAYISININ AFET TRLERNE GRE DAILIMI

I2%

OKLU AFETLER*7%

DEPREM18%

SU BASKINI14%

KAYA DMES10%

HEYELAN45%

DER AFETLER4%

B) TOPLAM AFETZEDE SAYISININ AFET TRLERNE GRE DAILIMI

SU BASKINI8%

KAYA DMES7%

HEYELAN21%

I2%

OKLU AFETLER*4%

DER AFETLER3%

DEPREM55%

ekil 3. Afet trlerinin dalm (a) afet olay says baznda, (b) toplam afetzede says baznda.

Tablo 2. Afet trlerine gre, afetlerden etkilenen yerleim birimi says.

AFETLER AFET GREN YERLEM BRM SAYISI

TOPLAM YERLEM BRM SAYISINA (35741) ORANI (%)

HEYELAN 5472 15,31

KAYA DMES 1703 4,76

SU BASKINI 2924 8,18

DEPREM 3942 11,03

DER AFETLER 992 2,78

I 605 1,69


12

AFET GREN YERLEM BRMLERNN TOPLAM YERLEM SAYISINA ORANI

BUGNE KADAR NEML BR AFETTEN

ETKLENMEYENLER

56%

I2%

DER AFETLER3%

DEPREM11%

SU BASKINI8%

KAYA DMES5%

HEYELAN15%

ekil 4. Yaklak son 50 ylda, afet gren yerleim birimlerinin toplam yerleim saysna oran.

1950li yllardan bu yana meydana gelen afetler-de; afet olay says ve afetzede says baznda illerin dalmlar ekil 5 ve 6 da verilmektedir. Buna gre, Erzurum, Trabzon; Bingl, Rize; Tun-celi, Erzincan, Kastamonu, Malatya, Sivas ve Artvin afet olay saylar baznda; Kocaeli, Erzu-rum, Bingl, Sakarya, Dzce, Van, Yalova, Mu, Adana ve Diyarbakr ise toplam afetzede says baznda afetlerden en ok etkilenen illerimizdir.

Benzer ekilde, Krklareli, Edirne, Kilis ve Tekir-da ise hem afet olay saylar baznda hem de afetzede saylar baznda afetlerden en az etkile-nen iller olmulardr. Veriler son 100 yl kapsa-yabilseydi, rnein, 1912 arky depremi bu tablonun en altn en az etkilenen iller sralama-sn deitirebilecekti (Krklareli, Edirne ve Tekir-da' etkilediinden). Bu balamda 1939 Erzincan depremi afetlerden en ok etkilenen iller tablosu-nu tamamn deitirecekti (Tablo 3).

Tablo 3. Afetlerden en ok etkilenen 10 il.

AFET OLAY SAYISINA GRE AFETZEDE SAYISINA GRE ILLER AFET OLAYI ILLER TOPLAM AFETZEDE

ERZURUM 1517 KOCAELI 39524 TRABZON 1288 ERZURUM 17178 BINGOL 1184 BINGOL 13073

RIZE 1136 SAKARYA 12163 TUNCELI 924 DUZCE 11875

ERZINCAN 896 VAN 11805 KASTAMONU 860 YALOVA 9083

MALATYA 836 MUS 8979 SIVAS 812 ADANA 8166

ARTVIN 658 DIYARBAKIR 7852


13

LLERE GREAFET OLAY SAYISI DAILIMI

1.250 to 1.520 (2)1.000 to 1.250 (2)

500 to 1.000 (17)250 to 500 (23)

0 to 250 (37)

ekil 5. Afet olay says baznda afetlerden etkilenen illerin dalm.

LLERE GREAFETZEDE SAYISI DAILIMI

10.000 to 39.600 (6)5.000 to 10.000 (9)2.500 to 5.000 (18)1.000 to 2.500 (28)

0 to 1.000 (20)

ekil 6. Afetzede says baznda afetlerden etkilenen illerin dalm.

Bingl Merkez, Bartn Ulus, Trabzon Maka, Rize ayeli ve Rize Merkez afet olay saylar baznda; Kocaeli Glck, Kocaeli Merkez, Sakarya Merkez, Dzce Merkez ve Bingl Merkez ise afetzede saylar baznda afetlerden

en ok etkilenen ilelerimizdir (ekil 7 ve 8, Tablo 4). Gerek illerin gerekse ilelerin, afetzedeler baznda afet olaylarndan etkilenme derecelerine bakldnda dalmn depremler tarafndan belir-lendii anlalmaktadr.

LELERE GREAFET OLAY SAYISI DAILIMI

175 to 405 (14)150 to 175 (13)100 to 150 (48)50 to 100 (112)1 to 50 (668)

all others (67)

ekil 7. Afet olay says baznda afetlerden etkilenen ilelerin dalm

Bundan sonraki ksmlarda anlatlaca zere, lkemizde meydana gelen afet olaylar, trlerine gre 6 ana balkta deerlendirilmitir. Bunlar srasyla; (1) deprem, (2) heyelan, (3) su baskn, (4) kaya dmesi, (5) ve (6) dier (deprem,

heyelan, su baskn, kaya dmesi ve dnda kalan dier afet olaylar) afet olaylardr. Afet tr-lerinin genel olarak; afet olay says ve etkilenen afetzede saysna gre, il ve ileler baznda da-lmlar incelenmitir.

Tablo 4. Afetlerden en ok etkilenen 10 ile.

AFET OLAY SAYISI AFETZEDE SAYISI

IL ILCE AFET OLAYI IL ILCE AFETZEDE

BINGOL MERKEZ 405 KOCAELI GOLCUK 20146 BARTIN ULUS 312 KOCAELI MERKEZ 15702

TRABZON MACKA 260 SAKARYA MERKEZ 9629 RIZE CAYELI 231 DUZCE MERKEZ 8963 RIZE MERKEZ 213 BINGOL MERKEZ 5137 MUS MERKEZ 211 VAN CALDIRAN 5050

TUNCELI MERKEZ 211 MUS VARTO 4443 DUZCE MERKEZ 195 ERZURUM HINIS 4209

KAHRAMANMARAS MERKEZ 194 ADANA YUREGIR 4034


15

LELERE GREAFETZEDE SAYISI DAILIMI

10.000 to 20.200 (2)2.500 to 10.000 (15)1.000 to 2.500 (36)

500 to 1.000 (76)10 to 500 (566)

all others (227)

ekil 8. Afetzede says baznda afetlerden etkilenen ilelerin dalm.


16

4. DEPREMLER

Yaklak olarak son 60 ylda meydana gelen dep-remlerden etkilenen yerleim birimi says 3,942dir. 1950 2008 yllar arasnda meydana gelen depremlerden, 53 ilde toplam 158,241 afet-zede etkilenmitir.

Kocaeli 39,315 toplam afetzede says en ok etkilenen il konumundadr. Sakarya 11,848, Dz-ce 11,535, Erzurum 11,064 ve Van 9,334 afetze-

de says ile deprem afetinden en ok etkilenen dier illerdir (Tablo5).

lelere gre yaplan deerlendirmede ise, 278 ile ar hasar ve ykm oluturan depremlerden etkilenmitir. Kocaeli Glck, Kocaeli Merkez, Sakarya - Merkez, Dzce Merkez ve Van aldran depremlerden en ok etkilenen ilelerdir (Tablo 5).

Tablo 5. Afetzede says baznda depremlerden en ok etkilenen 10 il ve ile.

ekil 11, Trkiyede depremlerde hasara ve yk-ma uram yerleim birimlerinin mekansal da-lmn gstermektedir (bu verilerin yaklak son 60 yllk verileri ierdii unutulmamaldr). Deprem-lerde hasar grm ve ykma uram yerleim birimleri, mekansal olarak 1/500.000 lekli MTA Jeoloji haritas ile karlatrldnda, Kuvaterner ve Pliyo-kuvaterner keller, alvyonlar zerinde yer alan yerleim birimleri, tm deprem zararna uram yerleim birimlerinin yaklak %40n oluturduu saptanmtr (ekil 13).

Afetzede says baznda depremlerden en ok etkilenen 10 il verileri detaylca incelendiinde, ykm yaratan ve afetzede saysn arttran dep-remler aadakiler olarak gze arpmaktadr:

17.08.1999 Kocaeli (7.4), 12.11.1999 Dzce (7.2), 30.10.1983 Erzurum (6.8), 24.11.1976 al-dran (7.2), 12-14.03.2005 Bingl (5.7 -5.9) ve 22.05.1971 Bingl (6.7), 19.08.1966 Varto (6.9), 06.09.1975 Lice (6.9), 27.06.1998 Adana Cey-han (6.3).

L LE AFETZEDE TM

KOCAELI GOLCUK 20120 KOCAELI MERKEZ 15588 SAKARYA MERKEZ 9619

DUZCE MERKEZ 8910 VAN CALDIRAN 4796 MUS VARTO 4281

ERZURUM HINIS 4069 ADANA YUREGIR 3844

YALOVA ALTINOVA 3718 BINGOL MERKEZ 3611

IL AFETZEDE TM

KOCAELI 39315 SAKARYA 11848

DUZCE 11535 ERZURUM 11064

VAN 9334 BINGOL 9093 YALOVA 8712

MUS 7273 DIYARBAKIR 6748

ADANA 5935


17

LLERE GREDEPREM AFETZEDELERNN DAILIMI

10.000 to 39.400 (4)

5.000 to 10.000 (6)1.000 to 5.000 (13)

500 to 1.000 (4)1 to 500 (24)

all others (30)

ekil 9. Depremlerden etkilenen afetzedelerin illere gre dalm.

LELERE GREDEPREM AFETZEDELERNN DAILIMI

10.000 to 20.200 (2)

5.000 to 10.000 (2)1.000 to 5.000 (27)

100 to 1.000 (105)1 to 100 (129)

all others (657)

ekil 10. Afetzede says baznda depremlerden etkilenen ilelerin dalm.


18

ekil 11. Depremlerde hasara ve ykma uram yerleim birimlerinin mekansal dalm.

Depremler ve yol at hasarlar ile etkiledii yer-leim birimi saysn irdeleyebilmek amacyla, veritabanna girilen depremler ile ilgili tm yer seimi protokolleri, ayr ayr incelenerek lokasyo-nu, bykl ve tarihi bilinen depremlerle ele-tirilmitir. Buna gre, yaklak son 60 yl iin Tr-kiyede hasar yapan depremler tablosu verilmitir. (Tablo 6)

Baz yer seimi protokollerinde afetzede says bilgilerine ulalamam, bazlarnda ise ilgili dep-remin tarihi belirlenememitir. Hatta baz deprem-lerde, yer seimi protokollerinin ariv dosyasna hi girmedii bile anlalmtr. Bu da depremler-den dolay zarar gren afetzede saysnn artabi-leceini gstermektedir. Bunlar zellikle eski ta-

rihli depremlerdir (1966 Varto, 1979 Gediz, 1971 Bingl depremleri gibi).

Deprem verileri, 1900 - 2008 Tarihleri arasnda Trkiye'de meydana gelen M >=4.0 olan deprem kaytlar olarak;

01.01.1900-31.12.1997 tarihleri arasn-daki veriler ISC Kataloglarndan,

01.01.1998 tarihinden sonraki veriler AGM - DAD (Deprem Aratrma Dairesi) verile-rinden, derlenerek Sismoloji ube Mdrl tarafndan hazrlanmtr.

Kandilli Rasathanesi ve Deprem Aratr-ma Enstits verilerinden derlenmitir.

Tablo 6. Yaklak son 60 yl iinde, Trkiye'de hasar yaratan depremler (Ml - Lokal Byklk, Mb - Cisim Dalgas Byk-l, Ms - Yzey Dalgas Bykl, Md - Sre Bykl, Mw - Moment Bykl).

Tarih Enlem (N) Boylam (E) Derinlik

(Km) Md Ml Mb Ms Mw Yer

31.01.2008 40,2400 33,2110 07,4 4,4 4,7 UBUK-ANKARA

21.02.2007 38,3957 39,2977 22,6 5,4 SIVRICE-ELAZIG

09.02.2007 38,3415 39,1698 22,9 4,7 5,0 SIVRICE-ELAZIG

21.01.2007 39,6133 42,8000 10,3 4,9 5,1 TUTAK-AGRI

26.11.2005 38,2143 38,8755 19,1 5,2 Ptrge-MALATYA

17.10.2005 38,1972 26,5711 19,2 5,8 Urla-ZMR

30.07.2005 39,4262 33,1276 08,9 4,9 Bala-ANKARA

12.05.2005 40,3804 37,3474 05,6 4,9 Readiye-TOKAT

14.03.2005 39,4186 40,8183 09,9 5,9 Karlova-BNGL

12.03.2005 39,4165 40,8672 07,2 5,6 Karlova-BNGL

25.01.2005 37,6435 43,8163 23,0 5,4 Merkez-HAKKAR

11.08.2004 38,3680 39,1461 04,6 5,3 Sivrice-ELAZI

02.07.2004 39,6458 43,9512 09,1 5,1 Doubeyazt-ARI

28.03.2004 39,9800 40,7700 02,1 5,3 Kandilli-Akale-ERZURUM

25.03.2004 39,7402 40,8779 02,6 5,1 Kandilli-Askale-ERZURUM

26.02.2004 37,8624 38,2261 05,1 5,1 Merkez-ADIYAMAN

26.07.2003 38,0600 28,8900 10,9 5,5 Buldan-DENZL

13.07.2003 38,2700 38,9500 11,3 5,7 Doanyol-MALATYA

01.05.2003 38,9400 40,5100 06,0 6,1 Merkez-BINGOL

10.04.2003 38,1900 26,6900 18,7 5,6 Urla-zmir

27.01.2003 39,4100 39,8000 15,9 6,4 Plmr-TUNCEL

03.02.2002 38,4600 31,3000 09,6 6,1 Sultanda-AFYON

31.10.2001 37,1600 36,1500 11,3 5,0 Tecirli-Osmaniye

25.06.2001 37,1400 36,4000 10,9 5,1 Osmaniye

15.12.2000 38,6000 31,2000 10,5 5,6 Bolvadin-Afyon

09.06.2000 40,6300 33,0400 22,7 5,0 Orta-ankiri

06.06.2000 40,6300 33,0300 10,5 5,9 Orta-ankiri

03.12.1999 40,2300 42,2100 10,0 5.5 Horasan-Sarkam

12.11.1999 40,7900 31,2100 11,0 7,2 Dzce-Bolu


20



17.08.1999 40,7000 29,9100 15,9 7,4 zmit-Glck

14.12.1998 39,0400 35,8400 03,2 4,7 Bnyan Kayseri

27.06.1998 36,8700 35,5800 23,0 5,9 Adana-Ceyhan

13.04.1998 39,2200 41,3900 05,9 5,0 Karlova Bingl

28.02.1997 40,7300 35,3600 05,0 4,8 5,0 orum - Amasya

22.01.1997 36,1900 35,9400 45,0 5,3 5,5 Antakya

14.08.1996 40,7500 35,3000 12,0 5,3 5,6 orum - Amasya

01.10.1995 38,0600 30,1500 05,0 6,0 5,9 Dinar

18.08.1995 37,7800 29,4700 18,0 4,8 4,5

15.03.1992 39,5300 39,9300 29,0 5,4 5,8 Plmr

13.03.1992 39,7200 39,6300 23,0 6,1 6,8 Erzincan

03.06.1991 40,0700 42,8500 34,0 5,0 4,5

24.04.1991 39,6500 41,1300 36,0 4,5 4,4

18.07.1990 37,0000 29,5700 26,0 5,1 4,9

20.04.1990 40,1200 40,0700 22,0 5,0 4,7

20.05.1989 39,5900 40,1800 34,0 5,0 5,3

28.04.1989 37,0300 28,1100 17,0 5,1 5,1

24.02.1989 37,7300 29,3300 11,0 5,0 4,7

07.12.1988 40,9600 44,1600 05,0 6,0 6,7 Kars - Akyaka

11.10.1986 37,9400 28,5600 05,0 5,4 5,4

19.08.1986 39,0400 28,7900 10,0 4,7

05.08.1986 37,1900 37,2600 10,0 4,5

03.08.1986 37,1900 37,1600 39,0 5,0 4,1

06.06.1986 38,0100 37,9100 11,0 5,5 5,6 Malatya - Srgn

05.05.1986 38,0200 37,7900 04,0 5,7 5,8 Malatya - Srgn

18.10.1984 40,7900 42,4800 19,0 5,3 5,2

18.09.1984 40,9000 42,2400 10,0 5,3 5,5 Erzurum - Balkaya

18.11.1983 39,7900 39,4300 37,0 5,0 4,8

30.10.1983 40,3500 42,1800 16,0 6,0 6,8 Erzurum - Kars

05.07.1983 40,3300 27,2100 07,0 5,5 5,8 Biga

21.04.1983 39,3100 33,0600 36,0 4,7 4,1

06.04.1983 39,8900 40,4300 45,0 5,0 4,1

27.03.1982 39,2300 41,9000 38,0 5,4 5,1 Bulank

18.10.1980 39,9100 40,3100 37,0 5,1 4,4

04.09.1979 39,9000 43,8500 50,0 4,5

14.06.1979 38,7900 26,5700 15,0 5,9 5,7 Foa

08.06.1979 38,4400 23,1400 10,0 4.6

11.03.1979 37,6000 23,4400 156,0 4.6

19.01.1979 39,9100 39,5900 00,0 4,9 4,3

21.09.1978 38,0600 38,6500 31,0 4,6 4,3

15.02.1978 39,6700 39,8800 49,0 4,7 4,5

28.01.1978 39,5100 43,6900 56,0 4,4

26.03.1977 39,3400 43,5000 25,0 4,8 5,2 Palu

25.03.1977 38,5800 40,0300 29,0 5,0 4,8 Lice

24.11.1976 39,0500 44,0400 10,0 6,1 7,2 aldran - Muradiye

30.04.1976 35,9700 24,6600 98,0 4.7 5,0 Ardahan

29.04.1976 40,9600 42,8700 30,0 5,0

25.03.1976 41,0100 42,9700 25,0 4,8 5,1 Kars - Susuz

06.09.1975 38,5100 40,7700 32,0 6,0 6,9 Lice

27.03.1975 40,4500 26,1200 00,0 5,5 6,4 Gelibolu

16.07.1972 38,2300 43,3600 46,0 4,9 5,2 Van

17.08.1971 37,0900 36,7700 35,0 5,0


21



22.05.1971 39,0500 29,7100 16,0 5,7 6,7 Bingl

12.05.1971 37,6400 29,7200 30,0 5,5 6,2 Burdur

02.07.1970 38,8700 36,8100 19,0 4,7 4,8 Grn

19.04.1970 39,6000 30,7000 00,0 5,3 5,9 avdarhisar - Ktahya

28.03.1970 39,2100 29,5100 18,0 6,0 7,2 Gediz

06.04.1969 38,4700 26,4100 16,0 5,6 5,6 Karaburun

28.03.1969 38,5500 28,4600 04,0 5,9 6,6 Alaehir

03.03.1969 40,0800 27,5000 00,0 5,6 5,7 Gnen

14.01.1969 36,1100 29,1900 22,0 5,6 6,2 Fethiye

24.09.1968 39,1900 40,2900 08,0 5,0 5,1 Bingl - Elaz

20.10.1967 38,0000 38,5700 33,0 4,8

26.07.1967 39,5400 40,3800 00,0 5,6 6,2 Plmr

22.07.1967 40,6700 30,6900 00,0 6,0 7,2 Adapazar

07.04.1967 37,3600 36,2400 32,0 4,9 5,3 Osmaniye - Bahe

21.08.1966 40,3300 27,4000 12,0 4,8

20.08.1966 39,1600 40,7000 33,0 5,4

19.08.1966 39,1700 41,5600 00,0 5,8 6,9 Varto

05.06.1966 39,0700 29,3400 36,0 4,4

04.05.1966 37,7400 27,7100 37,0 4,8

07.03.1966 39,2000 41,6000 26,0 5,2 5,6 Varto

31.08.1965 39,3600 40,7900 11,0 5,1 5,6 Karlova

23.08.1965 40,5100 26,1700 33,0 5,2

13.06.1965 37,8500 29,3200 33,0 5,1 5,7 Honaz

16.11.1964 39,5200 40,3200 16,0 4,9

06.10.1964 40,3000 28,2300 34,0 6,0 7,0 Manyas

21.08.1964 40,2500 41,0200 13,0 4,5

14.06.1964 38,1300 38,5100 03,0 5,5 6,0 Malatya

22.11.1963 37,0700 29,6800 60,0 5,1 Denizli

18.09.1963 40,7700 29,1200 40,0 6,3 narck

11.03.1963 37,9600 29,1400 40,0 5,5 Denizli

04.09.1962 39,9600 44,1300 40,0 5,3 Idr

27.02.1961 36,5900 27,0200 60,0 5,1

25.10.1959 39,2500 41,6300 50,0 5,0 Hns

Deprem magnitudu ve ortaya kan afetzede says arasndaki iliki incelenmi ancak eitli sebeplerden ok anlaml bir iliki saptanamam-tr.

zellikle eski depremler ile ilgili arivleme prob-lemleri, depremlerin olduu corafi ve sosyo-ekonomik blge ve dolaysyla yap kalitesi ve tipi vs. gibi parametreler, ekil 12deki grafikten de grlebilecei zere x y dalmn ok salml yapmaktadr.

Yine de, lkemizde hasar yapan deprem byk-l eii 4.4 olarak kabul edilebilir.

ekil 14 ve 19 aras, eitli depremlerde byk ya da kk hasara urayan yerleim birimlerinin ve deprem merkezinin dalmlar gsterilmektedir. Deprem magnitudlar greceli olarak byk olma-sa da, birka gn ya da ay iinde ayn blgeyi etkileyen depremler hasar dalmn arttrmakta-dr (geniletmektedir).

DEPREM MAGNTUDU vs. AFETZEDE SAYISI

0

2500

5000

7500

10000

12500

15000

0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0

ekil 12. Deprem magnitudu ve afetzede says arasndaki ilikiyi gsteren grafik .

KOCAELI

SAKARYA

DUZCE

ekil 13. 17 Austos 1999 ve 12 Kasm 1999 depremlerinin etkiledii, hasara uratt zmit ve Sakarya civarnda zellikle Kuvaterner, Pliyo Kuvaterner birimler zerinde yer alan yerleimler hasar grmtr. ekilde 1/ 500.000 lekli MTA jeoloji haritas zerindeki sar noktalar hasar gren yerleimlerdir.


23

BILECIK

BOLU

BURSA

ISTANBUL

KOCAELI

SAKARYA

ZONGULDAK

YALOVA

DUZCE

ekil 14. 17 Austos 1999 Glck depremi ve hasar gren yerleimler. (Krmz yldz deprem merkezlerini gsterir)

BOLU

SAKARYA

ZONGULDAK

DUZCE

ekil 15. 12 Kasm 1999 Glck depremi ve hasar gren yerleimler. (Krmz yldz deprem merkezlerini gsterir)


24

MUS

ERZURUM

TUNCELI

ERZINCAN

BINGOL

ekil 16. 12 - 14 Mart 2005 Bingl depremleri ve hasar gren yerleimler. (Krmz yldzlar deprem merkezlerini gste-rir)

MUSBINGOL

TUNCELI

ERZURUM

ERZINCAN

BITLIS

DIYARBAKIR

ekil 17. 07 Mart, 19 - 20 Austos 1966 (Mu - Varto) depremleri ve hasar gren yerleimler. (Krmz yldzlar deprem merkezlerini gsterir)


25

MUSBINGOL

TUNCELI

ERZURUM

ERZINCAN

BITLIS

ELAZIG

GUMUSHANE

BAYBURT

ekil 18. 13 Mart ve 15 Mart 1992 (Erzincan - Plmr) depremleri ve hasar gren yerleimler. (Krmz yldzlar deprem merkezlerini gsterir)

ADANA

GAZIANTEP

HATAY

ICEL

KAHRAMANMARASNIGDE

KILIS

OSMANIYE

ekil 19. 27.06.1998 Adana depremi ve hasar gren yerleimler. (Krmz yldz deprem merkezlerini gsterir)


26

5. HEYELANLAR

5.1 HEYELANLARIN DAILIMI

Heyelan afeti iin yaplan deerlendirmede tm illerin heyelandan belirli derecelerde etkilendii grlmektedir.

ller heyelan olay saysna gre tek tek incelendi-inde; en az 3, en fazla 1123 heyelan olay ile karlald tespit edilmitir. Srasyla en ok heyelan olay gzlenen iller Trabzon (1123), Rize (1049), Kastamonu (613), Erzurum (573) ve Art-vin (471)dir. En az heyelan olay gzlenen iller, Krklareli (3), Mardin (4) ve anlurfa (6)dir. Top-lam olay says ise 1950 2008 yllar arasnda, 13494dr. Meydana gelen heyelan olaylarndan etkilenen afetzede saylar incelendiinde, Trab-zon 4106 afetzede ile heyelanlardan en ok hasar gren ilimizdir (ekil 20 ve 21).

leler baznda yaplan deerlendirmeler sonucu 922 ilenin 679 unda, baka bir ifadeyle btn ilelerimizin % 73,6 snda heyelan olaylar mey-dana gelmitir. Bartn Ulus (310), Trabzon Maka (238), Rize ayeli (213), Rize Merkez (208) ve Karabk Yenice (189) ileleri en fazla heyelan olay gzlenen ilelerdir. lelere gre heyelanlardan etkilenen afetzede says dikkate alndnda, en fazla heyelan zararna urayan ile Karabk Yenicedir (1388). Heyelanlar y-znden en fazla hasar ve ykma urayan dier ileler ise, Malatya Hekimhan (1345), Bursa negl (1319), Mu Merkez (1192) ve Bartn Ulustur (1160) (ekil 22 ve 23, Tablo 7).

Trkiyede heyelanl yerleim birimleri, zellikle Dou Karadeniz blgesinde (Trabzon ve Rize

civar), Orta ve Bat Karadeniz Blgesinde (Kara-bk, Bartn, Zonguldak ve Kastamonu civarnda) ve aktif fay ve fay zonlar boyunca younlamak-tadr.

Orta ve Bat Karadenizde, litolojik olarak zellikle Kratese ve Eosen flilerinin, Dou Karadenizde ise Kratese ve Eosen Volkaniklerinin heyelanlarn oluumu iin kaynak alanlar oluturduu anlal-maktadr. Heyelanlar Orta ve Bat Karadenizde Kratese ve Eosen flileri iinde derin dzlemli, rotasyonel ya da zellikle ky kesimlerinde (Kas-tamonu Cide, Sinop- Ayanck, Trkeli) dzlem-sel kayma eklinde geliirken, Dou Karadenizde Pontid Volkanizmas sonucu olumu Eosen ve Kratese volkanik kayalarnn yaygn olarak gz-lendii alanlarda daha ok akma trnde gzlen-mektedir. (ekil 24)

Trkiyedeki heyelanl yerleim birimlerinin me-kansal dalm ekil 25de verilmitir. Heyelanl yerleimlerin mekansal dalmndan elde edilmi olan heyelan noktasal younluk haritas (ekil 26), zellikle Trkiye klim Snflandrmas, Tr-kiye Aktif Fay Haritas ve Trkiye Jeoloji Harita-s ile mkemmel uyum iersindedir. ekil 27de Thornthwaitein iklim snflandrmas haritas ince-lendiinde; zellikle Dou Karadeniz blgesinde (Trabzon ve Rize civar), Orta ve Bat Karadeniz Blgesinde (Karabk, Bartn, Zonguldak ve Kas-tamonu civarnda) gzlenen heyelan younluu-nun iklim snflar ile uyumu belirgindir.

Heyelanl yerleim birimleri ve aktif faylar / fay zonlar arasndaki iliki Blm 5.2de anlatlmak-tadr.


27

LLERE GREHEYELAN OLAYLARININ DAILIMI

1.000 to 1.130 (2)500 to 1.000 (2)100 to 500 (38)10 to 100 (36)1 to 10 (3)

ekil 20. Heyelan olay says baznda heyelanlardan etkilenen illerin dalm.

LLERE GREHEYELAN AFETZEDELERNN DAILIMI

3.000 to 4.110 (1)2.000 to 3.000 (7)1.000 to 2.000 (17)

250 to 1.000 (31)1 to 250 (25)

ekil 21. Afetzede says baznda heyelanlardan etkilenen illerin dalm.


28

LELERE GREHEYELAN OLAYLARININ DAILIMI

200 to 310 (4)100 to 200 (15)50 to 100 (63)10 to 50 (279)1 to 10 (318)

all others (243)

ekil 22. Heyelan olay says baznda heyelanlardan etkilenen ilelerin dalm.

LELERE GREHEYELAN AFETZEDELERNN DAILIMI

1.000 to 1.390 (5)750 to 1.000 (3)250 to 750 (65)100 to 250 (121)

1 to 100 (353)all others (375)

ekil 23. Afetzede says baznda heyelanlardan etkilenen ilelerin dalm.


29

Tablo 7. Afetzede saylar baznda heyelanlardan en ok zarar gren 20 ile.

IL ILCE AFET OLAYI AFETZEDE KARABUK YENICE 189 1388 MALATYA HEKIMHAN 127 1345 BURSA INEGOL 178 1319 MUS MERKEZ 70 1192 BARTIN ULUS 310 1160 ANKARA MAMAK 89 919 TRABZON MACKA 238 896 KARS KAGIZMAN 76 796 CORUM SUNGURLU 83 717 GIRESUN S.KARAHISAR 110 704 BINGOL MERKEZ 108 672 GUMUSHANE KURTUN 40 590 DENIZLI BABADAG 23 573 ESKISEHIR MIHALICCIK 28 554 TRABZON DUZKOY 61 549 SINOP AYANCIK 133 515 BITLIS HIZAN 102 506 ISTANBUL AVCILAR 5 499 CANKIRI YAPRAKLI 50 469 ICEL MERKEZ 85 466

Alt - Orta Miyosen Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta Miyosen Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta Miyosen Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta Miyosen Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta Miyosen Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta Miyosen Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta Miyosen Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta Miyosen Ayrlmam volkanitlerAlt - Orta Miyosen Ayrlmam volkanitler

Eosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlar

Ordovisiyen Karasal krntllarOrdovisiyen Karasal krntllarOrdovisiyen Karasal krntllarOrdovisiyen Karasal krntllarOrdovisiyen Karasal krntllarOrdovisiyen Karasal krntllarOrdovisiyen Karasal krntllarOrdovisiyen Karasal krntllarOrdovisiyen Karasal krntllar

Prekambriyen GranitoyidlerPrekambriyen GranitoyidlerPrekambriyen GranitoyidlerPrekambriyen GranitoyidlerPrekambriyen GranitoyidlerPrekambriyen GranitoyidlerPrekambriyen GranitoyidlerPrekambriyen GranitoyidlerPrekambriyen Granitoyidler

Eosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlarEosen Krntllar ve karbonatlar

Kretase Krntllar ve karbonatlarKretase Krntllar ve karbonatlarKretase Krntllar ve karbonatlarKretase Krntllar ve karbonatlarKretase Krntllar ve karbonatlarKretase Krntllar ve karbonatlarKretase Krntllar ve karbonatlarKretase Krntllar ve karbonatlarKretase Krntllar ve karbonatlar

ekil 24. Orta ve Bat Karadeniz'de (Kastamonu, Bartn, Karabk, Zonguldak) gzlenen heyelan olaylar, 1 / 500.000 l-ekli MTA Jeoloji Haritas ile karlatrldnda zellikle Kratese ve Eosen Flilerinde heyelanl yerleimlerin younla-t grlmektedir. Ayn blgede, Prekambriyen Granitoyidler, Ordovisyen Krntllar ya da Alt Orta Miyosen Volkanik-lerinde heyelan olaylarnn sklkla gelimediini fark ediniz. (Krmz noktalar heyelanl yerleim birimlerini gsterir).


30

ekil 25. Trkiye'de heyelanl yerleim birimlerinin mekansal dalm.


31

7

ekil 26. Heyelanl Yerleim Birimlerinden elde edilmi Heyelan Noktasal Younluk Haritas.

B4

B3B1

B1B1

C1

C2

B4 B3B2B1

C2

D

D

C2

C1

C1

B2B1

C1

B1

C2

B1

B3B2

D

C2

C1

D

D

B3

B2

A

TRKYE KLM SINIFLANDIRMASI

A (1)B1 (7)B2 (4)B3 (4)B4 (2)C1 (5)C2 (5)D (5)

ekil 27. Thornthwaite a gre Trkiye iklimi (D.M.I.Klimatoloji ve Aratrma b. Md., 2006)


32

5.2 HEYELANLI YERLEM BRMLER VE FAYLAR / FAY ZONLARI

Heyelan afetine maruz kalm ya da kalmakta olan yerleim birimleri ile faylar ve fay kuaklar mekansal olarak karlatrldnda ortaya an-laml bir iliki kmaktadr.

ekil 28, Trkiye heyelan younluk haritasnn (Heyelanl yerleim birimlerin baznda), Trkiye Aktif Fay Haritasnda grlen faylar ve fay zonlar ile uyum iinde olduunu gstermektedir.

Buna gre; Trkiye Aktif Fay Haritas baz alna-rak, sz konusu faylar / fay kuaklar evresinde yarap 5, 10, 15 ve 20 kilometrelik kuaklar (tamponlar) oluturulmu (ekil 29) ve bu kuak-lar iine den toplam yerleim birimi says (1), heyelan afetine maruz yerleim birimi says (2), kuaklarn her biri iin yerleim birimlerinde heye-lan gzlenme yzdesi (3), heyelan olay says (4), afetzede saylar (5) hesaplanmtr (Tablo 8).

7

ekil 28. Aktif faylar ve heyelan noktasal younluk haritas arasndaki iliki.

Veritabanmzda kaytl bulunan 35741 yerleim biriminden (il, ile merkezleri, belde, belediye ve kyler) 5472sinde, yani % 15.31inde heyelan olay gzlenmektedir. Faylar / fay kuaklar ev-resinde yarap 5, 10, 15 ve 20 kilometrelik ku-aklar (tamponlar) oluturulduunda, 20 km yar-ap dahilinde toplam 2379 yerleim biriminde

heyelan olaylar gzlenmektedir. Bu say lke-mizde heyelan olay gzlenen yerleim birimleri-nin % 43.5 inin faylara / fay kuaklarna en fazla 20 km mesafede olduunu gstermektedir. Bir baka deyile faylarn / fay zonlarnn yaratt blgesel deformasyon heyelan olaylarnn geli-mesi iin msait bir ortam yaratmaktadr.


33

ekil 29. Faylar / fay kuaklar evresinde yarap 5, 10, 15 ve 20 kilometrelik kuaklar (tamponlar) oluturulmu ve her bir kuak iine den heyelan afetine maruz yerleim birimleri belirlenmitir.

Tablo 8. Her bir 5 kilometrelik zon iin heyelandan etkilenen yerleim birimleri ile ilgili hesaplamalar.

ZON MESAFE

TOPLAM YERLEM

BRM SAYISI

HEYELAN AFET-NE MARUZ

YERLEM BRM SAYISI

HER ZONDA YER ALAN YERLESIM BIRIMLERINDE

HEYELAN GOZLENME YZDES

OLAY SAYISI

AFETZEDE SAYISI

BALANGI BT ORTALAMA

1 0 5 2,5 6754 998 14,78 2804 17141

2 5 10 7,5 4893 654 13,37 1781 11013

3 10 15 12,5 3845 407 10,59 1113 6773

4 15 20 17,5 3308 320 9,67 867 4839

ekil 30 ve 31 den grlebilecei gibi, faylardan uzaklatka heyelan gzlenen yerleim birimleri-nin says, heyelan olay says ve afetzede says azalmaktadr (Gerekte faylardan uzaklatka yerleim birimlerinin says da azalmaktadr ki; bu da fayl alanlarn tektonik adan etkin olmayan alanlara gre daha fazla doal gzellikler ve do-al kaynaklar sunmasndan kaynaklanmaktadr). lkemizde, fay / fay kuaklarna en fazla 5 kilo-metre mesafede bulunan yerleim birimlerinin says 6754 dr. Bir baka deyile tm yerleim birimlerimizin % 18.9u faylara en fazla 5 kilomet-re uzaklktadr. Bu yerleim birimlerinden 998

inde heyelan olay gzlenmektedir. Yani faylara en fazla 5 kilometre uzaklktaki yerleim birimleri-nin % 14.78 inde heyelan olay mevcuttur. Bu oran 10, 15 ve 20 kilometre mesafelerde, srasy-la, % 13.37 (4893 yerleim biriminin 654) , % 10.59 (3845 yerleim biriminin 407si) ve % 9.67 (3308 yerleim biriminin 320si) dir. Heyelan gz-lenen yerleim birimlerinin says ve faya olan uzaklk arasndaki anlaml iliki ekil 32de gste-rilmektedir. Heyelan olay says ve faya olan uzaklk arasndaki logaritmik iliki ekil 33 de, afetzede says ve faya olan uzaklk arasndaki iliki ise ekil 34 te gsterilmektedir.

türkiye'de afetler ve uzaysal dağılımı

Education